CHRONICORVM TVRCICORVM, IN QVIBVS BELLVM VENETIS NVPER A SELYMO II. TVRCARVM IMP. ILlatum continetur: item bellum PANNONICVM, et aliquot EPISTOLAE ad Pont. Rom. et Christianos Principes de insula NAXO a Turcis occupata, deque illorum in regno Hungariae successibus: DESCRIPTIO et munitiones arcis ALTEMBVRGI, et vrbis VIENNAE: TOMVS SECVNDVS. HIS ACCESSIT EPISTOLA, CONTINENS Hodoeporicon nauigationis ex Constantinopoli in Syriam, Palaestinam, Aegyptum et montem Sinai, etc. ITEM De bello PERSICO, et circumcisione Mahometis filij Imp. Turcici, aliisque rebus Constantinopoli superiore aestate actis. Cum INDICE copioso. [Gap desc: illustration] 1584. Cum gratia et priuilegio Caesareo. FRANCOFVRTI.

REVERENDISSIMO IN CHRISTO PATRI D. D. CASPARO S. BLASII IN HERCYNIA SILua Abbati dignissimo, Ioannes Nicolaus Stupanus S. P. D.

MARCVS Cicero tantus olim in Romana Repub. vir, eas in scribenda historia leges obseruandas esse asserit, Caspar Abbas plurimum reuerende, ne quicquam in ea falsum pronunciemus: deinde quae vera esse sciuerimus, ea enarrare nequaquam metuamus: odio denique aut gratia adducti nihil scripsisse videamur. Ac me hercule si bene nobiscum perpendamus, in quem finem omnis historia scribatur, et quantum eius intersit cum hasce leges, tum et alia plura praecepta in ea obseruanda comperiemus. Quomodo enim ad bene beateque viuendum exemplo esse poterit historia, si quicquam falsum, aut aliter atque re ipsa se habeat, ennarauerit? Neque vero dubium est, historiam theatri loco esse debere, quae exemplis, non aliter atque singularum rerum experientia

humanam hanc nostram vitam informet. Sicuti enim multi rerum experientia edocti, quaedam omittenda, et alia quaedam facienda esse sciunt: prout scilicet alios quoque bonos aut malos euentus habuerunt, ita qui historias cum fructu legunt, omnis generis consilia eorumque euentus intelligunt, et ex eorum successis caussisque, qui sibi imitandum aut deuitandum sit, animaduertere possunt. Vt rectissime idem Cicero de ea pronunciarit, Historiam temporum esse testem, lucem veritatis, vitam memoriae, magistram vitae, nunciam vetustatis. Quae cum ita sunt, quantis erroribus caussam praebebit is, qui rerum gestarum consilia, caussas et euentus aliter humano generi proponet atque successerit? Certe plurimis maximisque: quia homines ijs instituti exemplis, et alios euentus ex aliis caussis, quam re vera fuerint, euenisse, aliorumque euentuum alia consilia cuassam praebuisse putantes cum sibi tum aliis malorum consiliorum autores erunt, et ad multa inepte infausteque gerenda mouebuntur. Tantum ergo interest, vt recte vereque historia scribatur. Verum enimuero sicut solet euenire in caeteris rebus magnis, et quarum plurimum interest, vt quo maiores illae praestantioresque fuerint, tanto negligentius ab hominibus tractentur: ita proh dolor historiae quoque accidit. Et enim quo pluris interest, vt vere haec accurateque scribatur, tanto minus id mihi historici curasse videntur: vt praeter sanctas illas veteris et noui testamenti historias, quas S. spiritus procul dubio dictauit,

perpaucas adamussim veras deprehendere possis. Cuius rei argumentum si petieris, euidentissimum tibi subministrabit tanta historiarum, quae de eadem rescribuntur diuersitas et repugnantia: quia diuersae historicorum de eadem re sententiae, certissimum ignorantiae testimonium praebent. Et quid vetat, quo minus rem exemplo illustremus? Romanos scimus potentissimos fuisse, simulque literarum studia insigniter coluisse, vt verisimile quoque sit, operam dedisse ipsos, vt rerum suarum historiae accuratissime scriberentur. Sed quantum tamen illae inter sese pugnent, facile deprehendes, se vel ea obseruaueris, quae de illorum primordiis ab aliis atque aliis memoriae prodita sunt. Salustius Romam a Troianis conditam fuisse scribit, qui Aeneam ducem sequuti, Aboriginibus se eo loco habitantibus coniunxerint.Titus Liuius eam a Romulo et Remo extructam fuisse memorat. Fabius Saturnum asserit Romae primum fuisse conditorem.Sempronius narrat Atlantem Italum filiam habuisse, quae Roma vocaretur: eamque ante Romuli tempora centum prope annos vixisse, vrbemque hanc ab sese nuncupatam condidisse. In caeteris deinde, quae ad vrbis incrementum totumque imperium spectant, an non Liuius a Dionysio infinitis locis differt? Graecorum vero historias si inter se comparemus, qut etiam eorum, qui res nostris fere temporibus gestas commemorarunt, tantam diuersitatem inueniemus profecto, vt in poesim historia transiisse videatur. Sed causam

horum omnium cum ex ipsarum rerum, quae historiae mandantur difficultate, tum etiam ex prauitate historicorum dependere censeo. Atque hi quidem, qui gratia, odio, metu, lucri spe, amicitia, aut alijs animi affectibus impulsi, ad historias scribendas accedunt, ijsque permulta vana, falsaque permiscent, poena maxime digni videntur. Cum enim et aliâs rerum ipsarum caussas atque euentus ignorarent, eas tamen ita hominibus explicant, vt multorum errorum authores sint. Quo maior enim rei difficultas est, tanto magis abstinere omnes ab hoc scriptionis genere oportuit. Itaque haud ab re fortassis fuerit, hanc difficultatem perpendentes, quae tot errorum in historijs caussae sint, paulo diligentius obseruare. Qui historias scribunt, aut de rebus iam olim gestis vetustisque, aut de nouis, et quae scriptorum memoria recordari queant, laborant. Ac siquidem vetustarum rerum historiam scripserint, necessum erit imitari, quae de ijs memoriae a maiorib. prodita fuerunt: de suo nihil addere. Quia enim res vetustae, a memoria nostra remotae sunt, nihil vtique de illis scire possumus, praeter illa sola, quae veteres literarum monumentis mandarunt. Veteres autem, cum eadem haec scriberent, siquidem ante eorum memoriam gesta fuerunt: perinde vt nos, aliorum scripta sequi oportuit: sin ipsorum memoria fuerunt patrata, eadem profecto illis euenire potuerunt, quae nobis, rerum nostro tempore gestarum historiam scripturis contingere solent. Iam vero in hisce scribendis, necessum erit historicum, vel ipsummet

rei gestae interfuisse, aut ab alio, qui interfuit. vel non interfuerit, accepisse. Si scriptor rei gerendae interfuit, aut alterius partis hostis amicusve fuit, eorumque consilia nouit, aut a neutra dependit, atque illud quidem efficiet profecto, vt res ita narraturus sit, quo suorum honor augeatur, hostibus autem plurimum detrahatur: quae dum ita fiunt, quantum a veritate recedetur? Econtra autem, si a neutra parte dependens, tamen rei gerendae interfuit tum consilia partium et caussas, propter quas ea omnia fiunt, nequaquam intelliget: quamobrem id quod potissimum est, ignorabit, totumque id quod videbit, propemodum nihil erit. Neque vero quicquam amplius sperari potest etiam ab eo historico, qui cum ipse rei non interfuerit, eam tamen ab aliis acceptam enarrat: nam etsi hoc loco a neutra parte penere eum concedamus, secus quam alioquin soleat accidere, qui tamen ei rem gestam narrabunt, ijsdem affectibus obnoxij erunt atque historicus, qui rebus interfuit: praeterea si idiotas eos esse contendas fortassis, et proinde simplicem narraturos veritatem, respondebo si maxime velint, eos tamen non posse, quod caussas, consilia et maxima quaeque ignorent. Talia enim duces ipsi et consiliarij tanto occultiora sibi conseruant, quanto prudentiores et in rebus gerendis feliciores esse cupiunt. Sed neque ab his facile historicus omnia impetrabit, quia ijdem parent dearum imperto quas in Rep. versantib. et magnas huiusmodi res administrantib. Iupiter praefecit. Metui scilicet

atque adulationi: quarum altera proprias res auget mentiendo, altera silentio multa praeterit, quae non sine scriptoris periculo, et infamia principis, ad quem pertinent, aperiri possent. Quae cum ita sint, ecquid de eo fuerit sentiendum quaeso, qui, eodem tempore, quo in Cypro et mari Aegeo, res hac nostra historia comprehensae gerebantur, in Anglia ipse existens earum historiam scribebat? Vnica eni mihi ratio superesse videtur, qua vera adamussim rerum gestarum historia scribi possit, si principes ipsi ad quos pertinet, eam veram scribi cupiant: cum enim omnia nouerint, scriptori leges, statuta, consilia, literas, et quaecunque eius generis occurrunt in belli pacisque negociis, subministrabunt: vt sic in veram rerum gestarum cognitionem peruenire queat. Fuitque olim vetustissimus bonorum magistratuum et principum mos, vt quae singulis annis memoria digna accidissent, sacerdotibus sanctissimis viris commemorarent: qui ea in annales relata, in adytis templorum conseruabant: vt successu temporis deinde scriptores historias ex ijs contexerent. Ac tales certe mihi esse videntur Berosi historia, sicuti etiam Metasthenis Persae, et Manethonis Aegyptij. Sed iam ex alto mari in portum redeamus. Hanc Contareni nostri historiam, non dubitamus veram scribi potuisse, quod scriptor consiliorum omnium particeps fuerit, et adiuuante senatu, hostium quoque occultiora consilia et progressus vniuersos potuerit indagare. Voluisse quoque quod potuit,

scriptorem existimamus, cum ob familiae splendorem, tum ob senatus authoritatem atque sapientiam, quibus vtique magno dedecori fuisset, quicquam aliter atque vere fuerit explicare. Hisce, si tota series rerum, historiae consensus, dierum, locoru, horarumque etiam, quibus singula gesta fuerunt, consignatio adijciatur, nihil iam amplius dubitare possis. Iam vero ad te veniam Abbas plurimum reuerende, et quae caussa me impulerit, vt historiae huius translationem meam, tuo nomini inscriberem, declarabo. Existimaui ego sicuti et Contarenus noster, quia in hoc bello Deus singulare specimen edidit suae erga Christianos bonitatis et clementiae: eius historiam ad ipsos potisimum spectare, qui ecclesiae curam vel in primis ad sese pertinere arbitrantur. Deinde collegij tui Blasiani in Hercynia silua antiquitatem, et omnium qui hactenus ei praefuerunt, erfa literarum studia amorem et beneficentiam, cum ab alijs multis, tum vero a Ioanne Huberi olim praedicatam, sapenumero sum admiratus. Quibus accedit, quod ante aliquos septimanas, cum apud episcopum Curiensem in Athesia esse, te, qui diuina clementia nuper ad collegij gubernacula esses electus, magnopere ccommendari intellexerim cum ab alijs, tum vero etiam ab Abbate, qui e nobilissima Schtandersbegiorum familia natus collegio montis sanctae Mariae in eadem Athesia imperat. Quibus omnibus permotus, nihil aeque mihi cogitandum esse duxi, quam vt

me in tuam notitiam et clientelam insinuarem. Quod si ergo leue istud munus a me tibi, qui non ita pridem in abbatem collegij delectus es felicis ominis caussa oblatum, ea qua spero fronte susceperis, operam certe dabo, vt in rebus longe grauioribus, meam erga te obseruantiam adgnoscas. Vale, Basileae Calendis Martijs, anno salutis M. D. LXXIII.

IO. PETRVS CONTARENVS, IOANNI GRIMANNO ILLVSTRISSIMO SIMVL ET REuerendissimo Aquileiensi Patriarchae S. P. D.

ETIAMSI fama, res gestas maiores vt plurimum, hominis auribus repraesentare soleat, quam re ipsa sint, Patriarcha plurimum reuerende: non dubitamus tamen asserere longe maiorem re ipsa pugnam fuisse, quae sub septuagesimi anni finem, inter binas potentissimas Turcarum et Christianorum classes, ad Cruzularios scopulos extitit, quam hactenus fuerit explicata. Fuit enim hoc praelium nauale, eorum profecto omnium maximum, quae vnquam fuisse cognouerimus: quodcunque enim ei contuleris, hoc nostro longe inferius esse comperies. Non negamus equidem, et alias saepenumero a multis maximis viris esse pugnatum: nam et illud vehemens praelium fuit, quod Philippum Macedoniae regem cum Attalo

rege Pergami, ad Chium insulam commisisse legimus: et Themistocles Athensium imperator, Xerxen Persarum regem ad Salaminem, ingenti praelio superauit. Magnae fuerunt pugnae nauales Athenensium cum Corinthiis, in ipso Corinthiaco sinu commissae, vehementesque etiam, quas ijdem Athenienses in Hellesponto cum Lacedaemoniis, et iuxta Byzantium cum Peleponesiacis commiserunt. Carthaginenses ad Fauinianas, quas vocant hodie insulas, cum Romanis nauali praelio bis decertarunt, ac semel quingentas vtrinque triremes, alia vice vero non minus septingentus habuerunt: et Romani ab illis fracti, vniuersam classem amiserunt. Et illa denique maxima pugna fuit, qua Caesar Augustus M. Antonium et Cleopatram Aegypti reginam, ad Actium promontorium superauit. Sed his omnibus tamen nostrum illud nauale praelium mauis existimari debet, primum, quod in eo de vniuerso orbe Christiano dimicabatur: deinde, quod rerum naualium vsus ad summam perfectionem iam peruenerit, ob tormenta militaria scilicet, et sexcenta alia bellica instrumenta, quorum vsum veteres plane ignorarunt: quibus si principum virorumque prudentium numerus, qui in hac classe fuerunt, itemque diuinus successus adijciatur: speculi instar esse poterit, in quo se omnis nostra posteritas contempletur.

Quae cum ita sint, et vniuersam hoc bellum diuinitus gubernatum, ad tantam Turcarum perniciem directum fuisse videatur: existimaui ego, illius historiam nullius nomine potius emittendaam, quam tuo Patriarcha illustrissime, qui in tanta prouincia Dei vicarius sis, et superiori anno in tanta annonae caritate, eandem hanc nostram classem ita iuueris, vt tuae virtutos splendor omnibus merito illucescere possit, qui deinceps talem prouinciam sustinebunt, sacraque haec munera administrabunt. Sed haec antiqua est Grimannicae familiae tuae illustrissimae consuetudo atque natura: ex qua tot praestantissimi viri prodierunt. Cui enim ignota esse vnquam poterit Petri Grimanni ataui tui virtus? qui S. Marci procurator delectus, supremum pene gradum in hac republ. obtinuit? Ioannes Grimannus proauus tuus eodem munere functus est, et ob integritatem suam apud omnes emicuit. Antonius Grimannus auus tuus serenissimus Venetorum princeps, non minus imperium suae virtutis splendore illustrauit, quam ipse perfuncto tanto munere sit exornatus. Hieronymus Grimannus simul atque patriae pater, plurimis maximisque muneribus perfunctus Venetorum consiliarius obiit. Dominicus Grimannus autem patruus tuus cardinalis amplissimus, praeter caetera pietatis opera, quae etiamnum in hac repub.

elucent, sumptuosam illam ad S. Antonium bibliothecam construxit: et studio antiquitatis, quod tu postea tantis sumptibus excoluisti, fundamenta posuit. Petrus Grimannus cardinalis huius frater, ob virtutis suae splendorem Hungariae Prior et commendator fuit electus. Victor frater tuus senator amplissimus et eloquentissimus S. Marci dignitatem procurauit. Marinus alter frater, cum anno seruatoris 1522. S. Marci procurator esset, a Clemente VII. Aquileiensis Patriarcha delectus fuit classis imperator contra Turcas creatus est. Marcus Grimannus denique tertius frater tuus cardinalis illustrissimus ad antiquorum imperatorum imitationem, infinitis prope sumptibus ingentem illa machinam marmoream in anteriori parte templi S. Francisco dicati, ex fundamentis construxit, sacellum in eo amplissimis opibus ditauit, et palatium aedificauit tot maiorum familiae vestrae marmoreis imaginibus exornatum, vt earum conspectu homines plane attoniti reddantur: tantus scilicet est earum splendor, tanta magnificentia, tantumque artificium. Quae omnia mecum reputans, Patriarcha sanctissime, in tuo totiusque familiae tuae nomine, hoc nostrum Turcicum bellum vniuerso Christiano orbi proponendum censui, vt quae Dei miranda bonitas erga suos omnes sit,

hinc quoque cognosceretur. Existimaui autem et primae originis caussas enarrandas, magnoque labore etiam singula quaeque vt acciderunt, perquisiui: qua in re mihi valde profuerunt variorum principum et ducum huius belli literae, tum etiam colloquia cum Christianis, qui in Turcica classe captiui, ex pugna nauali liberati fuerunt. Bini autem hostium secretarij in eodem praelio capti, Bassarum et Turcici imperatoris consilia aperte manifestarunt, vt nihil eorum omiserimus, quae ad rerum gestarum certam cognitionem facere possint. Censeo igitur Patriarcha illustrissime, quotcunque huic bello interfuerunt gregarij milites, duces et principes tibi non modo ob beneficia, quae aliis in rebus iis praestitisti, gratias debere referre, verum etiam quod me ad hoc bellum describendum, et eorum virtutem omnibus declarandam impuleris, vtque simul etiam argumentum hoc modo iis suppeditarem, qui acutioribus ingeniis praediti, hanc historiam magis exornare voluerint: mihi enim satis fuit simplicem nudamque rei veritatem tibi proponere. Vale.

CATALOGVS AVCTORVM, quorum Opuscula in hoc volumen referenda duximus.

Io. Petri Contareni Veneti, de bello nuper Venetis a Selymo II. Turcarum Imp. illato.

IOANNIS PETRI CONTARENI VENETI HISTORIAE DE BELLO TVRCICO NVPER A Selymo Ottomanno Venetis illato, LIBER VNVS. In quo res vtrinque gestae narrantur, a principio belli, vsque ad magnam illam felicemque pugnam naualem.

PRINCIPVM successio, quae priorum morte, aut aliis de cassis accidit, magnos vt plurimum motus et difficultates in rebuspubl. regnisque excitare solet, ijque tanto maiores esse consueuerunt, quanto celebrior maiorque demortui principis potentia fuerat. Sultanus Ottomannus Turcarum imperator ingenio potentiaque maximus, postquam quadraginta septem annos regnasset, dum Zigethum, Hungariae arcem munitissimam obsideret, diem fatalem obiit anno seruatoris nostri M. D. LXVI. Ei successit in imperio Selymus Ottomannus, qui vnus ex quatuor eius filiis supererat: pater enim iam ante aliquot annos Mustapham et Baiazethem rebellionis suspectos, necari curauerat, persuasus scilicet a Rossa coniuge. Zeangir vero tertius filius, gibbosus, cum tantae crudelitatis impatiens esset, sponte mori voluerat. Selymus igitur praeter amplissimum imperium, patris quoque existimationem gloriamque possidebat: qui etiamsi religione ac institutis hostis Christianorum esset, omnibus tamen terrori simul atque admirationi

fuerat, propter singularem virtutem atque prudentiam. Hisce ita constituus, Selymus cum nesciret, qua ratione pater id nomen eamque gloriam sibi comparasset: tertio sui imperij anno, absque vlla caussa, nullaque habita ratione datae fidei, Venetis bellum mouit. Cuius historiam cum hoc loco enarrare constituerimus, operaeprecium essevidetur, primam ipsius originem caussamque explicare, vt omnes intelligant, quam leuis illa atque iniusta fuerit.

Selymus anno salutis humanae M. D. LXIX. cum terrium iam annum regnaret, animum induxit, more suorum maiorum, et ad perpetuam sui gloriam memoriamque collegium seu xenodochium, quale ipsi Almaratum vocant, construere, cum templo scholisque ad liberos in Mahometica lege erudiendos. Iuxta huiusmodi collegia, multas domunculas rotunda figura construunt tum sacerdotibus atque doctoribus suis, tum etiam peregrinis, quibus libet: nam cuiuscunque tandem nationis aut religionis fuerint, hi possunt tamen libere huc cum equis atque seruis diuertere, et in triduum vsque absque vllis sumptibus commorari. Solent et aliae quaedam ab his diuersae mansiones in huiusmodi collegiis adornari, pro ipsius vrbis pauperibus, quibus in singulos dies, praeter certam panis portionem, ad quotidianum victum, numeratur etiam asperus nummus, quamdiu ibi degunt. Solent autem im peratores Turcarum huiusmodi collegiis reditus addicere, quos ab exteris bello acquisiuerint: nec illis per antiquas consuetudines licet, aliis opibus ea dotare. Talia collegia nunc Constantinopoli tria sunt, eo quo diximus modo extructa, quorum primum omnium celeberrimum construxit Sultanus Machemetus, is qui Constantinopolim occupauit. Baiazethes illius filius alterum, et tertium fundauit Sultanus Solymannus. Selymi huius pater, cum templo, cuiusmodi Turcis Moschea dicitur, ex lapide pretioso et arte accuratissima constructo: in quo sunt quatuor campanariae turres optime fabrefactae. Dotatum aunt fuit hoc collegium, postquam is e vita migrasset, annuis reditibus, qui ex arce et regione Zigethi colliguntur: quam vtique Mahemet Visir primarius Bassa post obitum Solymanni industria sua occupauerat. Clanculum enim tenuit imperatoris mortem, eiusque lecticam in conspectum militum producens, et eum adesse fingens, eorum animos ad expug nationem excitabat. Non tamen sufficiunt arcis huius prouentus collegio, quod in eo ad octoginta millia nummorum Sultaninorum quotannis insumantur. Selymus igitur, vti ante dicere coeperamus, et ipse collegium suum extruere volebat, iamque constituerat, vt Adrianopoli fabricaretur, quae vrbs a Byzantio

tridui itinere distat: et sex campanarias turres in eius templo fabrefieri iusserat, ac si patre suo praestantiorem se, aliisque omnibus suis maioribus digniorem existimaret. Itaque erat iam locus certus huic aedificio addictus, eiusque fundamenta ponebantur, cum sacerdos, quem lingua sua Mofti, id est prophetam nuncupant, in ipsomet loco imperatorem monuit, vt pro more suorum maiorum, qui Ottomannorum imperium semper auxerant, ipse quoque aliquam insignem expeditionem susciperet, antequam collegium perficeretur, vt ex eo, quod inde acquireret, id postea dotare posset. Atque haec quidem dum familiariter colloquerentur, sacerdos imperatoris animum eo inclinare intelligens, de Cypri regno verba facere coepit, et ostendere illius opes tantas esse, quibus non modo suum collegium praeclare dotare posset, verum etiam id supplere, quod patris xenodochio deesset: atque illuc etiam accedere, quod occupato Cypri regno, longe tutiores futuri essent Turcici mercatores, per ea maria in Syriam atque AEgyptum nauigantes: qui alioquin a piratis Christianis et occiduis saepe infestarentur, dum in ea insula refugium haberent.

Asserebat etiam fore, vt eremitae sui peregrinationem in Meccam (locus hic est in quo Mahometi sepulcrum visitur) libentius susciperent. Hoc colloquium Selymus summa cum attentione audiuit, et quia eadem haec secum prius quoque meditatus fuerat, sacerdotem laudauit, eiusque monitis assentiens discessit. Accidit deinde, non longo post tempore, vt Iudaei quidam ex Occidente Constantinopolin scripserint ad Ioannem Michetem Marranum (quo nomine vocantur Iudaei, qui vi timoreque aliquo baptizantur) eique significarunt. Venetorum armamentarium, accenso in puluere bombardico igni, vna cum multis aliis eorum munitionibus, Idibus Septembris exustum esse, anno seruatoris nostri M. D. LXIX. et vrbem ipsam cum tota ditione magna annonae caritate laborare, vescique eos solo pane ex milio facto. Quibus rebus imperatori nunciatis, Ioannes Miches, qui illi familiaris erat, iamque ipsius cogitationes de Cypri regno intellexerat: hanc commodam occasionem esse, magnae huius expeditionis suscipiendae et rei feliciter gerendae monuit: cumque illae res fama magis magisque confirmaretur, Selymo facile persuasit, vt quod de Cyprico regno dudum animo conceperat, exequi conaretur. Itaque Selymus, quamuis capitibus articulisque foederis cum repub. Veneta initi, nuper subscripsisset, et iureiurando ea se seruaturum sacrosancte promisisset: tamen hisce omnibus postpositis, Mahometum Visirum, suum primarium Bassam accesit, et quid in ea

re, quam diu secum meditaretur, consilij habeat, sciscitatur. Estenim permagna Bassarum authoritas in Ottomannico imperio gubernando, quod antiqua consuetudine receptum sit, vt imperatores eorum vtantur consiliis. Mahometus Visir vir prudens, cognita imperatoris soceri sui petitione, intelligebat quantum interessset Venetis bellum inferre: quamobrem iniustum illud bellum dissuadere conatus, in hanc sententiam respondit:

Non dubium est summe Imperator, quin Cyprium regnum tuo imperio adiectum, ipsum splendide augeat, et nominis tui gloriam illustret, si modo honestis rationibus comparari possit. At ego non video, quo modo id acquirere possimus, nisi bello Venetis, qui illud possident, illato. Cuius caussam, sirem absque animi perturbatione perpendamus, et cogitemus, qua ratione illis deuinctus confoederatusque sis, nullam plane inueniemus: nisi forte hanc velimus occasionem accipere, quod ob incendium armamentarij, ad hoc regnum defendendum, non sufficere videantur. Id vero nequaquam facere debes: quod neque magnitudini imperij tui, neque iustitiae imperatoris conueniat, eos ex tali occasione Iaedere, qui foederi nobis iuncti sunt, quique etiam te offendere cum potuissent, maluerunt tamen fidem seruare. An vero ignoras, quam parenti tuo felicis memoriae imperatori inuicto semper amici fuerint, vtque is fidem illis semper seruandam existimarit? Mihi profecto dum ex hac vita migraret, seuere mandauit, vt id agerem, quo illorum amicitia conseruaretur: quoniam semper nobis fidem seruassent, et nostram amicitiam coluissent. Tu vero summe imperator, qui paulo ante pacis nouique foederis inter vos capita, fide data confirmasti, et amicum te fore promisisti: an fidem fallere, et antequam prouoceris, bellum illis mouere conaberis? Id ego nequaquam agendum esse existimo. Haec sunt, gloriose imperator, quae de hacre sentio, quaeque tibi eo animo parefeci, quo meam erga te seruitutem fidemque obstrictam esse intelligo. Nollem aunt ita dici isthaec a me existimes, ac si tuae celsitudini summaeque prudentiae quicquam derogarem: tu namque mihi dominus es, tu mihi imperare potes quod vis, mihi iussa capessere fas est.

Selymus audita hac oratione, nequaquam cogitauit, quam fideliter ei consuleret is, qui ipsum paulo ante cum tanta dexteritate atque quiete, ad paternum imperium euexisset: celauerat enim Mehemet in Zigethae arcis obsidione parentis morbum atque obitum, donec Selymum, qui tunc Mangreliae erat, certiorem eius rei fecisset, isque Constantinopolin ad capessendas imperij habenas proficisci, et tunc in Hungariam ad exercitum peruenire

potuisset. Itaque pro omnibus hisce meritis, hic in illum iniuriosis verbis est inuectus, adeoque Christianum etiam, quod apud illos iniuriosum est, appellauit. Sed Mehemet, cognita imperatoris aduersus se ira, cum verbis, tum gestibus veniam deprecatus discessit. Selymus vero Mustaphae Bassae etiam rerum terra administrandarum, atque Piali Bassae rerum maritimatum praefecti summi consilia audire voluit: aquibus vehementer excitatus est ad id bellum suscipiendum: quod dicerent Venetos ob incendium, quod perpessi essent, ad Cyprium regnum decfendendum nequaquam sufficere. Plura de eadem hac re colloquia tunc temporis tractarunt: quae etiamsi ex nunciis Constantinopoli allatis, nondum certo cognoscere potuerimus: ex ipso tamen effectu facile conijci potest, consilia de hac expeditione iam tum fuisse decreta. Quibus ita constitutis, Mustaphae ac Piali consilio Selymus Mehemeto Visiro imperauit, vt quod sui muneris esset, magna celeritate, quae ad exercitum instruendum necessaria essent, procuraret. Quamobrem ille mandatis domini parens, Constaninopoli primum tantam armorum copiam instrui curauit, quanta exercitum quam maximum armari posse videretur: deinde itidem alibi fecit, tum vero in diuersis locis maris AEgei panes bis coctos, et alia commeatus genera parari iussit: idemque studium Mustapha in equitibus peditibusque comparandis, tunc temporis ponebat. Quibus rebus cognitis Veneti, etsi nondum certo intelligerent, quorsum tanti apparatus bellici tenderent: tamen quod communi fama ferretur, Selymum Cypri regnum inuadere velle, et quod ipsis per conditiones foederis liceret arma sine suspicione parare, quoties Turcas se ad bellum instruere intelligerent: ipsi quoque consuetos aliquos apparatus facere coeperunt, et de nauibus omnis generis prouidere, rerumpub. gubernatoribus eadem haec significare, et Cretensibus, vt sicuti debent, adornarent illius regni naues imperare satagebant. Erant autem tunc temporis extra vrbem, vt solent in sinu Veneto esse, aliisque locis, triremes armatae triginta atque vna: quarum hi duces erant:

Iacobus Celsius classis prouisor, seu curator, quo nomine eos vocant, qui rerum ad classem necessariarum curam habent.

Per idem fere tempus nunciatur Venetiis, imperatorem Turcicum binas Venetorum naues, Bonoldam scilicet atque Balbam, circa Idus Ianuarij detinuisse, et in apparatibus faciendis studiosissimum esse: vsque adeo scilicet, vt ipsemet armamentarium videre, Tappanamque (quo loco tormenta bellica conseruantur) inspicere, et quid fieri oporteat praecipere non grauaretur. Ex quibus indiciis Veneti, quod prius suspicabantur, bellum sibi paratum esse videbant, idque eo firmius iam credebant, quod suos vbique detineri, et in confiniis itinere praecludi intelligerent. Quamobrem ipsi quoque iam suis rebus satagebant, nec quicquam eorum, quae ad instruendum exercitum requirerentur, negligebant. Ad Marcum Quirinum sinus Veneti praefectum literas dedêre cum mandatis, vt in Cretam quanta posset celeritate contenderet, curaretque illius insulae classem citissime instrui. Certiores quoque de tantis Turcarum contra sese apparatibus fecerunt Pium V. pontificem maximum, Philippum Hispaniarum regem catholicum, itidemque permultos alios Christianos principes.

Quae dum ita agerentur, Selymus tertio Idus Februarij Cubaetum [reading uncertain: print faded] Chiaussum (quem vocant) ad Venetos legatum dimisit, vt ab illis Cyprum insulam peteret, idque talibus verbis ac minis, quae suis maximis apparatibus aequarentur. Marcus Quirinus autem, accepto a senatu mandato, decima sexta Februarij Liesena soluit cum binis triremibus, et die sequenti ad Ragusiam Cubatum obuium habuit, comitatum Ludouico Bonriccio, secretario Marci Antonij Barbari Venetorum ad Turcicum imperatorem legati, quem Bailum vocant, et Aloisio Barbaro Marci Antonij filio, qui Angeli Suriani naui vehebantur. Veneti autem pridie Calend. Martij, postridie paschatis, Hieronymum Zaneum equitem, et S. Marci procuratorem peractis sacris in S. Morci aede, summum classis imperatorem declararunt, eumque deinde Petrus Loredanus serenissimus princeps totusque senatus, ad naues magna cum pompa deduxerunt: et die proxima Iaderam versus dimiserunt. Iamque Venetiis soluerant triremes armatae quadraginta duae, quibus praeeranthi, qui ordine sequuntur:

Soluit quoque Coustantinopoli circa finem Martij Amurathes Raisus cum viginti quinque triremibus Rhodum versus contendens, vt illic prohiberet, quo minus Cypriis Veneti suppetias ferre possent: iam enim intellexerat imperator, eorum in apparatibus faciendis studium, quo magnam suarum munitionum partem refecissent. Cubatus interim legatus Turcicus Venetias appulit sub Aprilis principio: sed cum antea ciuitas illius aduentum et petitionem cognouisset, senatus oblata deliberandi occasione, iudicaueratiam longe melius esse, et ad reipubl. dignitatem honestius, aperto Marte sese a Turcis defendere, quam ita paulatim ab illis suo imperio spoliari: fore enim alias, vt tandem ab Ottomannicis plane subigerentur. Velle ergo se in tam iusta caussa fortunam experiri, et diuina humanaque auxilia contra communem Christianorum hostem sperare. Itaque Cubatus in senatum admissus, vbi caussam proposuisset, statim denegato eo quod petebat, dimissus est. Hieronymus Zaneus autem summus imperator Venetorum Idib. Aprilis Iaderum appulit, ibique sequenti die ab eius vrbis episcopo Hectore Trono Iaderae comite, Andrea Barbarigo duce, aliisque pluribus ducibus militaribus nobilibus militibus, nauiumque praefectis, qui in arce erant, humanissime exceptus, atque in summum templum deductus, sacris in seruatoris nostri honorem peractis, interfuit. Sed vix mensis iam praeterierat, ex quo magnum senserant

dolorem: quoniam Bernardus Malipetrus equitum per Dalmatiam curator, nobilis singulari virtute, postquam Iadera saepius multis aliis comitatus egrederetur, vt Turcarum excursiones reprimeret, iamque saepius rem feliciter leuibus illis praeliis gessisset: tandem nimium suae virtuti confidens, semel ablque iis armis, quibus humeri teguntur, egressus est, et in leui quodam praelio cum hostibus congressus, hasta eo plane in loco vulneratus est, quo non fuerat armatus, vsque adeo scilicet, vt in vrbem importatus, statim expirauerit maximo cum dolore omnium, quibus nota illius virtus fuerat: nam cum viginti nouem annorum iuuenis esset, omnibus magnam de sese spem praebuerat. Elegerant autem tunc in ipsius locum postridie Iduum Martij Fabium Canalem insigni virtute nobilem, et in eiusdem mensis principio Franciscum Barbatum totius Dalmatiae praefectum creauerant: cui iterum cum fatalem diem obisset, antequam munus sibi demandatum suscipete posset, substituerunt 10. Legeum equitem et S. Marci procuratorem.

Marcus Quirinus interim in Cretam peruenerat pridie nonas Aprilis, atque illius regni naues diligenter instrui deprehenderat: quamobrem ipse quoque id maxime sollicitabat, cupiebatque eas quam citissime progredi, antequam classis Turcica in ea maria perueniret, quibus aditu ad Cyprum prohiberentur. Quae dum ita agerentur, soluit Constantinopoli Piali Bassa, ad decimum septimum Aprilis cum triremibus octuaginta et triginta biremibus. Venetiis vero peridem tempus etiam soluerunt triremes septendecim, quarum duces hi erant:

Cubatus interim, cum re infecta Venetiis discessisset, Constantinopolim rediit pridie Idus Maij. Selynus vero vbi cognouisset, quod senatus illi petitum regnum denegasset, vehementer obstupuit: id enim omnino illi praeter expectationem acciderat. Quam obrem perturbatus admodum, per duodecim suos ministros, quos Chiaos vocant, statim detineri curauit Venetorum legatum cum tota familia: a quo tamen prius aufugerat Vincentius de Alexandris, qui discendae linguae caussa illic prius commorabatur, et vbi Venetias peruenisset, significauerat, quantos Turcae apparatus terra marique facerent. Iam igitur ad decimum quintum Maij instructa plane erat classis Turcica, et postridie deinde Byzantio soluit Ali cum triginta sex triremibus, biremibus duodecim, duabus Venetorum nauibus onerariis, quas nuper illis. s. ademerat, quatuor Turcicis, vno Machometi Visiri galeone (quo nomine genus quoddam omnium maximarum nauium vocant) Mahonicis octo, Passacauallis quadraginta (his nominibus vocant naues, quibus equi vehuntur) et multis praeterea aliis nauigiis, omni munitionum rerumque necessariarum genere instructis, quibus praeerat Mustapha Bassa, rerum quae terra ad ministrantur primarius dux. Piali vero, quem prius soluisse diximus in itinere Tinam Venetorum insulam in AEgeo mari (quod Archipelagum vocant) sitam deuastauit, sed non sine insigni suorum clade. In hisce turbis maximisque bellorum apparatibus, discessit ex hac vita Petrus Loredanus Venetorum princeps: eique suffectus est ad quintum Idus Maij Aloysius Mocenicus, et die postero cum maximo applausu omnium publice declaratus. Ipsis vero Idibus huius mensis, Sebastianum Venerium summum Corcyrae praesidem, declararunt itidem sancti Marci procuratorem, cui muneri Mocenicus antea praefuerat. Philippus autem Hispaniae rex, cum ob hosce motus Turcarum, non minus suam ditionem, quam Venetorum periculis obnoxiam esse intelligeret: summa diligentia agebat, vt in maritimis locis regni Neapolitani, Siciliae, Sardiniae, Corsicae, Herculei freti et aliis locis miles conscriberetur. Eiusdemque exemplum sequutus est mox etiam Pius V. summus pontifex, et Venetis praeterea ad hoc bellum, duodecim triremes suis sumptibus instructas obtulit.

Nec defuere multi praeterea alij viri illustres, qui Venetis in tam iusta caussa sponte sua auxilia obtulerunt: quorum catalogum ordine subscribam.

Multi quoque certo numero militum stipendia pro repub. soluere voluerunt, cuiusmodi fuerunt: Andreas Moresinus, qui in hoc bellum suis sumptibus misit filium stipatum militibus viginti.

Ciuitas Treuisana per sex menses quadringentis stipendia soluit, exposuitque pro singulis mensibus aureos nummos mille ducentos

Lucretius Gambarae comes suis sumptibus in hoc bellum profectus est cum militibus viginti quinque

Quidam operam suam in milite conscribendo, eumque Venetis adducendo obtulerunt: cuiusmodi fuerunt hi: Sfortia Palauicinus obtulit milites quinquies mille

Hippolytus Porti comes ducentos leuis armaturae equites 200. aut si mallent, pedites mille

Franciscus Martinengus comes, centum quinquaginta leuis armaturae equites, aut si mallent, pedites mille

Ex quibus omnibus manifestum est, Venetis breui temporis spacio oblata esse in prompta pecunia, aureorum numûm quadraginta sex millia et octingentos. Praeterea soluta stipendia in militum quindecim millia, et septuaginta octo: Eorum vero stipendiis addicta quinquaginta octo hominum millia atque ducentos fuisse. Eodem aunt hoc mense Maio, solueruntiterum Venetiis triremes armatae viginti duae, cum binis nauibus onerariis magnis, quas Galeazias vocant: quarum omnium praefecti fuerunt hi:

In Corcyram praeterea misit respub. quatuor naues cum mandatis, vt ibi armarentur, quarum duae per Iaderam, aliae vero binae per Catarum deueherentur.

Sed Piali interim cum ad V. Calend. Iunij, classem suam in Euboea commeatu instruxisset, versus Rhodum contendit, et in itinere Alim atque Mustapham cum reliqua classe reperit: itaque coniunctis viribus Rhodum Calendis Aprilibus appulerunt. Sebastianus Venerius autem S. Marci procurator et summus Corcyrae praefectus, apud se iamin Corcyra Iacobum Celsium classis curatorem habebat, et decem praeterea triremes, quibus scilicet imperabant:

Quamobrem arrepta occasione, Sopotum Turcarum in Albania munitionem, nec multum a Corcyra distantem aggredi constituit: praesertim quod Manolium Marmurium Epirotam secum haberet, virum fortem, et cui earum regionum conditiones notae essent. Instructis ergo triremibus vti opus esse videbatur, Corcyra discessit, et septimo Iunij eo peruenit, et vbi exposito milite arcem tormentis bellicis per triduum verberasset, coegit Turcas eam deserere, quorum tamen maior pars iam aufugerat, quia de defensione dubitauerant. Venerius igitur loco occupato atque munito Manolium Marmurium praefecit. Sed Bassae Turcici, postquam triduum Rhodi commorati essent, versus Aperras, quae in Natolia non procul a Cypro sitae sunt, iter direxerunt cum vniuersa classe, vt acceptis ibi equitibus, peditibus et lanizeris, eos in Cyprum veherent. Interea Hieronymus Zaneus summus imperator Venetorum, cum classe et tauto hominum numero Iadera se amplius sustinere non poterat: itaque in Corcyram traijcere constituit, sperans se classem ibi reficere posse. Fuerant enim ibi maximae difficultates, quod Turcae perpetuis excursionibus vicinum Iaderae tractum, maxime comitatum vastauerant, pecora enim frumentaque ex agris abducebant, homines occidebant, segetes incendebant, tamque furibundi erant, vt nemo absque periculo extra moenia egredi posset. Quamuis enim ipsi cum equitatu multisque peditibus saepe erupissent, vt agros defenderent, res tamen ita erant constitutae, vt nullo modo sperari posset aliqua victus acquirendi ratio. Ex Apulia quidem, Picoeno atque Venetiis multa auxilia adducta fuerant, quibus vtbs atque vicini commeatu, et praesertim bis coctis panibus subleuabantur, sed longe tamen aberat, quin tanto hominum numero possent satisfacere: ex qua annonae caritate contagiosi quidam morbi atque incurabiles orti erant, iisque magis magisque grassantibus, exercitus consumebatur. Quibus omnibus caussis permotus Zaneus, pridie Iduum Iunij illinc soluit, et die sequenti ad Corcyram appulit. Marcus Quirinus autem triremibus suis optime instructis, saepe Creta soluere conatus fuerat, sed tempestate aduersa impediebatur, quod aduersus hosce ventos remis nauigare non posset, minusque exercitatos remiges haberet, oporteretque etiam naues coniunctas, progredi, ob periculum, quod a Turcis per AEgeum mare nauigantibus

impenderet: nihilominus tamen ad vicesimum octauum Iunij soluit, vt versus Corcyram contenderet, cum triremibus in eo regno armatis viginti atque vna, quibus praeerant:

Atque in hoc quidem itinere Quirinus, arrepta occasione, arcem, quae in Mainae promontorio ad Quagliarum Peloponnesi portum sita est, expugnare decreuit, quod ob eam rem a proposito itinere nullo modo deflectere opus esset. Cum enim is percommodus portus esset iis, qui illâc nauigant, tamen ad eam vsque diem Christianis inutilis fuerat propter illam arcem. Appulit igitur eo quarto Calend. Iunij noctu: vtque occultus esset, post vicinum promontorium substitit. Summo mane autem quosdam dimisit, qui loci conditiones situmque explorarent, simulque mediocrem sagittariorum numerum occupare iussit collem, qui ê directo arcis positus erat, in eum finem scilicet, vt quam primum ipse cum triremibus ad portum, arcem verberaturus accederet, ipsi quoque hostes ad muros defendendi sui caussa accurrentes, suis telis pellerent, et a defensione prohiberent. Nec illum sane fefellit: nam Turcae qui in arce erant cum triginta sex machinis bom bardicis, fere omnibus magnis, sese ad defensionem

pararunt: sed post paucos ictus cedere sunt coacti. Sagittarij enim ex aduerso colle illos telorum multitudine a muris depulerant, ad quos ob tantum eorum, qui occidebantur numerum, cum ne accedere quidem amplius auderent: sese in fortem quandam turrim receperunt. Quirinus igitur cognito, quod muros deseruissent, propius cum triremibus accedens, multos e suis exposuit, qui adhibitis scalis, aliisque ad expugnationem idoneis instrumentis, arcem facile occuparunt. Et vbi intellexissent. Turcas vitandorum telorum caussa, qui ex aduerso colle iaciebantur, intra turrim cessisse: conuerterunt in illam eadem illa tormenta bellica, quae ibi deprehenderant: et magnos praeterea fumus ante portas excitarunt. Itaque Turcae de salute sua desperantes: nec expectatis tormentorum ictibus, captiuos se dediderunt, ea conditione, vt illis vita conseruaretur: quod proinde illis fideliter seruatum fuit. Quibus ita confectis arcem ipsam, actis cuniculis, et puluere bombardico repletis, igni plane diruerunt, soloque aequarunt: ne scilicet deinceps Turcis vsui esse posset: deinde amplissima praeda captiuisque onusti versus Corcyram contenderunt.

Piali vero postquam viginti octo dies ad Aperras degisset, magno Ianizerorum numero nauibus imposito, versus Cyprum iter direxit, habebatque iam secum:

Venetiis interea, toto Iunio mense reliquum classis adornabatur, cum Galeone Fausti ab eiusdem nominis artifice appellato, cui praefectus est Hieronymus Contarenus. Supererant tantum biremes septem adhuc atque duodecim Arsiles. Itaque habebant tunc Veneti vna cum Cretensibus, illic triremes communes centum viginti septem, et antea vnam atque triginta armauerant, itemque vndecim triremes magnas, naues onerarias quatuordecim, magnum illum Galeonem, et praeterea multas alias naues onerarias, ac varia nauigia in diuersa loca cum auxiliis miserant. Neque deerant porro suo muneri, sed alias praeterea triremes, biremes, et naues longas armare, easque paulatim dimittere satagebant.

Qua in re Veneti profecto, potentiam suam permagnam esse demonstrarunt, quod in tanta annonae caritate et postquam in armamentario suo tam memorabile incendium perpessi essent, nihilominus tamen insignem hanc classem omni rerum necessariarum genere instructissimam comparassent: et quinquaginta praeterea alias triremes communes, quatuor magnas, et duodecim biremes de nouo instruebant, alias veto naues incendio fractas permultas restaurabant. Sed Piali iam Calend. Iulij, quo die Quirinus in Corcyram cum praeda peruenerat, ad Limisum Cypri oppidum appulerat: vbi cum non haberet, qui ei resisterent, militem exposuit, multosque captiuos duxit. Postero die cum classe vsque ad Salinas peruenit, et cum neque hic quisquam resisteret, magnopere gauisi sunt, et absque vllo impedimento peditatum, equitatum, machinasque bellicas et reliqua impedimenta omnia perendie exposuerunt. Cur autem incolae iis sese non opposuissent, cum descenderent, in caussa fuit, quod exiguum equitatum haberent, quo in ea insula, cuius ambitus patet ad septingenta millia passuum vsque illorum descensum nequaquam prohiberi posse putarunt: deinde ab eodem hoc Salinarum loco aberat Nicosia triginta passuum millibus, neque sires male cessisset, in eam redire facile potuissent: quod si tantum quatuor aut sex millibus abfuisset: certe fortunam essent experti. Hisce igitur ita confectis, equitatus, qui ad Salinas erat Roccaso comite duce, Nicosiam concessit. Mustapha vero occupato agro munitiones quasdam ad Salinas construxit, deinde dimisit Piali cum centum triremibus, viginta Passacauallis

et duodecim Maonicis (quibus duobus nominibus naues appellant equis et impedimentis aliis vehendis aptas) in Aiazzinum sinum, vt equitatum reliquum cum peditatu atque Ianizeris exciperet. Ali autem eodem tempore cum reliqua classe ad Seteliae sinum traijcere iussit, vt militem in ea regione conscriptum adueheret. Neque enim velle se illinc castra mouere, donec vniuersas copias decretas ad eam expeditionem coniunctas haberet. Dum haec ita geruntur, catholicus Hispaniae rex Philippus intellexerat iam, Turcicam classem aduersus Cyprum contendere: quamobrem Ioanni Andreae Auriae Melfi principi imperauit, vt cum quinquaginta triremibus Messenam re reciperet, ac Venetis, in quibus opus haberent, auxilio esset: quamuis tunc temporis foederis inter ipsos conditiones nondum confirmatae essent: nec deessent quoque tunc impedimenta, vt solet plerunque in iis rebus accidere, quae non sunt penes vnius potestatem. Cum igitur iam vniuersa Venetorum classis ad Corcyram esset, Zaneus summus illius imperator Sebastiani Venerij eius insulae curatoris confiliis persuasus, Malgaretinam arcem non procul illinc distantem, inuadere decreuit: quod id multis de caussis faciendum sibi existimaret. Itaque delegeruntad eam rem Sfortiam Palauicinum, eique cum quinquaginta triremibus quinque hominum millia et quatuor bellicas machinas magnas attribuerunt: sed ille, vbi quarto die Iulij sub noctem eo peruenisset, et exposuisset in terram militem et bellicas machinas, vna cum industrio quodam viro, aliisque ducibus, quos secum abduxerat, loci situm naturamque considerauit. Eius vero expugnationem longe difficiliorem deprehendit, quam fuisset ei significatum: quia arx in summo colle sita, a quinquaginta solis viris defendi poterat: quo accedebat etiam, propter loci naturam, vt tormenta bellica nequirent eo adduci, vnde arcem verberare possent, et metuendum erat praeterea, ne obsessis mox suppetiae aliae ferrentur. Itaque postquam suburbia combussisset, et agrum excursionibus deuastasset, relicto instituto, militem cum impedimentis septimo eius mensis die nauibus iterum imposuit. Vicesimo tertio deinde eius mensis, soluit e Corcyra vniuersa Venetorum classis, vt in Cretam nauigaret: existimarunt enim cum ad militem et remiges comparandos tum ob alias Cypriis subueniendi occasiones, melius esse vt eo se conferrent. Inter nauigandum autem diligentem nauabantoperam, in milite, remigibus, aliisque rebus necessariis comparandis, quibus classem superioribus incommodis prope desolatam reficerent. Piali et Ali interea, quorum alter in Aiazzi, alter in Setteliae sinum profecti

fuerant, cum praesidiis ad Salinas vicesimo secundo Iulij redierant: quibus expositis, Mustapha illinc statim castra mouit, et versus Nicosiam contendit. Dicitur autem habuisse tunc equitum quatuor millia, millia sex Ianizerorum, et peditum quatuor millia: nec non plurimos alios spontaneos, quorum numerus sciri non potuit. Caeterum progrediebatur tunc exercitus ille non sine metu insidiarum: quod viderentur sibi campestria insulae loca nimis facile occupasse. Sed nihilominus tamen ad vicesimum quintum eiusdem mensis peruenit ad vrbem peditatus, et die sequenti eodem accessit equitatus solis quingentis exceptis, qui e Salinis statim ad Famaugustam obsidendam missi fuerant. Vbi igitur iam vniuersus exercitus ad Nicosiam conuenisset, castra posuit Mustapha partim in campsstri loco cum erectis tentoriis, partim ad Mandiae colles, vbi ipse suum tentorium habebat: foderatque profundos puteos, maximam aquarum copiam suppeditantes: subsiderat quoque magnus equitum peditumque numerus, e regione S. Clementis, quo loco Citadellae aquae nascuntur. Erantque etiam crecta tentoria, propter fontes qui ibi sunt in casalibus Galanga et Calassa, quae loca ab vrbe quinque passuum millibus absunt. Caeterum in ipsa vrbe Nicosia erant tunc ij, qui modo recensebuntur.

Equites stipendiis conducti, aut feudatarij quingenti, cum bono rusticorum numero.

Erat autem interea Zaneus cum classe supra Methonem, ad cumque postridie Calend. Augusti peruenit Marcus Quirinus

sinus Veneti praefectus, cum mediocribus copiis, quas ex vicinis insulis collegerat, vt classem reficeret, et tertio deinde die simul omnes ad Picernam Cretae portum, atque hinc ad Amphimalem appulerunt: vnde multos dimiserunt, qui per AEgeum mare militem conscriberent, vt si summi pontificis classis adueniret, quam intellexerant mox affuturam certo, ipsi quoque essent instructi. Ipse vero Marcus Quirinus, vt quo in statu res hostium essent, exploraret, septimo Augusti versus Rhodum nauigauit, et vicesimo quarto deinde reuersus, eos iam in Cypro esse nunciauit. Sed Mustapha qui iam ad Nicosiam castra habebat, primum omnium circa valla munitionesque inequitando, obsessos ad praelium inuitabat: non tamen id placuit Collaterali, quare noluit vnquam vt exirent, vnatantum vice excepta, quae Corteseum Stratiotam ducem militarem amiserunt. Turcae igitur vbi intellexissent oppidanos non amplius ad praelium prodituros, munitiones et valla construere coeperunt, primumque in collibus S. Mariae centum et triginta passibus a Podocataro vrbis munitione, magna celeritate extruxerunt: et quidem sine multisimpedimentis: nam etsi e Podocataro, et Caraffa cum octuaginta tormentis bellicis primum prohiberentur, noctu tamen nemine impediente id perfecerunt, et inde postea domos iuxta forum sitas verberabant: sine magna tamen hominum caede. Alterum vallum extruxerunt ad S. Georgium Magnanae, vnde domos itidem verberabant, et nostris defensionem prohibere conabantur: sed ad domos feriendas, parum illis deinceps profuit. Tertium in Margeritino colle condiderunt, inter Constantium atque Podocatarum vrbis munitiones, et quartum denique in Thomandiae colle. Ex hisce aggeribus munitionibusque suis parum muris nocebant. Itaque propius accedere coeperunt ad moenia veterisque ciuitatis littus: atque hinc deinde ad Podocatarum, Constantium, Dauilam et Tripolim munitiones, cum fossis propius accedentes, quatuor alios aggeres magnos extruxerunt, ex quibus quatuor diebus continuis, vrbem cum sexaginta machinis bellicis feriebant, nec vnquam toto die cessabant, praeterquam sub meridiem quatuor horas, ad sese recreandos ex immenso calore, et machinas quoque refrigerandas. Zaneus interea temporis cum classe in Creta erat, et eam instruere satagebat, dimissisque hinc inde biremibus, vbi hostes essent, explorabat: cumque ab omnibus renuntiaretur, quod in Cypro forent, simul etiam eo appulit Franciscus Tronus cum triremi e Cypro veniens, qui de rebus ab hostibus eo vsquegestis, et quo in statu Nicosiae res essent, singillatim nunciauit. Soluerunt quoque Venetiis

Et Ioannes Andreas Auria summus Hispanicae classis dux, cum Marco Antonio Columba pontificiarum copiarum ductore, Messana soluens ad Iapygiam traiecit: cumque ambo suorum dominorum Venetis succurrendi desiderium cognoscerent, inde versus Cretam contenderunt, quamuis Venetorum classem illic male affectam intellexissent.

Caeterum Mustapha cum cerneret bombardicos ictus, non id quod cupiebat efficere, sed frustran eos incidere in terram, nec moenibus noxia esse: propius ad vrbem accedens cum ligonibus et palis profundas foueas fodit. Oppidani econtra illum impediebant, et modo directo, modo transuersim telis suis Turcas petebant: sed illi tamen nihilominus ad interius vallum vsque peruenerunt, vbi foueam maximam fodientes, terram versus vrbem proiecerunt, sicque locum plurimis sclopetariis tutum pararunt, qui noctes atque dies nostros ad moenia defendenda accedentes infestabant. Erant aunt et reliqui aggeres hostium atque munitiones prae grandibus fossis circundatae, vt in iis ad custodiam magnae machinae seruarentur: nec possent nostri illos telis, peditatu vel equitatu absque periculo adoriri. Coepere postea fossis in longum ductis, et terra quae effodiebatur, in latera proiecta, intra moenium quoque fossas peruenire: et quia sic a nostris laedi poterant, alios transuersos aggeres terra atque lignorum sasciculis, quos illorum equitatus procul adferebat, congesserunt: sicque sese muniuerunt, et deinde angulos vallorum rumpere coeperunt.

Quae dum obsessi cernerent, maioris periculi metu prope coacti, magno impetu erumpunt, cum magno rusticorum atque Italorum numero, ad decimum quintum Augusti sub meridiem: sciebant enim Turcos, praeterquam vesperi et mane facere solerent, ea hora requiescere et sub vmbra dormire. Prodierunt igitur mille numero pedites, Piouaneo Vicentino Collateralis vicario duce. Is aunt, etiansi ex equo strenue quoque dimicaret, eo die tamen pedes exire voluit, atque eum peditatum, vna cum Alberto Schoto comite, aliisque praestantibus viris Italis et Graecis, tam feliciter duxit, vt in hostium vsque conspectum peruenientes, binas illorum munitiones

occuparint: quas vtique Turcae maioris numeri metu statim deseruerant. Etenim nostris aduenientibus tanto metu perculsi fuere vbique in tentoriis, vt maior pars fugam capesseret. Sed cum iis postea equitatus suppetias ferret, antequam nostri equites, qui ordine exire cogebantur, peditatui succurrerent: cedere in latus coacti fuerunt, amiseruntque Pioueneum et Schotum captos. Capti praeterea e nostris fuere Pocopanij ducis vicarius, alijque centum circiter Itali et Graeci: reliqui in vrbem cum amplis hostium spoliis, bombardis, Turcicis pileis (quos Tulipantos vocant) atque gladiis Turcicis se receperunt. Neque vero deinceps amplius prodeundum esse existimarunt, quod id nimis magno periculo fieret: quare liberum fere erat iam hostibus ad moenia diruenda accedere. Fanus autem praecipuus dux militaris in Podocatarum et Constantium munitiones, occlusis earum orificiis sese recipere suasit, idemque in Tripoli et Dauila munitionibus faciendum esse placuit Ioanni Sozomeno. Iam ergo impediri non poterant hostes, quo minus modo vnam cum scalis, modo plures, nonnunquam om nes quatuor vrbis munitiones simul conscenderent: sed repellebantur tamen a nostris fortiter, nec sine vtrorumque caede et artificialium ignium iactura. Itaque nostri necessitate coacti, literas arbittarias obscurioribus characteribus Famaugustam misere, quibus auxilio mitti sibi postulabant aliquas peditum copias: cumque nullum ab iis responsum acciperent, quod resipsa erat, interceptos nuncios arbitrabantur: nec multo post Turcae captos illos ante moenia ostendebant, vt auxiliorum spe frustrati, se dederent. Illi tamen nihilominus bene sperantes, Ioannem Baptistam Columbum ducem militarem summique iudicij virum, multaeque authoritatis, ad eam denuo vrbem ablegarunt: qui magno cum vitae suae periculo eo profectus, absque auxiliis reuersus est. Cumque iam etiam extrema necessitate cogente, auxiliorum caussa ad Montanos scripsissent, fuere itidem nuncij intercepti.

Dum haec ad Nicosiam agerentur, Piali qui in Salinis se continuerat, illinc soluens Rhodum vsque cum centum triremibus excurrit, vt quid rerum ageret Christianorum classis exploraret. Cumque candem ob caussam ad vicesimum Augusti misisset versus Cretam quinque biremes, eaeque expositis quibusdam in terram, quinque insulanos cepissent: cognouit ex illis, Venetorum classem ibi esse male affectam, propter morbos quos prius perpessa fuerat, neque inde discessuram, priusquam Hispanicam classem, quam indies expectarent, secum coniunctam haberet. Quibus rebus cognitis ille, quam primum ad Salinas rediit, et quid intellexisset, aliis nunciauit.

Per idem fere tempus nunciatum est in Creta, quod iuxta Gaebrusas occiduam insulae partem, classis quaedam traijceret. Itaque Zaneus id quod erat, conijciens, Hispanicam classem aduentare, Marcum Quirinum statim cum sex tritemibus dimisit, vt num id certum esset, exploraret: atque is discedens pridie Calend. Septemb. cum ipsam vna cum pontificia esse deprehendisset, magno cum gaudio illam excepit, eique coniunctus postero die ad Sudam rediit, vbi Zaneus erat. Iamque mille passibus fere a portu aberant, cum Veneta classis illos minoribus bombardarum ictibus salutare coepit: et Zaneus ipse ad hosce duos summos duces Auriam Hispaniarum regis praefectum, et Columnam pontificium excipiendos cum sua classe prodiit: cumque ictu fere bombardae a se inuicem abessent, tantus fuit tormentorum sonitus, vt neque audire nec videre sese mutuo propter fumi caliginem possent. Quibus perfectis, classem suam Zaneus in binas alas explicauit, et complexas in medio Hispanicam et pontificiam in portum comitatus est.

Postero die, qui erat Calend. Septemb. conuenere hi tres summi duces, alijque viri strenui ad consilium, et consideratis suis vitibus atque hostium progressibus praelium sibi committendum esse existimabant. Si namque Dei gratia victoriam obtinerent, intelligebant fore, vt Cyprus liberaretur, et quicunque ad Nicosiam hostes essent, perderentur. Cum igitur faciendum id sibi decreuissent, vj. Septembris Quirinum cum binis triremibus, vt hostium statum exploraret, dimiserunt. Ipsi vero triremibus quibusdam reparatis, sumptoque commeatu octaua eiusdem mensis die tota classe discesserunt, posteroque die in Cretam appulerunt, vbi iterum eandem ob caussam dimiserunt Aloysium Bembum, Angelum Surianum, et Vincentium Mariam de Priulis.

In Cypro autem Mustapha occupandae Nicosiae caussa omnia tentauerat: et propter strenuam eorum, qui obsidebantur, defensionem, deficiebat ei quotidie miles, vt non amplius iam iis, quos haberet, copiis, vrbem occupare posse speraret. Itaque eas, quantum posset, augendas sibi esse existimauit: cuius reicaussa, missis ad Ali atque Piali, qui ad Salinas, erant, legatis binis, rogauit, vt ex singulis triremibus centenos viros sibi deligerent, sine quibus vrbem occupare non posset. Neque enim sibi aliud ad eam rem deesse iam, quam magnum peditum numerum, quo Christianorum defensiones distraheret atque superaret: praesertim, quod facilem nunc aditum ad expugnationem parasset. Qui Bassae deliberandum sibi de hac re cum suis censuerunt: metuebant enim, si illi militem concederent, ne forte a Christianorum classe ex improuiso

inuaderentur. Sed cum diuersae inter eos opiniones essent, praeualuit tandem eorum sententia, qui aiebant fieri non posse, vt Veneta Hispanaque classis concordes essent, etiamsi forte coniungerentur. Perdifficilem enim esse plurium imperatorum in exercitu consensum, cuius rei documentum quoque sumi posset, ex foedere quod aduersus Turcas ante aliquot annos ipsi idem prius habuissent, cuius rei diligentem memoriam retinent. Hac ratione igitur freti, Mustaphae quod petebat, concesserant. Itaque ad octauum Septembris, ante solis ortum exposuere singulae triremes suos centenos: qui Ali ductore, viginti millium numero, eodem die adhuc sub vesperam ad Nicosiam peruenerunt: et a Mustapha magno honore atque gaudio excepti, eadem nocte, quae diem dominicum nonum Septembris praecedebat paulo ante solis ortum, magno impetu adorti sunt quatuor vrbis munitiones. Et Podocatarum quidem Caramanus Bassa cum suae nationis milite oppugnabat: Constantium Mustafer Bassa, Tripolim et Dauilam Mustapha atque Ali cum nouis triremium copiis euertere conabantur. Iamque omnes simul magno impetu expugnationem aggressi erant.

Oppidani ex aduerso pro more se fortiter defendebant, atque hostes e muris deijciebant, magna cum vtriusque partis et praecipue Turcarum caede: nec tamen de nouis hostium copiis, quae e triremibus missae fuerant, quicquam intellexerant. Sed post multam dimicationem Turcae, nescio quo infausto sidere, Podocatarum ingressi id occuparunt: quo tempore vno quasi momento caefi fuerunt plurimi strenuissimi milites, quise fortiter defendebant: quoniam magna rusticorum pars clam fuga sese subduxerat. Collateralis auditis tanto strepitu clamoribus, cum fratribus et Palazxo duce cumque aliis nobilibus Podocattaro suppetias laturi accurrunt. Et quamuis tardius accessissent, tamen hostes magna vi magnoque impttu repulerunt: sed tantus fuit nihilominus Turcarum numerus, vt paulo post, ab iis vniuersi interfecti fuerint. Reliquae munitiones a nostris adhuc defendebantur, donec hostes vrbem ingressi, illos a retro quoque aggrederentur. Quo tempore, miserum atque crudele spectaculum cernere erat, strenuissimos quosque, qui se fortiter defenderant, clausos in medio esse, nec vllam salutis viam sperare. Euaserunt tamen pauci quidam, qui per munitionum orificia ex vrbe egressi, angustias quasdam occuparunt, et cum paucis e populo sese defenderunt. Pugnatum est passim rumultuarie per omnesvrbis plateas, sine ordine, sine duce, vsque ad sextam diei horam. Iamque omnes occidebantur, qui adhuc

se defendebant, qui vero se dedebant, captiui ducebantur. Sed tandem Mustapha vrbem ingressus tantamque caedem (praesertim ante fores Palatij, vbi multi armati pugnabant, et Baffi episcopus, cum intrare cuperet, occisus fuit) conspiciens: suos a pugna abstinere iussit, et Christianos ad deditionem hortatus est: vitam scilicet iis seruaturum sese promittens. Ac multi quidem tunc se dediderunt: sed non defuerunt tamen, qui maluerint fortiter, et non sine hostium caede sub armis cadere, quam tanto tyranno captiuos se dedere: donec tandem e nobilibus viginti quinque aut triginta, cum paucis e populo superessent, qui tamen omnes capti fuerant. Vbi caedes finem habuisset, et miseranda Nicosia militibus praedae cesisset: Ali cum suis a Mustapha discedens, militem nauibus iterum imposuit, et inde cum vniuersa classe soluens, ad Giardinos, quod nobis hortos sonat, tribus passuum millibus a Famaugusta substitit. Mustapha vero antequam Nicosia discederet, ad illius defensionem quatuor peditum millia et equites mille, sub Mustafero duce reliquit: quo facto cum reliquo exercitu Famaugustam versus contendit. Atque illuc quidem postquam peruenisset, multa tentauit, vt qui in arce essent, sese dederent. Monstrabat enim illis magnum captiuorum numerum, vtque maiorem terrorem incuteret, capita quorundam in hastis fixa leuabat. Sed haec omnia frustra fuerunt, quoniam militum animi in vrbe contra hostes iam confirmati erant. Castra igitur posuit ad Casale Podamum: qui locus ab arce tribus passuum millibus aberat. Erant autem in axce tunc ex nostris:

Alijque praeterea duces et milites fortissimi, omnes in re militari iam adulti: qui inuicto animo se aduersus hostes praeparabant. Bassae Turcici autem consilio habito, decreuerunt, antequam oppugnationem tentarent, mittendos in Cretam exploratores, quibus de Christianorum classe cognoscerent: cuius rei caussa Caiacelebinum cum sex paruis triremibus statim dimiserunt. Sed terni imperatores Christiani in Creta, impositis in naues rebus necessariis, inde Idibus Septembris soluerunt, vt cum hostibus pugnarent. Tertio deinde die ad Sitiam, qui vltimus illis versus ortum portus erat, peruenerunt, et Marcum Quirinum habuerunt obuium: qui pro certo nunciabat, hostes in Cypro esse, et Nicosiam a nostris adhuc teneri. Quae res cum illis animum adij ceret

ad id quod constituerant, exequendum, placuit ipsis summis ducibus classem ac vires suas vniuersas cognoscere. Zaneus igitur, vt reliquarum triremium copias compleret, ternas expoliauerat, et de binis iam ante idem fecerat in Creta. Omnibus ergo diligenter consideratis, deprehenderunt in pontificis classe, qui ad pugnam idonei essent (praeter illos, qui alias in triremibus ordinarie continentur) mille atque centum fuerunt, quibus imperabant singillatim hi duces:

In classe autem regis catholici, erant tria millia quingenti: quibus etiam imperabant singillatim:

In Venetorum classe erant octo millia quingenti sexaginta vnus, quibus praerant hi duces:

Sfortia Palauicinus, eorum quae in terra administrantur, praefectus primarius, cum peditibus ter mille

Venerant etiam multi viri nobiles spontanei cum Marco Antonio Columna, pontificiarum copiarum ductore, quorum catalogus hic est:

Fuerunt quoque tunc in classe Veneta praeter commemoratos, domini nobiles quatuordecim, videlicet:

Aderant tunc quoque, praeter eos, quos hactenus recensuimus, abducti ex Corcyrensibus munitionbus hi:

Moretus Calaber, vrbis Candiae praefectus, qui praeerat hominibus centum et quinquaginta

Itaque deprehendemus, si haec omnia supputentur, in pontificia classe fuisse tunc, praeter illos, qui alias in nauibus ordinarie requiruntur, viros mille et centum, cum nobilibus viginti tribus. In classe Hispanica ter mille et quingentos. In Veneta vero octo millia, quingentos sexaginta et vnum. Et praeter hosce quingentos octuaginta quinque spontaneos: Nobiles 14. mille sexcentos, quos Brixiana, Veronensis et Salonensis ciuitates miserant: et mille sexcentos atque triginta duos denique ex munitionibus eductos: quorum omnium summa ascendit ad decies septiesque mille, et quindecim viros, qui ad pugnam idonei erant.

Caeterum a Christianis imperatoribus dum haecagerentur, Caiacelebinus, qui e Cypro explorandi caussa a Bassis Turcicis missus fuerat, ad decimum quintum Septembris in Cretam peruenerat, et nauim, quae a quinque remigibus Christianis a Salmoneo promontorio versus Sitiam agebatur, ceperat, ex quibus de triplicis Christianorum classis coniunctione, et eorum in Cyprum contendendi animo certior factus, ad suos denuo rediit.

Sed Christiani imperatores, postquam classem rebus necessariis instruxissent, decimo septimo Septembris, ex Sitia soluerunt, quinta noctis hora. Atque in progrediendo quidem Quirinus cum duodecim nauibus explorandi caussa antecedebat: eumque reliquarum nauium agmina insequebantur. A parte vero posteriori duodecim aliis nauibus claudebantur, quas S. Tronus condemnatorum praefectus ducebat. Erant autem Quirini naues hae:

Marci Antonij Columnae pontificiarum copiarum ducis Ala, constabat itidem duodecim nauibus, quibus hi imperabant:

1 Primae imperabat ipse Columna, et secum habebat Franciscum Brutum, Hierosolymitanum equitem.

Agmen vero Ioannis Andreae Auriae, Melfi principis, et Hispaniarum copiarum ductoris, quadraginta quinque nauibus constabat, quae his nominibus appellabantur:

Sfortia Palauicinus, rerum quae terra aguntur primarius dux, harum nauium agmen habebat:

Iacobus Celsius classis Venetae curator agmen habebat ex hisce nauibus constitutum:

Sanctus Tronus condemnatorum praefectus, qui classem vniuersam pone sequebatur, agmen ex hisce nauibus habebat:

Franciscus Duodus magnarum triremium, quas Galeazeas vocant, agmini imperabat: illae autem regebantur singillatim ab his praefectis.

Petrus Tronus praeterea nauium onerariarum paruarumque triremium agmen habebat, vt sequitur:

Atque haec quidem erant Christianorum classis agmina, quam vniuersam Quirinus cum suis, viginti quinque circiter passuum millibus praecedebat.

Caiacelebinus autem x. Calend. Octobris redierat in Cyprum, Bassisque Turcicis, quae in Creta cognouisset, vna cum captiuis inde abductis tradiderat. Quamobrem illi consilio habito, statim de eo quod sibi faciendum esset, consultarunt. Et Piali quidem, cum binas Christianorum classes coniunctas esse, et nauium magnum numerum babere intelligeret: existimabat Venetos suam classem facile restaurasse, nec posse cum illis praelium sine magno periculo committi. Sed Mustapha et Ali contrarium sentientes, praelium sine imperatoris sui contumelia vitari non posse putabant. Quae sententia cum obtinuisset, Ali in terram omnes captiuos reliquosque ad pugnam inutiles exposuit, instructisque, vt opus esse videpatur, triremibus, versus Limisum vela dedit: nec alias ibi naues, quam paruas illas, quae Maonicae, Caramuscialinae et Palandariae appellantur, reliquit. Iamque dum soluerent, forte duodecim nauium vela conspiciunt: et Christianorum classem esse suspicati, vehementerque metuentes, sese ad pugnam accinxere, et aciem instruxerunt. Paulo post autem, etsi sua quaedam parua nauigia esse intellexissent, quae e Natolia commeatum ipsis aduehebant: tamen cum mox sibi pugnandum putarent, instructi expectabant hostes, nec ab insula procul audebant discedere.

Christianorum classis autem coniuncta, Quirinum versus Rhodum tendentem paulo post cum onerariis nauibus magnisque triremibus sequebatur: cumque ad Carpathum insulam peruenissent; venti commoditate, vela versus Rhodum recta direxerunt. Iamque circiter ad vicesimum secundum Septembris, Quirinus qui praecedebat conspectis e longinquo binistriremibus, eo contendit, deprehenditque Aloysium Bembum esse, qui Nicosiam a Turcis iam viij. eiusdem mensis captam esse nunciabat: idque sese a Christianis Turcarum subditis captisque ante quartum diem intellexisse asserebat. Quibus rebus a Quirino cognitis, terni Christianae classis imperatores, magno dolore affecti sunt: et sub vesperam in Vasium portum, intra Aperras et castrum Ruzum ducentis circiter passuum millibus a Cypro, omnes ingressi, de eo quod

facto opus esset, consultare coeperunt. Dubitabant enim vtrum capta Nicosia, nihilominus sibi in proposito itinere pergendum esset: multaque in vtranque partem voluentes, timebant praecipue ne hostis victoriam, triremes suas melius instrueret: et autumnali eo tempore aduersa quaepiam caeli tempestas noceret, praesertim in Seteliae sinu, qui illis esset transeundus, et huiusmodi tempestatibus praecipue esset obnoxius: quorum si forte vnum aliquod eis accidisset, nullam conseruandi sui rationem videbant. Quibus omnibus diligenter examinatis, satius existimarunt redire, quam se manifesto periculo exponere. Itaque septima hora noctis inde soluerunt, et die postero, qui vicesimus tertius Septemb. erat, tantam tempestatem atque pluuias perpessi sunt, vt vix in Piganum portum, inter Rhodum et Carpathum iusulas situm, sese recipere potuerint. Ex quo loco Zaneus celerem nauiculam, quam Fregatam vocant, versus Famaugustam dimisit, vt eo summa celeritate contendens, illis auxiliorunspem faceret, et quid intellexissent, quidque illorum caussam feeissent, sig nisicaret. Quo facto simulomnes in Tristanum Carpathi insulae portum, vicesimo sexto eius mensis peruenerunt. Et Andreas Auria cum ob propinquitatem hyemis, nihil amplius memorabile eo anno ingruentibus tempestatibus perfici posse speraret: pridie Calend. Octob. cum Hispanica classe a reliquis discessit. Veneta vero atque pontificia cum inde eodem die soluissent, vix viginti quinque passuum millia confecerant, cum Boreas inter Spinam longam atque Sitiam illas vsque adeo vehementer impetiit, vt binae pontificis triremes fractae, et reliqua classis per ea littora vsque in quartum Octob. diem dispersa permanserit. Sed vento sedato Zaneus relicto Quirino ad recuperationem tormentorum bellicorum, et aliorum armorum, quae naufragio amissa fuerant, institutum iter continuauit, et vbi ad Sitiam peruenisset, quosdam e suis recta versus Amphimalem pergere, alios vero secum in Cretam contendere iussit, cum quibus eo ad nonas Octobris peruenit. Cumque postero die noua tempestas Borea impellente orta esset, quaedam triremes, quae longius a portu aberant, in littus impegerunt: sed grauiora passae sunt illae quae versus Amphimalem pergebant, quod multae in littus impingerent. In Cretica vero littora vndecim triremes incidentes naufragium passae fuerunt: quarum tamen aliquae recuperatae sunt postea: earum vero duces fuerant hi:

Postquam igitur in Cretam Zaneus rediisset, conuenerunt eo etiam M. Antonius Columna, Sfortia Palauicinus, Cretae praesecti, et simul etiam Sebastianus Venerius, qui summus Cypri gubernator a senatu designatus e Corcyra veniens, eo contendebat. Ac prima eorum deliberatio fuit, quo pacto Famangustanis obsessis succurrendum soret: quamobrem delectis plurimis ducibus ad eam rem exinsula, Zaneus Catharinum Malipetrum, Ioannes Baptista Contareno ad Corcyram vsque comitatum, Venetias contendere iussit, vt quae eo vsque gesta essent, senatui nunciaret: ipse vero postridie Idus Octobris e Creta soluit, et sexto die post ad Amphimalem perueniens, Petrum Emum primo, deinde vero etiam Vincentium Mariam de Priulis, et Angelum Surianum exploratores, vt de hostium statu cognosceret, dimisit.

In Cypro autem interea, cum Bassae Turcici Christianorum classem non comparere cernerent: conijciebant earn, etiamfi plus quam vnius principisviribus constaret, et omnium consensum baberet, tamen ipsis nequaquam nocere posset. Ex qua re audaciores facti, quod in nostra classe quotidie multa imprudenter ac infeliciter administrari cernerent, classem suam, quia parum in insula proderat, dimittere decreuerunt, vt in Aegeo mari aut Constantinopoli hyemaret: quamobrem impositis in naues captiuis reliquisque impedimentis, Idibus Octobris soluerunt. Sed forte fortuna ante biduum, memorabile atque stupendum quiddam in Famaugustae vrbis conspectuillis acciderat. Cum magnum illum Galeonem quem vocant, Mahometi Visiri primarij Bassae triremem paruam, et aliam insuper Caramuscalinam nauim, magno captiuorum captiuarumque numero, flore scilicet iuuentutis Nicosiae, et multa etiam preciosa praeda onerassent, quae omnia summo Turcarum imperatori dono mittere volebant: gubernator galeonis, antequam solueret cum reliqua classe, dolia quaedam referta puluere bombardico, Mustaphae traderevolebat, qui illa petierat: ex qua re sumpta occasione nobilis quaedam femina itidem captiua mortem seruituti praeferens, puluerem bombardicum magno animo accendit.

Quidam id gubernatoris negligentia factum fuisse asserunt: sed vtut acciderit, spectaculum sane fuit horrendum. cernebantur enim misellorum captiuorum corpora in aerem disiecta quodammodo volare, adeoque omnes vna cum tribus illis nauibus consumpti fuere, vt solus gubernator cum tribus captiuis aufugerint.

Sed classis Turcica, postquam e Cypro soluisset, recta versus castrum Ruzum, quod supra Settecai (quod septem promontoria significat) in Caramania est, contendit: vbi intellexerunt Christianos paulo ante in ea maria nauigasse: sed incerta de caussa recessisse. Discessere deinde hinc Turcae versus Rhodum, quo cum peruenissent, eadem quae prius de Christianis cognouerunt, et praeterea etiam, quod Hispani a reliquis discessissent. Quamobrem Piali, dimissis hinc versus promontorium, quod caput columnae dicitur, quinque patuis triremibus, quae illorum starum explorarent, ipse versus Stampaliam iter direxit: et postquam huc peruenisset, alias duodecim similes triremes ob eandem caussam in Cretam misit: existimabat enim, si quid certi cognouisset, illos recta insequi et adoriri. Sed Petrus Emus, qui prius explorandi caussa dimissus fuerat, in Cretam reuersus, nunciauit nostris, se Turcas ad Stampaliam deprehendisse. Eodemque tempore nostris etiam ex Sitia nunciatum est, hostes paulo ante duodenas triremes in Cretam vsque misisse: quae tamen nullo in terram exposito milite, inde statim se receperint. Quibus rebus cognitis, Quirinus metuebat, ne hostium propinquitate quippiam perpeti possent: itaque ex Creta vbi tunc erat, soluit, et ad Amphimalem perueniens, cum Zaneose, reliquaque vniuersa nostrorum classe coniunxit. Cum autem peridem tempus eo quoque contenderet, Petrus Iustinianus Ioannitarum Melitensiumque equitum ductor cum triremibus quinque, vt Columnae copiis sese coniungeret, forte in octodecim triremes Turcicas, ad vicesimum sextum huius mensis incidit, a quibus male tractatus, et duabus triremibus amissis, ipse cum reliquis euasit. Non multo post autem, cum vniuersa Christianorum classis ab Amphimale in Caniam peruenisset, propterea quod hic portus commodior securiorque esset, venit eo quoque Angelus Sorianus ad octauum Nouembris, et nunciauit, Vincentium Mariam de Priulis, qui vna secum missus fuerat explorator, ante quatuo dies supra Parium in Aegeo mari caesum fuisse, a quinque Turcicis triremibus, quanquam strenue se defendisset, magnamque hostium stragem edidisset.

Sed ipsa hostium classis interea commeatu instructa, e Stampalia per Aegeum mare iter iam recta tenebat, neque amplius illius

animi erat, vt in Cretam nanigaret, quod consilium ex multis caussis ceperant: maxime autem illos mouebat, quod eius insulae portus Boreae obnoxios, et minime tutos per hyemem esse scirent. Atque huc quoque ex diuina quadam prouidentia accedebat, quod dum Bassae Turcici in AEgeo pelago, Venetam classem propter aduersam tempestatem dispersam esse intellexissent: venere eo ad ipsos quinque illae triremes, quae Priulum oppresserant: et nunciarunt tantam fuisse Priuli virturem, vt etiamsi vnam tantum triremem habuisset, nihilominus tamen cum illorum quinque congredi ausus fuerit, pugnaretque tam fortiter, vt binas illis eripuerit, et dimidiam tertiae occuparit: donec scilicet fessus et perpetuis ictibus bom bardicis maximoque Turcarum numero oppressus, cum omnibus suis occubuisset. Zaneus postea, vt eam insulam minus grauarent, e Cania cum vniuersa classe discessit, Quirino tamen prius mandauit, vt sicuti inter ipsos et Palauicinum iam ante conuenerat, Famaugustanis suppetiae ferrentur, operam daret: cuius rei caussa, praeter ordinarias illius regni, alias adhuc aliquot condem natorum triremes reliquit. Nec multo post illuc appulit e Cypro Nicolaus Donatus cum episcopo Ragazzonio, illisque quo pacto Nicosia capta fuisset, et quo loco Famaugustanorum res iam esset, singillatim declarauit: quae proinde subito in Corcyram Zaneo significarunt.

Piali iam in Soaserae portum peruenerat, cumque is minus aptus esse videretur, opera captiuorum multa loca effodiendo, eum profundiorem faciebat: sed postea tamen mutato consilio, et relictis AEgei maris custodiis, qnae prohiberent, ne Famaugustanis auxilia ferrentur, ipse cum reliqua classe ad hyemandum Constantinopolim concessit.

Zaneus quoque decimo septimo Nouem bris in Corcyram appulit, et vna cum illo M. Antonius Columna multasque naues, quae male affectae erant deseruerunt: cumque Donatus, eadem quae in Creta nuncians, paulo post eo peruenisset, cum Zaneus Venetias, cum iisdem nunciis misit. Sed M. Antonius Columna postero die, quam eo peruenisset a Zaneo discedens, ad Casoppum extremum insulae portum peruenit, vbi postquam mensem circiter fuisset commoratus, ob aduersam tempestatem, traiecit ad Catari ostia: ibique illum denuo orta tempestas cum tonitru, fulminibus, et pluuia, vehementer afflixit. Cum enim ipsiusmet nauis malum fulmine tactum esset, tora igni consum pta fuit, conseruatis tamen hominibus. Nec multo post etiam Francisci Troni triremis, in quam Columna ex incendio sese receperat, in terram

incidens, naufragium passa est. Dum aunt haec vtrinque geruntur, Turcae Constantinopoli magnos apparatus in sequentem annum faciebant, quibus non tantum Cyprum, sed etiam vicinas insulas totamque Dalmatiam subiugare sperabant: quibus perficiendis si se benignam fortuna praeberet, ad vniuersum Christianum orbem subigendum pergere decreuerant. Quam rem secum animo voluens, Pius V. summus pontifex, quanto in periculo orbis Christianus versaretur, facile cognoscebat. Itaque magnopere sollicitabat, vt inter ipsum regem Hispaniae et Venetos necessarium illud foedus iniretur: quo tanti tyranni conatibus impedimento esse possent: cuius rei caussa, assiduis literis atque legationibus, simultates inter ipsos motas componere satagebat. Neque vero interea Veneti suis rebus deerant, sed ipsi quoque ad Cypri defensionem apparatus suos faciebant. Et Cretae gubernatores vna cum Quirino, prout a Zaneo, Columna, atque Palauicino mandatum acceperant, vt naues que in Fraschiae portu erant, in struerentur, summam operam nauabant. Cumque sub Decem bris finem quatuor naues onerariae praesidio Famaugustanis decretae atque oneratae essent, existimauit Quirinus eas absque triremium auxilio in Famaugustae portum nequaquam ingredi posse: quod illie a Turcis procul dubio custodiae quaedam relictae forent, a quibus hae onerariae naues facile impedirentur. Itaque cum suam ipsemet operam in iis deducendis obtulisset, decretae illi fuerunt a Cretae gubernatorib ad id duodenae triremes: Petrus Tronus enim cui paulo ante id munus fuerat demandatum, diem fatalem obierat. Praefecti aunt illarum duodecim triremium fuerant hi:

7 Septima erat Alexandri Contareni: quamuis ille propter morbum non posset adesse.

Cum autem Sebastianus Venetius, primarius Cypri gubernator iam an e designatus, vna cum illis nauigare statuisset: ab aduersa valetudine itidem detentus fuit. Sed Quirinus ad decimum sextum Ianuarij soluens, vbi ad Salomoneum promontorium vsque peruenisset, Francisci Molinei trireinem, quod in ea multia aegrotarent, remisit: deinde pergens vicesimo sexto eiusdem mensis ad Cyprum insulam peruenit. Cum autem naues onerariae paulo diuersum iter tenuissent, eadem nocte in Dromum Famaugustae ingressae sunt: sed cum triremibus ea nocte occultus subsistere paulo longius voluit, vt si forte septem hostium triremes, quas illic esse intellexetat, naues onerarias adorirentur: ipse illo summo mane inuadere et reditu prohibere posset. Neque illum fefellit consilium. nam cum mane versus naues onerarias pergerent, vidit statim illas, quae nostras adoriri volebant: sed cum nondum procul a portu discessiffent, conspectis nostris duodecim triremibus, quae iis obuiam contendebant, retro cessere statim, et ad terram appulsi saluti suae consuluerunt. Quirinus vero illas in sequutus toto die non propius accedere potuit ad pugnam, quia in itinere magnum numerum hominum amiserat, sed tormentis bellicis tamen ita illas vexauit, vt tres illarum submerserit. Sed nocte iam imminente et aduersa saeuiente tem pestate, curauit naues ad munitionem appelli, ne forte altius in mare iactarentur. Caeterum suppetiae illae in Famaugustam magno cum gaudio exceptae fuerunt. Postero die vero Quirinus per maria illa excurrens, primum Maonicam nauem Turcicam, quae ad Mustaphae castra tendebat, commeatu refertam deprehendit, eamque sine difficultate cepit: qui enim illam ducebant, conspectis triremibus nostris, eas Turcicas esse putauerant, nec fugerant. Deinde tertio die cum reliquas triremes hostium in Constantia portu oppugnare statuisset, eas aufugisse comperit, et partes nauium ante tertium diem a se fractarum cum Caramuscalina naui combussisse. Quarto die autem iterum nauem hostilem commeatu et milite voluntario instructam cepit. Iamque naues oneratiae Famaugustae exonerabantur: sed triremes nihilominus interim per illa maria excurrentes, hostium munitiones quasdam supra Gambellae scopulos constructas, non proculab arce Famaugustana destruxerunt, et molem euerterunt, quam Turcae ad defensionem nauium in Constantia portu erexerant. Quibus exercitiis Quirinus, postquam tres septimanas consumpsisset, venia a Famaugustanis accepta, spemque nouorum auxiliorum faciens discessit. Productis igitur ex portu quatuor nauibus onerariis, aliisque tribus, quae prius ibi detentae fuerant,

in locum ventis expositum, decima sexta Februarij ventis vela dodit, et quinta die in Cretam peruenit. Huc autem postquam appulisset, literis a senatu acceptis intellexit se quidem, ad decimum fextum Ianuarij, classis curatorem designatum esse, Sebastianum vero Venerium, ad vicesimum eiusdem mensis summum totius classis imperatorem Hieronymo Zaneo suffectum et Petrum Tronum denique, qui senatu nesciente diem fatalem iam in Creta obierat, onerariarum nauium ducem et classis curatorem vicesimo primo fuisse pronunciatum. Fuerunt autem per idem tempus Venetiis alia quoque munera distributa. Calend. enim Ianuarij Cretae dux electus fuit Marcus Grimannus. Sanctus Tronus autem, qui prae erat condemnatis, decima Februarij defignatus erat sinus Veneti praefectus, et decima octaua huius itidem mensis denuo in ducem Cretae, Victor Bragadinus Grimanno fuerat suffectus. Et Augustinus Barbarigus primarius classis curator designatus, eodem mense Venetiis soluerat. Ac Sfortia Palauicinus denique, apoplexia Iaesus, Idibus huius mensis eo peruenit, vt suam triremem exoneraret. Caeterum Constantinopoli mox cognouerunt Famaugustanis auxilia a nostris lata, et binas eorum naues: item Caramuscalinas et triremes captas fuisse, quod proinde imperatorem magnopere turbauit: quamobrem Chij praefecto statim caput amputandum curauit, Rhodianum vero exauthorauit, quod Famaugustanis auxilia non prohibuissent. Et Euboeae gubernatori imperauit, vt collectis subito AEgei maris custodiis Chium contenderet, atque illic quid a se mandati esset habiturus expectaret: quod nisi faceret, palo se illum affixurum minabatur. Ali vero Bassae soluere Constantinopoli iussit cum quadraginta triremibus, vt collectis eorum marium custodiis, in Cyprum contenderet: simulque alias multas triremes armare eodem tempore satagebat.

Sed Sebastianus Venerius, cognito, se Hieronymo Zaneo suffectum esse, Corcyram ad classem excipiendam traijcere decrenit: itaque postquam, qua ratione Cretensium triremes instrui vellet, imperasset, soluit illinc ad decimum septimum Martij anno seruatoris nostri M. D. LXXI. Vehebatur autem S. Troni condemnatorum praefecti triremi, a Marco Antonio Quirino cum septem aliis triremibus comitatus: qui proinde inter Zacynthum et castrum Tornesium, biremem hostium milite instructam cepit. Ad Corcyram autem Calend. Aprilib. appulerunt, vbi Augustinum Barbarigum classis curatorem inuenerunt, qui a Zaneo classe iam ante accepta, illam Venerio magna cum solen nitate tradidit. Venetiis vero decima octaua Martij in S. Troni demortui

locum Zachariam Salomonem classis curatorem suffecerant. Caeterum Ali, qui Byzantio cum quadraginta triremibus soluerat, iam ad Chium peruenerat, ad eumque Euboeae gubernator cum quadraginta aliis triremibus ex maris illius custodiis collectis accessit: quibus assumptis ille, circa Aprilis principium versus Cyprum iter suscepit, multa Mustaphae commodaque auxilia afferens. Constantinopoli autem soluit itidem Portauus Bassa, sub eiusdem mensis finem, cum reliqua classis parte, quod Piali vxore imperatoris filia rogante, domi remansisset. Sed non desunt, qui asserant illum ab imperatore tunc fuisse retentum, cui nequaquam superiori anno satisfecisset, quoniam negligentia sua occasionem amisisset capiendae perdendaeve classis Venetorum. Id enim facile ab eo fieri potuisse, si in reditu ex Cypro, in Cretam e Carpatho (nunc Scarpantum vocant) traiecisset, praesertim quod illam tunc hinc inde illis littoribus tempestate iactatam dispersamque fuisse, et Hispanicam ab ea discessisse cognouisset: quamobrem plurimum tunc illi ad vitam conseruandam profuisse, quod illius filiam in vxorem haberet. Caeterum Portauus cum classe recta versus Euboeam iter tenuit, et ad Rossum castrum perueniens substitit, vt illic classem curaret, rebusque necessariis instruerent.

Venetiis vero soluerunt etiam Martio mense cum suis triremibus Andreas Foscarinus, et Antonius Carauallius. Quirinus vero cum iisdem triremibus e Corcyra discessit versus Cretam, vt prouinciae illius curam gereret, quo cum ad sextum Aprilis peruenisset, inuenit Nicolaum Donatum Venetiis cum binis onerariis nauibus missum, vt commeatum aliaque auxilia Famaugustanis adueheret, et quoniam non recta, vt in mandatis a senatu habebat, relicta insula contenderat versus Cyprum, substiterat ibi, quod non sine diuina voluntate factum credimus: si enim recta contendisset, proculdubio tutus Famaugustam peruenisset: verum bonus vir cum hasce naues tutissime, vti senatui sponte obtulerat, deducere cuperet, a suis persuasus, ad Cretam declinauit, vt illic de hostibus certi quippiam cognoscere posset. Sed illi bonum consilium minus feliciter successit: quod nec quicquam de hostibus cognoscere, nec ob aduersam tempestatem vlterius progredi potuerit. Interea vero venere nuncij, qui Turcicam classem eo in Cretam per AEgeum mare venire asserebant: quod proinde dimissa in Corcyram triremi, Veniero statim significarunt. Sed Ali, qui ante Portauum Byzantio discesserat, cum AEgei maris custodiis aliisque triremibus octuaginta numero, iam circa principium Aprilis in Cyprum peruenerat, multaque Mustaphae commodaque auxilia

attulerat. Postquam ibi ad Idus vsque Maij fuisset commoratus, Mustaphae consilio illinc soluit: sed ad insulae custodiam tamen Rampanatium cum tribus ducibus, aliisque vicenis ducibus triremibus, magnaque Caramuscalinarum, Maonicarum, Palandariarumque nauium numero reliquit, quibus Mustapha quotidie ex Continenti Ianizeros, pedites, spontaneos milites aliasque res necessarias transportabat: idque magna cum celeritate faciebat, quandoquidem nostram dassem metuebat: quamuis ei subinde miles augeretur. Quoniam enim Famaugustam maritimam ciuitatem Nicosia fortiorem magisque opulentam esse scirent, magnus spontaneorum militum numerus, subinde spe praedae eo confluebat.

Mustapha vero itidem ad Idus Maij cirditer, sublatis secum e Nicosia quindecim magnis tormentis bellicis, castra mouit, et verfus Famaugustam progrediens, ad Praecipolam occiduam eius hortorum partem castra posuit: postea decem diebus aggeres, quibus tormenta bellica imponerent, et fossas continuas, proiecta ante ipsos terra, pro sagittariis, foderunt: quos ita successiue parabant, quadraginta hominum millibus, noctu vt plurimum, continuo laborantibus, vt quo minus ad vrbem propius paulatim accederent, a nostris prohiberi nequirent. Sed nostri postquam cognouissent, quo loco vrbem verberare vellent, interius illam partem muniebant: diligentissimeque plurimi vigilabant semper ad vallum interius, quod Contrascarpam dicunt, defendendum: cuius rei caussa fossas

housa et transuersos aggeres construxerant, et ad totam illam Partem muri, quae verberabatur secundum longitudinem, aggerem pro sagittariis parauerant. Hisce rebus Bragadinus et Estor Balioneus ipsimet intererant, et omnia rite administrabantur. Panis omnis pro milite vno in loco pinsebatur, eique praeerat Laurentius Tiepolus Baffi dux, nullis itidem laboribus parcens. Arci praeerat Andreas Bragadinus, qui summa diligentia partem, quae ad mare spectabat, vt armamentarium ibi positum defenderetur, curabat. Tormcentis bellicis praefectus erat Foitus eques, cui, quandoquidem per eos dies in leui certamine occubuerat, suffecit Bragadinus Nestorem Martinengum. Delegerunt quoque ternos duces: qui ignibus arte iactandis praeessent, et singulis vicenos selectos pedites attribuerunt. Produxeruntque machinas hellicas ad eum locum, vbi verberata iri moenia aestimabant, singulisque suas praemunitiones pararunt. Neque vero ab stinebant etiam a crebris eruptionibus, quibus hostes a proposito impediebant, vehementerque laedebant. Sed trecenti Famaugustani pedites cum gladiis et clypeis semel egressi, totidemque sclopetarij Itali, hostes quidem in fugam primum coniecerunt, sed postmodum ob tot illorum fossas, actumque subito numerum cedere cocacti, triginta amiserunt, et ad sexaginta fuere vulnerati: quae res cum nimium periculum minitaretur, abstinendum deinceps ab huiusmodi eruptionibus censuerunt. Hostes igitur constructis suis aggeribus in summum vallum peruenientes intra moenia prospiciebant: et vbi suas munitiones perfecissent, ad decim um nonum Maij vrbem ex denis aggeribus verberare coeperunt cum septuaginta quatuor machinis bellicis, inter quas erant quatuor immensae magnitudinis Basilisci. Caeterum eam partem impetebant, quae inter Limisi portam et armamentarium erat, idque in quinque prae cipuis locis faciebant. Primum enim ex Gam bellae scopulis at mamentarij turrim cum quinque tormentis feriebant: deinde reliquam armamentarij structuram vndecim machinis verberabant: Andruzij turrim ex alio aggere cum totidem petebant machinis: S. Nappae turrim verberabant quatuor Basilisci, et ipsam denique Limisi portam cum suis ornamentis et propugnaculis ex allis pluribus aggeribus triginta tormenta bellica impetebant, quibus ipsemet Mustapha praeerat. Ac primum quidem non admodum moenibus diruendis operam dabant, sed in ipsam vrbem, et nostrorum machinas, a quib. magnopere laedebantur, telasua vibrarunt: quamobrem concesserunt mox, qui intus erant milites, et Graeci ad habitandum iuxta moenia, quibus in locis ad finem vsque permanserunt.

Bragadinus Andruzij turrim tenebat. Balioneus S. Nappae, et Tiepolus Campi Sancti turres inhabitabant, et rebus quae vbique gerebantur, coram adstantes animum omnibus adijciebant, et si qui mererentur, eos etiam castigabant. Caeterum vniuersis nostrorum machinis bombardicis praefectus erat Aloysius Martinengus, vir singulari virtute: qui aliis quinque primariis ducibus munera particulatim, militem aliaque ad bellica tormenta necessaria curandi, distribuit. Ex iis erant Franciscus Bogoneus, qui turris et maioris aggeris armamentarij curam gerebat. Petrus Comes in eodem armamentario fornices et magnam S. Campi turrim obseruabat. Estor Martinengus propugnaculis S. Campi Andruzijque prospiciebat. Hercules Martinengus S. Nappae propugnaculo muroque vniuerso vsque ad Limisi portam prouidebat. Sed eorum, quae ad Reuelinam munitionem spectabant, Horatius Veletrius curabat. Altum denique Limisi propugnaculum quod plus caeteris petebatur, Robertus Maluerius obseruabat. Quibus igitur diebus hostium tomenta bombare coeperunt, mandauit Bragadinus, vt militi sufficiens victus suppeditaretur. Itaque Graecis, Italis, bombardariisque omnibus vinum, legumina obsoniaque ad ipsa moenia ferebantur, riteque distribuebantur, vt non amplius iis insumere opus esset, quam pro pane in singulos dies, binos asses Venetos, soluebanturque illis stipendia singulis triginta diebus, singulari industria Ioa. Antonij Quirini, qui vt in hisce, ita in allis omnibus magni ponderis negotiis militibus animum adijciebat.

Hisce ita constitutis, nostri suas bombardas in hostium bombardas per decem dies, tam artificiose collineabant, vt quindecim optimas machinas illorum globis iniectis perfregerint, et triginta hominum millia perdiderint, nec amplius iam in suis munitio nibus tuti essent, et proinde magnopere sibi timerent. Sed cum animaduerterent nostri bombardicum puluerem paulatim defuturum, non amplius tam strenue iaculandum censuerunt: itaque ex singulis machinis, quae triginta numero erant, tricenos ictus quolibet die emittebant, praesentesque adesse oportebat ipsos duces, vt nihil frustra fieret.

Quae dum ita agerentur, peruenit eo ex Creta biremis, quae nostris auxiliorum spem faciens, aninum plane adiecit. Sed hostes iam magna contentione et vtrorumque caede, aggerem quo moenia exterius muniuntur (Itali Contrascarpam vocant) occupauerant: itaque terram in fossam proijciebant: sed nostri econtra, qui in munitionibus erant, eam terram vna cum murorum ruderibus intro ferebant, Omnes noctu denique laborantes, donec hostes

fabrefactis ad murum orificiis, fossam sclopetariis ita muniuissent, vt absque magno vitae periculo nemo ampluis accedere posset. Quamuis enim aduersus sclopetariorum tela Ioannes Mormoreus vir singulari industria, tabulas quasdam arte coniunctas excogitasset, quae ab operariis ferebantur: quibus ab ictibus sclopetorum munirentur, parum tamen illis praestare potuerunt, cum idem Mormoreus ictus per eos dies occubuisset: non sine nostrorum dolore, quod iis plurimum profuisset. Cum igitur hostes fossam terra repleuissent, in singulis locis, quibus ex illorum aggeribus tela vibrabantur, quasi portam per eam muri partem, quae Contrascarpa dicitur, facturi: ad latera iacientes terram fasciculosque lignorum et lanarum saccos proijcientes, sic quasi muris hinc inde sese muniebant, quo minus a latere ferirentur.

Interea vero dum nostri strenue sese Famaugustae defendebant, et Creten ses in classe sua instruenda auxiliisque illis mox subministrandis satagebant: peruenit e Corcyra in Cretam Antonius Canalis classis Venetae curator cum duodecim triremibus, a Venerio missus, vt illius regni classem secum in Corcyram abduceret. Sed cum nondum instructam esse, et Nicolai Donati nauem onerariam praesertim, exoneratam fuisse deprehenderit: relicio M. Quirino vt id sollicitaret, in Caniam traiecit, cuius loci triremes Lucae Michaelis rectoris diligentia omnes instructas esse deprehendit. Sed Venetiis quoque cum suis triremibus soluerant mense Martio hi gubernatores:

Ali vero Bassa Turcicus cum quinquaginta quinque triremibus ad Euboeam peruenerat, et Portauum Bassam cum reliqua classe illic deprehenderat. Itaque conuinctis viribus e castro Rosso, portu in ea insula sito soluerunt, et postridie Idus Iunij peruenerunt ad Melon insulam. Sequenti die, ne a Cretensibus nosceretur, cum humilioribus velis (quae Frinchetta vocant) nauigauit, et vespere aduentante nigrescenteque nocte denuo maioribus velis versus Meleccae promontorium iter direxit, eademque nocte adhuc Amphimalem ingrediens, multos vicinos Christianorum vicos domosque exussit, ipsosque homines captiuos abduxit, a quibus triginta triremes Venetorum in Creta, totidemque in Cania paratas esse intellexit: tertio die post inde egressus est cum quadraginta

Sed in Cypro Turcae iam fossam occupanerant, neque a nostris laedebantur, nisi forte aliquando desuper, quamobrem cuniculis agendis ad Reuelinum S. Nappae, Campi Sancti, Andruzij et Armamentarij propugnacula operam dabant. Nostri cum aliter hostes laedere non possent, ignes arte factos in illorum munitiones iactabant, qui in fasces lignorum et lanarum saccos incidentes, ipsis plurimum detrimenti inferebant: Bragadinus quoque vt alacriores essent, singulis qui saccum lanae hostibus eripuissent, praemij loco aureum nummum proposuerat. Cuniculos vero etiam hostium cuniculis aduersos foderunt: eique rei Maggius eques singulari virtute praeerat vir industrius, quique suis laboribus minime parcebat: sed non inciderunt in se mutuo ad uersi nostrorum hostiumque cuniculi, praeterquam ad S. Nappae, Andruzij et Campi Sancti propugnacula: quamuis saepe nostri noctu dieque prodirent, vt hostilium cuniculorum ductus cognoscerent, et laneos saccos incenderent. Maximaque fuit ea in re Balionei virtus, qui hisce praefectus singulari industria hostes semper vexauit: idem singulis agminibus eorum, qui tormenta bellica obseruabant, certum Albanenlium (quos Stratiotas dicunt) numerum adiunxerat, qui prae caeteris in ea re singulatem virtutem declararunt.

Sed hostes ad vicesimum primum Iuuij cuniculo ad armamentarij propugnaculum acto, cui Geam belatius Turcarum Bey praeerat, ignem iniecerunt, qui magno impetu ingentique ruina murum illum crassissimum fregit, magnamque illius partem prostrauit: quamobrem Turcae subito magno agmine accurrentes, cum signis vsque ad summas ruinas penetrarunt. Caeterum occurrit illi cum suis Petrus comes, qui cum alias huic munitioni prae esset, ab hac tuina vehementer cum suis concussus fuit: cui primus succurrit Estor Martinengus cum suis, hostesque repulerunt: quamuis enim bene quinquies fessis noui milites submitterentur, tamen id quod volebant hostes, efficere nequiuerunt. Intererat Balioneus ipse certamini strenue dimicans. Bragadinus vero cum Quirino armatus a tergo fessis militibus nouos submittebat, et Andreas Bragadinus arcis praefectus, qui tota hac obsidione bombardis facinoca incredibilia dedit, inde tormenta emittens, hostes plurimum laedebat. Durauit oppugnatio quinque horas continuas, interieruntque ex Turcis plurimi et ex nostris itidem, infortunio quodam, quod ignes artificiales male administrati, quandoque in ipsosmet caderent, et centum numero aut confecti omnino,

aut fuere grauiter vulnerati. Inter quos fuerant Ioan. Franciscus Gorus comes, atque Bernardinus Vgubius dux militaris et Hercules Malaresta, Petrus Comes, alijque duces militares atque signiferi grauiter vulnerati.

Sequenti nocte aduenit ex Creta illuc celeris nauicula, quam Fregatam vocant, quae auxiliorum spem saciebat, et proinde omnium animos erexit. Quamobrem Marci Cribellatoris, et Maggij equitis industria, a partibus murorum fractorum, et in quibus cuniculos agi sentiebant, parumper recedentes, eas doliis, capsis, saccisque omnibus madida terra refertis obstruxerunt: in quos vsus absumptis iam crassioribus telis Graeci quicquid habebant lineamentorum, tapetiorum pannorumque promptissime adferebant: eratque haec vnica ratio propugnacula, quae perpetuis bombardarum fulminibus subinde corruebant, prompte reficiendi: noctu enim quod de die destructum erat, reparabant, nec vnquam dormiebant, nisi sub meridiem quandoque ob summum calorem: per caetera cogebatur miles ad moenia perpetuo in acie stare, quod hostes illis nullam requiem concederent.

Interea vero hostes ad iij. Calend. Iulij cuniculo ad Reuelinum sub saxo ignem itidem subiecerunt, qui fulminis instar omnia disijciens, commodissimum illis aditum patefecit. Accurrerunt igitur magno impetu, Mustapha ipso ducente impellenteque, quos Hercules Martinengus comes cum suis fortissime excipiens, et aperto Marte pugnans, quod munitiones omnes ab igne fractae fuissent, repulit. Amisit autem ex ducibus atque primariis magnum censorem (Sergentem maiorem vocant) Coelium de Focis et Erasmum Firmannum: ex militibus gregariis circiter triginta: sed vulnerati praeterea fuerunt, Soldatellus dux, Antonius Ascolanus et Ioannes Istrianus signifer vna cum aliis, qui muneribus praeerant. Oppugnarunt eodem tempore etiam armamentarium, sed inde multo maiori suorum quam nostrorum detrimento recesserunt: quamuis ex nostris quoque Iacobus Fabrianus dux interierit, et Estor Martinengus comes in tibia sclopeti ictu fuerit vulneratus. Durauit oppugnatio sex horas continuas adstante Limisi episcopo, cum cruce seruatoris nostri symbolum ostentante, et militum animos confirmante. Mulieres etiam quaedam fortes accurrerunt, quae partim saxis et armis, partim aqua militem adiuuarunt.

Classe Turcica interim ad Amphimalem commorante, ad decimum nonum Iunij, transierunt non sine diuina ope iuxta illam quaternae Venetorum naues onerariae, quae Cretensibus militem atque commeatum aduehebant: cum enim non longius ab hostium

nauibus transeundo, quam tribus passuum millibus abessent, ab iis tamen conspici nequiuerunt, propter nebulam, quae illas eo manetegebat: sicque in Cretam incolumes peruenerunt. Eodem tempore aduenit etiam in Caniam alia nauis cum militibus, ad illius vrbis custodiam missis. Caeterum Ali postero die quam haec accidissent, Oluzalium cum quadraginta triremibus versus Rithymnam (nunc Retimum vocatum) dimisit, et ipse exposito in insulam milite, conabatur eam excursionibus deuastare. Verum praefecti singulas munitiones praesidiis iam optime muniuerant, et praesertim Canienses: qui prorumpentes, tam fortiter hostes adorti sunt, vt magno suo damno recedere in naues cogerentur. Oluzalius quadraginta triremibus ad Rithymnam appulsus plus proficiebat: cum enim eum Iocum desertum prope inuenisset, illum plane destruxit. Deinde vbi ad Ali rediisset, soluêre ab Amphimali (nunc Suda nominatur) cum vniuersa classe, et iuxta Caniam transeuntes, satis ab oppidanis laedebantur, inter caeteros vero Cauralius pirata, emisso ex vrbe telo, calcaneum amisit. Perrexerunt tamen, et ad Turturum insulam peruenerunt, vbi spoliatis multis villis, eas deinde incenderunt. Duobus diebus post, ex aduersa tempestate, illis duodecim triremes in littus inciderunt, ex quibus ternae naufragium passae sunt. Sedato vento, emisere ex singulis tormentis singula fulmina, et in antennis ignes succenderunt, vt qui in continenti essent, ad naues congregarentur. Sed cum vnam noctem binosque dies, inde soluturi, suos expectassent, nec quisquam compareret, supputarunt ex fabis (vt Turcis in more positum est) quot nam e suis abessent: cumque tria millia et septingentos desiderarent, nequaquam amplius hanc insulam sibivexandam aestimarunt, quod id nimio ipsorum periculo fieret. Soluerunt igitur illinc versus Cerigum contendentes, et vbi ad S. Nicolaum appulissent, expositoque in terram milite multa loca diruissent, ad Nauarnium sese receperunt. Cretae gubernatores interim Famaugustanis auxilia mittenda, omnibus modis censebant, idque eo magis faciendum putabant, quod absque suo damno fieri posset, dum Venetiis quinque illae onerariae naues aduenissent. Cuius rei perficiendae occasionem arripiendam sibi existimabant, quam primum hostis ad occasum magis recederet: decreuerantque iam onerarias naues cum commeatu ad minimum triginta triremibus comitatas dimittere. M. Quirinus huic negotio delectus erat, iamque suppetias hasce in Cyprum deducendi prouinciam susceperat: cumque non instructas haberet triremes, vti oportebat, Canali classis curatori in Caniam signisicauit, vt quantum triremium numerum instructum

haberet, quo sine periculo carere posset, ad hoc negotium sibi mitteret. Ille cum facile intelligeret, quantum interesset Famaugustanis auxilia mitti, statim cum nauibus ipsemet in Cretam peruenit. Sed nondum tamen h? erant instructae onerariae naues: quamobrem discessit Quirinus postridie Calend. Iulij, vt dum instruerentur, ipse quo loco hostes essent, cognosceret. Interca tandem Pius V. summus pontifex diuina fauente clementia, sanctissimum illud foedus cum rege catholico atque Venetis procurauerat, quo tenentur cofoederati non a Turcis modo sese in perpetuum coniunctis viribus defendere, verum etiam ad illum vbique oppugnandum parati esse. Conditiones foederis fuerunt inter caeteras, vt pontifex ipse duodecim triremes armatas cum tribus peditum millibus et ducentis quinquaginta equitibus suppeditaret. Rex Hispaniae vero omnium belli sumptuum ternas, et Veneti binas sextas conferrent. Plura sunt in eo foedere expressa, quae hoc loco commemorare opus non est. Caeterum confoederati subscripsere tandem articulis foederis vicesimo Maij, et quinto die post, Romae eos in cardinalium consessu publicarunt: Venetiis denique ad V. Idus Iulij, qui Mariae virgini sacer est, singulari pompa eosdem in publicum ediderunt. Neque vero cessabat, etiamnum confirmato foedere summus pontifex, hortari peramice confoederatos, vt vires suas mox coniungerent, quibus Famaugustanis auxilia ferre, etc hostem etiam laedere possent. Soluerunt igitur Venetiis mense Iunio cum suis triremibus hi duces:

Venerius autem Venetae classis imperator, cum de hostium rebus certior fieri cuperet, Calend. Iulij versus Zacynthum insulam, misit Ioannem Loredanum cum Collane Drasio Chersensi, qui ad quintum eiusdem mensis diem ad Cephaleniam appellentes, cognouerunt, hostes e Nauarnio in Zacynthum insulam contendisse, vt illam deuastarent. Quam rem cum Venerio significassent, placuit illi, vt adhuc certior esset, cum eodem Chersense Franciscum Tronum denuo explorandi caussa dimittere. Sed vbi ad promontorium Ducatum peruenissent, incidêre in duodenas hostium triremes, quae Cephaleniam infestauerant, et inde redibant, et Tronus quidem in altum mare egressus, captus fuit, sed Chersensis iter versus Corcyram tenens, euasit. Bassis Turcicis admodum grata fuit Troni captiuitas: et quia ab eo intellexerunt, maiorem Venetorum classis partem in Corcyra esse, eo ad insulam

infestandam traijcere decreuerunt. Sed Venerius interim intellexerat, Troni triremem captam fuisse: quamobrem nimiam hostium propinquitatem formidans, Messenam ad reliquos confoederatos sibi concedendum putauit. Sed prius tamen per Ioannem Baptistam Benedictum Cyptium, Marco Quirino atque Canali significauit, vt quam primum cum tanto triremium numero, quantum possent instructum habere, ipsi quoque eo dem contenderent, et cum foederatorum classe sese coniungerent.

Iamque appulerant in Corcyram sex magnae triremes, quas Galeazias vocant: itaque Venerius cum illis, atque quinquaginta aliis triremibus communibus tribusque onerariis nauibus (quarum vna commeatu, aliae vero duae munitionibus onustae erant) soluit inde ad octauum Iulij. Vbi autem ad Merleras peruenisset, vnius onerariae nauis commeatum in triremes distribuit, et ipsam nauim in Corcyram remisit.

In Cypro intelligebant hostes, quantum ex binis oppugnationibus detrimenti accepissent: itaque mutato consilio, omnes vrbis munitiones bombardicis machinis denuo petere constituerunt: ac proinde summopere festinantes, septenos alios aggeres, arci reliquisq vrbis munitionibus viciniores construxerunt. Hisce imposuerunt machinas bellicas ex aliis aggeribus ablatas, auxeruntque numerum, vt iam octuaginta essent: ac tanto furore fulmina emittere coeperunt, vt octaua die Iulij cum sequenti nocte, quinque millia ictuum vibrarint. Quibus vtique munitiones mox a parte anteriori nostros protegentes plane contriuerunt. Neque enim eas reparare poterant, quod continua sclopetariorum et bombardarum grandine homines statim interficerentur, et iam numerus eorum vehementer imminutus esset. In Reuelino autem, dum paulatim cedere cogebantur, et partem ante sese muniendo crassiorem reddebant, locus admodum angustus factus erat: vt eum cum tabulis tandem atque asseribus dilarare oportuerit: tandem subter ipsum quoque cuniculum egerunt, Maggij equitis consilio, vt si hostes id occuparent, non sine magno detrimento id facerent. Sed hostes ad nonum Iulij, tertio Reuelini huius, et S. Nappae propugnaculum, Andruzij et Armamentarij oppugnationem adorti sunt. Et postquam sex integris horis pugnassent, in aliis quinque locis iis cedere necessum fuit: sed Reuelinum non sine maxima suorum et nostrorum quoque permagna clade obtinuerunt. Nam postquam hostes id magno impetu inuasissent, et nostri ob angustiam loci hastis ad sui defensionem commode vti non possent, Balionei consilio ac praecepto cedebant: quod dum

ab iis minus caute fieret, multique Turcis etiamnum commixti essent, iniecere reliqui ignem in nostrum cuniculum: qui horrendo spectaculo, vno impetu plus quam mille hostes oppressit, et e nostris quoque centum numero, inter quos fuit Robertus Maluetius dux interfectus, et Marchettus Firmanus grauissime vulneratus. In Armamentarij autem pugna interiit Dauid Noceus castrorum magister, et Nestor Martinengus telo bombardico ictus fuit. Durauit hîc quoque oppugnatio quinque horas, in eaque Famaugustani singulare virtutis specimen declararunt, accurrentibus scilicet, et strenue laborantibus, tam viris quam soeminis atque pueris. Caeterum succensus sub Reuelino ignis, ipsum plane disiecerat, vt nemo id occupare tentauerit, nec enim quisquam hîc tutus esse potuisset, quod solum latus sinistrum erectum permansisset, subter quod nostri alium postea cuniculum egerunt. Sed Limisi porta e regione, paulo in humiliori loco sita erat, perque eam destructi Reuelini ruinae importabantur: patebat enim semper, vtque id sine periculo fieri posset, portam grauem ferreis cuspidibus praemunitam ita suspenderant, vt dissecto vnico fune caderet, et aditu hostes prohiberet. Hostes vero postquam diem quieuissent, supra hanc portam sese aggeribus muniuerunt, nec quemquam e nostris amplius egredi sinebant: saepe enim nostri antea per hanc erumpentes, ipsos inuaserant.

Quirinus autem tertio Idus Iulij reuersus in Cretam, significauit, hostes versus occasum recessisse, et postero die Barzottum Barbarum, quo praefidia Famaugustanis decreta vehebantur, ob aduersam tempestatem in littus incidens, naufragium passum est: eaque res propter moram quae interponebatur, ad nauem exonerandam aliasque ipso praesidio onerandas magnopere impediuit, quo minus Famaugustana arx praesidiis muniretur. Quirinus igitur, cognito quod naues onerariae cum praesidiis instructae non essent, versus Rhodum denuo explorandi caussa conten dit.

In Cypro autem pridie Idus Iulij aggressi sunt hostes Limisi portam, simulque etiam reliqua loca, quae prius oppugnauerant, inuaserunt. Iamque signa ante portam erexerant, cum Balioneus et Aloysius Martinengus, huius portae defensores, milites exhortati magno animo prodierunt, maioremque hostium partem qui illic aderant aut ceciderunt, aut in fugam conuerterunt: simulque nobilius signum, ex ipsius signiferi manibus, Balionei virtute euulsum, secum in vrbem reportarunt. Ad Reuelinum aunt iterum ignem nouo cuniculo, quem supra a nostris factum fuisse dixim us, subiecerunt, eoque oppresserunt hostes quadringentos. Postero die hostes subiocerunt

ignem in cuniculum, sub armamentarij interioribus muris fabrefactum: cumque non id quod cupiebant, effecisset: oppugnationem vti constituerant, nequaquam sunt aggressi. Pergebant tamen, et aggeres suos, quos in fossis transuersim construxerant, altiores efficiebant, vt in oppugnatione magis securi forent: in quos vsus terram ex vallo intra moenia sito auferebant, seque iam ita muniuerant, vt illic cum tentoriis agere possent, nec a nostris conspicerentur. Quibus ita constitutis, septem tormenta bellica, muris ipsis interno vallo praemunitis imposuerunt, et ita muniuerunt, vt neque ipsa a nostris conspici possent: eodemque modo etiam bina ad vallum S. Nappae, vnum ad Andruzium, et ad locum vbi armamentarij interior pars verberabatur, bina collocarunt: iamque cum tabulis, crudis pellibus intectis, sub nostras munitiones ad fodiendum veniebant. Nostri econtra illos ignibus artificiose proiectis, et nonnunquam eruptionibus quoque impedire satagebant, sed non sine periculo tamen et detrimento. Munitiones quoque, quibus a parte anteriori protegebantur, madidis Bupalorum pellibus terra madida filisque refertis. lanaque xylina madida colligata reficiebant: et mulieres Famaugustanae omnes in turmas distributae, singulis diebus sub certo duce certoque loco laborabant: lapides scilicet et aquam comportantes, quae aduersus ignes ab hostibus proiectos seruabantur. Caeterum Turcae, cum Limisinae portae expugnatio non successisset, nouam quandam et plane inauditam rationem, id quod volebant perficiendi, excogitarunt. Collegerunt enim magnum aceruum cuiusdam ligni, quod Taedam vocant, quodque facillime aduritur, simulque foetidissimum odorem excitat: eoque ante portam proiecto atque accenso, tantum ignem excitarunt, adiectis aliis fasciculis atquetrabibus, vt a nostris nullo modo extingui potuerit: quamuis e superiori loco magna dolia aquae in ipsummet ignem inijcerent. Durauit hic ignis quatuor integros dies, quamobrem necessum fuit nostris, ob calorem immensum atque foetorem recedere interius, portamque claudere: et hostes interim ad portam propius accedentes cuniculos agebant: quo tempore (mirabile dictu) Reuelini aream subito replentes, erigentesque machinam bellicam illi e portae regione statim imposuerunt: sed fuit tamen postea a nostris eorum institutum terra, lapidibus aliaque materia portam replentibus prohibitum. Iam igitur in vrbe omnia ad extremum redacta fuerant: deerant omnia ad defensionem necessaria, praeter solam spem, ducum virtutem, et militum audaciam. Per caetera, vinum absumpserant, itemque carnes tam sale conditas, quam recentes, neque

caseos inueniebant, nisi immoderato precio: iamque equos, asinos felesque comederant, et ex solo pane fabisque viuebant, in potu aceto vtebantur aquae permixto, quae tamen non diu etiam durarunt. Sentiebantque nostri ternos cuniculos ab hostibus subter portae munitiones agi, et omnes denique magis, quam vnquam feeissent, laborare. Iamque eo loco, vnde armamentarij interiora verberabant, aggerem montis instar construxerant, vt altitudine moenia supetaret, e regione autem propugnaculi eiusdem armamentarij aliam munitionem fabrefecerant, turri aequalem, et crassissimis nauium funibus praemunierunt. In vrbe econtra ex Italis quidem adhuc supererant quingenti incolumes: atque ijdem ob longas vigilias continuasque sub ardentissimo sole pugnas, plane defessi: ex Graecis vero optimi ac strenuissimi quique interierant Quam obrem primarij quique totius vrbis ad vicesimum Iulij ex communi consensu, Bragadino libellum supplicem obtulerunt, eoque rogabant, vt quoniam res eo redactae essent, nec quicquam rerum ad defensionem necessariarum haberent, nulla foret auxiliorum spes, ipsique ad illum vsque diem opes vitamque pro illustrissima Venetorum repub. posuissent: vellet ipse deinceps eorum rationem habere, sese cum honestis quibusdam conditionibus dedere, quibus saltem coniugum ac liberorum pudicitiae vitaeque parceretur, quae alioquin omnia ei praedae futura essent. Bragadinus vero illos consolatus, respondit, non timendum esse, auxilia iam iam adfutura: et timorem denique, quem animo conceperant, quantum potuit, illis excutere conatus, statim in Gretam celerem nauiculam dimisit, quae illis significaret, quo loco eorum res iam essent.

Philippus Hispaniae rex interea suam classem instruxerat, sub fratre Ioanne Austriaco duce: quem proinde totius expeditionis summum imperatorem designauerat: iamque ei mandauerat, vt imposito in naues Hispano milite, Rudolphum atque Ernestum Austriacos Maximiliani Caesaris filios in triremes reciperet, qui a parente in Germaniam vocabantur. Ille igitur assumptis cum classe binis principibus e Cathalonia Genuam postridie Iulij appulit cum quadraginta septem triremibus. Obuiam autem progressi fuerant illis Sauonam vsque bini legati, qui omnes tres, eo honore quitales principes decet, exceperunt. Iamque ante binos dies Venierus Messanam quoque cum Venetorum classe peruenerat, habueratque obuium M. Antonium Columnam pontificiarum copiarum ductorem, cum duodecim pontificis et Melitensium equitum quatuor triremibus. M. Quirinus autem postridie Iduum Iulij itidem

in Cretam redierat, nec quicquam certi cognouerat de hostibus. Et quamuis ibi Venerij mandata acciperet, quo iubebatur ad eum in Corcyram venire, tamen magis necessarium esse videbatur, auxilia Famaugustanis subministrare: quod certo sciret eos alioquin expugnatos iri, cum econtra naualis pugna dubium exitum esset habitura. Nihilominus tamen cum multa in vtranque partem perpenderet, ab aliis persuasus Venerio obtemperare decreuit. Igitur pridie Calend. Augusti soluit cum viginti triremibus, quae instructae fuerant ad oneratias naues, cum commeatu Famaugustam tuto deducendas, reliquas naues instructas iri expectabat.

Turcica classis interim deuastata Zacyntho insula et Cephalonia, Butrintum se contulerat. quod in continenti e Corcyrae regione positum est: sperabatque se classem Venetorum illic inuenturum. Hinc deinde Soppotum miserat quadraginta triremes, vt illic pedites exciperent, quibus hi compensarentur, quos in Creta amiserant. Cum eo ipsae Calend. Iulij peruenissent, conspexerunt e longinquo binas Venetorum naues, quae duae erant triremes, quas Michael Barbarigus, et Petrus Bertolazius Iaderensis ducebant: quamobrem eas insequi aliquot Turci coeperunt. Sed illi animaduertere statim hostes esse, itaque versus Corcyram fuga sibi consuluerunt: cumque iam se euasisse putarent, forte in Oluzalium, qui in Casappo portu denas triremes habebat, denuo inciderunt: putarunt primum has denas Oluzalij triremes nostrae classis partem esse, quamobrem illis audacter obuiam contendebant: cum vero illas agnouissent hostiles esse, tam prope accesserant, vt non amplius euadendi spessuperesset. Cum igitur iam ab hostibus circundacos se viderent, illis sese absque defensione dediderunt. Oluzalius eos Butintrum ad Ali adduxit, qui magna cum voluptate illos accepit: deinde cum reliqua classe etiam Soppotum concessit. Atque hic 22. Iulij, qui S. Magdalenae festus erat, Lezeam et Mocenigam Venetorum naues onerarias, quae octauo eius mensis Venetiis soluerant, cepit. Hae prius sese ab octodecim hostium triremibus cum magna eorum caede defenderant: sed reliqui hostes cum Soppoti id intelligerent, et bombardica tonitrua audirent, accurrerunt magno nauium numero, easque ceperunt. Caeterum e Soppoto Oluzalius cum octodecim triremibus ad Dalmatiam deuastandam profectus est. Ali vero expositis in terram mille quingentis, omnibus fere sclopetariis, ex peditibus et Ianizeris eum locum occupauit. Sclopetarij enim nostros, quo minus ad moenia accedere, et sese defendere possent, globulis prohibebant, deinde muros conscendebant. Itaque nostri, cum victos sese cernerent, munitiones succenderunt,

simulque quingentos Turcas incendio necarunt: sed aucto magnopere hostium numero, omnes capti, aut interfecti fuerunt, ipse quoque arcis praefectus Manolius Murmurius cum reliquis captus fuit. Hisce rebus ad Soppotum ita confectis, Ali Dyrrhachium concessit, quo loco rediit ad ipsum Oluzalius, et de Epidauriis magnopere conquestus est, quod illi Francisci Troni triremem, quae fuga in eorum portum euaserat, tradere noluissent. Hinc deinde iterum discedens intra sinum concessit, et Dulcinium adortus, id vi expugnauit. Oppidani enim ab iis, qui terra ipsos prius oppugnarunt, se strenue defenderant, nec facile victi fuissent: sed cum a naualibus copiis, mari quoque se obsessos esse cernerent, diffidentessnis viribus, existimarunt melius esse, vt honestis conditionibus sese dederent, quam manifesto periculo exponerent. Dedidere se igitur iis conditionibus, vt ipsis sua libertas, et militibus vita conseruaretur. Sed bini Turcici Bassae, qui mari terraque illos oppugnauerant, dum inter sese contendarent, cui vrbis illius expugnatio attribui deberet, plerosque eorum postea abduxere captiuos: neque enim pluribus liberum dicessum concesserunt, quam Sarae Martinengo Dalmatiae praefecto cum suis et Hieronymo Veniero Dulcinij praetori.

Ali confectis his rebus ad Antiuarium peruenit, idque facile occupauit, quod Alexander Donatus illius praetor abiecto plane animo sese dedidisset: quamuis fortuna illis aduersa, octo triremes, ibi per nautragium amiserint. Caeterum munito Antiuario, ad Buduam peruenerunt, cui Augustinus Pasqualigus praeerat, et quia haec ea in parte qua mare alluit, minime munita esset, iisdem se conditionibus dedidit, quibus Dulcinieuies se prius dediderant. Hinc deinde ad castrum nouum circa Idus lulias cum classe appulit, eodemque peruenit etiam Oluzalius et Caracoza cum se xaginta triremibus ad illum sinum deuastandum. Deinde Liesinam peruenientes illius suburbia exusserunt. Curzolae autem nihil aliud detrimenti attulerunt, quam quod Vlatium illius vicum exusserunt: mulieres enim illam strenue defenderunt, quam tamen prius viri ob desidiam deseruerant.

Caeterum naues onerariae cum auxiliis in Creta, Famaugustanis decretae, nondum instructae erant, neque ante mensem Augustum expediri poterant: cum ob eam caussam, quod Barzotum Barbarum naufragium fuisset perpessum, tum etiam propter ad uersam tempestatem. Sed propter omnia haecimpedimenta Deo opt. rnax. gratias merito tamen agere debemus, quia ad Christianorum vtilitatem omnia cessere. Si namque hae naues onerariae, cum

viginti quinque aut triginta triremibus, vt inter nostros conuenerat, Famaugustam cum praesidiis deductae fuissent: praelium nauale a nostris nequaquam fuisset commissum. Caeterum Venetiis soluerunt eodem hoc mense cum suis triremibus Ioannes Malipetrus, et Daniel Pasqualigus.

Famaugustae vero absoluerant iam hostes inceptos cuniculos, iisque tertio Calend. Augusti ignem subiecerunt. Nostri autem interea temporis reficiendis munitionibus, quae a bombardicis machinis fuerant destructae, operam dederant, quamuis nulla alia materia suppeteret ad eam rem, quam sacci ex panno laneo subtilique quem cariseam vocant, facti, quam rem Tiepolus curabat. Sed terni cuniculi ad portae altam munitionem, quam Caualenum vocant, magnam ruinam ediderant, eiusque maiorem partem diruerant: simulque interemerant illius praefectum Rondachium [reading uncertain: page damaged]. Cuniculus item ad armamentarium factus, totum id quod supererat propugnaculo ita destruxerat, vt solae binae alae adhuc erectae starent, simulque etiam magnum nostrorum agmen oppresserat. Itaque hostes easdem hasce alas occupare conati, alia quoque loca verberata inuaserunt: durauitque oppugnatio a vicesima hora vsque ad noctem, non sine multa eorum strage. Eaque in re, vt et alias facere, Iacobus Strambalius singulare virtutis specimen edidit. Sed die postera albescente iam caelo iterum omnibus locis, quibus ante tentauerant, oppugnationem aggressos post sextam horam, nostri absque magno detrimento repulerunt, quod eo die nequaquam tam strenue atque ante solebant, pagnassent. Qui tamen cum triremibus ex altera vrbis parte erant, nostris bombardicis fulminibus in vrbem iactatis, satis molesti fuere. Iam igitur depulsis denuo ab expugnatione hostibus, adhuc peius se nostrorum res quam prius habebant, neque enim inter caetera, tota vrbe plus quam septem bombardici pulueris perexigua dolia erant. Quamobrem decreuere gubernatores tandem, se honestis conditionibus dedere, cuius rei caussa ad Calend. Augusti inducias pepigerunt. Sequenti die sub auroram conuenit inter eos, vt vtrinque bini obsides darentur, donec reliquae conditiones tractarentur. Prodierunt igitur ex nostris in hostium castra Bragadini iussu, Hercules Martinengus comes, et Matheus Colfius Famaugustanus: ex hostibus in vrbem contra venerunt Mustaphae vicarius, et Ianizerorum Agae item vicarius. Hisce Balioneus cum ducentis sclopetariis obuiam profectus est vsque ad portam, et nostros vice versa Mustaphae filius cum magna equitum et sclopetariorum pompa honorifice excepit. Vbi vtrinque dati obsides fuissent, tractauit Balioneus

cum illis deditionis conditiones: petebantque nostri conseruari sibi vitam, arma, fortunas, concedique quinque machinas bellicas, ternos pulcerrimos equos, et in Cretam vsque tutum iter a triremibus defensum, ipsis denique Graecis domi suae remanere: suis opibus frui, et Christianam religionem colere liceret. Mustapha omnibus assensit, et propria manu subscripsit. Itaque coeperunt statim militem nauibus imponere, iamque id maiori ex parte factum fuerat, volebantque iam ipsi duces quoque discedere, cum postridie nonas Augusti Bragadinus per Nestorem Martinengum ad Mustapham literas dat, significatque subvesperam se cum clauibus ad eum venturum, et in arce Tiepolum relicturum: daret igitut operam, ne quisquam interim molestia afficeretur: praesertim quod vsque ad eam diem Christiani cum Turcis absque vlla suspicione conuersati fuissent, et erga se mutuo humanitatem declarassent. Mustapha viua voce respondit, Bragadino nunciaret, vt veniret, quandocunque placeret, se enim libenti animo illum visurum et cogniturum, ob singularem virtutem, quam ipse cum aliis ducibus atque militibus declarasset: quam vbique locorum celebrare vellet: daturum praeterea operam se, ne quisquam in vrbe interea laederetur. Quibus ex Martinengo cognitis Bragadinus, sub vesperam, vicesima prima hora ad illum accessit. Comitabantur autem illum Balioneus, Aloysius Martinengus, Ioannes Antonius Quirinus, Andreas Bragadinus eques ab Hastis, Carolus Ragonasius, Franciscus Straccus, Hector Brixianus, Hieronymus Sacileus alijque permulti viri nobiles, et ex gregariis militibus quinquaginta: ac nobiliores quidem, gladiis, milites vero reliqui sclopetis instructi erant, sicque ad Mustaphae tentorium peruenerunt. Mustapha illos primum perhumaniter excepit: iussit sedere, sed ex vno colloquio deinde ad alia paulatim digrediens ex vana quadam occasione Bragadino obijcit, quod durantibus induciis captiuos quosdam (quod minime verum erat) necari curasset, itaque in pedes prosiliens, et excandescensira, mandauit vt omnes vincirentur. Ij igitur inermes omnes, quia ad eius tentorium cum armis nemini accedere liceret, vincti, et ante tentorium producti, spectante Mustapha, in frusta dissecti fuerunt. Bragadino autem, postquam ter caput praebere ipsum iussisset, ac si id foret amputandum, et ille fortiter porrexisset, aures abscidit, deinde in terram suo iussu procidentem alloquutus est, diras in seruatoris nostri contumeliam blasphemias euomens, rogansque vbinam esset tunc suus Christus, qui ei suppetias ferret? Quibus omnibus Bragadinus nihil vnquam respondit. Hercules Martinengus obses, itidem vinctus fuit, sed

eunuchi Mustaphae opera tamen latuit, donec ipsi Bassae ira deferbuisset, postea pro captiuo fuit detentus. Graecitres, qui sub eodem tentorio erant, dimissi fuerunt: caeteri milites, et Christiani omnes, qui tunc in hostium castris nihil huiusmodi perfidiae suspicantes, erant 300. eirciter numero, necati subito fuerunt: qui naues iam conscenderant, itidem detenti et spoliati sunt. Post hanc carnificinam, quae septimo die Augusti fuit, Mustapha in vrbem ingressus est, et Tiepolum suspendere curauit. Nestor Martinengus comes etiam in vrbe erat, sed latuit hinc inde in Graecorum domibus quinque dies, demum cum amplius in occulto esse nequiret, Sangiacco de Biro cuidam captiuum se dedit, simulque quingentos nummos aureos (quos Zechinos vocant) ei promisit, quo cum in castris mansit. Decimo septimo Augusti, qui dies Veneris est, atque etiam Turcarum festus, produxerunt Bragadinum, spectante semper Mustapha, ad singula diruta loca, quibus vrbs fuerat verberata, et in singulis binas terrae mensuras adscendendo et descendendo ferre, deinde terram ipsam exosculari iusserunt, cum ante Mustapham tranfiret, tum ad mare deductum et in sed e positum ad antennas vsque supra malum traxerunt, vt ab omnibus Christianis, qui adhuc in portu erant, conspiceretur: quo facto in forum cum eo reuersi, ipsum denudarunt, et quo loco publice malefici ferrea catena collum comprehensi, exponi solent, illic vinctum viuumque excoriarunt. Caeterum Bragadinus hanc crudelitatem magna constantia pertulit, tantumque abfuit quin animo deficeret, vt potius inter ipsos cruciatus tyranno hanc perfidiam fortiter obijceret: Deo interim supplicabat, vt sui misereretur, seque ei omnino committebat. Vbi cruciatus hi finem habuissent, pellemque carnifices misero detraxissent, eam paleis stramineque repletam, et ad antennas suspensam per maritima Syriae loca ludibrij caussa duxerunt, et omnibus ostentarunt.

Caeterum fuerant in castris Turcarum ad Famaugustae obsidionem ex omni genere ducenta millia hominum, inter quos erant stipendiis conducti octuaginta millia, quatuordecim millia lanizerorum, et sexaginta millia spontaneorum. Sexaginta quinque diebus quibus vrbem oppugnarunt, centum et quadraginta fetrearum pilarum millia ex bom bardicis machinis in vrbem coniecerunt. Fuere quoque in eo exercitu cum Mustapha magni nominis inter Turcas viri, qui iam recensebuntur:

Mustapha rebus ita confectis, Famaugustae gubernandae Famburarum, qui tunc Rhodo praeerat, praefecit, et ad totius insulae defensionem peditum quidem viginti, equitum vero duo millia reliquit,

veluti id serenissimo Venetorum principi ordine narrauit Nestor Martinengus comes, postquam se a seruitute tyranni fuga liberasset.

Sed Ioannes Austriacus pridie Calend. Augusti, cum Genua soluere vellet: discessere ab illo bini Austriaci principes Caesaris filij, iter propositum prosequentes. Ipse igitur regiam triremem sequenti luce conscendit, et quinto deinde die, relicto in specie portu Ioanne de Cardona cum duodecim Ioan. Andreae Auriae triremibus, vt in illas militem exciperet, versus Neapolim vela dabat: cumque ad nonum eius mensis diem, eo appulisset singulari apparatu fuit exceptus.

Sed in Creta, dum auxilia Famaugustanis expedire satagerent, nec eos iam in hostium potestate esse scirent, venit eo Ioannes Baptista Benedictus Idibus Augusti, cum mandatis Venieri totiusque senatus Veneti, vt quam primum Messenam versus contenderent, seque cum classe foederatorum coniungerent: quamobrem M. Quirinus atque Canalis non sine dolore, cogitationes de auxiliis Famaugustanorum relinquentes, statim cum omnibus nauibus Messenam versus cursum tenuerunt.

Turcica classis iam ad castrum nouum naues refecerat, et Buduam rediens, pro illius gentis more, causam contentionuum comminiscens, asserebat oppidanos quosdam e Turcis necasse: quamobrem omnes abduxerunt captiuos, et vrbem spoliarunt. Postea vbi ad Valonam peruenissent, appulerunt eo quoque Oluzalius et Caracoza cum amplissima praeda et plurimis captiuis, gloriabantur etiam inter caetera, quod Lisenae ex D. Mariae virginis templo Canalis curatoris fanum abstulissent, idque felix augurium esse ominabantur. Quae cum ita sese haberent, Ali binas versus Siciliam biremes explorandi caussa, et Oluzalium versus Calabriam, cum quinque dimisit: relictoque hîc Mehemete Beyo cum Thesaurario ad Sasenum concessit, vnde non statuerat discedere priusquam de suis e Byzantio, et de Christianorum classe aliquid certi cognosceret.

Sed Ioannes Austriacus instructis onerariis nauibus commeatu et reliquis rebus necessariis, vicesima prima Augusti Neapoli soluit, vbi obaduersam tempestatem, aliquot dies subsistere coactus fuerat. Tertia die Messanam appulit, vbi magno cum apparatu fuit exceptus. Inter caetera autem pontem ligneum mira singularique arte, multisque pulcerrimis arcubus ei parauerant: sericeis pannis, tapetibus, versiculis in illius laudem scriptis, multisque aliis rebus exornatum. Processerant quoque ei obuiam M. Antonius

Columna et Venerius, eumque plurimis bombardis, tormenterumque ictibus salutauerant. Aderant illic quoque senatus Venetilegati, qui significabant, Turcas Dalmatiam deuastare, et quos progressus eo vsque, fecissent, singillatim declarantes, vehementer instabant: vt cito succurrerent. Postero die cum terni imperatores, vna cum aliis viris praestantibus, de eo quod fieri oporteret, consultarent, affirmabat Venerius, Cretensium triremes propediem quoque adfuturas. Dubitabant igitur omnes, ne tardius fortassis venirent: et quia absque illis nihil certi constitui posse videbatur: alij alia atque alia proponebant. Ascanius a Cornia autem inter caeteros, sententiam suam scripto comprehensam exhibuit, hoc modo: Quia tibi visum est, summe Imperator, vt scripto meam sententiam declarem, de eo, quod iam faciendum esse existimem, cum iis copus, quas nunc habemus: faciam et ab ipsarum copiarum commemoratione exordiar. Habemus iam, vt puto, centum et quadraginta sex triremes instructas, sex triremes magnas, onerarias naues viginti, totidemque biremes, et ex Creta sexaginta triremes expectamus, de quibus tamen per multos dies nihil incelleximus. Turcas econtra ducentas quinquaginta triremes instructas habere arbitramur, et in Dalmatia esse, vbi in continenti alium exercitum cum quadraginta aut quinquaginta millibus hominum habeant. Haec si ita se habent, summe Imperator, nequaquam tuas vires tantas esse existimo, vt absque manifesto periculo, hostes quaerere, et praelium committere ausis: sumus enim nimium inferiores, prafertim quod verisimile sit illorum classem cum remigibus tum militibus optime instructam esse. Nam cum ternas nostras triremes totidemque onerarias naues ceperint, et omnia maritima occuparint: facile si quid illis deerat, reficere potuerunt: deinde ex pedestribus copiis, quas in continenti habent, quotidie quotcunque volunt, in naues assumere possunt. Si Brundusium vsque sine periculo traijcere possis, quod vrique hisce summis viris, et rerum naualium peritissimis, dijudicandum relinquo, id ego optime factum existimarem. Hinc enim Venetis, quorum res proculdubio magno cum metu administrantur, aliqua spes saltem fieret: deinde cum tam hostibus vicini essemus, forte Deus aliquam rei bene gerendae occa sionem praebebit. At si metuendum sit, ne hostes nobis in itinere obuiam fiant, non video quid sit agendum, nisi vt Cretensium triremes aut certos saltem de ipsis nuncios expectemus. Quando enim illas omnino non aduenturas cognosceremus (quod Deus auertat) quam maximum fieri posset triremium numerum optime instruendum armandumque esse censerem, et

ita adornandum, vt si in hostes inciderent, etiam ab iis fuga se possent subducere, et reliquis deinde, vt Brundusium itidem cum onerariis nauibus sequantur, committerem. Cum hisce enim quae sexaginta aut octoginta numero fortassis erunt multa Dalmatis significare, et toti prouinciae, quae terra marique infestatur, spem facere possemus: alias enim iis nulla certe auxilia suppeditare poterimus. Huc accedit, quod in omnem occasionem parati essemus, ad hostem infestandum: simulque intelligeret vniuersus orbis, te, summe Imperator, ad inseruiendum Deo et sancto huic foederi paratissimum esse in omnibus iis, quae fieri possunt. Sed haec tamen ita a medicta intelligi velim, vt iis, qui melius de hac re iudicaro possunt, libenter subscribere malim: faxit Deus omnipotens, vt illius bonis consiliis auxiliisque ad felicem euentum vtamur.

Interca tempotis venerant ad Turcicam classem, quae ad Sasenum erat, sub Augusti finem Mehemetus Bey et Thesaurarius, qui Famaugustam captam esse nunciarunt, eaque res omnibus animos ad nouas res tentandas excitauit. Sed paulo post, cum binaeparuae exploratorum triremes rediissent, et nuntiassent se supra Crotonem Christianorum nauim insectatos quidem fuisse, at non potuisse capere: sed cognouisse tamen, quod classis confoederatorum coniuncta instruebatur ad Messanam, relicto Sasenno versus solis ortum nauigarunt.

His ita constitutis M. Quirinus et Canalis cum sexaginta et binis Cretensium triremibus, Messanam postridie Calend. Septembris appulerunt: et magno omnium gaudio excepti fuerunt. Magno enim desiderio illos expectauerant, neque sine illis quicquam certi statuere potuerant. Venerant quoque eo die superiori S. Crucis Marchio et Ioan. Andreas Autia ex Specie portu cum duodecim triremibus, et paulo post etiam quadraginta Neapolitanorum onerariae naues et triginta triremes appulerunt: quibus omnibus Panormitauorum triremes eodem tempore itidem sese adiunxerunt.

Caeterum hostes e Sasenno Butintrum se receperant, assumptisque in naues quingentis equitibus, eos ad Corcyram, vt illam insulam deuastarent, deuexerant, ipsamque insulam triremibus aliisque nauigiis atque militibus prope cinxerant. Sed illic acceptis ex arce in naues telis, tetnas triremes, quae fractae submei saeque fuerunt, amisere, multaque a reliquo milite perpessi sunt. Nostri enim multos ex hostibus ceperunt, et inter caeteros Baffum Christianum perfidum, apud Turcarum imperatorem magnae autoritatis virum comprehen derunt: quae res effecit, vt deinceps vicina arcis suburbia

non magnopere infestarint. Vbi igitur hostes, quantum potuissent, iusulam infestassent: repositis in naues equitibus, tertio Idus Septemb. illinc soluerunt. Cumque iam ad Pargam vsque peruenissent, appulit eo nuncius a summo Turcarum imperatore, qui Ali significauit, vt quoniam Famaugusta capta esset, victoriae fructu potiretur, omnes vicinas insulas occuparet, nemini parceret, adeoque ipsam quoque Christianorum classem (ac si id totum in ipsius potestate situm foret) inuaderet et dissiparet. Is igitur iis rebus cognitis, illinc decimo sexto Septembris soluit, et versus Naupactum in Corinthiacum sinum contendit, vt postquam classem illic bis coctis panibus, aliisque rebus necessariis refecisset, ad Christianos inuadendos prodiret.

Nostri autem coniunctis omnibus confoederatorum viribus, laeti de eo quod faciendum esset, deliberare coeperunt. Iamque vniuersus orbis Christianus, ob prosperos tyranni successus, et vehementem imperij Veneti deuastationem, magnopere perterritus erat. Nec ipsi Veneti iam aliunde spem vllam habebant, quam ex diuina beneuolentia et eadem hac foederatorum ad Messanam coniuncta classe. Caeterum erant in hac classe pontificis nomine duodecim triremes: Hispaniae regis triremes octuaginta et vna, cum viginti onerariis nauibus: Senatus, Veneti triremes centum et octo, sex triremes magnae, quae galeazae dicuntur cum onerariis nauibus binis. Vt essent vniuesae confoederatorum vires, comprehensis Ioannitarum equitum aliquot triremibus, ducentarum et septem triremium, et sex galeazae cum bono acafarum aliorumque nauigiorum numero. In quibus erant praeter remiges et alios in nauibus necessarios viginti hominum millia, ex Italis, Hispanis et Germanis: et praeter hos satis copiosus spontaneorum numerus, instructi omnes commeatu et aliis rebus necessariis. Itaque Ioannes Austriacus confoederatorum imperator, Marcus Antonius Columna pontificiarum, et Sebastianus Venerius Venetarum copiarum ductores, quid deinceps tentandum esset, consultabant: eique consilio intererant etiam Magnus Ioannitatum commendator, Ascanius Cornia, Andreas Auria, Augustinus Barbarigus, M. Quirinus, Antonius Canalis, Venetorum secretarius cum scriba, interdumque etiam Vrbini Parmaeque principes, Paulus Iordanus Vrsinus, S. Crucis Marchio, et alij: inter quos Ascanius Cornia, postquam multorum sententias audiuisset, in hunc modum verba fecit.

Binas ternasve ob caussas solum viri principes, decet imperatorem a praelio cum hostibus abstinere. Quarum prima est, si minus

vtilitatis ex victoriae fructu consequatur, quam metuat detrimentum, si ipse fortassis superetur: cuius rei hoc exemplum accipite. Cum Guisianus dux regnum Neapolitanum superioribus annis inuasset, imprudenter fecisset Albae dux, si praelio cum illo decertare voluisset: neque enim Galli eo praelio plus quam exercitum amittere poterant: sed nos si victoria iu Gallorum partem inclinasset, vna cum exercitu regnum quoque amittebamus. Altera causa est, si intelligat hostium copias, absque praelio dissipatas iri. Cuius reiexemplo esse potest Carolus V. imperator inuictissimus, parens tuus sanctae memoriae: is enim cum in Germania protestantibusbellum faceret, nunquam cum illis praelium committere voluit: ob eam caussam scilicet, quod illorum exercitum absque praelio dissipatum iri iutelligebat, nec posse illius foederis vires diu conseruari. Tertiam denique ob caussam potest imperator praelium vitare, si tanto inferiorem se hostibus agnoscat, vt victoriam nequaquam sperare possit. Iam vero viri principes, ex, prioribus caussis nulla certe nos potest mouere. Nam etsi permultum interest, ne haec Christianorum classis amittatur, sicut ante me multi dixerunt, et concedamus victoriam in hostium partes inclinare, nihilominus tamen si nostri, vt decet, fortiter pugnarint, verisimile est, illorum quoque classem tantopere concussam iri, vt non facile a Turcis instaurari queat: nec tam imbecilles viribus sunt nostri principes interim, vt si quid tale nobis eueniret, copias nostras ad defensionem saltem reficere non possent. Quod si autem victoria ipsi potiremur, cum alia maiora sperare possumus, tum vero in primis Graeciae libertatem. Huc autem accidit etiam, quod vel in primis cogitandum nobis certoque tenendum est (sicuti et ante hac saepe monui) non posse nos, neque hisce praesentibus copiis, neque aliis quae deinceps subministrabuntur, aduersus Turcas quidquam memorabile perpetrare, nisi prius classem ipsorum fregerimus. Lassitudine autem, aut necessariarum rerum defectu dissipatam iri illam, nequaquam sperare possumus: quod hostes eadem haec potius sibi de nobis polliceri queant. Cum igitur tantae sint nunc vires nostrae, vt victoriam pugnando sperare possimus, dimicandum omnibus modis censeo: neque hanc occasionem vlla ratione praetermittendam. Sed vtrum vires nostrae tantae sint, vtique considerandum fuerit. Consistunt illae, quantum ego quidem intelligo, in viris et nauibus. Quorum illi etiam si tales sunt, quemadmodum ante me dictum est, Itali scilicet et Hispani, maiori ex parte nouitij et parum experti, deinde Germani in rebus naualibus parum vtiles, et inter ipsos paruus sclopetariorum numerus: tamen

non video, quo pacto hostes in hac parte melius instructi esse possint, ob morbos contagiosos scilicet quos anno superiori in ipsorum classe grassatos esse intelligimus: tum quod in Cypro magnum exercitum habere cogantur. Iam vero de eorum classis magnitudine diuersa nobis nunciantur: vt non certo pronunciare possim, vtrum nostra maior inferiorve sit. Cum enim in rebus naualibus parum exercitatus sim, dicere iam nequirem quot quantisque Turcarum communibus trirem ibus atque biremibus, nostrae triremes magnae aequentur: quamobrem relinquam aliis harum rerum iudicium. Hoc solum pronuncio atque sentio, vt fortunam experiamur, neque enim ita administrari possunt res bellicae, quin multum in iis possit fortuna. Soluamus igitur hinc subito cum hac classe, et versus Brundusium aut Corcyram contendamus, vbi enim hostibus tam propinqui fuerimus, de illorum staru certum quiddam intelligere poterimus, et ex eo consilium capere. Ac siquidem aliqua comparandi commeatus difficultas non impediat: satius esse iudieo, vt in Corcyram, quam Brundusium contendamus, quod necessum sit hostes illac transire, dum in ortum nauigant. Hoc aut vel in primis faciendum arbitror, vt antequam soluamus hinc, certo nobis pugnandum esse constituamus, sitque omnium haec fixa sententia, vt quandocunque in hostes inciderimus, eos inuadamus: atque in hunc finem omnia prius disponantur. Nam si dubij discedamus, ex ipsa re consilium capere oportebit, ac si ex im prouiso in hostes incidamus, confusi incertique facile dissipabimur. Atque haec quidem sunt viri principes, quae nobis facienda esse existimo: ita tamen vt peritioribus libenter subscribam.

Vbi dicendi finem Cornia fecisset, omnes in illius sententiam transierunt: necessitate enim coacti, vnam hanc esse rei bene gerendae viam intelligebant, si oblata occasione hostes fortiter inuaderent. Ioannes Austriacus ergo, ne quicquam eorum, quae bonum imperatorem decet, omitteret, quid singulis agendum deinceps esset, et quomodo progrediendum foret, imperauit. Vniuersam classem in quatuor agmina distribuit. Bina scilicet Cornua, mediam aciem, quam pugnam ipsi vocarunt, et occulta subsidia. In dextro cornu quinquaginta terneque triremes erant, sub Ioan. Andrea Auria duce, signumque habebant viride dissectum in mali summitate. Sinistrum cornu ex totidem numero triremibus constabat, et Augustinum Barbarigum ducem habebat, cum signo flauo dissecto in dextra mali parte. Mediae aciei cum sexaginta, et vna triremi, praecrat ipsemet imperator Ioannes Austriacus, habebatque signum violacci aut caelestis coloris dissectum. Tria haec agmina, centum,

vna ac sexaginta triremibus constabant, et ita instructa erant, vt media acies cum binis cornibus iuxta se vtrinque positis, aequis passibus progrederentur: tantum aunt distabant cornua ab acie media, vt interponi potuissent in illud spacium ternae quaternaeve triremes: idque in eum finem relictum erat, vt singula agmina, prout vsus postularet, sese conuertere possent. Subsidiorum agmini Aluarus Bozanus S. Crucis Marchio imperabat, cuius signum album erat dissectum in puppi. Caeterum habebat hoc agmen triginta et octo triremes: ex quibus octo vniuersam classem praeuidendi caussa, sub Ioanne Cardona duce, viginti circiter aut viginti quinque passuum millibus praecedebant: habebantque in mandatis, vt per celeres scafas, subinde reliquis significarent, quod vidissent aut comperissent: quod si vero tantum nauium numerum conspicerent, vt hostium classem esse suspicarentur, ipsae quoque ad reliquam classem redirent: et quatuor illarum sinistro, totidemque dextro cornui cum Cardona suppetias ferrent. Triremes magnae, quae Galeazae dicuntur, mediae aciei atque cornibus praepositae erant, quingentis circiter passibus: et binis quidem, quae sinistrum cornu praecedebant, Antonius et Ambrosius Bragadini praeerant: quae praecedebant mediam aciem, Iacobi Guori et Antonij Duodi imperio parebant: et quae dextro cornui denique praepositae erant, Andream Pisaurum et Petrum Pisanum duces habebant. Caeterum distabant a se inuicem singulae mille fere passibus, vt vniuersam classem quodammodo protegerent: et quoniam non ita facile, vt reliquae triremes remigibus agebantur, mandauerat summus imperator, vt si ventorum commoditate velis agi nequirent, ab allis traheretur. Cuius rei curam certis ducibus distribuerat. Nam Francisci Duodi nauim praetoriam ipse et Columna cum suis sibi trahendam desumpserat: Sebastiano Veniero, et episcopo Leyni illam, cui Iacobus Gorius praeerat: Augustino Barbadico Ambrosij Bragadini: Antonio Canali, Antonij Bragadini Messanae Priori, Andreae Pisauri: Ioan. Auriae denique Petri Pisani triremes magnas commiserat. Imperator locum sibi in ipsius mediae aciei meditullio delegerat, et a dextris M. Antonio Columna pontificiarum, a sinistris vero Sebastiano Veniero Venetarum copiarum ductore stipabatur. Ipse quoque Columna ab altera parte imperatoria Genuensium naui muniebatur, quam Hector Spinula ducebat, et Parmae principem secum habebat: ac Venierus in latere sinistro itidem Sabaudica naui primaria, cui Leynius imperabat, quae Vrbini principem vehebat, defendebatur Sed et a puppi habebant Imperator, Columna et Venerius principem Hispaniae triremem et magni Castellae commendatoris itidem triremeM. Dextrum

mediae aciei latus, qua a cornu separabatur, claudebat imperatoria Melitensis, cui Messanensis Prior imperabat. Sinistrum vero capitanea Petri Lomelini, sub Paulo Iordano Vrsino duce. Ad cornu dextrum sese Auriae coniunxerat a latere Ioannes Cardona. In cornu sinistro habebat Augustinus Barbadicus vtrinque M. Quirinum et Antonium Canalem. Caeterum in omnibus agminibus Hispanicae, pontificiae et Venetae triremes absque distinctione permixtae erant. Hisce peractis, mandauit imperator omnibus ducibus triremiumque praefectis, vt operam darent, quo omnes subditi pie sancteque viuerent: sic enim fore, in tam iusta caussa praesertim, vt Deus illorum institutum iuuaret. Vbi vero opus foret, omnes constanti animo et absque perturbatione sua loca occuparent. Quibus ita constitutis, decimo sexto Septemb. qui Dominicae resurrectioni sacer est, Messana soluerunt, cum pridie naues onerarias praemisissent duce Ioanne Dauolo: eodemque die ad S. Ioannis fossam vsque peruenerunt. Hîc habuere obuium Gildum Andradam commendatorem, qui prius explorandae inimicae classis caussa dimissus fuerat, qui narrabat, se ante vndecim dies e Iapygia soluisse, vbi cognouisset, hostes e nouo castro supra Catarum discessisse ad Valonam. Quibus cognitis perrexere nostri postero die vsque ad Album castrum: tertio ad Squillaceum promontorium, et quarto ad Crotonis vallem peruenerunt. Atque hic binos dies ob aduersam tempestatem subsistentes, intellexerunt, per eos dies Christianorum celerem nauiculam a biremi Turcica eo fuisse fugatam, vt nautae quidem euasissent, sed amisissent nauim. Deinde, cum onerariis nauibus (quae diuersum iter a reliqua classe tenebant) vt in Corcyram tenderent, mandassent, perrexerunt, et vicesimo tertio Septembris in Tarentinum sinum appulerunt: atque hinc die sequenti in Panormum portum venerunt, intellexeruntque hostium classem in Corcyra fuisse, eamque insulam vehementer afflixisse, sed discessisse tamen inde in ortum. Itaque pergentes eodem die, tertia noctis hora ad Casopum primum Corcyrae portum appulerunt: deinde sequenti die ad arcem et propugnacula vsque peruenientes, et cognoscentes vera fuisse, quae de hostium vastationibus in Tarentino sinu acceperant, exploratores dimiserunt in diuersa loca, vt vbi iam hostes essent, certo cognoscere possent. Et ne miles forte difflueret, publico edicto cauit imperator, ne quisquam e sua triremi discederet, si quis secus faceret, ei caput amputandum minabatur. Tertio Calend. Octob. autem assumptis in naues aliquot bombardicis machinis, aliisque rebus necessariis, cum classe Hispanica ad Benizeas eiusdem insulae portum

nauigauit, vt illic Venerium cum reliquis expectaret: hîc enim subsistere per aliquot dies cogebatur, donec in triremes magnas sex millia sextariorum frumenti imponerentur, quae deinde Famaugustanis subsidio per occasionem mitterentur. Quo facto sese xxx. die Septemb. cum reliqua classe Corcyra soluens imperatori coniunxit, et simul ad Leschinum vsque, extremum Corcyrae promontorium versus ortum nauigarunt: atque hinc traiecto eo sinu, in Gomenizearum portum, qui in continenti tutus et magnus est, peruenerunt. Hîc cum caelum nubilosum esset, et minus commodos ventos haberent, classem sibi perlustrandam censuerunt, vt si quid deesset, prospicere possent, eademque nocte appulerunt eo, Gildus Andrada, et Ioan. Baptista Contarenus, qui ad Zacynthum vsque penetrauerant, et cognouerant, hostes ad quartum Calend. Octobris iam in sinu Corinthiaco fuisse, et classem habere satis male affectam: illorum enim decem circiter biremes paruasque triremes cum Moceniga et Constantina nauibus onerariis, aegrotos vehentibus (quod tamen falsum fuisse compertum est) versus Methonem perrexisse. Quae res sane omnium animos erexit, et ad hostes persequendos excitauit. Durabat tamen adhuc aduersa tempestas: quamobrem iussit imperator Calend. Octob. vt omnia suis locis reponerentur, et die postero delectus habuit, vtque reliquas melius instrueret, quatuor triremes dempto milite, et armamentis expoliauit. Pridie non. Octobris sedatus est ventus: quamobrem soluerunt ex eo Gomenizearo portu laeti, classemque singillatim hoc modo distributam, instructamque aciem habebant:

In agmine quod classem reliquam praeuidendi caussa antecedebat hae triremes atque duces erant:

In Media acie quae illis pugna dicebatur, hic erat ducum, imperatorum, et nauium ordo.

32 Imperatoria magni commendatoris, qui a puppi Austriacum et Columnam muniebat.

Subsidiorum agmen, quod custodiae caussa pone sequebatur, has naues ducesque habebat:

Sic distributa classe nauigabant, et quilibet suo muneri satagebat, quod vt accuratius fieri posset, singulis quoque vicenis triremibus ducem praefecerant, qui hunc ordinem obseruari ab omnibus curaret. iamque Paxuuios scopulos eodem die praeterierant, et peruenerant vsque ad locum, qui e Larrani sinus regione positus est. Atque hinc (cum de die ad Cephaloniam peruenire non possent)

demissis velis, tota nocte lente progressi sunt: summo mane humilioribus velis, quae Trinchettos vocant, nauigare coeperunt, eademque cura et ordine pergentes, vicesima secunda hora ad Cephaloniam peruenerant, in Viscardum videlicet sinum. Nocte sequenti ad horam nonam soluerunt inde, vt in Petalam portum, qui e Cruzolariorum scopulorum (hos Ptolemaeus, ni fallor, Vmbraticos vocat) regione situs est, peruenirent: sed obstitit illis vehemens quidam ventus, qui e Corinthiaco sinu spirabat, itaque in Alexandrinae vallis portu ad eandem hanc Cephaloniam substiterunt. Hîc literas a Paulo Contareno Zacynthi insulae praeside acceperunt, quibus certiores facti sunt, classem hostium in sinu Corinthiaco esse male affectam: et quadraginta nauigia Oluzalio duce discessisse a reliqua classe versus Methonem. Nec multo post e Creta, literas Marini de Caballis, illius insulae praefecti, acceperunt, quibus ipsis significabat Famaugustam iam a Turcis captam esse: idque se cognouisse e captiuis asserebat. Mustapham enim biremem cum magno captiuorum numero, ad classem suam Raiso duce misisse, cumque Raisius forte in itinere e naui descendisset, captiuos cum biremi in Cretam aufugisse, et ei quo pacto Famaugusta capta esset, indicasse. Quibus rebus cognitis nostri, vel in primis existimarunt sibi esse pergendum, et hostem inuadendum.

Sed neque hostes interim ociabantur: cum enim ad Naupactum in Corinthiacum sinum Ali, quarto Calend. Octob. peruenisset: Mehemetum Beyum cum sexaginta triremibus ad Aspropitium (quae vrbs intra eundem hunc sinum est) miserat, vt inde commeatum ac militem praesertim adferret, quo in omnem euentum paratus esset. Is ergo rem iam expedierat, reuersusque praeter commeatum et alias res necessarias, decem Ianizerorum, duo peditum et totidem spontaneorum millia adduxerat. Interea temporis intellexerat, nostram classem e Corcyra in Cephaloniam aduenisse: sed de illius magnitudine aut instituto non dum quicquam certi habebat. Nam etsi Caracoza explorandi caussa dimissus, retulisset se nostram classem diligenter in spcxisse, ncc habctc illarh plusquam centum etquinquaginta triremes: tamen id falsum erat. Sed nihilominus tamen ac si infortunium suum praeuiderent, omnes in illius classe timebant. Ali igitur, quamuis certo statuisset praelium sibi committendum, tamen ob eandem hanc caussam, cum reliquis viris principibus, quos secum haberet, de eo quod faciendum esset, prius deliberandum censuit, quam noua auxilia nauibus imponeret. Conuocatis igitur praecipuis quibusque et rei militaris peritissimis, amplam potestatem fecit omnibus, quod

sentirent, libere pronunciandi. Diu deliberarunt: multi enim vt Ali gratificarentur, quem docertare velle sciebant, fortunam experiendam affirmabant, nec pauci econtra Portauo Bassae, quia a praelio abstinendum esse omnibus modis affirmabat, subscribebant. Dum igitur variae ab aliis atque aliis sententiae dicerentur, Hassanus Bassa Barbarossae Algieri proregis praesidis filius petita dicendi potestate, et manu pectori, pro gentis more, admota: in hanc sententiam locutus est:

Viri principes, prae caeteris omnibus potentes, amati, et ab inuictissimi nostri imperatoris maiestate, ad summum gloriae vestigium euecti, cupidissimi inseruiendi immensae imperatoris nostri gloriae, quae est vmbra et spiritus Dei viuentis in secula seculorum. Sunt idololatrae isti in rebus diuinis plus quam bestiae, et veri filij Dei hostes. Nollem ergo dubitare vos, vtrum inuadenda capiendaque eorum classis sit. Nam praeter illa indicia, quae multi ante me prudenter commemorarunt, certo possumus ex captiuis cognoscere, eandem esse hanc gentem, eodemque modo congregatam, quae ante triginta annos in iisdem hisce maribus maiori nauium numero coniuncta ab Hariadino Barbarossa patre meo fracta fuit tanta facilitate, vt neque gladium illi stringere opus fuerit. Nam etiamsi maiorem, quam pater meus classem haberent, tamen conspectis nostrarum triremium rostris, auditoque nostrorum clamore et forti im petu, in fugam sese coniecerunt: sunt enim ita pusillanimes, vt audito nostro nomine fugiant. Accedit huc, quod ex diuersis nationibus coniuncti cum sint, ipsi se mutuo oderunt, nec quisquam alteri parere vult, quae res in exercitu quam maximi momenti est: conuenere nunc multae diuersorum principum triremes, non vt se pro communi defensione alicui periculo exponant, sed vt magnam classem habere videantur. Blasphemisunt, Dei contemptores, preciosis vestibus armisque induti, pecunia onusti. Nos econtra quid blasphemia sit, ignoramus, nos mutuo amamus, reueremur, et cum armis hîc in vnum solum finem coniuncti sumus, vt pugnando scilicet, vni nostro imperatori et principi semper inuictissimo inseruiamus. In eum finem nostri omnes congregati cum sint, vuanimes fortibus nostris consiliis parebunt, praesertim quod sciant, iam vos ipsiusmet nostri imperatoris vicem gerere: et vt decet viros fortes, et optime munitos, pugnantes, certam victoriam reportabunt. Atque hoc quidem eo magis faciliusque sperare possumus, quod ducentas et octuaginta naues instructas habeamus: inter quas sunt ducentae triremes communes, et quinquaginta triremes paruae, omnes armatae optime, ad quarum vires augendas

etiam, et nostros fortissimos viros magis excitandos, si quatuordecim millia hominum, qui nuperrime aduenerunt, in eas distribueritis, praeterea Orientales eos, qui in viginti biremibus sunt, in triremes itidem partiti fueritis: de victoria certi erimus, quamuis concedamus hostes nostros viros fortes esse. Iam vero certo scimus, sicuti ex Caracoza nostro, viro prudentissimo cognouimus, eos tantum centum et quinquaginta triremes habere talibus viris, cuiusmodi iam vobis commemoraui, instructas. Itaqae viri fortissimi et sapientissimi, cum satis illorum rerum statum cognoueritis, pergite, inuenietis illos in Alexandriae valle, per ea littora dispersos, ocio et deliciis deditos praeter quam belligerantibus conueniat, quamobrem sine difficultate omnes capietis. Vbi enim classem conspicient, aut fugientes incident in littora, et naufragium patientur, aut in nostram classem cadent, et capientur. Et vt rem paucis comprehendam, maiorem nauium habemus numerum, eundemque hostibus longe melius instructum, militem fortissimum et peritissimum, quam obrem nequaquam praetermittemus occasionem cum iis pugnandi, qui numero, fortitudine et vsu rerum tanto sunt nobis inferiores: praesertim quod hac in re mandatum exequemur summi nostri imperatoris, cuius gloria in aeternum durabit, et nobis immortalem laudem comparabimus: vos vero praesertim quod huic nostro summo imperatori promisistis, cum vos suo loco ad hanc potentissimam classem ducendam statuisset, perficietis. Iisdem argumentis vsus est etiam tunc temporis Oluzalius Mauritanarum copiarundux, et multa de Turcarum potentia et magni Turcarum imperatoris mandatis iraque locutus, vna cum Cayabego Smyrnae Sanzacho efficaci sermone ostendit, neque debere ipsos nec posse absq, ignominia occasionem amittere, eosdem hosce Christianos cum paucioribus copiis perdendi, qui superioribus annis ab Ottomanni magni imp. Turcarum milite, semper fusi dissipatique fuerint, quamuis multo melius instructam classem habuissent. Sed contrarium plane sentiebant Syroccus Alexandriae praeses, et Carabinus praefectus Suurasari, duces militares iam veterani, et in rebus naualibus singulariter periti, multique praeterea alij. Sed Mehemetus Beyus Euboeae praeses siue Sanzaccus, qui olim Mauritaniam administrauit, hos Hassani Bassae ignes in primis extinguere conatus, in hanc sententiam dixit: Iudico equidem, viri prudentissimi, quae ab Hassano Bassa dicta sunt, fortissimi viri indicia esse, et illius praesertim, qui in omnibus parere cupiat inuictissimo nostro Domino et regi regum, qui Dei brachio gladium stringit, et in secula seculorum viuit. Nihilominus tamen, quoniam vobis

videtur Bassae viri principes, qui post nostrum summum imperatorem, proxime hoc Ottomannicum imperium conseruatis, dicam ego quoque quod sentio. Verisimile est profecto, hostes nequaquam huc vsque penetrasse, quin prius nostras vires diligenter explorarint: itaque aut aequales nostris certe, aut maiores copias habere ipsos necessum est, quod alias nequaquam huc vsque peruenissent. Cui rei argumento esse potest, quod ipsimet facile adgnoscunt, in folis hisce copiis conseruandi id quod reliquum habent ditionis et imperii, aut quod amiserunt, recuperandi spem esse. Ne credamus igitur huc appulisse hanc classem hostium, vt se manifesto periculo exponat, perdatque seipsam: quod vtique accideret illi, si talis esset, qualem vobis depingunt: et tam exigua etiam, atque Caracoza noster vir fortissimus affirmauit. Censeo equidem classem, quae ex Sicilia soluens in haec vsque maria quaerendi hostis caussa penetrat, praesertim hac caeli statione, instructissimam esse, certoque pugnandi consilio et obtinendae victoriae spe venire. Ac si rem diligenter perpendamus, intelligemus ea quae a captiuis Christianis narrantur, hisce per omnia consentire. Si enim se tantum nobis ostentare, deinde fugam capere voluissent, quid illis opus fuisset in haec vsque maria nostra peruenire, vt videlicet fugientes omnia perderent. Itaque hinc sumptis argumentis, existimate, hanc nostrorum hostium classem praepotentem esse, et nobiscum pugnare decreuisse, quod non prouocata aut coacta a nobis, sed sponte huc vsque prodierit. Neque vero est, quod hanc classem cum illa conferamus, quae superioribus annis a nostris ad Preuesam caesa fuit. Aliud est istud Christianorum principum contra nos foedus, atque fuerit ante annos triginta: alij sunt apparatus, alia rei militaris peritia, et alius denique principum consensus: vt nulla sit inter vtrunque proportio. In illa multi erant diuersique imperatores, sed prudentiae parum, eaque potissima caussa fuit cur fugerint. In hac classe est Ioannes Austriacus Caroli V. imperatoris filius, et Philippi Hispaniae regis frater, vir fortissimus, et paterna gloria excitatus, summo honoris gradu, quem in hoc foedere a fratre obtinuit inuitatus, et omnium denique totius classis ducum militumque consensu amatus et cultus. Quamobrem volet is praelio decertare proculdubio, nec sine spe victoriae, eoque accedit etiam, quod Veneti tantum detrimenti a nobis perpessi, non nisi vindictam furibundi prope quaerere possunt: ob tantam caedem videlicet suorum, quos omnes non sine multa nostrorum caede, fortissimos viros esse cognouimus: idque eo facilius credemus certe, si nobiscum repetamus, quo pacto iidem hi

Veneti anno superiori conati sint nobiscum praelio decertare, quamuis foedus cum hisce aliis principibus nondum pepigissent. Pugnabunt igitur profecto, et eo acrius, quo magis aemulatione ducti, alij alios virtute praecedere, et suam gentem aliis praeferre volent, quod in bellis maximi momenti semper existimaui. Maxime vero, quod ipsum quoque Austriacum iuuenem esse audacem acceperimus, periculi aurique contemptorem, quique nihil aeque cordi habeat, quam vt suae virtutis sama ad extremas vsque Hispaniae oras perueniat. Cuius rei perficiendae, an commodiorem occasionem captare poterit, quam haec sit? cum eos habeat adiutores, qui a nobis laesi, pugnandi desiderio iam ante flagrant, sperentque simul atque hanc nostram classem fregerint, omnia subito recuperare, quae hactenus amisere: quae profecto si acciderent, non modo gloria in illum, sed magna quoque pars eorum, quae acquirerent, adeoquetotius huius maris ad Orientem vsque ceu iustus victoriae fructus redundaret. Econtra vero si fugeret, an vero vnquam in fratris conspectum amplius prodire auderet? Et Veneti itidem, qui haec maria diligentius perquisiuerunt, quo loco saluti suae consulere vellent, si in fugam sese conijcerent? Existimemus igitur illos haec omnia, penes quae vitae, fortunarum, imperiique eorum conseruatio sita est, diligenter considerasse, et pugnaturos omnes simul fortissime, quod ad Preuesam nequaquam fecerunt. Nos vero iam in hoc sinu sumus, loco, et natura, et binis fortissimis arcibus munito, et habemus tantam commeatus militisque comparandi rationem, quantam volumus. Antequam autem huc appulerimus, hostes nostros, miris modis affliximus: nam Cretensis insulae partem deuastauimus, Cerigum incendiis praedisque, destruximus, idemque in Zacyntho et Cephalonia fecimus, Corcyram vehementer infestauimus, Suppotum recuperauimus, penetrauimus in sinum Venetum, et illic Antiuarim Dulciniumque oppida minime parua cum multis aliis locis et arcibus occupauimus. Buduam combussimus, et cum tanto denique triumpho in hunc sinum peruenimus. An non hisce poterimus hoc tempore contenti esse, praesertim quod nostros Famaugustam occupasse, et vniuersum Cypri regnum eodem hoc tempore subiugasse intellexerimus? Non minor est virtus profecto, quam quaerere parta tueri: etenim dum vi quaedam occupare tentamus, ea res dubium principium habet, et vt plurimum fortunae obnoxia est, at rerum partarum conseruatio certum extremumque finem habet, quae prudentis imperatoris consilio attribui potest. De nostro aunt summo imperatore certo nobis promitto, quod aeque gratam habebit

huius classis salutem, et vos aeque laudabit, quod illam nullo manifesto periculo exposueritis, atque ob tot prouincias deuastatas regna vrbesque occupatas, tantamque omnis generis praedam illi oblatam. Nos enim ad tantam classem instruendam multis annis egemus: hostes paruo temporis spacio ampliorem parabunt. Itaque censeo ego, viri principes, qui magni nostri imperatoris anima estis, et Ottomannici imperij salus, non tentandam esse fortunam, sed classem nostram in hoc sinu accurate explicandam, expectandumque hoc tuto loco, quid hostes consilij capiant: hodie certe aut cras adhuc, sicuti accepimus, in Zacynthum et Cephaloniam insulam descendent, vosque ex ea re capra occasione, quid tutissime fieri possit, cognoscetis. Nam cum in omnibus rebus bellicis, tum vero in naualibus maxime interest, vt rei feliciter tutoque gerendae occasionem arripias. Quae omnia scio vos melius intelligere, quam ego: itaque ex iis quae subinde nunciabuntur, consilium vos capturos spero: idque eo magis, quandoquidem hostes nequaquam hîc diu subsistere poterunt, ob commeatus comparandi difficultatem, et locum minime tutum. Quas ob caussas profecto alterutrum illis accidet, vt vel redire retro vnde venerunt, cogantur, vel nobis obuiam progrediantur. Quod si nobis obuiam proficisci statuerint, nescio hercle an possint in hunc sinum ingredi: et si maxime ingrediantur, non fiet id absque magno ipsorum periculo: nos enim binis arcibus muniti, illos tuto infestabimus, et quantas vires habeant, absque coniecturis, certoque cognoscemus. Ac si quidem superiores esse videamur, illos tuto inuadere, sin minus, tuti hîc manere poterimus absque vllo classis imperijque nostri periculo, et nihilominus nostram summique nostri imperatoris dignitatem honoremque tuebimur. Neque est, quod metuamus vllo modo, ne per haec littora vagantes, diutius quam vellemus, hîc subsistant: id enim per commeatus difficultatem, et aduersam tempestatem hoc tempore, illis minime licebit. Et si maxime id conarentur, maiori suo quam nostro periculo facerent, quod temporum difficultas, haec maria iam iam turbabit eorumque classem disperget: ex qua re nos occasione sumpta, ipsos inuademus hinc inde dispersos. Sed nolo tamen interea, vt otiosi simus, verum vt omni industria per diuersos exploratores, hostium vires et institutum indagemus: sic enim re diligenter cognita, id consilium capere poterimus, quod ex vsu et impetatoris nostri dignitate esse videbitur. Prodire autem nunc ex hoc munitissimo loco, et rebus incertis fortunae ludibrio nos committere, id laude dignum minime censeo. Ego equidem minime dubito, quin hostes

nos summo studio ex hoc munitissimo loco prouocare conentur: idque vel anni tempore, et caeli tempestate coacti: sed vestrae prudentiae fuerit, eo magis temperare. Quibus consiliis, viri principes non minorem laudem et sapientiae existimationem comparabitis, atque iam fecistis in tanto regno, tot vrbibus arcibusque occupandis: quoniam hîc sapientia vestra Ottomannicum imperium conseruasse poteritis videri. Haec omnia tamen ita dicta a me velim existimari, vt nihilominus promptus paratusque sim, vestris consiliis cedere, obedire, et pro ipsis vitam ponere.

Haec Mehemeti Bey oratio Portauo Bassae perplacuit, eamque etiam approbarunt Sirocchus et Carabius Sanzachi: sed quia tamen aliud a Sultano Selymo mandatum habebant, quod tunc publice Oluzalij iussu lectum fuit: et quod Ali pugnandi cupidissimus, multos in suam sententiam pertraxisset: in primis vero, quod diuinae maiestati ita visum fuisset, vt eius gentis perditio tandem aliquando initium haberet: communi consensu decreuerunt soluere illinc, et cum Christianis praelium committere. Existimabant autem inuenturos se classem nostram in portu desertam, eamque sine controuersia capturos, quae res si talem euentum habuisset, decreuerant simul etiam Zacynthum et Cephaloniam subiugare: deinde Cretae et Corcyrae munitionibus per hyemem obsessis, successu temporis in Catari sinum ingredientes, haec reliquaque Veneti imperij loca occupare, sicque aditum sibi ad Italiam et Christianum orbem vniuersum parare. Quamobrem distribuerunt in naues quatuordecim millia hominum, quae nuper aduenerant, Christianis captiuis ferramenta manibus imposuerant, ne ad aliud apti forent, quam ad remiges: et vniuersam deinde classem in quatuor agmina distribuerunt, vt sequitur:

Media acies, quae illis quoque pugna dicebatur, hosce duces cum triremibus habebat:

46 Portauus Bassa rerum quae terra geruntur primarius imperator, cum naui imperatoria.

1 Primae, quae imperatoria Constantinopolitana erat, imperabat Amuratus Dragutus Raysus.

Classe hoc modo distributa, nonis Octob, soluerunt, et vicesima secunda hora peruenerunt ad Galangae littora, eoque loco substiterunt.

Nostri vero, quia praelium sibi committendum esse decreuerant, communi consensu ex Alexandriae valle quam primum soluere statuerunt, vt versus Patras contendentes, hostes, quoad fieri posset, ad praelium prouocare eniterentur. Idque si ij forte recusarent, etiam vlterius progrederentur, vsque ad ipsius Corinthiaci sinus ostia, ipsasque arces, et loca vicina plurimum deuastando, hostes ad praelium vrgerent. Austriacus imperator ergo quae decreta communi consilio essent, cum effici cuperet, et tunc praesertim Augustini Barbadici viri fortissimi, et salutis Venetorum cupidissimi, precibus rogatus eadem nocte, quae septimum Octob. seruatori nostro sacrum praecedebat, secunda vigilia ex ea valle soluit, quamuis ventum non admodum secundum haberet, et iam iter versus Cruzularios scopulos, qui a continente non multum absunt, tenebat, eo animo vt primo diluculo hostes inuaderet. Sed illi econtra eodem hoc die, qui Dominicum praecedebat, ante victoriam trium phantes, permulta Iaetitiae signa ediderant: quod nostram classem, se iam in sua potestate tenere existimarent. Itaque postridie nonas Octob. soluerunt ipsi quoque illinc summo mane, sperantes se nostros adhuc in Portu inuenturos, nec enim putabant ipsos sibi futuros obuiam, et iam in itinere esse. Humilioribus igitur velis et secundo vento iam versus Cephaloniam vela dabant, vtque Deus immensa sua potentia hasce binas potentissimas classes, aduersus semutuo tunc direxisset, nec amplius vnquam duo decim millia passuum a se mutuo abessent, non tamen se interim cernebant ob terrae eminentias quasdam, quod non procul a continenti sibi obuiam nauigarent. Dumque ambaae iam pergerent, et nostra quidem e scopulis Cruzulariis emergeret, non admodum bono ordine, quod scopuli impedirent: hostibus vero Peschieras terrae prominentias, quas Graeci hodie Mesolognias vocant, praeternauigarent: primum se mutuo conspicere coeperunt. Quamobrem sibi gratulati sunt nostri subito, quod hostes felici sidere conspexissent. Iamque omnia ad pugnam adornare, repagula erigere, puppim ab impedimentis expedire, arma omnis generis ad nauium latera, aliaque loca conuenientia reponere, militem tormentis militaribus,

alabardis, hastis, malleis ferreis, gladiisque armare, eosdemque suis locis distribuere satagebant: erantque in singulis triremibus communibus ducenti fere viri, qui gladiis vtebantur, in imperatoriis vero, prout aliae atque aliae essent, quandoque trecenti, et in quibusdam etiam quadringenti. Quibus confectis, tormenta militaria magna pilis catena coniunctis, et aliis plumbeis quadratisque lapillis, instructa et onerata, suis locis reposuerunt et produxerunt iustrumenta, quibus ignes artificio facti, proijciuntur. Omnia cum singulari diligentia adornarunt: et captiuos denique Christianos ad triremes condemnatos, solutis vinculis, libertate donarunt: atque vt pro Christi seruatoris nomine fortiter pugnarent, qui eos libertate donasset, armis muniuerunt, et reliquis sine discrimine immiscuerunt, ijque consequendae libertatis spe, strenuorum militum se facturos officium pollicebantur. Dumque haec ita fierent, redierant iam triremes singulae in sua loca, et triremes magnae abiis, quibus haec cura deman data fuerat, itidem quo eas esse oportebat, fuerant pertractae, totaque classis summo cum silentio, conuenienti modo et ordine iam erat distributa. Hostes vero non minus ac nostri pergentes, se ad pugnam itidem instruebant. Cumque Ioan. Andream Auriam dextri cornu praefectum, altius in mare expatiari, multis triremibus comitatum cernerent, iam fugam capere ipsum existimabant. Et e nostris quoque permulti, cum hostes cernerent suspensis velis altius in mare egredi, itidem fugituros eos putabant. Eaque res vtrinque animo concepta, audaciores nostros simul atque hostes ad dimicandum effecit. Hoc modo instructae igitur binae classes, ad fortiter pugnandum sese accingebant, tantumque maris spacium occuparunt, quantum ad id sufficere videretur, ne in ipsum littus incidendi, et naufragium patiendi periculum foret, sicque paulatim nunc sibi obuiam veniebant. Iamque nostri triremium conclauia omnia occluserunt, paucis quibusdam exceptis, in quae vulnerati importandi essent, et vnde scribae res necessarias suppeditare debebant. Et vt corporis vites reficerent, sic pergentes, panes, vinum, caseos et quae huius generis sunt, per singulas triremes militi distribuerant. Imperator vero Ioannes Austriacus, dum haec ita agerentur, scafam cum Ioanne Cardona conscendens, vniuersam classem subito circuiuit, et nihil eorum, quae virum principem ac strenuum imperatorem decent, omittens, cum duces ipsos triremium, cum et milites reliquos vniuersos ad strenue fortiterque pro Christi nomine pugnandum hortabatur: ipsum enim seruatorem, si strenuorum militum officium facerent, auxilio affuturum, certamque victoriam largiturum: Vt haec

vna occasio esset, tot in iurias acceptas vindicandi, et gloriam immortalem consequendi. Quae dum ille ageret, a multis fortiter respondebatur, non dubitaret vllo modo de ipsorum virtute: se enim non ob aliam caussam adesse, et fortium virorum proinde facturos officium. Hoc facto rediit ad suam imperatoriam triremem: nec minus ipse quoque a virtute Columnae et Venieri, Venetarum et pontificiarum copiarum imperatorum, exhilaratus est, atque reliquos prius sua virtute confirmasset. Vtque adeo scilicet illi armati iam, hortando, prouidendo, imperando, nihil eorum omittebant, quae ad tantam victoriam consequendam facere possent. Iamque signa militaria omnis generis in malos, per singulas triremes explicabantur: et in ipsa praesertim Ioannis Austriaci imperatoria triremi, explicarunt signum sancti foederis, in quo erant con foederatorum principum insignia depicta: et vt magis ad virtutem adhuc omnium animi excitarentur, tympanis, tubis, fistulis et aliis instrumentorum generibus magnum clamorem et laetitiae signum ediderunt, altaque voce Deum omnipotentem trinum et vnum inuocantes, ipsum et diuam Virginem salutarunt. Sacerdotes quoque cum simulacris seruatoris nostri crucibus affixi, a postera nauium parte ad anteriorem vsque progredientes efficacibus verbis omnes hortabantur, vt fortes essent, Christum enim e caelis descensurum, quod pro ipsius nomine pugnarent, et omnibus auxilio adfuturum. Quibus sacerdotum et imperatorum adhortationibus omnes vnanimi consensu vsque adeo confirmati erant, vt nulla mortis ratione habita, ad quodlibet periculum subeundum essent parati. Multoque magis admiratione dignum fuit, quod eodem momento, qui ad illud vsque tempus odia et inimicitias inter sese exercuissent, illas statim deposuerunt, quas tamen prius vt deponerent, neque amicorum intercessione, neque poenarum metu a magistratibus effici potuerat. Tanta scilicet est diuina potentia atque bonitas, vt qui se prius acerrimis odiis fuissent persequuti, nunc subito oblitis omnibus iniuriis, se mutuo complecterentur. Caeterum ea erat loci natura, quo binae classes in se mutuo incidebant. vt iis qui fugere vellent, manifestum periculum minaretur: tum quod nimium vicinae iam ambae classes essent, tum quod is sinus maris esset minime amplus: nam illius ambitus non amplius, quam ducentis et quin quaginta passuum millibus patebat, et vndique fere continenti aut insulis erat circundatus, inter quas mare interiectum, vix viginti aut viginti quinque passuum millibus patebat. Ab Aquilone enim Albaniae (quae Epyrus est) partem habebant, quae nunc Natalico dicitur, et a S.

Maurae insula Naupactum vsque octuaginta passuum millibus porrigitur. Ab ortu erat Peloponnesi latus, quod a Corinthiaci sinus principio ad Cheloniticum promontorium vsque, quod hodie caput Torneseum vocant, septuaginta passuum millibus extenditur. Ab Austro habebant Zacynthum insulam, cuius longitudo viginti quinque passuum millia aequat, et ab Occasu denique Cephaloniam et S. Maurae insulam, quarum illa quadraginta, haec vero quindecim passuum millibus in longitudinem porrigitur. Iuxta Albaniae littus, mille fere passibus a continenti, surgunt terni Cruzularij scopuli, diuersa magnitudine, sed non tamen admodum insigni: hi a Naupacto quod hodie vocant Lepantum, quadraginta quinque, a S. Maurae insula triginta quinque, a Cephalonia septuaginta, et a Zacyntho denique octruaginta passuum millibus absunt. Erant nostris iam nauigantibus hi scopuli ab Aquilone siti, et Naupactum sinumque Cotinthiacum inter ortum et Septentriones habebant. Inter Austrum et ortum erat maris ductus, qui inter Peloponnesum et Zacynthum influit, latum viginti quinque passuum millibus. Inter Austrum et occasum habebant mare inter Cephaloniam et Zacynthum situm, duodecim passuum millibus patens. Viscardius maris sinus in occasu illis situs, septem tantum passuum millia in latitudinem porrigebatur: sed haec omnia ex subiecto schemate patent.

In his maris angustiis, postquam binae classes ex im prouiso sese conspexissent, pugnam deuitare nequaquam potuerunt. Quamobrem Ioannes Austriacus imperator, cum prius consultandum, quam in certamen descenderent quidam ex suis asscretet, prudentissime respondit, iam neque tempus, neque locum nouis consiliis superesse: satis superque esse, si quisque strenue dimicando, id quod prius consultassent. perficere conaretur.

Caeterum hostes ipsi ducentas et septuaginta naues habebant: ex quibus erant triremes communes ducentae, triremes paruae quinquaginta, et viginti biremes. Vniuersam autem hauc classem itidem vt nostri, in quatuor agmina distribuerant. Ac medium quidem agmen ipsemet Ali ducebat, habebatque in eo nonaginta triremes. In quorum medio consistens ille, a dextris Portauo Bassa, et a sinistris classis Thesaurario stipabatur, qui vtrinque illum cum ternis imperatoriis triremibus muniebant. Cornu dextrum, quod sinistro nostro opponebatur, quinquaginta triremes, et Mehemetum Siroccum ducem habebat. Sinistrum illorum cornu, dextro nostro occurrebat, et nonaginta triremibus sub Oluzalio duce constabat. In agmine subsidiorum non amplius quam

triremes decem, et viginti biremes erant. Hoc modo instructi, iam nostris occurrebant: sed aliter tamen vtrinque animo erant affecti: Austriacus enim, Columna, Venierus, et reliqui duces ac spontanei, adeoque vniuersa nostrorum classis, vnanimi consensu decreuerant pugnare, itaque hostibus obuiam progrediebantur, non tantum dimicandi consilio, verum etiam bona spe obtinendae victoriae. Sed Bassae Turcici cum reliquis Piratis et classe vniuersa, eo animo nostris obuiam veniebant, quod illos certo existimarent fugituros: adeoque ex sua ipsorum credulitate, et prioribus succellibus magis, quam virium comparatione pugnae euentum metiebantur: quod tam breui temporis spacio sancti huius nostri foederis potentiam nequaquam cognoscere potuissent: quamobrem obstupuerunt profecto, cum propius accedentes tantas esse nostrae classis vires animaduertissent. Sed cum non amplius consultandi tempus superesset, et nostrosiis fortiter obuiam progredi cernerent: ipsi quoque ad pugnam omnia necessaria parabant. Explicarunt signa quaedam superba primum, deinde reliquis nauibus, pro more gentis, aliis innumeris signis fere repletis, omnes ad fortiter pugnandum, proposita imperatoris gratia et opimae praedaespe, vehementer excitabant. Er hactenus quidem, semper adhuc fugituros nostros putauerant: sed cum eo maiores eorum vires esse deprehenderent, quo propius accederent, dubitare iam de hac re incipiebant, et pugnandum sibi esse videbant. Quod etsi ita esset, duces tamen nihil eorum omittebant, quae viros fortes decent, quia enim tantum dextrum cornu, aciem mediam et agmen subsidiorum videbant, nec dum cornu sinistrum cernere poterant, quod a continenti tegebatur, non dum putabant maiores esse vires nostrorum, quam ipsis Caracoza retulisset. Sed cum paulo post totum quoque sinistrum cornu conspexissent, et triremes magnas, praeter quam vnquam putassent, remis felicissime agi vidissent, aliquantum sibi timere coeperunt. In nostra classe tympana et instrumenta reliqua continuum sonitum edere pergebant. Ipsaque classis vniuersa lunarem formam obtinens, ordinibus perbelle conseruatis progrediebatur, tantumque a se inuicem aberant trirem es singulae, ne remis se impedire mutuo possent, cuius rei caussa cogebantur remiges accurate se obseruare, vt qui ordo a ducibus prius fuisset institutus, perpetuo seruaretur. Iamque non procul ab se mutuo aberant binae classes, cum diuina maiestas tam prosperos crudelissimi tyranni successus pertaesa, et iniquissimam Christianae Reipubl. oppressionem miserata, Christi seruatoris nomen honoremque, tandem aliquando vindicare,

et meritas tyranno poenas infligere decreuit. Atque eius rei hinc sumpsit initium, quod ventum, qui eo vsque nostris aduersus incom modusque fuerat, praeter omnium expectationem, mirando quodam modo sedauit, et mare tam quietum tranquillumque reddidit, vr terra potius, quam aqua esse videretur. Accifere dit hoc circa decimam septimam horam: iamque classes in ipso fere congressu erant, et sol priorem caeli partem emensus, hostes ad ortum sitos radiis suis feriebat: quo tem pore leuis quidam ventulus nostris secundus, ab Occasu denuo spirare coepit, tantus profecto qui nebulas et fumos ex nostrorum adspectu in ipsos hostes deferret. Hic primum telum ex Ali imperatoria triremi emissum, et a binis aliis, ex singulis cornibus exceptum, signum fuit, nostros maximo cum impetu inuadendi. Itaque vehementissimo clamore concitato, cursum auxerunt, et Venierus conspecto illorum accursu, a puppi triremim suam Ioannis Loredani et Catharini Malipetri triremibus instructissimis muniuit, Columnaque accerfitis ad sui defensionem binis aliis idem fecit. Et nunc quidem tam prope conuenerant, vt tormentis bellicis se mutuo petere possent: quamobrem nostrae sex triremes magnae, quae totam relitquam classem praecedebant, continuis fulminibus hostes fortissime inuaserunt. Et quia nunquam aberrabant, tantam stragem edebant, vt hostes frangendi fundamenta maxima ponerent, idque illis eo magis accidebat. quo propius ad nostram classem accederent. In hac vehementissima tormentorum grandine non poterant hostes se reparare, itaque timore perculsi ordines non seruabant. Sed tamen obstinato animo pergere decreuerunt, vt triremes magnas penetrando, quas a lareribus tormentis bellicis carere putabant, reliquam nostram classem totam ambirent. Cumque inter illas transirent, nostrilonge maiori cum impetu fulminare coeperunt: idque tanto maiori cum detrimento hostium fiebat, quanto magis ab aduerso vento remorabantur, is enim aliquantulum auctus, quo minus crassissimarum pilarum tempestatem cito penetrare possent, impediebat, et fumos omnes simul in ipsos deferens, vt nihil cernerent prope, efficiebat, eaque res nostris, qui tormenta ex magnis triremibus strenuissime vibrabant, tempus concedebat ad reparandos ictus, quibus tertia prope illorum classis pars, non sine multorum caede destructa fractaque fuit.

Itaque audiebatur iam a nostris ingens fragor et ruina malorum, antennarum, nauium transuersim fractarum et submersarum: multae triremes cernebantur comburi, et aliae carentes gubernatoribus

stare: praeterea in aquis infinitus hominum numerus, remorum, anten narum, doliorum, et aliorum diuersi generis armorum natare conspiciebantur. Eoque res maxime admiratione digna fuit, quod solae sex magnae illae triremes, quarum vsus antea in huiusmodi naualibus praeliis compertus minime fuerat, sese in orbem vertentes, et tela modo ex prora, modo ex puppi et lateribus vibrantes tantam hostium stragem edere potuerint. In hac tanta hostium clade, Mehemetus Sirochus, qui dextrum eorum cornu ducebat, vt suorum saluti consuleret, a reliqua classe aliquantum seiunctus, littoraque radens, sinistro nostrorum cornu occurrebat.

Sed ea re conspecta Augustinus Barbadicus, obuiam illi progressus est seruatis accuratissime ordinibus, arreptaque occasione, ope cuiusdam montis Mahanguli nomine, iter illi ita praecludit, vt ne minimo quidem nauigio pertransire potuerit. Marinus Contarenus autem Barbadici nepos, qui apud idem sinistrum nostrorum cornu subsidio erat, cognito quod tantus nauium numerus aduersus patruum suum irrueret, vlterius contendit, et nimia virtutis persuasione, et sanguinis affinitate impulsus, ante alios omnes prodiit: sicque tormentis militaribus vtrinque fulminantibus hoc loco ingens praelium coeptum est.

In sinistro hostium cornu, quod Oluzalius ducebat, et dextro nostro, cui Auria praeerat, fere congrediebantur: sed ambo duces tamen in bellis naualibus peritissimi, rei feliciter gerendae occasionem expectabant. Verum diuerso modo, Oluzalius enim in vtrumque paratus, quo victoria vergeret, obseruabat, sed Auria cum viribus se longe inferiorem adgnosceret, quia Oluzalius nonaginta, ipse tantum quinquaginta triremes haberet, hostes quantum poterat, suspensos tenebat, cuius rei caussa cum aliquot e suis mille fere passus a reliquo suo cornu in altum prodiit. In media acie Austriacus, Columna, et Venerius, seruatis ordinibus perbelle cum suo agmine medio hostium agmini occurrerant: sed antequam tamen pugnare cominus incoepissent, tormenta militaria bis ter, et quae dam etiam quinquies emiserunt: eaque res hostibus maximo terrori simul atque detrimento fuit, vsque adeo scilicet, vt in multis suis tormentis ignem succen dere non potuerint, quod ea postea pilis suis onerata nostri depreherint. Ex ex iis quae succenso igne emiserunt, parum nostris nocere potuerunt, quia tanto etant hostilium nauium prorae nostris altiores, vt etiam si deorsum collimarent aliquantum, tela tamen semper nostras naues praeteribant.

Quae etiamsi ita essent, illi tamen furore quodam acti, nostris obuiam perrexerunt, et cum illis congressi sunt, quo tempore vehemens sagittarum sclopetorumque ictuum tempestas exorta inter eos est: et mare vniuersum conflagrare videbatur, ob tot ignes, qui variis instrumentis hincindeiactabantur. Iamque congressae erant vtrinque quatuor triremes alicubi cum tribus, sex cum quatuor, et alicubi etiam sex cum vna, et alij in aliorum naues insilientes, gladiis, sicis, cultris, ferreis malleis, sagittis, ignibus, caeterisque breuioribus armis ingentem stragem edebant: et praeterea quoque multi, cum diuersas ob caussas recedere vellent, in mare praecipitabantur, quod proinde iam sanguinis instar rubeum erat. Interea Sirochus in dextro hostium cornu fortissimorum nostrorum, qui in sinistro cornu erant, impetum senserat, et quod instituerat, effici non posse videbat: quod naues suas frangi, antennas et malos corruere, caeteraque im pedimenta tormentorum telis in aerem iactari conspiceret, itaque dabat operam ille quidem, vt suos in officio contineret: sed nihilominus tamen multae ipsius triremes, cum tandem ex tanta strage euadere, et saluti suae consulere cuperent, in littus praecipitanter inciderunt: quo facto plerique in mare se praecipites dederunt, vt in continentem enatando euaderent, multi vero vulnerati, nandi imperiti, aut alio aliquo modo impediti, substiterunt, quod in Christianorum clementia conseruan di sui spem haberent. Quo loco obseruatione dignus est antiquus Turcicae gentis mos, qui iam plane in consuetudinem abiit. Primo congressu enim singularem ferociam maximo cum impetu declarant: sed paulo post vbi fortiter resisti sibi intelligunt, abiecto plane animo in fugam sese conijciunt. Quamuis hoc loco certe ab infinito peditum equitumque numero, vt solent in aliis praeliis, auxilium sperare non poterant. Quamobrem Christianorum virtuti cum nequirent resistere, qui in ipsorum naues ingressi, omnes enecabant, paruo temporis spacio relictis triremibus, aufugerunt, quo tempore, cum Christiani in Turcica classe iam antea captiui, se in nostrorum potestate esse sensissent, sum ptis armis ipsorum Turcarum catenas et vincula frangebant, et eo vsque perpessam crudelitatem tyranni vlciscebantur. Marcus Quirinus et Antonius Canalis, qui in eodem hoc nostro cornu, sed ex altera parte erant, vlterius progressi, non tamen potuerunt tam cito hoc hostium cornu includere, quin omnes prius sese in mare praecipites dedissent. Naues tamen omnes a Christianis nostris captae fuerunt, et qui reliqui in iis erant, vlciscendae crudelitatis caussa ad vnum interempti. Sed ex nostris quoque ducibus interierunt

in hoc cornu sinistro Marinus Contarenus, Vincentius Quirinus et Andreas Barbadicus. Augustinus Barbadicus autem sagitta oculo infixa, lethale vulnus accepit, quo loquendi vsum statim amisit, de cuius morte paulo post dicemus. M. Antonius Ciconia quoque igni vehementer laesus fuit. In acie media congressus erat Austriacus cum ipsomet Ali et binis aliis ducibus, qui imperatoriis triremibus praeerant. Et Ali quidem in imperatoria sua naui trecentos Ianiceros cum leuibus bombardis, et centum cum balistis habebat, qui omnes telis atque gladiis fortiter dimicabant. Cum Ioanne Austriaco econtra erant etiam quadringenti sclopetarij selectissimi, ex Sardinia, sub Lopeso Figheroa magistro castrorum duce, multique praeterea alij viri nobiles et strenui, qui summa cum virtute pugnabant. Columua, vt nauim, quae secum congressa fuerat, occuparet: summis viribus instabat, vehementerque ad id excitabatur, quod maximam hostium caedem ante sese videret. Nec minus etiam Venierus boni imperatoris officium faciebat, quod suis esset dimicandum cum ternis primariis hostium ducibus, et septem imperatoriis triremibus, quibus et aliae subinde auxilio veniebant. Sed interim magnus commendator Messanae, cum ternis nostris imperatoribus aduersus tantam hostium catoruam dimicandum esse videret, cum sua imperatoria, itemque Loredana et Malipetta triremibus magno im petu accessit, seque in mediam turmam immittens, magnam hostium caedem edidit. Ac Loredanus quidem et Malipetrus viri fortissimi in densissimam pugnam ingressi, mox ictibus bombardicis ceciderunt: sed tantum abfuit tamen, vt qui in eorum nauibus reliqui erant, ex ea re perterrefierent, vt potius vindictae caussa auctisque quodammodo ex iracundia viribus, duplo fortius pugnare coeperint: quo factum est, vt breni spacio binas hostium triremes occuparint: totidemque etiam Venierus et Columna secum dimicantes superarunt. Eodemque prope momento temporis Ioannes Austriacus, qui illuc vsque quinque triremium impetum sustinuerat, et ternas euicerat, ipsiusmet Ali Turcici Bassae praetoriam totam occiso ipso occupauit: ex qua tamen prius, cum ad malum vsque peruenisset, ter magna cum caede repulsus fuerat. Itaque interem pto iam Ali, victores se nostri esse laeti clamabant: quamuis enim ijdem prius quoque victoriae acclamassent, ea tamen hactenus dubia fuerat, ob vehementissimum vtriusque partis impetum, et stragem, quae vtrinque edebatur maximam. At nunc non resistebant hostes amplius nostris, vt se victores esse iam facile adgnoscerent: quamobrem in praeda colligenda et vinciendis potius, quam necandis hostibus occupabantur. Iamque permagnus

principum virorum numerus a nostris aut captus, aut interemptus fuerat: Ianizerorum autem aliorumque militum infinitus prope numerus: adeoque soli ij euaserant, qui in principio praelij statim, cognita suorum pernicie, ex strage quam edebant, magnae triremes, scaFis aliisque paruis nauigiis aufugerant: quemadmodum Portauus Bassa fecit, qui clanculum statim nauigio in continentem traiecit, et saluti suae fuga consuluit. Sed ex nostris ducibus quoque in hac media acie interierunt: Ioannes Loredanus, Catharinus Malipetrus, Hieronymus Venierus, Franciscus Bonus, Ioannes Baptista, Benedictus Cyprius, et Iacobus Tresinus Vicentinus. Vulnerati aunt fuerant Ioannes Bembus, Theodorus Balbius, Messanae Prior, et multi alij praeterea generosi nobiles et equites. In sinistro hostium cornu Oluzalius, vbi succubuisse suos cognouisset, et ab Auria, qui felicem huius praelij euentum iam adgnoscebat, se inuadi frangique posse aduertisset, quo pacto saluti suae consulendum esset, diligentissime considerauit. Itaque quasdam dextri nostri cornu triremes, ab aliis distinctas separatasque conspiciens, ipsas arrepta occasione maximo cum impetu inuasit. Ac nostri quidem impetum eius fortiter exceperunt: non tam viribus suis freti, quam quod suppetias sibi ab reliquis mox ferri certo sperarent. Verum Auria (quem superius cum reliqua sui cornu parte in altum recessisse diximus, vt Oluzalium a pugna suspenderet) nimis procul aberat, quam vt iis auxilio statim adesse posset: recesserat enim prudenter ambitu quodam vsque ad magnam triremem Pisanam, vt Oluzalium a parte postera inuaderet. Sed cum id Oluzalius animaduertisset, eumque iam ad se cum multis suis et aliis sinitri cornu triremibus praeparare videret: paucas illas, quas inuaserat, vehementissime afflixit, subitoque in altum mare recedens, cum multis suarum triremium aufugit. Ex nostris vero etiam ceperat, et suis alligatas secum traxit, Petri Buae Corcyrensis, Prioris Messanensis et Ludouici Cipici Trauensis triremes. In vehementissimo hoc certamine Benedictus Zoranzus, etiamsi ex telis in faciem tria vulnera accepisset, tamen fortissime pugnauit, et triremem suam cum paucis bene diu defendit, donec hostiumvis vehementissime aucta, ei cum naui vitam quoque Christo seruatori in sacrificium eripuisset. Nec fuit tamen inulta eius mors: quod vbi hostes in eius triremem ingressi essent, accensus fuit in munitionibus ignis, quo nauis consumpta, et hostes in aerem disiecti sunt. Obierunt hîc etiam praeter Soranzium, Hieronymus Contarenus, M. Antonius Landus, M. Antonius Pasqualigus, Iacobus Medius, Georgius Cornelius, et Petrus Bua. Inter caeteros

autem qui hîc itidem grauissime vulnerati essent, Ludouicus Cipicus Trauensis vnus fuit: is enim postquam diu strenue pugnasset, cum solis aliis sex supererat, et septem permagna vulnera acceperat, itaque victus cum naui abducebatur. Verum auxilio ei fimul atque Priori Messanensi cito succurrerunt, et liberatis eorum triremibus, quae ab Oluzalio ab ducebantur, illos quoque viuos reduxerunt. In hoc Oluzalij congressu, vehementer praeterea fuerunt afflictae, triremis vna Sabaudica, vna Florentina, et vna Hispanica: et quamuis cum in hoc cornu, tum in aliis locis, permulti ex nostris grauiter vnlnerati et interfecti essent, tanta fuit tamen illorum virtus, vt diuina bonitate iuuante nullam triremem amiserint, praeter solam Petri Buae Corcyrensis, quae ab hostibus abducta fuit. Iamque ad vicesimam primam horam, fractus omnino hostis superatusque fuit, vt quae reliquae superessent triremes, a nostris sine contentione omnes caperentur. Oluzalium cum suis insequi nequiuerunt, quod iam nox immineret, et ipse in altum mare egressus procul euasisse ferretur.

Sed illud iam vel in primis memorabile horrendumque spectaculum erat, quod vniuersum mare ex sanguine rubrum cernebatur, et infinitus prope cadauerum numerus in eo natare, plurimae tam nostrorum, quam hostium vulneratorum et natantium voces eiulare et auxilia postulare audiebantur: saepe etiam nostri simul atque hostes idem lignum amplexi se conseruare nitebantur, vndique eiulatus et miserandae voces sentiebantur: eaque omnia eo maiora et miseranda magis apparebant, quo ingruente iam nocte, caelum obscurius reddebatur. Postquam Turcica classis, vniuersa iam in nostrorum potestate esset, colligendae praedae operam dabant: eaque in re, quod reliquum diei supererat, consumpserunt: sub vesperam laeti se cum Ottomannicis spoliis, in Petalicos portus quosdam receperunt. Atque hic quidem fuit praelij huius naualis successus, maximus profecto, quod ab Augusti Caesaris temporibus a nullo vnquam tam vehemens praelium nauale commissum fuerit. Eoque magis admiratione digna videri debet haec nostra victoria, quod prope illum locum nobis contigerit, quo ad Actium promontorium, vbi nunc Preuesa est, Augustus Caesar olim M. Antonium nauali praelio superauit. Nec minus quoque facit ad augendam huius rei gestae celebritatem, quod cum quatuor tantum horis pugnarint, tamen magni illius Serpentis orientalis caput contriuerint, et Selymi potentissimi tyranni vires fregerint. Prima noctis hora, cum singulari nostrorum ducum industria, classis vniuersa in portum reducta esset, tantus ventus tantaque tempestas

subito exorta est, vt incolae assererent, post hominum memoriam nunquam se tantam sensisse. Sed tuto tamen hoc loco agentes, medicandis aegris et vulneratis operam dabant tanta diligentia, vt ipsimet duces eos in sua conclauia reciperent. Venierus autem, dimisso Onophrio Iustiniano cum triremi, ad senatum Venetum literas dedit, iisque felicem successum, quem in comparanda victoria iis Deus opt. max. fuisset largitus, significauit.

Sed iam receptui canamus, summa ternorum nostrorum imperatorum prudentia cognoscendisque hostium rebus diligentia, in consultandoque industria, reliquorum ducum in exequendo dexteritas et promptitudo: omnium denique nobilium, aliorumque militum in agendo virtus tanta suit, vt praeter vtilitatem rei tam feliciter gestae, ad omnes communiter redundantem, Ioan. Austriaco Caroli V. inuicti Caesaris filio, Philippi Hispaniarum regis fratri foederis huius inter pontificem, Hispanum, atque Venetos initi summo imperatori sempiternam gloriam laudemque pepererit: quae, quo maior diuiniorque Christum seruatorem colentibus, et eam contemplantibus apparebit, tanto magis omnes excitare debet, vt Philippo catholico Hispaniarum regivicissim gratificentur, quod in hoc bellum fratrem miserit.

Marcus Antonius Columna e nobilissima Romanorum familia natus, a Pio V. omnium, quotquot fuerunt pontificum sanctissimo, ad hoc bellum sum mus suarum copiarum imperator delectus: ita se gessit, vt nomen suum pontifici communicare, et vna cum illo Christiani orbis Columna merito appellari possit. Vt verisimile quoque sit, huius pontificis electionem diuinitus fuisse in haec tempora conseruatam, quibus orbis Christianus Turcica tyrannide oppressus, tali viro opus habebat, qui ad foedus istud sanctissimum feriendum. tantos principes posset impellere.

Sebastianus Venierus Venetarum copiarum imperator, non minorem animi fortitudinem in dimicando, quam in imperando prudentiam declarauit. Itaque cum in horrendo hoc conflictu imperatoris simul atque militis officium fecerit, nec quicquam omiserit eorum, quae ad victoriam consequendam facere possent, an non aeream statuam meruit, cum ad suae virtutis aeternum testimonium, tum vt omnibus nobilibus Venetis exemplo sit, quo pacto sese erga patriam gerere debeant? Augustinus Barbadicus quia loquendi vsum ex vulnere amiserat, verbis quidem animi sensum explicare non potuit, sed tamen cognito ex aliis indiciis, quod nostris tanta victoria contigisset, tertia deinceps die porrectis in caelum manibus, animi sui robur euidentibus signis declarauit, et

ex hac vita mortali in caelum migrans, triumphum de Turcica tyrannide duxit. Bini Parmae Vrbinique principes, quorum vnus cum Hectore Spinola, alter cum Leynio Sabaudo densissimo pugnantium agmini interfuit, dum victoriam repottarunt, aeternum virtutis suae testimonium exhibuerunt. Magnus commendator, dum Io. Austriaco semper imperterrito animo adfuit, singularevirtut sedidit specimen S. Crucis Marchio, tanta dexteritate subsidiis praefuit, vt iis, qui opprimerentur, summa cum celeritate succurreret, eaque in re singularem prudentiam declarauit. Paulus Iordanus Vrsinus, qui in mediae aciei fronte erat, an maius virtutis specimen edere potuit, quam in densissimum praelium ingressus, se suosque conseruare, et tot hostium triremes occupare? sustinianus Messanae commendator, nisi vulnerum acerbitate in conclaue se recipere fuisset coactus, cum et alias suae virtutis specimen ediderit, nunc quoque effecisset vtique, ne tot ex suis interirent, etsi Oluzalij impetus maior fuisset. M. Ant. Quirinus et Ant. Canalis praeter huius praelij gloriam, ex vniuerso hoc bello immortalem laudem sibi compararunt. Ioannes Cardona, qui in dextro nostro cornu cum iis triremibus erat, quae Oluzalij impetum sustinebant, maiorem laudem sibi comparare non potuit, quam quod ex tanta difficultate victor euaserit. Denique omnes qui huic praelio interfuerunt, et pro Christi seruatoris nomine puguarunt, siquidem viuunt gloriari vtique possunt, se tantae huius victoriae participes esse: sin ex hac vita migrarint, requie beatorum fruuntur, leuique cruciatu, mortalem hanc, cum vita immortali commutantes, verum victoriae fructum cum Deo possident: quae proinde res parentibus et cognatis eorum magno solatio esse potest. Cum enim ex mortalibus immortalem neminem nasci sciamus, vna ratio est immortalem vitam consequeudi: si virtute aeternam laudem atque gloriam, consequamur, quod proinde certum est omnibus contigisse, qui in hoc conflictu interierunt. Eorum numerus autem quantum vtique intelligi potuit, ad septem millia sexcentos et quinquaginta sex adscendit, ijque hi fuerunt:

Ex hostibus econtra capti aut interfecti fuerunt, viginti nouem millia, noningenti et nonaginta, videlicet:

Ex hostium triremibus ceperunt nostri centum et septendeeim communes triremes, et tredecim triremes paruas, easque omnes panibus, seuo, butyro, oriza, fabis aliisque omnibus commeatus generibus munitissimas, eadem nocte secum in portum abduxerunt. Prae ter hasce hostium naues fuerunt etiam submersae, aut alio quouis modo destructae circiter octuaginta: quae fuga euasissent, quadraginta fere putabantur. Quibus ita confectis nostri in portu tuti, Deum ob concessam tantam victoriam laudabant, et totum triduum genio indulgentes, et varia signa laetitiae caussa explicantes festos dies celebrabant. Nec tamen interea quicquam omittebant eorum, quae ad naues suas reparandas, et persequendos victoriae fructus facere possent. Cuius rei caussa cum ad Idus Octobris vsque in iis portubus haesissent, tamen ob aduersam imminentis hyemis tempestatem, et quod ex vulneratis subinde multi interirent, inde recedendum putatunt. Ioannes Austriacus enim, quia eo anno nihil amplius memorabile geri posse censebat, Messenam versus contendere voluit: sed magnam spem tamen faciebat, anno sequenti suas vires reliquis coniungendi. Cum vniuersa classe igitur et acquisita praeda inde recedentes, ad Corcyram peruenetunt: eamque de communi consensu, vti iam sequitur, diuiserunt:

Dum haec ita gererentur, Onophrius Iustinianus a Veniero cum literis ad senatum missus, decimo nono Octobris, binas Venetorum arces ingressus est: cumque iam in S. Marci foro infinita prope hominum multitudo, inter spem simul atque metum constituta, expectabat. Sed cum iam propius accedens, multisque bombardicis ictibus emissis, Turcicis signis laceratis, et hominibus Turcico habitu praemonstratis, laetitiae signum ederet: omnes gaudio, et felicis alicuius successus spe repleuit. Tum e naui descendens, Venieri literas Ludouico Mocenigo duci serenissimo exhibuit, simulque declarauit Turcicam classem, pauco nostrorum detrimento, vniuersam fractam et dissipatam esse. Quibus cognitis ille apostolico legato, Patriarcha Grimanno, binis consiliariis et Caesare Ziliolo cancellario, qui alias ob caussas aderant, comitatus in S. Marci patroni Veneti templum ingressi sunt: et subsequente senatu reliquo cum sacerdotibus, Ambrosij et Augustini psalmo Deum laudarunt: peractisque sacris, Deo optimo maximo gratias

vniuersi egerunt, quod oblitus nostrorum peccatorum, in tantis populi sui angustiis, tantam victoriam concessisset. Quibus ita confectis, princeps Ioanni Baptistae Rasario viro doctissimo mandatum eodem die dedit, vt de hac victoria orationem ad populum haberet. Quam rem ille die tertio, cum eodem in templo expediret, senatum, populum, peregrinos, adeoque infinitam prope auditorum multitudinem, eloquentiae suae admiratione attonitam reddidit. Nec quicquam interim per totam vrbem audiebatur, quam sonitus campani, voces plaudentium, aliaque infinita laetitiae signa: quibus creatorem nostrum, Deum optimum maximum laudabant.

BELLI PANNONICI PER ILLVSTRISSIMVM PRINCIPEM AC D. D. FRIDERICVM, COMItem Palatinum, etc. contra Solymannum Turcarum tyrannum gesti, LIBER I. Melchiore Soitero a Vinda Iureconsulto autore.

SI quis vatios principum regumque casus et diuersa fortunae Iudibria, quibus vbique gentium rerumque dominos misere exercuit, fallax nimium et inconstans dea, animo secum exactius perpendat, mirabitur hanc ausam et in terrae numina, tanta cum insolentia et fastu, vtranque sibi vendicare paginam, quia et si Iulius Caesar, quum olim ad hoc culmen et fastigium rerum euectus, maris inter procellas periclitaretur, illam in se tanquam supra humanam sortem positum, nihil posse existimarit: atque sideralis scientiae Matheseosque illi periti notores, nullum in capita haec sacra, stellarum configurationes habere potestatem iudicarint: Noxiam tamen et iis in praesens deorum caelestium nutu cognouimus esse vim, quae tam breui momento tot praeclaros principes,

vel rupto vitae filo, humano potuerit eximere consortio, vel sedibus suis eiectos, a diis patriis laribusque procul alienum vertere solum compellere. Defuncto namque Maximiliano Augusto, mox et Leonis X. pontificis maximi, insequuta est ruina, crederes iis veluti orbis luminibus extinctis, naturam quoque omnes suas immutare voluisse vices. Quandoquidem dux Wirtenbergius audita Maximiliani morte, iustis vix dum recte Christianoritu persolutis, ius humanae societatis violare ausus, auitis sedibus a Sueuiae confoederatis pellitur, quem sequutus Daniae rex Christiernus, nam dum imperium eius grauius ferunt subditi, regno suo quod aequo iure iam diu possederat, excutitur. Pari sorte et Gallorum rex Franciscus vsus dum imperij fasces Caesareumque diadema Carolo inuider, collatamque illi a Septemuiris adimere conatur maiestatem Ticinensi in agro, Germanis Hispanisque militibus congressus, a Nicolao de Salmen Germano comite capitur, amissis etiam ex regulis, proceribus, et principibus suis quam plurimis. Quae tempestas et in mundi caput vrbem Romam, pontificemque maximum Clementem septimum, et sacrum quoque et purpuratum cardinalium ordinem, non minori, quam olim sub Heinrico in Pascalem desaeuit immanitate. Quare cum Christiani principes nunquam antea mutuis armis, et versa in semetipsos rabie, acrius conflictarentur, nouaque religio, et noui ritus, qui tunc per mystas quosdam liberius forsitan quam decebat, passim tradebantur, priuatorum mentes adeo peruertissent, vt ij nefaria quaeque, quasi furia quadam infernali et saeua exagitati Erynni, in templa, in deos, et homines patrare, auderent: atque rusticorum manus tum temporis maxime per Germaniam motus ingentes, nec Spartaci illius, Euni, aut Viriati, minores, atque bella plus quam ciuilia commouisset, Solymannus Turca Caspiam concitauit gentem: quae olim ab Alexandro magno, Macedonum rege, longo hinc semota recessu, ferreisque repagulis Caucasias conclusa intra rupes, Christianum sanguinem iam pridem, et ab eo tempore, quo portas illi Hyrcanorum reserauit rex, haurire adsueta, atque noua tum quoque et recenti de Soldano AEgypti victoria, sua sponte et a natura satis insolens, efferatior facta, voluntariam hinc odio in nos ducta Vatiniano, et liberam praestabat operam. Aggressus itaque Belgradum fortissimum Germaniae nostrae propugnaculum propere subigit, et Rhodum, ipsum religionis Christianae scutum hucusque et antemurale, non multum diu post expugnatam, suam redegit in potestatem. Dein nostro malo perpetuo vincere edoctus, Ludouicum Hungariae Bohemiaeque regem, spei optimae adolescentem, inter

Drauum Istrumque flumina cum paucis et incautius occurrentem, dolo magis et persidia suorum, quam virtute propria trucidat circumuentum: quo victo Hungariam ipsam veluti spe omni destitutam celeri itinere percurrens, ignis flamma depopulatur: et praeda ditatus ingenti, praesidiis munit firma quaeque, infirma vero demolitur. Nec diu multumve cunctatus, ne Germanorum qui Pannoniis vicinitate sunt proximiores, irritaret animos, Thraciam exercitus cum parte citato gradu repetit, quo per hyemem, quae tunc instabat, maioribus contractis copiis, futura aestate totam subigeret prouinciam. Sed inter haec post hunc infelicem Ludouici regis casum, maximum inter Austriae archiducem Ferdinandum, quem nunc caesarem adgnoscimus, et Ioannem Caepusiensem comitem Iazygum Transyluaniaeque praesidem, de regno Hungariae oritur dissidium. Ferdinandus enim id dotalibus ex pactis ad se pertinere existimabat. altervero Ioan. scilicet comes, illud electionis iure ad se spectare contendebat. Vnde tandem quum vterque sua in sententia persisteret immotus, nec alter alteri cedere vellet, ad arma peruentum est, et bellum plane perniciosum et exitiabile ortum. Quoniam autem potentia, Ferdinando Ioannes se intelligebat imparem, propriis viribus diffisus, externa confugit adauxilia. Nam et interea temporis dum haec agebantur, veteris Marcomanniae populi antiquo foedere, quod olim priscos inter Bohemiae reges, et Austriae principes percussum fuit, Ferdinandum sibi creauere regem. Veritus itaque Ioannes ne regno solum, cui inhiabat, excideret, verum etiam ne et comitatu, quem a maioribus suis habebat haereditarium, pelleretur, Turcarum tyranni implorabat opem: qui occasione noua, qua sibi ad regnum parari intelligebat aditum, apprime laetatus. Iubens hunc in suum accipit patrocinium. Nouerat enim callidus latro ille, quam multa regna maiores sui, per similes huiusmodi occasiones Christianorum principum e manibus, a Palaeologi ipsius atque Cantacuzeni temporibus vsque iam pridem antea eripuissent. Ferdinandus vero rex quum incendium illud non suam in perniciem tantum, verum etiam et totius Reipubl. Christianae euersionem, exarsurum praesentirer, sibi quoque et communibus rebus in tempore duxit prospiciendum. Et quoniam tunc forte Germani principes, Septemuiriqueilli sacrosancti, Panegyrim Spirae veterem Nemetum apud vrbem celebrantes conuenerant, commodum visum hnic, et hos de ferendo auxilio compellare. Profectus itaque celeriter illuc, rem eis huiusinodi prope verbis exposuit: Non vos sugit principes magnanimi, diuum Maximilianum Augustum, parentem nostrum,

has nobis olim parauisse nuptias, hunc matrimonij illius sanctissimi, inter nos et Annam coniugem, reginam nobilissimam, sponsorem fuisse et paranymphum. Qui inter caeteras conuentiones et hanc dotalem nobis praescripsit legem, vt si Ludouicum regem, quem tunc vnicum Vladissaus habebat filium, sine haerede legitimo decedere e vita contingeret, superstite Anna sorote coniuge nostra, et ipsa prole foecunda, vel nos ipsi loco illius et iure maritali succederemus in regnum. Non displicuit id seni Vladissao, et idem quoque appositis diplomati sigillis, regni proceres comprobarunt. Migrauit ex hac vita communi fatorum ordine Vladissaus. Nec diu post et Ludouicus dira morte (heu horret animus dicere aut meminisse) a bestia illa Turciaca fuit peremptus, patuit nobis existente conditione, et ex pacto conuento, ad regnum aditus. Sed dum huc iuris suffragio fulti adnitimur, solus Ioannes Vaiuoda, nos hinc contra omnem rationis aequitatem amoliri conatur: et nec hominum fidem, nec deûm religionem respiciens, Solymannum Turcam sola inuidiae praepotentiae, et dominandi libidine ductus, orbis in ruinam et aduersum nos sollicitare est ausus. Qui occupatis iam pridem antea firmissimis quibusque, certum nunc miseris Hungariae populis minitatur exitium. Nisi igitur iis vestra ope, vestro auxilio celerius succurreritis, actum erit dubio procul de tam nobili regno: sed ne vos tum quidem, et Germania vestra, a periculo et interitu longe aberitis. Nam statim ac insigni praesidio illo latus vestrum nudatum fuerit, et fortuna quoque vestra tanquam in praecipitio posita, nutare incipiet. Nostis enim et vos ipsi exemplis multis admoniti, quam pertinax sit hostis illetruculentissimus. serpit namque ignis more, vt plurimum vicinaquaeque deuastans. Quare si vos sociorum miseria et infelicitas, qui hucusque non sscus ac fideles Limenarchae quidam, pro imperij Romani et Reipubl. Christianae incolumitate tam diligenter euigilarunt, nihil mouet: at moueat vos saltem patriae vestrae, atque religionis communis pietas, et salus: atque arma iam tandem non pro sociis his solum, quisanguinensuum toties pro vobis, et rebus vestris, veluti largo imbre quodam profuderunt, sed etiam pro vobis ipsis, pro liberis et coniugibus vestris, pro focis et aris, spiritu magno et germano corripite. Neque enim nunc diutius, et donec hostis intra limites receptus fuerit, expectandum. nam tutius longe est, si Scipioni Africano credimus, bellum soris et procul a patria, et in solo alieno gerere, quam hostem proprios intra terminos receptum, gnauiter sustinere. Dictis his principes Germani, et si magnis quibusdam aliis curis detinerentur, nihilominus

tamen nec et hanc negligendam duxerunt esse rem. Decretae itaque sunt extemplo hunc aduersus hostem, auxiliares copiae, et qui ab incursionibus limites tutarentur conscripti milites. Praefectus est his illustrissimus princeps, comes Palatinus Rheni, Bauariaeque dux Fridericus. Nam et huic communi principum suffragio, populique fauore et clamore, imperium cum rerum summa oblatum primum, et demum etiam id iustis rationibus et argumentis recusanti, ob merita et virtutes, quibus nec priscis cedebat ducibus, demandatum est, et esse iussum. Qui quum quale onus humeris suis foret impositum, qualemque prouinciam subiisset, iam sua pro prudentia secum cogitaret, consilio prius quam facto opus esse intelligebat: nam tumultuariis in rebus consilium capere raro vel temporis ratio patitur, vel loci admittit opportunitas. Ratisponam igitur, vbi quondam Noricorum regum fuisse sedem commemorant, principes qui rei gerendae, quasi Apocleti quidam consultores adiuncti erant, euocat. Bis illuc conuentum fuit, et bis illinc reinfecta discessum. Nam peractum tunc penitus nihil, nisi quod posterioris conuentus die duo qui Turcae in Hungariam obseruarent expeditionem, constituti sunt speculatores Sebastianus Schilling iureconsultus insignis et eques auratus, atque Christophorus Besnicer Brunduni Bauarici praefectus, Barbarae Hunicaeque linguae haud ignarus, munia strenue exequuturi, Budam vsque, quam Sycambriam olim dictam quidam existimant, progressi, Turcarum tyrannum ingenti collecto exercitu, Adrianopoli egressum, et aciem Hungariam versus dirigere comperiuntur, et principi Palatino celerius reuersi denunciant. Qui cunctatus nihil, transuectionem parare, Lustrumque condere, magistros equitum, tribunosque peditum, ocyus iubet. et quia vero haec tanta cum celeritate, vt rei exigebat necessitas, fieri non poterant, ne hostis dilato longius negotio, pro more suo depraedandi inde arriperet occasionem, vt in rem fore visum, Philippum principem ex fratre nepotem, bello acrem adolescentem parua equitum peditumque manu, ad retardandum hostilis furoris impetum, praemittit: quem et ipse mox recognitione peracta, militumque nominibus intra pictatia receptis, toto insequutus est cum exercitu. Egressus itaque Neomarckt e regiasua, Ratisponam celeriter contendit, et nauibus illic, quasdiu antea parare iusserat, propere conscensis, vna cum tribus fratribus germanis, Honorico Traiectensi episcopo, Ioanne Ratisponensi ecclesiae praesule, et Guelphone, quem veteres, nos nunc Wolfgangum dicimus, natu minimo Palatino, Danubij per fluenta delapsus, terria die Lyntium Austriacum appulit: vbi a rege

Ferdinando (nam is illic tum erat) perbenigne exceptus, atque ad coenam omni magnisicentia et splendore regali exornatam, honorifice deductus est. Multa coram inter conuiuandum de belli rebus commentati sunt, seriis tamen his, delectantia quaedam, et [Gap desc: Greek word(s)] nonnunquam comiter intermiscentes. Post conuiuium a rege discessum precatus princeps Palatinus, postera die et sub diluculo abire paratus, quoniam moras nectere diuturniores, nec commodum videbatur nec vtile: negatum tamen a rege, inconsulta et indiscussa re discedere. consumpta est igitur tota ea dies consultationibus, et stratagematum ratiocinationibus, et sequenti primum vtrinque discessum. Comitatus est rex vna cum reginis duabus Anna coniuge et Maria sorore, ad naues vsque perhumaniter deducens abeuntem. donauit tamen huic antea in signum amoris equos duos Argolicos: quorum alter auto, alter ostro tectus erat purpureo. Equestre sane hoc et huiusmodi principe non indignum praemium, actis gratiis, pro morum ciuilitate sese commendans princeps, classem Grein versus, Scyllea rabie famosum oppidum et velis et remis impulit, vbi vix egressus nauem Melchiorem de Harstal, quem iampridem antea, ne quicquam interim dum moram apud regem traheret, negligeretur, ad principem Philippum, vt Austriae caput vrbem Viennam praesidio muniret, bellique cousultores atque Apocletos istos Chremsium, vt Closternumburgij Cetium iuxta montem, aduentum eius praestolarentur, dimiserat, anhelum et properantem obuium habuit, qui Turcam Solymannum vrbi Viennae exercitu ingenti et innumerabili imminere, hancque obsidione arctissima vndique premere nunciabat: quem et mox cornicen quidam, eadem indicans, et ne latius progrederetur admonens, a consultoribus belli missus, est insequutus. Quibus omnibus territus is nihil, classem parare, arma capere, aciem instruere, bellicaque instrumenta ex ordine disponere, et Chremfium ipsum ocyus iubet appellere, miscebat in diuersa fluminis ripa, persidissima Mahumetigens, omnia caede, igne, ferro, flamma. Fugiebat misera Christi plebecula, incerta quo se conderet tandem, aut quo euaderet. Exanimes pene omnes, viri et feminae, infelicia pignora, caros liberos, dulcesque penates tanquam medio igne raptos trahebant. Motus hoc miserando spectaculo pientissimus princeps Palatinus, et quos reipsa militis ob paucitatem, quum vix sexcentos ex omni exercitusecum retinuisset, iuuare non poterat, verborum tamen benignitate, innata pro clementia sua fouere, et lenire conatus, se horum et Deum aliquando fore vltorem in praesentiarum adijciens, et tunc tertium quoque a Sigismundo

de Weyxelberg, equite aurato, et Vagitio Paulo Constantinopolitano, Ieuis armaturae ductoribus: quibus et pontis Danubiani tutela commissa fuerat, acceptum est nuncium, quod mox aliud et iterum aliud est insequutum. Quae licet omnia, ne latius progrederetur, admonere debebant principem, nihilominus tamen subaurora ipsa vela ventis, se suosque Deo et fortunae committere statuit. parauerat iam omnia, et mens erat medios penetrare per hostes: sed quia longe aliter diis superis visum, nebula repente et caelo sereno orta, lucis, et remigij vsum nautis ademit. Nam nec tunc Danubij per fluenta ob insames scopulos nauigare tutum. Inter haec belli consultores, iuncto Bauarico equitatu peditatuque omni adueniunt, indicantes hostem in vrbem omnem occlusisse aditum. Hanc neque terra, neque aqua tuto posse adiri, se omni conatu nisos, si quo modo penetrare possent, irrita tamen spe, se penitus effecisse nihil, intercepisse nanque tyrannum classe pontes Danubianos, hosque iniecto igne Graeco incendisse, et alia exercitus parte totam circumuallasse vrbem, habere hunc suis in castris vltra trecenta millia militum, quibus circumquaque oppleuisset omnia, se nunc eo retrocedendi cepisse consilium, quo maturius quid in re tam ardua facto esset opus, vna secum deliberarent. Commouebant haec principem ipsum non parum multum, angebat animum consanguineus, et ex fratre nepos Philippus, cruciabat commilitonum infelicitas, et plebis ipsius, quae vndique caedibus et rapinis exposita erat, miseria et calamitas: infractus tamen, si qua arte, modo, aut ingenio obsessis subuenire posset, vsque cogitabat. Et firma adhuc erat sententia, vel mortem fortiter oppetere, vel interturbatis saltem hostium cuneis, in vrbem prorumpere. Belli autem consultores quum hunc impossibilia coeptare intelligerent, diuersum sentientes, ne se tanto huic periculo committere vellet, admonebant. Non enim hîc vrbis vnius de praesidio tantum, sed totius orbis potius de imperio, nunc concertandum: ex suo capite iam non vnius hominis, aut exiguae gentis alicuius felicitatem, sed Christianae Reipubl. atque germanae nationis, salutem veluti sacra ex anchora dependere: impossibile esse, quod mente concepisset, tam exigua manu hostium castra penetrare, nec id si absque noxa et periculo fieri possit omni, vsque adeo profuturum. nam si et ipse quoque vrbis intra septa concludatur, neminem fore, qui tanta cum fide regi Ferdinando, Septemuiris electoribus, caeterisque Germaniae principib. et Dynastis, quanto in periculo Respubl. versetur, queat significare: neminem qui obsessis interim donec maiores ex Germania contrahantur vires, consilio, ope, aut opera

possit subuenire: singulari deorum prouidentia factum, vt serius et post obsessam primum vrbem aduenerit, non spernendum caeleste consilium: melius esse in loco aliquo non in tuto residere, et eo quasi munimento quodam se tenere, maioresque copias operiri, atque hosti nonnunquam fortius incumbenti, data opportunitate a tergo insultare, sic impios illius conatus facile reprimi, atque obsessos socios egregie posse tutari. His et aliis rationib. persuasus, vix tandem quieuit princeps, atque apud Chremsium, Stain, et Mauteren tria haec oppida, nisi quod ea Danubius intermedius disiungit, vnum visa, donec spes melior refulgeret, residere constituit. Et omnia haec regi Ferdinando, et principibus imperij, quo celerius fieri possit, indicare. Missis igitur vndique literis et nunciis, rem quo in statu sit, propere significat, admonetque vt si saluam velint Rempubl. Christianam, patriam liberam, incolumes liberos et parentes, omni collecto iuuentutis robore, reseratisque Martis penetralibus, et Argiletei Iani apertis templi foribus, impij hostis illius tyrannidi se opponant pro tempore. Nam rem Christianam vix vllo vnquam antea tempore vel Caroli Martelli, vel sub Heinrici primi imperio, Hunica etiam saeuiente gente, magis acriusque fuisse afflictam: omnia nunc stare in praecipiti, breui, nisi nouis viribus fulciantur, ruitura: Et quoniam idem incendium, Bohemis et Morauis caeterisque Marcomannicae nationis gentibus, qui omnes olim Marobodui regis fortissimi adgnoscebant sceptrum, vicinitate erat proximum: eosdem quam et iam antea in armis esse audiuisset, in auxilium accersire non videbatur importunum. Praeerat his tum regis Ferdinandi loco Ioannes de Berenstain baro. Scripsit itaque huic, vt et celeriter aduersus hostem communem commune ferat auxilium, quod et caeteros quoque Pannoniae superioris admonuit proceres, subijciens, ne patiantur metu conterritos incolas diutius palare, sed animis consternatos potius verbis quibuscunque in spem meliorem studeant erigere. Memores, longe magis timide fugientibus, quam fortiter pugnantibus mortem pallidam imminere. Decretum erat tum comparato exercitu Turcarum classem, quae vtrunque pontem occupauerat, ex improuiso intercipere, aut obruere, obsidionis fortunam in eoverti ratus, si Danubiana praesidia prius interclusisset. statuit igitur viam ferro in vrbem aperire, atque inde obsessos commeatu, et aliis ad munitionem necessariis rebus iuuare. Aperuit id clam misso nuncio principi Philippo, quo is commilitones suos ad obsidionem atque res alias arduas constanter perferendas animaret: fore enim breui, vt ij eo tempore, quo Turcarum castra esset

aggressurus, ad eruptionem parati omnibus portis effunderentur, atque victores quidem, et durissima obsidione liberati tandem, hostium cuneis commiscerentur. Dum haec per principem Palatinum parabantur, non quieuit e diuerso Turcarum tyrannus, more suo circumiacentia quaeque deuastare. missis namque leuis armaturae equitibus quibusdam, nec non classiariis et peditibus expeditis, veteris Iuliobonae per agros Marhafeldiam versus, acie directa profectus, infirma aggressus, solo aequat cuncta: caeduntur senes, rapiuntur iuuenes, mulieres turpia maritorum sub oculis passae, vna cum liberis intereunt, infantes vel vtero secti, vel qui matrum adhuc haerebant vberibus, parentum auxilio penitus destituti, stipitibus per vicos passim suspensi, dulcem quam nuper acceperant, exhalabant animam. Haec et alia multa, quae nec scribere, nec fari fas sine pietate, discrimine, et misericordia, ab hostibus crudelissimis sunt perpetrata: quibus haud immerito misera Christi conterrita plebecula, sine duce, absque rectore, et magistro, errabunda vagabatur: quo confugeret, aut quem inuocaret nescia. Principis tandem, quem primum Chremsium, pauco cum milite aduenisse compererat, auxilium implorat et opem. Venerunt eodem die trium praelatorum de Closternumburgo, Cetuagio, et Melck (quae et antea veteribus sub Dynastis, et priusquam ad sacro fuit deputata vsus, arx ferrea dicebatur) legati, precatum idem, indicantes, nisi coenobia et oppida ipsorum firmo quodam muniantur praesidio, actum iam esse de se rebusque suis omnibus: eo namque Ferentariam Turcarum excurrisse turmam, et huic nisi celerius militum nonnullorum occurratur subsidiis, ipsi tanquam imbelles et armorum inscij, non possint resistere. Collegerat interea temporis principis iussu Gulielmus a Buechaim, fuga elapsos mille indigenas, quibus dum rectore carerent, ducem tribunosque precabatur. Adiunxit igitur his opportune quidem, et diis ita volentibus, oblatos veteranos quosdam et Bauarorum ex cohorte lectos nonnullos nobiles, qui vna cum illis praedicta ad loca profecti, ea ab hostium impugnatione fortiter sunt tutati. eadem industria et Axbachium, nobile non procul a Spitz oppidulo situatum monasterium, ab incursionibus hostium tutum, perloci illius praefectum et illaesum fuit conseruatum. Tutabantur iuxta Stockorauiam diui Colomani morte insignem vicum, cum indigenis locique incolis Danubij transitum Chenringi fratres germani duo, gloria insignes. Haymburgum vero pedites sexcenti, qui quum tantae hostium multitudini resistere diffiderent, summa rerum trepidatione, deserta arce, Chorneoburgum se conferunt. Vbi quum

multa militariter per saeuitiam in ciues perpetrassent, a principe in ordinem redire, hisque desistere iussi, minus obtemperantes, ademptis signis et armis, prouincia secedere grauioris poenae sub comminatione iubentur. Ortum est proxima nocte et sequenti Chremsij incendium ingens, quo auctore incertum, multi id militibus ob ignominiam missis, multi id hostibus in proximo locatis putabant adscribendum. perierunt eo Conrado Gotzmanno peditum ductore, equi nonnulli et ministri non ignobiles. Dum haec foris agebantur, Ferentarij Turcae bellico ritu vrbi obequitando, integrum per triduum cuncta perlustrabant: nostri vero e diuerso moenium intra munimenta infracta delitescentes virtute, omnia quae ad defensionem erant necessaria praeparabant. Suburbana igitur quia ampla et immunita, ne damno nostris forent, et praesidio Turcis, diruta sunt et incensa, machinae et bellica instrurnenta per turres et eminentiora quaeque, vnde in hostium castra facilius posset eiaculari, ordine recto disposita. Naues quae in anchoris iam diu perstiterant, atque Italicum frustra expectauerant militem, submersae: fossae post muros ductae, et aggeres erecti: vrbis custodia per stationes diuisa, et valida vndique elocata praesidia: portae pene omnes praeter eas, per quas egredi nonnunquam in hostes liceret, latere cocto obductae, et sic compositis rebus non diu manibus et armis temperatum. Nam mox occupatum castrorum munitione hostem, aggressi exigua manu nostri, collatis vltra vallum et munitiones signis, pepulere. Tentatum est idem saepius, et plerunque feliciter peractum. nam caeso hoste plurimo, sine sanguine nostro in vrbem reditum. postremo etiam et Hybrahim Bassa secretorum tyranni omnium conscius, dum gratia speculandi Viennae situm incautius processerat, pene fuit deprehensus. Actum fuisset procul dubio belli de mole, capto hoc, tanquam vnico rerum et omnis fortunae arbitrio, quia vero hunc seruare ad peiora, et diis quoque ipsis placuit, nostratium manus, et is tunc quoque effugit. Bis quidem in huiusmodi eruptionibus a nostris militibus male pugnatum est, semel quum cohortis ductor Wolfgangus Hagen noctu vrbem infelici egressus auspicio, vt suos tuto reduceret et incolumes, inter primores impigre dimicans, gregariorum suorum, qui ordines turbauerant, inertia potius, quam fortitudine hostium victus, ad arcis portam cum veteranis quibusdam et Hispanis fortiter occubuit. Et iterum semel quum Christophorus Zetliz vexillifer quingentorum equitum turma, hostium vsque procurrisset ad castra, et captus denuo nimia multitudine circumuentus, cum sex commilitonibus suis, qui et in acie caesorum commilitonum suorum,

atque leprosorum quatuor, quos per summum scelus trucidauerant Turcae, capita contis praefixa gestare sunt coacti, in tyranni perductus est conspectum: a quo multum de regis Ferdinandi absentia et rebus, multum etiam de principum animis et instituto, quibus vrbis tutela commissa erat, hancne contra tantam potentiam ipsius seruare sperarent? interrogatus, apte et prudenter respondit: Ferdinandum regem non admodum procul hinc abesse: nam iustum expectantem exercitum in Lyntio oppido residere. Decretum enim huic per Germaniam, Bohemiam, et Marcomanniam, communi om nium consensu, auxilium maximum. aliquantisper igitur si vter bello plus valeat, experiri libeat, et donec conueniatur, expectandum. Regem neque absuturum diutius, neque saeuam Martis aleam detrectaturum, maturare enim et hunc rem, et has nationes omnes iam dudum ad arma conspirasse. De principum vero animis et instituto scire quod vellet, sibi parum liquere: sed hoc vnum constare, principes hos et reliquos commilitones omnes, summos et imos, conceptis iuramenti verbis, iam pridem nouisse, vel vrbem tueri magnanimiter, vel suprema quaeque perpeti, et diram mortis necessitatem fortiter et Saguntino more obire. Frustra itaque eum tot bellicosissim is illic praesidentibus viris, (quod venia sua dictum velit) praedae huic inhiare, quum illis spes omnis, veluti quondam Spartiadis ipsis non in moenibus et muris, sed in armis et virtute posita sit. Adesse enim illic intra vrbis moenia cum principe Philippo Nicolaum de Salmen comitem, Gulielmum de Rogendorff, Leonhardum a Fels, et Eckhardum de Ryscha, bello omnes inuictos heroas, et magnificentia rerum gestarum insignes et claros bellatores, qui non facile ad quemuis leuis aurae ventum soleant concitari. Ad quae etsi commouebatur aliquantulum tyrannus, dissimulato tamen calore, pauca haec tantum intulit: Se hucusque multis cum gentibus congressum, victorem fuisse semper, nec labores suos antea vnquam frustratos, quare ne et nunc quidem de victoria et belli fortuna, quamuis saepius sit anceps et dubius Martis exitus, desperare. Caeterum nosse hunc, et alios vna secum captos, se vitae illorum iam et necis liberam habere potestatem, et vitam si velit nunc eis posse auferre: hanc autem iis, quoniam et victis hostibus ignoscere sciat, iam vltro donare, vrbis vero defensoribus, illuc reuersosverbis suis iubet nunciare, vrbem illam, quam tamen aduersus tantam potentiam, cui nec Taurinum nuper, nec Rhodos clara restitisset, tueri aut defendere effet impossibile, ipsi traderent; certasque pacis conditiones et leges, quas ipse dicturus esset,

susciperent, tractaturum se de iis extra vrbis moenia, ne militum vulgus impium quid interim aut crudele admittat. difficile enim esse id a sceleribus et impietate cohibere, curaturumque se inter caetera in primis, vt illis saluis corporibus et rebus hincliceatabire. confidant itaque clementiae suae, et omnia candida futura, sic eos sibi ipsis et rebus suis recte consulere, si pro tempore, et priusquam Martis saeuitia latius euagetur, ad benignitatem suam confugiant: sero nimis haec post exitum victoriae expectari, vbi nil, nisi mors atra, caedes certa, et exitium miserabile soleat imminere. Quare perpendant secum exacta trutina rem diligenter, ne id, quod eis perindulgentiam nunc vltro offeratur, posthac precibus nequeant impetrare. Decreuisse se omnino hinc non nisi expugnata vrbe discedere, et subacto toto terrarum orbe, in patriam regiamque Constantinopolim redire. Quemadmodum enim duobus solibus, Alexandro Macedoneteste, legitime regi non possit mundus, ita duobus regibus non queat recte gubernari. Vnum esse omnium in caelis Dominum, se vnum in terris gentium omnium principem futurum. Dixetat haec, et continuo retento vnico vexillifero, caeteros omnes et aureis tribus Hungarici ponderis singulos donatos dimittere iussit. Reuersi in vrbem summo gaudio excepti, grauia haec et imperiosa tyranni mandata referentes, principibus exponunt: qui surdis auribus excipientes, ad haec respondere quippiam iudicabant indignum. Quare quum se ampullosaque et magnifica verba illa sua contemptum iri, sibique a nostris nihil responderi intelligeret, animo et ira aestuans diu noctuque volutabat, quomodo vrbe potitus, contemptam suam vlcisceretur maiestatem. Visum itaque hanc summa vi et conatu omni oppugnare. Sita est autem Vienna quinque millia passuum a Cetio monte, imâ in planitie, Flauia a gente quondam, dum Pannoniae terminos Romani, Barbarotum aduersus incursiones tutabantur, condita, et ob memoriam nominis tanquam positum monumentum Flauianum, olim ab aris Herculis, Alexandri aut Bacchi ritu ibi conditio, appellatum: nunc vero Vianna primâ syllabâ omissâ, vel a torrente, qui eam a Meridie imbribus auctus praeterlabitur, sic dicta. Quae licet Septentrionem versus Danubij fluminis obiectu firmior aliquantulum reddatur, reliquis tamen ex oris neque arte neque natura vsque adeo est munita. Nam fossae ante moenia si quae sunt, siccae, et nullius laticis liquore perfusae, facilem oppugnantibus praebent adscensum, et moenia ipsa, quamuis coctili laterculo sint constructa, turrium tamen propugnaculis hostilem aduersus vim et iniuriam non satis sunt firmata: quia et haec nec lata

nec alta, veram adhuc referre videntur antiquitatem. Adortus igitur hanc quindecim eregionibus vineis admotis, cuniculisque et subterraneis meatibus actis, muri nitebatur subuertere fundamenta: quos fomentis, susphure, bitumine, et puluere tormentario farserat, vt igne admoto militem suum, quem vndique in aciem eduxerat, tanquam fumi nebula tectum, vrbis intra munitiones ingenti ruina patefactas, facto impetu deduceret. Sed praesides dij atque tutelares loci, auctore Christo, suorum miserti, crudele illud et impium tyranni detexerunt consilium. Capti enim peropportune et secreto quodam fatorum ordine transfugae tres, verum profari tormentis coacti, proditionis praemio accepto, vrbis aedificia incendere se pollicitos fatebantur, vt dum intus ad arcendum concurreretur incendium, ipse interim foris, nudata suo praesidio occuparet moenia: indicabant idem et Turcae a nostris militibus deprehensi, et idem Fridericus princeps misso clam nuncio admonebat: vnde facti alacriores nostri, nihil laboris aut curae vllâ ex parte remittebant, atque longe maiori, quam antea diligentiâ intra vrbem stationes, ante portas custodias, et post muros peragebant vigilias. Et dum demum qua ex parte murum suffodere niteretur, animaduersum: doli detecti, atque fodientium elusa opera. Quicquid enim ab hostibus illuc vnquam congestum, id totum a militibus nostris contrariis et transuersis cuniculis aut meatibus actis, vi raptum, aut solertiâ quâdam et astu ablatum, et hostes etiam ipsi nonnunquam, qui se tentandae fortunae gratia illic condiderant, grauiter afflicti, inania coepta tyranno et vanos labores referebant: qui vt et hoc sibi parum feliciter procedere sensit, quadrifariam diuisum exercitum, et senas sibi ipsi succedentem in horas, continuato die ac nocte praelio, vrbem iubet oppugnare, et fossores interim in auersissima munitionum parte, cuniculos numero plures agere, vt sic vel perpetuis laboribus exhausti, atque paucitate milites nostri victi, loca deserere cogerentur: vt operis a sensu, armorum strepitu et dimicatione auersi actos cuniculos non sentirent. Non fuit vana spes tyranni. nam statim ac signum inuadendi Turcis datum, et a nostris inter moenia ad arma concursum, suffossus, et crebrâ vi pulueris impetitus murus, tribus ex oris ampla patefacta fenestra, corruit. Vnde ingenti sublato clamore connixi primo Turcae, et agmine densato patentes muri aditus, per ruinas magno molimine gradientes, oppugnare inceperunt, atque nostros omni glandium ac telorum genere impetere et vrgere, nostri vero e diuerso primo in limine immoti, et animo infracto stantes, insultantium impetum sustinere, atque hostes

ipsos lancearum contis tormentorumque globulis, fortiter excipere conabantur et arcere. Illi Germanorum ac Hispanorum militum ardorem, micantemque ita vultum, non maiori constantiâ ac Samnites olim furentiâ Romanorum ora ferre, sed mox im pulsâ a fronte tantum acie, omnes retroire, Germani, Hispanique milites erumpere, trepidantes a tergo caedere, et si quos maior solito audacia ad altiora vrbis moenia euexerat, ad ima praecipitare: tyrannus fortes pristinae virtutis et gloriae admonere, labore et vulneribus fessos reficere, atque subsidiis nouis fulcire, ignauos increpare, et demum omissum praelium redintegrare: hi vero rem non aliâ virtute, quam antea gerere. Nam acceptâ clade maximâ etiam postremo imperij et ordinum immemores, ex acie aufugere. Pudebat ignominiae, quam non ad vrbis vnius modo expugnationem, sed ad vniuersi belli summam pertinere existimabat, tyrannum. Et iam si quo modo gloriam recuperare, clademque acceptam memorabili quâdam re, et facinore aliquo insigni abolere posset, anxius et furibundus cogitabat. Indignum videbatur tot consumptis et exantlatis laboribus, coeptum opus deserere, econtra vero periculosum tot praestantes et bellicosos viros, temeraria vrbis vnius in oppugnatione deperdere. Placuit tandem paucis diebus interiectis, et donec animos et vires resumerent milites, armis temperare, et denuo reparatis primum et compositis omni studio rebus, summâ vi et omnibus copiis circumuallatam coronâ vrbem iterum inuadere. Eductus itaque in aciem et in stationes, vnde tutius prorumpere posset miles, qui et iam ad signa elocatus consistebat: vt nostras cohortes tantâ alacritate, pro muris et moenibus excubare conspexit, totus animo frangi coepit, et trementibus genubus collabi. Sonabant iam vtrinque classicum aeneatores, et ad belli munia fortium animos incitabant, sed Turcae metu exanimes, non secus ac conspecto Persei quodam spectro, in saxa mutari, persistebant immobiles. Compertum tunc, vt saepius antea illud Catilinae dictum quam verissimum: Verba virtutem non addere, et imperatoris orationem ex ignauo strenuum et timido fortem non facere. Quoniam et si hos ad omne imperium surdos iam et pertinaces, non verbis tantum et lenta vite, vt quondam apud Rom anos moris fuit, in ordinem cogere, verum etiam et strictis gladiis et acynacibus nudatis tyranni iussu, verbera multa intentantes, vrbis in oppugnationem adigere niterentur, Zumbassi ipsi et tribuni militares, ab inuitis tamen et a superioris certaminis memoria pauidis adhuc, nec oppugnationem nec operam aliquam, aut obsequium militare extorquere potuerunt. Totum

sic exactum est triduum, vt hi ante castra, et extra vallum, saepius educti, saepius in agmina et aciem coacti, stupidi penitus, et absque omni aculeo, et tanquam primo insultu totum virus semel profudissent, sua in pertinacia perdurarent. Quum igitur tyrannus Gyngisheros illos suos, in quibus omnis belli et victoriae spes non secus ac Triariis olim situata et reposita erat, aeque ac gregarios milites et mercede conductos, quos Asapides vocare solent, animo consternatos, et diuturnâ obsidione et longâ profectione pertaesos animaduerteret: regemque Ferdinandum iam et principem Palatinum ingenti Germanorum et Bohemorum robore ceruici suae, suo tergori audiret imminere, timore perculsus, fugam coepit meditari, et obsidionem, hyemis ante aduentum, quam nec sui tanquam Asiatici molles, et frigoris impatientes ferre poterant, dissoluere. Aduocatis itaque in concionem Visiheris, Beglerbegis, Bassis, Sansachis et Zumbassis, atque aliis tribunitiae aut alterius cuiuscunque militaris potestatis hominibus, habitâ oratione, hunc prope in modum disseruit: Audimus commilitones, Ferdinandum regem atque Fridericum illum Palatij Rhenique principem, conscriptis atque veteri sacratâ Samnitum lege initiatis, per Germaniam, Bohemiam, et Marcomanniam, aduentare exercitibus, vtranque Danubij fluminis secundum ripam, nos contra infestis signis contendere. Quod quidem summis votis optabamus antea, id nobis iam sero nimis, post tantam militum nostratium pertinaciam videmus vltro obuenire. Nam si iustâ acie cum iis nunc fuerit decertandum, vix aequo Marte in tanta militum pertinacia depugnabimus. Quam enim periculosum et difficile sit, inuitis ac repugnantibus militibus praelium inire, atque ancipiti belli fortunae se committere, vos ipsi longâ experientiâ rerum edocti iampridem nostis. Quare quum non minor sit virtus ademptâ opportunitate, armis non nunquam temperare, quam oblatâ occasione hosti magnanimiter occurrere: decreuimus tandem obsidionem hanc, quam et vestro consilio nuper suscepimus dissoluere, militemque ipsum pro tempore et priusquam frigoris et hyemis intem peries abeundi facultatem adimat, in portum et hyberna reducere. Vestrum autem erit haec omnia, ne vel miles animaduertat, aut hostis praesentiscat, summo silentio, Minotauri symbolo moniti, contegere, atque educto iterum in aciem stationesque milite, oppugnationem vestrâ de industria fingere, vt hac simulatione tuti nos interim cum sarcinis, cum impedimentis et grauioris armaturae militib. sensim hinc subducere, et vos deinde tanquam velocitate corporum ac leuitate armorum, ad accelerandum

iter expeditiores, facilius subsequi possitis. Ita enim fiet, vt metu dubius hostis moenibus egredi non audeat, et exercitus noster incolumis ad tutiora euadere queat. Gnauiter exequuturi mandata duces illi et tribuni, corpora milites veteri Graecorum more curare iubent, et arma expedire, atque dein quum primum classicum intonuerit, patatos adesse. Cessatum est vtrinque ab omni opere bellico biduum, et ad noctem demum tertiam sequentem, dato prodeundi signo in aciem reditum, ordines instructi, agmina in stationes deducta, atque omnia quaecunque ad oppugnandum necessaria, magno apparatu expedita. Stabant extra vallum Turcae, vix arma manibus retinentes tremuli, cuncta quae simulabantur ex vero agi existimantes. Nostri autem intra muros quamuis consiliorum tyranni penitus ignari, nihil remissum aut humile cogitantes, actis diligenter pro tuitione moenium custodiis, atque muri ruinis sedulo refectis, hostis aduentum expectabant: decantantes etiam laeti interim, non veterem illum Germanorum baritum, sed hymnos sacrosanctos, et Christo suo dignos versiculos, praesagientibus forsitan animis finem nunc adesse laborum. Fit enim saepius, vt et nescia mens humana, quasi numine quodam tacta, diuinitus futura praenunciet. Collato prope pede et ex propinquo posthac pugnatum nunquam, sed omnia bombardis et machinarum tormentis eminus acta. Tegebatur caelum densa glandium et missilium nube: tremebat tellus et ingenti edito mugitu mouebatur: vulnerati multi, caesi, aut foede lacerati, tormentorum vi et impetu tanquam turbine rapti, mediam aêris per regionem ferebantur. Cecidit eo in tumultu dum incautius progreditur, Natoliae praeses, summo tyranni atque suorum omnium luctu, fulmine caranthiaca e turre misso lethaliter ictus. Motus hoc infortunio tyrannus, incensis statim prima sub vigilia castris, institutam antea accelerat abitionem, quod tamen ne foret inultum miseros prius Christicolas, quos sors iniqua captiuitate inuoluerat, contra ius gentium et fas omne crudelitate summa coram mactare iubet omnes. Auditus est morientium eiulatus et clamor nostris a militibus, intra vrbis moenia, nescientibus tamen quid ageretur, donec postera die exorta, hostis fugam animaduertêre, caesorumque corpora passim castrorum per planiciem dispersa reperierunt. Miserandum hoc quidem et triste spectaculum. Iacebant mixtim sanguine vulneribus et cruore foedati, viri, senes, iuuenes, pueri, matres (neque enim sexui vel aetati pepercerat, ferina belluae illius rabies) sed erit hoc spero non impune. Deus enim faciet, vt iuxta Ezechielis prophetae vaticinium, Martialis

Germanorum manus, de patrato tam iniquo facinore, condignum aliquando sumat supplicium: tyrannumque illum non secus, quam Tamberlanes Scytha, Baiazethem olim cauea inclusum, aureisque catenis vinctum, orbi exhibebat deridendum spectaculum: quod prope fore Carolo imperatore, et duce Caesare Ferdinando, veterum oraculis admoniti iam pridem auguramur. Nam et hoc his deberi palmarium, multa ante saecula nec gentium quidem tacuerunt dij. Si enim candidissimo rerum Augustalium scriptori Suetonio Tranquillo credimus, ducentis annis Galbae ante tempora a fatidica quadam puella, Cluniacique Iouis sacerdote pronunciatum fuit: Oriturum quandoque ex Hispania principem, dominumque rerum: quod licet tunc temporis quidam ad Galbam ipsum, quoniam maiores eius hac in prouincia praeturam, et ipse quoque proconsulare gesserat imperium, referre voluerint, ego tamen id ad inuictissimos pientissimosque principes hos iudico referendum: Schiltbergij illius nobili ductus historia, qua indicat se quondam ad Nicopolim vna cum caeteris Christianis militibus profectum, illicque affecto Sigismundo imperatore insigni illa clade, ab immanissimis Turcis fuisse captum, et belli iure serui loco habitum, per triginta captiuitatis suae annos diuersa loca peragratum, peruenisse tandem ad Abrahami patriarchae ilicem, in valle Mambrae Ammorraei, iuxta curiam suam, vbi et supremum mortalibus expectandum iudicium, mundi sub origine deplantatam: quae a gentilibus sacrosancta ideo habeatur, et solenni quodammodo consecratione veneretur, quod particula de hac quantumuis minima collo suspensa, regio siue Herculano medeatur morbo. vnde et factum, vt et haec a Sarracenis et Mahumetanis muri ambitu circunsepta, peruigili custodiatur cura, et Turcarum tyranni huius titulo se hucusque voluerint praesigniri, exaruisse hanc Christo Deo et saluatore nostro, crucis in lignum elato, et eam antea priusquam victor ille gentium, missus ab Occidente imperator, virtute et armis illuc profectus, rei diuinae mysteria ceremoniasque, et omnem purioris Christianismi cultum ex integro restituat, reflorere non posse. Et id non tam nostrorum assertionibus, quam etiam Gentilium et Sarracenorum comprobatum praedictionibus: quod et verum esse diui Hieronymi, beati Isidori, Egesippi et Iosephi Iudaei credere inducimur testimoniis, quibus et sacrae quoque adstipulantur literae, quae et Ilicis illius siue Terebinthi, ad quam tres angeli Domini Abrahamo quondam apparuerint, meminere, cum quo et Flauij quoque Vopisci in Floriani imperatoris vita adductum conuenit vaticinium, palam et

omni verborum absque inuolucro confirmans, nasciturum aliquando ex Pannonia principem, et iudices Parthis, et Persis, qui Francos et Alemannos sub Romanis legibus habeat, qui per omnem Africam Barbarum non relinquat, qui Taprobanae praesidem imponat, qui ad Romanam insulam proconsulem mittat, qui Sarmatis omnibus iudices, qui terram omnem, quam Occanus ambit, captis omnibus gentibus, suam faciat: postea tamen senatui reddat imperium, et antiquis legibus viuat, ipse victurus annis centum viginti. Taceo interim, ac lubens praetereo Mothodij, Cyrilli, Rupaecissae, Merlini, Brigittae, Ioachimi, Alsanfredi et Torquati, atque aliorum multa non e Druidum quercubus, aut Corthina Cynthij elicita responsa, sed piis mentibus spiritus instinctu caelitus enunciata oracula: quae omnia tanquam ore vno prolata, iis principibus orbis deberi imperium profitentur. Sed de his satis, redeat igitur nostra vnde digressa est oratio. Soluta itaque vrbis nobilissimae per tyrannum crudelissimum obsidione, Hybraim Bassa consiliarius intimus et secretorum omnium vnicus arbiter (nemo enim in admonendo hoc vno ius maius, aut libertatis plus habebat) collectis leuioris atque expeditioris armaturae equitibus, compositisque ex arte et industria subsidiis, praecedentem a tergo integrum per diem suum tutabatur tyrannum, qui correptis repente signis tanta cum acceleratione illis hinc profectus est, vt et vrbes et oppida omnia, quae improuiso metu et tanto rerum tumultu perculsa, imperium acceperant, et deditionis velamenta oleae ramos scilicet, et portarum claues obtulerant, nullo vel stipendio, vel praesidio imposito, intacta reliquerit: et quinta post abitionem die Budam Hungariae triginta duo milliaribus Germanicis a Vienna distantem, omnibus cum copiis perueniret: non minori cum dedecore et turpitudine ex Germania tunc (quam triennio, quum tamen Romani hanc ducentis et decem annis vix triumpharint, subigere certo sibi persuaserat) qua quondam Xerxes Persarum rex cum tam numeroso exercitu e nobili Graecia aufugiens, amisit tam celeri ex profectione suorum quam plurimos. Quorum cadauera vna cum ingenti camelorum et bestiarum numero strata passim per itinera fuerunt reperta, vi frigoris, hyemis saeuitia, et famis diuturnae tolerantia iam dudum antea emacerata. Petierunt nostri, antiquam legum contra constitutionem, qua (Triphonio teste) cautum fuit, ne captiuorum ratio haberetur aliqua, aut cum hoste de iis ageretur quicquam, captiuorum permutationem, inducti ad id, non tam suorum misericordia, quam captorum Turcarum perpetua precum

instantia. Misso nuncio a Bassa Hybraimo tyranni loco contra morem responsum perbenigne, posse si velint, absque omni periculi metu, de iis qui agant, transmittere. Se enim neque ad praedam neque ad vrbium venisse euersionem, sed vt regem Ferdinandum tam diu expectatum, et nusquam comparentem ferri virga inuiserent: concessisse iam pridem nostratibus non nullis absque omni redemptionis precio liberam redeundi postliminio facultatem, quod vt et ipsi faciant vicissim, rogare. Nam Martis aleam eo nunc progressam, vt hoc commercij genus inter ipsos futurum sit quotidianum. Nuncium ipsum Baptoserica, et Zetlitium vexilliferum, quem in eruptione captum iam supra diximus, aurea veste donatos dimisit, et suis nunciare iussit, se omnia posthac, quoniam et hosti fides seruanda, bona et Attica tractaturum fide, nam quod praesidiis Budam elocatis, pacta conuenta nuper non sint seruata, id non Turcis ipsis, qui fidem semel datam fallere non norint, sed Germanis ipsis potius, qui perierint, imputandum: veritatis tamen sine ratione haec. Certum enim est hos contra ius et fas, fidem praestitam et pacta manu subscripta tyranni, vna cum ducibus duobus Christophoro Besserer et Ioanne Traubinger, inermes iam et deditos, a Gyngisheris fuisse trucidatos. At quis in Cylice fraudem, in Thrace commentum, et in Turca huiusmodi miretur mendacium, quum ij et ridendo et per ludibrium fidem fallere soleant? Praeclara tunc maxime per omne obsidionis tempus, principum Palatinorum Friderici et Philippi virtus illuxit? qui inter caeteros, quamuis multi illic egregij, insignibusque facinoribus et rebus gestis praestantes adfuerint bellatores, veluti inter ignes luna minores emicuerunt. Nemo enim iis vnis vigilantior, nemo laboris et periculi tolerantior: neque enim vllis molestiis exhauriri poterant, aut curis vinci, sed omnia circumeuntes, omnia perlustrantes, nunc boni militis, nunc optimi ducis aut imperatoris munere fungebantur: strenuos comiter compellabant, saucios et aegrotos fomentis et pecuniis mire confouebant et iuuabant, vt plane auitam maiestatem in iis cognoscere potueris, et Palatinum ingenium perspicere. Quare quum alter foris, alter intus, vrbem tanta conseruasset industria et vigilantia, conuersi in eos omnes, hos seruatores patriae, hos [Gap desc: Greek word(s)] et parastatas appellabant. Vnis his omne quicquid vnquam magnificum gestum erat tribuentes et acceptum referentes. Nam et crebrae inter haec vrbis ante liberationem a Turcis factae excursiones, tanta nostris a militibus principis Friderici auspicio repressae sunt felicitate, vt nisi caelestium id tribuatur benignitati, veri fidem, atque crudelitatem superare videatur

omnem. vicit mille Turcas triginta nauibus Danubium transgressos, Marafeldiae per agros rapientes et incendentes omnia, ad Stockorauiam, Iulius de Hardeck comes ducentis cum equitibus missus, in quos quia tum primum sub oculis ipsius arcem et vicum Schmida incenderant, iusto animi dolore commotus, equites tanta concitauit vehementia, vt hos prope prius ad interuecionem caeciderit omnes, quam hunc ipsi adesse praefenserint. Amisit tumultuaria hac pugna, praeter vnum cui Coborle nomen, suorum penitus neminem, et hunc tamen morientem non inglorium. Nam is vt primum mutuum peruentum fuit in conspectum, equum tam acri impetu, calcarium stimulo in hostes adegit, vt per medios et fuga iam effusos, ad naues vique praeter omne negotium proruperit, et vnam ex hisce secum, in quam hostibus grauem et repletam desilierat, ad fluminis ima demerserit, sponte moriens: et non secus ac si veteri Decij alicuius, aut Codriritu, super telum pedibus subiectum consistens, praefante pontifice solennia voti verba, patriae pro salute caputsuum deuouisset. Occîdit partim fudit et cepit. Caspar Erlebeck a Trausintz ad Treselmauri pistrinum, quod direptum incendere moliebantur, trecentos vltra Turcas, decem cum equitibus tantum et peditibus praetorianis sex, inopinantes adortus. Leonidae Spartiadum duci haud absimilis, nisi quod is medios inter hostes concidit, ille vero trophaea ad suos laetus et viuus reportauit. Multi hostes a leuis armaturae equitibus, quos Hussaros barbaro appellant vocabulo, confossi sunt, multi capti, et ad principem Fridericum viui perducti. Multi etiam quum aliquando ad templi cuiusdam turrim nefasti ex sacro, vitae quaeritantes praesidium, confugissent, a Georgio de Leuchtenberg prouinciae praeside, Sigismundo a Wolfgango de Weyx, Bauaricorum equitum praefecto, Corneumburgum iuxta, vbi principis iussu praefidebant, tyranni sub oculis, et toto propemodum Danubij ex ripis spectante exercitu, caesi sunt et ignis fumo, non aliter ac quondam Alexandri Seueri imperatoris iussu, fumi venditores enecati. Liberata autem sic, vtiam dictum est, obsidione Vienna, et rebus his ita insigniter gestis, princeps Fridericus illuc quam maximis potuit itineribus contendit, eo animo atque instituto, vt iunctis vtrinque copiis cum hoste, si is pugnam non detrectaret, acie confligeret, vel saltem postremum agmen praecursoribus, si fugientem consequi non quiret, incesseret aliquantulum et carperet. Quare mox vt Viennam venit, milites conuocare iubet, atque numerum eorum tribunos inire, sed vix coepto lustro, gregarij statim tumultuari stipendium quintuplex ob egregie defensam vrbem poscere

coeperunt, commeatuumque omnium, quos per obsidionis tem pus insumpsissent, gratuitam remissionem exigere. Princeps eos primum leniter et innata pro clementia sua admonere conabatur, ne partam tanto cum decore nuper gloriam, tam atranota vellent defoedari: demum etiam adhortari et precari ab hoc rerum tumultu desisterent, nec egregium illud et nobile, quod ipse instituisset, opus iam praepedirent. Fateri quidem se eos omnes ob nauatam in defensanda vrbe fortem operam, praemio et obsidionali corona dignos: importunum tamen esse his friuolis contentionibus tempus nunc terere. Nunquam enim antea magis, quum hostis interim elabatur, nocuisse differre paratis. Sibi igitur credant, se namque sedulo et diligentia summa curaturum, ne insignis eorum virtus maneat indonata modo in praesentiarum pareant et obsequantur. Mouit nos nihil principis benignitas, sed maiori cum importunitate aera militaria et stipendij auctarium flagitare instabant, et quum ad molliendam illorum pertinaciam, ductores quosdam his longa per militiae tempora notos demisisset, accensi acrius ira, magis saeuire, postremo quoque proiectis sarissis atque lanceis suis ductoribus circumuallatis, ni ocyus aera dentur, lymphati et furibundi mortem minitare. Protracta est huiusmodi concertationibus vsque in serum tota dies, et tunc primum discessum: sed mox postera luce vix dum recte exorta, eo iterum reditum, et tum quoque perniciosum diripiendae vrbis consilium per eos ferebatur initum. Quare quum nec imperium apud hos valere vllum perspiceret, atque se et socios omnes et vrbem ipsam in summo periculo, in summo discrimine versari intelligeret, festinandum duxit, et insano illorum furori antequam maiorem erumperet in saeuitiam, occurrere. Ad compescendum itaque eorum, tumultum, triplex his pactus est stipendium: sed sero numis id tum erat, quia hostis interim ad tuta, et vnde eum consequi haud erat possibile, euaserat. Laxauerat animos forsitan nimia idem sub tempus indulgentia, nec non et rei militaris, dum hostis foris acriter vrgeret, satis licenter habita disciplina. Non mansit tamen id impunitum, quoniam et si facinus illud non eadem saeuritate, qua olim huiusmodi mala expiari solitum fuit, decimatione vel crate sit vindicatum, in capita tamen seditionis, atque autores non nullos tanti criminis vltore gladio grauiter fuit animaduersum. Foedae multae ante tempora exortae sunt tempestates, morbi varij praesertim per Germaniam incogniti, pestilentia ingens, nec non per multos annos continua prope rerum omnium ad vitae humanae vsum pertinentium inaudita caritudo: quibus prodigia multa,

deorum in nos iram significantia, accedebant. Nam Viennae diu antea, tres soles vnico arcu inclusi, integrum per diem in caelo splenderevisi. Luna sanguinea maculata cruce pernox constitit, trabs ingens et trecentorum passuum longitudine, diui Stephani protomartyris, atque vrbis illius numinis tutelaris, per templum ducti, prima post meridiem hora comparuit: humanas haec territa vere mentes ad Deûm igitur concursum delubra, et obsecrationes insigni animorum factae deuotione: id saltem impetrauere, vt certum quod passim imminere ferebatur, ab vrbe et orbe, Friderico et Philippo principibus Palatinis auctoribus, veluti Dioscuris quibusdam, pelleretur exitium.

DE BELLO PANNONICO, LIBER SECVNDVS.

INterea dum haec in Germania Pannoniaque agebantur, imperator Augustus citeriori aberat in Hispania. qui statim ac de his certior factus est, compositis domi rebus in Italiam, quae bellorum adhuc fluctuabat tumultibus, magnis itineribus contendit: et pacata hac, militem qui illic ab eo, quo rex Gallorum captus est, praesederat tempore, secum arripit, et transcensis Alpibus, qui Rhetos Vindelicosque veteri a Germania disterminant, in Pannoniam progredi saeuientique hosti occurrere statuit, sed Alpium fauces nondum in gressus, hostis abitionem turpemque fugam et reliqua omnia vt acta erant, comperit. Quoniam vero hostem hunc quasi dulci illecebra quadam inescatum futura aestate reditutum certo sibi persuadebat, animo secum, quomodo impijs illius conatibus posset resistere, cogitabat. Impossibile videbatur dissidentibus inter se atque mutuis armis contendentibus principibus Christianis, egregium quippiam aut magnificum perficere. nam discordia ipsa, vt plerunque alias ita hoc tempore exitialis maxime iudicabatur et perniciosa. Placuit itaque ante omnia nouum illud dogma, veluti certum quoddam discordiae seminarium mentibus hominum euellere, atque discordantes principes, qui ab inani verborum pugna ad armorum peruenerant insaniam, tanquam reparato veteri Atheniensium foedere et [Gap desc: Greek word(s)] ipsa renouata, in vnitatem concordiamque reducere, atque edicto publico conuentu, Augustam Vindelicorum, antiquissimam quondam Romanorum coloniam principes imperij euocare: quo vt veris sub initium septemuiri electores, alijque principes, Dynastae ac proceres vna cum

ciuitatum legationibus, maiestatis imperio obtemperantes conuenere. Curiam ingressi, et habito senatu in primis noui dogmatis de religione rem ordiri coepere, et ipse imperator Augustus tum Saxonum principem cum suis adhaerentibus monere iussit: dogma illud nouum, quod ipsi sectarentur a lege diuina plane esse alienum. pugnare enim id veluti ex diametro honestiori veterum doctorum cum disciplina, nec cum bonis moribus aut sacrosanctis ecclessiae traditionibus aut institutis conuenire. Desisterent igitur, nec tam friuole a Christiana vnitate discederent, quam caeleste numen veritatis spiritu tam egregie et prudenter a mundi initio confirmasset, prophetae sancti et patriarchae diuinitus et eiusdem numinis instinctu afflati docuissent, martyres et beati Christi confessores felici sanguin sui profluuio comprobassent, et quam tandem, etiam piarum mentium, patrum quoque et maiorum nostrorum vnanimis consensus per tot secula et annorum reuolutiones laudassent piissime et quod et satis esset, saperent: et si haec eos parum forsitan commouerent, cogitarent saltem quam ingens malum esset, statum publicum, otium commune Christianaeque rei tranquillitatem perturbare, praesertim hoc tempore iniquo, quo hostis Turca iugulo nostro intentus, nos tam acriter armis nunc vndique impeteret et vrgeret. At hi in eadem perseueratia, in proposito et animi sententia immobiles perstitere, indicantes etiam se a Christi doctrina Euangelijque veritate recessisse nunquam, et doctorum suorum dogma cum Apostolorum traditionibus in nullopenitus discrepare: propterea nec pudere eorum omnium, quae hi in hunc vsque diem palam docuissent, ipsique credidissent, imperatoria maiestate et principib. omnibus coram professionem publicam facere, certamque et indubitatam rationem reddere. Composuisse namque suos iampridem antea quos euulgauerint in lucemque ediderint libellos multos, sanae doctrinae atquae purioris Christianismi testes et indices sinceros, nunc se hos, quibus totius dogmatis atque fidei ipsorum contineretur summa, humiliter offerre: paratos etiam de iis cum doctis, si quomodo pacari posset res, amice conferre. Non displicuit Carolo imperatori reliquisque, Germaniae principib. ac Dynastis, proposita mutuo conferendi conditio. Lecti sunt igitur ad id ex omni coetu vtraque a parte viri septem omni eruditionis genere atque prudentia singulari praestantes: qui collatis vtrinque sententiis atque nodosis argumentationum Meandris resecatis, controuersiae de capitibus acri iudicio et diligentia summa multum disseruere. Et a multis creditum eos tum sublata concertationis atque dissidij materia, rem

componere potuisse omnem, si illi, qui sparsis per prouincias ac territoria sua monasteriis bona, quae adimere ausi fuerant, tunc restituere voluissent. Nam quum haec contra ciuilium legum constitutiones fieri viderentur, iussit imperator, redditis ablatis, manibus posthac temperare. Quanquam autem illi mandatis forsitan obtemperassent libenter, quia tamen ablata ministris suis beneficij atque donatiui loco concesserant iam, parere huic sacrae iussioni non poterant. Moti itaque hac atque alia de qua hîc disserere longum foret ratione, imperata facere recusabant. Imperator igitur mandara ingeminare ac repetere coepit, hi vero tanquam iure licuisset id se defendere. Discessum fuisset tunc proculdubio infecto omni negotio, nisi Fridericus princeps Palatinus, cuius opera et consilio tunc maxime vtebatur Augustus, rem illam sua pro prudentia alium ad conuentus diem, qui Ratisponam indictus est, distulisset, et spe siniendae illic controuersiae facta, commune aduersus Turcas principum consensu impetrasset auxilium. Sed idem tunc Ratisponae pene contigit, quod antea Augustae. Nam si Ludouicus princeps elector, palatinae domus natu maximus, vna cum archipraesude Moguntino eodemque principe electore, partes suas non interposuisset, et illinc quoque eodem modo, quo antea priore in conuentu infecta pace fuisset discessum: quod vt hi duo principes bonorum perquam optimi sensere, atque dissidium illud iam nihil aliud, nisi bellum ciuile et intestinum spirare intellexerunt, Suenisfordiam Franconiae oppidum secesserunt, et assumpto arbitratoris officio, rem inter imperarorem ipsum atque vtriusque partis principes dictis legibus, hunc in modum composuere, vt rebus eo in statu quo tunc essent, sic permanentibus, nihil a quoquam siue veteri is adhaereret disciplinae, siue is nouum sectaretur dogma, innouaretur: sed omnes quasi factis induciis donec coacto concilio generali, res ex integro decideretur, manibus ac iniuriis hinc inde temperarent, praestitis tamen nihilominus communem aduersus hostem interim communibus auxiliis et promissis, et imperator Augustus apud pontificem maximum institutum maturaret concilium: vel si id tam mature maiestas sua impetrare non posset, alium saltem ad componenda reliqua conueniendi diem indiceret. Gratae fuere maiestati Augustae propositae leges hae, et a partibus vtrinque animis laetis acceptae pacis conditiones, et principibus electoribus, quod tumultum quem hucusque per tot annorum curricula componere potuisset nemo, soli ipsi prudentia sua et opera indefessa sedauissent, gratiae ingentes actae, et non immerito: nam nemo antea in labantem Rempublicam plus opis aut operae

contulit, quam hi duo principes in hanc tum temporis dissidiis et tumultibus fluctuantem industria sua contulere. Non abierant adhuc Ratispona principes, nec consilium omnino erat peractum, crebri nuncij Solymannum Turcam nouam et priori longe maiorem in Pannoniam parare expeditionem, referebant. Imperator igitur et principes non diutius cunctandum rati, soluto conuentu, rem quoque duxere maturandam: ne dum lento quodam vt anteriori in profectione ad arma procederetur gradu, hostis interim pro celeritate sua praeoccupata prouincia, damnum daret ingens: aut vulnus, quod omnem superaret artem, inferret improuisus, et recte quidem et prudenter. Nam cunctatio nisi certo quodam et Fabij illius Romani iuxta institutum reguletur modo, noxia est plerunque bello, inutilis et damnosa, praesertim hunc aduersus hostem, qui ocyor Euro ire solet ac redire, atque h? vel illic, vnde minus speres insultare. Constitit ob rem priori bello prudenter beneque gestam, iterum Augusti Caesarisque et communi omnium principum suffragio, penes Fridericum prineipem imperij summa, additi sunt huic Apocleti et belli consultores, Gulielmus de Rennenberg, et Georgius de Haydeck, antiqua et heroica apud Germanos prognati familia, Rinhardus de Neynecka Glatt, Sigismundus de Hesperg, Wolfgangus de Affenstain, et Vlricus de Schellenberg, equites aurati omnes, nisi quod et posteriores duo iuris diuini et humani non fuere imprudentes. Atque soluto sic conuentu principes vt primum domum rediere, habito vndique per prouincias delectu, auxilia promissa ad locum et tempus constitutum ordinauere. Quare et princeps Fridericus profectionem suam duxit accelerandam, iniquum ratus, si [Gap desc: Greek word(s)] ipse serius, quam caeteri adueniret. Ordinatis igitur sua in prouincia sedulo rebus, diebus paucis interiectis. Abudiacum Danubianum Thermis et veterum scriptorum monumentis celebratum, atque sex millibus passuum supra Ratisponam existentem vicum reuersus est, et Carolum Augustum fratremque eius germanum, quem is inter haec vnanimi principum electorum consensu, raro fraternae concordiae et antiquitatis exemplo consortem imperij et Caesarem adsciuerat, ibidem conuenit: cum quibus de belli rebus pauca, nam plura nec res nec tempus patiebatur, colloquutus, castrorum locum in Lupi campo, qui Danubij fluminis secundum ripam e regione vrbis Viennae et pontem prope expositus est, capere iussus, quod vel is situ et natura ad pontis fluminisque custodiam, et ad conseruandum liberum in vrbem aditum commodior, vel quod Martij animalis ab nomine, cuius femina olim geminis fratribus imperij conditoribus

felicia vbera praebuisse feratur, auspicatior iudicatus. Additum tamen, in rem praesentem quum venisset, de his Apocletorum atque Petri de la Quoua, qui et castrametationum maxime esset gnatus, consilio commodius tractarurum multa: tunc quae iam non cogitentur animo occurrere, se quoque ambos cum exercitu quem peculiariter spopondissent, et qui nunc in Hispania Italiaque conscribatur, breui affururos, id saltem caueret, ne capta semel in Lupi campo castra, ipsorum ante aduentum et se insciis hinc amoueret aut transmutaret: sed ea potius interim vel ducto vallo et folla, veteri Romanorum more communiret: vel antiquo Germanorum instituto, carrorum multitudine circumsepiret: militemque rudem adhuc, atque variis ex gentibus congregatum et collectum, arte quadam et disciplina militari, aduersus callidum ac dolosum hostem hunc praeliari erudiret. Multum enim veteranum et exercitatum a nouo et tyrone differre: et hac ratione fieri, vt hi quasi phratria quadam et amicitia mutuo contracta, firmius inter se cohaeretent: et cum neccessitas ingrueret, fortius praeliarentur. Finito colloquio, acceptoque hoc mandato, Fridericus princeps celeri cursu Boiodurum ad Ernestum Bauariae ducem, locique illius praesulem deuehitur: et quoniam sitocomiae munus atque omnis annonae militaris cura huic erat demandata: hunc vt commissum sibi officium gnauiter exequeretur, compellans familiariter, est adhortatus. Nosse enim quantum periculi immineret, si annonae penuria in castris oriatur, vel si ea minus iusto vel maiori, quam par sit precio venundaretur. Nec diu moratus illic Chornum burgum appellit, militemque ipsum in radicibus montis Peysenbergi, iuxta arcem Greitzenstain, castra prima interim capere iuber, atque mox Labacensi episcopo Ioanni Cantio, atque Petro de la Quoua, aduentum suum in vrbem Viennam, vbi hi praesidebant, significat: ad monetque vt postera die imperatoris Caroli Caesarisque Ferdinandi mandata de belli rebus audituri, apud eum Chornumburgi conuenirent. Sequenti die exorta, hi vt iussi erant, comparuerunt, et exposita Augustali sententia, castrorum de metatione et loco diligenter et omni ratione excussa, diu consultauere: et ex quisitis animorum sententiis multi erant, qui castra Stubae ad portam inter vrbis Viennae moenia, et secundum totrentis nominis eiusdem ripam iudicarent collocanda, multi (et quorum pars obtinuit quoque) qui principali a decreto ne latum quidem vnguem existimarent discedendum, inducti etiam noua ratione, quod nec milites numero plures, nec qui eos recenserent, adhuc conuenissent. Nunciatum eo tempore Turcarum tyrannum

Constantinopoli sexcentis militum millibus iam antea pridem egressum, Gunzam exiguum oppidulum, nulla arte, opere, aut natura munitum obsidere, idque non die aut nocte intermissa oppugnatione omnium copiarum vi premere et vrgere. Praesidebat autem illic centum cum militibus tantum, Nicolaus Iureschitz, vir pietate quidem erga Deum et patriam insignis, qui quamuis rerum omnium, quae ad obsidionem tolerandam erant necessariae, plane foret inops, neque enim has Turcae tum celeritare praeuentus comparare potuerat, belii tamen machinam in se vnum conuersam tanta fortitudine animi diebus vrginti quinque sustinuit, vr eum omni ope humana destitutum, tanto hostium a furore solo auxilio diuino intelligeres conseruatum. Excitauerunt Turcae circa oppidi muros in planicie, nam et hoc in plano fitum est, qui moenium altitudinem superarent, aggeres duos, vnde semper defensorum terga in oppugnationibus tormentorum globulis et ictibus crebris pulsabant. Actum fuisset semel de nostris, nisi Deus suorum misertus, malum hoc auertisset dubio procul. nam Turcae illatis vltra vallum et moenia supra vexillis octo, eos omnes tum inde depulerant, et erant iam sine defensore moenia, et sine propugnatore oppidum, quoniam omnes tunc saucij et fessi testudinis sub munimento delitescebant, et nemo erat, qui iam posset vel auderet resistere, sed ecce imbellis aetas, senes, pueri, matres, quae hucusque aedium intra parietes se continere iussa, alta voce et pectore imo, Dei auxilium, fidem et misericordiam implorans, mirifice fuit exaudita. eiulantium enim clamore hostes animis perculsi oppidulum milite oppletum existimantes, oppugnatione obmissa a moenibus victores resiliunt, numinisque praesentia perterriti, persequence etiam nemine, eadem pene turpitudine aufugere illinc compulsi sunt, qua olim Hercules abiecto clypeo aureo, ab Oxidrochis louis fulminibus, et rubente dextera caelitus defensis, tentatum, si Nicolai animus ad deditionem compelli potuisset, sed frustra. Frendebat igitur caelestium consiliorum ignarus tyrannus, dentibus atque animo et ira aestuans, oppidum illud inducto aratri sarculo, funditus cogirabat euerrere. Quia vero Deus optimus maximus, cuius nutu reguntur vniuersa, occulta et immensa benignitate sua, qua se pie colentes fouere semper solet, saeuientis alio auertere voluit institutum. Ibrahimus enim Bassa (cui in admonendo ius summum fuisse supra diximus) statim ac tyranni mentem eo tendere intellexit, captato peropportune, et donec animi aestus aliquantulum resedisset, expectato tempore intercesfit, inquiens: Hanc rem nec nomine

nec magnitudine sua dignam parare, si tot virium, tot operarum in oppidi vnius tam inualidi et imminuti expugnatione prodigere conaretur, vnde tamen vix vel praemij vel gloriae quippiam foret expectandum. nullam enim inde si etiam id expugnari detur, apud quenquam oriri admirationem. Nemini enim mirum videri, magnis copiis et tantis, oppidum natura et praesidio inualidum, expugnare: praesertim perseuerantia tanta, qua etiam inuicta alias saepe debellarentur. Ediuerso autem si belli fortuna, cuius vicissitudines plerunque incerta contingere solerent, necessitate in diuersum cessisset, magnum sui inde apud omnes generari contemptum. Quare consultius esse militum laboribus, in re tam exigua, et vbi honoris nihil sperandum, parcere, et eosdem ad opus maius, quod restare non ignoraret, reseruare, quam vittutem et fortitudinem vbi ostendi non queant, in tam ignobilis vici illius oppugnatione frustra et inutiliter consumere. Nam licere iam minori cum dedecore hinc abire, quam post vltimos conatus, viribus attritis demum et infecto negotio, discedere. Magnificentius itaque esse, obsidionem illam soluere nunc, atque Nicolaum euocatum oppido donare, quam tanto cum militum discrimine suprema quaeque experiri. Dictis his atque huiusmodi similibus rationibus adductis aegre tandem obtinuit, vt tyrannus ipse Nicolaum, quem armis vincere non potuerat, misso caduceatore in castra ad Ibrahimum vocari atque hunc in modum oppido quamuis alieno donari pateretur. Vocatus autem Nicolaus, quanquam, lethaliter vulneratus esset, spemque iam nullam reliquam haberet, venire tamen ad Ibrahimum etiam tum constanter pernegabat, nisi diplomate et obsidibus praestitis factus securior, ne quid ab eo, quod vel a dignitate sua, vel a religione Christiana et fide foret indignum, exigeretur. Laudabilius esse ratus, vna cum suis fortiter interire, quam se suosque ludibrio, atque fluxae hostium fidei credere aut offerre: et quia ob magnanimum viri responsum creditum res ipsius non vsque adeo accisas, nec vires adeo attritas aut labefactatas, quin insultantium ac impugnantium vim aliquandiu adhuc sustinere potuisset, id quod petebat, non fuit negatum. Nam Turcarum ex nobilioribus obsides duo dati sunt propere, et diploma vt petitum fuit praestitum et oblatum. Egressus itaque Nicolaus acceptis his oppidum, Ibrahimi in conspectum postquam peruenit, honorifice exceptus et considere iussus, de tribus tantum praecipue fuit interrogatus. Primo, an ex veteri morbo, de quo in Thracia nuper quum legationis munere apud Solymannum imperatorem fungeretur, laborasset, iterum reconualuisset. Secundo,

an vulnera, quae proxima in oppugnatione excepisset, forent lethalia. Tertio, qua fiducia ductus imperatori Solymanno, cui caeten omnes vicinia iuncti colla sua submisisset, solus ipse hucusque tanta animi pertinacia restitisset. Mirari enim se si vllam spem in rege Ferdinando, Calypede modo, et nimium tardo existimaret reponendam. Inferebat ad id Nicolaus, primum gratias ingentes se agere, quod de aegritudine sua praeterita et vulneribus in propugnatione proxima acceptis, tam humaniter fuisset percunctatus, liberatum se Christi saluatoris sui gratia morbo iam pridem, nec vulnera esse lethifera. Ad tertium autem quod attineret, nosse eum pro prudentia sua, boni bellatoris esse, aduersariis et hostibus magnanimiter resistere, nec rebus asperis facile perturbari: aut grauibus fortunae insultibus, gradu et animo leuiter deijci aut dimoueri. Se humana ope destitutum, diuinum confugisse ad auxilium, quo conseruatus hucusque perstiterit inuictus: quod et sibi posthac nunquam defuturum speraret. Regem autem Ferdinandum quem nunc Caesarem et Augustae maiestatis haeredem omnes Christiani orbis principes legissent et adgnoscerent, tam procul non abesse, quin et breui magno cum exercitu esset affuturus. Quare si sibi in hunc vsque diem non sit subuentum, se nihil mirari, multas namque caussas et rationes, quibus institutum praepediri potuerit opus, interuenire potuisse, quum fortuna instabilis alias a natura, quia sine pedibus nusquam minus, quam in bellicis rebus Martiisque negotiis sibi ipsi constare soleat. Admiratus igitur Ibrahimus magis ac magis excelsum et inuictum Nicolai animum, quum illum non solum oppido, quod per tot dierum spacia tam insigni cum virtute aduersus tot hostium millia defendisset, sed quouis etiam ingentissimo praemio dignum tacite apud se iudicaret, donare se imperatoris sui Solymanni nomine eum hoc oppido inquiebat, ob virtutem suam nobilem, et in defensando oppido egregie operam nauatam. posse enim nunc, si velit id omni sine dubio vna cum praesidiis et defensoribus suis perdere penitus et euertere: quia vero natura sua mitis sit ac elemens imperator Solymannus, virtutumque ac fortium virorum maximus amator et spectator, iussisse ei et oppidum illud vna cum commilitonibus et praesidiis suis in praemium virtutis conferre rei alienae satis munificus donator, nunquam forsitan donaturus, si hoc insigni absque iactura et clade milirum suorum sperasset expugnare. Accepit munus hoc gratiis actis et animo quidem laeto Nicolaus, deprecans, vt et munificentia illa liberius atque militum absque iniuria frui liceret, violentas manus illorum cohibere pollicitus est, id se curaturum

Ibrahimus, dummodo et ipse vicissim in aegrotantes et saucios Turcas, qui exercitum consequi non valerent, suos quoque saenire non patiatur: et sic coepta obsidione postera die soluta hinperrectum. Certiores itaque facti de obsidione oppidi (nam reliqua adhuc ignorabant) princeps Palatinus proceresque Germani, quonam pacto subueniri posset obsessis, inter se collatis sententiis iterum consultauere. Et quoniam nondum tantae militum confluxerant copiae, nec tantum exercitui inerat robur, vt cum hoste aperto Marte contendere liceret, tutius iudicatum hos subsidiis quibusdam atque annonae prouentibus, elusis per noctem hostium vigiliis, donec imperator Augustus, Caesarque Ferdinandus maioribus cum copiis aduenirent, munire et adiuuare. Inspectae tunc tormentorum machinae atque annonae et prouentuum inita ratio, et vbique negligentia quaedam et incuria reperta. mandatum itaque his, quibus id negotium publice iniunctum fuerat, sarcire neglecta, et prospicere in tempore, quae inde euenire possent incommoda. Soluto concilio, vrbem versus ad conuiuium, quod Labacensis episcopus opulentia et apparatu magnificum principi Friderico caeterisque heroibus parare iusserat properatum: et quum ad pontes illos Danubianos, qui numero tres sunt, fuisset peruentum, milites omnes per stationes custodiasque diuisi, armorum strepitu bombardarumque boatu praetereuntis excipiebant: non minus honorificum etiam tum, quam olim armis laudare existimantes. Primi pontis munimenta Caspar Rurzan prouincialium cohortium ductor obtinebat. Secundi, Sigisinundus de Brandis classiariorum nec non Manipulorum quorundam Nauarcha. Tertij, cum vrbis moenibus Lotroniae comes, structae acies atque inter se concurrentes naumachiae atque terrestris praelij speciem exhibebant, spectatu quidem iucundissimam. Inde in vrbem ad conuiuium maxima congratulatione et laetitia omnium peruentum: id non diu protractum. nam mox ad consilium rebus sic exigentibus reditum, et decretum imperatori Carolo Caesarique Ferdinando omnia haec de Gunzae obsidione, de commeatu, de machinatum tormentorumque refectione, de castrorum metatione, atque de ducum tribunorumque militarium absentia, per quae omnia, quibus instituto et excursionibus Turcarum obuiari posset, praepedirentur, ocyus misso cursorio nuncio significare, precarique maiestates, aduentum institutamque profectionem iam tandem velint maturare. Et post haec vrbis moenia refecta, muri solidati, addita propugnacula, auctae turres. Silua Viennensis (nam et haec ab vrbe ipsa, nomen retinet) arborum struibus ne receptaculi loco hostibus foret,

occlusa. Consumpta huiusmodi sedulitate sic tota die eaque iam in vesperam inclinante, digressus a reliquis heroibus princeps, Vagitium Paulum, cuius supra libro priori saepe meminimus, aegrotantem ex intinere inuisit humaniter et alloquitur. Dein Loysium de la Quoua, mille quingentorum Hispanorum praefectum comiter compellans, et militibus illius, quos is statim ac principis aduentum praesenserat, in aciem coire, atque eobem modo quo priores in vrbe pugnae simulacrum fingere iusserat, summa animi delectatione spectatis, ac pro innata comitate sua lingua vernacula laudatis et salutatis clementer, nam illius eam a puero, et eo tempore quocum Philippo rege Caroli Ferdinandique parente in Hispaniam profectus est edoctus, apprime gnarus erat. Vt primum autem et multam sub noctem Chornuiburgum rediit, imperatori ac Caesari haec omnia, de quibus antea in consilio tractatum fuerat gnauiter, notarios ac ex ex ptores illos perscribere iussit: et quamuis ita summis laboribus omnem pene consumpsisset noctem, sub aurora tamen sequentis diei principum imperij auxilia, quae hucusque varia per loca fuerant dispersa, colligere imperat: atque recognita, castrorum locum in Lupi campo, vt cum Augusto Carolo Caesareque Ferdinando conuenerat, capere. Paritum principis mandato sedulo. nam statim conuentum, et castra sine mora, vt iussum, constituta, et quia tunc nonnullorum fraudes, qui priuatam vtilitatem publica facerent potiorem, patuere: atque indicatum Hispanicum praesidium, effracto Chremsij publico horreo, annonam diripuisse, nec Viennam magna copia rerum abundare, quare comme atuum ratio per Palatinum principem, et Apocletos ipsos iterum inita, et iussum publicam quandam venalium facere licitationem, vt miles ea, quibus indigeret, iusto agricolae tamen absque detrimento comparare posset pretio. Erant tunc in castris neque machinae neque tormenta, quibus ea quouis saltem modo munire liceret. Rescriptum itaque de his Caesari Ferdinando, qui horum sumptum atque curam Augustae susceperat, vt haec iuberet ordinanda. Commissum id a maiestate sua consiliariis Viennae praesidentibus, qui bombardulas carrathas (vt vocant nostri) viginti duas situ, rubigine et diuturna incuria satis neglectas, cum fossatoribus, iumenris et bestiis iugalibus centum miserunt. Tyrannus autem dum haec tanta diligentia parari vidit, tot tantasque nostrorum copias vndique confluere, diffisus iterum, Mahumeto suo Acynaci, et Diis patriis omnibus, fugam eodem modo, quo priori profectione fecerat, maturare coepit, atque Croatina claustra versus

summa celeritate conten dere. quod vt animaduertit princeps, indecorum duxit plane et a dignitate sua penitus alienum, hostem hunc e Germania, iam tam insigniter et secundo afflicta, inultum discedere: vias omnes praesidiis munire iubet, effugia occludere, et fluminum transitus reiectis pontibus adimere, atque imperatori interim Carolo Caesarique Ferdinando propere indicare, si ipsi negotiorum molibus prae pediti ad pugnam venire non possent iam, militem saltem quem huc vsque apud se retinuissent ad exercitus in crementum sine mora dignarentur transmittere: eique cum hoste pugnandi tribuere potestatem, ne et is nunc quoque post tor et tanta scelera in Germania perpetrata: post tor caedes, excursiones et depopulationes commissas, impunitus iterum elabaretur. Inter haec literae Nicolai ipsius atque Longini de Buchaim (nam et is vna illic in praesidio erat) quibus opem et auxilium precabantur. Viennam allatae sunt, quas ad principem perferendas praesidij praefecti, equitibus auratis Helfrido de Meckau, et Feliciano a Petschau, eo cum mandato dederunt, vt et nunciarent, se his quamuis plane desperatis puluerem tormentarium iam, frumentum et annonam submisisse, oppida reliqua Neapolim, Eisenstadium et Edenborgum tanquam belli turbinibus proximiora, validis equitum praesidiis firmasse, vt ij si qua vis maior aut hostilis tempestas ingrueret, ea aduersus hanc tuerentur, obseruarentque si hostem ipsum frequentibus incursionibus a Gunzae obsidione possent depellere: ob id et eis adhuc primum iuxta consilium commodum videri exercitum ocyus transportare, atque hunc positis castris ad Stubae portam, secundum torrentis ripam vrbi Viennae propius admouere: ita enim abeuntem hostem facilius iusequi licere, atque fugientem impedire, multa tempora, donec pontium per angustias tantus transportetur exercitus, praeterire: melius haec nunc dum commode fieri queant, praeparari. Legatis post acceptas, expositaque mandata, a principe responsum, quae cum Gunzensibus ac reliquis oppidis acta forent, atque de remoranda Turcae abitione consultata, sibi non displicere. Landare igitur se praefectorum industriam et sedulitatem: castrorum autem ad mutationem quod attineret, graue sibi videri, ea maiestatis contra decreta praescriptoque loco mouere. Quam seuere namque olim in contemptores imperij, vel etiamsi feliciter cessisset res fuerit animaduersum, ipsi nossent, nec filiis, nec victoribus parsum. Rectius iam imperatoris Caesarisque rescriptum ad literas proximas, quibus haec omnia significassent expectari. Reuersi erant interea Turcarum ex castris Leonhardus Nogaroli comes et Iosephus a

Lomberg eques auratus, ab Augustis principibus in Thraciam ad Solymannum missi legati, referentes hunc ad pugnam dimicationemque properare, et relicta Gunza Viennam versus cum toto exercitu contendere. Scripserat heac principi Palatino Cantius, se decreuisse aduentantem structis vndique et elocatis siluarum per abdita insidiis excipere, ad hoc equitibus nonnullis celeribus et expeditis sibi opus esse: precari itaque quosdam Germana e iuuentute corporis robore et animi virtute insignes, atque institutam ad rem idoneos legere, sibique in subsidium submittere. Non abnuendum id ratus princeps, mox iuuenes septingetos omni ex nobilitate lectos, vna cum Ernesto de Gleychen comite, qui ducta Graecorum antiquo more sorte his praefectus erat noctis sub conticinium, Viennam misit, sed eadem nocte illud a Cantio, quod Turcarum tyrannum institutam mutasse sententiam indicabat nuncium, ad principem remissum. Quare dilato in aliud tempus negotio, et ab equitibus in castra reditum. Quoniam autem omnia iam Germaniae principum auxilia conuenerant, necessarium duxit ac vtile ductores illorum, tribunos et centuriones omnes a militum vulgo seuocatos, paucis his de magistratibus caeterisque rebus militaribus mature ordinandis commonefacere: diu multumque expectati duces commilitonesque fortissimi peropportune iam tandem aduenistis, et eo tempore, quo Solymannum Turcam omissa Gunza oppido ad Lytae fluminis ripam subsistere ferunt, cunctabundum transitumque eo animo et instituto occulte parare, vt solita celeritate fretus, nos opprimat inopinantes: quod factu haud ad modum difficile illi esse, nemo est, cui rerum nostrarum status saltem aliquantulum notus, qui non perspiciat. Apud nos omnia, quae ad conflictum durumque Martis certamen sunt necessaria, in hunc vsque diem permansere imparata: vacant munera militaria adhuc omnia, praefectus his nemo, quod sola absentia vestra factum. Quamuis enim ad haec heroes nonnulli, virique alij haud ignobiles iam pridem antea, tum ob aetatem multam, tum ob rerum cognitionem insignem nobis summe placuissent, neminem tamen absentibus ac insciis vobis, ad ea ipsa euehere voluimus. Sed in hoc vestrum omnium commune, quum inde communis omnium dependeat salus, iudicium expectare, iniquum rati, contra morem maiorum honorem hunc et liberam legendi militarium magistratuum facultatem vobis praeripere. Quum vero res ipsa ob vicinitatem hostis, qui admotis castris, tam prope nunc ferox et minitabundus consistit, moram aut dilationem longiorem non admittat

aut patiatur, sed festinationem summam exigat potius et defideret: decreuimus vt electionis negotium illud citius et feliciori auspicio queat expediri, hos vobis veluti candidatos quosdam proponere. Gulielmum namque de Renenberg comitem, prudentia Nestorem, magnanimitate vero et vincendiarte Achillem aut Aiacem, equitum magisterio dignum iudieamus: Theodoricum Spettium, pectoris robore Martem quendam aut Diomedem, campi praefectura et Marscalliae munere: Vlricum a Schellenberg, fortitudine Mutium, scientia iuris Scaeuolam, recognitione militum et censura: Ioannem Hilliche vigilantia Draconem Hesperidum, aut Argum oculatum, cum vicariis duobus Melchiore de Harstal, et Wolfgango ab Hesperg, vigilarium cura: Ioannem a Stadio, vafritia et industria Ithacensem Vlyssem, Sitocomiae annonaeque militaris officio. Vestrum tamen erit ex hoc tam insigni procerum coetu vel vos velalios quoscunque, qui vobis ad munera haec visi fuerint habiliores legere, vt hi pro tempore, et hostis ante aduentum sic constituti, reliqua in exercitu recte ordinari possint, et quae hucusque neglecta fuere, resarcite. Dixerat haec et continuo ab his, praestito tamen prius militari sacramento, se principis mandato sem per et diligenter parituros, ad suffragia discessum, nec ibi de his diu concertatum, sed mox reditum, principique hos, quos et ipsi ad munia haec placere intellexissent, eis quoque non displicere responsum. Bohemi quoque quia ex Lunae filua millibus octo progressi, Henricho Traysch Hesso et Ernesto de Brandenstain ductoribus, per Marcoman norum fines transierant, atque castra a nostris longius, quam e re fore visum posuerant, ea vt viribus vnitis hostiles insultus facilius sustineri possent, propius coniungere, et admouere iussi sunt. Redierat sub idem ferme tempus ab Augusto nuncius cum literis, quibus maiestas ipfius principi Friderico cum hoste agendi, atque ex Lupi campo castra mouendi facultatem pernegabat, fignificans se breui reliqua exrercitus cum parte adfuturam, com meatuumque ac aliarum rerum omnium rationem diligentem tunc babituram: subijciens etiam his, quoniam superioris Saxoniae militibus, Ioachimum iuniorem senioris Ioachimi Marchionis eiusdemque principis electoris filium ducem praeposuisset, illis in praesens alium praeponere non oportere. Lectis his ingens laetitia in castris orta, quia tum quod de interitu regni Turcarum in fatis esse passim ferebatur, impletum iri ab omnibus iam sperabantur. Et quoniam constans fama erat, quae linguis mille rerum fidem exaggerare solet plerunque, imperatorem Augustum Reginoburgo egressum, itineribus

magnis, coactoque gradu Vienuam versus pergere, ire placuit, quo eius sub aduentum parata forent omnia, et reliquum quoque militum vulgus, principis in verba iuramento adigere, et armis inspectis recognitum verbis breuibus, quum longiora tempus ipsum non pateretur, vnitatis concordiaeque ad monere: quod intellexisset hostium animos nihil aeque in spem victoriae ac ciuiles intestinasque dissensiones, quas aliquando ob diuersas de ceremoniarum ritu opiniones, inter eos orituras certo sibi persuadebant, extulisse. Et tantum adhorratione illa tam breui et perexigua valuit, vt totum hoc militiae tempus, sine quouis tumultu, aut dissensionis strepitu sit transactum. Iactatum tunc vulgo Hannibalem olim exercitum suum variis ex gentibus congregatum, seueritatis disciplina habuisse concordem: principem vero Palatinum diuersis ex nationibus collectum aeterni numinis benignitate, ac clementia sua singulari, qua etiam Caesarem lulium superarit vnanimem. Scripsit eadem die Cantius principi iterum, se ex Turcis septem, qui Neapolim transfugerint, compertum habere, Solymannum tyrannum incensis ad Lyte flumen castris, Valerianos Croatinosque versus aufugere, atque transmisso Sauo amne, Thraciam repetere, quare equitibus sibi antea in subsidium decreris, nunc maxime opus esse. Abeunti enim bosti, flumina tria magnitu dine iusta obstare, Drauum, Rabam, et Rabunzam, quae quoniam fugam acceleranti, vno die, cum tam ingenti exercitu traijcere foret impossibile, futurum, vt transmissa exercitus parte vna, reliquam in diuersa fluminis ripa ad insidias et occasiones omnes opportunam, trepidus post se cigeretur relinquere. Statuisse itaque hanc vel illic sub silentio nictis, vel ad Croatina claustra, quae spatij ob angustiam ad vnius hominis tantum vestigium paterent, impetere. Princeps vero quia hostis calliditatem non ignorabat, verebatur, ne quum istam exiguam se insequi intelligeret manum, reuertetur ex improuiso, nostrosque priusquam sucurreretur inopinanres opprimeret, praesidum sententiam in hoc duxit expectandam: et quoniam legati illorum, qui non diu post vna cum Cantio ipso aduenerant, eadem petebant et referebant, Cantiusque pro maturando subsidio praesens iterum instabat maiores illi copiae, quam antea sunt, decretae. missi sunt enim cum praefectis duobus Wolfgango a Montfort comite, et a Gregorio Losenstain barone, equites mille sexcenti, qui postera die vt primum illuxit, Viennam profecti, postea Neapolim, regiis equitibus, quos Cantius illuc praemiserat, se coniunxere [transcriber, in the print: cionunxere] , et campi planiciem quae perpetuo tractu ad 26 milliaria Germanica extenditur, ingressi, continuato

cursu [reading uncertain: print faded] hostium vestigia legentes, Murae, pontes, et Graezam Valeriae, quam a Diocletiani filia sic dictam Amianus refert, metropolim sunt praeteruecti, omnibus curribus sine impedimentis, nisi quod Vngarica quaedam vehicula Cotia a patria dicta, quibus commeatuum non nihil vectabatur, eos a longe sunt insequuta. Nouus tunc et incognitus ante Germanis equitibus accelerandi itineris modus adinuentus est. quis enim credat equites Germanos ferrameato et armatura graues, tam breui temporis spacio et non intermisso cursu tot milliaria potuisse emetiri? sed vincit omnia labor: nam nec die nec nocte ab equis discessum, non castris locus datus, non somno aut quieti tempus, donec hostis quaesitus, tandem est repertus. Turca nam que Solymannus, et si Caroli imperatoris Caesarisque Ferdinandi aduentu perculsus, summa trepidatione per claustra, per flumina aufugisset, subudia tamen quaedam et ferentariorum copias nonnullas ingentes nostratium celeritate praeuentus, post se in suam exercitusque tutelam relinquere est coactus: quarum vna, quae et tyrannum ipsum pone sequebatur, et cui Bassa quidam praefectus erat, in hos equites nostros incidit. Trepidatum primo, et mox correptis armis acriter vtrinque concursum: caesi fusi fusique momento Turcae, et ducem hunc quoque suum amisere. Nam Vagitius Paulus illum primo visu agnitum teli cuspide equo deturbauit, impetitum et humi deiectum gladio peremit ocyus resurgere nisum. Caput huius lanceae cuspidi praefixum diu circumlatum, et equo illius ephippium totum aureum detractum, fraena quoque et phalerae vnionibus et gemmis mirum in modum exornatae, victori belli iure tanquam duci a duce opima spolia adempta, virtutis in signum concessa. Multi tunc ex vulgi fece honorem hunc (quia aemulis non caret virtus) Paulo inuidebant, sed nemo bonus (quis enim bonae mentis, viro tam bono et fotri in uideret?) qui Thrax et patria exul pro nobis, et religione nostra suos contra Tluaces et gentiles tam fortiter depugnaret. Alia quoque praedatoria manus, quae numero iustum exercitum prope adaequabat, eo vel repentino equitum nostratium aduentu ab aliis exclusa, vel voluntaria malitia et libidine praedandi impulsa, ad Lyntium vsque Harpyarum quodam more excurrerat: omnia Caesaris Ferdinandi sub oculis incendendo et rapiendo deuastans. Scripsit igitur Ferdinandus Caesar, missis binis literis principi Friderico, admonens ne praedones istos cum tanto nostro discrimine diutius euagari pateretur impune, sed iis procerum consilio properaret obuiare. Princeps per hoc quum antea quod Augustali resctipto, armis, donec ipsius maiestas adueniret,

temperare iussus foret, incertus satis, factus est magis dubius. Vt igitur quid huiusmodi in rebus factu esset optimum ab aliis quoque exquireret, indicto consilio proceres Viennam euocare iussit. Non conuenerant adhuc vocati, et praefecetorum praesidij legati aderant, qui ferentarios praedones istos inter Chremsium nunc et Viennam obuersari indicabant, iis duos exitus tantum ad effugium patere, quos placeret positis illic praesidiis occludere. E diuerso vero et ipse princeps interim et priusquam legati isti aduenerant, tres ex consultoribus belli ad Labacensem praesulem, vt de famae inconstantia certum quid referrent, demiserat: qui quoniam ad Thermas istas Paduanas cum Latroniae comitis militibus in occursum hostis contenderat, Viennae non fuit inuentus. sed non diu post literas ad principem dedit, quibus hostis aciem Neapolim versus dirigere significabat, deprecans equestre quoque hos contra subsidium, cui a principe, quia quo hi euasuri tandem essent, incertum. petita commode fieri non posse responsum. nam debilitatum satis antea per submissum Cantio subsidium equitum robur: consultius videri Viennam ad indictum confilij diem, quo et Marchionem de Quasto, Augustae maiestatis loco venturum speraret, conuenire. res enim huiusmodi colloquio inter praesentes, quam literis inter absentes commodius pertractari, et quia conuentus iam instabat dies, princeps Palatinus prima luce de rebus his, cum praesule illo atque Marchione de Quasto, proceribusque aliis in medium consulturus, Viennam est ingressus, sperans et hos rebus communibus non defuturos: sed iam diei multum processerat, et tamen neque praesul neque Marchio, quamuis proceres reliquique praesentes forent, comparebat: sed demum expectati multum missis literis se venire non posse excusabant: alter quia hostis ad Thermas Paduanas erumpere conaretur, alter quia iniussu Caroli imperatoris atque sine mandato comparere non liceret, caussam et rationem quaeritans et praetexens. Quare indiscusso negotio principum iliorum ob absentiam iterum discessum. Nam et tunc penitus nihil actum, nisi quod Marcomannorum atque Bohemorum duces Zidislaus de Loypp et Ioannes de Berenstain se ad omne obsequium vna cum militibus suis offerentes, a principe Palatino humaniter sunt suscepti: et indicia quaedam varia et incerta non vsque adeo tamen incertis autoribus, de Turcarum illorum exitu sunt allata. Nonnulli enim hos in Viennensi saltu intra latibula ferarum delitescere: nonnulli eas ad Thermas Paduanas, vel vicum Threskirchen eruptionem parare. Quae omnia quamuis ancipitem principis animum in diuersum abriperent,

eo tamen tandem, ne vllam incuria sua praetermisisse videretur occasionem, impulere, vt peditum cohortes nonnuilas cum valida rustic orum manu, quae intercisis arborum molibus saltum circumsepiret, propere dimiserit, atque Pemplingero illi et Turco Valae, quos cum equitibus suis expeditis et Latroniae comitis militibus praesidij praefecti ad Thermas illas hosti opposuerant, communi procerum et Apocletorum decreto equites nongentos ex Bohemis Germanisque lectos cum peditum cohortibus octo in auxilium demiserit, hisque Brandenburgij Marchionem principis electoris filium et Hoierum de Mandsfeld comitem, et Conradum a Bemelberg equitem ilium auratum, qui olim Clementem septirnum pontificem maximum in sede sua tam immaniter perculit, praefecerit: ipseque assumpta exercitus parte, et Zidislao de Loypp, qui mille et ducentos equites, quum sexcenti tantum ab eo fuissent petiti, secum adduxerat, montem Viennensem inter vrbem et saltum eiusdem nominis medium situm spe bona plenus insederit, illicque per integram noctem quamuis durissimae pruinae instaret tempus, ignibus sine et luminibus, ne qua praesentiae eius procul fieret significatio, hostis aduentum et exitum expectauit, sed frustra. Quare et fic transacta vigiliis nocte, ne superuacaneis fatigaret labotibus militem in castra reduxit, imperatorique Augusto omnia haec festina celentate perscripsit, rogitans enixe, si quid maiestate sua absente contra hostem hunc perpetratum iri contingeret, id pro innata clementia animo aequo susciperet, bonique consuleret. Belli namque fortunam non maturum semper, et quod e longinquo aduocetur consilium expectare, sed repentinum potius, et quod sub manu ipsa (vt Scipio dicere solitus sit) nascatur requirere. Saepius enim pugnandum non quia velis, sed quia necessitas impelat, hostis cogat, vel disciplinae militaris ratio expostulet. Aduenerat non diu post, imperialis aulae praetorijque praefectus, Adrianus a Roy comes, mandata quaedam Augustae maiestatis de communibus belli rebus secum afferens, de quibus cum principe Palatino secrete et semotis omnibus arbitris colloquutus, huiusmodi propemodum reportauit responsum: Quoniam moris sit apud Germanos inueterataque consuetudine receptum, res belli atque ad communem statum et vtilitatem pertinentes, vnanimi procerum consilio pertractari, haud iniquum sibi videri, easdem nunc quoque heroum illorum qui imperij atque maiestatis suae pro decore, ad tot et tantos labores perferendos huc aduenissent, communi decreto definire: sic maximum apud hos si veteri honore dignari se senferint, beneuolentiam comparari. Et sic vix dum digresso comite Adriano

a Marchione Ioachimo ex Thermis Paduanis rescriptum, erte per exploratores constare, hostes triuium quoddam, quo vel per Valerianos ad Tergestum illud antiquissimum et nobile, vel per Chenbergum montem hunc taediferum, vel Suuarcacum amnem vorticosum euadere liceret, occupasse cliuum tamen anteriorem et posteriorem, quia vterque natura sua satis angustus esset, et vix plaustro permeabilis, a prouincialibus, arborum truncis, et saxorum molibus praeclusum. medium vero praesidio valido, vt his inde etiam nullus pateat exitus, insessum. Oportere igitur cum toto exercitu priusquam hostis ille lubricus et in constans iterum elabatur, confestim et sine mora insequi. Princeps Palatinus vt haec accepit, communitis castris et relictis praesidiis quibusdam, qui ea tuerentur, postera die se cum inuicta equitum peditumque manu Laxenburgum, mercatura boum insigne emporium contulit, atque inde mox idem Marchioni de Quasto, qui cum Hispanis militibus ad diui Peletini oppidum residebat, significauit, et vt eo vsque nunc progressos hostes, quibus ipse opposifis vndique et elocatis subsidiis effugia omnia obstruxisset, iam tandem propelleret, nec pateretur eos cum tanto Hispanae gentis dedecore in Christi plebem diutius et impune ita pergrassari: sed ab illo quamuis rapi, vastari, ac depopulari coram pene conspiceret omnia, contra hos actum aut gestum penitus nihil. Quam autem ob rationem nec hodie satis constat, multi vt est dicax militum vulgus, metu id, multi inuidia, qua is erga Germanos peculiariter moueretur, factum iudicabant. sed an verum id sit, quum et innocentum milites proscindere famam saepius soleant, incertum, hoc tamen certum alterum nec pium satis, alterum nec vsque adeo magnisicum. Hostes vero cum omnem exitum aufugiumque intelligerent esse occlusum, nunc illuc rimam quaeritantes, incerti et furibundi circum ferebantur: quare Glogenitz primo, dein Bistorphium quo vsque et Brandenburgij Marchio eos est insequutus, procurrebant: postremo etiam Loyberstorphium, quo et princeps Palatinus sub media nocte, quum et hos castra sua illic posuisse exploratores indicassent, motis propere signis est profectus, et mox iterum et vix dum explicatis tabernaculis et tentoriis hostes adesse, compositaque acie aduersum nos contendere relatum, quare ad arma a nostris conclamatum, sed vana trepidatione quorundam id factum: nam et ij nec illic diu perstiterant. Missi itaque ad exploranda visendaque omnia ex nobilioribes equites quatuor, qui vsque Starckenbergium arcem progressi, eos in valle ima inter Altenmarckt oppidum, et vicum Podenstain, ingenti praeda

onustos consedisse compererant. Sub idem tempus sunt reuersi, nunciantes illos montium intra septa, quae ob angustias nec equiti peruia forent, se occuluisse, nec diu post, Turco Vala mille cum equitibus suis, quibus praeerat, idem indicaturus superuenit, ob armorum vestiumque similitudinem primo hostis creditus, postea vero ex signis, quae errorem nostris aperuere, agnitus, vnde et arma, quae miles repentino tumultu arripuerat dato redeundi signo reposita. Quum autem iam post multa diuersaque explorationum indicia certum esset, vbinam locorum hostis resideret, commodum visum Philippum de Oberstain Rhenensium ductorem, cum expeditis cohortibus quibusdam, vt si itineris celeritate atque temporis opportunitate quid proficere posset, praemittere, et huic tandem etiam quod cunctari ali quantulum videbatur, Sebastianum Schertlium Augustanae Vindelitiaeque, et Ioannem Sayler Palatinae cohortis praefectos, cum veteranis trecentis in subsidium, et ad ferendam opem tanquam manu et consilio prompros bellarores submittere. Qui acto raptim agmine ad Philippum statim noctis tamen sub conticinio peruenere, et hostis praesentia animaduersa castrorum situm et reliqua speculaturi per sentes et vepres atque alia siluarum abdita ferarum more reptantes, ad procubitores ipsos in stationibus pro exercitu suovigilias agentes penetrauere: ex quibus vno, fuga sibi consulentibus reliqui, peropportune capto, quindecim Turcarum millia in valle proxima castra posuisse, cognouerunt. Ad supremas igitur vigilias, et eo vnde intra vallum ipsum et castra prospicere licebat, progressi, eos, qui intra castrorum se munimenta condiderant, adducta sagittariorum cohorte adoriuntur. Fundentes namque numeroso crepitu a bombardis ignitos plumbeosque globulos, stertentes passim atque graui somno oppressos et torpidos Turcas vel premebant, vel ad arma excitabant: qui conscensis raptim equis ex valle in montium cacumen prosiliunt, et structa protinus acie, militibus nostris animo et impetu ferocientes occurrunt, quos nostri studio quodam retrocedentes extra siluae fines, vbi caeteris cum cohortibus Philippus illede Oberstain constiterat, tanquam ad paratas insidias pertrahebant, alacritate summa etiam nonnunquam Sebastiani Schertlij illius et Saylerij iussu, quorum industria haec omnia agebantur, tam diu obsistentes donec a sagittariis illis eminus consigerentur. Cecidere nocturno hoc praelio, et priusquam ad Oberstainum fuisient protracti ex Turcis pene mille, nostratium paucis desideratis. Nam et si saepius contempta paucitate nostra ad obterendum tota acies in nos conuerteretur, sagittariorum tamen fortitudine

haec semper cum clade quadam insigni et iactura repellebatur. Et quoniam intempesta iam, nox erat, quae rebus gerendis plerunque est inutilis, armis aliquandiu temperatum, ex acie tamen vtrinque non disccssum, atque id tandem quod actum, ad principem Palatinum, vt ante abitionem cum Schertlio conuenerat, relatum. Qui vt primum de iis certior factus est, milites omnes sub diluculo armis et equis paratos cum silentio proxima in campi planicie adesse imperat: vt eos inde ad loca insidiis aptiora pro tempore, et antequam hostes Iatius propellerentur, posset elocare. Quare per eam noctem equis nec sellae nec fraena detracta, nec equiti ferramentum. Nam et princeps ipse eodem oneratus, noctem exegit insomnem Homerici illius memor, non decere Pemnona [Gap desc: Greek word(s)] aut alium quempiam primarium virum, cuius curae populorum multitudo sit commissa, solidam dormire per noctem: praesertim quum tot momenta rerum ex eius quoque arbitrio dependeant. Praeterierat iam tertia vigilia, et aurora ipsa lucis aduentum ostendere videbatur: datum est militibus per praecones tacitum proficisendi symbolum. nec mora, dicto citius parent, et in constituta campi planicie, vt iussi erant, conueniunt. Habebat haec Austrum versus montium iuga, in quibus hostium ac cohortium nostrarum acies vtrinque consistebant, a Septentrione flumen quoddam, et paludem voraginibus et limo profundam et inuiam: ab Occidente castra nostra, et vallum, atque a regione et plaga Orientali siluam densam, et ad tegendos pedites non incommode natam. quare trans flumen et paludem, quae ad effugium sola patere credebantur. Theodoricum Spettium cum leuis armaturae equitibus consistere iubet. Funditores vero sagittarios et pedites nonnullos alios inter arbusta iuxta siluam se abscondere. Et dein seipsum inter fluminis ripam montiumque radices, cum reliqua exercitus parte medium continet, vt si quo hostium acies fuga inclinaret, eo se opponere posset, et fugientes intercipere. Quumque omnia iam in hunc modum constituisset, Oberstainum et Schetlium rem coeptam telamque semel orsam, per remissum nuncium peragere admonet, ac fessum vigilia et nocturna pugna hostem iterum adoriri. Quoniam autem interim per noctem, vt eos ad structras praeordinatasque insidias facilius possent propellere, atque a faucibus montium si illuc redire forsitan niterentur, arcere, cohortes suas post hostium copias circumduxerant, terga illorum confestim bombardarum glandibus, tanquam imbre largissimo iterum compluere sunt adorsi. Pepulere eos breui admonitis illius, quod iugo castris nostris imminebat, et vnde in campos armis virisque fulgentes prospicere

licebat, fastigium et cacumen. Quare illi primum conspectis agminibus nostris, veluti viso lupo exanimes et amissa voce conticuere. Mox vero et postquam spititus redditi, sublato ingenti et ad sidera vsque clamore, barbarico ritu ferale quid vlulate, atque tum etiam veteris militiae memores, et in cuneos arctius constipati, suspenso pede et animo effugium circunspicere. Iussit hos princeps inter spem metumque dubios, excussa campestri machina primum excipere, et non diu post fulmine hoc territos, dato per lituos tubasque dimicationis signo inuadere. Impetiuit illos primum Bohemorum atque Slesitarum equitatus: qui ad signa cursoria, vt nostri appellare solent, a fronte agminis principalis constiterat. Deinde et ipse princeps phalange sua et armatura graui, magnamimiter et acri impetu concurrens. Quare certamine paruo in fugam foedam versi, totis campis palantes, nunc huc, nunc illuc sunt circumacti, et demum etiam cum omnia effugia insidiis praeoccupata et occlusa intelligerent, deficientibus pauore animis, per omnia arcta praeruptaque veluti caeci ruentes, in flumen paludemque praecipitabantur, vbi pars quaedam profundis gurgitibus hausta submergebatur: pars alia relictis equis, reiectis sarcinis et vestimentis, atque solis armis, quibus se tutari posset aliquandiu retentis, corporibus nudis enatabat: multis tamen limosa paludis vada obstitere, omnemque fugae spem ademere. Haerentes enim illic tanquam pedica irretiti, et ocyus se inde expedire nequeuntes, ab equitibus peditibusque nostris, qui vna cum Spettio illo vltra flumen subsederant, trucidabantur: quos princeps quoque ipse cum eos contempto omni diserimine vitae in diuersam fluminis ripam, eniti, seque iterum conglobare animaduertisset, traiecto statim umne est inse quutus: et continuato cursu, nunc a fronte, nunc a tergo et latere fortiter insistens, per miliaria duo Germanica impellebat, nec antea destitit, donec caedibus et vulneribus abunde satiatus, ad Marchionis illius a Brandenburg milites protrudisset, qui et si rerum harum penitus ignari, casu quodam fortuito superuenissent, intermissum tamen iam reintegrabant praelium. Caesus est tunc iterum magnus hostium numerus, et magna tunc quoque Marchionis antiquos auos et proauos manu et fortitudine referentis emicuit virtus. non solum enim is inter primos dimicabat acriter, verum etiam et ad idem faciendum commilitones suos verbis adhortabatur, et exemplis magnanimiter admonebat. Restabant iam pauci quidam, quos equorum velocitas tutata manibus nostratium eripuerat. Diis immortalibus forsitan ita volentibus, vt victoriae ac gloriae huius omnes nostri sierent participes,

nam nebula quae repente et saltus et campos omnes circa intexuerat, eos ad Cantium illum atque alios heroas Wolfgangum a Montfort, et Gregorium de Losenstain, qui cum copiis auxiliaribus fugientis tyranni recentia vestigia erant insequuti, tanquam ad aras Tauricae Dianae, aut certum quoddam mactationis deduxit sacrificium: nam et illic, vel ab equitibus illis, vel a colonis et agricolis ita caesi et extincti sunt, vt ex quindecim millibus istis, ne vnus quidem, qui cladis nuncium ad suos referret, superfuerit: captus enim est ex his ob peculiare prouincialium in Turcas odium penitus nemo. Signum vnum purpurei coloris ereptum, Caroli imperatori in honorem et victoriae symbolum oblatum, a quo multi, quorum virtus eo in praelio ante alios fuerat insignis, dignitate equestri aureisque calcaribus sunt donati. Captiui multi tunc quoque, quos Turcae solita pro crudelitate nondum enecauerant, recepti. Praeda omnis, quae tamen perexigua fuit, militibus concessa. Fuit haec victoria nostris omnino incruenta. Nam praeter vnicum equitem Agnulum, vulgo Lemle, toto exercitu desideratus est nemo. Videbatur princeps hanc hieroglyphico, quo vexillum suum atque laborum post susceptum praefecturae imperium inseribi voluerat, praeauguratus: quia in hoc Angeli imaginem, dextra macheram, sinistra vero schedam quandam huiusmodi cum inscriptione (e caelo victoria) ferentem, parari iusserat. Turcarum cadauera ob diuitiarum sitim, quas illi absorbuisse ferebantur, (heu pudet auaritiae) in cisa, sed hi stomachi in penetralibus nil nisi vuarum baccas et granula quaedam habere sunt inuenti, ea famis vehementia, Mahumeti sui contra legem, qua ab omni vini vsu arcentur, insumere compulsi, quoniam et prophana et foeda omnia in vsum conuertere necessitas coêgerat. Acta sunt crudelia haec a gregariis nonnullis: de nobilioribus enim atque veteranis, quod vnius probare exemplo sufficit, longe aliter constitit. Fuit hoc in conflictu eques quidam Germanus, Sebastianus de Fleckenstain, nobilitate reique militaris peritia insignis, cui inter dimicandum, Turca quidam sacculum nummis plenum veluti redemptionis pretium quum obiecisset, equi ex sella, in quam sorte quadam deciderat, hunc tanquam victoriae remoram indignabundus reiecit: ad Ditem vestrum hinc abite, inquiens, diuitiae: non enim hîc aurum, diuitias, aut alia huiusmodi irritamenta malorum quaerimus, sed virtutis praemium potius honorem et gloriam militarem. multa tunc Turcarum Saracenicis literis conscripta apud interfectos reperta sunt monumenta, horum elogia siue testamenta, quae ij ob instantem metum, quemadmodum olim ad Vesuntionem Romam

sub Caesare Iulio, in castris antea obsignassent credita. Fugientem tyrannum luesingens sequuta, eum maiori suorum clade, quam antea priori profectione affecit. Relatum namque tunc vltra centum et quinquaginta hominum millia, numinis diuini ira fuisse perempta: non minus ea tum quoque, quam etiam olim sub Sennacherib rege, quum angeli manu vna nocte octoginta quinque millia caederentur saeuiente. Cecidit per idem tempus e caeli summitate pluribus in locis ingens ignium vis, quare a multis creditum, supremum mundi instare diem, quod Adamus Protoplastes, vt Iosephus Iudaeus testis est, hunc etiam sub igne aliquando periturum retulisset, et cometa proximis tribus annis et singulis, qui profectionem hanc praecessere, naturae suae secundum rationem Septentrionem versus, regnorum mutationem significans, appareri visus. Et dracones numero multi, diuersi tamen coloris, per summitatem aêris nunc quoque volauere, Bohemiam petentes, spiritus immundi kakoque daemones, quia ij philosophorum iuxta sententiam migrare nonnunquam locumque immutare soleant, existimati. Parta autem victoria hac ad castra, quae hastatorum agmini asseruanda interim commendata fuerant, reditum, et die vna ad quierem reficiendoque corpora militi concessa, Laxenburgum toto cum exercitu, quem secum adduxerat princeps Palatinus, repeticum, quo et Philippus princeps ex fratre nepos et consanguineus cum Eckhardo de Reisch equite aurato nomine Augustae maiestatis congratulatum venerat, et petitum, vt Strigonium oppidum, quod Caepusij comes viribus ingentissimis oppugnabat, missa copiarum exercitusque parte vi eximeret, obsidioneque arctissima, qua premeretur, quam primum liberaret. Legatis vero quia imperatorem Carolum vna cum fratre suo germano Caesare Ferdinando Viennam appulisse constabat, paucis, maiestati vero suae coram postea concordi procerum sententia hunc prope in modum responsum: Neminem in hac tam insigni principum omnium procerum ac militum corona esse, qui augustissimae maiestatis suae imperium non summo studio veneretur et adoret: id enim sacrosanctum haberi et iudicari apud omnes. quare etsi profectio illa sero nimis iam et eo tempore, quo veteres Romani milites suos olim ex castris ad hyberna deducere sint soliti, apparetur, se tamen omnes ad quoduis periculum pro maiestatis suae ac imperij honore et gloria subeundum, esse paratos: dummodo omnibus vna coniunctim ire, atque toto cum exercitu illuc traijcere liceat, et reliqua omnia, quae ad huiusmodi profectionem sint necessaria, maiori cura et diligentia, quam antea praeparentur.

Periculosum nam que esse, hosti se tam acri et seuero, neglectis omnibus, sine quibus nullum bellum recte suscipiatur, tanquam praedam quandam certam et indubitatam obijcere. Quamuis autem imperator promittendo saltem exiguo aliquo Strigoniensibus subsidio iterum instare decreuisset, principis tamen Palatini consilio destitit et quieuit, indicantis, si Strigonium ipsum eo vsque furorem hostilem et impetum, quo illuc exercitus aliquis vel subsidium traijceretur, sustinere posset, id et postea hyemis beneficio, sub qua omnis oppugnatio inutilis plerunque esset et intempestiua, tutum fore et inexpugnabile. Principi deinde a Carolo imperatore de caeso fugatoque tanta felicitate hoste gratiae ingentissimae actae: duces reliqui, tribuni, proceres castrenses, et milites vna omnes laudati, quod patriam communem et imperium tam insigni opera sua tutati essent egregie et adiuuissent, et ita missione facta cunctis abire libere concessum. Debebatur quidem ob rem bene feliciterque gestam militi laurus, principi triumphus: sed quia non idem hodie, qui olim virtuti habebatur, honos, illis nec vllus decretus est.

IOANNIS CRISPI AEGEI MARIS NAXIQVE DVCIS, BYZANTINI IMPERATORIS TRIBVtarij, ad pontificem Rom. et Christianos principes, Epistola.

QVANTA animi consternatione, quantoque dolore ac cruciatu me, ac mea omnia Byzantino tyranno dediderim, non ignorat Deus, ille vnicus humani cordis humanique consilij perscrutator et inspector, arcanorumque omnium cognitor. Ne autem vos etiam fallat, qua id de caussa factum sit, quo breuius potero, explicabo. Siquidem cum vestra in primis haud dubie intersit, vehementer opto, non tam excusandi mei studio, quam vestra ipsorum salute, ne Christiano desim officio, idem quoque particulatim nostris literis vobis innotescere. Proinde attentis auribus et animis rem omnem, vt sese habet, quae so accipite. Cum proximo itaque Maio, et Iunio, e Ponto et Propontide maximus Solymannus centum et quinquaginta triremes, ac biremes octoginta

et praeter has hippagines, ac oneratias et actuarias naues centum et septuaginta, centumque simul alia non vnius generis nauigia, eodem tempore primo in AEgeum mare, ac subinde in Ionium, et in Hadriaticum, demum ad Epiri littora emisisset, ipse itinere terrestri, cum centum et aliquot vltra millibus, partim equitib. partim peditibus, nullo non armorum ac telorum genere instructis (quae omnia procul dubio ad aures vestras peruenere) Apolloniam recta contendit, Italicum bellum siue solus sponte sua, seu cum sociis principibus (vt fama erat) ex condicto primo quoquetempore suscepturus. Vt igitur illuc appulit, maiorem et meliorem classis partem, in qua decem mille pedites lectos, et duos mille equites robustissimos imposuerat, in Apuliam praemisit. Quae copiae vt in continentem fuerunt expositae, oppida et vrbes aliquot, breui tempore deditione ab incolis vltro facta, partim barbaricae classis, barbaricique terrore exercitus, quem maius indies incrementum accepturum ferebatur, partim etiam opera reguli Vxenti aliquot ante annos regno pulsi, et foedere idcirco atque societate cum aliquot aliis imp. Mahumetano iuncti, in potestatem perfacile redegere. Cum autem ad castra Apollonica ex Cilicia fuisset allatum, Sophi Persarum regem (siue id simulate ageretur vulgareturque, seu ita esse vere constaret) iam bellum parare, ac paulo post in Mesopotamiam descensurum: tyrannus Byzantinus animaduertens sociorum vires et apparatus opinione infirmiores ac tardiores, veritus etiam, si solus bellum id sumeret, ne res ex animi sententia parum procederet, flexo aliorsum consilio, ex Appulia copias et classem cum ingenti virorum et militum, ac preciosae supellectilis praeda, quam improbus Mahumetanus ab iis, qui se dediderant, antea ceperat, in Epirum praeter communem omnium ferme spem reuocauit. Simulato igitur in Thraciam reditu, quem praemisso rumore de Persico bello fucauerat, dum Corcyreum fretum classis innocua praeternauigatura a plerisque existimatur, quod proximis diebus praestiterat, cum Apolloniam peteret insulam, circum quaque ea nauigiis bellicis prope septa, animo intercipiendi quadraginta triremes, ac totidem ferme alia minora nauigia, aliquot item naues vestrorum firmissimum robur, vestramque certissimam tutelam Venetorum: quae inquam illic (vt notissimum est) in anchoris stabant, callidus Barbarus occupari mandat. Corcyrei nihil tale suspicantes, non ignari pacis, quae plures quidem ante annos confecta, proxime inter Solymannum, vosque Venetos firmata fuerat, vbi vestras triremes oram soluere, ac vela ventis dare, pauloque post Tureticam classem appellere, et armatos milites inexpectato in

littus emitti cernunt, pauefacti subito hostium aduentu, sese illico in fugam conuertunt. Alij deuia nemora, reconditas specus: alij praeruptos excelsosque montes petiere, pars circa vrbis moenia rupi asperrimae impositae se recepere. Complures igitur vtriusque sexus mortales principio a Turcis in suburbio intercepti, caesi sunt. Quamuis (vt postea compertum est) multo plures etiam in insula passim abditi inuenti: qui ad primum hostium descensum diffugerant, capti ac interfecti sint. Cum autem praeter priores milites ex Bathroto, locisque finitimis quadraginta mille milites transportati in insulam fuissent, Corcyra vrbs admotis tormentis, et aliis machinis bellicis tertio Nonas Septembris a Barbaro obsideri coepta est. Verum cum perdifficilis impendio munitae, arduoque in loco sitae vrbis expugnatio videretur, largissimis praesertim per eos dies de caelo imbribus assidue decidentibus, coeptam obsidionem (id optimo maximoque Deo in animum illi suggerente, tum Corcyreorum iam fame frigoreque pereuntium, cum vestro omnium beneficio: nam eo propriorem, magisque in conspectu atque eo infestiorem hostem haberetis, si vrbe potitus fuisset) decimo die penitus soluit, incensis interea fuburbanis aedibus amplissimis, et pene innumerabilibus: sacellis item ac templis, aliisque locis cum sacris tum prophanis, ex quibus geminae permagnae ciuitates erigi ac construi potuissent: deuastatisque prius agris, villis, prouinciisque aspectu iucundissimis, ac vere Alcinoijs. Insulaque plurima sui ex parte consumpta, praeda ex his denique quam maxima hominum, auri et argenti, aliorumque bonorum abducta, et nauibus imposita. Quae omnia rapacissimus et alieni appeten tissimus miles Mahumetanus duodeuiginti dierum spacio, vt Corcyram inuaserat, passim depopulatus fuerat. Haec cum Solymannus ita egisset, aduocatum ad se classis praefectum, in Hellespontum rediro iubet. Id se cum terrestribus copiis, misso interim ad vos Venetos nuncio, qui propensum et beneuolum eius animum testaretur, et integrum ad mutuam reconciliationem vtrinque reditum superesse proponeret: Hadrianopolim via Candania regredi quam primum constituit. Cum aunt propter Zazynthum classis ea praeterueheretur, nautici milites nocturno tempore luporum more, quibus peramica nox est, in insulam descendere: ac centum et vltra miseros agrestes, quos ex diurno labore defatigatos, et propterea dormientes inuenerant, captiuos (imo seruos) red didere. Illinc digressus praefectus, cum Zacynthiorum vrbem magno virorum praesidio fir matam intelligeret, et iam ad tesistendum paratam, ad Cytheram cursum tenuit: tentataque arcis illius loci ex pugnatione; cum res ea parum exvoto procederet,

octingentis et vltra vtriusque sexus hominibus captis, ab acto insuper omni Cythereorum pecore cum dominis, et succensis domibus, quae circa oppidum, et in insula frequenti virorum et mulierum copia habitata, passim constructae erant, inde in AEgeum reuertit. Illatisque damnis et malis permagnis et innumeris in eo cursu maritimo tam Monembasien sibus, quam Neopolitanis, ad AEginam non ignobilem insulam maritimis fortissimis viris frequentem ac satis opulentam contendit. A qua cum non procul abesset, praemissis nunciis ad vrbis praetorem, et ciues ad deditionem cum promissis, tum minis sollicitat: recusantibus autem iis, et iam palam resistentibus, signo dato pugnam infert. AEginetae pugnam non detrectant, et audacter sese contra offerunt. committitur praelium atrocissimum, plurimi ex hostibus primo congressu caeduntur: demum cum Barbarus caede suorum admodum indignatus, immisso recenti supplemento militum pugnam redintegrasset, cum parua manus, et iam ex acri longaque dimicatione fessa, tot Mahumetanorum millia sustinere haud posset, AEginetas retrocedere, ac intra vrbem sese recipere compulit. Itaque vlturus audaciam AEginetarum, e nauibus tormenta et missilia non pauca exerahi, et vno atque altero in loco apponi mandat. Diruta igitur maiore nemorum parte, quo patentior militibus aditus foret, quam maximo datur impetu et conatu vrbem adortus, extemplo capit, et eodem tempore expugnat. AEquatis autem moenibus solo, depraedatisque ciuium bonis, ac domibus combustis, viros AEginetas omnes ad vnum obtruncari iubet. Feminas vero tum nobiles, tum ignobiles, ne vllus saeuitiae locus reliqui fieret, ad stuprum nautis et militibus promiscue concedit. Quas, inquam, postmodum vna cum infantibus et pueris nauibus oneratas, quae iam ex ingenti multiplicique praeda fatiscebant, et in Atticam eiectas, Byzantium ad durissimam et perpetuam seruitutem trahi imperat. Deletis penitus AEginetis pari propemodum impetu ac immanitate Parios, et proximos, atque aliorum locorum incolas aggreditur. Quos omnes momento ferme superatos debellauit, depopulatusque est, resistentibus et aduersantibus, senibusque pariter interfectis: arreptis adhaec iuuenibus, qui caedi superfuerant, et remigio addictis: adolescentibus vero constupratis, et ablegatis ad claustrum illud percelebre Constantinopolitanum. vnde sane pueri illuc introducti, puberes iam effecti, et militarem iam disciplinam edocti, nullo non die in perniciem Christianorum postmodum educuntur. Haec atque alia id genus atrocissima et nefandissima cum sub oculis prope nostris fierent, vix vno aut altero die interiectis,

ecceclassis ad nos haud praeter opinionem et expectationem remis velisque simul acta repente adnauigat, imo aduolat. Accurrunt ad vrbem pauidi trepidique ciues, et agrestes, mares feminaeque, desertis totius insulae locis, desertis domibus, relictaque supellectili maiori ex parte. Fit ingens turba, coeunt, lacrymantur omnes, ac vociferantur: it clamor caelo. Quae, inquam, in extremis periculis plerunque contingunt. haud namque ignorabatur, quid ad Naxum classis adferret. Vt igitur ad nostra littora est appulsum, et in ipsis descensum, infidi et inhumani hostes Mahumetani in turrim et domos proximas irruunt: nemineque illic reperto, cellas frumentarias et vinarias atque olearias effodiunt, exhauriunt, euertunt, domosque ac turrim demoliuntur. Interim autem praefecto classsis nuncius ad nos adscendere et aduenire adfertur, mandata quaedam expositurus, proinde fandi copiam petere. Id cum nobis significatum fuisset, etsi aegre, attamen ita sentientibus et volentibus plerisque concessimus. Vt in oppidum et in Ducarium subinde nostrum impius nuncius introductus fuit, in haec verba sine vlla praefatione prorumpit: Si te ac insulas locaque tua Constantinopolitano imperatori (imo vero iam totius Asiae atque breui totius Europae domino futuro) sponte subiecetis, ipsius gratiam facile promerueris: si effeceris secus, ipsius odium indig nationemque tibi denuncio. His quaedam alia in eandem ferme sententiam subdit, fatus: Si te dedideris, integra saluaque omnia tua erunt: alioqui si recusaueris, gratiae locus nullus supererit. quin imo te, ac vxorem et liberos, ciuesque ac subditos omnes propediem vna pessundabimus. adest classis ac potentissima: robustissimus, victorque miles: adsunt armamenta omnia expugnationi idonea. ab AEginensibus, Pariis, atque aliis Cycladum regulis exemplum et consilium sume: praeclara est fortuna rua, ni desipis: cum ex alienis malis valeas, tuo mederi nolis, et cum liceat esse incolumi, sponte detrectes. His auditis, nuncium Christianum hominem aliquantisper secedere mandauimus, vt interim consuleremus ac decerneremus, quid facto opus esset. Itaque eo amoto, pauidi omnes, et moerore ipso pene confecti, consilium inimus: et cum non pauca in vtranque partem strictim, vt ratio temporis ferebat, exposita fuissent, cum nec opes ad repugnandum, nec vires ad resistendum tanto furori nobis suppeterent, nec vestrûm aliquis (vt par fuisset) auxiliator accederet: nec aliunde subsidiarius miles, subsidiariave classis expectaretur, intuiti omnia plena timoris et miseriarum, cogitantesque nos impendenti periculo praedae ac caedis iam obnoxios, cum inter omnes ita constitisset, necessitate coacti,

cui aduersari nemo sane potest, re iam desperata et conclamata conditiones demum perindignas et periniquas accepimus: rati magis e re ac vsu Christiano esse, atque futurum, si mortales pene innumerabiles, quos habebat nostra insula, clarorum olim virorum ingeniis et monumentis affatim celebres, ad feliciora tempora seruarem (quae vtinam mesuperstite contingant) quam si in nullum vsum et commodum me atque illos seruituti atque neci obijcerem: et in commune reliquorum detrimentum, communemque iacturam vna omnes perditum irem. His igitur caussis compulsus, quae fortissimum quenque vestrûm ad idem merito compulissent, Mahumetano tyranno tertio Idus Nouembris deditionem feci, ita illius iugum simul et imperium subij. Pollicitus ad haec et annuatim quinque aureorum millia tributi nomine, iis etiam ante tempus persolutis, quo placatiorem dominum mihi redderem. Quae summa tametsi maior et grauior a nobis, atque a ciuibus nostris aestimetur, quam duci pauperi, et regno pertenui conueniat, integre tamen quotannis a nobis enumerabitur: id quod declinandi euitandique magis aduersi et atrocioris infortunij gratia perfecturum meplane profiteor. Quanquam haud ignoro, aliquot post annos idem mihi quoque procul dubio euenturum, (nisi ipse Christus redemptor noster suppetias attulerit, vestrisque sedatis et pacatis controuersiis atque dissidiis, vos in vnum composuerit, et ad sumendum bellum aduersus potentissimum, et pene inuictum hostem compulerit) quod octogesimo ab hinc anno Constantino Palaeologo nouissimo Graecorum imperatori euenit, qui bello fatigatus, fractusque, cum ab Amurata Turcarum rege pacem ea conditione impetrasset, vt ei ac successoribus perpetuo annuum tributum penderet, id quod etiam quotannis fideliter praestitit: contra omnia humana diuinaque iura, a Mahumeto ipsius Amurati filio et successore, octauo anno post initum et percussum cum patre foedus, de imperio Constantinopolitano exturbatus et eiectus fuit, ac pariter occisus. Arrigite proinde aures et oculos, animosque intendite principes, dum res vestra integra et incolumis est: ac dum vobis aliena vecordia, alienaque pericula et mala prodesse possunt, nolite vobis ipsis deesse, imo verius obesse: ne si communis hostis vos sigillatim inuaserit, quod habet in animo, et sibi de vobis, vtpote semper discordibus perfacile pollicetur, eandem et aleam et fortunam subeatis, quam equidem proxime subij, et plures ante me principes indigne subierunt: praesertim cum ea hoc tempore Solymanno auri argentique vis sit, ea imperij magnitudo, is militum exercitatissimorum

numerus, id robur et obsequium ac fides, et ea terra marique potentia assiduis Christianorum concertationibus quaesita, et maximum ac incredibilem prope in modum aucta, vt non sclum vobis, tametsi concordibus, et in vnum coactis (quod difficillimum est ad fidem) palam resistere, verum etiam molestiam et vim quam maximam inferre valeat. quod re ipsa certissimum intelligetis, vbi ferocissimus Barbarus felici rerum suarum successu merito elatus, ac plurimis iam victoriis efferuescens, sequenti anno (id quod die noctuque meditatur, et vndequaque molitur) vos omnes rerrestri maritimoque bello fuerit adortus. Quare interea date operam quaeso (vestra omnium salute, non odio dictum arbitremini) ne post tot bellorum ciuilium turbines tantasque tempestates, quot quantisque hactenus vltro citroque iactati estis, vos denique, vbi discordes praeoccupauerit (vt veteris instituti morisque vestri est, ac immitissimus ac fallacissimus Barbarus maximopere cupit, et clam nititur, dum vni callide arridet ac blanditur, vt alium intercipiat, et opprimat) vniuersos postmodum more maiorum suorum breui tempore perdat ac deleat: vnde conuersis oraculis Prophetarum, vnum in toto orbe terrarum ouile, Mahumetanum scilicet, vnusque omnium pastor Mahumet nostra culpa fiat. Quod ne cui vestrûm mirum videatur, aut impossibile putetur, laudatissimum et comprobatissimum illud nostri generis aucoris testimonium in medium proferam: qui, inquam, paruas res concordia crescere, maximas discordia dilabi ac interire censuit, memoriaque prodidit. Verum ne plus aequo Crispo nostro tribuere me ducatis, accipite oraculum ab ore Christi prophetarum minutissimi olim emissum, qui (vt testantur quatuor diuini illi Euangelici praecones) regno dissidenti interitum et desolationem interminatus est. An obscurum est, ducentorum et quatuor, siue (vt alij malunt) ducentorum et ttiginta annorum spacio Ottomanni familiam Christianorum principum odiis et contentionibus mutuis adductam et pellectam, cum a primordio sui priuata et pertenuis esset, multo ampliora, et opulentiora, firmioraque imperia passim in orbe terrarum sibi comparasse (pace vestra dictum velim) quam vos, licet omnibus regnis vestris in vnum positis, et cum illis regnis collatis, cuncti teneatis et possideatis? Expergiscimini quaproprer, et deposito antiquo veterno, aliquando (imo quam primum) resipiscite, reualescite, rerum vestrarum euentum prospicite, calamitates ac infortunia vestra, si non praesentia (vtinam equidem mentiar) at saltem impendentia et

futura ex alienis miseriis cogitate, perpendite, metimini, omnique sublata mora, vt veros Christianos re ipsa, haud solo nomine decer, dum Persico bello distrahitur noster hostis, vnanimiter (quamuis sero propemodum id fiet) arma parate, arma capessite, Mahumetanas prouincias magnanimiter inuadite: immanem belluam terra marique primi fortiter impetite, vexate, et infestate. Quo auspice et fauente Deo opt. max. cuius omnipotentiae plurimum dare ac fidere vestrarum partium est, ereptis vobis locis et regionibus, ereptoque sanctissimo sepulcro seruatoris nostri Iesu Christi, illum exuere acdenudare possitis. Vocat vos beata immensa illa trina maiestas caelestis ad hoc laudatissimum certamen et bellum ad hunc gloriosissimum triumphum. inuitat Christiana pietas, coetusque reliquus Christianus. Hortatur vestrum munus et officium, admonent promissa ipsi Christo duci et imperatori nostro a vobis facta. Excitant propinqui et finitimi Turcorum imperio populi, vt nonnullis vestrûm subiecti, ita ipsorum ignauia simul et auaritia ex parte aliqua neglecti, et aliorum, quorum non interest nequitia et iniquitate penitus destituti, ac praedae crudeliter indubitato expositi. Extimulat infinitus numerus captiuorum Christianorum compedibus ferreis, catenisque vinctus, reliquo gregi libero non impar, qui inquam Mahumetano tyranno durissime ac dolentissime seruit. Arctat vestra ipsorum tutela et salus, vrget miserandum et flebile plurimorum principum exitium et excidium. Cogit, aut cogere decet imminens discrimen, ne cum regnis et imperiis vestris libertatem et vitam pariter amittatis, atque ita erroris et delicti admissi poenas, tum superstites sub hoc caelo, tum breui defuncti sub alio vt grauissimas, sic etiam meritissimas luatis. Haud sane pauca supersunt, quae hoc in loco apte accommodateque memorare possem, cum de natura et moribus, tum de armis, armamentis, ordinibus et vaframentis, ac de militari disciplina Turcarum: demumque de genere ac forma belli, vt scilicet, et qua inferri ac geri debeat. Verum cum huiusmodi, aliaque id genus, vtpote hinc aut aliunde ad vos saepius allata, exactissime tenere, vos verisimillimum sit, et armorum peritia, atque animorum et corporum robore Byzantinum imperatorem, eiusque duces ac praefectos superetis, ex industria omiserim, ne longiore oratione apparatus vestros bellicos diutius remorer: in primis cum intelligam, ab Ottomanno ex Thracia fecialem iam istuc missum properare, indicendi vobis propediem belli caussa. Itaque cum iam haud dicto, sed facto opus sit, quo apparatiores, magisque accinctos, cum illuc acceserit, vos offendat, epistolae

(atque vtinam ita lacrymis et luctui daretur) finem imponam. Valete, ex Naxo. Datae Calend. Decemb. Anno ab enixu et puerperio virgineo M. D. XXXVII.

IOANNIS MARTINI STELLAE LL. DOCTORIS, DE TVRCARVM IN REGNO HVNGARIAE, anni M. D. XLIII. et XLIIII. successibus, adfratres Gulielmum et Michaelem Martinum Stellam, Epistola.

EXISTIMAVI etiam me hoc vobis debere, ne quicquam eorum, quae hîc vel geruntur, vel pro certis a fide dignis dicuntur, ignoraretis. Principio nemo opinor Christianorum est, qui non videat, in quo periculo vniuersi simus: nos tamen quo propiores, et quo minus in longinquis spei et subsidij videmus, tanto sane animis sumus, aut, vt in rebus prope deploratis, consternatiores: aut quod in extremis fieri solet, ex desperatione pertinaciores, eoque ipso fortassis fortiores. Ab eo igitur tempore, quo per anni tempestatem Turcae bellum gerere potuerunt, arcem Walpo, quae in confinibus Bosniae, Croatiae et Hungariae sita est, fere tres totos menses frustra obsederunt: neque audire quicquam potui, quod a nostris pro illorum subsidio aut alleuiatione sit gestum, praeter castrorum inquietationes. Cum autem ipse Solymannus expeditionem contra nos totis viribus moliretur, sentiens, quanti intersit, nihil a tergo male pacati relinquere, maiores eo copias destinauit, per se extrema tentaturus, nisi obsessi aut expugnari, aut ad deditionem cogi possent. Deditio igitur facta est: sed perfidia militum, qui suum praefectum omnia potius experiri, quam sese dedere volentem, comprehendêre, Turcisque tradidêre. In quem Turca non solum non immanis, sed etiam munificus fuit, et benignus. Caeterum milites omnes, quanquam dedititij, foede interfecti. Non quidem ipsius Turcae, vti audio, imperio, aut studio gloriae, exemplove in proditores memorando: sed auaritia et spe praedae, quam apud illos inueniri posse rebantur. Interea pontes supra Sauum et Drauum

instituti, per quos copias et exercitum traijceret. Erant iam proximi Quinquecclesienses, qui superioribus bellis steterant inconcussi, et hoc anno visi fuerant non male animati, ex legatione, quia hinc publice bombardas, puluerem, ac globos, et petierunt, et impetrarunt. Verum tantum pauoris illis et amissum Walpo, et magnitudo exercitus Turcici incussit, vt episcopus et reliqui optimates, plus praesidij in fuga, quam in vrbis munitionibus putarint: reliqua plebs, quae aut circumuenta ab ante cursoribus Turcicis, aut propter inopiam fugere nequiuerat, missis legatis deditionem fecere. quibus quae fides seruata sit, certe ignoro: hoc vnum tamen hîc constanti fama relatum est, neminem Turcarum toto triduo vrbem ingredi ausum fuisse. Proxima fuit (de locis loquor, in quorum munimentis vlla spes fuit resistendi) Soclosia, oppidulum primo impetu captum, direptum et incensum fuit. Qui vero in arcem confugerant, principio obsidionis pacti sunt inducias quatuordecim dierum, intra quos dispicerent, quid sperare deberent subsidij, aut quibus conditionibus sese dederent. Termino elapso, confisi munitionibus (sita enim est loco, natura et opere munitissimo) vim repellere sunt conati. Ac primis aliquot diebus se valde strenuos gesserunt, praesertim cum se a cuniculis Turcarum, quos duodecim millibus fossorum aggere instituerant, tutos et satis firmos esse intelligerent. Postquam tamen adductae machinae, ac ex contiguis arci aedificiorum prius exustorum ruinis, multam murorum partem humi prostratam viderunt, diffisi se posse vlterius tam violento hosti resistere, etiam ipsi deditionem fecerunt: ea conditione, vt libera corpora et res suas secum saluas auferre liceret: quae res pauperibus saluti, ditioribus omnibus exitio fuit: tenuioribus enim omissis, reliqui ob suspicionem praedae et diuitiarum interfecti, poenas ignauiae soluerunt. Nam si in animum induxissent, sola victoria, neque pactione pacem pariendam esse, et locum, et vitam et res suas procul dubio conseruassent. Fuerunt itaque reliquis omnibus exemplo, quantum fidei Turcarum promissis aut pactis sit adhibendum. Vt enim neque Rhodios neque Taurinum referam, taceam etiam Budensium et Pesthensium magistratus eo praetextu interfectos, quod cum Christianis commercia habuissent, ac boues ad nos adduci passi essent: item quod aliis, si qui reliqui in patria permanserint, non vt mancipiis interdicto armorum vsu, sed vt vespillonibus, ad sepelienda extra vrbem cadauera, plateas et cloacas aliaque curanda, quanquam de illis optime meriti sint, abutantur: nemo posset sine summo moerore

referre, quod secundo ab hinc anno, cum nostri cladem apud Budam accepissent, in duas cohortes, quae viuae in potestatem hostium venerunt, est patratum. Quibus quasi vitam dono concessurus edixit, vt deposito squalore, arma ac vestitum solitum reciperent, ac se in aciem et ordinem, vti Christiani solent, redigerent. Quod cum alacriter, nihil suspicantes mali, nostri factitassent, ipseque ordines aliquandiu obequitasset, et circumlustrasset: tandem iussit rursus arma abijcere. ordinibus tamen seruatis, selegit ex numero aliquot praestantissimos viribus et corpore: reliquos omnes a tergo circumuentos, gladiis a suis iussit concidi. Eorum vero, quos selegerat, alios iaculatoribus opposuit pro scopo, alios duobus filiis suis proposuit, in quibus sese, suasque vires, vter profundiora vulnera, formosioresque et conspectiores plagas ederet, plusque sanguinis e corporibus Caurorum (sic appellant Christianos) hauriret, ostentarent. Illud vero, quod superioribus diebus gestum esse, constantissima hîc fama est, multum interesse puto, ne quis Christianorum ignoret. Nam si qui tam vecordes sunt, qui cum eo ad paciscendum descendunt: illi hoc spectare videntur, quod qualemcunque vitam, etiamsi turpem, tamen cum viuere liceat, cariorem illam existiment, quam si pro patria certantes, gloriosam et honestam mortem oppeterent: qui si considerarent illam ipsam ignominiosam vitam, quam honestissimae morti praeferunt, sibi ne concedi quidem: sed quoniam non vtri imperent, sed vtri sint, nobiscum bellum geritur, pariter et victos et deditos eodem loco haberi: potius compararent se, vt strenue bellando occumberent, quam dum animos spe longioris vitae demittunt, deditionem paciscuntur. Cum et illam ipsam conditionem, quam prius habebant, honeste scilicet pro patria moriendi, amplius non sint habituri: quando illi, qui paulo ante propter abiecta arma salutem sperabant, nunc instar pecudum iugulantur, mactanturque. Cum igitur alterutro de duobus, aut per ignauiam, aut vti fortes decet, prorsus mori necesse sit, certe vt est exoptabilius, et cum minori sensu iniuriae: sic gloriosius et laudabilius, hoc modo miseriis calamitatibusque defungi, cui hoc accedit, vt saepe sit minus periculi, cum et ipsa desperatio salutis, imbelles armare, et timidos excitare soleat. Dum igitur arcem Soclosiam obsidet, dediderunt se loca vicina: ac vti imperatum erat, omne genus commeatuum in castra detulerunt. Principio, iubet omnes iudices pagorum sibi praesto adesse, statim paretur: obedientibus deinde imperat, vt postridie singuli, cum sibi subditis, rursus adsint: cum et

hoc pro imperio sedulo factitatum esset, ille nescio sane quam opinionem de se relinquere volens, iussit inspiciente exercitu ad vnum omnes trucidari. hoc facto, puto nobis plus roboris ex eius immanitate et inclementia, quam illis bonae famae aut potentiae accessisse. Ex hoc loco castra mouit, ac Budam ingressus est, XI. Calend. Augusti. Hinc varij sparsi rumores, in quam partem primum ducturus esset: et quo nos incertiores consiliorum redderet, tripartito visus est instituisse. Pars namque incendiis et ruinis omnia vastabat circa lacum Balathonium, qua iter est in Steiriam, et prouinciam Wandalicam. Alij, quo scilicet nobis omnem suspicionem de Strigonio adimerent, cuncta vsque ad portas Albae Regalis sunt depopulati, quod nobis non mediocrem metum incusserat. Praesidia enim, quae submittebantur, adhuc Taurini consederant: et vix beneficio noctis effectum est, vt intra vrbem M. D. pedites partim Itali, partim Germani reciperentur. Eram ego tunc Altemburgi, et in vicinis locis, cum bombardae, quas itineri committere ausi non erant, retro in arcem, vti tutiorem locum, reducerentur. Postremo paululum in fra Budam pontem supra Danubium facere instituit: quae res mihi magnam sollicitudinem adfert, ne in ciuitatulas montanas, ac in vniuersum patrimonium serenissimae reginae Mariae irruat, quod fama est, pro magnitudine periculi non satis firmo praesidio custoditum esse. Quam rem certe mihi non videtur neglecturus: nam neque sui interea, dum Strigonium obsidetur, pontis curam abiecerunt. Situm est autem Strigonium quinto milliario supra Budam e regione vbi in Danubium influit fluuius Granus, a montibus Carpathiis, et oppidulis, quas nunc montanas appellamus. Atque adeo vetus illi nomen erat Istrogranum, quasi circa confluentia Istri et Grani situm. Coepit igitur Strigonium obsideri IX. Calend. Augusti, non sine magna nostrûm omnium perculsione, quod nullos adhuc milites praeter consuetum praesidium eo submisissemus: neque vlla potestas succurrendi videbatur, quod Turcae omnem Danubium profligata nostra classe in potestate sua habere crederentur. Duo tamen adhuc restabant, in quibus aliquantulum spei reliquum erat: quod Wilzigradum (est hoc medium inter Strigonium et Budam, qua se Danubius a recto itinere terrestri nonnihil sinuat) videbatur interdiu facile prohibiturum, ne commeatus, aut etiam bombardae aduerso flumine castris subueherentur: quae spes non fefellit. nam plus minus duodecim naues, inter quas duae puluere et bombardis onustae erant, a nostris submersae. Deinde quod trans Danubium omnia adhuc nostra, id est, Christianorum essent. Archiepiscopus

igitur Strigoniensis per Bartholomaeum Croacum, statim ducentos boues sub ipsa arce obsessis transmisit: et nostris Comaroni indicat, tam arcte obsessam non esse, quin facile eadem via, aut etiam secundo flumine subsidium submitti posset. Redierat per eos dies vexillifer cohortis praesidiariae, et Hispanus quidam Sancius Gotta, qui ad regem pro stipendio missi erant, hi intelligentes obsidionem, Viennae pecuniam publicam reliquerunt: ac si vllo modo se ad suos recipere possent, tentauerunt. ipsi quidem serius venerunt: sunt tamen milites prope sexcenti, et cum his annona et puluis tormentarius in arcem recepti: qui cum retulissent qua caussa stipendium deuectum non fuisset, militum animis satisfecerunt, vt ad rem fortiter gerendam nihilominus animati essent. Rescripserunt igitur ducibus regiis, se de fide et liberalitate regia nihil dubitare, neque stipendium aut pecuniam eo tempore contra hostes, sed milites, quos ad se missos gaudebant, fortius posse pugnare. His contra a senatoribus regiis ita responsum est, ne quicquam de stipendiis dubitarent, omnia illis satisfactum iri: et si quis interea casus vllos iactaret, haeredibus ea omnia integra et salua, quae viuis debita fuissent permansura: quae responsio (vti huc relatum est) mirum quantum animi obsessis addiderit ad pericula contemnenda. Dum iam classis nostra, quae subsidium subuexerat, reuertitur, visa est sibi occasionem rei feliciter gerendae nacta esse. Cum enim (vti ibi fit, vbi nullus hostis formidatur) Turcae liberius castrametati essent, nostri circa extrema castra, quae in ripa erant, irruentes subito tumultu omnia turbarunt, et quinquaginta fere interfecerunt, ac inter hos vnum ex principibus, vt ex signo galeae, quo nullis nisi ex familia Ottomannica prognatis vti conceditur, est deprehensum. Principio obsidionis Turcae Martinum Lascanum, natione etiam Hispanum, praefectum praesidij, ad colloquium super deditione inuitarunt. Est e regione arcis alius colliculus eiusdem fere altitudinis. Hinc Turcae bombardas, interea dum colloquuntur, contra nostros erexerunt: pluteis et multa materia muniuerunt, dissimulante id praefecto, ac suos clam admonente. Cum Turcae se nemine prohibente, omnia quae eo pertinebant, procurare tuto credunt: nostri repente omnibus machinis in eam partem collatis, munimenta et custodias deturbauerunt, ac magnum incommodum fractis bombardis, siue comminutis rotis, intulerunt. quare etiam nunc a iaculatione dicuntur cessare, credunturque hoc conari, vt eam cuniculis subuertant: quae res quem euentum habitura sit, non possumus diuinare. vnum speramus, quod propter assiduas ab hoc nouilunio pluuias

is conatus non nimis feliciter sit cessurus. Praeterquam quod a longinquo, et multis in locis per rupes sit instituendus. Contra etiam huiusmodi casus, praefectus arcis, iam ad aliquot menses plus minus quinquaginta milites aluit, exercitos in aurifodinis: ita vt spes sit, vel irritum fore hunc conatum: vel obuiam iri, et hostem in cuniculis obrui, non difficulter posse. Reliquum nostri exercitus, quod post distributa vndiquaque praesidia supererat, ducibus Ioanne Vngnad, Otthone a Discha, et comite Philippo Torniellio, subsedit Comaroni. Sita est haec arx in insula Danubij, quam Germani Schutte vocant. Insula haec totius Danubij prope nobilissima est, incipit sub Posonio, bipartito fluente Danubio: ac desinit decimo deinde miliari, fluuio rursus coeunte: posteaquam a laeua et Septentrione, Polonia scilicet et montibus Carpathiis, flumen Vagam in se accepit. Colonorum habet supra duodecim millia, ac fuit superioribus bellis semper intacta. In fine huius insulae, vbi rursus Danubius in vnum coit, est vetusta arx Comaron, quam nostri nunc opere et aggere terreo circundederunt: et ne hostes possent aduerso flumine nauigare, vtrumque fluminis alueum tribus ordinibus trabium obsepiuerunt, tanto interuallo distantibus, vt nulla nauis, nisi sub arce, vbi spacium relictum est, pertransiret. Hoc loco nostrae copiae, quae sane quam exiguae adhuc sunt, consederunt: quid autem accessurum sit, malo vos ex re ipsa aliquando, quam ex nostra spe cognoscere. Viennae tamen omnia praeparantur, quae ad obsidionem tolerandam opportuna ducuntur: vallum, fossae, turres reficiuntur: praeter alia iampridem cogitata munimenta, ante portam, quae in Carinthiam ducit, et alteram, qua in Hungariam itur, quae omnium hostium ictibus aperte patebant, propugnacula ex trabibus lignis, et terra figura triangulari suscitantur. Ciues vxoribus et liberis quoquo versus ablegatis, quam multi e suo corpore arma ferrent, numerum iniuerunt. Conscripserunt adhaec vnum vexillum militum, qui nunc vna cum ipsis pro portis et turribus excubant. Mauritij Saxonis ducis, Reipubl. Nurenbergensis, et Antonij Fuggeri cohortes singulae in suburbiis collocatae sunt. praeter has tres aliae paulo superius, in ripa Danubij, vnde statim in vrbem recipi possint, aliorum sociorum auxilia indies expectantur. Item Italorum adhuc quatuor millia. Postridie Calend. Augusti, equites quingenti lustrati sunt, qui nescio an vrbi praesidio mansuri, an ad reliquum exercitum exituri sunt. Maiores naues hîc instruuntur decem: sex sunt biremes, reliquae myoparones. Sunt Camaroni minores nauiculae, siue celoce, numero XL. Hic est apparatus noster naualis, contra triplo maiores

copias hostiles: reliquae naues, quae non exiguo numero hîc vel in nauali, vel in Danubio sunt, nisi instruantur, aut submergendae erunt, aut igne consumendae. In summa, omnia hîc feruent, videas tota vtbe arma expediri, festinari, ingentes trabes, quae de solutis ratibus in ripa Danubij iacent (vnde etiam, si necessitas postularet, vel quantum totius muri ambitus continet, rursus vallum consepiri posset) conuehi: ligna item et falces in pluteos, frumenta, farinam, et aliam annonam, denique nihil non intra vrbem et moenia deportari, quemque pro se sedulo niti, inaequaliae et fossas, quae olim suburbiis circumdatae erant, adaequari et compianari. Ex alia parte, rusticis iam praescriptum est, quo quisque debeat aut fugere, aut ad resistendum conuenire. In agris duntaxat messem triturant, vel serunt rursus, ne post hostium discessum inopia laboretur. Reliqua quae in loca munita conuecta non erunt a nostris corrumpentur. sic sunt quidem in agris rustici, sed sine vllo instrumento, quod non sit necessarium vsui quotidiano. Signa itaque et ignes e speculis et montibus obseruant, ad quae, vti edictum est, in tutiora fugere, et sese seruare possint. Dicitur Turca ducenta viginti millia in armis habere: in quibus etiam Tartarorum viginti quatuor millia, homines truces et feri: nulli tamen generi pugnae, nisi ad vastandum agros, idonei. horum nostri, qui Albae in praesidio sunt, mille, dum incautius praedantur, interfecerunt. Rex vero Ferdinandus iam coepit ex Bohemia versus Dirnauiam mouere, est id apud Vagam fluuium, post Morauiam primum oppidum Hungariae, diciturque magnum exercitum trahere. Certe si Turcae (quod nunc creditur) segnius oppugnent (fama enim est, eos peste, dysenteria et fame, quoniam omnia circa Strigonium et Budam vastata, deserta et inculta sint, laborare) neque huc veniant, nostri obuiam prodibunt. Quae tamen omnia ex euentu pendent. parua enim momenta, etiam maxima consilia in bellis mutare solent. Missi erant centum fossores aurifodinarum, vt Strigonium nauigarent. His nunc alij ducenti accesserunt. verum cum serius venissent, neque Strigonium tenere possent, hîc retenti loco huius vrbis suspectissimo, post monasterium fratrum Minorum, ab interiori parte fodere coeperunt: hoc opus vel ad descensum in imam fossam, vel ad erigendum propugnaculum, vel quod magis credo, ad cuniculum eiaciendo igni, instituitur: vt scilicet tota illa pars, qua maxime de oppugnatione dubitatur, extra muros in aggere, cuniculo sit suffossa, vnde oppugnaturi, ignibus male mulctati, a moenibus deturbentur. Haec nactenus, quae vero sequentur, si non tam fama constabunt,

quam oculis videbuntur, non committam, vt minus curiose ad vos perferantur. Valete, Viennae Nonis Augusti, anno 1553.

IOANNES MARTINVS STELLA GVLIELMO ET MICHAELI fratribus, S.

ETsi sciam non iucundissimum nuncium me vobis esse allaturum, tamen cum fortuna, quam nemo effugere potest: et superi, qui cuncta praeuiderunt, in omnibus dominantur: visum est, quoquo modo ista sese haberent, eorum vos quam verissime possem, certiores reddere. Audistis igitur ex superioribus literis meis, non solum obsidionem, sed et oppugnationem Strigonij: nunc vero (tanto miserius et indignius, quanto minus timebatur) vel expugnationem, vel deditionem, vel etiam si vultis, desertionem audietis. Quid enim aliud dicam? aut quid conquerar? aut quem incusem? Sed malo vt vos culpam dijudicetis: ego quae hîc dicuntur, et quae acta sunt, vt potero, describam. Principio cum coeptum esset obsideri Strigonium, nunciabatur non solum in vulgus, sed mandato regiminis, senatusque regij, etiam in concione dicebat episcopus Fridericus Nausea, vir et pius et eloquens, quam fortiter, quam strenue, quam viriliter se gererent obsessi: non solum primam illam oppugnationem, in qua nostrorum soli decem obierant, de qua prius, illam concionem secutus, scripsi: sed praeter illam tres alias violentissime repulissent: multa millia Turcarum, duos etiam Bassas occidissent: de reliquis bene sperarent: obsidionem ab hostibus desperatione obtinendi loci, vel nunc deseri, vel mox desertum iri: bombardas iam secundo flumine (vt alia taceam) remitti. Haec, inquam, in concione die Dominico, qui erat pridie Iduum Augusti, praedicabantur: preces, laudes, hymni et cantus, ac modo non trium phus agebatur. Iam ciuium vxores et liberi reuertebantur, a multis quotidie quoquo versus literae rei feliciter gestae scribebantur. Quin etiam instituta iam opera segnius administrari, rustici in agros cum instrumentis et supellectile reuerti coeperunt. In summa, omni metu ac hostium pauore amoto, pristina vrbis facies reddita, decorque et splendor restitutus videbatur. Sed ecce, vix erat dimissa concio, primum moestum silentium totam vrbem inuaserat: murmur deinde ac rumor incerto autore, postremo aperta fama ac deploratio perditi amissique Strigonij. Et quod miserrimum erat, neque quo modo nostri periissent, neque quid hostis

ageret, quam mox nos oppugnaturus esset, aut quem modum victoriae statueret, sciebatur. Et cum die Mercurij, qui erat quinto Idus Augusti, deditio facta esset, nos hîc die Dominico sequente, Te Deum laudamus, pro Io triumphe cantabamus. Mirum si hoc primores ignorabant, in tanta vicinitate loci: solum enim absumus XXV. miliaribus Hungaricis, ac potest totum hoc iter vehiculo cisio intra XX. horas confici. Si sciebant, nescio quo consilio populum vana alacritate et spe falsa erigebant. At quid dixi ignorabant? cum acrem illam oppugnationem in diem Iouis conferrent, quo die nostri armis exuti, et sub iugum missi erant. Reliqua erant multo atrociora, cum alij praefectos proditionis, alij primores vrbis malae conscientiae, plurimi magistratus ignauiae, velut caussam omnium malorum, accusarent: neque mihi quicquam a seditione, praeter autores, abesse videbatur, toto deinde triduo, ita incertis rumoribus, tota vrbe atrocissima et dicta et credita sunt, vt etiam referre mihi ipsi sit molestum. Caeterum quod ad amissionem ipsam pertinet, ego pro eo atque in talibus sum curiosus, a Germanis et Hispanis, qui ad nos renersi sunt, diligenter et sedulo edoctus, rem omnem ita sese habere credo. Cum iam Turcas Budam appulisse constaret, omnes ciues Strigonienses deserto oppidulo, alij alio aufugere, equites trecenti trans flumen in pacata abiere. Itali vero, qui sub Francisco Salamanca Hispano militabant, numero quidem sexcenti, sed inter quos vix quingenti, aetatem et animum haberent militarem, difficulter tandem persuasi, in arcem sunt ingressi: quae res non mediocriter animos Turcarum auxit, cum neque oppidulum sine bombardis, quae adhuc retro erant, vti aliqui putabant obtineri, neque sine illo arx obsideri potuisset: deinde si illinc aliquandiu vim repulissent, potuissent interea nostris secundo flumine plura auxilia submitti, neque classis nostra, quae ibi portum et firmam stationem habebat, Turcis concessisset. Per hanc enim semper potuissent, praesidio obiacentis insulae, sese in arcem tuto recipere. nostri ergo oppidulum, cuius nullam spem retinendi habebant, exusserunt et diruerunt. Turcae aduentantes, in ruinis et vicinis locis, intra iactum vnius bombardae tendebant, nullo nostrûm impediente: nesi vlla subsidia in itinere essent, bombardarum sonitu percellerentur, auerterenturque. Hoc enim Iuliano Salazario pro tessera dederant, se maioribus machinis ante aduentum classis Turcicae non vsuros. Congrediebantur nihilominus quotidie leuibus praeliis, cum equitibus et lixis: qui, cum nostri ociose sese obsideri paterentur, incautius liberiusque castra metabantur. Tertio demum die, circiter trecenti milites Germani,

duabus onerariis nauibus, vna cum puluere, et reliquis ad obsidionem necessariis sunt recepti. Id Turcae obseruantes, etiam fluminis ripas, ne auxilia submitterentur, obsederunt. Erant igitur nostri iam omnes in vnum coacti, paulo plus minus mille trecenti, qui ne pro paucitate sua pluribus, quam opus erat, locis distincrentur, quaedam velut arcis suburbia exusserunt. Erant etiam cum nostris fere quadraginta Heydones (sic appellant Hungari suos bubulcos, hominum genus ferox, rapinis et latrociniis assuetum: qui quod semper sub dio niuibus et imbribus post armenta assueuerunt, optimi milites existimantur) hos praefectus arcis, paulo ante obsidionem trans flumen vsque Marusium, quod e regione Wizigradi est, miserat. Vnde per notos tramites recurrerent, ac aduentum classis Turcicae nunciarent: ne, si auxilia a nostris in itinere essent, errore tesserae ab hostibus in terciperentur. Verum illi, nescitur sane dolone an timore, alio sunt auersi. Nostri cum iam nihil subsidij amplius sperarent, omnia extrema experiri statuerunt. Principio Turcas, qui liberius, vti dixi, castra metati erant, bombardis et sclopis tanta iactura affecere, vt tentoria et prius occupata loca deserere ac retro cedere fuerint coacti. Quare ex longinquo vineas agere, aggeres et moles iacere, operaque quae ad bombardas necessaria, praeparare, ac totum ille tractum orientalem, a mole siue castello aquae ductuum vsque ad colliculum, quadraginta magnis bombardis aeneis, ac munitioribus fere trecentis, quatere coeperunt: et ne vllum nostris tempus respirandi daretus, ita sibi in uicem per vices succedebant, vt quae modice sparsim et crebris ictibus, a minoribus labefactabantur, ea maiores vno eodem tempore emissae, funditus conuellerent. Habebant etiam aliquot bombardas, quas a similitudine mortaria appellant: his multam aedificiorum ruinam et stragem ediderunt. Templum, quod etiam pro munimento erat, ita comminutum, vt fornix et tota moles corrueret: ac aream arcis, cui obiacebat, ita denudaret, vt eam plane sub conspectum hostium e colliculo proximo, quem diui Thomae appellabant, daret. Alias praeterea partes continuis diebus et noctibus ita concusserunt, vt non solum propugnacula solo aequarent, illorumque ruina fossam prope implerent, verum etiam mutum interiorem ita complanarent, vt nemo se ex vlla parte auderet ostendere: sed quo se ab ictibus tutarentur in vicinis locis, pars humi prostrati, pars sub tabulatis, quae in muris haerebant, hostis adscensum expectabant. Interea dum nemo nostrorum in muris ab illa parte conspicitur, Zenitzari (quod genus militum Turcarum selectissimum maximamque virtutis opinionem habet) transuersis

tramitibus contra montem, aut vineas agebant, aut sibi iter ad oppugnationem per fossas, quas trabibus et tabulatis, instratis storiis, contra saxa et ignes nostrorum cooperiebantur, praeparabant, quo ad muris et penitus sub ipsa munimenta subierunt. Hinc contis, marrhis et roncis nostrorum pluteos, et iam recens in locum diruti muri extructa opera reuellebant, terramque velut subter furabantur. Cum hoc modo per dies aliquot hostes se et ea, quae ad oppugnationem necessaria praeparassent, octauo Idus Augusti ante exortum solis, signum oppugnaturis datur, concurritur vndiquaque: alij per anfractus et secreto extructos tramites: alij, quia nostros multitudine opprimere posse sperabant, etiam apertis viis et plenis campis, magno (qui mos est gentis) vlulatu et truci clamore omnia complentes, accurrerunt, summisque viribus quisque pro se primus inuadere nitebatur. Adsunt spectatores et hortatores duces, quibus quisque suam virtutem quam testatissimam volebat esse. nostri contra se omni genere telorum defendere, neque vllum in tanta multitudine, etiam temere iactum, irritum cadere, sclopis iaculari, hastis, contis de loco protrudere. Erat nostris praeparata magna vis globorum, ex pice, sulphure, et puluere tormentario, quem ignem artificialem milites appellant: hoc genere teli immensa vis hostium interfecta, et consumpta est. Quicquid enim vel solo attactu corripuerit, ad viuum plane amburit: ac si quis a se decutiat, ipsa agitatione magis accensam pestem in proximum reijcit, contagioneque corrumpit. et est hoc malum Turcis multo formidabilius, quam aliis, quod pauci galeis, plerique lineis in capite tegminibus vtantur. Mulieres etiam et pueri, pro defensione malleis et vectibus saxa sepulcrorum reuellere, ac trans murum in hostes, ex superiori loco deorsum per decliuia montis proijcere: hi pro salute, illi pro victoria cuncta conari. Hoc pacto summo ardore, octo totas horas, cum interea ab hostibus septies fessis recentes submitterentur, contra nostros, qui pro paucitate sua, corona et in orbem prope pugnabant, certabatur. tandem hostes vt conatum suum irritum esse vident, suos cum maximo damno a muris receperunt: nostri vero victoria recreati, vt ex captiuis rescirent, quantae copiae, et anne ipse Solymannus in castris esset, per castellum aquaeductuum eruperunt. Hoc loco ipsa nouitate audaciae hosti terrorem incutientes, alios ad naues, alios alio fugarunt: reliqui deinde de muris, bombardis, sclopis et saxis insecuti, per decliuia montis in praecipitia deturbarunt, credunturque in sola ea fuga prope quingenti periisse. Praeter haec, copiarum naualium, quae eodem pars

oppugnatum venerant, pars bombardas in insulam detulerant, multi caesi, et 13. celoces submersae: neque magni negotij fuisset, earum pluribus potiri, si nostri pro paucitate sua, longius insequi fuissent ausi. ita tamen hoc die variis in locis pugnatum est, vt tria millia hostium occubuisse crederentur, praeter sauciorum infinitam multitudinem: quos noctu in castra, cum nostri pugnam extra munimenta committere non audebant, camelis et equis reuexere. nostrorum vero tam ex pugna, quam incendio, prope ducenti vel vulnerati, vel occisi. in medio namque feruore pugnae nescitur dolo an casu ab hostibus iniecto igne, conflagrauit turris vna, vbi multum pulueris, picis et aliarum rerum velut condo reposuerant. Sed neque hoc labefactabat eorum animos, quin posteaquam iam paululum laxamenti ad respirandum, corporaque curanda datum esset, intus collapsa repararent, instaurarentque: tacita tamen quaedam indignatio, mixta suspicione et metu, animos occuparat, quod paucis ante diebus adolescens quidam, qui iam primum arma gestare incipiebat, ex Taurinis, non adeo magnae experientiae in re militari: post hunc vero Italus quidam senex, cui inter milites nomen erat Presbyter, Italice Elmisser, natione Calaber, vir spectatae fortitudinis, et de cuius fide nemo vnquam dubitasset, transfugerunt. senis huius consilio milites credere, priores cuniculos institutos, et turrim illam incensam fuisse. erat tamen omnibus vna sententia, extrema experiundi. Sub noctem huius diei, ac postridie quo pugnatum fuir, Turcae rursus velut de nouo iaculari: ea omnia, quae inter oppugnandum obstetisse visa erant, petere. ex insula etiam molem illam siue castellum aquaeductuum, summis viribus oppugnabant: idque adeo erat, quod fama ad nos retulerat, bombardas secundo flumine rursus ablegari. nostri illo diecastellum fortiter defenderunt, ita tamen vt mandatum esset, quod aegri, infirmi, et mulieres se in superiorem arcem reciperent: ne, si rursus pari pertinacia oppugnatum hostes venirent, aliquid periculi ex illorum tarditate acciperetur. Tertio deinde ab hac oppugnatione die, quae erat, vti ante dixi, quinto Idus Augusti, cum vndiquaque iaculationes fierent, hostes iam sub ipso muro tuto starent (quod nullis propugnaculis collateralibus arx extructa esset) neque iam quicquam auxilij sperarent, multum de animi fortitudine ferociaque pristina remiserunt. omnibus tamen propositum erat, pugnando potius mori, quam indignis conditionibus locum deserere. Cum hoc statu rerum castellum aquaeductuum acerrime oppugnaretur, aliis vel magnitudine periculi torpentibus, vel desperatione rerum omnium mortem proalleuiatione

expectantibus, Italus quidam Cisenas agri Romani, quem sui commilitones presbyterum a massa appellabant, vexillifer cohortis, quae sub Ioanne Baptista Marsso stipendia faciebat: cum videret suos in tam arctum cogi, vt munimenta contis subtraherentur, et sentiret omnia vndiquaque cuniculis peti, ratus totam arcem suffossam esse, commilitonibus suis, nescio sane an fraude, an quia aliter nostris consuli posse non putabat, edixit, vt a iaculatione cessarent, ipse duobus comitatus, de muro se in castra hostium demisit. perductus ad proximum Bassam, petiit vt deditionem omnium nemine, saluis rebus et armis facere, deque ea publica fide pacisci liceret. Qua conditione data et accepta, duobus Turcis comitatus, in arcem redit: et Francisco Salamancae suo praefecto, Turcae mandata, et quae cum illo egisset, exponit. Quae omnia quanquam perfide fortassis ab ipso vexillifero acta non sint, sed cum locum retineri posse diffideret, atque tot fortium virorum interitum absque vlla vtilitate videre nollet sua sponte prodiisset, idque egisset, quod necessitas cogebat: tamen cum ea inconsultis reliquis tractasset, non desunt qui Salamancam reprehendunt, cur non statim, quod nemo iniussu ducis de praesidio exire, neque de priuata, aut communi salute, nisi imperio ducis aut consensu omnium statui debeat, ad stabiliendam disciplinam militarem, exempla in eum ediderit. Dum iam cum duobus Turcis agitur, interea per totos muros torpor quidam mixtus pauore omnium mentes inuaserat. Lascanus (quem iam post hoc infortunium calumniantur nomen familiae, quam ex matre solum atringit, assumpsisse, ex domo Moricarum alias prognatus) tametsi saucius, alia tamen aliis in locis procurabat: et cum veteranis, quos variis locis dispertiuerat, colloqui studebat: vt cum sciret omnibus mortem cariorem, quam vlla conditione locum deserere, cui diu assueuerant, et vbi fortunas omnes habebant (multi namque erant, qui hanc alteram Turcarum obsidionem pertulerant) per illos posset alios animatiores reddere. Sed cum plerique militum animos deiecissent, neque ipse, neque Salamanca quidquam salubris monere potuerunt. metuebant enim, ne si quicquam in vexilliferum statuissent, reliquos omnes Italos in se concitarent: praesertim cum nescirent, quam late hoc malum serperet, et salutem singulorum in concordia vniuersorum positam viderent. Nihilo tamen minus, ex altera parte Turcae ab oppugnatione inferioris castelli cessabant. Accurrit igitur eo nescio quis, qui et nostris, et Turcis, silentio facto, cessationem ab armis indicit: clamitans, illa esse contra iam pactas conditiones, et datam fidem. Nostri, qui adhuc incolumes supererant, se in superiorem

arcem, vti inssi erant, recipiebant. Turcae, nulla pacta curantes, quasi victis nostris, castellum inuadunt. Quae res obsessis non multo arctiorem obsidionem, sed desperationem auxiliorum, subsidiorumque adferebat. distento tamen hîc hoste, Salamanca de consensu aliorum, de praesidio egressus, ad Turcam est adductus, vbi quid aliud actum sit, neque sciebant nostri milites, qui reuersi sunt, neque aliud fama ferebat. Caeterum cum prohibitus ab hostibus in arcem redire, apud eos in castris pernoctasset, postridie, qui erat dies Iouis, quarto Idus Augusti, misit diploma Turcicum, quo pacta illa superiora, ac obsessis liber abitus, cum rebus omnibus et armis permittebatur. Iussus est etiam Lascanus ad Turcam claues arcis deferre. concurritur itaque ac custodiis murisque relictis, dispicit vnusquisque, quid potissimum inter multa impedimenta secum auferret. Erant praeterea multa illic a mercatoribus, exercitus nostros superioribus annis in Hungariam secutis, deposita: quae primum nostris, deinde Turcis, in praedam concessere. Dum igitur omnia per arcem conuasantur, ac sese agmen velut ad profectionem componit. Turcae vndiquaque ad diripiendum, munitiones superantes, nostros circumstetere: qui moesti in terram demisso vultu, sibi mutuo valedicebant, modo arma, quae mox tradituri erant, modo loca quae relicturi, extremum adspiciebant: neque amplius vllam vitae suae, aut honestae mortis conditionem expectabant. occurrebant animis exempla Soclosiae et Walpo, quantum pactis huiusmodi credere deberent. Sperabant tamen adhuc, neque diffidebant, quin cum primi in eos non irruissent, etiam in reliquis fides seruaretur. Vbi vero adsunt, qui iubent sclopos, hastas et bipennes, in proximam fossam, qua nostri contrarium cuniculum instituerant, abijcere: omnium vultus non aliter, quam ad praesentem mortem mutabantur. Cum vero portam egressis alij adsunt, qui gladios adimunt: postremo vbi in vicum peruentum est, caetera illis arma, galeas, cassides, thoraces, et quod supererat, detrahunt: nullum vulgare genus mortis, sed exquisitae cuiusdam crudelitatis expectabant. Attamen tandem cum diu secum Solymannus deliberasset, praeter omnium opinionem, acsuam consuetudinem, vt scilicet fama clementiae aliis praesidiis pari modo potiretur, vitam illis incolumem seruare decreuit: sed priusquam dimitteret, ad ludibrium nominis Christiani omnium iniuriis contum eliisque expositos, postridie nudos et inermes turmatim, rursus in arcem, additis Turcis, qui fustibus latera detunderent, imbelliamque exprobrarent, ad cadauera sepelienda, fossas rursus curandas, ruderaque moenibus decussa, in arcem referenda,

denique omnia purganda, duxit et reduxit. Postremo, per interpretem interrogauit, ecqui secum militare, praemia equos, et arma accipere vellent? quam conditionem non pauci acceperunt, metu fortassis mortis non aliter euadendae: alij ne nimis quidem ad hoc, neque terrore mortis adduci potuerunt. quorum nonnulli, dum pertinacius renuunt, interfecti: pars non sine noua iniuria, trans flumen vecti. horum aliis vxores abductae, aliis coram per vim stupratae: aliis qui vim violentius ferebant, in fluuium abiectae et submersae. Pueruli etiam, quorum aetas iniuriae adhuc obnoxia non erat, neque alias idonea, vt inter Zenitzaros tyrones describerentur, in flumen praecipitati. Vidi ego hîc vnam mulierem, cui cum tricis etiam crines euulserunt, dum se in Danubium deiecit, ac singulari in maritum fide et amore ad nauem adnatauit. Postquam traiecisset miserabile et inerme agmen Germani, Hispani, et Icali permixti, laboribus, fame, vigiliis, itinere et suspiriis consumpti, Schindam proficiscebantur. Vbi autem res haec, vti gesta erat, clarius Viennae rescita est, indignatio et metus simul omnium corda cogitationesque occupauere. alij negabant tectis aut moenibus recipiendos, tam imbelles, siue infidos socios: alij etiam laudabant, quod se melioribus temporibus, cum suam mortem nulli vtilem fore cognoscerent, conseruassent, praesertim cum tam pauci, tam amplo castello tutando, contra tam potentem hostem impares fuissent. Vtut sit, ipsi duces, cum reliquias semilaceri exercitus Posonium vsque deduxissent, in vincula, facti sui rationem reddituri, sunt coniecti. Turca hac victoria laetus, ad Comaronem vsque processit: ac castellum Thata, quod e regione est, in suam potestatem etiam deditione redegit. Dicebatur quidem hîc facta proditio: cumque cancellarius regius mihi dixisset, se rem omnem vti gesta erat, narraturum, quia eadem nocte eius vxor obiit, nolui ad moerorem molestias addere. Caeterum Turca eam demolitus, retro iter Albam regalem flexit: quod sibi ad nos, propter paludes circa Altemburgum, esset iter minus expeditum. Illa etiam fama in dies magis magisque confirmatur, quod parte copiarum Albam, reliquo exercitu nos sit oppugnaturus: quae qualia erunt, si ante obsidionem alias literas mittere potero, curabo ne ignoretis. Rex iam ex Bohemia versus Morauiam mouet: quanto autem exercitu, et quibus copiis, adhuc ignoramus. Nos hîc sedulo vrbem munimus: in quo Leonardus a Felz regius legatus, omnem operam industriamque diligenter nauat. Valete, Viennae: octauo Calend. Septembris.

IOANNES MARTINVS STELLA GVLIELMO ET MICHAEli fratribus.

VVlgo dicunt, mala nuncia semper satis mature nunciari: adeo vt non debeam vereri, ne vobis videor tardior aut negligentior, dum curiose studeo, vt quaecunque hîc aguntur vel dicuntur, quam verissime referre: praesertim cum nihil tale nunciare possim, vbi debeam metuere, ne vos alius gaudio praeoccupet. Ego tamen in alia sum atque vulgus opinione, qui qualiacunque sint, quam primum cupiam rescire: vt si bona, tanto gaudeam diutius: sin mala, possim maturius prospicere, meque aduersus ea praemunire. Vt igitur intelligatis, quam nulla hîc sit a malis respiratio, alleuiatioque miseriarum, statui vobis ea scribere, quae hactenus post foedam illam Strigonij amissionem successere. Inter dedendum itaque et tradenda arma, cum nostrorum militum sclopi in locum vnum conijcerentur, temere factum est, vt funes fomentarij, quibus ignem seruant, et lagenulae sclopetariorum eodem congererentur. sic male extinctus ignis, in comminutam forte ipso casu thecam incidens, omnem vicinam sulphuream materiam corripuit: vt ea res Turcis multis exitio, nostris summo pauori fuerit. Cum igitur pars nostrorum portis emissa, pars adhuc incomposito staret agmine: plurimi, metu ne casus huiusmodi adsignaretur illorum culpae, quo praesentem mortem euaderent, inter tumultuandum alius alio per arcem diffugêre. Horum nonnulli his diebus postliminio reuersi, vna cum Hispanis aliquot, qui quarto ab hinc anno in sinu Patrensi apud Praeuisam, vti dicebant, fuerant intercepti: inter quos erat nobilis quidam filius N. Figaroae, qui tam liberaliter seruierat, vt patrem, cum quo captus fuerat, singulari pietatis exemplo, seruitio liberarit. Ex his sane intellectum est, quanta peritia esset rei militaris apud hostes, et quam longe nos et scientia et patientia, laborumque tolerantia, superarent. Ne enim referam, quibus artibus et qua fortitudine arcem munitissimam intra 18. dies, quam nostri vix intra annum expugnari posse sperabant, obtinuerint, cuniculisque in loca arcis etiam nostris incognita peruenerint, ea solum quae subsecuta sunt, describam. Cum igitur spe sua et omnium opinione celerius, loco munitissimo potiti essent, non cessandum rati, sed victoria pro instrumento ad debellationem vicinorum vsi, ad Tatha et loca circa Comaronem exercitum duxere. Erat Tathae praesidium nostrorum

satis firmum, partim Germanorum, partim Italorum. Italis praeerat Annibal Tasso Bononiensis, ductor cohortis, quae sub nobili adolescente N. Goniadino, equite Bononiense militabat: cui Philippus Torniellius hunc honorem tribuerat, propter egregium virtutis specimen, editum superiori anno in oppugnatione Pesthi. Erat autem Annibal caetera quidem vir multae experientiae in rebus bellicis, sed vitae corruptissimae, et in Deum ac diuos omnes blasphemus maximus. Ne illa tamen dicam, nostri non expectata oppugnatione, hostibus arcem tradidere: qua fide, quibusve conditionibus, nondum potui intelligere. Quam tamen fortiter, hinc scire potest, quod eum Torniellius supplicio capitis affecerit. Turcae demoliti arcem, retro iter flectentes Albam obsederunt: quae ideo cognomen Regalis habet, quod ibi reges Hungariae inaugurari, et sepulcris condi solent. Ego Albae nunquam fui, eius tamen situs mihi talis describitur. Vrbecula ipsa exigua, vndequaque eincta altissima et latissima palude, praeter vnam atque alteram, aut ad summum tres vias: quae per eminentiores vel natura vel opere excitatos aggeres, in oppidum ducebant: per has solas facultates dabatur oppugnandi: et eranthae viae quam ipsa vrbs, aedificiis frequentiores. nostri, quae sibi obfutura opinati erant, prius fuerant demoliti. vnum suburbium operibus, de ipso oppidulo parum solliciti, fossis et vallo validissime muniuerant. erat adhaec eo loco monasterium quoddam, cuius templum et turrim pro arce in ipsis munimentis constituerant. Vnde hostibus multa incommoda, magnamque cladem intulerunt. Principio obsidionis simulabant se extra has munitiones aediculam quandam sacram, velut frontem retinere velle, eam Turcae non ignari, quantum sibi allatura esset vtilitatis, summis viribus oppugnabant. nostri quasi inuiti locum deserentes, diu restitere: et tandem tanquam frustra repugnassent, se ad suos recepere. Hunc hostes velut cuneum habituri contra nostros etiam munire, et bombardas eo adducere coeperunt. Interim ignis sub materia ac aliis velut temere desertis, subito accensus, et aedem illam sacram discussit, et hostes multa clade male mulctauit. Nostri in hanc occasionem intenti erumpentes, omnia longe lateque turbauere: et post multa damna illata, victores in oppidum rediere. ceciderunt in pugna illa tumultuaria multinobiles ex Turcis, ac inter eos maximae existimationis Bassa quidam eunuchus. captus etiam est vnus ex bombardariis, vt verbo militari vtar, quos rex Galliae illi transmisse dicebatur. Verum hostes nihil eo animis remissiores, omnia quae ad obtinendum locum opportuna putabant, administrare: contra illud monasterium,

quod dixi, etiam ipsi altam molem, lignis et terra congerere: pontonibus et tabulatis, per paludes iter instituere. Erat vicinum nemus quoddam: hinc sexcentis quotidie curribus, tantum caesae materiae conuehere, vt paludem, quam nostri hactenus nisi hyemis rigore duratam, inuiam et insuperabilem putauerunt, minori spacio, quam duodecim dierum plurimis locis sibi peruiam effecerint. Hinc effossis transuersim semitis, ad fossas sub ipsum vallum accesserunt. Cumque iniecta terra et materia, sibi ad nostras munitiones iter strauissent, quater conati sunt, si per vim irrumpere, et locum expugnate possent. verum et opportunitate operum, et nostris fortissime contra resistencibus, cum conatus suos supra vires esse vident, intermisere. Erat enim inter alios cum nostris Octauianus Scruzatus Mediolanensis, vir valde industrius, qui breui tempore ex terra et lignis commodissima a lateribus propugnacula, quibus hostium adscensus impediretur, excitarat. Turca volebat excitata alia in contrarium mole, multo quam nostrae erant altiori, istas defensiones nostris adimere: sed neque sic efficere potuit, vt munitiones desererentur. Talis erat rerum status vsque ad Calend. Septemb. Postridie vero cum dies sereno et claro sole illuxisset, repente excicata (vt hîc vulgus fert, arte magica, vt mihi vero videtur, naturalis, vtpote loco palustri, et vbi magna hominum pecudumque multitudo in angustum coacta erat) nebula et densa caligo, omnia circa vrbem occupauerat, cum aliis locis mira serenitate sol fulgeret. Hostes hanc occasionem non negligentes, quam occultissime possunt, per vineas et opera sua, ad nostras munitiones accedunt: ac prope priusquam ad arma conclamaretur, in propugnaculum, quod milites Germani seruabant, euadunt. oritur, vt in re inopinata et perdita, miserrimus clamor: concurritur, vndiquaque crudelissima pugna qualis in externis fieri solet, committitur. Hi pro obtinendo loco, in quo omnem victoriae spem: illi pro defendendo, in quo suam vitam et incolumitatem positam videbant, omnibus et extremis viribus contendebant. Sed superatis nostris, et multitudine et virtute hostium impetum diutius sustinere nequiuerunt: alij etiam, qui longius ab ipso periculo aberant, minus pertinaciter (vti fit, vbi adhuc alia refugia superesse putantur) succurrebant, et quomodo se in interiorem vibem reciperent, dispiciebant. Ab his igitur fugae initio facto, etiam reliquos secum traxerunt, et hostibus faciliorem expugnationem, victoriamque minus cruentam praebuerunt. Erat ingressus in vrbem angusto inter paludes aggere, in quo ostium ex clathris instar rastri, modico ante portam interuallo, pro obice

obiectum, et tunc nescio, an alicuius imperio, an temere occlusum erat. Nostri igitur ex vtraque aggeris parte se in aquam deiecere. Quorum multi alto coeno et aquis, sese mutuo demergentes, absorpti: multi, in hac turba et angustiis, ab hostibus a tergo, cum nemo ad resistendum vel vires vel animum haberet, concisi, pauci vado aut natando in vrbem recepti. Neque tamen ibi sese res aut melius aut sanius habebant. occupatis namque praesenti periculo, et terrore omnium animis, nihil videri vel audiri potuit, quod in medium pro communi salute consuleretur. Amissis enim ducibus, qui omnes, ac fortissimus quisque, ceciderant: e Germanis Erasmus Witzenberger, iuuenis omnibus liberalibus artibus ornatissime institutus, et de quo magna spes virtutis habebatur: ab Italis, Scruzatus, Ioannes Dominicus Torniellius, Carolus Secius Mediolanenses, et Oscasallus Cremonensis: his inquam occisis, nemo erat, qui vel multitudini imperare vel alteri commode par?e sciret. Nihil tamen aeque ciues deiecit, atque mors ipsius praefecti Georgij Barchoth, viri integerrimi, et qui regiae corporis custodiae multis annis fidelissime praefuisset. In hunc Turcae etiam mortuum, suum odium et saeuitiam exercuere: amputatum caput, et dextrum brachium, in fortunae contumeliam, pro spectaculo circumtulerunt. Varij igitur intra vrbem motus animorum: aliis sese dedere, aliis potius omnia tentare, ac vim vlterius repellere volentibus. Tandem magistratus ciuium, vt quorum post hanc cladem maior procul dubio, quam militum, et numerus et auctoritas erat, maluerant paciscendo clementiam victoris, quam irati hostis immanitatem experiri. Iudex igitur eodem die ad hostes egressus, deditionem omnium nomine, retenta rerum suarum vniuscuiusque cum libertate pristina possessione, paciscitur. Milites etiam quocunque vellent, libere profecturi, ex oppido ademptis armis dimittuntur: qui ex quatuor vexillis nominis Italici, et mille Germanis, (Heydones enim, quorum ab initio numerus supra millenarium fuerat, peritia locorum freti, alij alio, nullius expectato imperio sibi per paludes consuluerunt) ad trecentos redacti, ex equitatu satis copioso vix ducenti supererant. His ex itinere Tartari, spe praedae insidiati, totum agmen turbauere: ita vt quisque qua sibi commodissime poterat, fuga per paludes et siluas, salutem quaerere cogeretur: qui ignari locorum, et viae, vel inedia in solitudine, vel ab ipsis Hungaris interfecti, plerique periere: pauciad nos nudi, inermes, tetri, squalidi, vmbraepotius, quam homines, ac solum non confecti fame, rediere.

Turca principio velut clementer cum deditis acturus, in vrbem admissus, sepulcra regum visitauit. proponit deinde edictum, ne quid durius de se timeatur. non enim Hungaros debellatum, sed a seruitute Germanorum venisse liberatum, quo posset regnum vero regi, legitimoque haeredi, Stephano scilicet filio regis Ioannis, pacatum et integrum restituere. Tribus deinde vel quatuor interiectis diebus principes ciues, velutsolenne ab iis fidei iuramentum accepturus, in campum non procul ab oppido, quo corpora damnatorum deferri solent, euocauit. Quo cum omnes, quam poterant ornatissime, velut ad solenne festum instructi conuenissent: Turca nullius pacti aut conuentionis religione motus, ad vnum omnes interfecit. Hunc exitum habuit praeclara illa et nobilissima totius regni ciuitas, omnisque Germaniae velut alumna, et villa pecuaria: certe multo minoribus impensis potuisset seruari, quam vnquam poterit recuperari, nisi a nobis omnia adhuc imparatiora fuissent. Interea vero temporis dum adhuc circa obsidionem haerebat, quo vicinorum animos ab omni cogitatione subsidij mittendi auerteret, equitatum Tartarorum, cuius alias inter obsidendum modicus vsus erat, ad populandum proxima loca dimittit. Hi studio rapiendi incautius vagantes, ab Hungaris circumuenti, amissis suorum plus minus tribus millibus, male mulctati, in castra rediere. fuit insignis in hoc certamine, opera comitis Nicolai Yzrinij Croaci, qui cum principib. aliquot Hungariae, Nicolao scilicet Kadouuith, duobus Bartholomaeis Horuuath, Emerico Werbecio, et Andrea Bathori, viris olim summae inter Hungaros potentiae et nobilitatis, pro patriae recuperatione, omnes fortunae casus subeundi, foedus percusserat. Caeterum vulnus ipsius Nicolai obstitisse dicitur, quo minus nobilem dese victoriam Tartari praeberent. Conuertit hoc loco omnium oculos in se, captiui vnius tetra et immanis barbaries, cui in pera annotina dimidia pars in fantis bimuli adhuc de obsonio, nondum commesta supererat. Alio loco aeque infeliciter Franciscus Capolnaij, dum hostium excursiones, agrorumque vastationes, septingentis equitibus prohibere conatur, cum pluribus congressus, vna cum equo in terram collapsus, indigne, et summo multorum, propter egregiam virtutem, moerore est interfectus. Turcae hac victoria laeti, castra versus Comaronem mouisse creduntur. Est in itinere arx quaedam Pappa, vbi noster equitatus se antea continebat: hanc nunc vel expugnarunt, vel certe oppugnabunt. Ego superioribus literis meis vobis situm Comaronis descripsi. Nos ibi in praesidio habemus reliquias Italorum, quos Philippus Torniellus adduxerat:

qui interea nihil omisit. quod ad loci munitionem, vlla ratione facere posset. Misimus etiam suppetias, reliquia scilicet Germanorum, qui a clade Strigoniensi in vnum colligi potuerunt. Nam Italos exauthoratos, vti intellexisti, et stipendio frustratos, nisi quod singulis aureum pro viatico numerarint, quo vellent, abire permiserunt. Illos vero eo meliores milites fore sumus arbitrati, quo minus clementiae ab hoste, contra quem iam secundo arma ferunt, sperare possunt. Haec fere hactenus in Hungaria gesta sunt: contra quae a nobis nescio sane quam salutaria, certesera praesidia comparantur. Rex non dum exercitum in vnum locum contraxit: neque quando huc sit venturus, certoscimus. Circa hanc vrbem habemus militum Germanorum fere septem milla, Italorum quatuor: quos pontifex maximus ductu Ioannis Baptistae Sabelli nobis subsidio misit. Et quamquam sit vir ille summa integritate et iustitia, vt qui vnum e suis militibus propter furtum duorum panum vna cum ipsis panibus, ad exem plum, suspenderit: tamen nescio quo modo illis et nostris adeo male conueniat. Alij Strigonij proditionem, alij illis cum Turcis omnia conuenire, criminantur. Hoc sane hîc pro certo rumoribus relatum est, cum Caradinus AEnobarbus, siue Barbarossa, obsessurus Niceam, Massiliensium Hostiam praeternauigaret, quod neque pontificios laeserit, neque suos rursus: ab illis aut laesos aut male habitos, sed commeatu adiutos fuisse. Verum enimuero quoquo modo ista sint, pontificij sibi pacem, cum essent ad resistendum imparatiores, redemerint: mihi tamen nondum de pontifice suspicio incidere potuit tanta, vt eum de Republ. Christiana male sentire credam. Extant etiam vetera exempla, tam Periclis apud Athenienses, quam Fabij Maximi apud Romanos: quorum agri ab hostibus intacti, quo illis apud suos suspicionem crearent, relinquebantur. Quid enim aliud credam, quam haec hostium consilio gesta esse, quo maiorem inter nos seditionem concitarent? Principum tamen consilio et authoricate temperatur, ne odium in apertam seditionem erumpat. Quod haud scio an difficillimum sit, eorum quae toto hoc bello videre potui: nam reliqua fortassis, aequioribus animis Germani paterentur. Illud vero indigne eos ac sane male habet, quod nullius pudicitiam ab illorum libidine satis tutam arbitrantur. Ecce enim, quid nudiusquartus hîc sit actum. Redibat forte ciuis quidam ex vicina villa: sequebatur famula canistro portans nuces. socij aliquot nauales, quorum fere trecentis in illo suburbio hospitia assignata sunt, satis lasciue a puella nuces extorserunt. ea ad vim inclamabat herum: qui credens virginis pudicitiam attentari, ciuibus suis

et militibus, qui ad portam in statione erant, ad vim arcendam acclamat. Adsunt et Itali, ac suis e propinquo subueniunt. Quid dicam? multis hinc atque inde concurrentibus, atrox praelium committitur, saxis, hastis, gladiis et sclopis res geritur. Multi vtrinque vulnerantur. tandem socij nauales multitudine superati, (ex tota enim vrbe eo accurrebatur) tribus aut quatuor occisis, plurimis vulneratis, retrocessere: neque fuisset dies illa sine magna transacta calamitate, nisi nox pugnam diremisset. Iam enim Itali suos trans flumen intra vnum miliare castrametatos, ad opem ferendam accersebant. Hinc vides, quo statu et conditione rerum h? viuatur. Sane ni superi nos respiciant, metuo quem exitum tam multae calamitates sint habiturae. Sperotamen, quod in nos benigniores erunt, quam ipsi promereamur. Vale, Viennae: sexto Idus Septembris M. D. XLIII.

IOANNES MARTINVS STELLA GVLIELMO ET MICHAELI fratribus S.

ET si vos mihi fratres credere certo sciam, inter has molestias peregrinationis, nihil mihi grauius accidere potuisse, quam quod vos mei videndi desiderio valde angi scriberetis: tamen in maximo amore et pietate erga vos, alia omnia tolerabiliora fuerunt: hoc certe tenerius tuli, quod superioribus mensibus, tunc cum maxime cuperem, propter caussam captiuorum Lascani et Salamancae, quorum (ne indicta caussa captiui detinerentur, condemnarenturve) etiam ego patrocinium mandato regio suscipere cogebar, venire non possem. Quare etiam nunc, cum in caussa ita a nobis pro illorum innocentia laboratum sit, vt procuratores fisci, quartum iam mensem nihil porro agant, neque contra nos (vti loquimur) triplicent, impetrato publice commeatu, vt vos viderem, itineri me accinxi. Veni itaque Speiram pridie Nonas Maij. Vbi certe cum ab omnibus fuissem humanissime exceptus, tum mean ipsius expectationem superauit humanitas patroni, domini Granuellani, et filij eius episcopi Atrebatensis. De literis vero non est, quod sitis solliciti: saluae sunt apud me omnes. Et quanquam cuncta a me vobis commodius coram narrari, quam scribi potuerant, tamen cum nescirem, quando hi me dimissuri essent, nolui tempus hoc sine scriptione aliqua ad vos, transigere. Mitto igitur expugnationem Albae Regalis, quam requirebatis. De reliquis

vero anni illius gestis, in hunc vsque diem, breuiter ita habete. Dum Turcae Albam exmpugnant, iam nostrae copiae circa Posonium conuenerunt: erant eae peditum Germanorum octo millium: Italorum quatuor, qui circa Viennam retenti fuerant, vt subito in vrbem, si hostis eam tentare voluisset, reciperentur. Bohemorum et Morauorum erant circiter 20. millia, quique accedebat ordinarius equitatus Hungarorum, cum Austriacis: quorum ego numerum vix puto octo millia excessisse. Cum his copiis rex Posonij ex vtraque parte Danubij castrametatus, triduum in construendo trans fluuium ponte consumpsit. Erat illius pontis eadem, atque secundo supra proximo anno, ad obsidionem Pesthi, vsi fueramus. Vehebantur singulis carris singulae scaphae, cum binis pontonibus ex trabibus et tabulatis. Principio ergo, scaphae in aquam demittebantur. Hae anchoris et rudentibus ex superiori loco contra vim fluminis reuinctae, et inter se arctissimis vinculis colligatae, pontonibus insternebantur. Quod opus certe valde solidum erat, et satis latum, qua pedites quini, equites terni, sine offensione pertransirent: adeo vt tantus fluuius a maximo exercitu, intra vnum diem traijci potuerit. Cum ita instructa et parata omnia essent a parte nostra, neque difficile plerisque videretur, quin eodem anno, non solum Alba, sed etiam Strigonium recuperari potuissent: insuper etiam pro certo ad nos allatum esset, Solymannum dimisso exercitu retrocessisse: sciremusque exercitum hostium semel solutum, quoniam non voluntariis, sed plerisque coactis constaret, difficulter ad officium reuocari potuisse: vide quae malignitas tempestatis et aurae fuerit, adeo vt ipsi superi nostrum progressum impediuisse videri possent, tanti imbres continuis diebus de caelo lapsi sunt, vt vix locus editior metandis castris ibidem reperiri potuerit. Fuit ea ventorum et procellarum vis, vt nec tabernacula erigi, nec ignes in castris potuerint excitari. Haec sane caussam praebuerunt, vt Bohemi, qui se solum suos fines tutari velle dixerant, disfficulter mouerentur. metuebant enim, ne si semel pontem transissent, illo interrupto, quo nollent, inuiti ducerentur. Populariter ergo regem adeunt: orant ne summa hyeme, inuitis superis in hostem pergat ducere: sese primo vere omnes praesto adfuturos, quocunque etiam mouere vellet. Rex itaque partim illorum voluntatem, partim necessitatem secutus, quod videret sub dio et pellibus militem contineri non posse, exercitum dimisit. Et cum iam ingentia fuissent frigora, vt multi nostrorum militum, dum auscultatorias siue sentinellas, siue vt Germani eas vocant, scutarias vigilias obeunt, frigoribus obriguerint: tanta tamen post solutum

exercitum secuta est ad aliquot hebdomadas aêris temperies, vt omnibus res admirationi fuerit. Rex igitur Viennam reuersus, omni consilio in curam sequentis anni, quibus artibus et viribus belluum geri posset, intendere coepit. Conuentus regni Hungariae alios Bohemiae habere instituit. Ab Hungaris, qui adhuc in officio erant, multa sedulo promissa. Quin et frater Georgius episcopus Waradinensis, qui nomine pueruli Stephani, filij regis Ioannis, proregem in Transiluania agit, pro magno habuit Casparum Hor Wath, de concordia, et nescio quaratione, qua non partibus, sed ipsi regno consuleretur, conuenire. Gaspar etiam, quanquam esset valetudine prope desperata, tamen omnia pro nihilo duxit, dum per intensissima frigora, magnis itineribus ad regem Pragam vsque contendit, vt inclinanti fortunae aliquid opis adferre posset. Quae tamen omnia, qualia futura sint, magis ex euentis, quam consiliis iudicabuntur. Fuit haec hyems satis quieta, nisi Turcae per concretum frigoribus fluuium traijcientes, nostris plus terroris quam periculi creassent. Erat praeter hoc oppidulum quoddam Hungariae, regibus nihil tributi aut vectigalis pendere solitum, nisi quod ianitores aulae regiae suis stipendiis esse cogerentur. Isti sese frequenter Turcis dediderant, etiam superioribus annis. Accolae autem et vicini, vt viderunt illis ad hanc diem fidem seruatam, multi ad illos in tantis periculis commigrarunt, ita vt ex minimo oppidulo vrbs fieret et frequens, et populosa. Hos Turcae ab omni suspicione remotos, circumuenientes, partim occiderunt, partim captiuos adduxerunt. Vnde statim ad dubia etiamnum signa veris, circum omnia vagari, et cum a nostris nullos obuios haberent, retro conuersi a Wizigrado, quod ex superioribus literis inter Strigonium et Budam esse intellexistis, initium belli gerendi facere coeperunt. Arx haec etiam duplex est, altera ad ripam Danubij, altera in editissima et inaccessa rupe: ita tamen vt superior, nisi siti premerentur obsessi, inferioris nihil indigeret. Hanc Turcae iam aliquot dies, priusquam ego Vienna exirem, obsederant. A nostris haec contra praeparabantur. Viennam per otium munire volebant, in quo pleraque eorum, quae ego de illius munitione scripsi, obseruare decreuerant. Fossas anno superiore ita dilatare coeperant, vt in imo fundo spacium pateret perticarum decem. Nunc duobus angulis, vno scilicet post monasterium Dominicanorum, altero post Franciscanorum, non procul a porta, quae extra arcem ducit, duo validissima propugnacula instituunt. Alio loco Leonardus a Felz equitatum nostrum ex praesidiis colligebat, ad obsidionem impediendam. De cuius conatu, vti huc rumoribus

et literis est perlatum, fortuna ita indicauit. Turcae multos dies Wizigradum obsederant, ita tamen vt obsessis parum fuerit timendum propter loci naturam, priusquam tamen succurri posset, sic sunt ad extrema omnia redacti, vt constet vniuersum praesidium totos quatuor dies non bibisse: tandem itaque siti coacti, sese dedidere, solam vitam et liberam abitionem pacti. Porro Turcae nullis pactis stantes, ad vnum omnes, praeter Petrum Amandum praesidij praefectum interfecere. Bassa enim qui obsederat, eum sua manu multitudini subduxerat. Erat Petrus Amandus vir magno ingenio, et singularibus moribus, natura abstemius: quod illi caussam excolendi ingenij, inter corruptos aliorum mores, fuisse credendum est. Hostes hac arce potiti sese accingere dicuntur, vt duorum Bassarum exercitibus, quae quinquaginta millia hominum excedunt, priusquam nos parati simus, Comaronem oppugnatum veniant. Tormenta et bom bardas Budae ea gratia in naues imposuerunt. Comaronem ego aliis meis literis descripsi. Sita enim est, vbi Danubius rursus coit, cum in se fluuium Vagam accepit. Hanc nostri toto biennio muniuerunt, et fossas ita duxerunt, vt eam a continenti absciderint. Propugnacula ex terra et lignis opportunissima duxerunt, quibus veterem arcem velut incluserunt. Cumque munitiones has extrinsecus muro circundare vellent, atque ad id operis fabros, et qui lateres coquerent, ex superiori Austria coegissent, quia semel ad arma conclamatum fuerat, homines insolentes talium turbarum in officio retineri nequiuerunt. ita opera illa adhuc solum terrea sunt: circundata tamen, vti audiuistis, duobus fluuiis latissimis et altissimis, et fossa manuducta: loco tam opportuno et commodo, vt nisi illa retineri a nostris potuerit, nihil videam in illis regionibus munitionum, quod tam potenti hosti obijci possit. Deus optimus maximus a populo suo timorem auferat: et contra hostes nominis sui fortitudinem tribuat, et virtutem. Valete, Speirae: sexto Idus Maij. M. D. XLIIII.

DESCRIPTIO ET MVNITIONES ALTENBVRGI, ARCIS DOTALIS SERENISSIMAE REGINAE Mariae, etc. per Ioannem Martinum Stellam, missa ad amplissimos viros, N. N. etc.

CONGRATVLARER mihi pro eo sane atque deberem, amplissimi viri, quod tantum in me iudicij contulistis, vt crederetis mea industria atque ingenio, aliquid roboris, ad munimenta veteris arcis, quam Germani Altenburg, Hungari Ou War appellant, posse accedere: nisi ex altera parte me sollicitudo maxima, difficultasque torqueret, opinionem quam (vtinam ne fallacibus argumentis) de me concepistis, in tanta iudiciorum diuersitate, sustinendi. Cum tamen cogitem, neminem ad ea, quae praestari nequeunt, cogi posse: confisus de vestra beneuolentia et humanitate, conatum meum in meliorem partem acceptum iri, vt potero describam, quae mihi ad munitionem arcis et vici pertinere videntur. Altenburgum igitur, fiue Vetus arx, vti omnes nouistis, sita est ad ripam ramuli cuiusdam ex Danubio, vt illa a Septentrione, inter alueum fluminis et fossam arcis media, aggerem efficiat: e diuersa parte, scilicet meridionali, ita eam fluuius Litha hinc atque illinc prope alluit, vt insulam constituat. circundata praeter fluuios istos fossa lata et tam profunda, vt fluuiorum altitudinem superet: ita vt nullum periculum fit, ne aquae deriuari ac fossae exsiccari possint. Loco praeterea tam necessario et opportuno, vt nulla alia per regiones illas via, ex Hungaria in Germaniam, nisi sub arcis conspectu, imo adeo sub ipsis portis, pateat, si quod iam a praefecto Stampa institutum est, via per paludes, solis incolis et rusticis nota, praepediatur. Cuius rei variae rationes ab illo suntexcogitatae. Principio praefodit solitas vias, ac pontes instituit, quos cum necesse erit, deijciet, et tabulas secunda aqua apud arcem excipiet. Deinde sperat restagnatione fluminis Lithae efficere, vt palus illa adeo inundetur, vt nusquam via pateat. Quod et mihi videtur, si certis locis illa ipsa via crebris fossis incidatur. Nam de restagnatione quod dictum est, non tantam habet vim, quod hostes, si loca alias plana et dura essent, multum impedirentur. Fluuius enim Litha, postquam in plana illa e regione Altenburgi fluere coepit,

plane tardus efficitur, et velut dormitabundus incedit. Hinc vastaeillae paludes et dubius cursus, quo se potissimum loco Danubio insinuare velit. Scindit se igitur non procul ab ipsa arce, primum in duos alueos: vnus ad arcem, etiam bipartito fluens, eam, vti supra dixi, in insula constituit. Alter ille, vix scias an fluat, an immobilis in paludem sit conuersus. In summa, longe lateque expansus, tandem cum Rabitza coniunctus, etiam Danubio sub Iaurino miscetur, neque per eam partem temere est viam vllam inuenire, nisi illam, quam supra dixi, sub conspectu huius arcis. Quod si iam alueum hunc, quo ad arcem bipartito fluit, quispiam restagnauerit, superficies eius spacij, quod medium est a prina diuisione fluminis, poterit restagnatione exaequari: cuius tamen altitudo tres pedes non excedet, cum nec terrae superficies ibidem multo editior videatur: quod ipsum tamen exiguum existimandum non est. Fossae enim et loca alia iam decliuia, et natura sua palustria praeter solitum aquis aucta, nulla neque arte neque labore poterunt vadari. Siquidem natantibus praeter latitudinem, obstrabunt etiam cannae et herbae: euntes impedient fossae et lacunae. Qua aunt arte ista restagnanda sint, iam dispiciamus. Tres aluei, ex hac palude, siue fluuio in Danubium patent. Primus est post ipsum vicum, versus Hungariam in Orientem: secundum propugnaculum quoddam terreum, ibidem olim excitatum. Exitus iste, nunc trabibus et lignis obstruitur, atque ad reliquae ibidem regionis altitudinem terra et fimo exaggeratur. Alter est alueus Lithae, versus Ratzendorff spectans, inter Septentrionem et Occasum, qui simili opere etiam erit obstruendus. Medius inter arcem et vicum, molas ante portam arcis subigit. Hoc loco quem propter vicinitatem semper in potestate habere possumus, solitis instrumentis, quibus molitores aquam sistunt, aqua vel augenda vel imminuenda erit, neque duobus aliis locis quicquam praeterea necessarium videtur, quam vt obiecta mole, illac nullus aquae exitus in Danubium detur, nisi forte in alueo illo altero Lithae velis ostium relinquere, quo si maior vis aquae incubuerit, ea emittatur, aut etiam cursus ille antiquus aquae retineatur: ne si restagnata contra naturam suam aqua, id pati nolit, et vis fluminis alio, scilicet Rhabitzam versus, auertatur: Ostiorum vero huiusmodi non est vbique eadem ratio: vnam supra retulimus communem et molitoribus vsitatam, aliam habent Gandenses. Hi oblongas trabes, per transuersum contra postes hinc atque illinc dispositos, leui negocio, secunda aqua demittunt, quae ad aequabilitatem dolatae, velut obices vim fluminis retardant. In Italia aliud solitum est: ibi enim ex parte aluei, suspenduntur de firmis cardinibus, ingentes valuae, quae sine

vllo labore, impetu ruentis aquae et secundi fluminis, clauduntur contra postes, ex altera parte aluei obiectos. aperiuntur vero catenis et vinculis retrorsum retractae. Gandesium autem et molitorum rationes mihi inutiles videntur, in locis, quae non semper in potestate habere possis. Quod vero ad ipsam arcem pertinet, aut ad vicum (sine quo, vti nostra ipsorum victoria testimonio est) arcis difficilis esset retentio, alia mihi videtur esse consultandi ratio, vbi facultas est eorum, quae consulta sunt, mature exequendi: alia, vbi tenuitas aeratij consilia interturbat. Ego tamen vt potero, me temporibus accommodabo. Ac primum de vico, siquis munire velit, necesse habet, vt eius ambitum faciat minorem, redigatque in formam prope triangulatem: frontem igitur sibi constituat, eam molem terream, siue propugnaculum illud rotundum, versus Orientem, apud quod supra diximus aquam coeptam esse restagnari. Hinc rectis lineis ducat ad dexteram, qua Danubius alluit, vsque ad illum locum, vbi Lithae coniungitur: a sinistra vero, item recta linea, praeseindat atque amputet totum illum tractum, vbi est praestructa et occlusa porta, qui propter orbicularem formam et inutilis defensioni, et in operibus est deformis. Vbi hoc loco ad punctum peruenerit, vnde rursus recta linea ad arcem sine magna demolitione, aut iactura domuum duci potest, tametsi alibi praesentem fossam transgrediatur, recta fossam cauet, terram intus in vallum satis amplum et altum exaggeret. Sic vicum propter latitudinem duarum fossarum ab Oriente (a qua parte sola aut oppugnari aut obsideri copiis terrestribus potest) a Meridie propter fossam et paludem: inter Septentrionem et Orientem propter Danubium, qui contra naues raris trabibus et catenis obstruetur, valde firmum constituet: si vero addantur et propugnacula, qualia conuenit, etiam inexpugnabilem. Duo enim propugnacula aut ad summum tria his angulis (nam circa confluentem Danubij et Lithae tertium non esset inutile, imo prope necessarium contra impetus nauales) et arx, omnia latera ipsius vici tutarentur. Porta autem siue ingressus in ipsum vicum, eodem loco, pro ratione tamen lineae superius ductae, vbi et nunc est, mihi videtur relinquendus, sed alio institutus modo. Mola illa quae ante arcem est, vtilius alio transferretur. Danubius enim frequenter auctior, impedit casum aquae. Quod si haec mola, item porta vici, noua ad hoc aedificata domo, extruerentur, vnis impensis duabus difficultatibus consuleretur. Diximus ad haec supra multa de restagnatione, quae hoc loco commodissime instituerentur. Vellem ego praeterea hanc portam prorsus a vallo vici seiunctam, ex illo aggere

pendere, qui nunc medius est inter Litham et fossam ipsius arcis, quae duplici ostio intrinsecus et extrinsecus communita, tota in potestate arcis esset. Huc adde, quod eadem opera ita extrui posset, etiam pro ingressu in ipsam arcem seruiret: vsque adeo, vt alio supra Litham ponte non esset opus. Verum vt esset haec structura valde vtilis, ita omnino nollem illam inchoari, nisi animus esset etiam reliqua opera perficiendi, ne magnae impensae fierent in rem quam deserere, si hostes ingruerent, oporteret. Quod si vicum ad eum modum, quo nunc est, reliqueris, propter rotunditatem, nunquam exacte munies, etiam si plura propugnacula erigantur. terram deinde in vallum, aliunde maiori impensa congerere oportebit: quae nunc, adaucta fossa, superabit. Si in praesentia opus illud aggredi non plaeeret, prouidentiae tamen esset, totum illum locum, qui futuris moenibus directis lineis deputaretur, proximis mensibus arboribus conseri, quae tempestiue succrescentes, latenter futuris munimentis incomparabile robur praepararent. De arce hoc vnum habeo dicere, me valde mirari, cur, cum ipsa vetus structura quadrata sit, eandem non obseruarint, qui vallum extrinsecus et fossam circundederunt. nunc sane neque orbicularis, neque quadrata, neque trigonalis, neque vlla elegans forma est obseruata, sed informis quaedam in circuitu congesta terra, neque turres iustitutae, quae conantem hostem adscendere, a latere deturbent. Sed omnes hostium conatus a fronte excipiendi sunt, et repellendi: quae res quantilaboris et periculi sit, non ego vos debeo docere. Siquis eam et pro dignitate nominis, et loci vtilitate instaurare vellet, is eam ad quadratam formam redigeret: ita vt duo illi a fronte anguli, qui qua porta est, apparent, longius excurrerent: sed ita, vt recta linea vallum exaggeraretur. ab altera parte post sacellum, vbi nunc orbicularis est, praescinderetur: fic hoc loco fossa, quae nunc angustior est, dilataretur. aliis vero angulis, cum terra foris adijceretur, robur duplicaretur. imum vallum, muro pedum senûm: supra hunc dumo ex viua spina circundaretur. denique propugnacula adijcerentur, quae et a latere et a tergo adscendentem hostem impedirent. Nunc sane nihil est, quod in altitudine aquae multum fiduciae collocetur: siccioribus namque aestatibus, si non vniuersa, tamen ita deriuaretur, vt etiam vadari non difficulter possit, praesertim cum fundum habeat arenosum et firmum. Quod vero pro praesenti necessitate, et temporis angustia dici potest: laudo ipsius praefecti opus, qui sub vallum, extrinsecus aggerem humiliorem, quam sit terra, quae arci circumiacet, egerit: quo primus adscensus, si forte aqua deriuaretur, excipi et impediri posset.

in hoc aggere etiam propugnacula, pro operis magnitudine relinquit, quae a lateribus hostem molestent. si tamen fieri posset, vollem haec opera, quae ex materia instituta sunt, limo induci, incrustarique, ne ignem tam facile susciperent. Propugnacula etiam a fronte altius suscitari, vt ibi defensores vel oppugnati, tuto permanere, et latera defensare possent. Pluteos ad haec, qui in summo vallo, aut iam exaruerunt, aut putruerunt, simili materia et foris et intus circundarem, ac firmius terra consolidarem: tandem haec limo pastinarem, quo etiam ab igne tutiora redderentur. Vallum superius certis in locis, ita alia adiecta terra reficerem, ne in superficie, vna totius ambitus facies videretur. Sed aliam partem ab alia operibus distinguerem, ne si forte partem aliquam ab hostibus capi contingeret, eadem opera vniuerso vallo potirentur: sed facilius et ab operibus illis, quae dico, et arce interiori, iaculis et sagittis loco deturbarentur. Ne autem inopia rei pecuniariae opera haec negligerentur, posset a colonis impetrari, vt cum scirent ista omnia ad illorum tutelam instituta esse, non grauatim ipsi per vices, labores, et partem impensarum subirent, si itaque octingentis colonis, qui ad arcem hanc pertinent, haec opera ex aequis partibus imponerentur, laborantibus solum victus ex aerario publico, et praemia diligentius operam nauantibus proponerentur, crederem fieri posse, vt intra breue tempus neque impensarum, neque industriae quenquam poeniteret. Cum haec, amplissimi viri, vestra inductus autoritate scriberem, venit mihi in mentem, quam scite etiam in medicere possetis, id quod Annibal Rhodi in philosophum dere militari disserentem dixit. Quapropter cum ibi conscius, quam parum conuenienter professioni meae, aliquando militiam secutus sim, et nunc dere militari disseram, metuam in quam partem meum hoc iudicium accipiatur: vos etiam atque etiam orare cogor, vt quid oneris non affectanti ipsi imposueritis, consideretis. Et si in hoc sutorem aliquid supra crepidam conatum, iudicio lapsum esse mirum non sit, sane non diffido, quin quoniam vestra voluntate impulsus id feci, mihi etiam condonaturi sitis. Valete, ex ipsa arce veteri, siue Altenburgo 8. Calend. Augusti 1543.

DESCRIPTIO ET MVNITIO VRBIS VIENNAE: PER IOANNEM MARTINVM Stellam.

CVM hesterno die decretum amplissimi ordinis vestri expectarem, animaduerti ex iis, quae cum scriba quodam loquebaris, tibi etiam curam huius vrbis muniendae incumbere. Qua in re tametsi sciam neqie consilium ciuitati, neq tibi prudentiam deesse: tamen existimaui in meliorem partem accipi oportere, tanquam beneuolentiae argumentum, si quis pro sua virili parte cuperet prodesse. Neque enim omnibus Diogenes ille placuit, qui in bene merita ciuitate, dum consilio prodesse poterat, suum duntaxat dolium versabat. Ac cum mihi ipsi abunde in eo quod suggerere volebam, ratio meae considerationis, constaret, vt qui studiose omnes Italiae, Hispaniae, Galliae, vtriusque Germaniae, nonnullas Hungariae munitiones ipse vidissem, et cum a peritioribus, tum a me ipso rationem vel munimentorum, vel cur locus aliquis parum munitus diceretur, exegissem: adhaec saepe disputationibus eorum interfuissem, quos Galli et Itali capitaneos ingeniarios vocant: speraui, vt si aliud nihil, tamen tibi studium meum non ingratum fore, cum beneuolentiam meam erga ciuitatem hanc testatam esse conarer: aut si quid non inutiliter admonuissem, id faceres, quod Ephori Lacedae moniorum fecisse dicuntur, cum sordidus quidam vtilissimam Reipublicae sententiam dixisset, metuerentque ne parum ponderis propter hominis vtilitatem haberet, alium grauem et ornatum vitum, qui eandem sententiam diceret, induxerunt. Tametsi hoc me valde sollicitum haberet, quod huiusmodi rationes non tam commode explanari, quam intelligi possent. Veruntamen cum considerarem, quod mihi ingenio deesset, id tuam humanitatem suppleturam: visum est, vt quantum eius assequi possem, tibi, quae cogitarem, ostendere conarer. Animaduerti igitur loca alia natura, alia opere, nonnulla vtroque modo munita appellari, Vienna vero ex ea parte, qua eam Danubius alluit, videtur propter flumen ab hostibus sic satis tuta esse. In reliqua parte, quia complusculo operis indiget, vos video plus laborare. Quae mihi multo munitissima, paruulo admodum opere, sic reddi posse videtur, Torrens ille, quem vrbis nomine Viennam incolae appellant, duobus

pontibus superatur, locis sic satis angustis. Ego, si quae vis hostium ingrueret, pontes hos obicibus firmarem: aut ita saxis et terra exaggerarem, vt aqua sisteretur. vias hinc inde ducentes, ad pontium alticudinem exaequarem: hoc modo fieret, vt restagnata aqua, omnem eum tractum, qui in medio est, inundaret: neque vrbs oppugnari nisi ab arce regia, ad portam, quam Scotorum vocant, posset. Nemo enim hostium tam stolide temerarius foret, qui committeret, vt intra stagnum et fossas conspiceretur. Atqui hoc stagnum non posset ab hostibus, nisi cum difficultate deriuari, etiam nemine repugnante. Deinde posset sine magno negotio illorum conatus impediri, extructis ad exitum pontium duobus castellis ligneis, qualia Germani Catzen vocant. Aut si id periculosum defensoribus videretur, praesertim in superiori ponte, quia longius a muris abest, posset pons ille atque agger sine castello negligi. neque enim ideo loco tantopere desideraretur. in inferiori tamen ponte, hoc omnino neccssarium esset, vt ex vicino, si hostes conarentur perfodere, fossores impedirentur, sine vllo periculo defensorum, propter vicinitatem murorum, et aliarum munitionum. Denique si vniuersa vis hostium eo incumberet, vt castellum illud expugnarent, posset eo modo extrui, vt momento temporis incendio consumeretur, ipsis defensoribus intra vrbem receptis, ab hostibus igne necatis: vti Hispani Gallos ludificati sunt, ante annos ni fallor 20. cum omnibus opibus arcem Salsarum (est ea apud Perpinianum in comitatu Russinonis, opus comitis Petri Nauarrae) oppugnarent, ac iam vnum ex propugnaculis, vti putabant, expugnassent. Interea tamen, etiamsi hostes stagnum hoc deriuare contingeret, non illud sine multis et difficultatibus et ludificationibus efficere possent. In lucro autem ponendum est, vbicunque hosti sine tuo damno incommodare potes. In summa, ego putarem huiusmodi restagnatione, siue torrentis, siue cuiuslibet parui riuuli hostibus omnia, etiam ad castrametandum, angustiora reddenda esse. Quale etiam hoc esset, si quis riuulum Alsam, incisis aquae ductibus sua sponte sineret vagari, qui cum decliuia inibi inundasset, deinde se cum alteri riuulo, apud arcem coniungeret, posset commode etiam et ibi restagnari, excitato aggere, per quem via extra vrbem in agros duceret: vsqueadeo, vt omnis potestas hosti adimeretur, siccis pedibus vrbem oppugnandi, etiam si nulla in fossis aqua contineretur. Hîc tamen cogitandum esset, si quis noxius halitus ex huiusmodi restagnatione generaretur, ciuibusne pestilens futurus esset, an solis hostibus, vt qui sub dio et extra vmbras agere cogantur. Dominus enim a Lautrech cum obsideret Neapolim,

ac putaret se ciues ruptis aquae ductibus, siti ad deditionem coacturum, ex graui intra valles restagnatae aquae foetore, et se et exercitum pestilentia perdidit, et res Gallorum misere afflixit Nunc ad vrbem et ad ipsas fossas propius accedamus. Hîc in primis laudo, quod fossae dilatentur, et profundius effodiantur. Verum terra illa quae egeritur, cum neque recta linea ducatur, (quod tamen esset vtilissimum) neque placeat intra vrbem pro vallo deferri, posset vtilius, vti mihi videtur, ac iisdem impensis alio modo collocari. Habes in memoria magnifice et amplissime vir, cum prima obsidione Turcarum, aliquot cohortes eruptionem infeliciter tentassent, nec sese possent omnes ordinatim recipere, quam multi se in fossas praecipites dimiserint, qui vel casu ipso obruti sunt, vel in ipsas sociorum cuspides inciderunt. Contra huiusmodi casus primum in arce illa Mediolanensi prospectum obseruaui. Hoc imitati sunt postmodum Galli in Turinis, et Morini. Veneti deinde in Niort (locus est inter Brixiam et Cremam) postremum etiam ipsi duces Bauariae, in munitionibus Ingolstadij, quanquam ratione nonnihil diuersa. Verum non est admodum difficile, aliorum inuentis addere. Fossae igitur harum vrbium, quas supra dixi, vestris similes sunt, nisi quod rectae sint, et agger exterior muro distineatur. Neque statim ex agris aut campis vrbi circumiectis in ipsas fossas praecipitium est: sed relictum est nonnihil spacij, velut gradus quidam, altitudine pedum senum vel octonûm, ita vt si quis recta accurrat, et hostem vitet, demittat se in illum, quem dixi gradum, vbi vel tuto stare, vel se ad portas sine incommodo possit recipere. In locis illis praedictis, haec ita extructa sunt, vt etiam duo equites commode vagari possint. Habent praeterea et alias commoditates huiusmodi fossae. Principio si leui praelio est erumpendum, non semper iter secundum ipsas portas instituendum est, quod eas hostes vt plurimum intentius obseruant. Deinde si ex aliqua parte fossae ab hostibus impleantur, sine incommodo hac via mederi, et rursus curari possunt. Quinetiam fine magno discrimine, si qui oppugnabunt, hinc a lateribus molestabuntur, deniquetota vrbs etiam extra munimenta, inuitis hostibus, vel obequitari potest. Et est haec fossarum ratio, vobis adhuc tota integra. Praeterea animaduerti, alia adhuc propugnacula praeparari. Vnum, vti intelligo, in eo angulo erit, qui est post monasterium Dominicanorum, loco valde opportuno. Sed ego cum res adhuc integra sit, propugnaculum illud sic institui posse puto, vt in se habeat aliquot molas, quae semper etiam in obsidione farinam praeberent. Quod si vna sola institueretur,

video postquam altius effossae erunt fossae, satis fontium fore, vt ex earum scaturigine mola subigatur: sin plures, dixi supra ad altitudinem pontium vias esse exaggetandas: potest in illo aggere talis ex Vienna aquaeductus relinqui, qui etiam pro cuniculo seruiat, ac ducat in castellum illud ligneum, quod ad exitum pontis superius collocaui. Qui aquaeductus siue cuniculus, etiam tertiam vtilitatem adferret. Cum enim perforatis basibus, quae pontium fornices sustinent, instituetur: erit commoditas, si propter magnum aliquod-stratagema, pons igni deijciendus esset, illius adimplendi. Hoc tamen cauendum, in quo ciues etiam nunc video peccare, ne cum aqua turbida est, eam intra fossas reciperent, ne Iimo aut arena replerentur. Est adhaec in eodem angulo murus ille altus chori diruti, exiguo spacio a moenibus distans: contra hunc murum sensim collis, siue agger terreus simo et lignis compactus, in multam altitudinem excitari posset: in cuius summo vertice, duae aut tres bombardae, possent omnem vicinum agrum, insulas etiam Danubij tutari, quae res quantam vtilitatem allatura esset, nemo opinor ignorat. Certe huiusmodi collibus natura Massiliam muniuit: opere vero, Ferraria in Italia, Aurelia in Gallia sunt instructae. Ex huiusmodi munimento Caesareani Mediolani obsessi, Iacobum Gabanneum, Admiraldum Galliae, vt vocant, illiusque exercitum, ita infestarunt, vt obsidionem soluere fuerint coacti. Huiusmodi colliculi complures intra moenia excitari possent, locis tamen opportunioribus vti mihi videtur, hisce: in coenobio Augustiniensium, qui angulus est inter Regiam, et portam, quae ducit in Carinthiam. medio item angulo inter eandem Regiam, ex alio latere, et vicinum illud propugnaculum, quod est iu fundamentis vitiosum. Postremo si quis vellet alium post Scotorum monasterium excitare, multum vrbi prospiceret, vel in hoc, quod hostibus magna ex parte adimeret facultatem, ex anfractibus illis viarum, quae ex superioribus locis ad subiecta pascua ducunt, subsidia et auxilia, quae secundo flumine submitti possent, impediendi, vexandive. Sed his omnibus locis perquam necessarium est, vt propugnacula aut reficiantur, aut de nouo instituantur. Illud vero quod vitio fundamentorum ex parte subsedit, nec inutiliter etiam sic relinqui posset, et muro solum extrinsecus velut camisia, vt Galli et Itali loquuntur, vestiri. Quo modo castigaretur et alterum vitium. Angustius enim esse videtur, quam vt duas bombardas vtrinque eiaculantes commode possit continere. Sic Caesar Fontem rapidum, et sanctum Sebastianum muniuit: quae loca sunt omnium, quae ego vidi munitissima, sita in Pyrenaeis montibus,

contra Vascones et Aquitanos. Sic item Veneti Veronam inexpugnabilem reddiderunt, dum veteres munitiones, vbi id ratio operum patiebatur, circundederunt nouis muris, magis iis instar fulcimenti cuiusdam accliuis, quam ad perpendiculum directis. Quod fortassis etiam necessarium in illo propugnaculo, quod Regiae obiectum est, videretur, si quis hoc omnino a cuniculis turum reddere studeret. nam intelligo non nimis alte fundamenta iacta esse: praeterquam quod ea multis in locis terrae natura videatur, vt etiam si in superficie aquam fossae habeant, tamen nisi ad altitudinem scaturiginum fontium depressae fuerint, possit vrbi incommodari: non aliter quam Petrus ille Nauarra, ex continenti in insulam subter mare cuniculo acto, arcem Neapolitanorum subuertit. Huic igitur incommodo si obuiam iretur, aut si temporis angustia impensaeque id in praesentia non paterentur, saltem crebris trabibus circunsepiri conueniret: quae fistulis tam alte sub terram adigerentur, vt neque subter, neque per eas, via patêret fundamenti tentandi: aut loco motae, id statim proderent. Ex cogitatum est et aliud in illo foris adiecto, siue fulcimento siue muro: vt in imo fundamento, quoquo versus via opere camerario relinquatur, qua commode cuniculis obuiam eatur: aut excipiantur, et hostes fumo suffocentur. Noua autem propugnacula quae erigenda sunt locis non aquosis, cuiusmodi est, quod Regiam tuetur, munitum illud quidem, vt apparet et firmum, et qualia sane optanda essent aliis in locis: verum putarem adhuc vtilius ea construi posse. Primum Veneti et Genuenses fenestras illas collaterales, Germani Streich Wer vocant, per quas in fossas bombardae iaculantur, duplici ordine exstruxerunt subdiuales omnes, propter fumum: frontem vero illam trigonalem ita ordinauerunt, vt duo laterales anguli sic ante fenestras obijcerentur, ne in illas sagittae immitti possent. Caesareani nunc Albae, Astae, et Vercellis, ad illa superiora aliud adiecerunt, multo ingeniosius. in angulis enim illis lateralibus, quos dixi fenestris praetensos et obiectos esse, fecerunt gradum et descensum quendam auersum, neque vlli qui extra vrbem est conspicuum, per quem in imas ipsas fossas descenditur ad multa, quae obsessis procuranda sunt valde necessarium, siue velis in ipsis fossis manum conserere, siue fossam etiam durante obsidione profundius ac latius excauare, siue etiam pecus velut in stabulis continere, vt faciunt praesidiarij in arce Salsarum: praesertim dum non semper tanta necessitas vrget, vt sit necessarium aquas in fossis habere. Ea enim vt superioribus locis vtilis est, ad cuniculos impediendum, ita sane inutilis, si ma

teriam ab hostibus in fossas iniectum comburere oporteret, et est huius vrbis situs talis, vt cum voles aquas inducere et deducere, non difficulter possis. Quae vero reliqua iam instituta sunt opera, scilicet murus ille, qui in imis fossis ex vtroque latere terram distinet, qualis apud Regiam coeptus est: item alter ille, qui intus aggerem sustinet, quanquam in his spiracula, quibus colantur aquae pluuiae, deesse videantur, multum roboris adderent vrbi, si ad finem perducta essent. Verum non miror eam esse aerarij angustiam in Republica, praesertim iam diu bellis et calamitatibus afflicta, vt difficulter neruos et sumptus suppeditare queat. Huic tamen rei quo commodius mederi possit, narrabo quid in duobus Frisiae oppidulis factum sit, quae ante annos 12. dux Geldriae per proditionem occupata, solo aequarat: cum iam ciues rursus in vnum conuenissent, ac de recuperanda patria consilium iniissent, primum locum quem futuris muris et moenibus destinabant, quantum multitudinis capax esset, fossa exigua et humili ex publico circundederunt. Ex hoc aggere, tantum singulis ciuibus attribuerunt, quantum vnusquisque commode tueri posse videbatur, cum iam in moenibus omnes constituti essent, magistratus edixit, ita illum sibi attributum locum munirent, vti putarent sufficere ad vitam libertatemque defendendam, quod tam strenue factitatum est, vt nullis postea neque copiis neque opibus, vti tamen saepe tentatum est, expugnari potuerint. Cum igitur ego videam hîc publice egestatem, priuatim magnas esse diuitias, non iniquum putarem, si hoc pacto priuatorum fortunis Respublica sustineretur: ac cum vnusquisque sciret, quo in loco aut cum patria victurus, aut cum eadem moriturus esset, videretque vbi suam ipsius vitam, coniugis, liberorum, caussam religionis, ac fortunas omnes collocatas habiturus esset, eum locum ita muniret, vt sibi illa cara conseruandaque putaret. Haec sunt magnifice et amplissime Domine, quae ex re ipsa in mentem mihi venerunt, vt tibi scroberem: non ignarus, quam parum prudenter faciam apud eum, cui ista supersunt. Tamen cum humanitatem tuam apud me cogitarem, visum est, qualitercunque ista sese haberent, perscribere: neque ad alias excusationes aut deprecationes confugere, quam vt te orarem, vt si prae magnitudine studij, animi mei declarandi, nimis impudenter, tua humanitate abusus, aut nimis stulte mei ipsius oblitus essem, id benigne, vt soles, ignosceres, meque tibi commendatum esse velles. Vale, XV. Calend. Iunias: M. D. XLIII.

EPISTOLA CONTINENS HODOEPORICON NAVIGATIONIS EX CONSTANTINOPOLI IN Syriam, Palaestinam, et AEgyptum, et montem Sinai, etc. ITEM DE PERSICO BELLO, ET CIRCVMcisione Mahometis filij Imp. Turcici, alijsque rebus Constantinopoli superiore aestate actis. D. DAVIDI CHYTRAEO S. D.

LITERAS meas, proximo anno, mense Iulio Byzantij datas, per clarissimum virum N. N. humanitati tuae transmissae esse, minime dubito. Postquam antem ego, singulari Dei beneficio, ab itinere meo Byzantino et Hierosolymitano, feliciter Viennam sum reuersus: intermittere non debui, quin H. T. denuo scriberem, partim vti de itinere meo pauca referrem, partim vti de Persicarum rerum statu significarem, atque etiam de confilio et proposito meo H. T. certiorem redderem. Ea enim non grauate H. T. intellecturam esse arbitror.

Itaque postquam literas (vti vocant) salui passus a Sultano obtinui, ipsis Calend. Septemb. anno proximo Byzantio discessi, atque adscensa naui Turcica, per Propontidem, a sinistris Chalcedonem, quam Cadichoi, Iudicis pagum; Proconesum insulam, quam Marmora hodie vocant; a dextris vero Heracleam perpulcro in loco fitam, relinquentes: Callipolim peruenimus. Ex cuius aduerso vicus videtur, vbi quondam Lampsacum fuisse constat. Inde per Hellespontum nauigantes, atque Abydum et Seston (arces hodie sunt, verum cum aliis de caussis, tum maxime Xerxis, magnique Alexandri tranfitibus multum nobilitatae) transeuntes fluuiolum Simoenta

et Sigaeum promontorium, ipsumque locum, vbi famosissima Troia olim fuit, accessimus.

Sigaeum promontorium ad fauces Hellesponti situm, Capo dilanizari a nautis Italicis hodie vocatur, in eo duos notaui tumulos terra in pyramidalem formam congestos, vnum in medio promontorij, alterum remotiore loco, in parte australi, versus Tenedon, situm, quorum primum Thessalici Achillis, secundum vero Aiacis Telamonij esse, ex Pliniana, et Petri Gyllij descriptionibus crederem.

Relinquentes a dextris Lemnum et Tenedon, atque ad littus Phrygium nauigantes, amoenissimos Troianos campos, in quibus a praestantissimis heroibus tot annos tam egregie est est pugnatum, magna cum voluptate adspeximus.

Lesbum inde, quam Metelin, a ciuitate quae intus est, et Chium, quam Zio vocant, vidimus. Chius insula a Genuensibus diu habitata, et multis superbis aedificiis et hortis amoenis ornata, atque abundantia fruduum vinique et gummi, quod mastiche dicitur, bonitate, multum celebrata, hodie prae reliquis prouinciis Turcicae tyrannidi subiectis (propterea, quod desperatis defensione et auxiliis, depositis armis sponte in Turcarum deuenerit potestatem) tolerabilem habet seruitutem.

Vlterius nauigantes, a sinistris Ephesinum sinum, vbi nunc ciuitas est, quam Turcae Saurassar vocant, a dextris Samum et Nicariam habuimus. Hae insulae antiquitus admodum celebres, sub Turcis hactenus, vt pleraeque aliae incultae fuerunt, nunc paucis Graecorum pagis recoli incipiunt.

Inde Patmon et Coum, quam Lango hodie vocant, cum multis aliis insulis et scopulis praeternauigantes, Rhodum ciuitatem (vti mihi quidem videtur) totius Orientis pulcerrimam peruenimus. Nam quemadmodum ab equitibus Hierosolymitanis extructa est, ita hodie videtur integra, nulla ex parte vastata. Nulli tamen Christianorum in ciuitate vel habitare, vel per noctem commorari absque venia licet. Hîc cum propter alias caussas, tum maxime, quia Melitensium triremibus mare infestaretur, ideoque nullam discedendi ex insula commoditatem haberemus, per duos menses commorari sumus coacti.

Mense demum Nouembri discessimus, et trium dierum spatio in Cyprum nauigauimus, atque visis Salinis, Niconia, et Famaugusta (quod est valde munitum oppidum) Tripolim Syriae, parua nauicula, non sine magno vitae periculo peruenimus. Vbi per aliquot dies commorati, tandem per radices montis Libani, vallemque Antiochenam et fluuium Orontem, (quem Farfar in sacris

literis nominari constat) quinis diebus Damascum, quae Syriae caput est, atque amoenissimis in campis sita, attigimus. Commorati hîc quoque quibusdam diebus, et visis iis, quae videri solent, cum praefecto Samaritano, quem Sangiac begum vocant, in Palaestinam sumus profecti, atque transeuntes fluuium Iordanum ad lacum Samachonitem, vbi ponte iungitur lapideo, ad stagnum venimus Genesareth, vbi in pago Betsaida, in fertilissimo solo sito, per tres dies substitimus. Progressi vlterius per pagum Magdalum et Tiberiadem a sinistris relinquentes, ad montem Thabor, indeque habentes a dextris Nazareth, Saluatoris mundi patriam, per pagum Naim et Iesreel, campestrem Galilaeam, in Samaritanum peruenimus solum. Samaria diruta est et solo aequata, alia autem in vicinia condita est ciuitas, quam Turci Napolosam, Iudaei Sichem, Christiani Samariam nouam vocant. Inde per horridos et incultos montes, spacio diei vnius, Hierosolymas ventum est, quam ciuitatem sanctissimam, muro pulcro cinctam, et forma fere quadrata extructam, atque 4000. passuum in circuitu habentem, magna cum laetitia sumus ingressi, atque quatuor decim dierum spacio, omnia loca memorabilia, quae in ciuitate et foris monstrantur, ita vidimus, vt neque prophanarum rerum, neque superstitionum contemptores esse videremur.

Illinc discedentes per vallem Terebinthi, virtute Dauidis, et morte Goliath nobilitatam, Liddam amoenissimis in campis sitam, et martyrio sancti Georgij illustratam, Ramam, et tandem Gazam Philistinorum olim metropolim, et multis casibus diui maxime Samsonis gestis, et magni Alexandri periculo celebrem ciuitatem intrauimus. Monstratur etiamnum hodie mons circiter mille passus a ciuitate distans, in quo Philistaei adorauerunt idolum Dagon, et in quem Samson fores ciuitatis asportauit. Haec ita esse magno consensu Iudaei pariter et Turcae, Christianique affirmant. Hodie in isto monte habetur Turcarum templum, vt extincta, vel certe suppressa istis in locis Christiana religione, idolum Dagon dignum sit nactum successorem, damnatum et diabolicum Machometem.

Decem deinde dierum spacio per desertum Cairum seu Memphim famosissimam per orbem vrbem peruentum est, atque visis Mummiis aliisque memoria dignis rebus mitabilibus, maxime pyramidum structuris, quae non modo AEgypti, sed totius Orientis miracula esse possunt, atque tanto magis, quod vnae ex septem mundi, vt dicitur miraculis, integrae adhuc minimaque ex parte vastatae reperiantur, atque ad vniuersi consumationem, montium inftar opera

restare posse videantur. Harum vnam eamque maximam adscendi, atque per gradus mensus sum, reperique in altitudine diametrali 300. cubitos, totidemque hahet in latitudine quodlibet latus, ita vt in circuitu habeat 1200. cubitos siue passus vulgares. His itaque sic visis per Arabiae deserta, et sinum maris rubri, interitu Pharaonis et liberatione populi Israelitici memorabilem, ad montem Sinai proficiscimur, atque visis iis, quae a peregrinantibus, iis in locis videri solent, adscendentesque in montem Sinai, et alterum, qui a diua Catharina nomen habet, Cayrum reuersi sumus, 18. quam inde egressi eramus die, postquam in desertis propter aquarum dulcium (salsum enim plerunque et acidum est solum) penuriam, et panis paucitatem multum laborauimus.

Cayri paucis diebus commorati, secundo deinde Nilo, trium dierum spacio Rosetum emporiolum venimus. Nilus eo tempore anni (erat proximo Martio) nequaquam videbatur aequare Danubium nostrum, siue profunditatem spectemus, siue latitudinem, atque etiam ipsam cursus rapiditatem. Transeuntes postea denuo Nilum, sex horarum spacio Alexandriam terrestri itinere peruenimus, vbi per octo diessubsistentes, et vrbis percelebris situm, aliaque memoratu digna perlustrauimus.

Interim quoque accessi Meletium Protocingelum Calogerum Graecum, et montis S. Catharinae (ita monasterium vocant) fratrem, virum et scientiis humanis, et literis sacris admodum eleganter doctum, Latine patiter et Italice loquentem, vnicum inter doctos, quos in hac peregrinatione videre licuit, iudicaui aptum, quo cum H. T. amicitiam iniret, cuique oblata occasione scriberet. Nam et ipsi, vti ad M. T. literas daret, persuasi, id quod fecit, quamuis vti ipse per schedulam mihi retulit, prae temporis angustia tumultuario stylo. Eas igitur literas mitto, atque H. T. gratas fore arbitror, cum propter viri doctrinam, tum maxime propter vitae et morum modestiam, atque in conferendo suauitatem. Arbitror autem hunc virum tantum scientiarum habere, quantum homo Graecus hodie habere possit. De fide sua is quidem valde subtiliter disserit, sed tamen ita, vti omnia sincero et puro animo, absque vlla bile loqui et sentire videatur. Ipsi promisi me Byzantio missurum esse librum, quem H. T. de Lectione historiarum conscripsit, id quod feci, ipsique grarissimum fuisse compertum habeo. Et haec de Protocingelo viro doctissimo, qui et Alexandrinus patriarcha speratur crediturque futurus.

Nos Alexandria discedentes, triremibus Turcicis Rhodum reuersi sumus, verum variis tempestatum procellis agitati sumus.

Nam contrariis, iisque vehementissimis exsurgentibus ventorum flatibus, per quatuor dies, totidemque noctes, huc illuc non modo iactati sumus, sed ictibus et impetu vndarum ita conquassarae sunt triremes, vt rostra pleraque amitterentur, remi frangerentur, temones perderentur, omniaque in vndarum et fluctuum potestate posita esse viderentur, vt iam iam extremum cuique diem instare crederemus. Verum tandem manifesto Dei miserentis auxilio, periculo sumus erepti, atque ad littus Asiaticum in sinum quendam tempestate coniecti, praesentissimum mortis effugimus periculum.

Refectis ibi triremibus, Rhodum, indeque per mare AEgeum, Propontidemque, festi circumcisionis caussa, quod tunc praeparabatur Sultani filio vnico, Mahumeti, 15. vel 16. annorum puero, Byzantium 23. Aprilis reuersi sumus.

Inchoabatur festum circa nonum Maij, durauitque ad 22. Iulij. Incedebat saepe per ciuitatem, magna cum pompa Sultanus, comitatus filio. Variae animalium et volatilium formae, ex saccaro confectae, circum ferebantur. Ciues opificesque omnes, artis et scientiarum suarum insignia, Christiani pariter et Turcae, Iudaeique in honorem Sultani crescentis, magna cum laetitia circumducebant, totaque vrbs in laetitiam et triumphum soluta esse videbatur. Praeterea nulla erat societas, quae non aliquod egregium artis suae opus Sultano offerret, quibusve ipsae econtra non aliquid largiretur. Ludorum vero locus erat Hippodromus, vbi Sultanus in aedibus, quae olim Habraimi fuerunt Bassae, cum filio ressdens, ludos varij generis inspiciebat. Aderant praeterea primarij Turcae omnes, et legati regum et principum ex toto fere orbe conuocatorum. Inter Christianorum legatos imperatoris Romani orator: inter paganos siue Ethnicos Persarum regis legatus primum habuit locum. Edebantur ibi varij generis ludi, variae pugnarum et certaminum formae, atque expugnationum diuersi modi et simulacra monstrabantur. Ignes artificiales magna cum arte confecti de noctu accendebantur. Pleraque autem in Turcarum honores et laudes, atque in Christianorum ignominiam fingebantur. Erant praeterea qui miro artificio atque agilitate in funibus ambularent atque saltarent, multaque ita dextre et composite in funibus ederent, quae vix alius in firmo solo imitaretur, vti merito Laonicus Chalcondyles hac re Turcarum gentem mortales omnes longe superare dicat. Saltationes de nocte fiebant. Comoediae et tragoediae a Christianis et Hebraeis eodem quoque tempore agebantur, innum erabiliaque alia spectacula nocte dieque videbantur.

Depugnabant etiam ferae, inter reliquas porcus domesticus, ex aedibus oratoris Caesarei petitus, cum tribus leonibus modico interuallo ita pugnauit, vti eorum impetum non modo egregie sustinuerit: verum nisi vno pede ligatus fuisset, forsitan etiam eos fugasset, vicissetque. Vnum certe eumque vltimum ita naso excepit, vt subtus supra volueretur, turpiteroque aufugeret, magna cum Turcarum verecundia et rubore, qui leonibus se, porcis Christianos, Germanos maxime comparabant.

Vnum erat miserabile animis Christianis spectaculum, quod ingens numetus Christianorum, ex Graecia Mysiaque, atque ex insulis quotidie afflueret, qui sturmatim in honorem Sultani, in sui vero perditionem, publice abnegarunt fidem Christianam, atque Mahumeticae superstitioni et impietati magno cum Christianorum gemitu sese addixerunt. Ludorum vero exitum et catastrophen, Ianizarorum et Spahiorum (quos vasallis siue beneficiariis nostris comparare soleo) in Hippodromo excitatus tumultus dedit. Is vero consilio curaque praecipuorum Turcarum, quamuis non sine periculo, et tumultuantium praefectorum (ij erant Ianizatorum et Spahiorum praefecti, quos Agas vocant) depositione accideret, sedatus est. Imperator paucis post diebus in Regiam, quam in Bosphoro habet promontorio, recessit, ibique regum et principum legatos audiuit, atque munera donaque accipiens, eos dimisit.

Finitis ludis osculataque Sultani veste, legatus imperatoris nostri, Stephanus Niaius Hungarus Byzantio discessit, circa septimum Augusti, quem cum quibusdam aliis et ego comitatus sum. Itaque per Thraciam iter facientes primum Selymbriam ad Propontidem situm oppidum, hodie Selibree dicitur, deinde Chiurleum vicum, clade Selymi I. contra Baiazethem patrem ibi pugnantis memorabile, posteaque Hadrianopolim, quam Edrine Turcae vocant, ad confluentem Hebri et Tunsae sitam, peruecimus. Inde Philippolim (Turcis dicitur Philippee) ad fluuium Hebrum, quem Marizam hodie vocant, in amoenissimis et visu iucundissimis campis sitam transeuntes, ad Haemi montis fauces seu furcas, quas Turcae Capiderbend, hoc est, angustiarum portas vocant, accessimus, iisque non sine difficultate superatis, in campum, quinque circa miliarium Italicorum longitudinem habentem descendimus, inque eo Ioannem Huniadem, Chasanem Bassam praelio superasse ferunt. Turcae vero locorum potius, quam armorum praesidio contra victorem, in angustiis Haemi montis sese defendetes Hungaros, quo minus in Thraciam irrumperent,

atque victoriam prosequerentur, prohibuerunt, quae impeditiones multarum aliarum calamitatum, et cladis Varnensis fuerunt principium.

Sophiam inde, Triballorum siue Bulgarorum caput, nunc Graeci Beglerbegi sedes est: tribus post diebus Nessum, quam Nissam hodie vocant, trauseuntes, denuo strictissimas valles, altissimis montibus cinctas, attigimus. His prope fluuius Naessus siue Nissa est.

Transeuntes deinde flumen Morauam, Seruiam siue Mysiam ingredimur, atque quatuor dierum spacio prope Sinderouiam, relictis. a dextra Columbinis campis, clade Sigismundi regis nobilitatis, ad Danubium peruenimus, altera die Belgradam, ad Sani Danubijque confluentem situm.

Inde in subiacentem Hungariae planiciem, fructiferis collibus distinctam, tanquam in paradisum terrestrem inspicitur. Vnde non mirum est, quod Turcarum auidae et rapaces gentes, expugnato Belgrado tam nobile regnum, propositis etiam maximis cladibus continuo appetierint.

Est namque Hungaria hominum robore, caeli clementia, soli fertilitate, pabuli iumentorumque et metallorum omnis generis, vinique bonitate et copia, nauigabilium fluminum, et irriguorum amnium commoditate, praestantissimis annumeranda Europae Asiaeque prouinciis, plerisque vero etiam praeferenda, vt vel haec soli vbertas nos excitare deberet, vti relictis arenosis horridisque quibusdam locis, in quibus magna cum ignominia saepe consenesccimus, more maiorum nostrorum, bellum iustissmum, cum primis hisce turpissimis hominibus inferremus, atque diram execrandamque gentem, ad exitium Reipubl. Christianae natam, aut funditus extirparemus, aut saltem ex nobilissimo Hungariae regno expelleremus, atque ad origines, nefandam turpissimamque gentem redire cogeremus. Praesertim cum tot maiorum nostrorum cladibus, propriisque iniuriis simus toties superbissime prouocati.

Nos transmisso Sauo, in Zeugminum, indeque, in campum, quem Francochorion, a Francorum clade, Graeci appellarunt. Indeque trium dierum spacio ad Drauum fluuium et Essecum oppidum, clade Cazzianeri ducis, et interitu Germanicarum legionum illustratum peruenimus. Indeque diei vnius spacio ad oppidulum Mohaz, quod interitu suo suorumque, miser rex Ludouicus a Solymanno ibi fugatus, nobilitauit. Postero die Tolnam ventum est, vbi mediocri vtuntur ciues libertate.

Binis inde diebus Budam, Hungarorum olim regiam, ingredimur, vbi per aliquot dies commorati, donec legatus cum Bassa istius loci colloqueretur, postea discessimus. Budam antea fuisse ciuitatem perpulcre ornatam constat. At hodie ita a vastatoribus Turcis destructa est, vt ab antiquis habitatoribus vix adgnosceretur, ibi Christiani templum habent diuae Marthae consecratum, cuius chorum pontificij, corpus ecclesiae reliquum tenent Augustanae consessionis homines, quamuis Caluini placita (vti tota ferme Hungaria) sequi videantur.

Buda discedentes, Sambucum primum, indeque per siluestria et inculta (vti in confinibus fieri assolet) loca, Thatam, quam Dotis nostri appellant, primam imperatoris nostri arcem, indeque Comaruin arcem natura opereque valde munitam: Iaurinum postea, quam Raab Germani vocant: Altenburgum, et tandem, Viennam vigesimo Septembris, magno cum desiderio et laetitia (barbaricae gentis conuersatione tanquam carceribus liberati) ingredimur.

Haec equidem sunt, quae deitinere meo breuiter, et vti dicitur, summo digito tangere, tuaeque humanitati significare volui. Nam de singulis latius scribere, neque temporis huius angustiae, neque forsitan etiam literarum leges patientur. Si Deo placuerit, coram aliquando de his rebus conferemus.

NVnc sequitur vti de Persicarum rerum statu pauca quaedam referam. Superioribus meis literis retuli, quemadmodum bellum in Persam sit susceptum, atque a Mustapha Bassa administratum, quomodoque successor Mustaphae, Sinanbassa, fame pesteque exercitum inuadentibus, in extremas apud Esrum, Assyriae ciuitatem sit coniectus difficultates. Iam quemadmodum postea res sint administratae, dicam.

Videns Sinanbassa necessitatem praesentem, et extrema quaeque, non tam ab hoste, quam fame, pesteque timens, atque exercitum diuidere, inque tutiora loca reducere cupiens, cum Persis etiam antea fessis, et de pace sollicitis ita egit, vti legatum ad imperatorem Byzantium, pacis caussa mitterent, promittens enisurum se summopere, vti imperatori tolerabilibus conditionibus pacem persuadeat. Qua re contenti Persae, inducias cum Sinanbassa, donec de pace ageretur, pepigerunt. Itaque ille ab exercitu discessit, atque 7. Calend. Augusti anno proximo Byzantium intrauit. Vbi summis honoribus a cunctis Turcarum praefectis, tanquam Protouezirius Bassa, et ab imperatore secundus, est exceptus.

Legatus vero Persicus hoc demum anno circa decimum quartum Calend. Aprilis Constantinopolim venit. Is Persicoregi sanguine iunctus esse dicitur. Ibraimo Chan nomen est, homo qui et animi et corporis dotibus insignis, etiam a Turcis hostibus suis praedicatur.

Hic vbi de pace cum Turcis agere inciperet, non inuenit talem rerum euentum, qualem ex Sinanbassae pollicitationibus sperasset. Nam Turcae regnum Mediae integrum sibi concedi volunt, propterea quod aliquam eius partem principio belli occuparint. Persae econtra non modo Media non cedere volunt, verum etiam quod sibi iniuste ereptum esse conqueruntur, vigore pacis, restitui debere postulant.

Cum autem diu multumque res agitata esset, Persae pacis amore quaedam concedere, atque iniuriarum obliuisci velle, non obscure demonstrarunt. Vt vero Turcae de proposito suo nihil remittere velle videbantur: ita tandem discessum est, vt ad Persarum regem legati mitterentur, eius super hoc negotium voluntatem scrutaturi. Interim dum illi mittuntur, atque etiam festum filij Sultani inchoaretur, cui Persarum legatus quoque interat: Osman Bassa, quem ad ferreas portas (quas Turcae Temirecapi vocant) cum praesidio Turcarum haerere, antea scripsi, eruptione in Mediam facta, multum habitatoribus istorum locorum, induciarum tempore nihil mali metuentibus, damni intulit.

Verum superuenientibus Persis, quibus neque numero militum, neque virtute par erat, in fugam est coniectus, multi Turcarum trucidati, praeda omnis recuperata est. Turcae autem et tormentorum bellicorum, locique praesidio, contra Persas in praedictis portis ferreis, sese facile defendunt.

Haec vbi celeriter Byzantij nunciata sunt, et quod Osman in Persas culpam deriuaret, tanquam ipsi induciarum tempore, in Sultani regionem armati venissent, atque Turcas incautos oppressissent, Sultanus ira correptus, Persici legati sedem, quam in Hippodromo spectandis ludis habebat, dirui iussit, atque legatum aedibus exire prohibuit.

Fertur praeterea, quod Osman, acceptis Byzantij hominibus aedificandi triremes peritis, et instrumentis, decem proximo anno triremes in littore Caspij maris aedisicarit, quodque integram classem (id quod antea saepe frustra tentatum est) instruere in animo habeat. Quod si ita fiet, de Persico regno actum esse videtur. Nam Persis uauricae scientiae et naualium pugnarum ignaris, ea, quae mari proxima loca sunt, Turcae sine magna difficultate erepturi

esse videntur. Atque ita paulatim infirmiores facti, etiam terrestri exercitu, Turcis resistere nequibunt. Quanquam alias Turcae admodum grauate contra Persas, tanquam eiusdem superstitionis homines, atque in vastatas regiones proficiscantur. Haec de Persicarum rerum statu, ita ab hominibus fide dignis Byzantij accepi.

Circa idem tempus, quando Turcarum exercitus in Media caesus esse ferebatur, memorabili quoque clade affecti sunt in Hungariae Turcarum praedatoriae cohortes.

Nam circa 6000. Turcarum se congregarunt praedandi caussa, atque in Sepusiam celeriter irrum pentes, oppidulum Onod incenderunt, multaque Christianorum capita, atque ingentem praedam abduxerunt. Verum eorum reditum, nostrum quibusdam apud Agriam, quam Erlam vocant, praestolantibus, atque leuibus praeliis hostem alias longitudine itineris, praedaque onustum lacessentibus, atque aegre pugnantibus, Turcae hos numero vicerunt, atque in fugam verterunt, aliquos etiam viuos ceperunt. Vbi autem destinata auxilia superuenerunt (duo millia equitum Hungaricorum erant) praelium renouatum est, et acriter hinc secundo pugnatum, Turcis numero, nostris virtute confidentibus. Sed cum dubia esset victoria, centum quinquaginta equites Germani sclopetarijsuperuenientes, eam certam secerunt. Ij namque a latere in Turcarum aciem immissi, displosisque sclopetis eam subito soluerunt, turbaueruntque. Atque ita in fugam coniecti hostes, multi caesi captique sunt, vitam pariter et praedam amittentes.

Haec noua vti Byzantium allata sunt, multum turbauerunt Turcarum animos, quod Persicum bellum iam ante quidem inchoatum, nondum autem finitum esset. Nunc alterum, Persico forsitan grauius, ab Hungaris Germanisque, cum quibus induciae pactae, ferme elapsae essent, inchoaretur.

Sinanbassa vero, aeternum fouens in Christianos, Germanos maxime odium, cum sit praeterea ingenio immiti, et tur bulento, praesumptuosoque euocatis nostris interpretibus, oratori Caesareo significare iussit, se eum, suosque, quos secum haberet, tanquam nugatores, nulliusque fidei homines, perpetuis carceribus damnaturum. Interpretes autem ipsos, tanquam omnium pessimos, crucibus palisque affixurum esse. In Hungariam vero se cum exercitu profecturum, atque eius reliquias ferro ignique vastaturum.

Verum postero die Sangiacbegus quidam ex Hungaria aduenit, is vti in conspectum Bassarum peruenit, atque de hac re interrogatus esset, respondit: Turcas nulla caussa motos, in im peratoris

Christiani regionem hostili animo profectos, praedam amplam abduxisse, eaque onustos, hostili in solo caesos esse. Haec vbi a fide digno praefecto ita relata, indiesque confirmata sunt, atque etiam imperatoris legatum cum donis ordinariis aduentare nunciaretur, irae sopitae sunt.

Induciae nostrae cum Turcis anni spacio elabentur. Si Persa pacem, nos forsitan bellum habituri sumus. Nam quamuis Sultanus non: grauate cum imperatore nostro pacem renouaret, tamen a Sinanbassa, aliisque plerisque Turcis, multis magnisque pollicitationibus in nos concitatur, ita vt hactenus de pace futura nihil certi sciamus.

Bellum autem, an pacem cum Turcis habeamus, vnum et idem mihi esse videtur: nisi quod hac pacis opinione decepti, plus regionum amittamus, atque plures Christianos in seruitutem quotidie abduci videamus, quam belli tempore nunquam factum est: et quod est omnium pessimum, hoc in ocio, disciplina nostra militaris, quae optima nobis a maioribus nostris tradita est, paularim deprauetur, atque in nihilum redigatur, ita vt non pacem, sed lacrymas, miseris confinibus Christianis, nobis vero ipsis bellum intestinum, miserias, atque seruitutem certissimam (faxit Deus vt fallar) nostris pecuniis, quas insatiabilibus istis belluis quotannis dono mittimus, mercari videamur. Verum haec potius deplorari (proh dolor) quam emendari posse videmus.

Vltimo, quod ad statum rerum mearum attinet, sciat humanitas tua, me hactenus beneficio et misericordia Dei bene valere, resque meas mediocri in staru esse. Certis autem et grauibus de caussis decreui, auxiliante Deo, intra mensis spacium in Hungariam militatum abire: praesertim, quod cum essem admodum puer, votum hac de re feci: nuperrime autem in proxima peregrinatione, videns quibus quantisque contumeliis a turpissimis belluis Turcis Christiani homines afficiantur, votum renouaui, me nullam esse pugnandi in Christiani nominis hostes, commoditatem omissurum. Et quidem iam antea ea de caussa, sub auspiciis Ioannis Austriaci, in Italia atque Melita militaui. Vtinam autem me fortuna in eum diem seruaret, quando Christiani principes aeternum in hostes perpetuos concluderent bellum, fortunatum et felicem me posthabitis extrariis rebus omnibus iudicarem. Hoc vero nisi fiet, ergo tamen mihi ipsi non deero, quin seruem id, quod promisi, atque vna cum quibusdam aliis nobilissimis hominibus pugnando pro salute communi, atque patriae caritate,

ita me (auxilio diuino) geram, vti mortuus viuusque non immerito laudari possim. Imperatoris aduentum expecto, cuius postquam fuero osculatus manus, subito votum exsoluam. Deus autem in cuius manus nos commendamus, talem det rerum successum, qualem in optima caussa precamur, speramusque. Verum de bis multisque aliis rebus, spero me aliquando coram cum humanitate tua collocuturum. Interim eam cum tota domo, amicisque, in omnipotentis atque miserentis Dei manus commendo. Datae Viennae Austriacorum Calend. Octobris, anno salutis 1582.

Ioannes Franciscus Zancarolus.	e Rhithymna.
Nicolaus Auanalis.	e Rhithymna.
Andreas Calergius.	e Rhithymna.
Paulus Polanius.	e Rhithymna.
Petrus Barbarigus.	e Rhithymna.
Alexander Vizzamanus.	e Rhithymna.

Ioannes Michael Vizzamanus.	ex Cania.
Antonius Zancarolus.	ex Cania.
Franciscus de Molinis.	ex Cania.
Iacobus Calergius.	ex Cania.
Philippus Polanius.	ex Cania.
Vincentius Zancarolus.	ex Cania.

Hieronymus Zorzius.	ex Creta.
Franciscus Bonus.	ex Creta.
Petrus Barbarigus.	ex Creta.
Antonius Bonus.	ex Creta.
Franciscus Cornarus.	ex Creta.
Franciscus Mudazzus.	ex Creta.
Nicolaus Fretellus.	ex Creta.
Georgius Barbarigus.	ex Creta.
Ioannes Dandalus.	ex Creta.

Palandarias tres.	haec nomina sunt nauium, quibus equi et impedimenta vehuntur.
Passacauallos quadraginta.	haec nomina sunt nauium, quibus equi et impedimenta vehuntur.
Caramuscalinas triginta.	haec nomina sunt nauium, quibus equi et impedimenta vehuntur.

Vincentius Quirinus.	Singuli cum triremibus magnis, quas Galeazias vocant.
Antonius Bragadinus.	Singuli cum triremibus magnis, quas Galeazias vocant.
Laurentius Bernardus.	Singuli cum triremibus magnis, quas Galeazias vocant.
Andreas Pisaurus.	Singuli cum triremibus magnis, quas Galeazias vocant.
Marcus Michael.	Singuli cum triremibus magnis, quas Galeazias vocant.
Zacharias Salomon.	Singuli cum triremibus magnis, quas Galeazias vocant.
Marcus Antonius Moresinus.	Singuli cum triremibus magnis, quas Galeazias vocant.
Ambrosius Bragadinus.	Singuli cum triremibus magnis, quas Galeazias vocant.
Hieronymus Contarenus.	Singuli cum triremibus magnis, quas Galeazias vocant.
Nicolaus de Musto.	Singuli cum triremibus magnis, quas Galeazias vocant.

Marcus Vitturius.	cum biremibus.
Iustinianus Iustinianeus.	cum biremibus.

Petrus Pisanus.	Consiliarij.
Marcus Antonius de Priulis.	Consiliarij.

Laurentius Coccus.	cum biremibus.
Franciscus Treuisanus.	cum biremibus.
Thomas Moresinus.	cum biremibus.

Laurentius Iustinianus.	triremium duces.
Laurentius Pisanus.	triremium duces.

14 Iacobus Calergius.	Caniensis.
15 Philippus Polanius.	Caniensis.

11 Vndecima erat Zapina.	triremes paruae.
12 Mugria.	triremes paruae.
13 Cornaria.	triremes paruae.
14 Ludouicia.	triremes paruae.

Petrus Zaneus	Veneti.
Hieronymus Grittius.	Veneti.
Carolus Quirinus.	Veneti.
Simon Gorius.	Veneti.

Nicolaus Donatus.	Veneti.
Aloysius Landus.	Veneti.
Ludouicus Cicuta Vegius.	Veneti.
Hieronymus Grisantus de Cataro.	Veneti.

Hieronymus Minottus.	pontificij.
Alexander Feretius.	pontificij.
Dominicus de Maximis.	pontificij.

10 Antonius Bonus.	Cretenses.
11 Nicolaus Fratellus.	Cretenses.

Ioannes Longus.	Camerarij.
Antonius Pasqualigus.	Camerarij.

Liuius Erotus	Magni censores
Ludouicus Turcus	Magni censores

12 Alexander Vizzamanus.	Canienses.
13 Franciscus Molineus.	Canienses.

Naues.	Duces.
1 S. Magdalena Veneta	Marius Contarenus.
2 Sol Venetus	Vincentius Quirinns [perhaps: Quirinus].
3 Siciliae praetoria
4 Imperatoria Sicula, qua vehebatur	Ioan. Cardona praefectus.
5 Imperatoria	Dauidis imperialis.
6 S. Ioannica Sicula
7 S. Catharina Veneta cum duce.	Marco Ciconia.
8 Nostra Domina Veneta, cui erat praefectus	Petrus Franc. Malipetrus.

Ferca Famburarus.	Hi sex in hac oppugnatione interierunt.
Antippi Sanzaccus.	Hi sex in hac oppugnatione interierunt.
Solymannus Bey.	Hi sex in hac oppugnatione interierunt.
Arabiae res Sanzacchi, ex quibus vnus interiit.	Hi sex in hac oppugnatione interierunt.
Mustafa Bey et spontaneorum dux.	Hi sex in hac oppugnatione interierunt.
Fergatus Bey Malathiae praefectus.	Hi sex in hac oppugnatione interierunt.
Famburianus Diueriae.	Hi sex in hac oppugnatione interierunt.

Nauium nomina.	Ducum nomina.
1 Imperatoria Veneta	Augustinus Barbadicus classis Venetae primarius curator.
2 Imperatoria Veneta	Antonius Canalis itidem curator Venetae classis.
3 Fortuna Veneta	Andreas Barbadicus.
4 Sagittaria Neapolitana	Martinus Pyrola.
5 Triplex manus Veneta	Georgius Barbadicus.
6 Duplex Delfinus Cretensis	Franciscus Zenus.
7 Leo et Phoenix Caniae	Franciscus Menganus.
8 S. Nicolaus Chersous	Colanes Drasius.
9 Victoria Neapolitana	Occauus Rocardius.
10 Lomelina	Augustinus Caneualis.
11 Elengina pontificia	FabiusValciatius eques.
12 Domina Caniensis	Philippus Polanius.
13 Equus Marinus Cretensis	Antonius de Caballis.
14 Duplex Leo Cretensis	Nicolaus Fratellus.
15 Leo Istriacus	Dominicus de Tacco.
16 Crux Cephaloniae	Marcus Cimera.
17 S. Virginia Cephaloniae	Christophorus Crissa.
18 Leo Cretensis	Franciscus Bonucchius.
19 Christus Cretensis	Andreas Cornelius.
20 Angelus Cretensis	Ioan. Angelus.
21 Pyramis Cretensis	Franciscus Bonus.
22 Domina Cretensis cum equo armato	Antonius Eudomenianus.
23 Christus resuscitatus Venetus	Simon Gorus.
24 Christus resuscitatus	Federicus Renierus.
25 Christus Corcyrensis	Christophorus Condocollius.
26 Christus resuscitatus Caniensis	Georgius Calergius.
27 Christus Venetus	Bartholomaeus Donatus.
28 Christus resuscitatus Vegianus	Ludouicus Cicuta.
29 Retimana	Nicolaus Auonalis.
30 Christus Cretensis	Ioannes Cornelius.

31 Christus resuscitatus Caniensis	Franciscus Zancaruolus.
32 Rhodus Caniensis	Franciscus Molinus.
33 S. Euphemia Brixiana	Horatius Fisogna.
34 Marchionissa Auriana	Franciscus Sphedra.
35 Fortuna Andreana	Ioannes Ludouicus Beluius.
36 Brachium Caniense	Michael Vizamanus.
37 Equus Marinus Venetus	Antonius de Cauallis.
38 Christus Caniensis:	Daniel Calefatius.
39 Brachium Venetum	Nicolaus Lipomanus.
40 Domina nostra Zacynthia	Nicolaus Mondinus.
41 Christus resuscitatus Caniensis	Franciscus Zancaruolus.
42 Nostra Domina Veneta	M. Antonius Pisanus.
43 Deus Pater super Trinit. Venetus	Ioannes Contarenus.
44 Flamma Neapolitana	Ioannes Cueuanus.
45 S. Ioan. Neapolitanus	Garzias Vorgarus.
46 Inuidia Neapolitana	Toribius Acauesus.
47 Strenua Neapolitana	Michael Quesada.
48 S. Iacobea Neapolitana	Monserratus Guardiolus.
49 S. Nicolaica Neapolitana	Christophorus Mongiua.
50 Christus resuscitatus Venetus	Ioan. Baptista Quirinus.
51 Angelus Venetus	Onfreus Iustinianus.
52 S. Dorothea Veneta	Paulus Nanius.
53 Imperatoria Veneta	M. Antonius Quirinus classic Venetae curator.

Nauium nomina	Nomina Imperatorum et ducum.
1 Imperatoria Lomelina	Paulus Iordanus Vrsinus praefectus.
2 Patrona Lomelina	Petrus Baptista Lomelinus.
3 Imperatoria Bendinella	Bendinellius Saulius praefectus.
4 Patrona Genuensis	Pelleranus
5 Tuscana pontificia	Metellus Caracciolus eques.

6 Homo Marinus Vicentinus	Iacobus Dressanus.
7 Nostra Domina Veneta	Ioannes Zenus.
8 S. Hieronyma Lesinensis	Ioannes Balzius.
9 S. Ioannica Veneta	Petrus Badoarus.
10 S. Alexandrica Bergomensis	Ioan. Antonius Colleoneus.
11 Imperatoria marina	Georgius Astensis praefectus.
12 Truncus Venetus	Hieronymus Canalis.
13 Mongibellus Venetus	Bertucius Contarenus.
14 Virgo Cretensis	Franciscus Dandolus.
15 Temperantia Ioan. Andreae Auriae	Cyprianus Marinus.
16 Bona fortuna Neapol	Vincentius Pascalius.
17 Arx Hispanica	Roccanus Fuluius.
18 Victoria pontificia	Baccius Pisanus.
19 Pyramis	M. Antonij S. Vlianae.
20 Christus Venetus	Hieronymus Contarenus.
21 S. Franciscus Hispaniarum	Christophorus Guascheus.
22 Pax pontificia	Iacob. Anto. Perpignanus.
23 Perla Ioan. Andreae Auriae	Io. Baptista Spinola.
24 Rota Serpentina Veneta	Gabriel Canalis.
25 Pyramis Veneta	Franciscus Bonus.
26 Palma Veneta	Hieronymus Venerius.
27 Imperatoria Gillij Andradae	Bernardus Cinoguerra praefectus.
Granata Hispanica	Paulus Bottinus.
28 Imperatoria Genuensis	Hector Spinola cum Parmae principe.
29 Imperatoria Veneta	Sebastianus Venerius Venetae classis imperator.

33 Imperatoria pontificia	M. Antonius Columna pontificiae classis imperator.
34 Imperatoria Sabaudica	Dominus Leynius cum Vrbini principe.
35 Grifonia pontificia	Alexander Nigronius.
36 S. Theodorus Venetus	Theodorus Balbius.

37 Mendotia Neapolitana	Martinus de Caide.
38 Mons Caniensis	Alexander Vizamanus.
39 S. Ioan. Baptista Venetus	Ioannes Mocenigus.
40 Victoria Ioan. Andreae	Philippus Auria.
41 Pisana pontificia	Hercules Lotta.
42 Figiera Hispanica	Diegus Lopeus Diglianus.
43 Christus Venetus	Georgius Pisanus.
44 S. Ioannes Venetus	Daniel Morus.
45 Florentia pontificia	Thomas Mediceus.
46 S. Georgius Neapolitanus	EugeniusVergasus.
47 Patrona Neapolitana	Franc. Benauides praefectus.
48 Luna Hispanica	Emanuel Aguilarus.
49 Passera Veneta	Aloysius Pasqualigus.
50 LeoVenetus	Petrus Pisanus.
51 S. Hieronymus Venetus	Casparus Malipetrus.
52 Imperatoria Grimaldica	Georgius Grymaldus praefectus.
53 Patrona Dauidis imperialis	Nicolaus Luanus.
54 S. Christophorus Venetus	Alexander Contarenus.
55 Iuditha Zacynthica	Marinus Sicurus.
56 Larmelina Cretensis	Petrus Gradenigus.
57 Media Luna Veneta	Valerius Valeressus.
58 Doria Io. Andreae	Iacobus Casalis.
59 Religio S. Petri	Santubius.
60 Religio S. Ioannis	Aloysius Tessera.
61 Imperatoria Melitensis	Messanae Prior praefectus.

Nauium nomina	Ducum nomina
1 Imperatoria Sicula	Ioan. Cardona praefectus, qui tamen dum nauigabant, praecedebat.
2 Pedomontana Sabaudica	Octauianus Moretus.
3 Imperatoria Nicolai Auriae	Pandulfus Polydorus.
4 Forza Veneta	Renierus Zenus.
5 Regina Cretensis	Ioan. Barbarigus.
6 Ninus Venetus	Paulus Polanius.
7 Christus resuscitatus Venetus	Benedictus Soranzius.
8 Homo armatus Retimus	Andreas Calergius.
9 Aquila Retima	Andreas Calergius.

10 Palma Caniensis	Iacobus Medius.
11 Angelus Corcyrensis	Stellius Carchiopulus.
12 S. Ioannica Arbea	Ioannes de Dominis.
13 Domina Frauica	Ludouicus Cipicus.
14 Nauis Veneta	Antonius Pasqualigus.
15 Nostra Domina Cretensis	Marcus Foscarinus.
16 Christus Cremensis	Franciscus Cornerius.
17 S. Victorius Cremensis	Euangelista Zurlanus.
18 Patrona Grimaldica	Laurentius Treccha.
19 Patronia Marinia	Antonius Cornilius.
20 Margarita Sabaudica	Bataglinus.
21 Diana Genuensis	Io. Georgius Lasagna.
22 Gingana Neapolitana	Gabriel Medinus.
23 Luna Neapolitana	Iulius Rubbius.
24 Fortuna Neapolitana	Diegus Medranus.
25 Spes Neapolitana	Petrus Bustus.
26 Furia Lomelina	Iacobus Chiappeus.
27 Patrona Lomelina	Georgius Graecus praefectus.
28 Negrona	Nicolaus Costanus.
29 Bastarda Negronica	Laurentius de Turri.
30 Ignis Cretensis	Antonius Bonus.
31 Aquila Cretensis	Hieronymus Georgius.
32 S. Christophorus Venetus	Andreas Tronus.
33 Christus Venetus	Marcus Antonius Landus.
34 Spes Cretensis	Hieronymus Cornarius.
35 Reatila Patauina	Patarus Buzacarinus.
36 S. Iosephica Veneta	Nicolaus Donatus.
37 Gusmana Neapolitana	Franciscus Osedus.
38 Determinata Neapol	Ioannes de Carasse.
39 Sicilia Sicula	Franciscus Amadeus.
40 Patrona Nicolai Auriae	Iulius Centurio.
41 Aquila Corcyrensis	Petrus Buanus.
42 S. Trifonica Catari	Hieronymus Byzanteus.
43 Turris Vicentina	Ludouicus de Portu.
44 S. Maria pontificia	Pandolfus Strozzius eques.
45 S. Ioannica pontificia	Angulus Bifalius eques.
46 Patrona Negronia	Ludouicus Gamba.
47 Imperatoria Negronia	Ioan. Ambrosius Negronius.
48 Monarcha Io. Andreae	Nicolaus Garibaldus.
49 Donzella Ioannis Andreae	Nicolaus Imperialis.
50 Imperatoria Io. Andreae	Ioannes Andreas Auria.

Nomina nauium	Ducum nomina
1 S. Ioannica Sicula
2 Baccana	Ioan. Petrus Morilus.
3 Leina Neapolitana
4 Constantia Neapolitana	Petrus Delagia.
5 Marchesia Neapolitana	Ioan. Machadus.
6 S. Barbara Neapolitana	Ioan. Aschaleus.
7 S. Andreas Neapolitanus
8 S. Catharina Neapol	Ioan. Rufius de Velasco.
9 S. Bartholomaeus Neapolitanus.
10 S. Angelus Neapolitanus:
11 Terana Neapolitana	Ioan. de Ripa Neillinus.
12 Christus Venetus	Marcus Molinus.
13 Duplex manus Veneta	Ioan. Loredanus.
14 Imperatoria Neapol	Aluarus Bazanus S. Crucis Marchio praefectus.
15 Fides Veneta	Io. Baptista Contarenus.
16 Columna Veneta	Caterinus Malipetrus.
17 Magdalena Veneta	Aloysius Balbius.
18 Domina Veneta	Ioannes Bembus.
19 Minidus Venetus	Philippus Leo.
20 Spes Veneta	Io. Baptista Benedictus.
21 S. Petrus Venetus	Petrus Baduarus.
22 S. Georgius Sebenicus	Christophorus Lucichus.
23 S. Michael	Georgius Cochius.
24 Sibylla Veneta	Daniel Tronus.
25 Grus Hispanica	Ludouicus de Hereda.
26 Imperatoria Vachesia	Vaschedus Coronadus praefectus.
27 Suprana pontificia	Antonius Asculanus.
28 Occasio Hispanica	Petrus Roisius.
29 Patrona pontificia
30 Serena pontificia.

1 Imperatoria erat Mehemeti Sirocchi Alexandriae gubernatoris.
2 Secundae Alexandrinae triremi imperabat Caras Cubatus.	Hi omnes Alexandrinas triremes habebant.
3 Baglius Sarafus.	Hi omnes Alexandrinas triremes habebant.
4 Giafer Chiagius.	Hi omnes Alexandrinas triremes habebant.
5 Osmanus Celebinus.	Hi omnes Alexandrinas triremes habebant.
6 Perusius Reisus.	Hi omnes Alexandrinas triremes habebant.
7 Bincus Casapoglius.	Hi omnes Alexandrinas triremes habebant.
8 Osmanus Occanus.	Hi omnes Alexandrinas triremes habebant.
9 Driuis Aga.	Hi omnes Alexandrinas triremes habebant.

10 Baiazettus Simanus.	Hi omnes Alexandrinas triremes habebant.
11 Osmanus Ali.	Hi omnes Alexandrinas triremes habebant.
12 Delius Aga.	Hi omnes Alexandrinas triremes habebant.
13 Dardaganus Bardambelius.	Hi omnes Alexandrinas triremes habebant.
14 Caslius Caianus.	Hi omnes Alexandrinas triremes habebant.
15 Iusufus Aga.	Hi omnes Alexandrinas triremes habebant.
16 Insuf Magarus.	Hi omnes Alexandrinas triremes habebant.
17 Calafactius Chederus.	Hi omnes Alexandrinas triremes habebant.
18 Mustapha Genouelus.	Hi omnes Alexandrinas triremes habebant.
19 Dermigius Perius.	Hi omnes Alexandrinas triremes habebant.
20 Matus Assanus.	Hi omnes Alexandrinas triremes habebant.

21 Chederus Aga.	Horum triremes Constantinopolitanae erant.
22 Sulimanus Beyus.	Horum triremes Constantinopolitanae erant.
23 Hibraimus.	Horum triremes Constantinopolitanae erant.
24 Sabanus.	Horum triremes Constantinopolitanae erant.
25 Caiacelebinus.	Horum triremes Constantinopolitanae erant.
26 Chederus Simanus.	Horum triremes Constantinopolitanae erant.
27 Praetoriae Carae Mustaphae filius.	Horum triremes Constantinopolitanae erant.
28 Iaranus Saba.	Horum triremes Constantinopolitanae erant.
29 Dauid Iusufus.	Horum triremes Constantinopolitanae erant.
30 Solacus Raysus.	Horum triremes Constantinopolitanae erant.

31 Arnautus Ferratus.	Triremes horum Africanae Tripolitanae erant.
32 Inzelus Memius.	Triremes horum Africanae Tripolitanae erant.
33 Schenderus Selymus.	Triremes horum Africanae Tripolitanae erant.
34 Lumagus Iusufus.	Triremes horum Africanae Tripolitanae erant.
35 Bardachus Celebinus.	Triremes horum Africanae Tripolitanae erant.
36 Bagdatus Asanus.	Triremes horum Africanae Tripolitanae erant.
37 Guzelus Allibius.	Triremes horum Africanae Tripolitanae erant.
38 Brusalius Pirius.	Triremes horum Africanae Tripolitanae erant.
39 Rodlus Ali.	Triremes horum Africanae Tripolitanae erant.
40 Aga Bassa cum imperatoria Constantinoplitana.

41 Sinamus Mustapha.	Hi triremibus AEtholis imperabant.
42 Giegiorus Ali.	Hi triremibus AEtholis imperabant.
43 Amurathes Raysus.	Hi triremibus AEtholis imperabant.
44 Callipeius Memius.	Hi triremibus AEtholis imperabant.
45 Marulus Mustapha.	Hi triremibus AEtholis imperabant.
46 Hederus Lumetus.	Hi triremibus AEtholis imperabant.
47 Sinamus Deruisus.	Hi triremibus AEtholis imperabant.
48 Memineus Durmisus.	Hi triremibus AEtholis imperabant.
49 Algagias Sinamus.	Hi triremibus AEtholis imperabant.

50 Adagius Rustanus	Hi triremibus AEtholis imperabant.
51 Chingeueus Musata	Hi triremibus AEtholis imperabant.
52 Iusuf Celebinus	Hi triremibus AEtholis imperabant.
53 Taferus Mustapha.	Hi triremibus AEtholis imperabant.

1 Primae praetoriae imperabat Assamus Bey, Rhodi praeses.	Cum Rhodiis triremibus.
2 Delius Chiaferus Rhodi custos.	Cum Rhodiis triremibus.
3 Occius Raysus.	Cum Rhodiis triremibus.
4 Postunagus Oglius.	Cum Rhodiis triremibus.
5 Calefactius Oglius.	Cum Rhodiis triremibus.
6 Gazizius Reisus.	Cum Rhodiis triremibus.
7 Dromus Raysus cum imperatoria Byzantina.	Cum Rhodiis triremibus.
8 Herbetcius Rhodi custos.	Cum Rhodiis triremibus.
9 Caragias Raysus.	Cum Rhodiis triremibus.
10 Oceanus Raysus.	Cum Rhodiis triremibus.
11 Delius Pirius.	Cum Rhodiis triremibus.

12 Giafer Aga.	Cum triremibus Byzantinis.
13 Bachlanus Raysus.	Cum triremibus Byzantinis.
14 Cozus Ali.	Cum triremibus Byzantinis.
15 Colachus Raysus.	Cum triremibus Byzantinis.
16 Oluzus Raysus.	Cum triremibus Byzantinis.
17 Praetoriae Assanus Bassa Barbarossae filius.	Cum triremibus Byzantinis.

18 Sarafus Raysus.	Horum triremes erant ex Neapoli Romaniae.
19 Almaus Raysus.	Horum triremes erant ex Neapoli Romaniae.
20 Guruglius Oglius.	Horum triremes erant ex Neapoli Romaniae.
21 Arnautus Celebinus.	Horum triremes erant ex Neapoli Romaniae.
22 Magarus Ali.	Horum triremes erant ex Neapoli Romaniae.
23 Praetoriae Giafer Celebinus portoriorum praefectus.	Horum triremes erant ex Neapoli Romaniae.
24 Delius Celebinus.	Horum triremes erant ex Neapoli Romaniae.
25 Delius Assanus.	Horum triremes erant ex Neapoli Romaniae.
26 Caraperius Aga.	Horum triremes erant ex Neapoli Romaniae.

27 Sinamus Raysus.	Horum triremes erant ex Neapoli Romaniae.
28 Caraus Mustapha.	Horum triremes erant ex Neapoli Romaniae.
29 Salius Arnuarus.	Horum triremes erant ex Neapoli Romaniae.
30 Preuilus Aga Neapolis in Epiro praefectus.	Horum triremes erant ex Neapoli Romaniae.