---

image: s0001

APPARATUS ERUDITIONIS TAM RERUM QUAM VERBORUM PER OMNES ARTES ET SCIENTIAS, Instructus OPERA ET STUDIO P. MICHAELIS PEXENFELDERI, Societatis JESU Sacerdotis. Cum Indicibus I. Capitum. II. Rerum potiorum. III. Verborum difficiliorum Germanice redditorum cum auctario locuplete. IV. Modorum Antonomasticae locutionis capite nonagesimo octavo. NORIMBERGAE, Sumptibus MICHAELIS et JOH. FRIDERICI ENDTERORUM, An. MDC LXX.

SERENISSIMO PRINCIPI MAXIMILIANO EMANUELI, UTRIUSQUE BAV. ET SUP. PAL. DUCI, COMITI PAL. RHENI, LANDGR. LEUCHTENB. etc. ELECTORALI SUCCESSORI, PATRIAE DELICIO, DOMINO CLEMENTISSIMO, felicitatem!

AD offerendum hunc Serenissimis oculis APPARATUM, complures animum addidere caussae, Serenissime Princeps, Clementissime Domine: Inprimis, quod PUBLICO Juventutis BONO scriptus, videbatur Juventutis et Gratiarum omnium

Principi, quem in SERENITATE VESTRA vererabundi suspicimus, dedicandus.

Deinde Indoles SERENITATIS VESTRAE artium omnium, Heroo dignarum anguine, Musas nostras excitavit, ut sese hoc in libro, velut Iliadem in nuce clausas, devoverent in obsequia demississima; quantoque rerum scitu utilissimarum praesidio ad felicitatem Reip. cujus gubernacula a Deo SERENITATI VESTRAE destinata, sit opus, indicarent.

Habet SERENITAS VESTRA Majorum Serenissimorum praeclarissima exempla, quibus curis et impendiis Ingenuas Artes et Scientias propagarint. In oculis sunt Musarum Domicilia, diversis

per BOICAM locis constituta, in quibus Adolescentes ad Morum juxta et Literarum Humanitatem informantur. Ingolstadiense vero LYCEUM quantis sublimiorum Disciplinarum incrementis efflorescat, argumento sunt tot Viri Doctrina et Honoribus Academicis insignes, ex illo Athenaeo velut ex Umbra in Solem prodeuntes. Felix tellus, in qua Ceres arva, Pallas excolit homines. Alterum Praesidium Vitae est, alterum Virtutis. Utrumque suorum Curae Principum et Sapientiae Patria debet.

Quid jam dicam de aliis Artibus atque Scientiis, quibus BOICA est exornata? Politicam profecto et Militarem scientiam quantum excoluerit et provexerit Serenissimus MAXIMILIANUS Elector,

felicissimae memoriae Avus SERENITATIS VESTRAE, toti Europae inclaruit, quam Nominis sui gloria implevit.

In Artibus vero Manuariis, quos Artifices undique conquisierit, Serenissimus Abavus, WILHELMUS piissimae recordationis, testantur hodieque Opera, faberime elaborata, magnificeque constructa. Quid, quod, SERENITATIS VESTRAE Parentis Serenissimis auspiciis, Textilis etiam bombycum labor et Tinctura, in Patriae commoda, est invecta.

Atque ut ad SERENITATEM VESTRAM redeam; teneris ab unguiculis Ipsa festinat Armis praeludere, quae validis aliquando unguibus vibraturus est LEO. Neque Martem tantum in manibus;

sed Paelladem quoque in lingua gestat, summa cum Bonaum Artium et Scientiarum exspectatione plausuque; quarum diversas ut voces SERENITAS VESTRA accipere, ita etiam reddere felicissime discit.

Quod si de Ennio,{† A Gellius.} Poetarum Romanorum Patre, memoratur, tribus ipsum Cordibus praeditum fuisse, quod Latine, Graece, Osce loqueretur; quanto praestantiore laude quatuor SERENITATEM VESTRAM corda, tot enim linguis imbuitur, possidere dicemus? nisi, quod de Scipione Nasica{* Plinius.} olim ferebatur, unum potius CHARITUM CORCULUM SERENITATEM VESTRAM appellare malimus.

Exemplum SERENITATIS VESTRAE

Dynastarum filii; qui nisi peregrina Idiomata cum Latino et Vernaculo conjunxerint, non satis sibi ad Aulicam Culturam et Munia instituti videntur.

Quapropter si eam ob caussam Exterae Linguae merito sunt in pretio habendae, maximam profecto aestimationem et cultum Latinae sibi promeretur. Illae quippenec quorumvis locorum nec sunt temporum; haec ad omnes gentes se extendit, illasque conjungit et consociat; haec ad cunctas scientias spectat; eique Sacratissima Religionis nostrae Mysteria tradita sunt et explicata. Unde jure quam optimo dicitur inter Linguas dominari et imperium summum obtinere.

In Reginae hujus Aerarium locupletissimum

cum alii atque alii suas inferant opes; putavi et ego de censu paupere aliquid contribuendum. Quocirca hunc qualem, qualem Eruditionis Latinae Apparatum instruxi, secure spectandum in luce, si a Serenissimis Oculis clementissimum radium acceperit. Eum ego ad SERENITATIS VESTRAE genua, tanquam ad Aram Honestarum Artium et Scientiarum, submississime depono. DEUS Ter Opt. M. SERENITATEM VESTRAM, in maximas Patriae Romanique Imperii Spes, quam diutissime servet incolumem. Ita mecum Collegium Soc. JESU Landishutanum enixissime vovet, ita recatur.

Landishuti VI. Feb. Ann. a pariente Virgine cIo Ioc LXX. SERENITATIS VERSTRAE devotissimus cliens, Michael Pexenfelder.

EGo Jacobus Rassler, Societatis JESU per Superiorem Germaniam Praepositus Provincialis, pro potestate a Patre Nostro Joanne Paulo Oliva, Societatis universae Praeposito Generali, accepta, librum inscriptum Apparatum Eruditionis tam Rerum quam Verborum, etc. opera et studio P. Michaelis Pexenfelder, Societatis JESU Sacerdotis, instructum, et a Patribus ad id deputatis censum atque approbatum, typis vulgari permitto; simul ac Dominis Michaeli et Joanni Friderico Endter, Bibliopolis Norinbergensibus, Jus Caesarei privilegii ad quinquennium usurpandi indulgeo, quo Typographis et Bibliopolis omnibus, vulgatos a Societatis JESU Patribus libros, sine Auctorum et Superiorum consensu adimitur copia imprimendi, vel intra S. R. Imperii et Provinciarum Caesareae Majestati haeredit ario jure subjectarum fines import andi. Datam hanc facult atem manu mea et officii sigillo firmavi Landishuti 29. Januarii 1670.

L. S.

Jacobus Rassler.

Praefatio ad Lectorem. Eruditionis amanti Lectori.

ALiquammulti lapsi sunt anni, ex quo, industria quorundam e Societate nostra, Hibernorum natione, tum temporis in Hispania, in Collegio Salmanticensi degentium, ratio est edita compendiaria Linguae addiscendae Latinae; cujus usitatiora vocabula, sententiarum centuriis omnino duodenis comprehensa, eo sunt disposita modo, nullum ut ex iis (exceptis vulgaribus nectendi particulis) iterum recurreret.

Quae inventio primo ab Anglis arrepta avide, sermonis est vernaculi additamento aucta, typisque mandata circa annum Chr. 1615. Mox ad eam Lingua accessit Gallica; et ad hanc versio Germanica, ea ubivis commendatione, anno ut decimo nono supra millesimum, sexcentesimum, diversis octo Linguarum idiomatis instructa prodierit in lucem: factumque sit, ut, quae initio nuncupata fuerat Janua Linguae Latinae, jam Janua diceretur Linguarum.

Anno dehinc hujus seculi trigesimo primo, Joannes quidam Amos Comenius animum et manum adjecit ad Januam hanc Hibernicam sive magis dedolandam, sive novis adornandam parergis. Intra quam ne profanus quispiam et Musarum Sacris haud dum initiatus pedem inferret, vestibulum praestruxit, quod, pro sua elegantia, Lexicaelem Verborum Contexturam appellavit; deinde id egit, ut per Janualem (ita loquitur) textus interpretationem viam aperiret in Latinitatis Atrium.

Quem in modum sive ornata sive aucta Janua cum varias fatigasset operas typographicas, neque tamen desiderantium cupiditati fieret satis, eadem, anno salutis reparatae millesimo, sexcentesimo, quinquagesimo sexto, Schaffhusii in Helvetia, typo et luci est reddita; iterumque anno sequenti Francofurti et Hamburgi recusa, studio et opera cujusdam Joannis Docemii, novum auctarium addentis. Nec defuerunt anno 1660. typi Norimbergenses, quibus praedicta Janua denuo procusa, vel, ut rectius loquar, asciae subjecta, mutata inscriptione, dicta est: Orbis Sensualium pictus, hoc est, (sunt verba tituli) omnium fundamentalium in mundo rerum, et in vita actionum Pictura et Nomenclatura.

In reformanda Janua prae ceteris operam suam dilaudat, quem dixi, Docemius, quippe quam prae Hibernica longe elaborationem reddiderit et absolutiorem; imprimis desiderari in Janua illa Hibernorum magnam optimarum vocum partem; Vocabula multa inesse Synonyma, plus caliginis quam lucis, Linguae Latinae tironibus offundentia; non paucas inibi sententias memoriae mandandas referri, Tropice tantum et obscure intelligendas: ignoscere se tamen Patribus illis id Linguae Latinae compendium primo tentantibus: errataque condonare benigne; caeterum se inventis et plura adjecisse et meliora: Denique optare, ut quispiam, uberiore ingenio doctrinque instructus, accepto suis e laboribus stimulo, prodeat ad amplius aliquid in his coeptis audendum. Et quia nec inscriptio Januae Jeluiticae, ut ait, satis in rem convenit, malui: eam Seminarium Linguarum et Scientiaram omnium appellare.

Denique cum jum typis committendum Apparatum hunc nostrum absolvissemus, exurgit Joannes Jonstonus, qui in Praefatione Polymathiae suae Philologicae (quae Francofurti et Lipiae anno seculi hujus sexagesimo septimo in lucem data) gloriatur,

Januam Linguae Latinae (nempe Jesuiticam) ex Germania advectam, anno 1617 magnis naevis laborantem; esse suo monitu a Comenio reconcinnatam, et eleganti methodo donatam: neque tamen hunc ipsum fecisse satis, quippe vulgatiora tantum et pueris legenda afferentem; se vero, laboribus Comenii et Ursini usum, operam dare conatum, ut in gratiam Juvenum, Academias meditantium, totum Rerum, si non Vocum, exhauriret Oceanum. Enimvero grandi Promissor hiatu; qui tam Rerum quam Verborum partim Graecanicorum, et in Latio nunquam auditorum, nedum receptorum: partim Graeco- et Latino - barbarorum farraginem tam densam corrasit, ut non modo a limine Januae Latinae, sed ab ipsis etiam Linguae Latialis finibus, sit proscribendus. Id quod cordatus lector facile deprehendet; qui meliora, quae invenerit, ea ex Janua Comeniana translata, et hanc, ex prima illa P. nostrorum Hibernorum Janua, concirnatam digestamque meminerit. In quo um Labores (usque adeo multos Penelope aec Procos, aut, rectius loquendo, Janus haec fabros habuit) etiam Gaspar Sciopp us, seu Schoppius, famosus, et a multis vapulans Grammaticus,

manum injecit, dum ex Janua illa Hibernica Mercurium efformavit, primo Bilinguem, in Italia impressum, sub nomine inverso, Pascasii Gosippi; postea Quadrilinguem, seculi hujus anno trigesimo quarto Basileae editum; unde tantos concepit spiritus, ut in Paedia sua, impressa Patavii, quam Divinarum et Humanarum Literarum nominat, Latinitatis se Mystagogum profiteatur tam felicem, ut quem nactus sit discipulum, etsi rudissimum, et qui nullum omnino verbum Latinum intelligat, uno doceat anno, quamcunque Ciceronis epistolam Marte suo interpretari; omninoque rationes certius et expeditius reddere, quam alius queat triginta annis in Linguae Latinae studio et exercitio versatus. Cujus hominis impudentem jactantiam cum Laurentius noster Forerus in Grammatico Proteo, tum ficto quidam nomine Eugenius Lavanda, in suis ad Paediam illam Scholiis et Annotationibus, acri lixivio perfricuit.

Caeterum, ut redeamus ad orbitam, fama Januae illius Comenianae et Seminarii Docemiani, ad meas etiam pervenit aures; deinde liber ad manus. Vidi, pervolvi,

consideravi, laudavi multa; nec pauca tamen erant, quae reprehenderem. Industria visa est multum commendabilis et labor; non item promiscua vocum, phrasium et rerum turba, quam admissam intra suam Januam, et velut animantia in Arcam Noe congregatam, ac introductam gloriatur Amosius: quas quidem inter animantes haud paucae apparebant cornutae, et Prisciani ferula mactandae.

Accessit, quod complura cum Latinitati Castae tum Religioni officiebant, et Publico nostrae Juventutis bono. Etenim quod Acatholici in aliis suis, ut vocant, Dictionariis, Vocabulariis, Nomenclatoribus, Lexicis, Thesauris, Farraginibus, Silvis, Phraseologiis, Cornucopiis, Polyantheis, Anthologiis, Florilegiis, Repertoriis, etc. facere solent; id in hac quoque haud omiserunt; cui, pro opere vermiculato, erronea sua dogmata sparsim inseruerunt, Lectorem vel imperitum, vel incautum haud sentientem in transversum acturi.

Quibus ita praemissis, propius nos admoveamus ad Januam, et susceptae hujus consilium lucubrationis explicemus, quod

aliud non fuit (sancte affirmo) quam religiosa parendi voluntas; cui accessit studium ardens juvandi numerosissimam Juventutem, quae toto Orbe Catholico in nostris Scholis non minus ad veram Christianamque virtutem, quam ad bonas litteras a nostris hominibus labore magno fructuque non poenitendo educatur; quam videbam non iis subsidiis abundare, quae sunt discentibus necessaria, ut sincerae haustus doctrinae puris e sontibus hauriant.

Aliquamdiu mens ea insederat, manumque movebat et calamum; cum, ecce, tanta qua demendi, qua addendi objecit sese mihi copia, animum ut abjicerem prosequendi laboris; praesertim cum amicorum quidam occinerent, quid actum agerem: oleum et operam perderem in Janua tot dolabris et dolabellis vexata, quae nisi de integro exasciaretur, nihil in ca profectum iri, praeter inanem vocabulorum, eodem in cardine stridorem; aliam ornarem Spartam: relinquerem hanc Suffarcinatis Ravisiis, Juniis, Frischlinis, Decimatoribus, Frisiis, eorumque contribulibus, qui in morem veterum Gabaonitarum

damnati essent ab Apolline ad ligna securi Grammatica caedenda, et aquas in Musarum templum comportandas: varios scilicet Lexicorum et Nomenclatorum codices congerendos et condensandos; adhaec rem esse aleae non minus periculosae quam plenam fastidii, velle in tanta vocularum multitudine, spuriae sint, an legitimae: cives Romanae, an barbarae: in dimicationem cum Sciolis, quos vocant, et Criticis descendere, aliis eas jure Latiali donantibus, aliis in ultimam Thulen proscribentibus; quibusdam amplissimos Linguae Latinae fines ad solas Nizolii Observationes metientibus: non paucis pro Delphico Oraculo Calepinum suum adorantibus; multis scopas intentantibus ad everrendum, quidquid Tullianam ad coticulam, tanquam ad Lydium lapidem, minus elimatum sit, perpolitum et probatum; praeterea, esse hoc Grammaticorum senticeta ingredi, quorum ariditas cum nulla fere liberaliore doctrina irrigari queat, idem me facturum in iis foecundandis, quod elicientes aquam e pumice.

Quid facerem? inter cultrum haerebam et Saxum: inter calamum et chartam:

hinc absterrebat impositae difficultas provinciae, inde urgebat demandantium auctoritas, et privatum quoque meum in rem literariam studium. Haerentem in hoc bivio, magis etiam in partem omittendae operae trahebat prima frons Januae, quae Latina inscribitur; nam quomodo nomen hoc tuebitur, cum pleraeque artium et scientiarum appellationes ex Graecia sint oriundae? quas si quis evitare velit, necesse est, ut vel exprimat barbare: vel non nisi
[Gap desc: Greek word]
et cum circumscriptione. Quin aliud quoque obstaculum ad ipsum Januae limen objicitur. Quid enim? PLurima rebus necessariis significandis idonea vocabula intromissionem non obtinent, quia capite censa jus Suffragii apud Quirites non habent. Etenim si Plinius Major, quorundam judicio, parum Latinus est, quis non videt, ipsum ab his postibus exclusum iri? Id si fiat, non jam Janua, sed ostiolum Latinitatis aperietur. Non mea, sed virorum doctissimorum vox est, Plinii Opus merito posse Thesaurum Linguae Latinae appellari. Nisi enim (Vir eruditus profatur) tot rerum appellationes nobis reliquisset, de

multis necessariis vitae communis partibus Latine loqui non possemus. Testis gravissimus Caelius Rhodiginus: Absque Plinio, inquit, Majore si esset, jejunam haberemus Latinitatem. De eodem Hermolaus Barbarus, nisi extaret, ait, Plinius, actum esset: Tonderemus aquam omnes; profligata spes esset omnis Linguae Latinae constituendae. Is igitur talis et tantus, si hinc excluditur, quid agemus? Et vero, praeter Plinium, quam multi stabunt foris? prensabunt aditum Suetonii, Taciti, Quintiliani, Vitruvii, Martiales, Apuleji, multique alii. Quid hic atriensis a Nizolio constitutus? ne audiet quidem, aut unico certe offensus verbulo, jubebit ab ostio facessere.

Praeterea, cum nomina sine rebus sint cortices sine nucleo; qua, quaeso, ratione per has fores ingredientur, qui in tanta artium et scientiarum varietate, et quadam quasi Encyclopaedia, non plus intelligunt quam anseres in Capitolio strepentes? Ecquis ille Myrmecides, qui navim tam multiplici eruditione refertam apiculae pinnulis abscondat? Quis fabricator Enipeus Philologiam latissime diffusam huic Januae velut Equi Trojani ligneis

textis includat? Et quid respondendum quibusque, artem suam profitentibus, in eaque sibi credendum unice postulantibus? Quid, aliis alia carpentibus, et multa negligenter omissa, multa imperite allata arguentibus? Quis causam omnibus reddet; apologiam et dicam scribet? Adde, quod Latinarum vocum longe plurimae a communi usu valde remotae aliis indigeant vocabulis, iisque a vernacula petitis, quibus explicentur. Sic nodus duplicabitur nodo, et unus Nomenclator pariet alterum; qui ut intelligantur, iterum erit opus vel digito in rem intento: vel penicillo in ejus adumbrationem ducto.

In his angustiis constituto, et exitum quaerenti, nescio, quis Apollo vellicavit aurem, et haec advoluta Januae Latinae impedimenta facile dimovenda putavit. Nam quid? ad Januam toties circumdolatam, et jure primo nostram, cur manum dubitarem admovere, qui aliquot stipendia inter Musas Humaniores meruissem? Nomenclatoribus ne terrerer, et Grammaticorum sentibus, qui longe meditarer amoeniora; et si quid spinarum esset, didicissem eas calcare; et docuissem

alios. Neque Aristarchos morarer, quibus tantundem possem habere fidei, quantum ipsi adhiberent mihi, pariter auctoritatibus instructo. De Plinio Majore, securum me probae Latinitatis esse, jubere Viros mitiore literatura excult issimos; inter quos Schonslederus noster in Praefatione Apparatus sui: Plinius, inquit, pomoeria Linguae Latinae extendit, et ex angusto in spatia liberiora eduxit: Umbram timent, qui eum suspectae Latinitatis arbitrantur; illo enim aevo nemo voluit, nec ausus est, barbare scribere. Suetonium Lipsius defendit, et Juventuti commendat, quippe pura, tersa, propria verba adferenti. De Apulejo (ut de pluribus taceam) Turnebus et Pontanus noster asserunt, Auctorem esse non malum, praesertim cum lasciviae ingenii non indulget, nec ludum sibi permittit. Et quis Columellam, Varronem, Catonem in argumento rustico non audiat, aut ex rure in forum non admittat? Quis in re architectonica Vitruvium doceat? in Medica Celsum? in coquinaria Apicium? in militari Vegetium? in Grammatica Festum, Nonium, Asconium? At quaedam vetustate rancida, incerta et obscura proferunt.

Ideo habendus delectus, cum Auctores saepe sua sint meliores aetate. Perinde peccant, qui ex Auctoribus Classicis rariora venantur vocabula et corradunt; quam qui obsoletis utuntur et antiquatis; qui ex arcula tantum Tulliana et Liviana depromendum censent, quam qui ex trivio colligunt. Medium tenuere beati; quod quale sit, necdum Dictatorem agnoscimus.

Atque, ut exemplis agam; an ideo non licet uti voce: ambages; quia Cicero circuitum dixit? an profliganda sunt, unanimis, pauperies, adagium, rebellio, refocillare, resuscitare, sigillare, decollare, quia Tullius dicere maluit: concors, paupertas, proverbium, secessio seu defectio, reficere, suscitare, obsignare, capite plectere? Quam multa prolaturus fuisset, si occasio tulisset? quam protulit multa, quae interciderunt? In uno Scipionis somnio legimus, extimum globum, stelliferum coelum, immobilem terram, lunarem cursum, nunquam reperturi, nisi hoc fragmentum superesset ex sexto illius libro de Republ.

Monebant insuper, de vocabulis Graecis ne laborarem, aut religiosius ab his foribus excluderem, cum ipse Romani eloquii parens Soritem maluerit, quam acervalem argumentationem appellare. Latinis porro merito accenseri Graecanica, quae (ut Archias, quondam Poeta Graecus) in Latio seu Latinis Scriptoribus domicilium aliquando habuissent. Quod si qui vel in Astronomicis, vel Medicis, Juridicis, Architectonicis, Historicis, vel in alio quopiam ordine offensum quid esse putarent, scirent ipsi, meum scopum non esse, de rebus ut praecipue et per se agerem; sed ut docerem loqui Latine. Quare si quid in his peccatum foret, id juxta Aristotelem haberetur tale, quale in Poetis est
[Gap desc: Greek words]
, in altera scilicet facultate, non in propria commissum, atque ideo ignoscendum promptius. Posse autem illos quoque ipsos falli, qui suo tantum pede metirentur artem, quam didicissent plures. Neque esse, quod rerum me copia haberet sollicitum, denas Stagirei Philosophi Categorias considerantem, suo sinu, quidquid in disputationem cadere posset, complectentes. Neque

necesse esse, minutiae ut omnes velut in censu equestri sub oculos traducerentur; pictores potius imitandos, qui imaginum quasdam soleant expingere totas: aliquarum tantum dimidios ostendere vultus, aut artus pectore tenus expressos: aliquas etiam pentitus in umbram recondere; non omnia, quae objecta visui, subjicienda obtutui; Latinitatis campos esse carpendo, non tondendo obeundos.

Jam quod attineret ad eos, qui per hanc Eruditionis Januam pedem inferre, artesque et scientias lustrare vellent, non ut figlinam simii: in ea re similitudinem tabernae institoriae attendendam, in qua aliae aliis arrideant merces; quarum qui usum et pretium non intelligant, velut
[Gap desc: Greek words]
mandare oculis, et transire inemptas; vidisse quibus sit satis; Aliis ex visu admirationem oriri, et ex hac aestimatinem amoremque habendi: redire, consistere, contemplari, licitari, emere, aut certe empturire. Multa non desiderari, quia nesciantur: multa non aestimari, quia luci non exponantur. Athenis olim pueros circa omnis generis officinas circumductos, ubi gradum stitissent,

ibi argumentum praebuisse, ejus se artis cupiditate teneri; idem omnino in Linguae Latinae lustratione contingere: ex qua qui minus possent res, saltem referrent nomina: quaeque non satis perciperent ipsi, consulerent alios: pulchrumque ducerent rebus affici pulchris, et quae per aetatem non capiant, cupere tamen; quod si scientiae comparentur fontibus, unde riganda ingenia, quibusdam datum esse iis aspergi, aliis tingi, aliis penitius imbui. Neque de sensu et significatione rariorum vocum tantopere curandum, cum non solitariae, et quasi per deserta, vagentur, sed certis limitibus septae et classibus distributae circumscribantur; nec Lexica deesse, in quibus inquiri: nec indiculos defuturos, qui interprete sermone patrio notitiam faciant ignotiorum; oculis autem velle subjicere, quae vel in conspectum non cadant: vel suis abstrusa receptaculis, aut inclusa officinis, in omnium sensus protrahi non queant, id quidem esse hominum nimis oscitanter Musas colentium; nam, feram ut capias, agitandos canes: et ut res earumque nomenclationes percipias,

cogitatione et scitatione indagandum. Ita Apollo, vel Apollines illi.

Mihi interea mentem in diversa versanti denique sententia stetit, scalprum et asciam applicare Januae, vel resecando et rescindendo, quidquid in ea minus esset factum affabre: vel addendo, quae ad ejus ornatum pertinerent, multiplici coagmentatione, conjunctione, insertione, commissura, concinnatione. Quae dum ago, (ut dicam paucis,) ex Janua prope est facta Porta. Et quia sedula tum optimorum Auctorum pervolutatione; tum operoso variae doctrinae studio plurima conquisivi et comparavi, quae ad universalem ingenuae Cognitionis eruditionem facere videbantur placuit, abolito Januae nimis jam protritae titulo, libro huic nomen Apparatus indere; sive hanc vocem quis ad solum gustum, sive ad ceteros sensus; mentem quoque et intelligentiam referat; in quorum gratiam exquisitum undique, collectum, arcessitum, comportatum est, quidquid mundi hujus ambitu continetur; multum ad eam rem adjumenti conferente tam PP. nostrorum, quos

dixi, Hibernorum, quam Amosii Comenii opera; id quod lubentes gratique profitemur.

Quem quidem laborem meum Bono Juventutis Litterariae, cujus institutioni aetatem jam ante consecravi, ut publicum facerem, visum est iis, quorum ex judicio voluntateque religiose pendeo. Quod si eruditiori cuipiam palato ista degustare placuerit, jam nunc ut hospitem benevolum humaniter invito, Januam pando, occurro, excipio, introduco, et quod apparavi, appono, rogoque, ut siquid minus faciat ad stomachum, ei pro condimento benevolentiam aspergat suam. Sin' putarit, hic non nisi nuces inferri et recoctam cramben, jubeo eum valere bene et abire. Ego vero destitutus hospite, omissis Januae angustiis, exspatiabor liberius, apparatioris eruditionis causa; comitem viae accipiam, cujuscujus insederit animo cupiditas,

Tendendi in Latium per tot discrimina Vocum,
Et Rerum; unde venit Linguae culturaque Menti.

Ipsum interea nominabo Desiderium,

eique, quae praefari longum esset, per intervalla in aurem dicere, inque oculos ingerere studebo; nova spectabit et vetera, nosseque discet, et appellare; quaeque Viri exquisita eruditione celebres, longiore visenda circuitu dederunt; ipse multum contracto perlustrabit spatio. Sermone utemur simplici, familiari, claro; ut per nota explicemus ignotiora; si quae uno videbimur praeteriisse loco, alio commodius lustrabimus, ut amplum denique Eruditionis Latinae Apparatum absolvamus. Haec habui, quae praeloquerer; plura cum Desiderio meo in hac Via Latina collaturus, et quae objici possent, Crises praeoccupaturus; Itineris levandi causa, Proverbia inspergemus aliaque, quae antiquitate et eruditione commendentur. Caeterum ita procedemus, ut, dum peregrinamur per Latium, non tamen peregrini in Latio fuisse videamur.

Praemonitio.

Errores typi, amice Lector, Auctori ne imputa; librum suum alienis commisit oculis. Tu ne inter offendicula vel cespites, vel identidem fastidiose restites, semel exhauri molestiam et tabulam mendorum in calce libri appositam, antequam huc pedem inferas, percurre; sique alia quoque menda videris, uti videbis, cum caeteris, condona homo homini.

CAPUT I. Ingressus ad lustrandum Eruditionis Apparatum.

MErcurialis. Agedum, Desideri, quando hic tibi est animus, teque tangit voluptas lustrandi varium Eruditionis Apparatum, capesse spiritus, et Viam ingredere Latinam; neque enim conspectui unus objiciet locus omnia; cum Ulysse populos, mores, videbis et urbes; faciendum iter longum, ac latum, profundum, et altum; quocunque perrexerimus, memineris, nec declinandum ad dextram, nec deflectendum ad sinistram; sed recto et medio eundum calle; sic tutissimi incedemus. Accinctus es profectioni?

Desiderius. Sum vero. et hoc alacrius, quod tuus mihi ductus futurus sit pro vehiculo; meum sciendi desiderium pro viatico; et fidelis memoria pro sacculo viatorio.

Mercurialis. Sic te viaticatum volo. Tu si ducem me acceperis, praecedam; si comitem, ad latus ingrediar.

Desiderius. Ducatum si praestiteris mihi, facies idem, quod, qui facem praefert per obscura gradienti.

Mercurialis. Et hoc, et alia, tua cupio causa. Tu fac, animo sis praesenti; non duceris per longa Grammaticorum praecepta, via aspera, confragosa, flexosa, et multis altercantium strepitibus impedita. Procedemus confidenter, nec temere tamen, nec timide.

Desiderius. Exemplo didici meo, quantum distent, dicere, ac ducere, ire, et prevenire. Id nunc te velim; Quid demum sit illud, quod viri Literati Eruditionem nminant, et ad quam tu me perducturum polliceris?

Mercurialis. Etiam in hc re non omnium capitum idem est sensus; receptior illorum, qui Eruditionem appellant, quam Graeci vocant
[Gap desc: Greek words]
, (disciplinam multijugam, seu multorum notitiam) aut
[Gap desc: Greek word]
, (eloquentiae studium) qua qui praeditus haberi velit, ei necesse sit, nosse rerum naturas, facultates, discrimina, conjunctiones, ornatus, etc. et sua quidque appellatione signare posse; rem enim verba non invita sequuntur; quae nisi simul conjuncta sunt, ne tu eloquentiam dixeris, sed puerilem et inanem loquendi profluentiam, Tullio teste.

Desiderius. Quando Ciceronis meministi, quid est, quod ille ad Quint. Frat. scribens, ita, inquit, Philologi sumus, ut vel cum fabris habitare possimus?

Mercurialis. Adeo vir ille magnus, et Gentis Togatae decus, in artium etiam fabrilium cognitionem sibi penetrandum putavit, ut et de illis perite sentire, et scite posset loqui, sua

quidlibet nomenclatione insigniendo; secus quam Alexander Macedo fecerat, quem in Apellis officina, nescio quid de re pictoria inscite fabulantem, artifex ille nobilissimus, et pictorum coryphaeus, tacite monuit, ori parceret et famae, ne mediastinis colorum tritoribus risui esset, et fabulae.

Desiderius. Tanti est, Philologum, vel Eruditum esse?

Mercurialis. Omnino tanti. Quem quidem vocare licebit eum, qui ut Deorum ille nuntius ac interpres, (Musarum ego dixerim) talaribus indutus, per omnes circumvolat artes, et, instar apis, ubique mella colligit, ut voce formet linguam, et rerum intelligentia mentem.

Desiderius. Hic enimvero est, quod timeam mihi, ne citius fiam Icarus, quam alipes Mercurius.

Mercurialis. Macte animo, studiosa voluntas, alarum erit pro remigio; Quod si mortalibus nobis volare non est concessum, ibimus certe, et quidem per compendia; sic tamen, ut circumducendus sis per coeli, terraeque vias, pelagusque profundum, et imos manes; ubi, quidque est, ostendam tibi, suoque conabor appellare nomine: primo describam rem totam, ut scias, quid sit; tum ejus partes, ut intelligas, quid contineat; demum differentias, ut innotescat tibi, quot modis aliquid sit, faciat, deficiat.

Desiderius. Eja, ineamus Viam hanc Latinam, et perlustremus, quidquid vel oculis erit aspectabile, vel animo.

Mercurialis. Ambulabimus jucunde, dum nova identidem spectacula se objicient nobis. Musae fortunent iter, et casta Latinitas, ut ne impingamus ad illam; nec enim deerunt, qui vestigia servent euntium.

Desiderius. Moveo tecum pedes, oculos, mentem.

Mercurialis. in ipso hujus profectionis coeptu, observatum abs te velim, quod facundissimus e superiore seculo Scriptor, Signoius lib. 1. de Imp. Occid. profatur: neque res omnes novas verbis posse veteribus explicari: et si id fiat, mult as et quidem gravissimas, cum maximo disciplinae publicae detrimento, non solum non oranari, sed plerum que etiam turpissime deformari.

CAPUT II. Prima Forma Mundi, Elementa.

MErcurialis. In exordio viae sumus, Desideri; circumspice, quidquid vides, sursum, deorsum, prorsum, retrorsum, dextrorsum, sinistrorsum. Mundus est, (compages e coelo terraque coagmentata, atque ex iis naturis, quae intra eam continentur) non ab aeterno existens, sed in tempore a Deo Ter Opt. Max. conditus propter hominem, homo propter Conditorem suum, ipsum ut agnoscat, ei serviat, eumque amando, finem praestitutum consequatur, beatitudinem sempiternam.

Fornix ille spatiosus, expansus supra nos rotunde, Coelum vocatur seu Firmamentum, siderum lucens orbis; quod tametsi capacissimo flexu circumedet omnia, ipsum tmen ab alio longe vastiore complexu continetur; quod ab igne (seu splendore igneo, prout nos mortales loquimur9 Empyrium (vulgo Empyreum) dicitur; Felicitatis futurae beata sedes, Divinitatis augustissima regia.

Pavimentum hoc suppositum pedibus nostris, et circumfluum hinc inde Aquis, Terra est; cujus utriusque globus est unus, paribusque libratus ponderibus, penet in medio Universi, stabilis et immobilis; comparatus ad coelestem illam molem punctum aestimatur, quod inter mortales ferro flammaque dividitur; puncti hujus centrum seu meditullium, tartarus, inferorum carcer est.

At spatium istud pellucidum, quod ambit nos undique, et interjacet aequaliter fornici ac pavimento, Aer dicitur, tertium corpus primogenium seu genitale, sine quo nec motus, nec respiratio est. Supremam oram occupat Ignis, qui cum lunari globi, cui subest, in orbem contorquetur.

Haec Elementa (quatuor rerum primordia) principio creationis producta, ex informi, tenebroso, et indigesto Chao certas in regiones sunt discreta, ut res caeterae creatae (vulgo creaturae) habitare possent in illis, et, cum intereunt, in ea resolvi.

Omnia loca plena sunt Elementis, cohaerentia non interrupta, cum perpetuo inter se tritu, ac in diversa nisu et mixtione; quorum ex dispari copulatione, ea, quae vocantur Mixta, prodeunt; unde rerum Corrupti, et nova aliarum Generatio. Inde etiam Sympathia et Antipathia; illa est amica affectio, coordinatio et habitudo quarundam rerum inter se in agendo et patiendo, qualis est magnetis et ferri, heliotropii et solis; dixeris convenientiam consenfumque naturae: Opposito se modo, habet Antipathia, qualis est inter brassicam et vitem, gallum gallinaceum et leonem, aquilam et cervum, camelum et equum, elephantem et murem, rutam et serpentem, etc.

Capis haec? Desiderius. Quippeni? Mercurialis. Bene habent principia; hinc conjecturam facio de progressu; quem ita instituemus, ut ad nova quaeque capita restitaturi simus, plusculum auribus et oculis indulturi; tum procedentes, statarium illum sermonem mutabimus cum ambulatorio; sic, continuato collocutionis filo, priora nectentur sequentibus, et tela pertexetur ad finem; quae ne simpliciore peccet stamine, hinc inde parerga interponemus. Defiderius. Hac ratione Phrygium evadet opus. Mercurialis. Hunc laborem subtiliori relinquamus Minervae; noster ut sit virilior, multum neglectus habebit. Nunc ad rem; Chaos non idem nobis Christiana religione imbutis significat, quod Gentibus falsa Numina colentibus, qui per illud intellexerunt materiam quandam praeexistentem, seu Hylen,

e qua hoc Universum sit fabricatum; hinc Ovidius:

Ante mare, et terras, et quod tegit omnia coelum,
Unus erat toto naturae vultus in orbe,
Quem dixere Chaos.

Nos edocti sacris paginis scimus Mundum Graecis
[Gap desc: Greek word]
e nihilo (Philosophis Magnum Inane et Vacuum) creatum esse; illud Poetae non invite de prima ejus inchoatione permittentes:

Frigida pugnabant calidis, humentia siccis,
Mollia cum duris, sine pondere habentia pondus;
Hanc Deus, et melior litem Natura diremit.
Nam coelo terras, et terris abscidit undas,
Et liquidum spisso secrevit ab aere coelum,
Quae postquam evolvit, caecoque exemit acervo,
Diesociata locis, concordi pace ligavit.

Desiderius. Miror, homini gentili in Cimmeria nocte tantum veritatis radium obortum fuisse. Mercurialis. Et ipse et alii illis tenebris obscurati plurima de origine, fabricatione, et ornatu Mundi, caeterisque fidei nostrae mysteriis descripserunt e libris Mosaicis, aut descripta legerunt. Desiderius. Hoc mihi gratum est intelligere.

Mercurialis. Nunc mecum perge ad Campos illos liquentes,

Lucentemque globum Lunae, Titaniaque astrae.

Desiderius. Cur Titania? Mercurialis. placet ingenua interrogatio; hanc tu fidenter intersere, quoties dubitatio tuum incertabit {† Plauius.} animam. Quaerenti respondeo, Poetis Titanem pro Sole accipi, a quo cum caetera sidera lumen capiant mutuatitium, {† Gellius.} quicni sint Titania? Desiderius. Ergo

et Poetae philosophantur? Mercurialis. Vel maxime. Scientiae namque inter se connexae sunt, ut annuli in torque, quam ut Sapientia collo appendat tuo, omnes tibi perlustrandae sunt artes atque pernoscendae. Desiderius. Tuo me ductui credidi; Tu ad notitiam hanc comparandam viam praei. Mercurialis. praeibo. Inter adagia est: Chao antiquiora.

CAPUT III. Aether cum astris.

SUspice aethera! ecce tibi sidera, radiis suis tenebras illuminantia, aut rectius pellentia; calore calefacientia et colliquantia, perennique suo statoque cursu dimetientia nobis tempora.

Sol est fulgentissimus inter illa, lucis origo nostrae, facit enim praesentia sua diem, absentia noctem. Ante ejus exortum praecedit aurora, et tum dicitur summum mane, crepusculum matutinum, tempus antelucanum vel sublucanum, moxque diescit. Cum lucescit, vocamus diluculum; deinde tempus antemeridianum usque ad meridiem; post hunc, tempus de meridie, seu pomeridianum; inde dies inclinatur, fit vesper vel vespera seu vesperus, hoc est, vesperascit. Post occasum Solis lux est dubia, crepera seu crepusculum vespertinum, sera et suprema seu extrema dies aut tempestas. Postea noctescit ac contenebrat, et fax est prima;

deinde concubium, et hinc nox adulta, intempesta, multa, silens; exinde media; post quam gallicinium, quando galli gallinacei candre incipiunt, et conticinium, quando iterum tacent; sequitur tempus, quod supra antelucanum diximus.

Idem Sol sua conversione ad nos accedendo, et a nobis recedendo constituit quadrinas {† Plinius.} temporum vices, facitque Ver, annali ad nos appropinquatione: Autumnum vero recessione; cum fertur summus, solstitium efficit, et Aestatem atque Aestum: Brumam vero, cum imus est, orditurque hiemem et gelu.

A Sole igitur exoritur primario temporum dimensio: quia circuitus ejus, quem conficit ab oriente ad ocidentem circumgirando, facit diem naturalem, qui dividitur in viginti quatuor horas: hora in quatuor quadrantes seu sexaginta minuta: septem dies dant hebdomadem, (hebdomadam vel septimanam) harum quatuor faciunt mensem: duodecim menses constituunt annum: annus habet hebdomadas quinquaginta duas, dies trecentos sexaginta quinque, cum sex fere horis: horas autem ocities mille septingentas, sexaginta sex: minuta quingenties mille, vicies quinquies mille, nongenta, sexaginta; Centum anniefficiunt seculum; momentum est punctum temporis, quale in brevissimo oculi se se claudentis vel aperientis motu cernitur.

Luna, vicaria absentis Solis, splendet non suo, sed illius transmisso Lumine: a quo irradiata semper media sui parte, non semper obvertit iliuminatam illam faciem nobis habitatoribus

terrae: ideo dum ab illo divagatur, paret nobis jam crescens, jam decrescens, jam plena, jam gibbosa; jam dividua seu dimidiata, jam falcata seu corniculata, jam nulla; facitque noctem jam illustrem, jam sublustrem, jam illunem seu lunari splendore viduatam.

Praeter haec duo luminaria, vise nocte serena (seu stellante coelo) triplices Stellas. Primum Erraticas seu Errantes, aut Errones quinque (Planetas vocitant
[Gap desc: Greek words]
seu errare, a vario cum inter se, tum inter Fixas congressu, digressuque. non, quod vago incertoque motu oberrent, qui etiam, Tullio teste, lib. 1. de Divin. certo lapsu spatioque feruntur) variantes motum et distantiam, tam a se invicem, quam a nobis: Saturnum pallidum, Jovem splendidum, Martem rutilantem, Mercurium multum radiantem, Veneremque venustam, quae Solem antecedens, et mane coruscans (mensibus novem) cognominatur Lucifer seu Phosphorus; Solem autem insequens, et vesperi (vel vespere) collucens, (totidem menses) Vesperugo vel Hesperus.

Dehinc Stellas Fixas, (hoc est, immotas distantiis inter se) sparsas per totam aetheream sphaeram, quas internosces a Planetis, scintillatione; illae namque scintillant, isti non item; praeterquam quod etiam a Venere et Merurio tremulum jubar emicat.

Sunt et exiles stellulae, sine conspicillis haud conspicuae, quae circa se spargunt splendorem duntaxat, ut videre est in albido illo circo

(seu congerie), porrecto per medium stellati coeli, quem vocant Viam Lacteam, seu Galaxiam; Poetae fabulantur, esse viam lacte Junonis candidatam, et iter ad Jovem.

Stellae tertii generis sunt extraordinariae, rarissime apparentes, crinitae aut barbatae vel caudatae; nuncupamus Cometas, qui num recenter creentur, an e materia educantur; an e fumosis et siccis exhalationibus; an plurium Stellarum concursu efficiantur; an in aeria aut potius coelesti regione; motuve proprio an alieno circumferantur, id quidem incertum est. Satis hoc certum semper aliquid luculentum per illos significari, sive tanquam per signa naturalia, sive ex institutione divina. Nos de Astris plura suo loco. Nunc in transitu hoc mihi, velim, aenigma explices, miscebimus enim et Utile Dalci, et Dulce Utili.

Est unus genitor, cujus sunt pignora bis sex,
His quoque triginta natae, sed dispare forma,
Aspectu hinc niveae, nigris sunt vultibus inde,
Sunt immortales omnes, moriuntur et omnes.

Auctor quaestionis est Cleobule, Cleobuli Lindii, unius e septem Sapientibus, filia. Desiderius. Non opus hic est natatore Delio. Pater est, Mensis; Filiae candidae, Dies: atrae, Noctes. Sunt immortales, nunquam cessante earum successione, etsi quotidie moriantur occidendo. Mercurialis. Docte. Hinc digredientes accedamus ad Ignem. Desiderius. Nunquid et Astra {† De Seellis plura cap. 66.} sunt ignea? Mercurialis. Philosophi certant: et adhuc sub Judice lis est; negante Aristotele.

CAPUT IV. Ignis cum igneis impressionibus.

MEteorum Latine significat sublime ac suspensum scilicet in aere, Graecis phasma, id est, apparens, cum id, quod videtur esse, magnam partem non sit; est mixtum imperfectum ex elementis: ortum et conflatum e vapore aut halitu, magis minusve crasso, calido, etc. Et quia contuiti sumus Sidereos illos (ut Poetice loquar) ignes; esset jam, quod dicerem de Aetherio illo igne, qui Lunae globo subjectus, purus, inextinguibilis, nulli alteri composito commixtus est, semper vigens, nec pabulo indigens, nec urens, ac luce carens. Sed quia ad alia properamus, nostrum jam consideremus ignem, quem Elementarem appellant Philosophi; nos Igneum Elementum vocemus, qui alitur pinguitudine rerum, qua absumpta, extinguitur: fovet calore suo propinqua, urit ardore proxima.

Quidquid aret, id perfacile ardescit, et mox gliscit, tum flammat, ac, si perflatur, flagrat; crematumque redigitur in favillas et cineres, (cinescit.) Quod autem humet, (multo autem magis quod madet) id in ustione fumat, fumigat, crepitat, scintillas dejectat et igniculos; sed hi etiam percussu chalybis e silice eliduntur, et a fomite excipiuntur in suscitabulo, unde accenditur sulphuratum, et per hoc

candela vel lignum. Perexigua quippe scintillula facile corripit, si in stramentitium aut stupeum quid, aut alias flammescere idoneum incidit. Sed tu incendium ut restinguas, comprime flammam confestim, vel affunde aquam, vel disjice fomitem; secus, late grassabitur. Atque ut pastu fovetur arido, ita penuria alimenti deficit; aut oppressus suffocatur ac sopitur. Gignitur varie, nempe motu, corporum attritu, solarium radiorum reflexu, etc.

Flamma est fumus ardens: qui adhaerens sumario, spissatusque, dicitur fuligo, abradenda saepius, ne ignescat.

Ignitum lignum, vocabis torrem; extinctum, titionem; hujus autem particulam, carbonem; qui, si etiamnum candet, pruna est.

Res torrefactae aestu emittunt exhalationes, et evaporationes siccas, quae in aerem sublatae (sublimatae Ennio), ibique per antiperistasin (cum calor et frigus se mutuo circumsistunt, seque obsidendo comprimunt) accensae excitant meteora ignea, seu spectra subito disparentia, ut sunt stellae cadentes, dracones volantes, caprae saltantes, lanceae, ignes fatui et lambentes; item fulgetra, coruscationes, chasmata aut cavmata seu hiatus, cum densae, viscosae, et glutinosae exspirationes partim inflammantur, partim in obscuritatem cavo similem dehiscunt, varie mobiles. Quidam his etiam Cometas adnumerant, sed nos de iis supra meminimus; alii quaedam ex his inter aeria ponunt.

Cum vero halitus isti post incensionem colliduntur intra nubes, cientque fulgura et tonitrua cum terribili fragore, tum fulgurat, tonat, fulminat, ut attoniti expavescamus.

Evibrata inde flamma dicitur fulmen, quod, violenter erumpens e nubibus, se momento dissipat, et, quidquid eo icitur, desubito penetratur, discutitur, concidit, quandoque et amburitur, vel penitus comburitur.

Fulguratio seu coruscatio ostendit ignem, fulminatio emittit: illa est comminatio, seu conamen sine ictu; ista jaculatio feriens, nubemquem cum sonitu, strepitu, crepitu perfringens et dirumpens.

Fulminum tria sunt genera; unum res terebrat et perforat: alterum disjicit et dissipat: tertium urit et ignium notas ictis a se rebus inhaerentes relinquit. Brutum dicttur, quod innoxium, vanum, et irritum est. Locus, fulmine tactus, Festo dicitur fulguritus.

Caeterum, juxta Philosophos, potest aliquid uri, non tamen ardere. quod sic explicandum est: Potest aliquid fulmine afflari, et ustionis notam recipere, non ideo tamen flamma in eo excitari. Aut combustum esse, quod non sit accensum. intellige, posse esse aliquid in cineres redactum, quod non sit inflammatum, seu non eruperit in ignem, ut in rebus fulminatis accidit. Ardere tamen nihil potest, quod non uratur. puta, lege naturae; nam fiamma producit calorem, calor urit. Etsi accensum aliquidesse nequeat, quodnon est combustuns; quod enim accensum est, ignitum est,

quod ignitum, vim habet comburendi. Desiderius. Solvisti aenigma. Mercurialis. Proposui hoc erotema Physiologicum, ut ingenio tuo pastum objicerem. Inter caetera, quibus eruditio ex igne illustratur, non nescis, a prometheo, applicata ad Solis rotam ferula, ignem subductum, hominique a se ficto pro anima additum: inde Pandorae pyxidem, inde malorum omnium cohortem terris incumbentem. Nec ignoras Salmonei poenas, Olympi sonitus, et non imitabile fulmen aemulantis. Desiderius. Ex fabulis haec memini. Mercurialis. In adagium transierunt haec: feriunt summos fulmina montes. de fumo ad [(printer); sic: an] flammam. vendere fumos. patriae fumus alieno igne luculentior. fumum fugiens in ignem incidit. titio ad ignem gladio ne fodias. Symbolum est Pythagorae: ignem igni ne addas, hoc est, iratum ne stimules. Et quae sunt horum similia, longe plurima. Nunc lustremus Aeoliam.

CAPUT V. Aer cum ventis, et apparitionibus aeriis.

NUnc natura spirabilis, quam etiam aethram dicimus, nos ad se vocat, quae est regnum ventorum, in quo late vires suas effundunt.

Meteorologici dividunt aerem in tres tractus, (regiones, interstitia, collimitia) quorum infimus nos ambit, porrigiturque, qua radiorum

Solis repercussu non incalescit; in quo vagatur et victitat, quidquid auram ducit.

Supremus initium capit, ubi montes altissimi finiuntur, quo nulli assurgunt venti, contiguus sphaerae igneae. Medius et inter utrumque interfusus, propter utriusque Extremi (frigidi et calidi) Contrarium (Graece antiperistasin, ut paulo ante memini) obtinetur a frigore, nivium et grandinum patria.

Aer agitatur perpetim ob tenuitatem, mobilitatemque bilitatemque insitam, idque valde utiliter ob vegetationem rerum, pellucidus, radios solares temperans, ubique se ingerens. Ejus status et flatus sunt diversi: si calescit, tum rarescit, et dilatat se extra se: quum frigescit, tum spissescit, et contorquet se intra se: nescit etiam quietus stare, etsi videatur; commotior flat, nunc lenius, nunc vehementius; flabello ventilatur: difflatus oris angusti motu, refrigerat: emissus diducto, calefacit: conclusus, crassescit, et putrescit, idem ob periculum (metum) vacui facit, ut ascendant gravia.

Lenis aura (ventulus) spirans refocillat nos: impetuosa et rapida procella res quatit, percellit, prosternit. Turbo (typhon, vortex) circumagens se in gyrum turbat omnia, donec mitescat et quiescat. Non minus Ecnephias et Praester vasto impetu omnia proruunt, secum involventes et rotantes levius obstantia.

A nautis venti numerantur duo supra triginta, cum Finitorem (Horizontem) in totidem distribuant partes; nobis satis, praecipuos scire.

A diversis mundi cardinibus flantes, (cardinales dicuntur) quatuor celebrantur principes, quorum quilibet duos stipatores seu administros habet, (Vitruvio medianos; vulgo collaterales vocant) ut in subjecto schemate vides.

Ventorum sedes atque oppositio.

Boreaes et Eurus asperant, adstringunt, gelant: Auster et Favonius remolliunt, resolvunt, regelant: Etesiae flant statis temporibus anni; sic dicti, quod eodem anni tempore redeant flatu salutari, et idoneo ad celerandos cursus maritimos, atque dirigendos.

Aer explet etiam subterraneas cavernas, cujus flamina ibi concitata, dum erumpere quaerunt, tremefaciunt terram, perrumpunt, conquassant, subvertunt, scindunt, perforant, impellunt, deprimunt, elevant. Unde Terrae motus, quam cum desidere cogunt et discedere, fiunt labes, hiatus, vorago, ruina. Est autem triplex motuum forma. Succussio, cum tellus quassata

sursum ac deorsum movetur. Inclinatio, qua ceu navigium in latera nutat, unde ruunt aedificia et montes; amnes in alium contorquentur cursum; lacus, stagna, urbes absorbentur, ignes eructantur, etc. Tremor est, quo terra in se ipsa vibratur. Motum Terrae saepe comitatur sonus, isque varius pro varietate allisionis halituum. Nam si ex amplis meatibus prorumpunt, fiunt sonitus magni; si ex angustis, tenues; si ex recurvis et vario flexu impeditis, terribiles et varii; si ex laevibus, clari; si ex humidis, rauci, etc. Cadunt etiam flamina, remittunt, franguntur, increbescunt, reflant, ponunt seu quiescunt. Atque ut praenoscas tempestatem, primo fremunt ventosa flabra, ac murmura volutantcaeca, tum paulatim surgunt violentius, et stridore increbescunt, sed fracto tamen; mox apertius tumultuantur, et inter se confligunt; jamque horrendum mugiunt, remugiunt, reboant, turbine terras perflant, saeviunt, perfurunt, debacchantur, sternunt, evertunt, et obvia secum per auras verrunt. Desiderius. Terrae concussio in mentem mihi revocat terribilem illum gigantem Enceladum, qui, in oppugnatione coeli, dejectus fulmine, et sub Aetnam detrusus, quoties mutat latus, insulam fundo vertit, ut dubiae nutent cum moenibus urbes. Mercurialis. Idem de Typhone seu Typhoeo sabulantur Poetae. Ad ventos quod attinet, incerta est de illis philosophatio; Psaltes regius, eose Dei thesauris produci, canit, hoc est, locis clausis et occultis, ubi imperio premuntur

divino, vinclisque et carcere fraenantur. Desiderius Hic mihi se Neptunus objicit, qui Aeolios fratres magno miscentes murmure pontum, minaciter increpitans, ait:

Quos ego; sed motos praestat componere fluctus,
Post mihi non simili poena commissa luetis.

Mercurialis. Opportune. Visamus arva Neptunia; et inter proverbia annotemus: perculit Austrum. Floribus Austrum immittere. i. e. rem noxiam.

CAPUT VI. Aqua cum aqueis meteoris.

Aqua scaturit e latice, salit e fonte, manat per rimas, fluit in plano: cujus minima pars gutta; maxima mare dicitur: sed tota illius vastitas, universam circumiens terram, Oceanus appellatur.

Fons est aqua e terra scaturiens: fontes salsi dicuntur salinae; acidi acidulae; calidi thermae: illae asserviunt decoquendo sali; istae potioni medicabili; hae lavationi morbidorum.

Rivi emanant e scatebris, decurrentes per longitudinem depressam confluunt in fluvios; tum in flumina; pleraque ex mari ortum habentia, intraque suas ripas et alveos decurrentia perenniter; quorum origo caput dicitur; ostia vero et fauces, ubi undas in mare emittunt; errant et deflectunt per diverticula; diffluunt et diffundunt se per divortia; aliquando conduntur

cuniculis, iterumque emergunt; praecipitantur ex alto.

Amus vero est fluvius huc illuc circumfluus: Torrens. fluvius collectus et corrivatus ex aquis pluvialibus, aut regelatis et resolutis nivibus, rapide defluentibus, ideoque non perpetuus, sed aestate siccatur: Eluvio, fluvius exundans e suis alveis, et devastans agros. Confluentes, sunt fluminum commissio.

Fluentum nuncupabis, ubi aqua fluit: vorticem et gurgitem, ubi giratur: voraginem, ubi se ipsam absorbet, ut charybdis in mare Siculo: abyssum, ubi expers fundi est: syrtes, ubi inaequale, ob nimiam hinc profunditatem, inde brevitatem: Brevia, ubi loca vadosa, ob arenarum cumulos: Aqua sicubi destituitur profluvio ac decursu, ibi tumet ac se diffundit in stagna et lacus perpetuos; Paludes, sunt scaturigines languidae, resides, sine fluxu, quasi mortuae; lacunae, confluvium limi; colluviartum, purgamentorum et colluviei receptaculum; lixivium, aqua cineribus percolata: Alluvio vel alluvies, quod fundo accessionem a fluvio praebet. Piscina, fossa aquae fovendis piscibus opportuna.

Mare (cujus profundum proprie pelagus dicitur) salsum est instar muriae ob exhalationum adustarum multitudinem. unde Salum dicitur. Cujus undae intumescunt bis de die, naturali aestuatione, (affluxu et refluxu, accessu et recessu) affluuntque ad littora, et diffundunt se in aestuaria, refluuntque reciproce cum sonitu horribili, maxime inter freta, ubi mare unum

in alterum se exonerat; agit fluctus decumanos, et inferos, (e fundo excitatos) praesertim allisum ad scopulos et saxa, qualis est Scylla Sicania.

Idem mare, ubi inaequaliter tellurem terminat, efficit sinum aut promontorium, seu montem in mare prominentem. Sinus est pars maris curvo littore intercepta, Italis golfo, ex Graeco
[Gap desc: Greek word]
; ubi circumluit undique terram, Insulam; ubi majori parte, Peninsulam facit: quam isthmus (arcta terra inter duo maria) jungit continenti, (quae dicitur Terra firma, Graecis Epirus) arctatus inter angustias terrae. Portus est parvus sinus, tantum aequae, brachiis quasi complectens et recipiens, quantum satis est pro statione navium. Littus pars terrae, quae undis tangitur.

Atque ut varia est aquae fluxio, ita diversa emissio receptioque. E puteo (angusto et profunde effosso alveo) sursum trahitur tollenone aut ductaria per rechamum (trochleam) catena; putei operculum est puteal: os vero, crepido, labrum, margo. Salit lympha ex siphonibus in craterem; funditur per canales, fistulas, tubos, tubulos: labitur per alveum: colligitur in cisternis: emittitur sistiturque per obturamenta, emissaria, cateractas, nilos: erivatur et derivatur per elices, sulcos, colliquias, deliquias: ex castellis, ad varios anfractus et euripos per uncias, digitos modulos, diversis epistomiis dividitur: hauritur urnis et situlis: deducitur per aquagia: (aquaeductus) restagnat eluviis,

diluviis, cataclysmis: piscinis et fosfis clauditur: aqualibus et hydriis portatur: tympanis, antliis, et machinis haustoriis attrahitur, redditurque: continetur crepidine, ripa, etc.

Est autem aqua pluvialis seu pluvitatilis ac pluvia, collecta in cisternis. Est viva, jugis perennis, nunquam deficiens. Est stagnans et reses in stagnis. Puteana (putealis) in puteis. Fontana, saliens, caduca in fontibus. Palustris, lacustris, nivalis, glacialis, fluvialis, roralis.

Vapores aquosi sursum feruntur: quibus cum aer crassescit, dicitur nubilare. Nubilum vero seu caligo spisata prope terram, nebula est, unde rorat; sublevata altius, nubes; (nubes est vapor in media aeris regione spissatus et addensatus) quae cum resolvitur et decidit, pluit, ningit, grandinat: nullibi conspicua, sudum facit.

Evaporatio excitata interdiu, conspissataque frigedine nocturna, et adhaerescens herbis, dat rorem: quem mellitum, vocant manna: gelascentem, pruinam: elevatior autem vaporatio, et concreta majori frigore in spumescentes guttulas seu floccos, dat nivem.

Destillatio nubis resolutae in aquam si fit minutatim, dicitur roratio: si lente, pluvia: si dense, imber: si impetuose, nimbus: si guttae inter delabendum conglaciantur, grando: si incalescunt, uredo. adurens plantas rubigine.

Gutta stillans e pluvia, stilla est; quae decidens in aquam facit bullam: conglobatio bullarum

minutissimarum, spumam: sed cum stillatio rigescit, fiunt stiriae: cum aqua congelascit et induratur, (stando vel fluendo) glacies. Substillum est, quando stillis raris jam jam ventura pluvia significatur; stillicidium, cum stillatim guttae cadunt de tecto.

Circulus in roscida nube albicans, vocatur halo, (fulgor scilicet rotundus, circumnectens sidus aliquod, ob irradiationem ipsius per nubes transmissam;) Solare simulacrum seu imago, quam nubes ad latus Solis repraesentat, parelius vel parelium dicitur: Lunare, paraselene: Iris est versicolor arcus in nube rorida et cava ex reflexu radiorum Solis oppositi: cujus pallor index est venientis pluviae: claritudo et serenitas abeuntis. Defiderius. Unde sapor, odor, color aquarum trahitur? Mercurialis. Ex terris, per quas labuntur; quae per glareosam, dulces fiunt: per aluminosam, aluminosae: per bituminosam et sulphuratam, bituminosae, sulphuratae, calidae; quae per lapidosam, frigidae. Mira naturae prodigia sunt in fontibus: Poti boves e Clitumno candorem ducunt, oves e Penio nigrorem: e Xantho ruborem et purpuram. Crathis capillos electro, Sybaris auro assimilat. Clitorius vini taedium affert, et pravos cupidines extinguit; Asphaltites, Judaeae lacus, nihil demergi sinit: In quodam Epiri fonte faces extingu untur accensae, accenduntur extinctae; Hypanis initio dulcis, postea amarus fluit. Salmacis bibentes effoeminat. In Troglodytis fons Solis circa meridiem friget, vesperi

tepescit, media nocte fervescit. In Boeotia duorum sontium alter memoriam adfert, alter oblivionem. Desiderius. Incredibilia sunt, quae narras. Mercurialis. Ex Historicis attuli. Aliquidis ad solidiora procedamus. In adagiis sunt: haeret aqua; aspersisti aquam; aquam in mortario tundis; tam inproclivi, quam imber; stilla cavat lapidem; a fonte arcessere, etc. Notum e veteri historia, Sinaetam, hominem paganum, Regi Artaxerxi aquam e Cyro flumine manibus cavis obtulisse, eamque pro magno munere phiala aurea exceptam fuisse. Aelian.

CAPUT VII. Terracum Fossilibus, vulgo Miner alibus.

REspice nunc Terram; quam habet hic quidem vastas planities, (spatiosa aequora campi) ibi tumulos et eminentes colles: alibi fragosa loca, imo et altos montes, prosundasque valles: arduas et abruptas rupes et petras, praecipitesque hiatus: hic herbidos cespites, ibi arida glabreta: alibi udas uligines, huumorem perpetuo eliquantes. et quam sit hic argillosa et cretosa; alibi arenosa; alibi saxosa, salebrosa; calculosa, fistulosa, situ senta. Quod si tellus excavata sit altius, fossa dicitur: si brevius, scrobs: si oppido profunda, vorago, barathrum, abyssus. Angustias viarum inter montes (mons est tumor terrae altissimus, ab eminendo sic dictus)

fauces, pylas, claustra appella. Montis vero partes sunt jugum seu cacumen, vertex, supercilium; latus ejus, dorsum, seu clivus aut collis: radix pes: grumus est terrae cutis et tuber: Vena tractus est subterraneus, qui metalla continet: Intervenium spatium inter venas medium, quibus transverse incumbunt fibrae. Planities, montibus inclusa, vallem facit, (unde vallecula, sicut monticulus) si circum circa collibus vallata, convallem. Montem ascensu facilem acclivitas facit, descensu declivitas, (unde acclivis, us, declivis, devexus) praeceps, si in utroque difficilis, ibique praecipitium. Campus est terrae planities ampla. Silva locus arboribus sponte nascentibus frequens; lucus servat arbores sacras; nemus voluptati servit; saltus incultus et pascendis pecoribus opportunus; arbustum paucis stirpibus consitum; virgulta virgis; dumetum dumis; et haec naturalia sunt Terrae; Arte- facta vero: Regio, pars terrae regi subjecta: Regnum, quod regitur a Rege vel Domino: Territorium, spatium certi Dominii; Provincia, regio bello acquisita; Urbs pars territorii locus muris cinctus; Civitas multitudo civium; minores urbes, oppida dicuntur. Castellum parvus vicus, muris circumdatus; arx, munitio, dicta ab arcendo; emporium, urbs seu oppidum nundinarium; vicus est complexus unius et alterius villae, si sit extra urbem; intra oppidum est via, domorum seriem comprehendens. Pagus aggregatio domorum rusticanorum, nullis moenibus clausarum. Villa domus

extra urbem. Tugurium rustica habitatio, tectum ulva palustri.

Interiora si daretur intueri, videres plenam meatuum et specuum, ubi lustra, cryptae, cuniculi, antra, foveae, hypogaea, cavernae; et harum spiramenta, (spiracula) quae crateres dicuntur, quos vaporationes perflant, et fluores perfluunt; e quibus diversimode concrescentibus generantur fossilia, (vulgo minerae.)

Glebam si teris aut frias, pulvis erit: si diluis, lutum: sed turbida aqua deponit limum: pedibus calcata coenum.

Locus, ubi lapides exciduntur, latomia, (latumia, lapicidina) ubi aliquid effoditur, fodina; unde aurifodina, argentisodina, aeraria, nitraria, sulphuraria; cotoria, ubi cotes, etc.

Argilla est terra tenax, figlinis apta, quemadmondum terra Samia, coloris albi. Pigmentis conveniunt creta candida: ochra, flava seu lutea; ad quam accedunt terra Armena, vulgo bolus Armenus, et terra Alana. Ex ochra exusta fit rubrica diversi coloris. Terra Cimolia fullonum est, pro sapone serviens. Terra Lemnia, vulgo figillata, in usu medicinae valet. Quae omnes fossilium (vulgo mineralium) inceptio sunt, quorum tria genera: succus, metallum, lapis. Imo et vitrum, fissili de lapide.

Intellextin' haec? Desiderius. Omnino. Mercurialis. Eamus hinc ad varios Telluris partus inspiciendos. In itu quid memoras, aut dubitas? Desiderius. Antaeus mihi in mentem venit, terrae filius, (quo nomine vilissimi

quique homunciones appellari solent) qui, cum Hercule luctatus, quoties prostratus terram contigit, novas vires et robur e terra (et sua, et omnium matre) accepit, donec, ab Alcide sublimis e humo sustentus, brachiorum complexu elisus est. Mercurialis. Hieroglyphicum hoc est luctae, rationem inter et appetitionem sensuum. Mihi occurrit Brutus ille Junius, qui Imperium Romae obtinuit, quod ex Oraculi responso primus juvenum tum praesentium osculum matri, hoc est, Telluri tulerit. Proverbiis adnumera: Aureos montes polliceri. Parturiunt montes, nascetur ridiculus mus.

CAPUT VIII. Succi fossiles.

HIsucci generantur variae formae et usus, cum liquor ille coalescit perlevi immutatione, aut alteratione. {† Ovidius.}

Alii sunt liquabiles aqua: nempe omnis salsugo dissiliens in igne, et crepitans, ut sal communis, ubique notus, sive fossitius, sive decoctus: Alumen, dulcore adstrictorio: calcanthum, (vulgo vitriolum) acore adstringente: nitrum subacidum, alias sal nitri, et quando concrevit, sal petrae seu halonitrum, unde pulvis tormentarius; chrysocolla, gluten auri.

Alii sunt inflammabiles igne: scilicet quaelibet pinguedo Terrae, tam concreta, quam liquida: ut est sulphur (vel sulfur) concipiens ignem celerrime: et naphtha (quibusdam petroleum,

quod e saxis effluat) etiam ex remoto flammam corripiens: et suceinum (electrum) tralucidum, trahens adse paleas, pilos, festucas; quod non est lacrima vel resina arborum, ut veteres credebant, sed bituminosum maris purgamentum, in littoribus Borussiae maxime collectum, aute mari extractum. Id cum durescit, ut poliri queat, gagates dicitur, Plinio gemma Samothracia: Ambra est fragrantissima: et alia bituminis genera.

Alii friabiles in pulverem, adhibendi in pigmenta: arsenicum albens, auripigmentum luteum: sandyx, sandaraca [(printer); sic: sandaracea] (vel sandarca) et cinnabaris rubicunda, stibiumque (vulgo antimonium) plumbeo colore nitidum.

Pleraque horum non tantum a genio Terrae sunt nativa, sed et ab ingenio hominum factitia; De succino belle ludit Epigrammatarius, quando apem Phaetontide gutta clausam, et viperam concreto de flentibus Heliadum ramis rore tumulatam cecinit. Desiderius. Cujus sunt arboris rami illi? Mercurialis. Populi, nam in hanc mutatae fuerunt Phaetontis sorores, in acerbo illo casu, delacrimantes pellucidum et tenacem succum, quem diximus appellari succinum. Desiderius. Pretiosae lacrimae. Mercurialis. Descendamus eo, ubi effodiuntur opes, irritamenta malorum. Nota: lucidius electio.

CAPUT IX. Metalla.

QUando fossitius humor, seu halitus humidus lapidibus potissimum conclusus et percolatus multifariam, conduratur a Sole in tantam soliditatem, ut non liquescat, nisi acerrimo igne, mox tamen rursum consistat; confit inde metallum, flexile ac ductile.

Plumbum est crudissimum, e quo paratur minium pro picturis: et cerussa pro emplastris: et lithargvrum (argenti spuma) pro incrustatione fictilium. Plumbagine scribimus.

Stannum est excoctius, et paullo durius: Ferrum durissimum, arroditur tamen ferrugine: sed quando depurgatur, magisque etiam eduratur, fit cbalybs, nucleus et acies ferri.

Cyprium aes, seu Cuprum obducitur aerugine: cadmiae fossili, (nam alia est, quae adhaeret fornacibus, unde fornacaria; pompholyx autem aeris favilla) commixtum fit orichalcum seu aes coronarium, fundi, quam tundi aptius, ob suam friabilitatem. aurichalcum Latine non dicitur.

Aes Caldarium seu Fusile, tantum est malleis fragile: Ductile vero, etiam in laminas attenuatur. Optimum Campanum, et Corinthium. Aeris flos, quem etiam aeruginem dicunt, sponte excidit ab aere: squama marculorum ictibus excutitur.

Argentum est purius istis: habet nihilominus suas scorias, faeces, detrimenta, retrimenta, Graece helcysmata.

Aurum est purissimum, idcioco ponderosissimum, praesertim obryzum: quod immissum catillo vel centies, nihil dependit substantiae,{*Quintiliaenus.} nec sentit ullam rubiginem.

Aurim et argentum aliud est factum, signatum: aliud rude, infectum, pastillatum: item excoctum, purum, pusulatum.

Magnetis (idis) seu Mica, Metallaris est naturae, argento similis, ex crustis constans tenuissimis, vulgus talcum appellat, nec liquari se patitur, nec malleari ob indomabilem duritatem: cum ex adverso, argentum vivum (hydrargyrum, Mercurius) munquam durescat: liquet enim semper; quam vis nullam rem humectet, aut madefaciat.

Electrum est mistura argenti et auri. aliud electrum idem est, quod succinum, de quo superiore cap. Bractea metalli est tenuis, et prae exilitate crepitans lamella. Scobs, seu scobina, quod deraditur. Metallum miniarium est fodina, ex qua effoditur a metallariis seu metallicis minium; plumbarium, unde plumbum; argentarium, aurarium.

Et haec est illa gleba, calore exhalationis siccae cogulata, frigore vaporis aquei condensata, propter quam nec hospes ab hospite tutus, nec socer a genero, etc. De qua pathetice cassiodorus: Intrant homines caligiines profundas, vivunt sine Superis, exulant a Sole: et dum sub

terris compendia quaerunt, nonnunquam lucis gaudia derelinquunt. Desiderius. Hinc nata, opinor, quatuor aetatum, seculorumve discrimina, quibus Poetae a metallis nomina fecerunt: Aureum seu Saturnium, optimum: tum Argenteum, inde Aereum: Denique Ferreum, pessimum et durissimum. Mercuriaelis. Figmentum hoc ex historia Danielis manavit de statua, Nabuchodonosori per quietem oblata, ubi, metallica comparatione, praecipuae quatuor Monarchiae expressae. Desiderius. Eum, nisi fallor, Colossum, cadens de monte lapis comminuit. Mercurialis. Haud falleris. Lapides igitur, quoniam mentionem fecisti, et lapillos, quibus pretium luxus fecit, contemplemur. Adagiis adde: Plumbeum caput; ferreum pectus. Quod cos auro, aur um homini; inde probantur. Plumbeo jugulare gladio; aureos montes polliceri; argenteis hastis pugnare; argentanginam patitur Advocatus pecunia corruptus, quod de Oratore Demosthene dictum.

CAPUT X. Lapides Vulgares, et Pretiosi.

LApis est indurata terra; qui comminutus dicitur arena: haec autem crassior, sabulum, et glarea.

Tophus est arenaceus, et scaber: pumex multicavus, spongiosus, bibulus, aptus frictioni et politioni: Lapis scissilis, laevis, et atricolor

inservit scriptoriis tabellis, et sternondis tectis: phengites fissilis est in pellucidas tabellas: uti et specularis, vulgo glacies Mariae: calcarius, ustulandus in calcem et gypsum: bituminosus, inflammabilis, et exustibilis: antracites, lapis ignitus, extraignem aquis perfusus inardescit: igne extinguitur.{* Isidorus.}

Silice elicimus ignem, pavimus solum: cote acuimus ferramenta retusa: coticula, seu Lapide Lydio, aut Heraclio probamus metalla: magnete, qui et sideritis dicitur, attrahimus ferrum; (siderites gemma est ex genere adamantum, sed ictibus fragilis) haematite sistimus sanguinem: smiride scindimus vitrum: ex alabastrite fiunt vasa unguentaria: ex amiantho elychnia inextincta, et mantilia igne lavanda. Asbestos semel accensus nequit extingui. Brontia seu ceraunius cum tonitruis cadit: pyrites est aerarius, et igniparus: chelonites, Indicae testudinis oculus, appenditur inter bullas infantiae: et pro amuleto molochites, coloris malvae: Aetites, in nidis aquilarum reperitur: Asterites et selenites ab astris fulgorem habent, et vires: galactites a lacte nominatur ob candorem: crystallus vel crystallum juxta Plin. ex aquis tenuissimis, lucidissimisque, vel ex nivibus frigore aquilonari cogente, et meridiano Sole excoquente concrescit, et sensim in lapidem obdurescit, unde Graecis
[Gap desc: Greek word]
seu glacies dicitur.

Saxum est major lapis, jacens humi, sive extet, sive lateat: scopulus et cautes prominens;

praedurus autem et laevigabilis, marmor appellatur; quod candens, dicitur Parium: rubens, porphyreticum seu porphyrites: maculosum, ophites. Adulterinum et factitium conficitur ex variegato alabastri gypso. Calculus seu scrupulus, illapsus calceo, molestus est eunti: Lithranthraces, carbones sunt fossitii, assulati, facile igniendi, et ignem alentes.

Lapis manalis, unde fons emanat: molaris, qui frumentum atterit: redivivus seu veteranus, cujus olim usus in muris: saxum est rude, quod impolitum: vivum, quod naturale: operarium, quod servit operi. Lapidum fragmenta vocantur assulae, micae, segmina, segmenta, ramenta. Saxulum est diminutivum.

Lapillus lucens et micans, gemma vel gemmula dicitur: si habet scabritiem, aut maculas, vitiosa est.

Eximiae gemmae sunt: carbunculus seu pyropus, aut carchedonius, flammeus: adamas praenitidus, duritiae indomabilis: hyacinthus, et thyites seu eranus, vulgo turcois, caeruleus: amethystus, qui creditur ebrietati resistere, violaceus: smaragdus, beryllus, et jaspis viridis vel virens: sapphirus aerii vel caerulei coloris, aureis punctis collucens: chrysolithus, quem hodierni mangones hyacinthum nominant, luteus seu flavus est: topazius, aureus: rubinus et granatus, sanguineus: sardius, ex rubro nigricans: sarda, rubens: onyx et sardonyx, ex fusco subalbus, cum venis igneis, et lacteis zonis: chrysoprasus, ex aureo prasinus seu herbeus:

achates, croceus: lychnites, ardens: gagates, niger, ardet aqua affusa, oleo restinguitur: attritu calefactus, ut succinum trahit.{* Solinus.} Cyaneus seu lapis Lazuli, officinis caeruleus et stellatus, seu ex veneto et caeruleo mixtus. Opalus, omnes aliorum colores habens, multicolor: Pantarba, caeteros ad se lapillos trahit, si fides Philostrato: belioculus, albicans est lapis, repraesentans oculum, ex nigra pupilla aureum colorem emittentem.{† Plinius.}

Inveniuntur in animalibus: chelidonius lapie aut chelidonia gemma, in ventriculo pullorum hirundinis: alectorius in capo: bufonites in capite bufonis: draconites in cerebro draconis, pellucido colore, nec nisi recens, ad formandum aptus; lyncurius, subflavi coloris, electro similis, ex urina lyncis concrescere creditur a Plinio.

Margaritae, seu uniones, in ventribus concharum: sed crystallus, ut diximus, in lapidosis antris, forma hexagonae stiriae, nascitur: coralium (vel corallium) est marina arbuscula, petrae sub undis adnascens, in aurasque protracta lapidescens ac rubescens; reliquos superat Bezoar tam orientalis quam occidentalis in capris Indiae silvestribus reperiendus.

De gemmarum cum coloribus, tum virtutibus mire Scriptores variant; nos tritiore incessimus via. Habesne, quod lapideis hisce terrae foetibus
[Gap desc: Greek word]
, velut in acervum, adjicias? Desiderius. Si moveri possunt Alpium scopuli, ab Hannibale aceto rupti. Mercurialis.

Nihil per auditionem lectionemve occurrit de achate Regis Epirotarum, Pyrrhi, in quo natura expressit Musas suis decoratas insignibus cum Apolline tenente citharam? Nihil de Domitiani phengite, ea, quae a tergo erant, spatianti sub porticibus meticuloso tyranno, referente? nihil de geminis Cleopatrae immanis pretii unionibus, quorum alterum aceto maceratum M. Antonio propinavit? Desiderius. Perge, quaeso, nescienti loqueris. Mercurialis. Haec viae fallendae sunt inspergenda parcius; secus, impedient magis, quam promovebunt euntes. Quid, quod in Sole ambulamus; ecce viridantes non procul arborum scenas; sub eas nos recipimus, per minores prius stirpes posituri pedem. Inter proverbia nota: Nigrum vel album calculum addere. Lapidem decoquis. Lapidi loqueris Adamantinum pectus, ect.

CAPUT XI. Vegetabilia tantum, seu Germinantia.

STirps sive planta protuberat e terra, cui inhaerens radice, germinat reliquo corpore in aerem, imbibensque humorem fibris, eumque convertens in succum, et digerens, alescit, vigescit, virescit: destituta succo, languescit, flaccescit, marcescit, arescit; caulescit, cum caulem vel frondes acquirit; decaulescit, cum eas amittit.

Partes plantae sunt radix, bulbus, stipes, seu truncus, (qui in fruticibus caudex; in aliis caulis dicitur) surculi, rami, folia, flores, fructus, semen, cortex, lignum, medulla, nucleus, putamen: quae tamen aliter atque aliter reperiuntur in Germinantibus, quorum tria sunt genera, Herba, Frutex, Arbor.

Fungus est rudimentum plantae, radicescit deorsum debiliter, caulescit quidem sursum, non tamen frondescit, sed contrahitur (concorporatur{* Plinius.}) in orbicularem massam, inferne striatam.

Tuber (infimum fungini generis) continet se sub terra, nec extruberat foras, nec radicat infra se, obtegens se tantum corticula: unde dicitur callus terrae.

Fungorum alii sunt edules, quorum aliquos a clusili rotunditate vocant capreolos, rufulos, spinulos, pruneolos; vel a latiore margine spongiolas, seu spongiolos, (quanquam horum vocabulorum alia quoque est significatio;) praestantissimi sunt boleti; quidam virulenti et noxii, ut muscarii, pulverulenti, et plerique alii.

Vera stirps habet radicem fibratam, stipitem corticosum, ramusculos foliosos, plerumque brachiatos, {† Columella.} quorum minores (quotannis emorientes et renascentes) nominantur herbae: grandiores (et perennantes) arbores: mediae proceritatis et durationis, frutices.

Martialis Caeciliano cuidam fatalem coenam imprecans, dixit:

Boletum, qualem Claudius edit, edas.

Illum enim Agrippina, Claudii Imp. conjunx, veneno tinxit. Inde Nero boletos per jocum cibum Deorum appellavit, quod Deos faceret, id est, necaret Imperatores, qui post mortem volebant Dii haberi. Fungus est (id est, stupidus.) Fungino genere est (totum se tegit pileo.)

CAPUT XII. Herbae, herbaceique fructus, ac flores.

INnititur herba cauli suo, simplici vel multiplici; unde unicaulis vel multicaulis herbariis; a foliis, angustifolia, latifolia acutifolia, trifolia, quinquefolia, centifolia; Graecis
[Gap desc: Greek words]
etc. Item verticillata, umbellifera, corymbifera,{* Ovidius.} capitata, etc. Estque vel Alimentaria, seu Edulis, vel Coronaria, vel Medicamentaria.

Partes herbae sunt: scapus seu caulis aut thyrsus, a quo sustentatur; folia, quibus ambitur: gentculum seu articulus (nodus in caule;) internodium est intervallum inter duo genicula; coliculi vel cauliculi, cymae, cymatia sunt scaporum novelli et tenuiores partus: alae, ex quibus illae prodeunt; apex seu stamen, pars suprema, quod e calice instar fili prosilit; calyx est folliculus primo floris, tum seminis; pappus, lanugo ab herbis et floribus decidua et volatica, unde

lanuginosus. Panicula vel paniculus, lanosa coma, qualis arundinum; fibrae seu capillamentum, minutissimae sunt et extremae radiculae; bulbus, radix rotunda et tunicata: pericarpium, (siliqua, theca, tegumentum, involucrum, quo vel grana leguminum, vel herbarum semina concluduntur) variis aliquando cellulis et ventriculis distinctum, intercursantibus membranis; nervus, praelongum filamentum in foliis, unde ramulosa dicuntur; crena sunt incisurae, in extrema ora folii; unde crenatum, serratum, laciniatum; umbella seu muscarium (fastigium floris in orbem circumactum;) sinus alarum, est cavus anfractus caulis.

Sunt autem herbarum aliae hortenses, aliae silvestres, aliae campestres, aliae montanae, etc. iterumque quaedam gramineae, quaedam floridae, etc.

Gramineae sunt muscus utilis oppilandis rimis; carex molesta foenisecis acie sua; ulva accrescens paludibus: polygonum, (officinis centinodia) origanum, serpyllum vel serpillum serpunt humi: thymbra, (satureia, seu cunila) thymus, apiastrum, melissophyllon grata apibus: dictamnum vel dictamnus salutaris cervis: mandragorae vel circeii radix, masculi figuram repraesentat: Lappa leviter hamata adhaeret vestibus: equisetum vel equifelis servit defricando stanno: ambubeia in pappos et floccos tabescit: acanthus (officinis branca ursina) columnarum epistyliis insculpitur: verbena vel verbenaca olim in gentilium sacris usurpabatur:

radix helenii (officinis enulae vel inulae) condiendo vino adhibetur: haemerocallis seu ephemeron uno die florem suum tuetur: buphthalmus ab oculi bovini figura dicitur; a gruis collo geranium, seu pes columbinus; a pede gruis, coronopus; a lepore lagopus; ab hirco tragopogon; a gallina morsus gallinae, officinis alias alsine; ab anseribus anserina, etc. adianti (officinis capilli Veneris) folia aqua perfusa non madescunt: polypodium seu filicula, polyporum more, cirros obtinet, trifolium pratense passim provenit; quadrifolium rarius. Tithymali lacte si charta inscribatur, postquam siccatae sunt litterae, asperso cinere leguntur; filicis folia cimices enecant; locus filicum dicitur filictum.

Et tametsi nulla sit herbula, quae in usum medicinae venire non possit, et quidem multiplicem, medicamentarias tamen seu medicamentosas appellant eas, quae virtutem in morbis ac doloribus leniendis et pellendis praesentius exerunt; unde Medicis dicuntur Cephalicae, Ophthalmicae, Cardiacae, Stomachicae, Hepaticae, Spleneticae, Nephriticae, Vesicariae, etc. Nos magis praecipuas et notiores perstingemus, parum sollciti de diverso in hac materia sensu Plinii, Dioscoridis, Theophrasti, Galeni, etc.

Atque ut a capite ordiamur, cerebrum roborant saliunca, (lavendula) betonica aut vetonica, paeonia, pulegium, amaracus, lilium convallium, rhodia radix, ocymum seu basilica, violaria, prunella, mentastrum, sisymbrium domesticum,

seu menta crispa, (balsamita) sisymbrium aquaticum, nasturtium aquaticum, melissophyllum seumelitaena: orminum seu horminum, aut horminium. Capitis dolores sedat corona ex adianto, seu callitricho.

Oculis prodest foeniculum, euphrasia, chelidonia, (officinis hirundinaria) etc. Thoraci seu pectori pulmonaria, hyssopus, adiantum, stichas vel staechas. Cordi melilotus, flores buglossi, chamaedris, etc. Stomacho absynthium (praecipue Ponticum) piperitis, anisum, cyminum, etc. Hepati lichen seu hepatica: eupatorium seu hepatorium: Spleni chamaepitys, seu hypericum, (officinis perforata) anagallis, fumaria, asplenum: Renibus anonis, (officinis resta bovis, vel remora aratri) oenanthe, seu saxifraga rubea, (officinis filipendula) phyllitis seu lingua cervina (officinis scolopendria.)

Alvum laxant, purgant, et bilem detrahunt aloe, helleborum aut helleborus sive veratrum, folia sinapis, (manna, est ros Syriacus) Mercurialis, polypodium, grana latyridis, scamonium, (officinis diagridium) centaurium, absynthium, esula sicccata et pota.

Stomachum movent asarum, daphnoides seu laureola, (officinis vinca-pervinca) bulbus narcissi, Plinio vomitorius.

Adstringunt thlaspi, (officinis bursa pastoris) leontopodium, (officinis alchimilla) sanguinaria, cynoglossum, artemisia, a Regina, Mausoli uxore, dicta.

Emolliunt althaea seu hibiscus, anethum, malva, violaria, etc.

Vesicam levant pepones, halicacabus, acanthus, solanum. Lumbricos exterminant vel interimunt argemone, (officinis anserina) phu, seu Valeriana, periclymenum, mentastrum seu calamintha, chamaeleon, persicaria, etc.

Sternutationem ciet paetum seu nicotiana, (officinis tabacus) quae vel in pulverem contrita, attrahitur naribus: vel ore per stulam concisa et ustulata, ac cum fumo redditur.

Tussilago (officinis farfara seu ungula caballina) sedat tussim; ossyridis seu linariae radix juvat arquatos seu ictericos, uti et chelidonia pedum soleis supposita et semen thalictri. Folia helenii vino decocta succurrunt ischiadicis; dracontion vel dracunculus (officinis serpentinaria) ruptis et convulsis; absumitque polypos et carcinomata, fugat serpentes. Radix oxyos seu trifolii (officinis acetosella vel alleluja) efficax est asthmaticis, et dysentericis; cujus si flores sunt copiosi, crebras portendunt pluvias: si pauci, siccitatem. Prunella inflammationi linguae auxiliatur: Sedum (officinis sempervivum) tuberibus, et igni sacro, uti et parthenium, (officinis matricaria) limonium (tintinabulum, pyrola.) Origanum medetur strumosis, sugillatis, dentium doloribus, tonsillis et uvae palati. Cyperus vel Cyprius (officinis galanga) ulceribus: clematis seu daphnoides et eryngium venenatis morsibus; pentaphyllon seu quinquefolium panos sanat, lichenas emendat, enterocelicis, id

est, intestinorum ramice laborantibus opitulatur, nec non sebribus; uti et alsine, et nymphaea; haec cum bellide seu bellio hecticis quoque prodest. Fragraria gingivas firmat, et earum putredini medicatur: podagrae vero ricinus, seu palma Christi. Scabiem sanat scabiosa et tithymalus. Omnis generis ulcera, arum (officinis serpentaria minor.)

Vulnerariae (consolidae officinis) sunt sanicula, telephium, lysimachia, heptaphyllon, aristolochia, (officinis tormentilla) centaurium, verbena, millefolium, bellis, symphitum, Latinus [(printer); sic: Lantinis] petraeum, polygonatum, (sigillum Salomonis officinis) virga aurea, perfoliata, balsamine, smyrnium, sedum, ophioglossum, (lingua serpentum) etc.

Somnum conciliant opium, quod destillat ex inciso nigri papaveris capitulo; et hyoscyamus, et mandagora, etc.

Varie salutares, Ovid. operosae, potentes, et contra venenum antidota sunt, abrotonum, asclepias, (vincetoxium) angelica, (Gracis
[Gap desc: Greek word]
juxta quosdam, seu Panaces Herculeum) attractylis, (carduus benedictus) plantago, laser et laserpitium, chamaemelum, etc. moly Homericum, est generale alexipharmacum, modo ne sit Poeticum.

Venenatae herbae sunt aconitum, cicuta, napellus, filix invisa agricolis. Isatis idis, et rubia, tinctoria sunt.

Coronariae herbae (quae coronamentis serviunt) aut odoratae sunt, ut amaracus, menta, anethum, etc. e quibus vient serta, corollas sutiles et pactiles; item servias, Plinio, pro olfactoriis; aut sunt floridae seu flores. E floribus quidem ac flosculis sunt aliqui purpurei, aut rubicundi coloris, narcissus, githago, papaver agreste, vaccinium, betonica, lychnis seu rosa Graeca, anemone, seu flos Adonis, paeonia, amelius, (quibusdam aster Atticus seu stellaria; noctu flores ejus flavi, stellae modo criniti mire fulgent: folia, velut salviae) bellis, chamaedris, (quercula vel serratula) viola, amaranthus, ab immortalitate nomen trahens, quippe non marcescens.

Caerulei: jasminus, (qui et flavus) iris, smilax laevis, seu campanula, hyacinthus: flos equestriseu stellula aut asteris, cyanus, gladiolus frumentarius, aquilegia, clematis, (idis) gentiana, periclymenon, vel periclymenos, flammula Jovis, quae est alba etiam.

Flavi, seu luteoli, vel aurei: heliotropium, seu solsequium; aspodelus etiam candescit: caltha (officinis calendula) et ipse flos solisequus; chrysenthemum; viola flammea, (officinis herba vel flos Trinitatis) melilotus, (coronaregia) chamepitys, chrysocoma, linaria, auricula ursi: Lilium rubrum sive miniatum, seu Chalcedonicum [(printer); sic: chacedonicum] , sive lilium flavum campi, blattaria, etc.

Candidi et gilvi: Lilium, (locus, ubi crescunt lilia, dicitur lilietum: oleum lyrinum:) lilium convallium, saponaria flore rubro et albo: convolvulus,

leucoium; (triphyllon et hexaphyllon) viola Martia, flore caeruleo et albo: Ranunculus luteus et niveus. Cyclaminus (officinis cyclamem) albo-russus. Campanula Hispanica, candida et caerulea. Rosulae Marianae, rubrae et albae: phalangium specie lilii, enodi scapo: testiculus subalbus et odorus; colchicum orientale niveum et russum, sicut althaeae flores, et parthenium.

Multi-colores sunt, hyacinthi, aquilegiae, violae, malvae, leucoia, antirrhina, verbascula, seu primulae veris, lilia, gerania, caryophylla, irides, gladioli, narcissi, papavera, cyani, paeoniae, malvae, aliique flores, naturam arte variante, et ex silvis in hortos transferente.

Jam tulipae (quibus nomen a similitudine pilei Sclavonici, quem Turcae vocant tuli-pant) annuatim colores vel mutant, vel corrigunt. Quantus in iis colorum concursus et concertatio? dum aliae simplices, aliae mixtae, variegatae: punctis, maculis, taeniolis, striis interspersae; russae, rufae, miniatae, sanguineae, spiceae, dilutae, saturae, odorae et inodorae sunt: rubro - albae, flavo - rubrae, viridi - rubrae, flavo - albae, etc. Quid, quod virides et nigrae inveniantur. Pandunt se ad radios solares, quos ubi nubes interceperit, illico clauduntur, et se contrahentes languescunt.

Sed florum regina, flos est Indicus, Granadilla, sub Paulo V Romam allatus. ls rosa major,

et odore melior Christi patientis instrumenta et signa, in se mirifice exprimit. Varie a variis calamo depingitur: incisus aeri melius objicitur oculis. Nieremb. Natal Hist. lib. 14. c. 10. ita eum describit: Granadilla supra foliorum ambitum quinque corallia, tanquam vulnera, ostentat; surgit in medio columna cum basi, et capitello: ex ea quinque virgulae spinosae velut in coronam coeunt. Eminent clavorum instar, tria ferrei coloris germina. Gracilis, instar hederae, vicinae arbori crescendo inserpit, soliis mucronem lanceae praeferentibus incumbens. Fructus ovi anserini, coloris aurei, rufulis aliquot maculis inspersus est. Semina nigra et rotunda; succus melleus ventriculo roborando prodest. Simul in eadem planta flores fructusque toto anno videas; flos ad Solem orientem apertus, occidente panditur.

Atque haec de herbis medicis, et floridis stringendo magis, quam carpendo pleniore manu. Sunt, qui ex instituto istis immorantur; in quibus mirabilis naturae scrutator Plinius. De floribus recurret locus cap. 32.

Ex herbis edulibus (nec enim esitamus omnes) primo sponte nascens est gramen, (Plinio herba voluntaria) viridans solum, non sementans: dehinc sativa olera et fruges, ferentia semen. Olera nobis praebent in comesturam folia, radices, fructus oleraceos; nomen generis retinet olusculum, coctivum et concisum, rumex sativus, vulgo spinacia seu spinacium olus, cui accedit portulaca, dicta, quod portulas,

foliorum similitudine, imitetur: et utrique beta candida, sed fatua, et fabrorum prandium.

Folia praebent Iactuca, (sessilis seu Laconica, crispa Cappadox) et atriplex hortensis; inprimis vero brassica: quae prius sata, postea transplantata, fit capitata; succrescens vero in caulem altiorem et extenta folia, dicitur crambe (pauperibus recocta:) Brassica Apiana seu Sabellica, est crispa: Pompejana seu Cypria, capitulo racemoso, et carnoso; sed asparagus, (cujus radix spongia dicitur) dat thyrsos, (thyrsulos seu torulos turbinatos) uti et lupus salictarius, vulgo lupulus. Scolymus (strobilus, carduus altilis aut sativus, seu cinara) profert capitella spicis squamatim coagmentata, seu aculeata aut echinata.

Longiusculas radices suppeditant rapum vel rapa candida vel rubra; rapulum est silvestre (vulgo rapunculus) seu napus; raphanis, idis, (raphanus minor, vulgo radicula) albent: pastinaca pallet, siser vel sisarum flavet, beta rubet.

Ad bulbosas radices seu bulsculos dat cepe, (caepa, cepa) allium (alliatus adject.) et porrum, quod sectile vel sectivum inspergitur jusculis, capitatum acetariis: Caulis edulis est de genere brassicae, quem aliqui calirapum vocant, nos capitatum dicimus: Habent autem bulbacea, loco foliorum, thallos, resolviturque bulbus cepae in tunicas: bulbus allii et porri in nucleos. Locum napis, rapis, cepis consitum vocantnapinam, rapinam, cepinam. Rapicia, vel rapacia, orum.

herba raporum. Scilla vel squilla est cepa marina, cujus oleum et acetum celebratur squilliticum.

Fructus oleracei sunt cucumeres, (locus eorum sativus, cucumerarium) pepones, melopepones (vulgo melones) cylindriacae figurae, quorum maximum genus est cucurbita, cucurbitula, (cucurbitarium, locus, ubi crescunt) et silvestris colocynthis; fragraria profert fraga. Fruges adferunt grana; spicatae in spicis; paniculatae in paniculis; siliquatae in siliqu, quarum priores frumenta dicuntur; posteriores legumina.

Frumenta pubescunt in herbam, (fallieulum seu vaginam) erigunt se in cutmum (calamum, stipulam) interstinctum geniculis: cacuminant se in spicam, cui adhaeret inferius uruncus, foventem grana glumts, praemunientemque aristis, (quanquam sint et mutulae seu mutilae, quae carent aristis) ut triticum, robus vel robum, siligo, (flos tritici) far, ador seu far adoreum, zea (Italis spelta secale seu farrago, hordeum: Aut in paniculam complectentem grana fasciatim, ut avena, oryza, panicum, milium, fagopyrum, seu triticum, aut milium Turcicum, sive Saracenicum.

Legumina (Legumenta Varroni) habent scapum debiliorem, (stipulam fabalem, fabalia pl.) eumque geniculatum, pro spicis autem siliquas, includentes grana valvulis, (operculamentis, utriculis, tunicis) ut videre est in faba, ervo, phaseolis seu dolichis, lupino) qui sui circumactu

horas agricolis etiam nubilo die ostendit) vicia, lente, cicere, (cicercula) ervilia, foeno Graeco seu silicula. Hilum est oculus seu macula nigra fabae. Adjectiva sunt fabarius, farrarius, seminarius. Fabula dim. parva faba; fabago, fabaginum acus, seu furfur.

Additamenta frugum sunt linum, cannabis vel cannabum, et urtica, stamine commendabilia.

Ad Escarias pertinent Condimentariae, quae conditioni dant aut folia miscellaneis acetariis servientia, ut piperitis, gustu acria; intubum (intubus, intybum sativum, vulgo endivia) latifolium, inde acetarium intybaceum; et angustifolium seu erraticum, nempe cichorium; Britannica seu cochlearia, sisymbrium, (Hispanicum flores habet cucullatos) malva, lapathum, (oxalis seu rumex, vulgo acetosa) anthriscum seu chaerephyllum, apium (officinis petroselinum.) Aut dant granula, ut sinapi vel sinapis, cuminum aut cyminum, foeniculum, coriandrum. Aut flores, ut crocus. Aut radices, ut raphanus major, (Prompt. armoracia) orobanche, acorum, (acorus, seu calamus aromaticus) zadura vel zedoraria, casia, (vulgo cassia,) cinnamum aut cinnamomum, zingiber, aut gingiber.

Postremo quaedam herbae innascuntur aquis, et supernatant: ut alga marina, lens palustris, tribulus aquaticus; sed fistulosa spongia, e saxis sub aquis nascitur, bibula, naturae scilicet retinens.

Desiderius. Hem quantus Botanologiae campus! vel numerando me fatigasti, ne dicam ambulando.

Mercurialis. Et tamen carptim haec omnia, ac stringendo. Plura si voles anthologica, nomenclatores Botanicos et officinas herbarias consule, vastis evolvendas tomis, sed circumspecte; neque enim satis vel Latine, vel Graece loquentes audies. Velim, et hoc scias, ipsos inter se Scriptores Herbarios dissentire, synonymarum, et polyonymarum plantarum appellatione ambigua deceptos, praesertim cum veteres a posterius natis explicantur, saepius divinando quam decernendo. Illud ridiculum, quod Matthiolus, nobilis interpres Dioscoridis lib. 1. c. 55. in Botanicis suis refert, quendam herbariae artis, ut sibi quidem videbatur, haud modice gnarum, cum legisset in Dioscoride, plantam, quam vocant officinae Agnum castum. Latini viticem, mederi intertrigini; scripserit, eum, qui secum germen illud gestaverit, securum a lupis fore; foede errando in lupo, ambigua vernaculi sermonis vocula, Wolff vom Reiten.

Desiderius. Ohe' lupum in lepida fabella! Mercurialis. Quid quod rei rusticae principes, Columella et Plinius, ita in diversum abeant, ut ille siliginem dicat esse vitium tritici, hic ejus delicias nominet. Et ut sexcenta taceam alia, Amomum nonnemo rosam Hierosolymitanam seu Hierichuntinam indigitat, quod alii piper hortense vocant. Deinde tot nova germina multis necessitatem imposuerunt fingendi nomina,

ut, si uspiam alibi, hic opus onomatopoeis sit. Accedit, quod ex silvestribus multa immigrarint in hortos, et ex rusticis floreant inter cives. An vero, quia ranunculum ego inter agrestes herbas lego, tu negabis eum inter Adonidis hortulos virere? Et quantum distant libanotis seu foeniculum poricinum, a libanotide, quae est rosmarinus? Eruca, species sinapis, ab ea, quae nomen habet vermis? Quidquid autem sit de his; nos, elato ex campis herbiferis pede, progrediemur adfrutices, expeditius eos transituri. Praeibo strenue; sequere. Desiderius. Sequar, si hoc prius abs te impetraro, ut, quoniam vinum me delectat herbile, percurras illas herbulas, quae immittuntur. Mercurtalis. transiliam celerrime, sed per notiores tantum, et nostris familiares hortis, quales sunt pampinula (officinis pimpinella) oxalis, melissophyllum, buglossum, anthriscum, foeniculum, phyllitis, (seu asplenum, aut scolopendrion) amaracus seu samsucus, (officinis majorana) pyrethrum, asarum, attractylis, pulmonaria, betonica, adiantum. Ex fruticantium genere, absynthium, saliuncula, ruta, salvia, rosmarinus, folia acori. Desiderius. Herbas docuisti nominare me vinarias: restat, ut et nosse discam. Nunc quae adagia? Mercurialis. Alga vilior; de re abjectissima. Herbam porrigere; victum [(printer); sic: victorem] se fateri. Spes in herba. Multum distant aera lupinis; discrimen rerum vilium et pretiosarum. Quid sui cum amaracino? quid unguentum asino? Est vero amaracinum, oleum ex amaraco. Ego de alliis loquor, tu

respondes de cepis. Bibe vel ede helleborum; ut sapias. Plus aloes, quam mellis habet. Historicum est, quod Conon Agricola Ludovico XI. Regi Galliarum, rapam insigniorem obtulit; auro repensam. Non quid, sed quomodo. Cochl. 1. 2. apophtheg.

CAPUT XIII. Frutices, eorumque Fructus.

STirps lignescens, et multiplici caule fruticans seu frutescens, appellatur frutex, quorum praecipuos tibi referam.

Corylus fert nuces avellanas, seu Ponticas aut Praenestinas: prunus silvestris, pruna et pruneola, prunula, silvestria: sambucus baccas sambuceas; paliurus baccas paliuri: rosa rosas: canirubus agrestes rosas, et postea baccas cynosbati, seu frangulas. Rosarum dicitur Milesia; quae rubet, Alabandica ex russo albicat: pentaphyllis, quinque habet folia: centifolia, centum: marones, sunt rosae albo inspersae: Partes rosae: calyx, seu globus nondum explicitus: nympha, cum dehiscit, et se aperit: caput, est globus inferior, lanugine refertus: unguis, pars infima rosae albidae: capillamontum, sunt tenuia stamina in rosae medio: flos, croceum, quod ei insidet. Rhododaphne sive rhododendron, frutex perpetui viroris, rosae similitudine caulibus succrescens, venenum bestiis, homini remedium.

Vinifera vitis profert vinaceas uvas, quandoque labruscas: cujus partes sunt: Palmes, seu

sarmentum, longior luxuriantis vitis virga: palmes focaneus, qui in bifurco medius prosilit: fructuarius seu racemarius, qui parit: orbus, qui sine fructu: pampinarius, seu colis aut coliculus, tantum fundens frondem: resex, seu praesidiarius aut subsidiarius colis, qui putatur ad fructificandum: malleolus seu malleolaris virga, est palmes novellus plantationi idoneus: flagellum, summa palmitis pars, et cyma: capreolus seu clavicula, crinis, anulus, coliculus viteus, est in modum cincinni contortus; duramen sive duramentum, est vitis brachium: pampinus, est folium, seu foliosus ramus. In uva sunt: Scapus seuracemus aut botrus, unde acini dependent: folliculus, est ejus corium: vinaceus seu vinaceum, est granum acinorum. Racemosum est, quod plenum racemis.

Spinifera vitis fert uvas spineas, nempe crispinus crispinas: oxyacantha berberes: ribes bacculas S. Johannis uvas ursinas Galeno. Rubus mora rubi: rubus Idaeus, mora rubi Idaei: capparis dat capares.

At rhamnus tegit aculeos: myrica seu tamarix, seu tamariscus, bacillos praebet secundum medullam cavandos: tragacantha, succus est, seu gummi fruticis spinosi et candidi. ferula geniculatis scapis nodosa, levis, ideoque senum baculis idonea, calididis locis nota.

Ceratonia Galen. fert ceratia seu siliquas dulces, cornibus similes; quales fert etiam foenum Graecum, quod inter legumina numeratur, diciturque Plinio silicia: at Varroni silicula. Graecis aegoceras, a similitudine cornuum caprinorum:

cinnamomum dat cinnamum: glycyrrhiza mellitam radiculam. Sed hedera, et smilax aspera, arbores scandens exedit; illius racemus vocatur corymbus.

Ralsamum odoratissima arbuscula, si inciditur vitreis osseisve cultellis; nam ferro incisa moritur: eliquat opobalsamum, succum pretiosiorem auro. hinc oleum balsaminum, xylobalsamum est lignum balsami. Costus, frutex aromaticus, Dioscoridi.

Gossipium fert quiddam non absimile nuci, quae dehiscens, detegit circa nucleos glomum lanae inculcatum: quem redordiri, et inde conficere lina gossipina, muliebris est labor.

Isti palustres etiam sunt fruticosi: juncus palmipedalis, (est mensura unius pedis, et palmi:) scirpus seu canna, aut arundo, tricubitalis, gerens in summitate typhas, qui cum sit enodis et mollicellus, texuntex illo scirpicula, canistra, mattas seu tegetes. Arundo marina lingosa et nodosa, vicem est baculi; at calamus, et syringa vicem fistulae. Ubi crescunt, cannetum, juncetum, arundinetum dicitur. mariscus vel mariscum Plinio est genus junci majoris. Cyperus est junci genus angulosum, et herbis accensetur.

Quaecunque paullo minora sunt fruticibus, appellantur suffrutiees officinis. Latine voces frutices herbaceos et oleraceos, vel herbas fruticantes. Quidam ajunt, suffrutices esse, qui compluribus ramulis, succulisque lignosis scatent, sed minutis constant foliis, ut ruscus, et

reliqui cardui; itemque ebulus, erica, nardus, et spica nardi, seu nardus Indica, sed baccharis est nardus rustica: saliunca, lavendula, ruta, salvia, rosmarinus seu libanotis coronaria: absynthium, et myrtillus ferens nigra et rubra myrtilla, seu vaccinia: quidam malunt scribere vacinia, et inter flores numerant; nos etiam inter mora reputamus. De his illud Maronianum tibi occentum putes:

O formose puer, nimium ne crede colori,
Alba ligustra cadunt, vacinia nigra (id est, violacea) leguntur.

Anacreonte Judice:

Rosabonor, decusque florum,
Rosa cura, amorque Veneris,
Rosa coelitum voluptas.

Tu sed ais, quae animantes efficiunt uvam? Desiderius. Apes oblongum in orbem conglobatim dependulae. Mercurialis. Prompte. a frutetis ad arboreta nos transferamus. Proverbio dicitur: abstulit nucleum, pignori reliquit putamina. Scipioni arundineo inniti. Nodum in scirpo quaerit. Esquilla (est herba ex bullorum genere, quod supra dixi, tunicatis cepis in vase acerrimi aceti Soli exposita miram virtutem medicam habens) non nascitur rosa. De Ajace sua (nam est nomen Tragoediae) dixit Augustus Caes quod in spongiam incubuerit, hoc est, deleta sit.

CAPUT XIV. Arbores, arboreique Fructus.

STirps altum excrescens, et e stipite expandens robustos ramos, obtegensque se frondibus, arbor est, circumtecta cortice: sub quo reperies librum, et alburnum: mox ligni pulpam: et in penitissima pulpa medullam.

Fastigium arboris dicitur vertex seu cacumen: quod, si tenellum est, appellatur in omni stirpe turio: desectis ramis, truncus et caudex est: termes est ramusculus cum fructibus decerptus seu revulsus: ramale, si recisus et rejectus: flagella, sunt partes summae, quae ad cujusque venti flatum moventur: torus, seu torulus, est callus ligni in se convolutus: ossa, pars arboris durissima, sicut mollissima albumen, obnoxium teredini: pecten annos indicat: liber interior est tunica, qui dividi potest in philyras, et, dum viret, glubi seu delibrari: pano seu tumore fungoso tumescit: gradatis pollicibus seu nodis scanditur. Florescit, frondet, sit praegnans, fert fructus, si felix est; secus, si infelix: pullulat, cum stolones surculos, germen emittit, et tunc matricem vocant, unde surculosa seu germinalis; sed quae plantata, conseminalis dicitur rei rusticae Scriptoribus. Surculorum alii sunt vitales et utiles: spadones alii et inutiles. Ipsa arbor vel arbuscula est novella, vetula, bifera, trifera, senescit, moritur, etc. vide infra cap. 32.

Quaedam arbores habent lignum interveniis distinctum, ideoque fissile: aliae lentum, et flexile: aliae rigidum, et fragile, pro vario usu.

Folta sunt omnibus venosa: multis lanuginosa: plerisque per ambitum crenata; nec raro ex morsu insectorum laciniosa: decidunt sub hiemem: vere regerminant; exceptis gummosis, buxo, taxo, et aliis, quae semper virent, utlauro, myrto, etc. his enim non sunt decidua. Folia latissima sunt fico, viti, platano: angusta myrto, et oleae: aculeata ilicum generi: capillata pino: mucronata malo: carnosa cupresso, et tamarici seu myricae: crassisima alno: longa salici: duplicia palmae: cincinnata pyro: pinnata abieti: insecta, pectinum modo, piceae: angulosa hederae: sinuosa robori: spinosa cute, rubo: mordacia urticis: pungentia larici, cedro, pino; pediculo brevi, oleae, longo vitibus, tremulo populis; disposita myrto: concava buxo: inordinata, et plura eodem exeuntia petiolo, pomis.

Arborum quaedam sunt umbriferae, et exuberante viridantium copia foliorum opacantes vireta, ut tilia, platanus, acer, fraxinus, ulmus amica vitibus, et caeterae latifoliae.

Steriles ministrant vel pabulum foco, ut alnus, betula, ornus, populus alba et nigra; caprificus, ficus silvestris, cujus nunquam maturescunt ficus; bdellium magnitudine oleae, fructu, naturaque caprifici. Vel materiam aedisciis, ut quercus, aesculus vel esculus, pinus, larix, cedrus, non ardens, nec carbonem faciens. Vel vimina, et

flexiles virgas, circulis doliorum, et contextioni corbium, et cratium, ut betula, salix, cui pro fructu est lanugo, quam vocant araneam, ligustrum, etc. Tilia et buxus apta sunt scalpro: ebenus, ponderoso enodique ligno, quod aquis non mergitur, politurae: fraxinus sarisis, et glutinando vulneri: moluscum, et acer, crispantis est ligni ad tessellas insititias faciendas pro mensis acernis, et pantherinis. Cupressus seu cypressus, aut cyparissus valet odore: alnus durescit in aqua: abietis pars suprema dicitur sisterna, infima et enodis, sapinus. Taxus dat toxica: cedrus non sentit cariem et putredinem: palma non cedit ponderi, sed contra illud assurgit. Inter palmas, Graecis dicuntur
[Gap desc: Greek word]
, odoratam lacrimam stillantes.

Pomiferae, sunt notissimae fructiferarum, habentes fructum exterius, intectum molli corticula; intus granatum, vel ossiculatum.

Granata poma sunt; ficus, seu carica: pirum vel pyrum: malum, vel vulgare; vel aureum seu aurantium: citreum, seu medicum, Hesperium, Assyrium, citromalum: Punicum seu Granatum, a loco sic dictum; cujus putamen dicitur malicorium: flos ejus cytinus seu ampullagium; membrana, seu cellularum in illo discrimen, cicus vel cicum; at balaustium est flos, silvestris mali Punicae. Cydonium, seu cotoneum: chrysomelum; mespilum, non sapit, nisi putredine emollitum. Ossiculata sunt; cerasum vulgare, Actium seu nigrum: Apronianum, seu Macedonicum, majus, et maxime

rubens: duracinum, durioris corii, et sativum; prunum cerinum vel cereum seu flavum, asininum, hordeaceum, Damascenum; oliva: cornum: malum Persicum. Poma exossata, quibus ossiculum demptum.

Arbores ipsae vocantur: ficus, pyrus, malus (pomus est genus) citria, medica, Assyria, seu citrus: malus Punica, seu Granata: malus cydonia seu cotonea: malus Persica, mespilus, sorbus, cerasus, prunus, olea, cornus. Oleaster et piraster silvestres sunt.

Pyrorum multa sunt genera, quemadmodum malorum, habentque nomen vel a magnitudine, ut librale, volemum, (quod volam manus impleat) nanum, decumanum, etc. Vel a figura, ampullaceum, cucurbitinum, mammosum, pulmoneum, rotundum, orbiculatum, turbinatum, etc. Vel a sapore, musteum seu mustaceum, melimelum, acidulum, etc. Vel a tempore maturitatis, postautumnale, hordearium vel hordeaceum, sementinum. Vel a loco, crustaminum. Vel ab insitore, Pomponianum, Dolabellianum, Claudianum. Vel a colore, signinum, quod est testacei coloris, rubellum seu rubellianum Plin. Arbutus fert arbuta seu unedones.

Proximae pomiferis sunt nuciferae, quae sub cortice duro occultant nucleum, inclusum putamini, ut juglans, ferens nuces basilicas, regias, juglandes, quae habent nuclei tunicam, bifidas putaminis seu testae carinas, et inter has dissepimentum seu nauci, indeclin. Suntque,

sicut et avellanae, sanae, integrae, vitiosae, cariosae, rancidae, cassae; et franguntur seu aperiuntur nucifrangibulo, Plaut. Aversatur haec arbor consortium quercuum; extremo cortice infuscantur lanae, umbra ejus gravis humano capiti. Amygdala, seu nux Graeca aut Thasia, gignit amygdalas seu amygdala: castanea castaneas, seu glandes Sardianas, clausas echinato calyce seu corio, quod operitur castaneo [(printer); sic: cactaneo] operculo, seu echino. Sed e palma accipies dactylos: ex abiete conos, et strobilos: e quercu gallas: e subere et ilice glandes: e fago glandes faginas triangulari cute: e pino nuculas pineas. Pistacia seu pistaces ex taberna pete medicamentaria.

Bacciferae sunt, quae racematim ferunt baccas molliores, ut morus, tardisime florens, cito frugifera; laurus victorum insigne, arcens fulmina. Sycomorus, media inter ficum et morum; alio nomine marisca, seu ficus fatua, acerbos ferens fructus: sorbus silvestris; myrtus, ex qua ovantibus corona texi solita. In conviviis ramo myrti per manus ordine, accepto, singuli carmen aliquod jucundum modulari solebant. Duratio hujus arbusculae brevis est, et ideo corona illius in fueribus quoque adhibita. Veneri etiam ob gratiam frondium consecrata. Sed haec
[Gap desc: Greek wods]
. Desiderius. Apte, et ad stomachum meum, difficile concocturum [(printer); sic: concocturu] tot arborum fructus, nisi tuis condimentis inspergantur.

Mercurialis. Aromatiferae sunt nobis innominatae: quae progignunt piper, caryophylla,

nuces myristicas, (unguentarias seu odoratas aut muscatas, quarum cortex seu involucrum macer et macis dicitur; cui affinis glans est balanus seu myrobalanus, aut myrobalanum) aliosque odoriferos fructus, quibus condituras paramus. Malobathros, arbor est Syriae, similem nardo odorem referens, et pressa, salubre praebens unguentum, quod malobathrum vel malabathrum dicitur.

Resinosae sunt pinus et pinea: e quibus resina exstillat; ex hac autem eliquatur pix et axungia; taeda seu teda pinguiori succo abundat. Et lentiscus, ex qua colligitur mastiche; et terebinthus, ex qua fluit resina terebinthina. Et quae exudant myrrham, stacten, pinguitudinem myrrhae, et styracem, (vulgo storacem) thus, caphuram (officinis camphoram,) ambaram (officinis ambram) qua inficiuntur chirothecae (incertum, an sit spongia marina, an excrementum piscis) caeteraque gummi genera. Viscum seu viscus est glutinum implicandis avibus. Habet et juniperus suas non tantum bacculas, sed et viscum seu gummi juniperinum (vulgo vernicem) gummitioni aptum.

Vis jam scire, quomodo fructificent? Ante omnia surculus gemmat; tum gemma hians protrudit florem. In sicu prorumpit grossus vel grossulus sine flore; in corylo julus (nucamentum, panicula) ante gemmationem; tandem fructus (peticlo pensilis) crescit, donec maturescat.

Arboretum frequens, est silva aut silvula; quam amoene viridicatam, dicemus nemus: densam et inviam, saltum: disraratam seu intercisam, recrescentemque, silvam caeduam; opacam et incaeduam, lucum. Speciatim autem quercetum, aesculetum, ilicetum, pinetum, betuletum, ulmarium, myrtetum, cerasetum, castanetum, salicetum, (salictum) frutetum, coryletum, palmetum, olivetum, pometum, moretum, etc. Virgultum est, ubi crescunt virgae, genistae, spartum, vimen. Arbuscula est arbor pumila. A silvis dicitur silvosus, nemorosus, nemoralis, saltucsus, etc. et montes silvigeri, mel nemorosa, Columell. Silvatica laurus. Silvifragus, est Poeticum.

Jam analecta hinc referendo, Lotos est arbuscula Africae, pyro similis folio quercino fructum ferens instar fabae sapore singulari, quae gustata dicitur patriae oblivionem inducere, quod contigit Ulyssis sociis apud Lotophagos. Nota sunt, picem tangere, piceas habet manus. Stipes athiops Cicereni, pro bardo. folio mobilior. oleo tranquillior. oleum et operam perdidit. oleum camino addidit. ficulnus velficulneus est gladius, argumentum hebes. Vino vendibili non opus est suspensa bedera. ficus dividit homo praeparcus. cedro digna, id est, immortalitate. Post folia cadunt arbores. arbore desecta, quivis colligit ligna. aliam quercum excute. Malo esse taerda quercus, quam praecox cucurbita. Quercus non uno dejicitur ictu. Relinque nuces. Frangit nucem, qui vult esse nucleum. Ficum vocat ficum, scapham scapham, ligonem ligonem. Annosam transplantare arborem.

Laurus symbolum est victorum; hedera Poetarum; cupressus mortis; palma victoriae et fortitudinis cum lemmate: pressa resurgo. Unde palmarium facinus. Lascivior hedera, obvia ampiectente. Platani umbra, pro loco amoeno. Umbra tantum; quod pulchrum, sed sine fructu. Olim platani vino rigatae vectigal pro umbra pensum. Platanus a Xerxe armillis aureis circumdata. Secundum Philosophos: homo est arbor inversa. Tu quid hisce addis? Desiderius. Nos poma natamus. Mercurialis. Nosti, quae Poetae de Hippomene, aureis pomis Atalantam retardante. Desiderius. Novi. Mercurialis. Et de pomo aureo, cui inscriptum: detur pulcherrimae: deque Paridis judicio? Desiderius. Novi. Mercurialis. Laudo; gressum promoveamus ad animantia.

CAPUT XV. Animalia in genere; et in specie rudiora: Palpitantia, Repentia, Serpentia.

QUod est praeditum vita, sensu, et libero motu, est animal. Vitam accipiunt nascendo, continuant nutricando, propagant sui simile generando: ideoque sexu discreta sunt.

Animantium aliae coriis tectae sunt, aliae villis vestitae, aliae spinis hirsutae; pluma alias,

squamma obducit alias. Quaedam perpetuo cicures et mansuetae, aliae perpetuo ferae; quaedam mediae naturae. aliae carnibus, aliae frugibus vescuntur: quaedam solivagae, quaedam gregales. In voce magna differentia: aliae garrulae, aliae taciturnae, aliae imitatrices hominum. Ad cibum capiendum hae gradiendo, illae serpendo, aliae volando, quaedam natando accedunt: quem partim ore hiante et dentibus capiunt; partim unguium tenacitate corripiunt: partim aduncitate rostrorum; aliae sugunt, aliae carpunt, aliae vorant, aliae mandunt.

Sensum exercent (potissimum alimenti causa) tangendo, olfaciendo, gustando, audiendo, videndo.

Motum adhibent (ad prosequendum bonum et fugiendum malum) alata volando, pinnata natando, pedata gradiendo.

Quando animal se non movet, tum aut cubat, prostratis membris; aut sedet, substratis inserioribus, arrectisque superioribus: aut stat erectum, super pedes suos se aequilibrans, aut fulcimento alicui connitens.

Quaedam tamen animalcula promovent se palpitando duntaxat: quaedam repunt aut serpunt: cum sint veluti rudimenta animalis generis: ut conchae, vermiculi, serpentes.

Concha, inclusa conchis testaceis, (quibus caro exsanguis et viscosa arctissime adhaeret) dimovet se paulatim sub aquis, levi palpitatione, quarum praecipuae (Gell apprimae) sunt: ostrea succulenta, concha margaritifera: purpura,

murex, conchylium, conchyle, (cujus operculum dicitur ostracium) purpureum succum seuostrum evomens.

Tardigrada cochiea circumfert secum testaceam suam domunculam; putatur carere oculis, sicut et limax, (qui, proprie loquendo, testa caret:) sed habent cornicula, quibus praetentant iter.

Vermes repunt convolutione et evolutione corpusculi; e quibus rebus gignuntur, ex iisdem querentes nutrimentum, erodunt eas: acari ceram: termites (termi) carnem: tineae vestes: blattae libros: teredines (cossi) ligna: lumbrici uvidam terram et viscera: volvoces (convolvuli et ipedes) vitem: curculiones (curguliones) frumenta: erucae (campae) plantas: bombyces folia mori: galbae esculos: midae fabas: mylacres farinam: fullones aures, etc. hemerobii sunt vermiculi unius diei.

Sed insecta (dicta ab incisuris, quas nunc cervicum loco, nunc pectorum habent,) sunt expeditiora, quibus dati pediculi. Pediculus (pedunculus) lendium progenitor: pulex saltator (unde pulicosus, eorumque captator pulicilega, sicut culicilega, Prompt:) ricinus, canibus infestus: cimex parietum et cubilium, praesertim abiegnorum, graveolens perreptator: oniscus (centipeda) adhaerens humescentibus muris: et scolopendra (multipeda.) Formicae denique circa victum comportandum semper actuose (Senecae,) ac laboriosae seu operosae. Araneae (aranei) tenuissimas telas seu texta texentes

insidiantur muscis; inde araneolus et araneola. Phalangium est araneus, trium internodiorum habens pedes.

Serpentes, oblongum corpus adepti, serpunt arcuati corporis sinuatione, et se conspirant. Ut, anguis communis: coluber silvaticus: natrix (seu hydrus aut chelydrus) aquatica, aspis venenosisima vipera dicta, quod vi pariat, pulli namquiue erosis matris lateribus cum interitu ejus erumpunt. Caecilia caeca: jaculus, vibrans se ex arboribus in obvios: amphisbaena, duo habens capita, porro ac retro gradiens; basiliscus (regulus serpens) tam nocivus est, ut solo necet visu; dipsas, quem mordet, siti interimit: cerastes cornua in capite praefert: scytale colorum varietate in perniciem trahit stantes et stupentes. Putatur daemon, hujus forma serpentis indutus, Evae imposuisse. Hydra lernaea (excetra, echidna) septem esse capitum fingitur, unoque amputato aliud succrescere. Draco denique alatus est serpens; et dracunculus.

Serpentibus accensentur, tametsi careant gressione, seu non sint gradientes, (barbare gressiles) lacerta seu lacertus, habens lacertosos pedes (nempe ad humani brachii similitudinem;) seps, huic consimilis, sed minor; stellio maculis picturatus aureolis; salamandra tam frigida, ut vel in igne vivere, vel eum extinguere dicatur; scorpio vel scorpius, flexuosa cauda lethiferos infligens ictus; chamaeleon ad omnes varians colores, quos videt, praeterquam ad rubrum

et album, lacertae magnitudine, hiante semper ore aerem captans.

Hinc paroemia in versipellem et inconstantem: chamaeleonte mutabilior. Phalangium, alio nomine, tarantula, Solino teste, seu afflatu noxio, seu aestu torrentis accensa Solis, quos icit, vel irrequietos reddit, ut canant, saliant, lacriment, delirent; vel ita stupefacit, ut tabe putrescant. Cujus medela est cantus tibiae, sono quodam certo attemperatus; Quid hic symbolici? Desiderius. Vis Musicae. Mercurialis. Aut oratio viri prudentis et diserti. Item mors improborum lethali risu pereuntium. Cochlea est domiporta Tullio, omnia sua secum cum Biante Philosopho portans, suoque succo victitans: Vitam vivit cochleae, qui semotus a negotiis est forensibus. Stolidus labor est, qui se eviscerat cum aranea telam texendo. Pumilis corporibus, ut formicis, sua bilis inest; et aliquando vel maxime. Divitiis indignus, pulex est in aurea catenula. Propter pediculos piscatorum, dicentium: Quod capimus, perdimus; quod non capimus, retinemus, Homerus contabuit, quid capere non potuit. Sic Aristoteles dicitur ob Euripi fluxus difficiles se submersisse. Ut basiliscus ad speculum objectum suo se halitu reperculit et interficit; ita invidus, et calumniator. Maledicus in lingua: caudam scorpionis gerit. Voluptati nefide; sub omni lapide scorpius dormit, et latet anguis in herba. Viperae partus (ingrati parentibus liberi.) In sinu vipera. (foemina perniciose amata;) Viperae

in electro. (Improbi hominis splendidum sepulchrum.)

Inter naturalia observatu digna occurrit ichneumon (mus Indicus; magnitudine felis, pilis lupinis, rostro suillo, animal amphibium, nullum hostem formidans,) qui, pugnaturus cum aspide, in luto se circumvolutans, inde sibi loricam inducit. imago animi demisi. Sicut ignavi thrasonis est myrmicoleon de formicino genere, nomen habens compositum ex formica et leone. Vitae in melius reformatio exprimitur serpente, senectutem in angusta rima exuente. Quid tu ad haec? Desiderius. Draconis memini aurea Hesperidum poma custodientis, quae Hercules, eo perdomito, decerpsit. Mercurialis. Quae apodosis seu explicatio? Desiderius. Per labores itur ad praemia. Mercurialis. Recte, stolidum est illud Heliogabali, qui ex decem millibus pondo aranearum congestis magnitudinem Romae aestimavit. Ingeniosum et Mysticum Christi a more resurgentis symbolum, bombyxe cellula sua alatus exiens. Satis est horum; contemplemur alituum genus omne.

CAPUT XVI. Aves, aliaque volatilia.

AVes sunt animantes aeriae, seu pecus alatum, quae vibratu alarum et caudae volant, quo volunt: omnes plumatae, pennatae, rostrataequiue, excepto vespertilione, qui pilosus, et dentatus est, alasque habet membranaceas.

Volucrum aliae instructae sunt unguibus et digitis; aliae sunt Palmipedes; (planis ex membrana pedibus, natandi causas) aliae Fissipedes; aliae Ferae; aliae Cicures ac Domesticae; Altiles aliquae, seu Fertiles; quaedam Oscines et Praepetes, sive Augurales, superiorem aeris regionem tenentes; quaedam Inferae, inferiora petentes; quaedam terrae propinquae, nimirum Pulveratrices, se pulverantes, seu in pulvere versantes.

Omnes autem bipedes sunt, etiam gryps seu gryphus, majorum de genere aquilarum. Quadrupedes, et parte ultima leones, auri effossi custodes, fingunt Poetae, et Aelianus lib. 4. c. 27. Monocodiatae (seu apodes, quasi sine pedibus) multicolores, supra ventos aere suspensae et immotae haerent; inde dicuntur Aves Paradisi, plumea cauda totae intectae; quidam cum Aristotele asserunt, et his aviculis, corpusculo vix aequali hirundini, esse pedes; plures negant, et merito. Vide Aldrovand l. 12. Ornith. c. 21. et Gesnerum. Avium grandiores ambulant solummodo; minores saltitant tantummodo; medicores utuntur et saltatu, et incessu.

Rostro petunt cibaria, referciuntque ingluviem. Et quam vis pitissent, nulla tamen mingit, quia humiditas in plumas vapore plenas diffluit. Pars extrema podici imminens, uropigium dicitur. Multis nec calcar deest in pedibus.

Nidificant communiter in locis inaccesis, (Alcyon seu Alcedo dicitur nidulari in ipso pelago,

sed tranquillo) tum ponunt ova, quorum sub testa seu putamine, albumen et vitellus; quibus incubando excludunt implumes pullos; qui, dum pipiunt, sunt pipiones. Ovum, quod irritum et inefficax est ex incubatione, dicitur subventaneum, aut urinum. Sed haec cortibus relinquamus, de quibus cap. 34.

Struthio, seu struthiocamelus, est alitum maxima, ob vastitatem corporis haud subvolans: pro se, aliisque cristas ferens; ova lapidea crusta obmunita, serviunt pro poculis. Regulus, seu trochilus aut troglodytes, minima omnium, sepes circumvolitans, ingenti ausu aquilam impetere dicitur. Phoenix, seu Solis avis rarissimus est, et longaevissimus, auri circa collum fulgore, caetera purpureus, caerulea cauda, roseis pennis discriminata. Secundum aliquos in nido ex aromatibus congesto se comburit: ex cujus cineribus subnascitur alter: quem aliqui ex sanguine pectoris rostro aperti oriri putant; quod Poetis et pictoribus relinquendum. Aquila generosissima, regina volucrum, absque nictatione Solem intuens, pennis excussis, resumptisque ad juventutem renovatur, pullos ad Solem explorat: Ex aquilis Haliaeti vocantur, seu marinae, quod maxime piscibus insidientur. Aquila leporaria, fulvia, valeria, lepores praedatur. Upupa despicatissima, cristata quidem, foeda tamen, quippe stercoribus victitans. Porphyrio venustus, sed pariter immundus, colore caeruleo, rostro et pedibus purpureis. Pavo, seu pavus (formosisima avium) Junoni sacer,

rotans subinde caudam speciosam et conchatam. Deformissima Noctua, caecutiens de die, videns de nocte, cum reliquis Nocturnis, ut Bubone ominoso, Asione seu Oto aurito, Ulula fiebili et ferali: ac Nycticorace, et Pyrrhocorace. Spinturnix, Plin. avis inauspicata; quae et incendiaria dicta, quod carbones ex altaribus auferat.

Caeterae volucres vel sunt Vernaculae, vel Advenae; Campestres, vel Silvestres, vel Aquaticae.

Nostrae Vernaculae ruspantur (rostro adunco scrutantur) fimeta. E. g. gallus gallinaceus, certis horis cantitans, unde grygallus quibusdam, et suo in sterquilinio cristam, jubas, caudam falcatam erigens, dependente paleari; secundum pedes calcaribus est armatus cum gracillantibus et glocientibus gallinis, totaque gallinacea pullitie. Gallus spado, seu sectus dicitur Capo, aut Capus. Tum Gallopavus, (Gallopavo, Pavogallus, Gallus Indicus, Africanus, Africus, Numidicus, guttatus) gerens in capite carnosam virtam, et sub rostro longiorem paleam, irato valde rubentem: cum sua meleagride. Et columbus cum columba pulchelli, si plumipedes columbuli, et torquati.

Domesticis annumera, quae gaudent habitare circum aedes, ut hirundines, veris nuntiae seu nuntiatrices, ac riparias, quia ripis delectantur. Passeres (passerculos) salaces: item monedulas, seu graculos, cornices, picas, tinnunculos in turribus nidificantes; Ex aquaticis

anseres et anserculos, anates, et anaticulas, quae sunt etiam serae seu silvestres, colloque torquatae.

Campestres sunt: Alauda, in aere se vibrans, et cantillans. Et huic similis cassita cirrata, seu galerita, a capite galeri instar plumato. Et Coturnix, cauda curta. Ideo parum volitans, et cum vociferatione. Volitant autem gregatim, duce ortygometra, quae palustris, et caeteris firmior. Perdix palato gratissima. Et Grues (aves Palamedeae) admodum congrue abvolantes, nempe cuneatim, seu in formam trianguli; una praevolante, caeterae omnes in tergo antevolantium colla reponunt et capita: quod et cervi saciunt in transmissione fluminum. Grues lapillo pedibus prehenso ventos transeunt: unoque stantes pede excubias agunt.

Silvestrium volucrum majores sunt: Tetraones (tetraces vel tetrices, urogalli, uraces) surdi; Phasiani, a Phaside, Colchorum flumine, transportati, nunc domestici facti. Et Tarda seu Otis (idis) tardivolans: et Attagenes seu Attagenae coryletis gaudentes; et Lagopus, columbae magnitudine, pedibus instar leporini pili hirsutis, quibusdam perdix alba. Et Columbi feri, videlicet Palumbes, aut Palumbae; et Livia rubido pede: et Cuculus cuculando se prodens, et alienos nidos insidens; pullos ejus Curruca avicula fovet, et excludit; castusque Turtur: longoque rostro Scolopax seu Gallinago, aut rusticula Perdix, vel absolute Rusticula.

Minores distinguimus gustu; Ficedula enim vescitur ficis, avis parva, quibusdam Atricapilla: Merops seu Apiaster apibus: Rubecula seu Rubicilla aut Rubellio muscis: Curruca vermiculis, aliaequiue vermivorae. Picus (Picus Martius, Pica glandiaria, Merula saxaulis, Sitra, Calidris, Passer sohtarius) arbores rostrando, delitescentesque bestiolas extrahendo: Turdus pascitur baccis juniperinis, diciturque cacare sibi suam perniciem, quia viscus pullulascit e ramo, quem conspurcat; praeter alias Baccivoras.

Minimae sunt Cantatrices: ut Luscinia (Aedon, acredula, philomela) suavissima: Parus major seu Fringillago, et minor, parum minuriens: Fringilla seu Frigilla frigore fritinniens; cujus propinguae sunt Aurivittis, Chloris seu Virio, Galbula sive Galgulus luteolus seu flavescens. Tum Linaria victitans semine lini, et cannabis ac papaveris: uti et Acanthis seu spinus, spinulus, ligurinus: cui congener Citrinula a citrino colore, et persimilis aviculae, quam Canariam vocamus, vel ob patriam, insulam Canariam: vel ob escam Sacchari Canarii; ita Carduelem a carduo dicimus.

Psittaci sive Papagalli, (capitetam duro, ut sint radio ferreo verberandi; rostro tam valido, ut clathris ferratis coercendi) Sturni, Merulae, Picae humanam suescunt vocem imitari. Vanellus seu Capella cristatus est et clamosus: Glareana circum pecora et jumenta versatur. Torquilla seu turbo identidem torquet et rotat collum.

Rapaces sunt Carnivorae, et Solivagae, quae praedando uncis seu aduncis unguibus, rostrisque dilaniant alias, ut Accipiter, qui resupinatus evolat recta coelum versus: eique cognati Nisus seu Perca, aut Accipiter Fringillarius: Falco bene oculeus et unguibus falcatus: Buteo ignavus: Milvus seu Milvius pullastrorum raptor: Vultur seu Vulturius Plaut. odoratu praestans, solis vescens morticinis: sicut et Corvus, eoque minor Cornix, Cornicula vivax et annosa.

Aquaticae sunt Palmipedes, ut Olor seu Cygnus candidissimus, cantator funeris ipse sui: Onocrotalus insaturabilis, asini ruditum imitans.

Pelicanus seu Platea rostro latissimo. Longe alius ab hoc Pellicanus seu Pelicanus est, (si tamen est) pullos perfossi pectoris sanguine aut sanans, aut, ut Apuleius loquitur, vivificans. Buteo bovis instar mugiens: Querquedula, et Boscas, semper natant: Mergus vel Mergulus crebro urinans, uti et Fulica seu Fulix, sive Caprimulgus: Cataractes, seu carbo aquaticus, aut mergus major. Et Urinatrices aliae, natando in aquam se demergentes, et rursum emergentes.

Caeterae Piscivorae, non tamen Palmipeades, ideoque circumvolitantes duntaxat aquas, sunt, Ardea tortili collo Ciconia longo, construens spineos nidos in pinnaculis tectorum: cui non multum absimilis Ibis (idis,) sed rostro oblongo, quo adstrictam alvum laxat, unde clisteris usus. Phoenicopterus coloris punicei, cujus lingua in patina Apiciana celebratur: Larus est piscator:

Gavia piscatrix: Moticilla, indefesse caudam motitans: Arquata ab arcuato rostro noscitur: Charadrius; avis est maritima, nobisque ignota, et plurimae aliae. De quibus Aldrovandus, Caussin. in symbol. Gesnerus, Majolus, nosterque Nierenbergius in Histor. Natural. et Casp. Schottus in Phys. Cur.

Insecta volantia sunt tum aculeata, ut Apes, Vespae, Crabrones; Fuci carent aculeo, sed et labore. Tum rostello sodicantia, ut Muscae, ferula muscaria mactandae, inter quas, Culices, Cyniphes, Tabani, Asili seu Oestra.

Cicadae indicant stridore suo foenisecii tempus: Locustae sunt populatrices segetum; Papiliones disseminatores camparum, non campe, ut vult Calepinus, seu erucarum: Grylli strident noctu: Hepioli (lampyrides, pyrales, pyraustae) advolant lucernis: Cicindelae seu Noctilucae, Bruchi, Scarabaei, et qui ex his sunt Cornuti seu Lucanici, vulgo Cervi volantes et Cantharides, aureolae, virides, rubeae, integunt alas vaginis.

Desiderius. In recensitione gentis pennigerae, paene est, ut alas optem mihi, quibus inter aves novus ales volitem.

Mercurialis. Somniando hoc poteris. Id scias, velim, nos variantes inter Ornithologorum nomenclationes, etiam hic conculcatiorem carpsisse viam. Accuratius ista disputata invenies apud eos, qui Ornithologias conscripserunt; nobis non licet esse tam disertis, et tam longis. Nec est, quod exoticas in alio orbe volucres

aucupemur, quibus cum Latinum nomen non sit, quomodo iis Romanae Linguae Apparatum augebimus? Vide de his aliisque Polyhistorem Symbolicum? P.Nicolai Caussini.

Desiderius. Amicus, quid diffitear? sum volucrum, quas nomine posse compellare suo, id mihi quidem est optabile: quam quod maxime. Mercurialis. Qui volatilium naturam persecuti sunt, praeter appellationes eorum, membratim illa depingunt, dissecant, explicant incubatum, partum, educatione, victum, vocem, volatum, gressum, mores, ingenium, sympathiam, antipathiam, cognominata, denominata, praesagia, usum in sacris et profanis, ut in cibo medicina: icones, numismata iis insignita, apologos, fabulas, historias.

Desiderius. Hem, quanta rerum moles in plumea materia; mihi si copia daretur hic seligendi, ea secernerem, quae magis ad amoeniorem facerent eruditionem, ut sunt moralia ex natura deducta, per symbola, apologos, proverbia, historias, etc. Mercurialis. Meum ad palatum loqueris. Ne vero orexin tuam omni defraudem altilium gustu, cape, quae raptim appono, et primo quidem in patina Symbolorum confuse.

Aquila biceps signum est Imperii Orientis et Occidentis. Cum gladio et lauro in unguibus; fert Bellum et Pacem; Justitiam et Clementiam. Pullos ad Solis obtutum probans denotat generosam propaginem. Pullos ad volandum provocans, illustria Majorum exempla. Pennis

nudata juventutem renovans, innovationem vitae. Pavo se circumspicens signat superbum; syrma demittens et aspiciens, cognitionem sui. Cornicula alienis plumis superbiens, ostentatorem inanem. Gallus, sub pedibus tubam tenens, vigilantiam tempore Pacis, Bellique. Anser in propugnaculo, vigilias seu excubias militares. Pelicanus, (seu Pelecanus) sanguinem pullis e sauciato pectore propinans, amorem sobolis; vel boni publici, cum epigraphe: pro lege et grege. Grus cum lapillo in pede, vigilias. Acanthis in spinis canens, studia in paupertate: Caprimulgus, oppressorem pauperum. Merops volans, oculis ad caudam reflexis, ordinem praeposterum. Scarabaeus, in rosa moriens, perniciem improborum in rebus optimis. Picus, arborem rostro perforans, constantiam. Pyrausta, ad fulgorem advolans, seque comburens, ambitionem. Monocodiata seu Avis Paradisea, contemplationem coeli. Psittacus in cavea, cum lemmate: loquor, ut didici; institutionem juventutis. Phoenix in flammis reviviscens, et periens, nepereat, martyres Christi. Rex apum Monarchiam, quia rex omnibus unus. Cuculus, alienum nidum occupans, vagam libidinem vel adulterum. Alcedo, mari tranquillo nidificans, tranquillitatem a turbis et litibus, unde Alcedonia, sunt feriae a scholis. Charadrius inter vorandum, alvi proluviem excernens, gulonem. Noctua sacra Palladi, nox amica studiis. Pluribus supersedeo: tu ipse poteris esse Symbolorum artifex,

alitum naturas et actiones considerando. V.g. Columba felle caret. Gallus socium in sterquilinio non sert. Struthio ferrum concoquit. Luscinia totam sere noctem canit. Hirundo caecutientes pullos chelidonia sanat. Apes sunt virgines et architectrices; forma politiae civilis et militaris, quarum rex caret aculeo. Ibis, rostro sibi alvum purgans, crysteris usum docuit; milvus artem gubernandi naves, caudae flexibus monstravit. Alauda, septies cantillans, volat in altum, antequam granum carpat. Fucus est praedo mellis, ab alvearibus arcendus. Cicada rore suo vivit. Ciconia senes parentes obsequio fovet, etc.

In catino Adagiorum non minor est congeries. V.g. Dat veniam corvis, vexat censura columbas. Ad corvos abi. Corvus albus, niger cygnus. Cygnea cantio. Una hirundo non facit ver. Bubo vel graculus lusciniae (scil. certat.) Lusciniae deest cantus. Canent cygni, si taciterint graculi. Cicada vocalior. Corvushians. Malicorvi malum ovum. Cornix cornici configitoculos. Cornice vivacior. Aevi sui Phoenix, vel Theologorum. E. g. Senex psittacus negligit ferulam. Culicem colat, camelum deglutit. Si vultur es, cadaver exspecta. Irritare crabrones. Pennas nido majores extendit. Scarabaeuscitius faciet mel. Pyraustae gaudium (breve.) Pyraustae interitus (ultro accersitus.) Noctuam Athenas portare. oestro percitus. Bonis, malis avibus. Et plurima alia.

Ex historicis tertiam paropsidem infero. In hac columbae unguentatae, alias in odorem trahentes; Literarum bajulae. Plin.lib.10.c.37. Aquila

Virginis Sestiadis, cum altrice sua in rogo periens. Ciconia Heracleidi Tarentinae, referens pro sostro gemmam. Luscinia in ore Poetae Stesichori infantis canens. Cicada Eunomii citharae insidens, ruptaeque chordae sonum explens. Passerculus in sinum Areopagitae consugiens, ab eoque occisus; quare motus ille Senatu. Corvus Romae Octavium Augustum a victoria Actiaca revertentem salutans: Ave Caesar Victor, Imperator. Alius a futore instructus, garrivit: Opera et impensa periit. Desiderius. Desine, quaeso, plura apponere; non sum concoquendo. Mercuriaelis. Hoc volui. Satur es; abeamus hinc, ne rumparis.

CAPUT XVII. Pisces, aliaque Natatilia.

PIsces habent loco pedum pinnas, quarum remigio natitant; loco colli, brachia, quibus limpham ori immissam emittunt, et sic veluti respirant: intus vesicam turgidam ad facilius fluitandum; quae si rumpitur, perit ad natandum habilitas.

Animalium Aquatilium alia sunt Sanguinea (sanguine praedita,) ut pisces: alia Exanguia; et haec vel Mollia, quae scilicet nec squameam, nec asperam, nec testaceam cutem habent: vel Dura, quorum quaedam crustata (crustacea) fragili crusta tecta, utcancri: quaedam testacea, firmiore tegmine seu cortice munita, ut sunt

omnes conchae et conchylia, seu ostracea aut ostracia: quaedam corio et pilis, ut hippopotami et phocae: quaedam solo corio, ut balaenae et delphines.

De conchyliis audi Plinium insigni verborum elegantia et copia disserentem. Concharum, inquit, multa sunt genera, in quibus mira ludentis naturae varietas, tot colorum differentiae, tot figurae in planis, concavis, longis, lunatis, in orbem circumactis, dimidio orbe caesis, in dorsum elatis, laevibus, rugatis, denticulatis, striatis, vertice muricatim intorto, margine in mucronem emisso, foris effuso, intus replicato; jam distinctione virgulata (virgata,) crinita, crispa, cuniculatim, pectinatim, imbricatim undata: cancellatim reticulata: in obliquum in rectum expansa, praedensata, porrecta, sinuata, brevi nodo ligata, toto latere connexa, ad plausum aperta, ad buccinum incurva (tubinata.) Rursum aliae sunt bivalves: aliae univalves, tortuosae, umbilicatae, etc.

Piscium plerique sunt spinosi et squamosi; atque in his foemellae continent semen et ova, masculi lactes; alii glabri, lubrici, oblongi, ut anguilla, conger seu congrus, muraena, muraenula, lampetra, mustela fluviatilis; et reliqui de anguino genere.

Inter flu viaticos (fluviales) maximi sunt, silurus bucculentus; acipenser vel accipenser (vulgo sturio) mucronatus; huso (exos, quis sine ossibus) cartilagineus, grandescens usque ad longitudinem vigini quatuor pedum. Minimi

vero, apua, (seu aphya, pisciculus vilissimus, ex pluvia nascitur) cobitis aculeata, (vel gobitis) cobitis barbatula, seu fundulus; quo nomine afficiuntur etiam pisciuli cobites teneriores et recens nati; gobus quoque seu gobio; dehinc alburnus, perca fluviatilis, trutta, aurata seu orata,(piscinaria seu magna,) nasus; thymallus, ab odore thymi, quem spirat. barbatulus, barbus, seu mullus, mugil, capito seu squalus, scomber vel scrombrus, et insipida bdella.

Lacustres ac piscinales sunt: lucius seu lupus, carpio seu cyrpinus; ac cyprinus latus, tinca, et plures alii, e quibus dicuntur saxatiles, qui saxa incolunt. Torpedo pisces supra se natantes torpescere facit, manus quoque piscatorum, torpore per virgam hamatam infuso.

Pelagici seu marini sunt; haleces, quae salitae (conditaneae, muriaticae, infumatae) in orca afferuntur; et passeres, qui arefacti differuntur; et asellus seu salpa, qui esui non est, nisi contusus; et salmo seu esox in flumina exspacians, minor dicitur salar; et thynnus seu thunnus, qui non raro prae pinguedine rumpitur, ideoque porcus marinus dicitur: aliique in cadis salsamentariis asservari, et a Cetariis vendi soliti. Thynnorum, qui nondum excesserunt annum, vocantur Pelamides, eo, quod in luto morentur. E quibus sunt fardae (Italis sardellae) instar halecum, circa Siciliam se glomerantes. Sunt et pisces volatici, in quibus loligo, instar sagittae, celer, de qua mox infra. Huc etiam referuntur scarus seu scaurus, herbis vescens, et cibum ruminans;

et rhombus, a figura quadrilatera dictus; aelurus, cujus oculi cum luna crescunt, decrescuntque; melanurus turbatis aquis prodiens; squatina (quibusdam squalus marinus) est de Planorum, hoc est, planam, non rotundam superficiem habentium genere, tam asperae cutis, ut ea lignum eburque poliatur; unde et serra dictus. aliique Pelagii.

Omnes isti sunt ovipari; ceti seu cete vivipari. De genere cetaceo sunt phoca, (vitulus marinus) delphinus seu delphin, celerrimus et hominum amantissimus: pistris seu pistrix longissimus: Orca, physeter seu flator; et balaena tam grandis, ut ad quaternum jugerum magnitudinem increscat, aut trecentarum ulnarum; habet tamen hostem xiphiam, ad decem aliquando cubitos excrescentem, qui assultans, eam cuspidatissimo rostro compungit, tandemque conficit. Echneneis, Latinis Remora, piscis parvus, cursum navis, cui adhaerescit, remoratur. Hippopotamus est bellua marina, sicut plures aliae.

Sunt et araneae marinae. nec sanguinem habentes, nec spinas, (mollia aquatilia vocant,) ut, polypus, adhaerens petris et earum colorem imitans, octo praelongis brachiis metuendus; sepia seu loligo nigrum succum sive atramentum emittens, ne videatur et capiatur. Nautilus seu pompylus de polyporum genere, duobus brachiis in utrumque latus remigat. Urtica adhaeret saxis, manu admota se contrahit, et colorem, ut polypus, mutat.

Cancri sunt natatilia crustatae, denis pedibus, binisque chelis (seu forcipibus, flagellis, acetabulis, forcipatis brachiis, dentatis forcipibus) instructa. Cammari (astaci) sunt cancri praegrandes (tricubitales;) quibus majores sunt maenae, et paguri, carabique rotundi. Squilla habet caudam, caret forcipe, cujus individuus comes et ductor est pisciculus, quem pinnotherem aut pinnophylacem vocant, qui caecae conchae providet escam. Cancelli minutli sunt plurimi; ab omnium capite prominent circi ad modum corniculorum, quibus limaces et cochleae iter praetentant; nautilus est navigiorum archetypus. Echino spinae sunt pro pedibus; ingredi, est in orbem volvi.

Testacea sunt, Ostrea vel Ostreae seu Conchae aut Conchylia, (quae et piscem, et testam significant) carentque capite, tamen ova pariunt, ac senescente Luna macrescunt, crescente pinguescunt. Cujus generis sunt, quos vocant musculos, mytilos, pectines, murices, etc. e pupura, seu conchlio aut murice exprimitur succus, liquor, ros, sanies, fucus, qui ostrum, murex, purpura appellatur. E testis fiunt vasa, quae dicuntur Porcellana, et Encaustica. Pecten est conchyle margaritiserum, quod gravidatur rore coelesti, et in partu emittit margaritas seu margarita aut uniones.

Insecta elementi hujus sunt: hirudo affigens se cuti nudipedis, exugensque lingua bisulca sanguinem; tipula tanta levitate supra aquas cursans vel stans, ut non desidat; seta aquatica

equinum crinem referens: spongia petris adhaerescens.

Haec de piscibus, quorum innumera cum sint genera, nobis sufficiat hos appellatione notiores recensuisse. Desiderius. Ad pleniorem eorum cognitionem induxit me pecoris haec Neptunii, in classes distributio. Mercurialis. Tu cum magis eruditionem captes, quam pisces; habes hinc, in gratiam exempli, Adagia; qualia sunt: magis mutus pisce; unde Pythagoras: piscem ne edito, tanquam disciplinae suae domesticum, et silentii custodem. Anguilla lubricior; in vafrum et astutum; item anguillam cauda tenes; in hominem fidei lubricae; delphinum natare doces, hoc est, doctum vis instruere; cancrum doces recte ingredi; indocili doctrinam impertis. Polype mentem obtine; servi tempori. Polypus est, idem quod assentator seu adulator. Piscis a capite putere incipit; in principem mali exempli. Piscis nequam nisi recens; in hospitem ingratum ob moram temporis. Hirudo nisi plena, non omittit cutem; in avaros Exactores convenit. Delphinus felle carens, symbolum clementiae. Delphinus implicatus anchorae, symbolum Augusti Caes. significans lentam festinationem: Asellus marinus in ventriculo cor habens, imago helluonum; Sepia dolosorum et mendacium, etc. Adde his historias: qualis de delphino, qui puerulo pro cymba, quotidianae per undas viae fuit. Adde fabellas; qualis de eodem vehente Arionem. Adde apologos; ut de cancro seniore frustra cohortante juniores ad prorsus ingrediendum, non retrorsum.

Adde, lepide aut mire naturalia; qualis captura sargi amantis capras, et ideo insidias piscatoris, caprina pelle et cornibus vestiti, intrantis; quas Uranoscopus piscis uno oculo dexterrime cavet. Sunt testudines in mari Indico, quarum singulae superficie sua, habitabiles casas integant; et similia sexcenta. Consule de his aliquando Gesnerum, Aldrovandum de testaceis: Rondeletium de piscibus: et, quem Iaudavi, Nierenbergium, Schottumque; prae omnibus Plinium et Aelianum. Desiderius. Perge, quaeos, perge enarrare plura. Mercurialis. Faciam; sed de terrestribus animantibus, ad quas itineris ratio nos dirigit.

CAPUT XIIX. Quadrupedia; primum mansueta, pecora, et jumenta.

QUadrupedia progenerant foetum vivum, aluntque lacte uberum; grandiora unicum, et rarius; minutiora plures, et frequentius.

Pro integumento habent vel pilos, vel villos, vel lanam, vel setas, vel squamas. Pedes autem vel digitatos, et armatos unguibus; vel ungulatos, et quidem ungula vel solida, ut equus; vel bifida seu bisulca, ut bos, unde dicuntur fissipedia. Commissuram ungulae vocant coronam, et quod in ea cavum, chelidonem seu hirundinem; impetigo dicitur squama, quae in pedibus; juba,

erinio a collo pendulus; quod in prioribus pedum est, genu, in posterioribus, suffragio vocatur; Caruncula in fronte pulli equini hippomanes. Tergus, corium, pellis, exuviae sunt partes a carne separatae; armus est in brutis, quod humerus in homine.

Quaedam sunt Cornuta, carentque superioribus dentibus, (quia materia horum transit in cornua,) quocirca ruminant cibum, habentque quatuor ventriculos contiguos: rumen seu rumam, reticulum, echinum, omasum, demumque intestina. Adeps, arvina, sebum seu sevum, pinguedo succutanea sunt.

Quaedam sunt mansueta, sub hominum cura viventia pecora et jumenta; alia ferocia sunt, ferae refugientes hominem, quaeritantesque sibi ipsi pastum, et se abdentes per loca tenebrosa.

Pecorum maximus est taurus, paleari pendulo notabilis; vacca praegnans dicitur forda seu horda: lactaria, lacteum habens succum; nondum foeta, juvenca; vitulus grandescens, buculus vel buculae.

Minorum pecudum sunt: Oves lanosae cum agnis subrumis et abrumis, arietibusque petulcis; qui vexati coniscunt et arietant, etsi cornibus mutili, quales sunt sectarii verveces.

Armentum genus est pecoris ad opus armorum idonei; grex, minorum animalium congregatio.

Hirsutus hircus castratione fit caper; et hic, et ille, arunco spectabilis; petulantes haedi seu capellae

circumcursitant capram, et carpunt virgulta; praesertim cytisum.

Setosi sunt porci; qui necdum castrati, vocantur verres, exsecti, majales; porcelli, suculae, (lactentes) sugentes scrofae sumen, et colostram, dicuntur nefrendes; depulsi a mammis, delici; porcetra est sus, quae semel perperit; scrofa (sus fructuaria) quae frequenter, et maxime cum pro numero mammarum parit porculos.

Jumentum es tpecus operarium seu veterinum; inter quae maximus camelus gibbosus, quo vehiculi vice utuntur; ex iis graciliores, vocantur dromedarii, ob cursus celeritatem. Huic proximus equus, juba insignis et capronis, licet serox recalcitrans, effrenis, indomitus; domatur tamen, ut sessori obtemperet; praesertim canterius (spado, castratus) factus, ubi et hinnire desinit; cui opponitur admissarius. Equus calce feriens, dicitur calcitro vel calcitrosus: si duri est oris; refrectarius: si ructantis, ructator: si sessorem excutit, sternax: si pedibus offendit, cespitator; si succutit, succussator (succussorius, succussor, cruciator, tortor;) si vitiatae suffragines, flexurae posteriorum crurium) suffraginosus: aut enervatus equitando; si capite ad humum impingit, cernuus; si aegre ducit anhelitum, suspiriosus; si facile exterretur, pavidus, contumax, formidolosus, restitator: si male habitus, strigosus: si arrodit praesepe, morsicator; si molliter glomerat gressus, seu tolutim incedit, tolutarius, (tolutaris) gradarius, asturco: si cursu tractim et subsultim incitato,

tripedarius (barbari vocant gallopare:) si sine ephippio, desultorius: si cum eo, ephippiatus: si nunquam ephippium (sellam equestrem) passus, intractatus et novus: si cum ferreis soleis, calceatus: si conductus mercede, meritorius et conductitius: si ad cursum publice dispositus, veredus; si candicat, leucophaeatum vel glaucum appella; si praefert albam in fronte maculam, (vulgo stellam) balium dicas; si coloris mixti ex albo cum spadiceo aut nigro, bicolorem.

Diminutiva sunt equulus, equuleus, mannus, mannulus; sed pandus asellus servit oneri bajulando, ruditque, cum ab agasone vapulat; mulus et mula, ex equo et asina generantur, celeritare vincunt asinos, imponit tamen eis clitellas (quippe clitellariis) mulio; quorum pulli dicuntur hinni; at hinnuli, (hinnulei) sunt cervorum, caprearum, damarum, etc.

Canes et feles (aeluri) sunt nobis custodes; illi pecoris contra fures: hi pen oris contra mures.

Canis enim prodit advenam latratu; improvideque appropinquantem mordet, (praesertim catenarius) vel certe latrat (baubatur;) si irrites, diducto rictu ringitur; si percutias, quiritatur; sed rabidus, morsu reddit hydrophobos seu limphaticos, latratum edentes more canicularum vel catellorum.

Pumili catelli et catellae dicuntur Melitenses (Melitaei;) magni, Molossi, Britannici, Laconici, Albani, apti venatui, venatici; auribus flaccidis

et pendulis, Gallici, et sagaces; more turbinis cursu praevalentes, dicuntur tigrides, dromades, laelapes; sponte praedatum excurrentes, vertagi; proni in aquas, aquatici, plerumque villosi; custodes domorum, domestici, villatici, catenarei; qui si millum in collo habent vel muricatum, vel sine muricibus, millati; si pecora tuentur, pecuarii, pastorales; si ex venatico et gregario nati, hybrides vel hybridae.

Caetus (vet. Lex. murilegus) perreptans angulos domus odoratur ex muscerda mures, (quos muscipula non capit) tum insidiose captat, discerpit, devorat. Minus audet contra sorices, et mures majores (vulgo rattos.) Etiam noctu videt.

Desiderius. Quid addis hisce ex Philologia? Mercurialis. ex ingenti acervo tantum, quantum primis digitis carpi potest, eaque magis vulgaria; qualia sunt: tauro ferocior, haedo lascivior, sue immundior, fole rapacior, cane mordacior, esino pigrior, ove simplicior, scrofa foecundior alba, etc. aesinus esuriens negligit fustem; asinus in paleas, de vorace; asino unguentum, de impensis in rem vilem. idem, caput asini ne laves nitro. asinus ad lyram; de re inepta. asinum tondes vel ab asino lanam; de aggredientibus rem inutilem et absurdam. Idem asinum sub freno currere doces. asinus in pelle leonis; de jactatore inani. asinus mysteria portans; de indigno ad munus. asinus inter simias; stolidus inter nasutos. Protrusus in rupem asellus; temerarium coeptum. asinus stramentum mavult quam aurum, quippe sectans utilius; asino das ossa, cani paleas;

praepostere. Fanum in cornu habet; scil. bos cornipeta; de iracundo homine. Bos mutus, de stupido. Bove venari leporem, stulte. Bos lassus fortius figit pedem; in sene plus judicii, experientiae, etc. Melitaea catella; puer deliclis innutritus. Canis a corio non absterrebitur uncto; prava consuetudo. Cane pejus et angue odisse. Circulus seu anulus aureus in narihus suis; forma in impudico. Camelus saltat; de affectata elegantia; item, feli corcoton, vestem delicatam. Canis e Nilo; obiter et leviter. Canis timidus vehementius latrat. Caninum prandium; quod absque vino. Canis in lapidem saeviens seu lapidem mordens; de formiduloso; canis vivens melior leone mortuo; sustubam; de audiente, non intelligente. Dux gregis ipse caper; varie. Cum mula pepererit; hoc est, ad Graecas Calendas: (Graeci enim non habent Calendas, more Latinorum, sed neomenias seu novilunia) ab equo ad asinum; ab honestiore conditione ad deteriorem. Desiderius. Quam haec jucunda scitu. Mercurialis. Quam multa alia jucundiora in hoc argumento. Dic enim; cur Lares olim caninis exuviis vestiti? Cur Alexandri equus, Bucephalus dictus? quod pretium ejus? quis spiritus alienum insessorem praeter Regem non admittentis? quid de incitato equo Caligulae, cui Consulatum destinavit? Quid de equis Plutonis, Solis, etc. Quid de Pegaso, de equo Trojano, de equo Sejani, qui possessores fecit calamitosos? Quid de variis horum animalium symbolicis significationibus? Quis nescit bove, designari laborem; equo soluto libertatem; instrato

armatoque signum belli denotari? Quam ingeniosum illud recentioris Poetae emblema! Canis lambens ulcera, cum lemate: fert lingua medelam; quo exomologosis piacularis exprimitur! Desiderius. Quid amoenius hac via, viaequiue duce? Te sequar ego, sive per Syrtes iter aestuosas, sive facturus per inhospitalem Caucasum, vel quae loca fabulosus lambit Hydaspes. Mercurialis. Parcius indulge votis. In feras et belluas jam incidemus.

CAPUT XIX. Quadrupedes ferae, et amphibia animantia.

FErae majores dicuntur belluae; crudeliores bestiae. Elephas seu elephantus belluarum maxima et prudentissima; dicitur terreri aspectu musculi, grunnituque porcino; habet duos dentes quatuor cubitorum, qui dant candidissimum ebur; pabulum vero attrahit proboscide seu promuscide.

Rhinoceros est corpulentia (Plin.) fere aequali, indutus squamis osseis, et in naso acutum gerens cornu, quo solet transfodere ventrem barri, cum praeliatur cum illo; alterum cornu minus in dorso eminet. Utrumque in pretio, quo venena enervantur. Aelian. lib. 17. c. 40. Plin. l. 8. c. 20. Majol. colloq. 7.

Unicornis seu Monoceros, spectandus cornu bicubitali, quod unicum in fronte habet acutissimum,

singulari pollens adversus venena virtute; quae sudore suo prodit; incolit abditissima deserta: neque capi potest ob incredibilem celeritatem. De hoc Aelianus lib. 16. c. 20. esse magnitudine equi, juba ac pilis fulvum, apri cauda. Meminit ejus paulus Jovius lib. 18. histor. et Marius Polus lib. 13. c. 15. nosterque Gaspar Schottus in Physiologia Curiosa l. 8. c. 49.

Dehinc feri boves, bicornes: bubalus, urus, bisons, bonasus; sed hic habet cornua ad oculos reflexa, et ad pugnandum inutilia.

Ex gestantibus ramosa cornua, Alces seu alce est maxima, habens tergum insecabile prae duritie, media inter equum et cervum; cujus ungula, instar bovis, bifida, valet adversus epilepsiam; velocitate tanta, ut cursu diurno supra octingenta decurrat stadia per nivem et glaciem. Animal Norvegis et Finlandis notum, quibus ranger, vel rangifer dicitur: Germanis Elend. vide Aldrovand.

Cervus praeagilis, gestans cornua ramosa, quotannis decidua (regignuntur enim;) sed cervae non sunt cornutae; solus e brutis lacrimatur cervus moriturus; differt ab eo barba hircina tragelaphus (hircocervus, animal Bohemiae notum:) Subulo est, cui prima erumpunt cornua seu subulae, seu prosubulae.

Damae (cui non multum absimilis pygargus, quanquam hoc nomine etiam appelletur aquilarum species,) cornua latescunt. Ibici in dorsum reflectuntur: rupicaprae sunt obunca, ut auxilio horum insiliat rupes, desiliatque indemnis.

Capreolus cum sua caprea, et hinnulis, est minimus corniferorum seu cornigerorum; oryx habet pilos capiti obversos, unicornis, et bisulcus ungulis.

Bestiae non sunt cornutae, sed armatae unguibus ac dentibus, quia non sunt herbaticae, sed carnivorae. Ut leo robustissimus earum, armis hirtis, praesertim cauda; apertis oculis somnum capit; Leaena vel lea primo partu quinque fert catulos, perque annos singulos deficit singulis, dum post unum omnino sterilescit. Aristor. Plin. Terrentur leones strepitu rotarum, gallorum cantu, et igne.

Pardus dimittit praedam, cum terno non assequitur saltu; habet pellem distinctam maculis; pardalis seu panthera paululum diversam, interalbicantibus punctulis. Panthera minor Oppiana, vulgo Genetta catus, est nigricantibus. Leopardus ex pardo et lea natus. Camelopardalis ex camelo et panthera. Earum oculi in tenebris fulgent, in Sole obscurantur.

Tigris omnium saevissima, (et ipsa maculosa) pulsu tympanorum adeo efferatur, ut dilaceret seipsam; capiendam eludunt falsa sub imagine vitri. Lynx aliquanto minor, haud dispar ferocitate, visus praeacuti, tergoreque colorato. Hyaena corpora sepulta eruit, magnitudine lupum aequans; ejus umbrae contactu obmutescunt canes. Crocuta ex hyaena et leaena gignitur, voces et ipsa humanas imitans. Mantichora humano prope vultu, leonis magnitudine, cauda

aculeata, saevitie reliquas omnes superat, humanarum appetentissima carnium.

Ursus villosus continet se per hiemem in spelaeis sine victu; ursa refingit catulos cicumlabendo, quia semiformes nascuntur.

Lupus, voracissima bestiarum, famelicus ululat, fugatur lapidum concussione. Deficiente praeda, in orbem acti lupi, debiliorem devorant. Vulpes gulosa et dolosa nunquam cicuratur; vere glabrescit, et fit depilis.

Onager (asinus silvestris) perhibetur pasci vento, si herbae desint; pullus ejus dicitur lalisio. Musimones sunt aselli caprino villo, quidam oves silvestres vocat; aper, pastus radicibus, spumat rostro, frendetque dentibus, ferit ore fulmineo vertagos ac venatores, et quandoque interimit.

Simia (simiolus, simius) quadrupedum sola expers est caudae, ridicula imitatrix operum humanorum: uti et cercopithecus; nec non cynocephalus, hominis corpore, canina facie, et quae Genetha dicitur felis. Inter simiarum genera Sphinx est, animal superiore parte hominem referens, glabro et mammis candidis tumescente, pectore, et dorso hispido; cauda nigri coloris oblonga. Pier in Hierogl. lib. 6. c. 11.

Lepus (quo nihil timidius) dormit oculis patentibus, ac, si quid strepit, mox arrigit aures, vel proripit se, et confugit ad dumeta. Si non potest aufugere, et capitur, vagit. Cuniculo nihil foecundius, ut qui non tantum crebro foetat, sed et superfoetat; cuniculos fodiens sub terra.

Utrique vocantur dasypi vel dasypodes, a pedibus villosis et hirsutis.

Erinaceus (echinus, hericius, herinaceus) viso periculo convolvit se in globum, erigitque aculeos, ne prehendi queat. In autumno volutat corpus super poma recentia, aut uvas, easque spinis affigit. Hystrix, cum intendit cutem, habet aculeos missiles, eosque jaculatur velut spicula, vulneratque insequentes canes. Melis seu mellis (taxus, tassus, taxo, tasso) dicta est, quod mellis sit avidissima; sufflata et ipsa cute morsus canum, ictusque hominum arcet. Adeps illius medicinis est utilis.

Gazela exsudat fragrantissimum moschum. Nec dissimilem huic catus seu felis Zibethica aut Zibellina, gestans odoratum excrementum in loculo inter femora; cujus major tunc copia provenit, quando virgis exagitatur.

Catti silvestres, ac martes, inter quas sunt ictides, vel omnino eaedem, ut vult Plin l. 29. c. 4. Praecipue martes Scythicae; mustelae silvestres seu Alpinae, et domesticae; et viverrae; et mures: Ponticus, Noricus, Alpinus, Araneus, Sarmaticus Armenius odoratus, peregrinus. S. Hieronym. valent ad pellicea.

Sciurus facit sibi umbellam umbrosa sua cauda, et alae loco utitur, dum transvolat de arbore in arborem; in tranandis, dum cortici insistit, aquis, pro velo est. Mele et glire nihil est somnolentius.

Sorex, cricetus, universusque grex murinus (segetibus inimicus) cavant sibi foramina, in quibus hibernant; caeca talpa, suffodiens campos,

facit grumos. Nitedula, mus agrestis, alias idem, quod cicindela.

Sunt denique quadrupedia Amphibia, terram pariter incolentia et aquam. Fiber (seu castor aut canis ponticus) ac lutra seu lutris, pilosae, caninaeque formae; jejuna adverso flumine fertur: satura secundo. Sed prior habet caudam squameam, pedesque posteriores anserinos. Crocodilus movet superiorem mandibulam inter mandendum; fugit sequentem [(printer); sic: insequentem] , et fugientem sequitur; perpetuum ei bellum cum ichnevmone (de quo superius) conspecto homine emittit lacrimas: appropinquantem devorat. Testudo est clypeata, ranaque coaxans, cum bufone venenato et rubeta ac calamita innoxia.

Qui de animalibus, praesertim peregrinis, rariora sectatur, adeat Aelianum, Plinium, et recentiorem Gesnerum. Item legat nostri Joannis Nierenbergii Historiam Naturalem, et Gasparis Schotti Physiologiam Curiosam. Apud quos, inter alias bestias, reperiet cerigones, vulpium magnitudine, catulos in duabus veluti manticis, ex alvo dependentibus, circumferentes. Quibus affine animal, quod Pigritiam vocant, ventris adipe humum verrentem, et nunquam in pedes exsurgentem. De quo Athanasius Kircher. lib. 1. Musurgiae c. 14. refert, ejus vocem ha ha ha gradatim musico cantui respondere, la, sol, fa, mi, re, et archopithecum nominari. Aliud animal, Gulonem appellant, Livonibus notum, capite felino, cauda vulpina, quod cadaveribus pascitur, et obsaturatum,

mox evacuatur, iterumque repletur. Aliudque apud Maff. Hst. Ind. l. 5 Cabim nuncupatur, cujus ossa gestata nullum e vulneribus sanguinem dimittunt. Nobis hisce non licet immorari.

Huc revocantur Zoophyta, (sive terrestria, sive aquatilia) quae sunt animalia imperfecta, plantarum instar immobilia, certoque adhaerentia loco; contrahunt se tamen, et ad contactum quasi refugiunt, ut sunt spongiae, et urticae marinae. Mirabilis est radix illa Palaestinae Baaris, quae, teste Josepho lib. 7. belli Judaici, Vesperi, similis flammae, instar jubaris fulgurat, refugitque accedentem et evellere tentantem, nec capi potest prius, quam aliquo succo conspergatur. Desiderius. O quam magnus et mirus in parvis Deus! Mercurialis. Altius exclamares, si altius arcana naturae pernosses. Nos inter ambulandum quasdam ex hac animantium feritate (quas qui cicurant, mansuetarii dicuntur) in mansuetioris literaturae censum tranferamus. Elephas caduco trunco innixus capitur; divitiarum et humanarum rerum inconstantiam notat. Elephantis partus, de re magnae et longae exspectationis: parturit enim decem annis. Ex musca elephantum, de nimia rei exaggeratione. Rhinocerotis nasus, de sagace. Cervus longaevus et fugax; in Gallia captus cum torque, cui inscriptum: Hoc me Caesar donavit. Ubi cervi corplla abjiciunt, de loco abdito et abstruso. Leo symbolum vigilantis Principis. Ex ungue leo, Leonem larva territas. Leoni mortuo ansultant lepores. Furit ut tigris raptis catulis.

Tigridis ubera suxit. Lupus in fabula: si superveniens amputat loquendi facultatem; nam lupi visi adimunt vocem. Homo homini lupus. Ovem lupo commisisti. Lupus non curat numerum. Vulpus pilum mutat, non mentem. Lupum tenere auribus; de re plena periculi. Lupus circa puteum agit chorum, videlicet circumiens, et frustra inhians aquae; de vana spe. Ale luporum catulos; ingratos et malum pro bono reddentes. Lepores duos insequens, neutrum capit. Leporem non edit; in informem: Ex ore lupi; de re praeter spem recepta. Ursi fumantem nasum ne tentaveris, nec instar onagro te putes esse liberum; quod si disputandum, instar erinacei in formam pilae te convolve, ne prehendi possit quidquam, praeter aculeos, seu acuta responsa. Murem imitare: uni non fidit antro. Mus Armenius, limo ante ostium cavernae illito, capi se potius a venatoribus, quam eo foedari patitur. Typus castitatis. Vulpes esse noli, quia fraudulenta bestia; quanquam non defuit, qui putabat leoninae pelli caudam assuendam vulpinam; quod in usu etiam hodie Pseudopoliticis. Id probo in vulpecula, quod, semel elapsa, difficulter iterum capiatur laqueo; si quid est factu facile, vulpem cogita, quae pyrum comest; Cum vulpe vulpinandum est. Ostentatorem in vestibus, simiam in purpura nomina. Et simiam matrem illam appella, quae complexu, hoc est, stulto amore enecat filios; et de nobili genere, sed indocto: Simia est simia, etiamsi aurea gestet insigniae; et de fucatis facie foeminis: simiarum pulcherimae

deformis, et de ficto fletu: Crocodili lacrimae. Quod autem sorex suo indicio se prodat et pereat; de quo? Desiderius. De garrulo et mendaci puero. Mercurialis. Non male. Hinc protollamus gressum ad

Sanctius his animal, mentisque capacius altae;

Deus

Os illi sublime dedit, coelumque tueri
Jussit, et erectos ad sidera tollere vultus.

de quo eleganter Lactantius: Solus ex omnibus coeleste ac divinum animal homo, cujus corpus ex humo (nomen quoque) excitatum, vultus sublimis, status erectus originem suam quaerit, et, quasi contempta humilitate terrae, ad altum nititur, quia sentit Summum Bonum in Summo sibi quaerendum, memorque conditionis suae, qua Deus illum fecit eximium, ad artificem suum spectat.

CAPUT XX. Homo.

HActenus collustravimus classes rerum conditarum, quibus quia Creator dedit dominatorem conformatum ad imaginem suam, hunc, agedum, speculemur, sed intente; ne, aliis cognitioni tuae subjectis, ipsum te ignores, corpore brutis similem, mente ad Angelicam excelsitatem factum. Es autem, secundum Philosophos, Microcosmus, cujus coelum sit anima; in qua Sol Ratio, lumen voluntas;

ejusdem actiones et actus reliqua sidera, errantia quidem, si a recta mentis semita devias: Fixa, si constantem servant, et imperturbatum virtutis ordinem.

Microcosmi mundus inferior est corpus, in quo caro terra; sanguis aqua; spiritus vitalis aer; bilis ignis; cor aurum; cerebrum argentum; sensus gemmae; meteora affectiones; fulmina ira; pluvia tristitia.

Homo conceptus in utero matris dicitur embryo; editus in lucem infans; tum puellus ac pusio; puerulus, pupulus; impubis, puer; pubescens, adolescens (puber, ephebus;) assecutus terminum staturae, juvenis; tum vir; mox provectiore aetate senex, denique in decrepita senecta, senecio, silicernium, capularis, depontanus. Sic e pupa fit puella, tum adolescentula, inde jnvencula; dehinc mulier; tandem annosa vetula (anicula) edentula.

Ita humanae vitae curriculum nihil est, nisi nasci, puerascere, adolescere seu pubescere, virescere, senescere, mori.

Si attendas aetatis occupationes; infantia se ipsam ignorat; pueritia ludricris transigitur; adolescentia curiosis afficitur; juventus vanis oblectatur; virilis aetas laboribus fatigatur; senectus relabitur ad puerilem infirmitatem (repuerascit, fitque bis puer;) donec senilis marcor consumat et consummet vitam, nimis quam fugacem.

Interea tamen in hac vitae usura demandantur nobis magna peragenda, ut praeparemur beatae

aeternitati, in quam ex rebus cum virtute gestis intromittendi sumus. Disce igitur, te ipsum nosse, tuique notitia in salutem uti, memor illius:
[Gap desc: Greek words]
, quod Satyricus monet figendum, et memori tractandum pectore.

Hippocrates aetatis humanae septem gradus constituit. Infantiae vult esse finem annum septimum; pueritiae decimum quartum; adolescentiae duodetricesimum; juventutis tricesimum quintum; virilis aetatis quadragesimum secundum; senectutis quinquagesimum sextum; senii novissimum annum vitae humanae; senectae vitia sunt tenacitas et avaritia; effusio juvenum; de his Poeta Venusinus:

Imberbis juvenis tandem custode relicto
Gaudet equis, canibusque, et aprici gramine campi:
Cereus in vitium flecti: monitoribus asper:
Utilium tardus provisor, prodigus aeris
Sublimis, cupidusque, et amata relinquere pernix.

De his aetatibus Dicta mihi occurrunt: nuces pueriles relinquere; excessit e pueris. a puero assuevit, vel a pueris, a teneris unguiculis ad hoc instituti fuerunt. Puer Juvenali dicitur bullatus heres; quia olim bulla (nobilioribus aurea) in cordis figuram formata infantibus suspensa. Infans et infantia de eo dicitur, qui rem, quam novit, verbis explicare non potest: Senectus leonis praestantior hinnulorum juventa; de senecta cruda viridique, aut viri fortis ac strenui. Optimum obsonium senectuti labor (praeteritus.) Senectus non sola venit; multi cum ipsa morbi ac molestiae. De effoeto: alterum pedem in cymba Charontis habet. Aetas senecta,

corpus senectum. Vivax senectus, cujus symbolum serpens, tempore verno pellem exuens. Consilium in senibus et maturitas judicii per mespilum arborem, cum lemmate: non matura prius, quam putrida. Adolescentiae seu Juventutis imago adolescens, velatis oculis equo feroci insidens cum lemmate: quo tendis? et responso muti digiti, in equum intenti: quo huic libet. Vitae vero humanae brevitas et fragilitas per puerum inflantem aqueas bullas, cum epigraphe: homo bulla. De foemina haec tria: mutabile semper foemina; alterum: ad lacrimas oculos erudiere suos; tertium: uritque videndo. Addo fabulam Promethei fingentis e luto hominem, et particulam leonis addentis stomacho; hinc stomachosi; hinc etiam, meliore de luto ficti, qui sagacioris et perspicacioris indolis. Desiderius. Ut me delectant haec parerga. Mercurialis. Protogenes Satyrum pinxit cum perdice; hujus contemplationi cum inhiarent omnes, delevit Satyrum, aegre ferens, additamentum praeferri operis capiti. Desiderius. Video, quid velis; ad alia. Mercurialis. Equidem ad eadem; nam de homine agemus pluribus. Hoc obiter: hominum frusta, dici parvos; pessimos vero, bipedum nequissimos.

CAPUT XXI. Corporis humani externa membra.

COrporis nostri compagem, rationalis Quintil. animae habitaculum organicum, tanquam illustre sapientissimi specimen architecti, nemo satis mirari queat, si articulatim spectetur.

Quae membra bina data sunt, ex adverso locantur ad latera; quae singula, per medium; praestabiliora supremo loco vel intimo; sequiora infimo vel extremo.

Capilli (crines, capillitium) contegunt potissimam partem capitis, suntque cirri, cincinni, comae, caesaries. Antiae vel capronae demittuntur in frontem, anteventuli vel propenduli, Crobylus est virorum, scorpius puerorum, corymbi foeminarum. Sunt autem capilli tonsi, intonsi, pexi, impexi, asperi, rigidi, crispi, hirsuti, culti, inculti, simplices, neglecti, incompositi, concinnati, compti, sparsi, in humeros effusi seu diffusi, per scapulas immissi, nodati, vibrati, calamistrati, crispati, obliquati, vittati, intricati, explicati. Inde comati, caesariati, capillati, criniti, crispuli, hircipili, horripili, cani, etc. Capillamentum sutile est coma adoptiva seu adscititia, galericulum.

Anteriorem partem decorat facies, quae naturalis est a matre; at vultus abaffectu ducitur et

dicitur; ex illa dignoscimus personas; ex hoc motus animi. Unde vultus suspensus, incertus, obscurus, ambiguus, gravis, minax; hinc vultuosus, et dimin. vulticulus.

In facie frons eminet, figura prope semicirculari, desinens utrinque in timpora, plerisque glabra, paucis hispida, senescentibus rugosa, saetis ertigata, explicata, porrecta, serena; iracundis contracta, caperata, striata, severa; tristibus obducta. Aliquibus lata, aliis angusta, quibusdam tuberosa; inverecundis attrita, perfricta; verecundis liberalis. apulejo relicina dicitur, quae versus occiput est refuga.

Oculi (lumina) subjacent fronti, fenestrae animi, mentis interpretes, figurarum judices, mobiles, lubrici, et quoquoversum emisfitii, acres, acuti, lyncei, hebetes, clari, nitidi, truces, torvi, flagrantes, transversi seu limi, obliqui, eminentes, in cavitatem reducti, noctuini seu glauci, herbei, nigelli, aquilini, milvini; prodentes iratum, propitium, laetantem, dolentem, fortem, ignavum, audacem, timidum, amantem, odio affectum. Facti sunt ex tunicis tribus, scilicet Cornea, Uvea, et quae dicitur Aranea seu Reticulata, quam eandem asserunt esse cum nervo optico; et transparentibus humoribus tribus Aqueo, Crystallino, vitreo. Prominuli cernunt obscurius, profundiores clarius. Sed hirqui seu anguli sudant saepe lacrimas, quotidie gramias.

Pupilla seu pupula (circumfusa albo, seu albugine aut albumine) est speculum, in quo

imagunculae rerum objectarum resplendent in forma pupularum. Iris est circulus ambiens pupillam; orbis seu sinus aut pelvis, est oculi cavum. Pupillum humectant palpebrae nictando; cilia vero (e crepidine palpebrarum enata) una cum superciliu prohibent, nequid incidat.

Auriculae sunt adaptatae auribus; patulae ad repercutiendos sonos, et cavatae, atque anfractibus flexuosae. Infima pars, ansa auriculae; summa dicitur pinnula; capreolus exterior ambitus; corneolus est introitus, ut, si qua minima bestiola conaretur irrumpere, in sordibus illarum, tanquam in visco, inhaeresceret, sonusque multis flexibus relatus amplificaretur. Pars interior dicitur scapha (cavitas, concha;) pars latior cartilaginea, pinna; testudo est, qua foramen et meatus patet. Stapes quid sint, et incus, et malleolus, vide infra de auditu, cap. 27.

Nasus incipit ad intercilium (medium inter supercilia spatium,) datus respirationis et olfactus causa. Demittit se inter duas genas, discriminaturque in duo spiracula seu respiramina, id est, nares, ideo contractiores, ne quid nocens possit pervadere; habentes humorem ad pulverem, et multa alia repellenda utilem; per quas demanans mucus, detinetur a vibrissis seu pilis, ne defluat ante munctionem, qua se mucosi emungunt. Orbiculus protuberans nasi, pirula vocatur; pulpae, seu carnosae partes utrinque sequientes, vocantur alae vel pinnulae: Cartilago discriminans nares dicitur interfinium (isthmus et imbrex:) pars recta nasi, columna;

quae si in medio assurgit, nasum facit aquilinum.

Infra hunc sunt rubicunda labra (inferiora, proprie dicuntur labia,) os apertile; tum mentum et malae, ephebis lanugine, viris barba intectae. Bucca mala inferior est, depressiorque. Labrum superius (cujus cavum dicitur lacuna vel philtrum;) inferioris scrobiculus, nomen habet nymphae; qua appellatione afficitur etiam cavernula utriusque malae recedens. Labrum, quod ori superne imminet, tegitur mystace bipartito: utrumque saepe barbitio aut arunco, qui est barba promissa ac prolixa, ad pubem aliquando porrecta. Sed quidam sunt imberbes et investes; alii a barba barbatuli: alii barbati et multibarbi, barbitium suum pascentes, alentes, permulcentes. quidam barbescunt (Gellio vesticipes.) Barba raditur, rasitatur, demitur, ponitur, deponitur, saepiusque depectitur, saepissimeque mutatur.

Jugulum pars est colli anterior, (quae nonnunquam gula dicitur,) in qua guttur (animae canalis, seu canna pulmonis, vel aspera arteria.) Cervix, pars colli posterior est. Gula (aesophagus, seu canalis, per quem descendit cibus, Lactantio, fistula cibalis,) cujus pars summa, fauces; postrema, stomachus.

Pectus turget papillis, quod hirtum maribus calidioribus; in foeminis sunt mammae, mammillae, ubera. Pars pectoris anterior, qua concurrunt costae, dicitur sternen, pertingitque ad es ensiforme. Infra thoracem est venter seu alvus;

cujus anterior pars continet bypochondria, et scrobulam cordis; media umbilicum; infima abdomen, (sumen, aqualiculum) cum adjacentibus verendis, (genitalibus, pudendis, velandis) quae ut nudare, ita nominare pudor vetat.

Tergum habet humeros, dersum, lumbos, et nates (podicem, anum) obvolutas clunibus, sessionis gratia. Ad latera sunt axillae et bypochondria (partes subjectae costis nothis, Latine praecordia; quamquam haec vox significat etiam partes interiores, cordi vicinas;) sub axillis sunt pili subalares, et hircus, alarum virus.

Ab humeris pendent torosa brachia; hinc flexiles cubiti, quibus inniti solemus; et lacerti, qui summa pars brachii; sicatinfima, manus, perquam versatiles, ut quidvis pro lubitu versare ac informare possint, quarum sinistra tenet, dextra operatur; quamvis hoc se habeat apud scaevolas contrarie: apud ambidextros indiscriminatim.

Manus cava, dicitur vola (in qua sunt variae incisurae ac lineae;) diducta, est palma: contracta, pugnus; ab hoc colaphus: ab illa provenit alapa. Habetque digitos quinos, et quisque digitus, praeter pollicem, articulos tres seu internodia, totidemque condylos seu nodos, quorum postremi exeunt in ungves: horum albida puncta dicuntur nubecula, quibus scabimus, scalpimus, lancinamus, laceramus. Pollice premimus; Indice monstramus; Medio (verpo, infami) ludificamus; Annulari seu Medico gestamus anulos; Auricularis servit pro auriscalpio. Pars

prima manus dicitur cavus [(printer); sic: carouts] , seu brachiale, unde exoriuntur digiti; metacarpium seu torus appellatur, quod inter pollicem et medium digitum interest, Graecis thenar. Talitrum, est percussio convolutis inflicta digitis.

Infra coxas sunt femora seu femina; sub genibus crura: sub poplite surae; a suffragine, seu flexura est imus pes, continens talos et calcaneum, seu calcem, plantamque convexam, ejusque partem anteriorem, nempe tarsum; et callosum concavumque solum, (vulgo soleam) seu volum pedis: et hallum seu hallucem, scil. pollicem cum digitis, quibus subnixi, eminentius protollimur.

Atque haec stando; nunc ista procedendo: Fronte capillata, post est occasio calva. Ne scalpendis quidem auribus est otium. Aduncanare suspenditur, qui subsannatur. Naris emunctae, est homosagox. Nasum alicui fingere; est ludere quempiam. Ater, an albus, sit, ignoro; de ignoto. Inter os et offam multa cadunt. vel: inter calicem, supremaque labra. Manum de tabula; interquiesce. Manum non verterim, digitum non porrexerim; etiam vernaculae nostrae familiaria sunt. Praerosos aut praemorsos sapit ungues; dictio aut scriptio docta. A capite ad calcem. Pulchrum est monstrari digito, et dicier: hic est: Desiderius. Hoc Demostheni in votis erat. Mercurialis. Atque haec satis; Prius enim componat vesper olympum, quam ut nos hujusce generis loquendi formulas in has viae et temporis angustias componamus. Desiderius. Sic viam mire mihi fallis et tempus.

Mercurialis. Plenum gero his crepundiis marsupium, sed jam non promendis. Eamus, ne sero venientibus, ossa.

CAPUT XXII. Partes corporis osseae.

LIbetne introspicere interranea? videbis mirabiliorem corporis humani structuram; cujus fulcra ossea circiter trecenta sunt; divisa in ossa capitis, trunci, artuum.

Capitis calvaria (calva) est pectinatim velut consuta ex pluribus ossibus. Suturae seu commissurae sunt tres, et totidem cranii partes; ex quibus antica (anterior) dicitur sinciput, media vertex, postica (posterior) occiput; quae omnes pericranio teguntur. Utrinque sunt timpora, sic dicta a cognoscendis annis. Ossa transversa in temporibus, aures complectentia, vocantur Anatomicis forcipes. Duae sunt maxillae, (mandibulae) quarum superior immobilis; inferior rotunda in hominibus, oblonga in brutis; continent triginta duos dentes, in totidem alveolis; Anteriores seu Primores infra supraque quaterni, vocantur Incisores; utrinque illis proximi, Canini; priores omnes Gelasini; dehinc quinque Maxillares seu Molares. Primi cibum incidunt, secundi frangunt, tertii confractum atterunt et attenuant; postremo Genuini bini in extrema gingiva. Ossa, quibus continentur, vocantur praesepia, praesepiola, mortariola, cavernulae,

loculamenta; committuntur sepe (septo seu maceria;) haec vestitur gingiva: purgantur dentiscalpio (dentifricio.) Oris coelum seu cavitas, quod dentibus labiisque quasi palis munitum est, palatum dicitur. Infantes dentiunt, quando dentes mittunt.

Truncum, seu stipitem sine capite et artubus, scilicet absque manibus et pedibus constituunt in longum quidem spina dorsi, quae, ut serviat corporis flexurae, ac erectioni, dissecta est in vertebras (verticulos [(printer); sic: venticulos] , spondylos) triginta quatuor; quarum septem insunt cervici (quae incipit a foramine occipitis, et desinit in initium pectoris:) duodecim tergo; quinque lumbis: quatuor offi sacro; residuae sex, ossi coccygis, (cartilagineo) cui nomen a similitudine, quam habet cum rostro cuculi, qui Graece dicitur coccyx.

Ossa pectori muniendo sunt data; antrorsum sternon, (qua concurrunt costae:) a tergo scapulae duae, quas cum sterno copulant claviculae seu jugula (in avibus furculae dictae;) utrinque a latere costae duodenae, omnes exeuntes e vertebris spinae, quarum septenae superiores (longiores et firmiores, quas Veras vocant) articulatae sunt cum sterno; quinas breviores appellant Nothas. Os Sacrum sub lumbis nominatur os ilium; in opposito (sub ventre) os pubis: ad latera, qua femoribus insistit, os coxae vel coxendicis, Graece
[Gap desc: Greek word]
unde ischiadicus morbus, cum suis acetabulis, circa quae versatur.

Artus, sunt manuum et pedum ossa; illa impacta scapulis, haec coxendicibus. Ossa manus unius

tot sunt, quot vertebrae spinae dorsi: os brachii unum, cubiti duo (ulna et radius:) carpi officula octo: metacarpii quatuor; pollicis tria: reliquorum digitorum singulorum quaterna: conjunctim sedecim.

Sed in pede tricena sunt. Os femoris unum: cruris duo (tibia et fibula:) tarsi septem: meiacarpis quinque: digitorum quatuordecim; et insuper patella genualis, seu mola.

Majora ossa, sunt cava intrinsecus, continentque medullam; minora tantum succosa sunt; omnia contecta extrinsecus membranulis.

Juncturae ossium simplici commissura glutinantur, ubi sine flexu sunt: sed ubi debent flecti, cohaerent articulatim, per insertum caput alterius, cotylae (sinui, concavitati, acetabulo) alterius: interposita tamen cartilagine, (velut) culcitrula) ne ossa mutuo contactu et attritu dolorem sentiant; ac ne etiam violento motu divellantur, aut luxentur. quilibet orbiculus circumligatur ligamentis firmissimis; est autem ligamentum filum durius, ossa inter se colligans, et reliquas partes ossibus connectens; tenontes (vulgo tendines, vel tendones) sunt pars ligamenti, servientes arbitrario motui artuum Cartilago est osse mollior, et ex parte flexilis. Anatomici ossiculatim scrutantur ossa.

Hinc dicta sumuntur. Dente theonino rodere, id est, maledico. Dentem dente rodit; mordax mordacem. Dentes pruriunt, avide quid cupienti. Lentiscum arrodit edax, nam ex eo ligno dentiscalpia;

dentifrangibulo dentes franguntur; ossifragus fractura ossium quempiam debilitat. quidam macilenti vix ossibus haerent; metuentibus concutit ossa tremor. Calvum vellis; idem, quod aquam e pumice; lanam ab asino; aethiopem lavas; littori loqueris; austrum percellis, etc. Nunc ab ossibus ad pulpam.

CAPUT XXIII. Carneae partes corporis, et internae.

SCeletos, est corporis compages ossea, sine carne; caro autem pars e sanguinis coagulo concocta, quae sceleton circum vestit, non instar continuae massae, sed (ob diversas motiones membrorum) dispertita velut in funes carnosos, aut farcimina, quae Anatomici vocant musculos, nervorum fibris circumjectos; nervi autem sunt tenues, quasi funiculi cavi, instrumenta sensuum, et motuum, ad articulos, et membra flectenda et extendenda, seu explicanda; a corde tractae et profectae, in omne corpus ducuntur. Fibrae sunt tenuia fila in extremitate viscerum, idoneae attractioni, retentioni, expulsioni, etc. musculorum sunt quadringenti quinque; nervorum triginta paria.

Cerebrum officina actionum animalium, (cujus posterior pars dicitur Medicis cerebellum ubi sedes memoriae); sicuti in sinu cerebri anteriori

sensus communis; in medio sensus Phantasiae; convelatum gemina memninge seu membrana, quarum crassa et superior (cranio alligata) dicitur dura mater; tenuior et inferior cerebro proxima, pia mater. Hinc exit sacra fistula, (medulla spinae;) et ab hac rami nervorum dividunt se per totum corpus.

Cava trunci, sunt divisa in duas concmerationes, disseptas ab invicem; cavitatem succingit membrana, quae Pleura dicitur carneo septo transverso, seu diaphragmate, supra quod est thorax.

Therax continet praecordia, nempe cor, inclusum pericardio (involucro, a quo humectatur, ne incandescat aestu,) figura pyramidali, (unde prodit aorta magna) stipes, seu truncus arteriarum, (quae sunt spirituum vitalium, et subtilissimi sanguinis vehicula) dividendarum per omne corpus; et pulmones circumdatos cordi, raritate quadam assimili spongiae, contrahentes aspirando, et dilatantes exspirando.

Viscera Abdominis (Aqualiculi) sunt septem. 1. Ventriculus, cibi, potusque receptaculum, cujus orificia duo; quorum superius dicitur Stomachus, excipiens alimentum: inferius Janitor, per quod Chylus cum Excrementis transit in Intestina. 2. multos anfractus habentia, quorum comune vinculum, mesenterium. Ventriculus est circumtectus omento, (membrana pingui;) ad cujus dextram jacet Jecur. 3 (hepar, officina sanguinis) cum oblonga vesicula Fellis. 4. (flavam bilem concipiente.) Ad sinistram

vero Lien 5. seu Splen. Et in lumbis duo: Renes. (qui serosum ex hepate humorem exceptum et percolatum transmittunt per Ureteres.) Tandemque Utinarta Vesica. Omnia haec sunt circumtensa Peritonaeo (membrana tenuisfima, sed firmissima.) tota vero corporis compago cute continetur; cujus exterior pars Cuticula, Graecis epidermis.

Desiderius Deum bonum! qualis haec structura, qualis fabrica! Mercurialis. Tacitus ausculta; crescet admiratio. Sed prius in viam, et ad nostra Diverbia Sceletos apud Aegyptios inter pocula circumferebatur cum carmine:

Eheu nos miseros, quam totus homuncio nil est!
Sic erimus cuncti, postquam nos auferet orcus,
Ergo vivamus, dum licet esse bene.

Ambigui sensus clausula. Fibrae sunt corneae vel ferreae homini immisericordi, et dura praecordia; sed mollia misericordi. quidam petulanti splene cachinnant; aliis difficili bile tumet jecur (a quo jecusculum.) ciceronis sunt: epistola plena stomachi; erupit is stomachum in aliquem: malum intra vascera; seditio intestina. Visceratim dixit Ennius. Eleganter Plautus, de viscerum doloribus: lien necat, renes dolent, pulmones distrahuntur, cruciatur jecur, radices cordis pereunt. quid tibi occurrit? Desiderius. Olim in extis victimarum plurimum in utramque superstitionis partem valebant fibrae, unde minaces, tristes, laetae. Mercurialis. Erudite, Quid aliud? Desiderius. Gulosus, est homo abdomini suo natus. Mercurialis. Et tu ad ingenuas artes

factus et natus es, qui tam liberaliter respondes. Videamus porro, quid in corpore humano lateat amplius.

CAPUT XXIV. Humores corporis cum spiritibus.

QUemadmodum ossa explentur carne; ita caro undatur humoribus; hos autem permeant spiritus, effectores omnium, quae fiunt in corpore.

Humor primarius, est Sanguis, rubens et dulcis; tum Pituita (phlegma) subalbicans, et insipida; dehinc cholera (bilis flava, et amara;) tandem Melancholia (bilis atra, et acida.)

Pro praepollentia humorum inducitur diverfitas Temperamenti; ut alii dicantur Sanguinei, calido-humidi, et alacres. alii Cholerici, calidosicci, et feroces. Alii Phlegmatici, frigido-humidi, et segnes. Alii Melancholici, frigido-sicci, et tristes.

Spiritus autem fiunt e depuratissimo sanguine; et diffundunt se per corpus totum, ad illud vegetandum, et excitandum, ut viviscat. Naturalis spiritus diffluit ex hepate per venas, canales sanguinis, Vitalis dissultat ex corde per arterias (venas pulsatiles.) Animalis dimanat e cerebro per nervos.

Quisque illorum fungitur munere suo peculiari. Naturalis distribuit membris nutrimentum. Vitalis communicat iisdem vividum calorem. Animalis dirigit sensum et motum; quae singula, qua ratione fiant, disce. Prius tamen aliquid pro Humaniore Eruditione praecerpendum ex dictis.

Quam tu confers hic symbolam? Desiderius. Haeret aqua. Mercurialis. Nequaquam; quis enim neget, benignam tibi venam ingenii fluere? quis inficietur, spiritus inesse generoso? Et nunquid legisti illud Curtianum, cum Philippus Medicus dicit suum spiritum semper ex Alexandro Magno pependisse? Vulgo notum est, quid sanguis sit pauperum. Non perinde; quomodo inter se distent homo sanguinarius, et herba sanguinaria. Desiderius. Quomodo? Mercurialis. Ille exprimit; ista supprimit sanguinem. Constitutionem corporis tui si vis nosse, cogita, quid somnies crebrius. Nam Sanguineus laeta, jucunda, hilaria Phantasia volvit; Melancholicus tristia, lugubria, funebria, horrifica; Cholericus jurgia, rixas, ignes, gladios, praelia, caedes; Phlegmaticus fluvios, puteos, pluvias, pisces, ranas. Desiderius. Ohe, jam novi me. Lapsus, ruinae, foveae, sunera, sepulchra, mortuales larvae me territant. Mercurialis. Gaude hinc. Nam teste Philosopho: Omnis ingeniosus est melancholicus: et vice versa. Nunc ad id, unde nutrimur, et crescimus.

CAPUT XXV. Functio naturalis.

OMnia membra nutriuntur sanguine; sanguis autem fit ex concoctis alimentis, hoc modo.

Alimentum (incisum Prioribus dentibus, atque confractum Caninis, si quid durum fuit) manditur molaribus: mansumque demittitur e bucca per gulam in stomachum, qui ex utraque parte tonsillas attingens, palato extremo atque intimo terminatur; hic cum agitatione et motibus linguae cibum depulsum ac detrusum accepit, fit concoctio prima, hoc est, conversio congesti cibi et potus in chylum, (Graecis
[Gap desc: Greek word]
) qui pultis est instar vel cremoris ptisanae; si quid hic non sufficienter percoctum est, auget pituitam.

Chylus defertur per inferius ostium (Anatomicis orificium) ventriculi in lactes (sunt hae graciliora intestina, convoluta in multimodas spiras, et obvoluta mesenterio, quod medium locum inter intestina obtinet, Ciceroni intestinum medium) ibique eliquatur purius, protusis faecibus crassioribus per intestina crassiora, egestisque et ejectis foras, quae dicuntur oleta et merdae.

Quod autem nutriminis inest chylo, exugunt venae mesaraics. (Graecis mesareae) immittuntque hepati per venam portam, ubi peragitur concoctio secunda, hoc est, chymus, qui est massa sanguinea; amotis inde per tres vias ternis excrementis,

serosis, turbidis, perustis; nam, quod serosum est, id meat ex hepate per venas emulgentes ad renes; ulteriusque per venas albas (ureteres seu meatus oblongos) ad vesicam, cui urina instillatur, et exinde lotium mejendo ejicitur.

Quodturbidum est in sanguinis confectione, id trahit ad se lien, (receptaculum atrae bilis) immittique rursum intestino crasso per venulas certas. Tandem vesicula fellis receptat inflammatiores portiunculas sanguinis, et transmittit ididem in intestina multiplicia, et tortuosa ad stringendum et relaxandum, Caecum, Colum, Rectum, quae inde stimulantur ad egerenda ciborum recrementa, onera, seu reliquias, ut Cicero loquitur; Celsus vocat alvi dejectiones; vulgo sordes et stercora. Intestinum Jejunum dicitur, quod perpetuo inane reperiatur, dum continuo expellit, quidquid receperit, affluentis in se bilis acrimonia lacessitum. Antiqui hiram et hillam dixerunt.

Sanguis sic purificatus digeritur per venam cavam (quae in parte gibba jecinoris) dimittentem ramusculos quoquoversus, ubi fit concoctio tertia, dum quodvis membrum bibit illum sanguinem exstillantem, et assimilat sibi lenta agglutinatione, atque sic in corpus vertit. Excrementa hujus tertiae concoctionis sunt impuritates membratim collectae, expellendae per poros cutis, et alia emunctoria, puta per sudorem, sputum, mucum, sternutationem, utne faciant putrescentes morbos.

Hanc mirabilem naturae operationem clarius sic accipe. Prima cibi conoclio (vulgo, digestio) et conversio in chylum, [transcriber: Handwritten comment: oritur in ore conficitur in stomacho] fit in stomacho; ubi partes crassae, et ineptae nutritioni egeruntur per faeces in secessum; secunda concoctio fit in hepate; ubi chylus vertitur in sanguinem; partium vero inutilium secretio et egestio fit per urinam. Tertia concoctio fit in membris singulis, quae sanguinem ex hepate per venas acceptum sibi assimilant, convertuntque in carnem; ubi egestio partium inutilium fit per poros, per quos partes sanguinis ad carnem nihil addentes expelluntur per sudores, vapores, exhalationes, etc.

Ergo quodcunque membrum indigum alimenti, sollicitat suas venulas: istae venas: hae jecur: jecur venas mesaraicas: hae ventriculum; ventriculus vero corrugat se, si non habet, quod det. et hoc est, quod vocamus esuriem; sitim autem, cum opus est alimento humido, facuesque arefiunt.

Nunc in itu quae parerga? Desiderius. Fames est optimum cibi condimentusm. Ptura ne require, jejunus sum. Mercurialis. Fames et mora bilem in nasum conciunt. Mulia docet fames. Venter non habet aures. Bibit ut Afra serpens; de valde siticuloso. Oppido famelieus est esuritor, et pater esuritionum. Fames auri sacra est, id est, detestabilis; rerum immundarum, obscoena. Erisichtonis et Tantali fames sitisque celebrantur a Poetis. Ovidius lib. 8. metamorph. famem ad vivum depingit. Nos festinemus eo, ubi moratur vita.

CAPUT XXVI. Functio vitalis.

VItalia sunt Cor, Pulmo, Cerebrum, Jecur; vitae instrumenta. Cor fons vitae, caloris nativi focus et fomes, arteriarum radix, et pulsuum author, excoquit e purissima portione sanguinis flammulam (quae spiritualis et vitalis dicitur) distribuendam per arterias in omnia membra.

Palpitat autem prae calore continenter: utexperiri potes ex contrectatu pectoris, arteriarumque pulsu; praesertim ad carpos, et ad tempora.

Pulmo ergo illi adjacens attrahit, distendendo se instar follium, frigidiusculum aerem, eumque afflando cordi, refrigerat illus, rursumque se comprimendo, et tepefactum aerem reflando, egurgitat fuligionsos halitus: quod spirare et respirare vocamus, per systolen et diastolen.

Quae res cum deserviat vitae sospitandae, factus est canalis ille (a faucibus oris in pulmomonem descendens) ex cartilagineis annulis, ut posset patere semper, claudi nunquam; ne respiratio intercipiatur; diciturque arteriae aspera.

Atque haec arteria est simul vocis instrumentum; quippe cujus summitas, guttur, habet rimulam fistulae similem, quae animam seu spiritum a pulmonibus exceptam respirat, et reddit. Cicero vocat ostium, adjunctum linguae

radicibus, qua stomachus adnectitur; in quam aer impulsus sonat; acutius vel gravius; prout annulus trachea (fistulae, qua spiritus ab ore sertur ad pulmonem) se progerens, superior aut inferior, a larynge (quae est summa pars arteriae) distantiam facit. Articulatam vocem efficit varius soni allisus ad linguam, palatum, dentes, ubi quaedam est caruncula pronuntiationem adjuvans, (Anatom. uvula seu plectrum) variaque configuratio oris.

Inde est, quod brutorum voces multisonae, et tamen unisonae sint. Accipiter enim pipat, vultur pulpat, anser gingrit, gratitat, glacitat; anas tetrinnit, apis bombilat, aquila clangit: ciconia crepitat, glocerat, cygnus drensat: cicada frinnit: cornix corniculatur: (melius, cum Persio, cornicatur) corvus crocit, crocitat; unde crocitatio; cuculus cuculat: gallus cucurit, canit; gallina gradillat, glocitat, glocit, singultit: gracculus (monedula) frigulat, fringultat: grus gruit: hirundo luscinia (aedon, accredula) mitilat: milvus lipit, jugit: noctua cucubat: palumbes plausitat: passer pipit: perdix cacabat: pica garrit: regulus et merops zizinulant: sturnus pisitat: sturnus pisitat: turtur gemit: tinnunculus tinnit: ulula ululat: pulli (pipiones) pipillant: grillus grillat, pavo pupillat, psittacus garrit, vespertilio stridet, etc.

Anguis sibilat: aries blacterat: aper frendet: afinus rudit: bos boat: canis latrat, baubatur, catulit: catulus glaucitat: cervus et onager rancent: equus hinnit: elephas (barrus) barrit, unde

barritus; hircus mutit: leo et cervus rugit: lepus vagit: lupus ululat: lynx orcando fremit; mustela dintrit: ovis balat: panthera caurit: sus grunnit, sorex desticat: rana coaxat: verres quiritat: vulpes gannit. Pisces carent voce, quia carent pulmone, actrachea. At homo potest aliter atque aliter sonare, dum tristis suspirat, flens singultit, aegrotus gemit, impatienter dolens plorat, ejulat, lamentatur: tacite loquens mussat, mussitat, aut susurrat; sonore clamat, vociferatur, ridet, cachinatur. Pubescentes, cum incipiunt subraucescere, dicuntur hirquitalli, et hirquitallire.

Quia vero trachea non potest tolerare aliud praeter aerem, (alioquin mox tumultuatur, tussiendoque quaerit expectorare rem molestam) additum ibi operculum (epiglottis, gurgulio, sublinguium) obdurat laryngem, cum alimentum aesophago ingeritur, ne quid efluat.

Tonsillae sunt, duae fungosae glandulae, (vulgo amygdala) ibidem ad uvulam sitae; veluti fontes salivae (salivi) ad linguam salivandam.

Desiderius. Unde haec in animantibus vocum discordia? Mercurialis. Pro varietate pulmonum, musculorum thoraci et costis interjecto: um, asperae arteriae, laryngis, gurgulionis. Distinguit autem lingua sermonem, seu format articulatam vocem, dum aerem concavitate arteriae pulsum, et in amplitudinem palati incidentem, varie frangit; quod si ea sit humectior, aut mollior, balbuties inducitur, aut turbida vel impedita locutio. Ad vocis distinctionem faciunt

dentes, excipientes ictum linguae; et labra, sua compressione aut diductione.

Desiderius. Quid philologikws? Mercurialis. Jedem abs te quaero. Desiderius. Ex fabellis didici, Aesopum in forum missum obsonatum, ut optimum emeret et pessimum, linguam domum retulisse. Mercurialis. argute. De corde ego paucula, cui nomen Isidorus a cura facit, qua custodiendum sit. Primo membrum est animalis nobilissimum, sedes vitae; quae juxta Salomonem Sap. 2. vivax est in corde nostro igniculus, scintillas a se emittens et jaculans (verba scilicet, quae loquimur,) et fumum (nempe spirationem;) qui, quemadmodum deficientibus scintillis redigitur in cinerem; ita, ubi in nobis desinit et sermo, et motus cordis, corpus in pulverem abit. Exinde significat locum quemvis medium, ut cor maris (ejus profunditatem;) cor terrae (ejus centrum.) Tertio denotat viscera. Quarto animam. Quinto mentem, judicium, intelligentiam, prudentiam. Sic Lucretius:

Consilium, quod nos animum, mentemque vocamus;
Idque situm media regione in pectoris haeret.

Iuxta Tullium, qui prudentia aut sapientia caret, cor non habet; hinc sapiens omnis, cordatus. Sexto voluntatem. Ita David: paratum cor meum, Deus. Ita latinis res cordi est, quae placet, et amatur. Ita corculum vocant, cui blandiri volunt.

In Symbolicis: corardens indicat amorem. In igne aut crate tostum, iram. Colligatum cum altero; concordiam. In thuribulo fumans, preces

seventes muribus ambefum, curis afflictum. Triangulare est; non nisi trigono, quo Deus trinus, et unus designatur, explendum. Unica pyramidis cuspide, seu puncto ad terram vergit; caetera coelo; in cujus similitudinem continuo motu cietur. Ut nihil dicam de aliis sensibus mysticis, quos Cardiogogis relinquamus. Tu ai, quid hoc aenigam?

Dimidium sphaerer, sphaeram, cum principe Romae. Desierius. Quia de corde sermo est; facile divino tres litteras, COR. Mercurialis. Cordate. Convertamur ad sensus nostros, et, quomodo sentiant, perscrutemur.

CAPUT XXVII. Functio animalis, cum sensu, motu, et quiete.

SEdes spirituum animalium est in cerebro: unde illi excurrendo per nervos, (ad oculos, aures, nares, linguam, et per omne corpus) faciunt, ut, quidquid nos contingit, quale sit, cognoscatur.

Nam caleatne aliquid, an frigeat, comperies tangendo; (uruntur manus frigore, mordentur algore) humidum an siccum sit, prensando; durum an molle (mollicellum) comprimendo; asperum an laeve, attrectando; grave an leve, attollendo; ubi sit in tenebris, palpando.

Primus est sensus, Tactus, (toto corpore aequaliter fusus, ut omnes ictus, omnesque nimios et frigoris et caloris appulsus sentire possimus, praesertim in nervis, carne, et cute, quo si afficimur blande, voluptas est; si moleste, dolor; si blandulis prensationibus, titillatio; si minutulis compunctiunculis, (Senecae) pruritus.

Idem spiritus examinat sapores lingua, poroso et nervoso membro: deprehenditque, mel esse dulce, fel amarum, acetum acidum, piper acre, fructum maturum, sapidum, (Apicio immaturum) austerum; labruscum, acerbum, multaque prorsus insipida (Gell.) hoc est, corrupti, ingrati, infirmi, fatuique saporis, et insulsa. Quaedam sunt acidula, subacida: quaedam dulcicula, subdulcia: alia mustea: quaedam amara, amarulenta, fellea; alia acescunt, amarescunt, exacescunt, immarescunt, dulcescunt, edulcantur: quaedam vellicantlinguam cum adstrictione, etc. Estque secundus sensus Gustus seu gustatus, qui secundum Ciceronem habitat in ea parte oris, qua esculentis et poculentis iter natura patefecit.

Tertius est Olfactus, (odoratus) internoscens odores, hoc est, subtilissimas exhalationes rerum; quae, permanando ad nares, spiritum afficiunt vel grate, ut sunt suaveolentia, fragrantia; vel moleste, ut graveolentia. Sic adusta caro exhalat nidorem; putida putorem; rancida rancorem; (quale solet esse lardum et arvina) morticina foetorem: omnia enim mucida, et situ

corrupta, putent, sordent, foetent, rancent: sunt olida, graveola, subrancida; alia obolent allium: alia redolent rosam. Est odor gravis, ingratus, injucundus, insuavis, malus, ignavus, inimicus; evanefcit, aboletur, defluit, evaporat, exspirat.

Vis jam scire, quomodo fiat Olfactio? ausculta. Exterior nasus circa pirulam est corneus seu potius cartilagineus; a medio incipit esse osseus; os illud variis est foraminibus instar cribri, aut spongiae pertusum (unde Anatom. Colatorium et cribiforme dicitur.) Ex his foraminibus, duo sunt majora, ex quibus gemini ducuntur meatus, quorum alter ad interiorem nasum pertingit, unde tanquam per canalem deferuntur excrementa cerebri ad nares, et pituita percolatur; alter versus palatum tendit, vocanturque Anatom. processus mammillares, quia os illud cribri non multum absimile est extremitati mammillae; quibus adhaerentes carunculae dilatantur, cum attrahimus aerem et transmittimus odorem; constringuntur, cum exspiramus. Ita olfacimus et odoramur.

Visus est quartus et praestantissimus omnium sensus, quo discriminamus colores in oculo, qui est figurae rotundae. Ut sit omnem in partem mobilis ad excipiendas species, et rerum imagines. Componitur ex septem Musculis motoribus; quinque Tuncicis; tribus Humoribus; uno Nervo, qui vocatur Opticus. Ex Tunicis prima dicitur Adnata seu Alba, ducens originem e pericranio, et maximam oculi partem circumtegens.

Altera Cornea, quia corneae lamellae tenuissimae, similis. Tertia uvea, quod uvae folliculo, cui pedunculus detractus, assimiletur. Quarta Reticularis vel Retina; non quod in retis morem contexta, cum sit solida et densa; sed quia figuram refert hemisphaericam, quale est genus quoddam retis piscatorii, e ligneo circulo suspensi. Quinta Aranea, quia tenuissima et levissima. Ex humoribus, intimus dicitur crystallinus, seu
[Gap desc: Greek word]
, five glacialis, quod glaciem sua pelluciditate imitetur, etsi mollior sit illa. Proximus ei Vitreus seu Albugineus, quia vitro vel albugini ovi simillimus. Tertius Aqueus, ab aquae similitudine, situs in anteriore oculi parte, ut species ineo adumbratae evidentius pingantur in crystalloride, in quasecundum Aristotelem fit visio; alii dicunt eam effici in fundo Tunicae Reticularis. Resiet autem in medio centri oculi crystallinus, quem ambit Aranea; vitreum amplectitur Tunica Reticularis; inter Uveam et Corneam interjacet Aqueus. Per uveae foramen, pupilla cernitur. Ex colore hujus Tunicae dicuntur oculi caesii, glauci, etc. Adnata cohibet oculum in sua sede, continetque. Nervus opticus, bifurcus, (Plinio.) ex cerebro proficiscens, oculis inferitur, defertque spiritus opticos, subtiles et purissimos, speciesque ab oculo ad sensum communem traijcit.

Inter colores albus et niger sunt extremi; luteus seu flavus, caeruleus, viridis, ruber, intermedii. Albitudinis et nigritudinis (albedinis et nigredinis,

alboris et nigroris) gradus ita dignosce. Creta et cerussa est candida: fons argenteus: capillus canus: ebur lacteum: palea pallida: asinus cinereus, cineraceus seu murinus: caro russa seu russea (vulgo incarnatus:) ungvis albicans; pix est atra: aethiops fuscus, aut etiam furvus: passer pullus: et anser aquilus (subniger:) castanea spadicea (badia, ferruginea, Phoenicia,) oculi quidam baetici: carbo anthracinus, fuligineus, piceus; corallium, et corvorum pennae coracinae.

Inter caerulea (caerula) et lutea discernes, si dices caryophylla hyacinthina, Martiar violas ianthinas (amethystinas) suggillationem (vibices) lividam seu plumbeam: cyanum, (lapidem) vel cyaneum subcaeruleum (quidam et hyacinthinum dicunt:) felinos oculos, caesios (glaucos, glaucinos:) aurum vero est flavum, cadaver luridum, lupa rava, lapis semicostus, gilus, cereus (cerinus) gilvus: buxei vetularum dentes: ovi vitellum, luteum, croceum, crocinum.

Inter viridia et rubra sic discrimina; quercetum est herbeum (herbidum:) pinetum prasinum, (porraceum:) pontus vitreus, hyalinus, thalassinus, marinus; cum undat, venetus: E rubris sunt: coccus vel coccum; (unde coccinus, coccineus) granum tinctorium seu infectorium; unde color ille, quem vulgo carmesinum vocant; inferioris splendoris est, purpureus, conchyliatus, ostrinus, e conchis collectus: Idem ab urbibus dicitur Tyrius et Meliboeus,

vulgo scarlatinum nominant. Labia sunt rubicunda, rofea; minium (cinnabaris, sandaraca factitia) est punceum: lacca subpurpurea; flamma rutila: vulpecula rufa: leo fulvus. Quibus adde cervinus, mustelinus, etc. Lignum Brasilum vel Brasilicum dilutioris est purpurae. Burrus dicitur, qui ex cibo et potione rubet.

Desiderius. Ita colores illustrasti, ut me, ad illos non parum caecutientem, oppido illuminaris.

Mercurialis. Ne multum moreris, si quando de coloratis alia atque alia judicia legeris; neque enim ignoro, quantas contentiones purpura et coccus (ut de aliis taceam) excitent. Nos cum pluribus sentiamus, et loquamur. Neque illud valde laborandum, quomodo novitia colorum discrimina exprimas; simpliciora habes; cum pictoribus misce et finge composita.

Ita in viridibus quaedam nomen accipiunt a psittaco: quaedam a pomo citrio; alia a malo, malina. Aut in luteis, a sulphure, pomo aurantio, aurora, iride, etc. aut in caerulis, a flore malorum Persicorum; ain rubris vel purpureis: ut a sanguine sanguineus: a cerasis cerasinus; a violis violaceu9s: a malva seu maloche (seu moloche, Latine molva malochinus seu molochinus.

Iterum colorum alii sunt pleni et saturi, abundantes, largi, suaves, floridi, liquidi, vividi, vegeti, pertinaces, etc. Alii remissi, diluti, surdi, fusci, lenti, austeri, subobscuri, fugaces, obsoleti, evanidi.

Unde illae distinctiones; subviridis, subrutilus, subalbidus, subruber, subricundus, subrusus, subaquilus, subniger, subpallidus. Item rubicundulus, candidulus, nigellus, nigricans, etc. Et verba: albescit, rubescit, canescit, candicat, inalbescit, exalbescit, flavet, flavescit, rufescit ad satietatem, etc. Item unicolor, multicolor, versicolor, maculorsus, aspersus, tinctus, guttatus, guttis intertinctus, etc.

In auribus est officina Auditus, qui est quintus Sensus, ubi spiritus discriminat sonos, (sonores, sonitus) id est, coagitationes [(printer); sic: cogitationes] concussi circa se aeris, quas percipiunt audiendi organa, quae intelliguritur ex fabrica auris interna, nimirum primo est anfractus (seu cochlea) giratus, seu giris flexus, ejusque foramen seu exitus; tum membranula (tympanum) illi foramini obtensa; supra hanc, cavitas, in qua tria ossicula, quae Anatomicis vocantur, malleolus, incus, stapes, sibi mutuo incumbentia; inde fenestellae duae, quemadmodum in nolis perforatis; tum canaliculus ad ostiolum cannae pulmonis, seu asperae arteriae, ut aer, qui est in aure, possit per respirationem agitari. Fit vero auditio in tympano; ubi aliud vibramen perciet clamor, aliud sibilus, etc. hinc varietas sonorum in tibiarum nervorumque cantibus; intervalla, discrimina, et vocis genera permulta: canorum, fuscum, lene, asperum, grave, acutum, flexile, durum, etc.

Sonitus cum geminatione repercussus, et resonans, ac reboans, echo dicitur; modulatus, cantio; e fractura veniens, fragor; ex elisis, erepitus;

et, si vehementior sit, fremitus; valde tenuis, tinnitus; qui propire metallorum est, etc.

Ut autem sentias, te sentire, dati sunt Sensus Interni tres. Sensus Communis sub sincipite; ubi etiam est appetitus geminus, vel potius unus, quem Philosophi vocant Concupiscentem et Irascentem. 2. Phantasia seu vis imaginandi, sub vertice; ubi ipiritus tanquam in speculo stans arripit simulacrum cujuslibet rei visae, auditae, olfactae, gustatae, tactae. Sed ibi, ubi Sensus habitat Communis, haec eadem idola speculans, dijudicat. 3. Memoria sub occipitio, illas icones in futurum recondit, et pro occasione depromit.

Officium igitur Sensus Commnis est, attendere; Phantasiae, imaginari; Memoriae, meminisse; aut, si quid oblita fuerit, reminisci. Idem animalis spiritus, efficit motum, quem Philosophi vocant localem, nobis [(printer); sic: ] dicitur facultas motrix, dum discursans per nervos, et implenx musculos, hinc intendit ligamenta seu chordas (Anatom. tendines;) inde retrahit; quam intensionem et attractionem sequitur motus membri.

Fessus autem quaerit quiescere, ideoque humoribus a corde ad cerebrum sublatis, ibique refrigeratis, et inde relabentibus, inducitur sopor (quies) ligatis sensibus, et ab operatione externa requiescentibus; quod est dormire, dum spiritus defessi et dispersi ac disperditi sese intra se recolligunt.

Naturalis enim spiritus maxime tunc vacat digestioni; vitalis reparat nativum calorem;

animalis fe ipsum in cerebro vegetans, et suas cellulas transcursans, in quae phantasmata incidit, illa reassumit perspeculanda, quod somnium vocamus.

Tempestivus sopor recreat nos, quia vires auctat; nimia vigilia fatigat, quia exhaurit; nec tam impense debilitat inedia, quam insomnia.

Qui dormiturit, is oscitat, et pandiculatur (toto corpore extenditur:) qui dormitat, is nictat oculis, et nutat capite; qui dormit, somniat, et aliquando stertit: qui edormivit, expergiscitur, (seu evigilat) experrectusque expergefacit (seu excitat) alios.

Desiderius. Vigilans ego hactenus dormitaveram, dum sentire me sensi, et quomodo snetirem, nescii; jam expergiscor.

Mercurialis. Etiamnum gramias in oculis circumfers, quas secuturis narrationibus abstergam; nunc inter eundum hos versiculos volve:

Nos aper auditu, praecellit aranea tactu,
Vultur odoratu, lynx visu, simia gustu.

Et insuper adverte, innumeras translationes a sensibus duci. V. g. Odorari pro resciscere et sagaciter deprehendere; odor pro suspicione et rumore; olfacere pro deprehendere; subolere pro suspectum, obolere pro molestum esse, aut in suspicione; nasus pro judicio. Unde olet mendacium, lucernam, redolet Atticismum. A Gustu dicimus nos hominem degustasse, regustasse: esse ad gustum, ad palatum nostrum; devorasse molestiam, taedium, viam; concoxisse

injuriam. Et haec: sapit arrogantiam: resipit juvenile quidapiam; nauseat audire: evomuit dolorem animi; exspuit miseriam; consputavit alios maledictis; despuit seu contempsit. A Visu oriuntur hae phrases; obversari oculis pro recordari: prospicere pro consulere: despicere pro fastidire¨suspicere pro aestimare: connivere pro dissimulare: caecutire et hallucinari pro falli judicio; Vide, id est, attende, cura, intellige, cognosce, perfice; viderit ipse, id est, ejus rei cura sit ipsi. Videre licet; vide sis, id est, si vis, etc. Ab Auditu. Non est audiendus, id est, non est ei credendum. Audi me. Bene audit, qui laudatur; male, qui vituperatur; aegre, qui Sensu Auditus laborat. Audiens dicto, idem, quod obediens jussui. A tactu: Rem acu tetigit; scopum tetigit; putat sidera tangere vertice; tetigit ipsum, seu dicto perstrinxit; commovit; tangit animum memoria; amor laudis. Vota tetigere Deos, frigide dixit; mollis seu effoeminatus est; durus et asper. De coloribus vulgatum illud: caecus ad colores; et de oscitatione: oscitante uno oscitat et alter. De somno Poetae fingunt geminas ipsius portas; per alteram corneam vera somnia, per eburneam falsa exeunt. Juxta Macrobium insomnium est, quod cum somno avolat et evanescit; Phantasma seu Visum quaelibet species per quietem objecta; Somnium, quod figuris velatur, interpretatione intelligenais: Visio, cum evenit eodem modo, quo apparuerat; oraculum, cum Dii aliquid

in Somniis demonstrant. Ovid. 11. Metamorph. lepidissime describit Somni domicilium, ejusque tres filios; quem Maro nominat consanguineum lethi: Seneca fratrem. Eleganter Claudianus:

Omnia, quae sensu volvuntur vota diurno,
Pectore sopito reddit amica quies.

Et reliqua. Nobis excusso somno et somnio vigilandum est, et, quid ratio sit, quid intellectio, perquirendum; de quibus axioma Philosophicum; nihil est in intellectu, quod non prius fuerit in sensu. Est autem intellectus seu mens aut intelligentia, facultas animi nobilissima, qua res etiam incorporeas, et ab omni materia sejugatas, notiones, atque formas apprehendimus, eoque caeteris animantibus antecellimus. Desiderius. Cupio pluribus intelligere, quid sit intelligere. Mercurialis. Intelliges. Nota Adagia. Non omnibus dormio. Tuum tibinarro sonntum. Amantes sibi somnia fingunt. Aliud stans, aliud sedens. Natur am expellas furca, tamen usque redibit.

CAPUT XXIIX. Mens cum affectibus, et Conscientia.

QUia Sensus percipiunt praesentia tantum bojecta, et quidem superficiarie, data est mens, hoc est, vis ad absentia quoque penetrandi, abstrusa indagandi, futura praesagiendi: cum arbitrio appetendi bona agnita, vocantque

Appetitum Concupiscentem (vulgo Concupiscibilem:) et facultate audenter prosequendi concupita: appellantque Appetitionem Irascentem (vulgo Irascibilem.) Prior appetitus fertur in bonum ut absolute delectabile, ejusque sex affectiones sunt.

Tristor, amo, cupio, delector, abominor, odi.

Posterior tendit in illud, ut est arduum, et in sui persecutione difficultatem conjunctam habet, cujus motiones sunt quinque:

Despero, irascor, timeo multum, audeo, spero.

Uterque est iterum duplex; alter rationis expers, (quem vulgo nominant Inferiorem et Sensitivum) quia fertur in bonum Sensibile (Gellio) seu corpiris; Graecis
[Gap desc: Greek word]
, hominem huc atque illuc rapiens; alter Rationalis (sive superior) quia ratione ducitur, et ad animum ac voluntatem pertinet.

Vocamus autem Rationem, Vim illam penetrantem causas, consequentia, progressus, et antecessiones; quae rerum intellectum quaerit; quod est intelligere; producendo per intellectionem verbum mentis seu locutionis internae. Vim boni appetentem, dicimus Voluntatem, quae rerum electionem exposcit. Utramque includit Animus, seu Vis consectandi desiderata, aliquando mentem signisicans, aliquando affectum. Anima est id in homine, quod vivit, sentit, et movetur, pro qua non raro sumitur Animus.

Haec tria faciunt differre hominem a brutis, imo homines ab hominibus, dum alii plus aliis et melius intelligunt, volunt, satagunt. Nam qui

inquirit multa, industrius est: qui arripit facile rem, ingeniosus: qui excogitat, solers: qui noscit, gnarus: qui notitiam sirmavit usu, expertus: qui rebus novit utis, prudens: qui utitur, sapiens: qui abutitur, astutus et fallax.

Contra, qui nihil curat, est socors: qui nihil percipit, stupidus: qui tarde perspicit, hebes: qui nihil perpendit, improvidus.

Quod quis sensu tenet, id scit; quod ratione, id intelligit; quod fide, id oredit. Sed hic relatio verisimilis, facit persuasionem, probata et demonstrata assensum; admissa sine probatione, credulitatem.

Quorum causam non intelligimus, miramur; quae pernoscere volupe est, rimamur; sed vera rei perceptio dat scientiam; falsa errorem; debilis opintonem; ex conjecturis veniens suspicionem; nutans dubitationem: impedita hallucinationem: nulla ignor antiam.

Porro in rebus perpendendis eo fertur assensus, ubi vel necessitas, vel evidentia, vel certitudo, aut saltem probabilitas major apparet. Ad veritatem indagandam, primo inserviunt sensus externi, qui se denique colligunt (ut insinuatum supra) ad interiorem illam vim ac facultatem, quae vocatur Sensus Communis. Quibus est addita Phantasia, (Imaginatio) in qua phantasmata (simulacra, species, imagines,) excitantur eorum, quae Sensu comprehendimus. Hinc rerum intelligendarum formatur conceptio. Phantasiam sequitur aestimatio, quae judicium inferius dicitur. Ad hanc accedit cogitatio,

seu diaenoea, quae perceptas imagines ad examen et judicium superius revocat; unde opiniones Oriuntur. Post hanc est Ratio seu consultatio, qua plura ad deliberandum de una re hinc illinc conferuntur; Rationem sequitur intellectus, dum vera determinatio fit post Ratiocinationem; idcirco in eo quies mentis, et scientia.

Voluntatis vero est, libere, et sine coactione bona amare ac velle, qui sunt actus prosecutionis; mala odisse ac nolle, qui dicuntur actus Fugae. Rursus sunt alii Eliciti, seu in ipsa producti; alii Imperati membris. Si quando fit, uthaec placeant, et illa displiceant, est ex accidenti; tunc enim externa species decipit eam, ut deteriora eligat, et spernat potiora; idque ex libidine; quae est voluntas, rationis expers, seu cupiditas effraenata, juxta illud: Video meliora probeque, deteriora sequor.

Nam ex aberrationibus intellectionis veniunt errata voluntatis, et dehinc animi conatus enormes, moliminaque irrita, quia ignorantia boni, affert ejus neglectum: satietas fastidium; praefervidus amor zelum.

Unde et reliquae animi affectiones, (affectus) concitationes (Graecis
[Gap desc: Greek word]
, vulgo passiones) veniunt; nam si bona absunt, desiderat illa, optat, sperat, pro adipiscendis nihil non tentat; metuit tamen frustrationem, atque, si videt differri, sentit taedium; si adsunt, laetatur, plaudit, oblectatque sese perfruendo iis; saturatus tamen, illa fastidit. Si eripiuntur, tristatur,

dolet, queritur, poenitudine affligitur, desperat.

At mala magis inquietant eam, quam dixi, Voluntatem; nam ventura abominatur, formidat, tremiscit; advenientia horret, trepidat aut stupescit; postquam obvenerunt, irascitur, moeret, luget.

In alienis bonis et malis non semper eodem modo affectus est. Animus ibi enim gratulatur, aut invidet, hic commiserescit, aut perversus est, exultat, insultat.

Ex delectatione, quae conjuncta cum aliqua admiratione, provenit risus (unde pueri et fatui, multa admirantes, facile rident; secus vero prudentes;) est autem risus vibratio quaedam seu titillatio diaphragmatis cum musculorum, pectoris, ac oris dilatatione seu diductione, ex affluxu spirituum vitalium, ad conceptum intus gaudium explicandum. Contrarium fit in fletu, ubi constricti oculorum anguli exprimunt lachrimas. Et quia lien faeculentum crassumque humorem (materiam tristiniae) ad se reliquum sanguinem puriorem atque agiliorem facit, ideo optimorum spirituum procreatio et promptitudo major ad hilaritatem et risum excitatur; unde versiculi:

Cor sapit, et pulmo loquitur, fel commovet iras,
Splen ridere facit, cogit amare jecur.

Mens, obversa sibi ipsi et actionibus suis, dicitur Conscientia, quam dirigit habitus principiorum, circa agenda (vulgo agibilia) ad vecte vivendum, Graecis
[Gap desc: Greek word]
(synteresis) vocatur;

quae, si praevidet se intellecta et electa bona secutam, reprobata vero mala aversatam esse, gaudet; quod testimonium Conscientiae vocatur, sin', pavescit, et contra se ipsum, index actor, testis, judex, et tortor, quem Remorsum Conscientiae vocant. Adagium, Conscientia, mille testes.

Desiderius. O quantum est.

Nil conscire sibi, nulla pallescere culpa!

Mercurialis. Homerus, nescio quam herbam, ne penthes esse finxit, quae vino injecta tristitiam discuteret, animique hilaritatem induceret; illam ego herbam, credam, esse timorem Domini, innocentiae custodem. Sed haec ad mores; nos modo naturam indagemus.

CAPUT XXIX. Accidentia praeter natur am, morbi; primo externi.

SEcundum exteriorem aspectum, quidam sunt corpulenti et obesi: alii graciles, macilenti, et strigosi: quidam formosi: alii deformes, ac turpes; (gibbus enim, struma, et quodvis tuber aut tuberculum desormat,) secundum interiorem habitudinem, alii sunt firmi: alii invalidi, ac teneri.

Integrae functiones dant sanitatem, laesae morbum, sive laesio fiat a mala conformatione membrorum (ut cum majora aut minora sunt justo;) aut male figurata; aut perperam situata,

Floro; sive a solutione conttnui (utin vulnere, ulcere, luxatione, fractura, ruptione;) sive a vitiata crasi, seu temperie humorum, ut in morbis.

Male figurati sunt, obstipi, cernui, capitones, frontones, buccones, milones, seu labeones, dentones, nasones; et qui habent nasum aduncum vel reduncum; simum vel resimum; unde silones, quibus nasus sursum versus repandus: simones, quibus nares superius depressae; recalvastri, sincipite calvi; brochi vel bronchi, vel bronci, qui dentes habent eminulos, et os productum; mentones a mento longiore; gibbosi, strumosi, verrucosi, varicosi, pectorosi, pustulosi, ventricosi, cerebrosi; lagochili, a labro leporino.

Cui sunt parvi ocelli, ocella Funio, vel lucinius dicitur; unoculus, vel cernens oculis contortis, cocles, (defioculus;) distortis strabo (strabus:) obliquatis ac limis, ac alterutro minore, paetus: semiclausis, et tantum admota videns, myops; non videns ad lucernam, et caligans, luscius (luscitiosus;) cui delacrimantur oculi, lippus; cui sunt prominentiores, exopthalmus; cui reductiores, caelophtbalmus.

Mutus est impotens fari (a congenita surditate;) traulus, non pronuntiat litteram R. blaesus male sibilat; balbus haesitat; nasutus putatur odorari acriter; flaccus esse bardus; bucculentus esse ingluviosus; crispus et subcrispus non calvescere; rufus tarde canescere.

Mancus caret manu; manutius nimis habet magnam; ancus contractam; sedigitus redundat digito, pedo habet pedes longiores debito; pansa (plancus, Plautus,) latiores; loripes incurvos; scaurus talos nimis exstantes; Varus crura divaricata; vatius (vatia) in medio extorta; valgus praecrassas suras; compernis sibi atterit genua; myscelus est pedibus brevioribus (brevipes); atta humum terentibus; agrippa, natus pedibus prius editis.

Vulnus fit aut caesim, aut punctim, aut morsicatim (mordicus;) plaga percussione aut contusione; vibex verbere; pustula ustione; pernio gelatione; callus induratione; sed livor est signum plagae; cicatrix superest a curato vulnere: cui crusta inducitur: exasperatur, resilit, impletur, ad maturitatem pervenit.

Ulcus est subcutanea putredo, malignum aliquando, tetrum, verminosum, Chironium, Thelephium; cujus suppurationem vocabis abscessum (apostema;) centrum vero vomicam, exstillantem pus, tabum, saniem; e pure convoluto et concreto fit glandula. At, quod de loco in locum serpit, est herpes (gen. herpis;) quod circa se carnem exedit, cancer (carcinoma, phagedaena;) quod eandem mortuam facit, gangraena. Callosa in pedibus tubercula, clavi vocantur.

Ozaena est suppuratio in naribus; polypus in iisdem excrescentia mMedic. (ex crescens caro;) redivia (reduvia) in unguibus, cum cutis se solvit; paronychia (paronychium,) cum eadem

intumescit. Oscedo (aphthae, stomacace, vulgo scorbutus,) serpentia oris vulnera scelotyrbe, ulcus insestans crura; glaucoma (ae et atis) est suffusio oculorum, vitium humoris crystallini, seu infestans oculos pellicula, circa pupillam concreto humore suffusos, acu detrahenda et deducenda; argema (ae et atis) albugo, inficiens iridem oculi; aegilops est eorundem fistula; vari et ecthymata sunt, pituitae eruptiones, (vulgo varioli, aut morbilli) ubivis se spargentes, neutiquam exulcerandae.

Luxatio fit, cum ossa emoventur suis acetabulis; fractura, cum diffringuntur; ruptio (vulgo ruptura) accidit membranis, quae visceribus et intestinis circumtenduntur, facitque in peritonaeo herniam, ramicem, aut etiam enterocelem, hoc est, procidentiam Plin. intestinorum in scrotum, unde ramicosi, herniosi, enterocelici.

Huc quadrat illud Horatianum:

Loripedem rectus derideat, aethiopem albus.

Et illud:

Cum tua pervideas oculis mala lippus inunctis,
Cur in amicorum vitiis tam cernis acutum?

Nempe non videmus, manticae quod in tergo est. Nemo sine vitiis nascitur; felix, qui minimis urgetur.

De caeco, ferente claudum humeris, Alciatus.

Quo caret alteruter, concors sic praestat uterque:
Mutuat hic oculos, mutuat ille pedes.

Si juxta claudum habitas, subclaudicare disces, Plutarch. Apud Ciceronem quidam vocatur

Bambalio, ob haesitantiam linguae. Nos, si penitius perlustremus corpus humanum, in eo nosocomium offendemus. Quidtibi occurrit? Desiderius. Quod nuperrime legere memini. Mercurialis. Quid illud? Desiderius. Homo est fortunae lusus, inconstantiae imago, corruptionis speculum, temporis spolium, mortis mancipium, fragile simulacrum, tenuis umbra, umbrae somnium, spirans cada ver, viva mors, pila, qua ludit Deus. Mercurialis. Docte. Pergamus.

CAPUT XXX. Interni morbi.

JAm denarrabo morbos temperamenti (quatuor primarium qualitatum in corpore humano) ordine functionum.

Ventriculus si nihil alimenti appetat, est anorexia; si plus nimis, bulimia (fames lupina;) si absurda, pica; si assumpta, coquit imbecillius, fiunt fluctuationes, erumpentes sursum per singultus, aut per ructus; deorsum autem per flatus, aut etiam crepitus; si coquit prave, vermes; si omnino non coquit, et rejicit per superiora, nausea et vomitus; per inferiora vero, lienteria (intestinorum laevitas, quae recepta alimenta mox incocta reddit; cardialgia, seu pethora, torquet ac rodit stomachum, unde et rosio seu torsio stomachi dicitur;
[Gap desc: Greek word]
, laborans solutiore stomacho.

Si intestina non ejiciunt, (dejiciunt, exinaniunt, exonerant ventrem, non faciunt oletum, si alvus nihil excernit, est adstricta, seu consistit) dicitur constipatio; si cum torminibus (unde torminosus, qui patitur, torminalis, qui infert) in ilibus, ileos seu ileus (vulgo iliaca passio seu volvolus, ubi cibus excrementis permistus rejicitur ore;) si in intestino crasso seu colo, colica (colicus morbus;) si vero dejectio nimis est crebra, diarrhoea, (fluor alvi, cita alvus; foriolus eo malo laborans) profluvium, et resolutio ventris; si sanguinolenta, dysenteria, unde dysentericus; si pauca, et cum difficultate, aut inani conatu egerendi, tenasmus (vel tenesmus;) si sursum et deorsum, cholera;

Mesariacarum venarum obstructio dat inflationes, melancholicam, hypochondriacam, et lentas febres.

Ex hepate proveniunt hepatici morbi; quod generat sanguinem aquosum, intercutem, fit hydrops (hydropisis tympanites, aqua intercus;) si semicrudum,
[Gap desc: Greek word]
, cachexia, atrophia, malus corporis habitus, et consumens macies ex prava concoctione, et pallor; si nimis acrem, scabies, psora, pupulae, boae, furunculi; si occulta se malignitas admiscet, lues Venerea, morbus Gallicus lepra, elephantiasis.

Fel inficiens sanguinem, efficit auriginem, (flavum scilicet, aut nigrum icterum, morbum regium, arcuatum) gracili atem, tabem. Lien vero multas faeces colligens inducit (sinistro lateri

tumorem, et scirrhum (duritiem;) easdem autem derivans ad ani exitum, haemorrhoides, (sunt hae fluxus venarum cruentus) aliquando cum procidentia natium, aut fico.

Serum detentum diutius in ureteribus (canalibus vesicae) facit lumbaginem (debilitatem in lumbis;) in renibus et vesica, calculum et nephritidem; unde nephriticus; suppressa vero urina excitat ischuriam (lotii retentionem, suppressionem;) difficilis, dysuriam, (cum magno cruciatu;) guttatim exiens, stranguriam, (urinae stillicidium, substillum) sanguinea, cruentam mictionem; immoderata, diabeten, cum statim redditur, quod bibitur.

Assimilatio sanguinis delati ad membra aut nulla, aut paucula inducit macrorem; nimia, inflationes et inflammationes; quas vocant in tonsillis anginam (quando inflammatur epiglottis:) sub lingua ranulam: in venis varicem: in cute ubivis erysipelata (vulgo, et barbare erysipelas) seu ignem sacrum, Celso; prava, impetigines (infectionem et pruritum cutis;) in facie lichenes; in mento mentagram; alibi vitiligines, (lentigines) maculas subrufas, ad modum lenticulae; unde lentiginosi; in capite, porrigines (furfures, furfuraceas squamulas, unde furfurosus;) sed alopecia, (capillorum defluvium) calvities, canities, sunt a defectu humidi vitalis (Medicis Radicalis;) pleuritis (laterum, vel lateralis compunctio aut dolor) est inflammatio membranae, costas succingentis.

Supersluitates coctionum ascendentes ad caput, indeuq edefluentes in partes subjectas, faciunt destillationem, catarrhum, rheumatismum; quae si delabitur ad oculos, facit lippitudinem; si ad fauces, gravedinem; unde gravedinosus. Si ad tracheam, (fistulam pulmonum) raucedidinem; si exulcerat pulmonem, purulentaque excreatio adest, phthisin, (tabem, quae totum corpus extenuat,) unde haemoptici, sanguinem exspuentes. Peripneumonia est inflammatio febrilis pulmonum, cum difficultate spirandi; unde pulmonarius, phthisicus, tabidus. Si denique salsa illuvies detruditur ad articulos, arthritidem (articularem morbum,) quam vocabis in manu chiragram; in pede podagram, (unde podagricus, podagriosus, podager;) in genu gonagram; in coxendice sciaticam, (ischiadem, ischiacum, vel ischiadicum dolorem; morbum coxarium) quibusdam etiam lumbago vocatur.

Motus cordis intensus, dicitur palpitatio cordis; nullus, animi defectio; (deliquium) respiratio difficilis, anhelatio nimis frequens, vocatur asthma (unde asthmaticns et suspiriosus;) thorax ejecturus aliquid molestum, excitat vehementi commotione tussim: cerebrum sternutationem; at qui dormiunt supini, vel proni recubantes, facile infestantur anhelitu.

Sensu laesi sunt caeci et caecutientes; surdi et surdastri; et quibus est obtusus odoratus vel gustus; et qui stupent, ut attacta non dignoscant; interno autem sensu nihil imaginari posse,

est stupor; difficulter, hebetudo; absurda, delirtum; delirium vero cum adjuncta febri, phrenesis est, seu phrenitis, rabies (epilepsiae species; Medicis analepsis, et catalepsis, vulgo convulsiones;) cum tristitia, est melancholia; cum furore, mania; nihil reminisci posse, aut aegre, obliviositas est.

Involuntarius motus unius membri, est convulsio: Minutus et creber, tremor; cutem tantum stringens, horror; corpus rabide jactans, epilepsia [(printer); sic: epilesia] , (morbus comitialis caducus, sacer, sonticus, Herculeus;) obrigescens in membro, spasmus, (nervorum distentio et rigor;) tetanus (tetanicus morbus) rigor est colli; torpedo omnium membrorum seu ademptus toti corpori sensus, apoplexia, (sideratio, apoplexis;) uni lateri, hemiplexia; uni membro, paralysis, quae omnia proveniunt ab obstructione nervorum, et prohibito affluxu spiritus animalis; qui, si in cerebro ipso circumvagatur, est vertigo; hinc vertiginosus, apoplecticus, epilepticus, paralyticus, etc.

Somnus nullus, aut pauxillus, est insomnia; nimius, somnolentia; continuus, veternus; (lethargus, catalepsis, inexpugnabilis dormiendi necessitas) cum respiratione intercepta, et turbulenta somniatione compressoris alicujus, incubus; (ephialies, suppressio nocturna) surgens per insomnium et obumbulans, noctaembulus appellatur; vigilans introversis sensibus, et oculis inconnivis, et in animi raptu, exstaticus dicitur.

Alii ergo morbi faciunt dolorem, ut calculus; alii pruritum, ut scabies; et alii stuporem insensilem, ut paralysis; alii sunt acuti, citissime perimentes, ut pestis; alii lenti, diuturnitate affligentes, ut phthisis; alii palabundi, populares, et contagiosi, ut epidemia; et quaevis lues vaga; alii afflictant calore et frigore, ut in paroxysmo (accessu, accessione febris;) quae ideo querquera (hoc est frigida tremore) dicitur Gellio, cujus indicia, rigor, perfrictio, horror; quae semel tantum veniens, ephemera (diaria) nominatur; Est et aliquandiu durans, continua, repedans per vices, intermittens, colliquans, ardens; et haec rursus vel quotidiana; vel tertiana; vel quartana; vel denique pestilens, bubones, et carbunculos (anthraces) producens; aut tandem latenter penitissime ossa depascens hectica, haud curabilis.

Caeterum febris (febricula, febrilis ardor, calor) suos habet circuitus; venit, corripit, supervenit levi vulneri, incursat, oritur, accedit, consistit, perstat, torret febricitantem; desinit, recedit, intermittit, conquiescit, levatur, recurrit, redit et exacerbatur, minuitur, mitigatur, veterascit, evanescit, abigitur, depellitur, sistitur, tollitur, deducitur, discedit, est in decessione, sub decessu, etc. qui loquendi modi aliis quoque morbis accomodari possunt.

Cephalgia (cephalaea) infestat, totum caput; hemicrania, alteram partem capitis; odontalgia,

dentes et gingivas; acutissime, cum infantes dentiunt, quia gingivae scinduntur. Symptomata vero, affectus, effectus, accidentia morborum (Celsus vocat accessiones, quod ad morbos accedant, eosque instar umbrae comitentur) sunt, v. g. veternus lethalis: membra infrigidata: procidentia oculorum: excrementorum et retentorum vitia: suppressio, excretio, retentio immodica; appetitus abolitus: memoriae et sensuum laesio; difficilis respiratio, locutio, et pulsuum debilitas, syncope seu concisio, spirituum viriumque crebrae defectiones animi; nasus acutus, oculi concavi, collapsa tempora, aures contractae, crura disjecta, etc.

Enumerant, et amentantur miserias vitae humanae Plinius prooemio lib. 7. et ejusdem lib. c. 50. Plutarchus in consolatione ad Apollonium. Augustinus de civit. lib. 21. cap. 14. et cap. 22. ac 23. Idem lib. 13. cap. 10. quaerit, an vita mortalium mors potius, quam vita dicenda sit.

Desiderius. Satis est morborum illaetabilium; ad alia, quaeso, pedem convertamus. Mercuvialis. Paucos in censum vocavi, pro eo, ut agmen est innumerabile, quod ex infelici Pandorae pyxide evolavit. Sed tu, ne contagium vel per aures trahas, cum Pythagora
[Gap desc: Greek words]
(bonae valetudini) lita.

Desiderius. Hic enimvero Pythagoreum mc profiteor; et sanus ex morbidis abire cupio. Mercurialis. Averruncent Superi, ut te hinc abducam insanum; si quid sapimus; id modo sapiamus;

nam in monstra delabemur. Desiderius. Ubi Paroemiae? Mercurialis. Ibi, unde tu abire properas. Desiderius. Pando sinum, eundo colligam, quidquid sparseris. Mercurialis. A morbis corporis, verba transfer ad morbos animi, et optima habebis Dicta dicenda. Nos res exspectant, et quidem portentosae.

CAPUT XXXI. Vitia naturae, et monstra.

MOnstrum a monstrando dictum est, quod aliquid significando demonstret; unde et ostenta, portenta, prodigia dicuntur. Est vero monstrum seu res monstrosa universim aliquid praeter naturam, deficiens, aut excedens, aut a natura deerrante editum, et procreatum. Vel, ut in scholis loquuntur, est effectus naturae, qui deviat a recta consuetaque secundum speciem dispositione; quae deviatio, quo est major, hoc est res monstrosior; nam prodigii mensura, est erroris magnitudo; hinc majus portentum:

Si mulier vitulum, vel si bos ederet agnum;

quam si puer sit capite arietino, vitulus humano, ovis bubulo, etc. Ejusmodi inconsueti naturae effectus in omni reperiuntur genere rerum.

In Elementis portentosa meteora sunt, cum pluit sanguine, sulfure, lapidibus, ranis et aliis insolitis; cum igniti globi decidunt; aut ardentes

clypei per aerem transcurrunt; cum acies armatae visuntur in nubibus; cum amnes retro fluunt, nullo terrae motu impulsi. In metallis quoque et lapidibus inveniuntur ostenta; itemque in vegetabilibus, ut cum triticum degenerat in secale; imo in lolium; hordeum in aegilopem, (festucam Plin. quae enecat frugem;) avena in avenam fatuam, etc.

Monstra in animantium genere varie accidunt, deflectente natura ab ordine suo, et lege. Quod ut penitus intelligas, ex physiologia praemittendum est, in generatione animalium quinque potissimum concurrere. Primum est, virtus formatrix semini inhaerens, moreque opisicis corpus membratim delineans et effingens; quae si aberrat; nascuntur hermaphroditi, seu androgyni, ambigui sexus.

Secundum est, materia ipsa, ex qua foetus coalescit; nam seminis confusione et mixtione oriuntur varia monstra, in mari praesertim, semihomines et semibestiae; item bigeneres, ut muli ex asino et equa: leopardi ex pardo et leaena; hybridae ex fero sue et domestico, etc. ejusdem penuria, aut defectu progignuntur monoculi, unipedes, aliisque membris defecti; item nani, pumiliones, et breves homunculi, Pygmaei, quorum tota cohors pede non est altior uno; ex ejus quoque redundantia procreantur vasta mole gigantes, Goliathi, Polyphemi, etc.

Tertium est, foetus receptaculum, quo continetur in utero. Ita quaedam animantia sortiuntur

plura membra, quam naturae cursus postulat, unde sunt partus bicipites, etc.

Quartum est, primarum qualitatum (scilicet caloris, frigoris, siccitatis et humoris) complexio; ex quarum temperatura, animantium salus, integritasque dependet; quarumque asymetria, seu excessu, defectuve, aut intemperie contigit, ut quibusdam infantibus accresceret barba, pueris cani.

Quintum est, regionis, aeris, aquae constitutio, diversusque siderum influxus et afflatus; unde Africa dicitur monstrorum parens; et in Alpibus magna est strumosorum copia. Et populi quidam Scythiae dicuntur tam insigniter auriti esse, ut auribus se totos contegant. In India quidam Sciopodes vocantur seu umbripedes, qui uno instructi pede, sed tam lato sunt, ut ejus se umbra contra Solis aestum defendant. Arimaspi et Cyclopes unum in fronte oculum gerunt; alii sine cervicibus oculos in humeris habent.

Praeter allatas monstrorum caussas, est parentum vis imaginandi, seu facultas imaginatrix, quae, quas absurdas ac peregrinas formas concipit, foetui imprimit; sic gallina ovis incubans, milvi aspectu perterrita, pullos exclusit milvino capite. Sed quia peccata seu vitia, a naturae lege aberrantia, infinitis modis contingere possunt, quis est, qui percenseat omnes monstrorum caussas?

Caeterum monstrosa plurima et portentosa non tam naturae erroribus, quam Divinae voluntati,

aut Daemonis artibus imputanda; Dei est, prodigiosa Nabuchodonosoris in bovem transformatio, et uxoris Loth in statuam salis conversio, etc. Acherontici vero artificis est, variis praestigiis monstra, v.g. lycantropos mentiri et repraesentare.

Quod autem narrant de longaevo et unico Phoenice, ave exurente se ipsam, et reviviscente e cineribus; item de Pelicano restituente vitae pullos a serpente occisos; et de boa, serpente ad 120. pedes excrescente, integrosque devorante cervos; et de hydra septicipite; et de gryphe volucre quadrupede; et de harpiis obscoenis avibus; de salamandra ignem extinguente; et de centauro semihomine et semiequo; de Geryone tricorpore; et de Pygmaeis cum gruibus belligerantibus, etc. videntur magna ex parte fabulosa.

Fauni vero et Satyri, homines silvani et hirsuti, semiviri et semiferi; Tritones item, et Sirenes, ac Nereides, si figmenta non fuerant, daemonia fuerunt, aut monstra, de pecudum marinarum genere; uti et monstrum Sphinx, volucris pennis, pedibus fera, fronte puella. Curiosa de monstris habet Gaspar Schottus in sua Physiologia curiosa. Mirabile in Gallia monstrum natum est anno 1639. Erat fexu masculum, forma venusta: cui a pectore adusque umbilicum duo corpuscula annexa, sibi mutuo cohaerebant. Amare se invicem videbantur, unde creberrima oscula. In somno capiendo vices mutabant; vigilabat alter, altero dormiente.

Quoties hilaritatem unus prodebat risu, tristitiam alter prae se ferebat ejulatu. In baptismo, uni nomen Ludovici, alteri Philippi datum. Hinc conjectorum vaticinia de futura inter Reges Hispaniae et Galliae, cognomines, concordia. Caeterum Anthropophagi, aliique mortales, bestiis propiores quam hominibus, vita et moribus sunt monstrosi.

Desiderius. Quos ego quidem variis figmentis et metamorphosibus a Poetis expressos arbitror, dum crudelem Lycaonem, in lupum: curiosum Actaeonem, in cervum: procacem Jovem, in taurum: duram Nioben, in lapidem: maledicos Lyciae rusticos, in ranas: superbas Pierides, in picas; loquacem Prognen, in hirundinem: impurum Tereum, in upupam: vetulam Hecubam, in canem: voluptarios Ulyssis socios, in porcos: protervum quendam puerum, Cercri illudentem, in stellionem: alios, in alias bestias, quibus moribus affines erant, mutatos finxerunt. Mercurialis. Enucleasti hunc corticem. Nos eam, quam dixisti, Deam frugum reverentius tractabimus, a qua prima agrorum cultura profluxit. Quare transeamus ad artes rusticanas.

CAPUT XXXII. Rusticanae artes, primumque Horticultura.

REs rustica seu Georgica varie distribuitur. Marlo divisit in cultum agrorum: curam hortorum sive arborum: tractationem pecoris: procurationem apum. Secundum Varronem, ratione terrae, discriminatur quadrifariam; aut enim ager est arvus, id est, sationalis: aut sativus seu consitus (aptus arboribus:) aut pascuus seu compascuus, herbis tantum et animalibus vacans: aut floreus, serviens hortis et floribus. Columella sex partes constituit rei agrestis: agriculturam: vineaticam (curam vinearum:) pecuariam: pastionem villaticam: rem hortensem: rem arborariam. Nos cum aliis tripartitam faciemus, scil. curam hortorum, et vinearum: agriculturam seu cultum agrorum: et tractationem pecoris, quam vocant Bucolicam, seu Pecuariam, et Pastionem villaticam. officina ruralium operarum est villa, cum hortis agris pascuis.

Instrumenta hortensis curaturae sunt: ligo ad fodiendum; pala (plana et concava) ad inutiles herbas et quisquilias ejicendas: rastrum (restellum) ad planandum et corradendum; rutrum ad complanandum et runcandum solum: sarculum ad sarriendam et evellendam glebam

duriorem, exstirpandas arbores et frutices; irpex (
[Gap desc: Greek word]
) ad herbas ruri conquirendas; bacillus ligneus ferro obductus ad foramina sacienda pro plantatione; bipalio plura uno ictu terrae im primuntur; volvulus, (lignum teres instar cylindri) quo solum aequatur; vehiculum (curriculum) trusatile ad evehendam terram ejectitiam; vimen ad alligandos frutices; ferculum stercorarium ad portandum res omnes thortenses; furca tricomis, vel tridens spargendo fimo; culter aptando ramulo insititio; cannabis linumve impexum, obligandis insitorum stolonum fissuris, et ceratum iis inunguendis; marra abradendo musco ab arboribus, et exscindendis herbis inutilibus; falcula ad putandum; forfex ad tondendum, et abscindendos nidos erucarum ac papilionum; uncus ambidexter, redunco rostro, ad ramos partim trahendos, partim rescindendos; harpagium ad rigandum; scalae ad amputandos altiores ramos, et poma legenda; pileus stramineus, vel testaceus, ad defendendas plantas a gelu; ligneae tegetes, aut crates scirpeae, ad novella germina adversus nocturnum frigus tutanda; serra tenuis, et acuta, non nimis profunde dentata, ad praecidendum arboris caudicem, aptandum insitionibus; (lupus est serrula manubriata) nec non securicula in usus varios; denique terriculamentum fugandis avibus.

Horticultura exercetur ab hortulanis, vel eduliorum caussa in olitorio et pomario; vel deliciarum ergo in viridario et topario.

Hortos sepimus sepimentis, sive humilioribus, ut sunt agger, praestructa fossa ex congestitia humo factus; maceria e congerie lapidum acervata; vacerra ex una et altera pertica, constructa; areolas (ut in cepinis fieri solet) canteriolis munimus. Sive altioribus, ut est sepes e sudibus et vitilibus, et palis latioribus perforatis, trajectisque per eos longuriis; seu implicatis virgultis plexa; vel ex arborum truncis humi defossis, et-vivis e frutetis; vel plancae e ligneis tabulis coagmentatae; vel denique murus e caemento et calce structus.

Olitor, saturus olera, elapidat terram, stercoratque; tum fodit, ligone, aut bipalio (bidente,) addaggeratque pulvinos pala, et spargit semina per areolas, consarritque et resarrit (unde sarritio, sarritura) rastellis, tum rigat; post exherbat, hoc est, runcat, et eruncat, vellit, elidit, necat, manibus aut sarculis, adnatas vitiose herbulas, (pravas et inutiles herbas, cum tenerae sunt) nam factae aridae rixantur, ac celerius rumpuntur, quam sequantur. Tandem colligit matura oluscula subsecando, aut evellendo, aut effodiendo; quaedam exolescere, et in semen maturescere, seu olescendo summum cacumen tangere sinit.

Arborator (pomarius) plantat seu arbustat plantarium, (frondator frondat) dum conserit seminarium semine fructuum; aut depangit (pangit in terram taleas) surculos e ramis praecisos, (praecidaneos Varron.) aut serit vivas radices, (plantas cum radice inserendas, insititias,

plantarias, novellas arbusculas,) decora serie (unde insitio, consitio, consitura, insitus, us, insitor, consitor, plantator, plantatio:) quidbus diffissis inserit surculos, insitosque oblinit emplastro; dehinc scalpro (falcula, secula Varroni, arboraria, putatoria, insitiva, cujus ductu, non ictu conficit putationem) putat, resecat, circumcidit, deputat germina: exputat, stolones: abnodatque nodationes; et amputat, si quid arefieri coeptum est.

Producuntur autem et propagantur plantae hunc in modum: quaedam proveniunt sponte; aliquae per semen; aliquae per insitos stolones, malleolos, taleas, ramulos, idque insitione, delibratione, inoculatione seu implastratione, cum scilicet resecta et fissa arbor vel resectos surculos accipit; vel inter librum et materiam semina admittit; vel gemmas cum exiguo corctice in partem sui delibratam recipit.

Depurgat etiam et emuscat muscosas, formicosas, vermicosas arbores a musco, erucis, araneis; sideratas vero, (carbunculatas, unde carbunculatio) cariosas, steriles, effoetas; vel ablaqueat (seu circumfodit) aut summatim, aut profundius; rursumque circumaggerat; vel stirpitus eradicat; recisa siquidem, aut etiam excisa, repullulant, iterumque in materiam frondemque se effundunt, excurrunt germinationes, supernascuntur caules, et circumnascuntur; evulsa non refruticantur, nec surculos emittunt, nec iterum excrescunt, egerminant, progerminant, repullulascunt. Est

vero morbus plantarum, articulatio, cum tenera germina seu germinum nodi laeduntur; vermiculatio, cum vermibus roduntur; sideratio, cum vaporum siccitate moriuntur.

Idem collucat succisis arboribus locum, lucem immittendo; sublucat, ramos earum supputando; interlucat easdem per intervalla, deputando, et dumeta exscindendo, ac sequendo runcina sive vanga (aut runcone, Palladio) seu falce silvatica, Varro falculam ruscariam vocat; pondus gravidum ramorum, scipionibus suffulcit.

Maturi (maturati) fructus, aut decidunt ultro; aut carpuntur manu strictoris; aut decutiuintur pertica, si quo manus non pertingat: aut excutiuntur quassatione arboris, et colliguntur a legulis; sed durabiliores sunt stricti cadivis aur caducis; serotini praecocibus (praecoquis, praematuris;) vegeti vietis; et conditivi, crudis ac immaturis.

Eduntur aut recentes (aliquando cum termite devulsi:) aut fracidi: aut torridi, ut ficus aridae, et uvae Solem passae, majores et minores, etc. quidam vero natura sua duracini sunt.

Postquam est olivatum in oliveto (olivae lectae ex olea tempore olivitatis,) oleum inde exprimitur in trapeto; aut mola olivaria (aut etiam decapulatur, de vase in vas transferendo) in olearias ampullas seu lecythos; amurca (crassamentum, sedamentum) subtus subsidens una cum fracibus (faecibus) abjicitur. Laudatur viride; vituperatur candidum, crudum, omphacinum.

Drupae sunt olivae nondum edules; colymbaaes conditaneae; samsa vel sansa, ae, ossiculum. Liquor oleaceus elicitur ex variis seminibus, (ut lini) herbis ac nucleis; magma, atis, est olei recrementum, et crassamen.

Topiarius apparat viridarium (violarium, rosarium) e selectioribus floribus, rarioribusque plantis: quales sunt florum: lychnis Chalcedonica: trachelum Americanum: (vulgo flos Cardinalis) flos passionis, (alius a granadilla:) flos Mexicanus, seu Peruanus: flos Africanus: iris Susiana nigri coloris: campanula Hispanica: plantago rosea: leucoium: onobrychis: millefolium, etc. Herbas triplici genere in suas quasque areolas distribuit: Medicas, Escarias, Coronarias. Idem exornat hortum topiario opere, id est, amoenis ambulacris, virentibus pergulis ac stibadiis; denique salientibus fonticulis, et hydraulis.

Plantarum vero et arbuscularum rariorum sunt: syringa alba et caerulea: sambucus aquatica: cisthus seu ladanum: anagyris, sive laburnum: mali Punicae, Medicae, laurocerasi, lauri, cypressi, ficus, colutea vesicaria, Canna et ficus Indica, rosae Damascenae, seu moschatae, centifoliae; poma amoris: stramonium vel stramonia: balsamina, (officinis viticella vel momordica) ruscus, myrtillus sabina vel savina immortali coma virens: rhododaphne seu nerium, officinis oleander.

Idem areas digerit in pulvillos et toros, quorum extremitates (margines, ripae) vestricibus

herbis et plantis investiuntur (ut spica nardi, lavandula, ruta, salvia, thymo, buxo, bellide, serpillo, porro, amaraco) quae tondentur, ut tonsa lentius succrescant.

Semitas seu vias ambulatorias arena conspergit, nec raro corticibus quernis molitis, postquam usibus alutariorum jam satis inservierunt; quae inutiles herbas sua interimunt acrimonia; consternuntur et semitae lapillis variegatis; item glarea; aut ruderantur.

Series arborum in quincuncem aut quaternionem, disponitur, inter quas ab utroque latere ambulationes instruuntur; aliquando pulvilli anfractibus miris ingredientes fallunt, dicunturque labyrinthi. Ambulacra, uti et pulvinos exornant variae effigies ex herbis aut fruticibus efformatae, repraesentantes insignia, et arma gentilitia, horologia, et animalia. Huc serviunt ligustrum, spina seu uva crispa: ribes seu baccae S. Joannis: genistae, prunus silvestris, oxyacantha, seu spina acuta. Sunt autem areae ita formandae, ut runcantium manus ad dimidiam latitudinis partem facile perveniat.

Desiderius. Ita me Volupia, et alma florum Dea amet Flora, ut tu, hac dissertatione tua hortensi, sensus rapuisti meos, et alterum pene Hortensium reddidisti. Mercurialis. Aliud est aures pascere, aliud oculos; quibus ut plusculum demus, en chartam typica pictura subjicientem aspectui, quidquid de cultura rei hortensis [(printer); sic: cultura de rei hortensis] disseruimus. Desiderius. Respiremus hic parumper,

et picta [(printer); sic: ] viretorum utroque perambulemus lumine. Mercurialis. Tantillam moram non abnuet Pales, agrorum Diva, quam mox invisemus. Vides hic, quanta herbarum, florum, fruticum, arbuscularum hortensium multitudo, quanta varietas, de quorum multis antiqui Latini, imo Graeci quoque, quanquam addictiores rei hortensi; ne per somnium quidem. Unde igitur nomenclaturas nobis suppeditarent? Desiderius. O amoenam Veris faciem, o floridam Zephyri familiam, vel in papyro spectandam? quam multarum plantarum nondum meminimus. Mercurialis. In transitu, quod saepius monebo, sumus; in oculos quae magis incidunt obvia, in sermonem quoque cadunt.

Quid referimus ex hortis? Desiderius. Fragrantiam in naribus. Marcurialis. Pomum ego unum in manu, oculis, animo fero. Desiderius. Nihil conspicio. Mercurialis. En malum Punicum seu granatum, in medio apertum; lege literas cortici inscriptas. Desiderius. Lego: Tot Zopyros. Quid sibi haec verba? Mercurialis. Darius, Persarum Rex, tot sibi fideles optabat ministros, et Zopyri (qui vulneribus sibi inflictis Babylonem cepit) similes, quot in pomo illo grana continerentur. Desiderius. Regie dictum, votumque. Marcurialis. Nos a Rege ad rusticos abeamus.

CAPUT XXXIII. Agricultura seu Agricolatio.

UT varia sunt rusticorum officia, ita varia sunt instrumenta et nomina. Dicuntur enim agricolae, agricultores, ruricolae, aratores, coloni, villici, pastores, olitores, messores, colligatores, fossores, venitores, vitisatores, vindemiatores, foenisecae, frondatores, arboratores, sartores a sarriendo, occatores, operarii, procuratores, praediatores, pecuarii, porculatores, porcularii, mellarii, columbarii, oviarii, caprimulgi, equimulgi, bumulgi, gallinarii, pullarii, jugarii, salictarii, bubulci, subulci, opiliones, caprarii, armentarii, agitatores jumentarii, asinarii, equarii, camelarii, anserarii, etc.

Instrumenta rustica, praeter superius enumerata, sunt usurpatiora: flagellum, sudes, palus, vallus, linter, aqualiculus, vectabulum, carruca, sarracum, plaustrum, traha, mulctra, (mulctrale, mulctrum,) sinum, haustrum, urna, pedum, cribrum, cribellum, dolia seu vasa olearia, amurcaria, vinaria, frumentaria, crates scirpeae, sacci, labra, infundibula, situiae, trullae, matelliones, alvi, molae trusatiles, quarum manubrium dicitur molile: et asinariae; pila fabacea et fararia: subjugia, strata et instrata, ac ornamenta, equis, bubus, asinis, etc. Nec non torcularia, cuppae, paviculae, nasiternae, corbes et corbulae, occae, ligones, praela, aratra, (simplex et auritum) furcae

tricuspides ac tridentes, aut bidentes, tricornes et tricuspides ac tridentes; cauteria, seu castratoria ferramenta, et tonsoria: mallei: falces messoriae, stramentariae, foenisecae, putatoriae, arborariae ac silvaticae, pastinum, merga, dolabra, sparta, modii, semodii, secures, fiscinae, fiscellae, quali, cola, restes. Per instrumenta aratoria JCti intelligunt equos, boves, asinos, aratra, currus, etc.

Agricola colit agrum panis causa, campestrem, collinum, montanum, macrum, pinguem, medium utriusque; (limosus inutilis est ad tractandum) hoc est, praeparat arvum sementi, et obserit semine, frugesque demetit, ac exterit.

Jam coloni officia sunt. Colit agrum vel fundum, imperat arvis; exercet incultum et rude solum; quandoque derelictum, desolatum; aut rus jam ante cultissimum. Praeparat arvum, dum in solo inarato extirpat vepres, aratumque stercorat; quem in usum, sterquilinia seu fimeta ex vario fimo, bovino, caballino, gallinaceo, suillo (quem, seu quod, succerdam vocant) aggerantur; commendatur stercus seu fimum anniculum, requietum, maxime triennale, ut fiat ager restibilis, (qui quotannis restituitur) idoneus conseri farreo spico, biennii tempore. Sed Vervactum (quod alternis annis relinquitur, et perseritur: aut paullo levioribus sationibus seritur, quae minus exugunt terram; et Novale, (quod primum exercetur, seu praescinditur) quia requieta et feracia

sunt, nec exucta, haud indigent stercoratione. Succedat autem sationi serenitas, et temporis clementia, tum enim citissime prorumpent semina. Fundorum septa, dicuntur Tutelae, quarum quatuor genera. Naturale, obsitum vircgultis ac spinis; agreste, ex palis et virgultis implication; militare, ex fossa et aggere terreo; fabrile, videlicet maceria, ex lapide, vellaterculo coctili cut crudo. De qua re paullo supra.

Arator bobus junctis ad aratrum, et agitatis stimulo, tenet laeva stivam, ne inter arandum deliret, dextra vero rallam, qua amoveat glebas; interim vomer insertus burae vel buri, ac dentali, proscindit (rostrando vel rostrante ferro) terram liratim, seu facit sulcum aut liram, (Porca est cumulus seu terra editior inter duas liras intercepta;) quo peracto, fit versura, toties redeundo sulcatim, donec jugerum (cujus minima pars dicitur scrupulum, decem in longum et latum pedes continens) sit absolutum, fimuque subaratus; tum enim rursus abjugat, seu abjungit.

Fundum sic peraratum (inversum, subactum,) aliquanto post ffringit, seu arando iterat ac tertiat; atque, si glebosus est, inaequat, (glebas frangendo) sive cylindris supervolutatis, sive occis (crate, pectine) tractim raptatis. In uliginosa humo facit elices seu colliquias, ad derivandam uliginem, demumque habet arvum, agrumque paratum. Lassatum vero et defatigatum, denuo stercorat, (ut fiat stercorosus) aut urit crematis stipulis.

Hinc sator seminat jugeratim per areas frumentum sementicum; (quod non sit plus, quam anniculum, ut comprehendat citus, e terra exeat, et in segetem prodeat, peractaque seminatione vel satu, inoccat; tum sarrit sata, dum fruticescunt, ne a zizaniis (qualia sunt tribuli, vicia, lolium, lappae) suffocentur. Frumentum sementicum, Vere satum, dicitur alicastrum; miscellaneum farrago.

Quando segetes flavescunt, messis adest; ubi \messores demetunt frumenta falcibus messoriis; demessaque disponunt manipulatim, colligantque tomicibus, aut vinculis stramineis; et congerunt acervatim per denas, quindenas, etc. injiciuntque prehensos merga plaustris, constringuntque malo cerealt, et convehunt in horrea; aut saltem congestant in nubilarium, spicilegio relicto egentibus, stipula vero pascuis. Ita semen respondet, et redeunt fructus. Et ut nihil horum ignores; scias, quod alibi quoque monui, segetem dici id, quod aratum et satum est; arvum, quod aratum, necdum satum. In segetibus, quod culmus extulit, vocatur spica, quae, si mutila non est, habet glumam, seu folliculum sive thecam grani; et aristam, seu apicem e gluma instar acus eminentem. In frumento primum est herba; quae deindje fastigiatur in stipulam.

Tum tritores (cudentes,) triturant frumentum flagellis in area, (olim tribulabant, hoc est, tribula vel tribulo exterebant seu exculcabant) excussaque grana subjactando ventilabris emundant a paleis; et pennato verriculo expurgant

ab aceribus; (panis enim acerosus quem delectet?) et secernunt incerniculo a recrementis; denique post trituram insipant (immittunt) saccis frumentariis, et inferunt oputentiores granariis, pauperiores cameris; hostem metuentes cryptis; stramenta et stramina religantur in fasces.

Hereditarius possessor fundi elocat quandoque colono praedium (locator conductori) pro annua pensione; aut usumfructum mancipi. seu mancipio ad aliquot annos: (ubi praedes postulari et accipi solent) aut partiario ad dividendos proventus: aut villico ad villicandum pro condicta [(printer); sic: candita] mercede; unde ager scriptuariut, fructuarius, usufructuarius, decumanus, vectigalis, immunis. Praedium clientelare vel beneficiarium, vulgo feudum dicitur. Emphyteuta, qui locat; emphyteusis, est jus emphyteuticum; cliens ipse fiduciarius, perpetuarius, Ciceroni dicitur, accepisse fiduciam; pecora ipsius dicuntur colonica. In villa, (cujus partes tres, Urbana pro domino: Rustica pro villico et familia, ubi stabula et instrumenta agrestia: Fructuaria, continens foenilia, palearia, cellas, olearias, torcularias, defrutarias, vinarias; granaria, horrea, furnos) praeter diversa stabula, erunt tectae porticus, in quas plaustra subduci, ubi instrumenta rustica asservari, lignorumque strues erigi possint. Villici est (cujus uxor villiea dicitur; Casaria est mulier custodiens casam) auctoritatem imperandi habere, somni potusque inebriantis parcum esse, opus exigere, familiam et disciplinam agrariam observare: villicationis

et rusticationis peritiam apprime callere, ut intelligat, quidquid ad rem rusticam pertinet; qualia sunt; nosse tempora sativa, far pinsere, faces incidere, candelas sebare, fossas tergere, stercoratam cortis colluviem erivare, vias publicas munire, privatas et secretas circumsepire, easque clathris seu obicibus clathratis, aut transennis ligneis, aut cratibus, aut gerris vimineis claudere, lignatum ire, ligna caedere; caesa, cuneata, aut etiam secta, in struem seu congeriem componere; (unde lignatores, xiloromi, sectores iignarii) runcare segetes, aut cas nimium luxuriantes, in primis herbis depascere; angarias item, si qua ejusmodi onerum vehendorum aut bajulandorum necessitas villae est imposita, fideliter praestare, ac exhibere. Veteres ajebant, nequam esse agricolam, quisquis emeret, quod ei fundus posset praestare; imalum patremfamilias, quisquis interdiu faceret, quod noctu posset, nisi intempestate coeli coactus. Pejorem, qui profestis diebus ageret, quod feriatis deberet; pessimum, qui sereno die sub tecto potius operaretur, quam in agro. Desiderius. Oracula omnibus ruricolis inculcanda; sed audi; quem balatum, mugitum, grunnitum, ruditum, hinnitum, latratum percipere mihi videor? Mercurialis. Hic chorus, et hi cantores, nunc symphonia sua nos vocant. Interea de melioribus Dictis hinc auferas tecum. Ut quisq serit, ita metet. Inalienam messem mittis falcem. Fertilior seges est alieno aut vieino

in aervo. Mihi nec seritur, nec metitur. In saxis seminaes. Littus aras. Sterilem fundum ne colas.

CAPUT XXXIV. Bucolica, seu Pastoritia.

DIximus supria, Pastoritiam dividi in Pecuariam, et Pastionem, praecipue Villaticam; nam Pastio duplex est, Villatica, et Agrestis; per illam educantur animalia in villis; per hanc in silvis. Pecoris nomine intelliguntur greges, armenta; sylvestres, domesticae animantes, aves, pisces. Pecuariae, sunt partes tres. Prima est, de minore pecore; ut sunt ovis, agnus, capra, hircus, haedus, sus, verres. Secunda, de majore; quales boves, vaccae, asini, asinae, equi et equae. Tertia de illis, propter quae fructus capitur, tametsi ex eis non capitur, ut muli, hinni, canes.

Pecorarius est, qui pecorum cura victum quaerit in villa pecuaria, puta lactariis, (vulgo lacticiniis) lanicio, et carnibus. Providet ergo, per pecuarios servos, pecoris foeturam, stabulationem, pabulationem. Pecudes foetant feliciter, si matrices seminis sunt boni.

Stabula sunt, ovile, caprile, agnile, suile seu hara, equile, bubile; et caulae seu mandrae tralatitiae, quibus solet includi noctu ovinus grex, ad agros, ejus stercore saturandos seu laetificandos. Alicubi pastoritia turba, mapalia sua carrucis circumvehit.

Pabula sunt, vel recentia pascua, quo greges et armenta, per publicos actus seu vias, solent agi, prodigi, pelli, et propelli, inque pascuis locis pasci; et, si unus pastui non sufficiat, hinc inde dispesci. Vel domi ministrata. herbacea, palearia, stramentitia, interdum et frumentacea. Vesperi ex pastu seu pastione depelluntur, et coguntur domum.

Prata dicantur foeno: quae si fuerint siccanea, irrigantur corrivatis rivulis. Ubi gramen desectum est seculis. aggregatur per strigas aut strias; superiore parte siccatum versatur, et corraditur rastris in cumulos, et acervatur; alicubi bidentibus in metas sen pyramides, exacutos scilicet vertices; denique vectatur vehibus ad foenilia. E renascente gramine, fit chordum, (serotinum, secundarium seu autumnale gramen) quod autumno secatur. Siciliunt prata, qui, quod relictum in foenificio, subsecant, unde sicilimentum Catoni.

Bubulcus seu bubsequa exhibet pabulum suis bubus, (bubulo pecori) dum in praestegis, aut quibuscunque septis stabulantur, idque in praesepi vel cratibus. Equiso, seu equarius, agaso, camelarius, mulio, suo equino, asinino, mulionioque armento; subulcus vero suibus suis in aqualiculo; caprarius pascit capellas virgulis frondium; Pecora luxuriantur, et luxuriant in campis, vituli vitulantur; bovinari obsoletum et antiquatum est.

Opilio instructus pedo et flagro, ac molossis, quos contra lupos communit millo, educit pastum

oviariam suam, (gregem ovium) insignitam charactere peculiari, et numeratam, non sine peculio. Tempore tonsurae (unde vellera et vellumina conglobata) oviculae lavantur (alias quoque perluuntur) ut a scabie integrae praestentur; et a tonstricibus tondentur, seu lanantur, vellusque detonsum lanariis venditur.

Vaccae praebent lac, quod villica mulgendo excipit, mulctra seu mulctro; e mulctrali infundit sinis (sinibus, sitellis, camellis) per colum; postridie demit pinguedinem, seu florem sive cremorem, lacti innatantem, indeque conficit succussatione seu jactatu aut agitatione butyrum, (inde butyratum, et ebutyratum Pent.) remanente primum lacte seroso seu agitato: item oxygala vel oxygalate. Coagulum est lac gelatum et concretum: Colostrum, quod post foetum mulgetur, et ab eo sugitur. Dicunt ex liquidis omnibus, quae cibali causa usurpantur, nullum esse lacte alibilius.

E secundario lacte, densato ope coaguli, formantur in caseariis formis, aut casei, vaccini, caprini, ovilli; aut pressae manu fola metae, iterum defluente sero; tandem desiccantur casei in caseali; qui laudantur, dum vel recentes, molles et mustei; vel acres et inveterati: maxime si caeci, et solidi; non item, si oculati, pumicosi, fistulosi, spongiosi, sapore fatui; conficiuntur etiam casei ollares.

Pecudes destinatae mactationi, segregantur ab aliis, obesantur opimanturquiue sagina, in saginario, pastore obsipante escam; utque facilius pinguescant, genitalia illis inciduntur; unde arietes majales, porci castrati, capones aliaequiue aves altiles, quas pinguesaciunt fartores fartilibus offis et turundis. Serarii porci appellantur a sero lactis, colluviares a colluvie, pistrinenses a sagina pistrinae.

Quia vero pecudes quandoque fiunt morbidae (nam oves sunt pulmonariae, laborant mentigine, scabie, hirudinibus in jecinore, sues grandinosae a grandine, cum sub lingua venulae variosae nigrescunt, et totum corpus inficiunt. Boves coriaginosi, seu coriagine laborantes, ob vitium pellis, tergo adhaerentis, equos hippomane infestat, etc.) Veterinaria medicina non est ignoranda illi, qui rem curat pecuariam. Pecudum rejiculae sunt, quae propter aetatem aut morbum rejiciuntur.

Pecoribus accensentur aves cobortales, quae in cohortibus, gallinariis, columbariis, aviariis, ornithonibus, et ornithotrophiis aluntur, et e quibus plumae velluntur, pro lectulis et culcitris explendis. Deinde pisces, qui asservantur in piscinis, seminariis, vivariis, seclusoriis. Gallina facit ova, cum parit: pullos, cum exculudit; pullastri sunt in genere gallinaceo, quod nani in hominibus.

Quodlibet pecus recte parabitur, et habebitur, si aetas in eo, si forma seu qualitas, si seminium consideretur, quae omnia ad emptionem

referuntur. Post emptionem, si scienter alatur, si foeturae, nutricationis, sanitatis sedula fuerit adhibita procuratio. Oves (pecus ovillum) probantur ab aetate, si neque vetulae sint, neque merae agnae. In forma exquiri solet corpus amplum, lana non modica, eademque mollis, villi alti atque densi, circum cervicem et collum praecipue; venter lanosus, crura humilia. Genere praestantes olim ducebantur Milesiae, Calabrae, Appulae, et potissimum Tarentinae. In ariete laudatur altum procerumque corpus, frons ampla: intorta cornua et ad rostrum prona: ravi oculi lana operti: aures latae, pectus, scapulae, clunes lati: venter promissus, testes ampli, cauda densi velleris, et prolixa. In ovilibus pavimentum sit eruderatum, et proclivum, nam uligo scabritiem ovibus importat, et lanam ipsarum ungulasque corrumpit; aestrate diluculo conducantur pastum, ut tondeant orulenta gramina; sub aestum diei medium, compellantur in umbram; desectis frumentis, caduca spica saturandae; sic reddent, in annum venturum, opimam segetem, obtritis stramentis, et fimo suo. Arietes (sicut aliae pecudes) admissarii dicuntur, qui ad sobolem procreandam, seu progenerandam, ad agnam admittuntur; castrati, quibus testiculi sunt adempti, vocantur verveces; et ex his sectarius est, qui, gregem agnorum praecedens, ducit; oves foeminae maritantur post bimatum. Agni a matre seu

lacte depulsi tenerius sunt nutricandi: agnelli, serotina foetura nati, dicuntur chordi.

Caprae sint firmae, magnae, corpore laevi, crebro pilo, uberis maximi, lactis abundantissimi, simillimae hirco, et sub rostra duas habentes mammulas seu papillas, ex ipsarum faucibus dependentes. Hircus sit amplissimo corpore, cruribus crassis, plena et brevi cervice, gurgulione largiore, flaccidis et praegravantibus auribus, exiguo capite; nigro, denso, nitido, molli, et longissimo pilo. Nomen habent caprae a carpendo virgulta, frutices, arbusculas, rubos; gaudent saltibus, dumetis, collibus.

Suibus volutabrum pro cubili, et anima pro sale est, quae carnem servet, ne putrescat. Scrofae seu porcae sint longissimi status, unicolores potius, quam variae, et multiplici partu foecundae. Verris venter sit promissus, clunes vasti, nec crura procera, nec ungulae; ampla et glandulosa cervix; rostrum breve, et resupinum. Porculi post bimestrem nutricatum, seu porculationem, a mammis removentur, et delici nominantur. Porculatoris est curare, ut, quamvis porcus sit immundum et spurcum animal, ejus tamen stratum praestetur mundum, crebriore purgatione.

In genere bubulo quatuor sunt gradus vitulorum, juvencorum, boum, novellorum, vetulorum. In primo, sexus discernit vitulum a vitula, in altero, juvencum a juvenca, seu junice; in duobus ultimis taurum a vacca. Sterilis

vacca, dicitur taura; praegnans, (foetans, foetificans) horda. Taurus mas est, et admissarius vaccarum, differt a castrato, quod sit ipsi torva facies, aspectus vegetior, breviora cornua, torosior cervix, ventre aliquantum substrictiore. Jugatorius est, qui jugo subditur. In emptione attenditur, ut sint boves porrectis lateribus, proceris et robustis cornibus, latis et crispis frontibus, oculis magnis, hirtis auribus, compressis malis, dorso recto et plano, vel etiam subsidente; non gibbero; patulis et resimis naribus; cervicibus torosis ac longis; palearibus a collo ad genu dependentibus; corpore bene costato; bonis rotundisque clunibus; cauda profusa usque ad calces; inferiore parte frequentibus pilis subcrispa; compactis cruribus et brevioribus, genibus eminulis; pedibus non latis, corio non aspero, aut duro.

Ex Asinis olim commendabantur Arcadici; silvestres dicuntur onagri; animal plagarum, penuriae, laboris et famis tolerantissimum, morbis non facile subjectum, esuriens tamen negligit fustem; a quo stulti petunt lanam; notum est Proverbium, asinus ad lyram.

Equos (quorum aetas a dentibus amissis deprehenditur) commendat modica magnitudo; vastitas et parvitas dedecorat; foeminae clunibus ac ventribus latae sint; admissarius corpore amplo, formosis partibus inter se ubique proportione respondentibus. Admissurae praefectus Peroriga dicitur. Equus castratus appellatur spado seu canterius. Equi futuri species ab indole,

et corpore equuli seu pulli pendent. Optimus erit, si hilaris, et intrepidus appareat: si interritus ad conspectum rei novae, auditumque: si, in pastu et cursu, cum lasciva alacritate gregales ad pugnam lacessit, nititurque palmam praeripere: si fossas sine cunctatione transilit: si pontes et flumina sociis haud exspectatis transgreditur. Adde caput exiguum, membra non consfusa, oculos nigros, nares apertas, auriculas breves et arrectas, cervicem amplam nec longam, jubam crebram, subcrispam, in dexteriorem partem inclinantem: pectus latum musculorumque toris numerosum, humeros seu armos grandes, ventrem substrictum, lumbos latos ac deorsum versus pressos, spinam duplicem, caudam (seu muscarium) densam et setosam, ac crispantem; (curti dicuntur, quibus cauda praecisa) crura recta, alta, aequalia: genua parva, et, quemadmodum clunes, rotunda: unguias duras, altiores, concavas, coronis mediocribus suppositis; totum denique corpus non minis grande; sublime tamen et erectum. Cum sint autem multa equorum genera, videndum, qua stirpe veniant. Nobiliores a regionibus nuncupantur Neapolitani, Ungarici, Turcici, etc. Equorum alii ad cursuram; alii ad vellaturam, seu vecturam sunt accommodati; quosdam oportet fiscellis capistrare.

Muli sunt bigeneri, et insititii, equae et asini satu creati; hinni ex equo et asina progignuntur; hi minores sunt illis; auribus equinis, caetera similes asinisa. Ludantur muli, qui peramplo

corpore, valida cervice, robustis ac latis costis, pectore musculoso, et vasto, feminibus lacertosis, cruribus compactis, coloris nigri vel maculosi.

Canum agrestium genus est triplex: Venaticum, quod adhibetur ad venatum exercendum, et parum juvat agricolam: Villaticum, quod villam, et, quae in ea sunt, custodit; tertium, Pecrarium seu pastorale, ad propellendas hominum et belluarum a pecore injurias. Laudatur in his magnitudo ampla, vastus et canorus latratus, color unus, magisque albus, aut niger, dejectae et propendentes aures, nigri vel glauci oculi, acri lumine radiantes, amplum villosumque pectus. Tempore admissurae catulire dicuntur. Nomina canum ne multum sint polysyllaba.

Jam ad villaticam pastionem pertinent etiam aves et pisces, hoc est
[Gap desc: Greek words]
, stabula, seu receptacula avium cohortalium, et earum, quae conclavibus septae, ad pinguedinem nutriuntur: et
[Gap desc: Greek word]
seu piscinae. Veteres (et hodie ditiores) habebant etiam
[Gap desc: Greek word]
, seu leporaria, aut vivaria pro lepusculis, capreis, damis, cervis, apris, et aliis hujusmodi feris quadrupedibus, quarum venatione oblectabant oculos, et inde lautiorem epularum apparatum, tanquam ex cella, depromebant. Alituum, qui terra sunt contenti, aut intra, aut juxta villam pascuntur, sunt pavones, columbae, turtures,

turdi, gallinae; amphibia vero, id est, partim aquatilia, partim terrestria, sunt anseres et anates. Pavonis maris, non foeminae, honor est cauda, picturatas et gemmantes pennas in orbem circum se ostentantis, cum plures speculatum accersisse animadvertit; si nemo adsit, indignabundus eam colligit. En superbiae hieroglyphicum. In turturibus pudicitia et casta viduitas celebratur. Columba felle caret, neque morticino, neque praeda vivit: conjugium semel initum studiose servat; singulis fere mensibus foetificat: perpetuo gemit propter solicitudinem de foetu, et ovis, quae quot mensibus parit; propter timiditatem in summis tectis habitat. Turdis altilibus inclinatae figuntur perticae, perforatis in parietibus, aliaeque in eis transversae gradatim aptantur, quo se recipiant sessum. Nessotrophium pro anatibus et anaticulis ponitur loco palustri. Anseres adipandi, calido et tenebroso loco clauduntur; carpunt, quidquid est tenerum; hinc abstinendi a locis consitis; clangore produnt insidiantem, ut olim Gallos in Capitolio; stabulum eorum
[Gap desc: Greek word]
. Prae his longe major cura et pastus debetur gallinis; Plumae in iis commendantur rubicundae aut fuscae, pennae nigrae sint robusti corporis, quadratae, pectorosae, capitibus magnis, rectis, rutilisque cristis; probatissimae numerantur, quae quinos habent digitos, ita, ut ne cruribus emineant transversa calcaria, nam hoc virile insigne effert eas in contumaciam. Gallinacei mares eminent rubentibus ac sublimibus cristis,

rostro brevi et adunco, oculis ravis et nigris, palea ex rutilo subalbicante: jubis ex auro flavis per colla cervicesque in humeros diffusis, pectore musculato, feminibus hirtis, cruribus brevibus, unguibus longis, cauda magna, et prominentibus utrinque pennis inflexa. Sint elati, alacres, vigilaces, intrepidi, saepe vociferantes, in pugna pertinaciter resistentes, conjugalem gregem animose defendentes. Matrices gallinae, si foecundae sunt, dicuntur Adrianae; alias effoetae; qu aedam pumiliones; laudantur Medicae, seu Decumanae; improbantur albae, tanquam molles. Cibaria gallinarum, pinsitum hordeum, et vicia, cicercula, milium, panicum, excreta tritici, lolium decoctum, furfures; morbus illarum pipita. In caveis crebrae perticae trajiciantur, quas insideant et transiliant; Adsit pulvis, quo se superfundant, et pennas emundent; tempore parturitionis constrata sint paleis cubilia; et substramina identidem recentia substernantur; capones sunt exsecti galli, etc.

Nunc inducam te in Apiarium, unde Apes seu Apiculae emittunt examen quotannis, cum addito duce seu rege, ut quaerant novum alveare (alvear, sive alvearium.) Struunt crates cellulis sexangulis, (sexangularibus, sive hexagonis) et complent ac stipant melligine, (mellificantes) faciuntque favos. E quibus tempore mellationis, seu mellis vindemiae, mel effluit sincerum; crates vero linquantur in ceram. Nascitur pullities, cum vernant et exundant

novis foetibus: procedunt ad opera, insident floribus, quos aggerunt et comportant in sua cubilia, seu apiaria, non sine bombo; aliae subvectant aquam et roris guttas, lanugine totius corporis. Meliturgus seu mellarius ex mellificio seu confectura mellis, facit quaestum.

Idem fugientem apiariam juventutem crepitaculis aeneis revocat ad melitonem, et alveos. Saccharum (ut hujus hic obiter meminerimus) succus est praedulcis, isquiue duplex. Vel enim est friabile, et in metas formatum, (Plinio sal Indicus) alias saccharum album, rude, infectum, vulgo culinarium; vel est mel factitium, e medulla cannarum Indicarum expressum, et ex coctum igne, donec in spissitudinem et duritiem quandam concrescat. Desiderius. De mellilegis volucribus, nisi grave est tibi dicere, pluscula audire cuperem, de quarum natura, moribus, ingenerata sollertia non dubitavit Poetarum Princeps postremum Georgicorum librum mirabili eloquentia contexere. Mercurialis. Obsequar petioni. Ex apibus aliae sunt rusticae, et silvestres, aspectu horridae, et iracundiores, operis tamen studiosae; aliae urbanae, eaequiue vel breves, et in rotunditate compactiles; vel longae, et vespas referentes, minus probatae; ex his pilosae, maxime vituperabiles. Quo autem pacto nascantur, magna est inter eruditos quaestio; multorum est opinio, eas floribus progigni, et omnis concubitus ignaras esse: alii sentiunt, partim eas ex apibus, partim ex bubulo corpore putrefacto aut fimo progenerari;

repraesentant monarchiam; habent enim regem, cui deditae sunt, et obtemperant; huic forma eximia et corpus duplo, quam reliquis, majus, pennae breviores, crura recta, ingressus celsior, in fronte macula, quodam diademate candicans; majestate armatus, non aculeo; foras prodeuntem universa plebs comitatur, circumdat, ac protegit; fessum sublevat, et succollat; ubi ille consederit, castra locantur. Dum populus labore occupatur, ipse intus opera lustrat; assiduum habet satellitium, quo auctoritatem suam apud cives subjectosque conservat. Comprehenso duce, totum examen tenetur: amisso, dilabitur, et alio commigrat. Diligunt apes mirum in modum munditiem; excrementa operantium, unum in locum congesta, turbidis diebus per otium exportant. Nulli loco inquinato aut male olenti assident. Interdiu ad portas more castrorum statio est; nocte quiescunt usque ad matutinum; tum una, velut buccina, gemino aut triplici bombo reliquos de somno excitat. Si dies videatur mitis futurus, se ex alveari promunt; secus, remanent domi. Quae flores congerunt, prioribus pedibus femina onerant, totaequiue onustae remeant, sarcina pandatae. Excipiunt eas ternae aut quaternae, atque exonerant; aliae domi struunt et poliunt favos; aliae materiam suggerunt; aliae cibum praeparant ex eo, quod allatum est. Coorta procella venti, feruntur lapillum pediculis correptum gestare, eoque se librare, ne impetu flatus auferantur. Cum vespera propinquat, minus minusque

in alveo strepitant, donec una circumvolitans, bombo emisso, quietem imperet: quo facto, ab omnibus altum consequitur silentium. Vita illis septennio longior non conceditur. Mellarius non patietur plures regulos, quae est materia seditionum. Deterior, latamque trahens inglorius alvum, neci dedatur. Gratum apibus pabulum thymus, serpyllum, lens, pisum, ocymum, cyperus, rosa, viola, lilium, cytisus, faba, ervilium, cunila, papaver, conyza, casia, melilotus, melissophyllus, cerinthe, eriganum, rosmarinus, amaranthus, pyri, pomi, etc. item frutices amelli, caules acanthini, scapus asphodeli, gladioli, narcissi, omnisque generis flores. Haec ex Plinio, aliisque. Nunquid exsatiavi te auditione.

Desiderius. Novum auscultationis appetitum excitasti. Quid de piscibus? Mercurialis. Varia est significatio piscinae; nam hoc nomine vocantur loci, in quibus lavant et natant homines: in quibus adaquantur jumenta: in quibus anseres et anates vivunt; in quibus lupinum et cannabis, aliaque ad usum macerantur; nos de iis agimus, quae diximus Graece ichnotrophia nominari. Pro cyprinis fundus sit pinguior, humidior, rarior; argumenta praestantiae cyprini vulgo carpionis, sunt caput exiguum, oculi emissitii, venter capacior et distentior, pinnae et squamae non luteae, aut luridae, sed nitidae, et subcandidae, totum denique corpus latus, quam longius; de caetero

non improbatur locus glareosus, calculosus, sabulosus. Habent piscinae, propter intumescentis undae insultus, aggerem, vallum, loriculam, canales, septa, et emissarium, per quod aqua tempore piscationis emittenda. Piscinarius curabit, ne humor necessarius aliquando pisces relinquat; explorabit, num quippiam, furore ventorum tempestatumque, aut ab ipsis aquis laesum et violatum, sartura, emendatione, instauratione indigeat; studebit, ne quid ibi ab avibus, a bestiis, hominibus detrimenti accipiatur; providebit certa ciborum genera, cuique piscium naturae idonea; Eximiam cyprinorum in foetando luxuriem inductis luciis depascet; aliqaque, quae commemorare longum esset, facientibus iter. Istud addo, ex piscinis, plaustris, ac doliis ad vivaria et seclusoria squamigerum pecus avehendum; vel ad ichnopolium, (forum piscarium;) ubi incerniculis, ex foliis vasisque depromuntur: In ipsa piscatione adhibentur verricula bina, unum majus, maculis grandioribus, per quas juventus elabatur: alterum minus, maculis angustioribus, ad minutiores illos aquarum incolas capiendos. Desiderius. Non credo equidem, Orpheum in silvis inter suspensas cantu animantes, aut inter delphinas Arionem plus laetitiae sensisse, ac dispertiisse, quam ego te harum enumerante pecudum greges perceperim. Nunc quo tendemus porro? Mercurialis. Macte animo; si qua nobis per viam obrepsit fames, eam cerealibus, quae

se nobis offerunt, donis propitiabimus; Ubi, prius mori nostro servientes, paucula Dicta dixerimus. Ut sunt: Ovis una scabiosa totum inficit gregem. Duo galli gallinacei in eodem fimeto. Canis ad vomitum. Sus ad volutabrum. Bos ad pristina praesepia. Mulus mulum scabit. Cum mula pepererit. Alboe gallinae filius. Ex ovo prodiit (formosus. Ovo prognatus eodem Lac lacti, ovum ovo simile. Lis de lana caprina; de tribus capellis; de umbra asini. Boni pastoris est, tondere pecus, non deglubere. Aliaque horum longe plurima. Nos, quam cepimus, pergamus viam.

CAPUT XXXV. Artes alimoniae frumentacea.

INspectemus jam operas mechanicas, quae introducunt uovas formas rebus naturalibus, pro comparandis variis vitae commoditatibus. Ejusmodi operationes fuerunt primae, circa victum (alimonium Varron. alimoniam Macrobio) frumentaceum, ut molitoriae, pistoriae, etc.

Antiquitus tundebant frumenta pistillis in mortario, conficientes inde ptisanam (pultem ex farina hordeacea;) deinde in pila pinsebant pilo, (ruido, qui, in sublime evectus, mox decidens seu ruens, subjecta contrivit) unde prodibat alica, (confectio quaedam ex frugum quarumdam farina, diversimode praeparata, ut Plinius docet; potissimum tamen ex zea deglubita) quorum officina fuit pistrinum.

Postea sunt excogitatae molae farinariae; ubi circumagitatus velociter lapis molalis, (catillus superior, meta inferior) mobilis super immobilem, comminuit frumenta molis suggesta, (per infundibulum seu tympanum farinarium transmissa) in farinam; cribrum vero excussorium seu pollinarium ejectat, per cistam pollinariam seui molariam, primo crimnum crassiusculam farinam instar arenulae, unde vernaculum nomen habet, efficax in usu ciborum. Tum pollinem, florem farinae triticeae Celso. (Aliis pollen est volatica farina, molendini parietes dealbans) seu siliginem, similaginem, aut similam; tum utriculum seu creturam (tenuius farinae recrementum;) inde furfurem, purgamentum crassius. Secalis quoque triplex molitura est.

Molae istius modi erant primum manuariae, nanubrio seu molili trusatiles; succedebant asinariae, (jumentariae) versandae per jumenta molaria (seu molendinaria aut pistrinensia.) Utimur hodie alatis (pneumaticis) vento versatilibus; sed magis aquariis (hydromylis) ad quas aqua derivatur, posito objectaculo in flumine; quae per tympanum (rotam haustoriam) a modiolis hauritur, et erogatur per columbaria (foramina) pinnis seu assamentis, undae impetu illud impellentibus. In mola serraria arborum trunci dentata machina undis agitata, rotisque, dissecantur in asseres.

Admajores aquas fiunt moletrinae binae, trinae, quadrinae; unde molitoribus pro molitura

tanto plus emolumenti accedit. Cribraria alica seu amylum est farina sine mola, facta sola tritici maceratione et exculcatione.

Pistor, (panifex, pistrix foemina) praecinctus semicinctio, cernit (cribrat) iterum farinam farinario cribro (incerniculo;) affusaque aqua et fermento, (fermentat) addit salem, et subigit ac depsit manibus inassulas, decerptas de subacta massa: aut abrasas de mactra; quas impostias palae seu infurnibulo infert, immittit, ingerit furno, per praefurnium; sed inde prius ignem proruit rutabulo; quia non coquit panes subcinericios, ut olim, qui inter prunas assabantur; sed percoquit eas calore clibani, moderate calefacti; nam si ignis justo sit major, tumefactus discedit panis, atque rimas agit, seu fit rimosus, aut nimis crustosus, cortice vel crusta adusta; si minor aequo sit ignis, fit panis crudus, rudis, densus, incoctus, parum excoctus, et quandoque male quoque subactus; unde hectae vel hettoe, seu pusulae.

Est autem panis alius cibarius, gregarius, plebejus, secundarius, (confectus ex farina, de qua pollinis pars sit excussus anted) secaliceus, ater, recrementitius, sordidus, furfureus, (furfurosus, furfuraceus) acerosus, hordeaceus, avenaceus, fabaceus, etc. Alius primarius, siligineus, similiganeus, pollinaceus, niveus, candidus, dominicus. Alius bis coctus, (ne muceat) seu nauticus, sive buccellatus. (Coliphium est athletarum panis valentissimus: collyra puerorum tenuior et levior. Alius fermentatus,

alius azymus sine fermento. Item est recens, spongiosus, durus, aridus, exuccus, praedurus, induratus. Quoad figuram, est cuneatus, orbiculatus, in spiram flexus, etc. Orbes majores toti familiae in victum diurnum sufficiunt. Interior pars mollis, et porosa, dicitur medulla; exterior infra, et supra, crusta. Pistor dulciarius liba coquit.

Ad panificium (pisturam, opus pistorium) requiritur materia bona, et proba, ut est triticum. fractu contumax, densum, grave, colore aureo, lucidum, laeve, mundum, pinguique terra ortum; quod, ne ducat situm, aut excrescens fugiat, versandum est crebrius, agitandum et ventilandum palis ligneis. Artopbylax custodit et vendit panes in artopolio, seu panario publico.

Nos affabulationem, ut loquuntur, subjungemus. Rota molendini aquis mersa, quibusdam mentem significat, inter fluctus immotam. Ejusdem farinae dicuntur essesocii, minus boni. Infrigidum fumum immittit partes, qui indocilem docet. Sero molunt Superum molae, sed donique amlis frangunt cornua. Molam qui vitat, vitat et farinam; fructus cum molestia.

Hinc ad carnes vescas, neque enim omnes sunt esui, nisi piscium forsan. Quid tibi hic? Emblema non multis abhinc diebus vidi, in hanc figuram. Rota erat aquaria, haustris in orbem cincta, nunc vacuis, nunc plenis: nunc depressis, nunc elatis, cum subscriptione: rerum vicissitudo. Mercurialis. Amo te de hac elegantia. Carnes degustemus.

CAPUT XXXVI. Artes carnei alimenti.

OBserva porro artes, procurantes carneam alimoniam, ex animalibus vescis; piscatoriam, aucupatoriam, venatoriam, lanioniam, coquinariam.

Piscator obsidiatur (insidiatur) piscibus varie, in locis piscosis seu pisculentis: majores supernatantes confodit fuscina seu tridente; minores obnatantes illicit scirpiculis (vel sirpiculis) aut demersis nassis: in nassam ingresso non datur exitus; profundiores agitat conto, et extrahit ex amne sagena, aut funda (seu reti, quod vocant jaculum.) E lacu, tragula, et verriculo, (seu everriculo) quae inferne mersantur ab appensis plumbeis massulis, superne allevantur subereis; laxitatem et raritatem macularum habent diversam pro granditate piscium.

Dein partem piscium divendit: partem concludit in seclusoriis, ut, cum opus est, depromat excipulo: partim condit muria pro salsamentis, quae venduntur a salsamentariis; hamiota piscatur hamo, cui inditam escam quisquis admorderit, hamatus et captus est; suspendit autem calamus uncum ex seta vel linea pendentem, ne fundum petat; piscatus hic dicitur hamatilis. Cetarii sunt, qui pisces majores capiunt, aut vendunt, quorum vivaria dicuntur cetariae. ubi etiam saliuntur.

Auceps aucupaturus, aut exstruit aut concinnat aream, reti aucupatorio superintectam cui escam offundit; ipse vero, se abdens in latibulo, allicit vel fistula vel illicum cantu transvolantes aviculas; advolantesque adobruit, et circumretit; aut implicat viscatis virgis et calamis; vel amite; (bacillo bifido, et attractu funiculi, coeunte) aut impedit pedicis; (laxis setarum equinarum nodis, in se redeuntibus) item tendi. culis (seu nebuloso reti, turdis et gallinaginum genti in aere, tenso, et decipulis, illaqueatque laqueorum transennis; aut iis immittit praedatrices aves, (utsunt accipitres, falcones, etc.) quarum aliae praedam involant; aliae supervolitantes circumscribunt, et, expulsam latebra, vellicant, deprimunt, terraequiue allisam enecant; nonnullae longius per aethera feruntur, in venatu ardearum; quocirca tintinnabula appenduntur, quibus agnoscantur, et revocentur. Solet vero accipitrarius accipitrem, dextrae chirotheca munitae insidentem, circumferre, eumquee manu pascere, ut discat magistrum ejusque vocem nosse. Quas videt incolumes quocunque aucupio captas, includit caveae vel aviario, ibique pastionem praebet in canaliculo, potionem in potistre.

Perdices et coturnices canis excitat, dum ante aucupem huc illuc discurrit, inventaque praeda consistit immotus, saepius respectans, et caudam agitans; tum reticulum panditur, et cani avibusque injicitur; coturnix, fistula mulieris imitante vocem, invitatur; in via media, plaga

disponitur, in quam se incurrendo induit: sturm et monedulae, etc. capiuntur emisso in gregem uno alteroque, cum filo viscato, et secum plures attactu, ad terram trahente. Et quid non saepe effecit, noctuam adhibuisse foeminam, aut bubonem; ad quem infestandum dum aviculae advolant, in insidias et perniciem incidunt. Longe vero plurimis una vel pluribus minutis e plumbo glandibus rumpuntur ilia.

Venator venaturus, luce dubia, dum signa pedum roscida tellus servat, feras vestigat odoratu sagacium canum, qui, cum praedam sentiunt, Parent, et rostro tacito pererrant locum, ac demum nictendo et hittiendo monstrant cubilia, lustra latibula ferarum; quo facto cinguntur silvae aut campi, indagine, seu expandendo retia, seu carbasea septa tendendo, et erigendo perticis (amitibus, tibicinibus, furculis plagariis.) Exinde clamore et formidine (lineis e variis plumis et pennis, in terrorem extensis) excitantur bestiae e suis lustris. Postea, demptis numellis seu copulis, immittuntur et incitantur venatorio cornu, canes pernicitate valentes, qui insequuntur, agitant, urgent, premunt feras, percellunt in casses; uibus implicatae vel sica transverberantur, vel transadacto venabulo porriguntur. Tum venator curvo ferro (Cultro venatorio) solvit viscera, (quod exenter atio seu visceratio dicitur) certis adhibitis ritibus; intestina gestientibus canibus objiciuntur; panis etiam offae cum ferino sanguine praebentur. Qui in recepta venantium vocabula ritusque peccaverit,

mulcta aut ludibrio venatorio plectitur; clunes caduntur parazonio. Quod vivum capitur, transfertur in vivarium.

In venandis apris observantur volutabra, in quibus saepe extra plagas, a molossis circumventi, collocantur hasta. Damae (silvestres caprae) montium jugis decutiuntur. Cervi et lepores exacti latebris transmittunt cursu campos, subsistunt, fugrunt. Et illi quidem lacus etiam et flumina tranant; isti fatigant canes multiplici gyro, donec dente prehenduntur, aut irretiti mactantur clava; vel, uti cervi telo plumbeo seu globo trajiciuntur, praesertim a subsessoribus, in umbraculis frondeis delitentibus.

Vulpes, a catellis excitae, collisione bacillorum vel manuum plausu urgentur in lina reticulata. Illud ridiculum, cum captae, vulpino petauro sursum deorsum jactantur; ursi et lupi non raro in scrobes et foveas pelliciuntur.

Venator, praeter cultrum, portat venabulum aut sclopum seu fistulam ferream, (olim arcum et sagittas) ducitque canes circumvolutis brachio aut ad baltheum suspensis copulis, quibus eos vel colliget et retineat, vel solvat ac dimittat; quos ille novit suis nominibus compellare, sonumque nominis cujusque multipliciter variare. Ex latere pendet cornu seu buccina, qua, pro indiciorum varietate, mittit signa, sive bellua se moverit, sive inventa, sive elapsa, sive intercepta sit; sive exhortetur, sive requirat, sive receptum

imperet. Sunt ei nota vestigia ferarum, unde, et qua regione vagentur, quarum et aetatatem inde conjicit.

Inter canes venaticos commendantur indagatores seu vestigatores [(printer); sic: vestigiatores] , auribus pendulis, caudis longiusculis, capitibus magnis, pectoribus latis, cervicibus longis, oculis fulgentes, rostris nigris, iisque brevibus ac validis, cruribus robustis, ac prioribus aliquanto brevioribus, clunibus latiusculis, ventre inani, natura agiles, et alacres. Emissarii (pernices, dromades) sunt longi, agiles, expediti, cruribus prioribus longioribus, capite etiam longiusculo, nec eo carnoso, sed gracili, oculis micantibus, pectore torosi, cauda longa, nec hirsuta: et hi ac illi sunt duripedes. Vide Indicem, v. venatoria vocabula.

Lanius (carnarius Martial. lanio) mactaturus altilia, (id est, boves et alias pecudes ad cultrum emptas) non vescula, gracilia, vel morbida, deducit in lanienam (lanarium, laneam, Liv.) ibique prosternit clava vel securi inversa; mox jugulat culunaculo, (cultro lanario) et nudat pelle, exsecat corium (excoriat) seu deglubit, conciditque frustatim, nec abjicit intestina, trunculos, ungulas (uti nec acrocolia anseris) cum pulticula mensis inferenda; capita item vitulina, et capitula haedina; sues tamen saginatos, prius perfundit candente aqua, glabratque radula; mox dissecat in pernas, petasones, petasunculos,

succidias, etc. concisisque visceribua minutim, effarcit suino (suillo) cruore farcimina; tum crassiora: apexabones, longabones, tomacula, seu isicia; et faliscum ventrem; hoc est, ventricumlum fartum conficit; tum graciliora, videlicet botulos seu lucanicas; et hillas, seu botellos. Hinc botularii, fartores, porcinarii, popinarii, seu coqui nundinales, thermatopolae, qui vendunt cibos calidos in popina seu thermatopolio.

Veneunt igitur in carnario (nam macellum et macellarii latius patent) communiter bubula, vitulina, vervecina, haedina, agnina, (ovilla) suilla; rarenter bubalina, aprugna, cervina, vel alia ferina; in macello vero, etiam gallinacea, anserina, etc. Caprina, et hircina in cibis damnata est multis locis.

Res coquinaria in 7 distributa partes secundum Apicium est; vel enim coquenda sunt jura; vel condimenta, cum cibis absumenda, ut varia embammata et ecligmata; vel carnes, vel pisces; vel ova; vel fructus et herbae; vel pemmata, crustula, placentae.

Cocus igitur praecinctus linteo tersorio, (praecinctio) et cultris accinctus coquinariis coquit (coquinatur) esculenta omnis generis; aves prius tamen deplumat, et deglabrat Prompt. super mensam coquinariam, eviscerat, exenterat; pisces desquamat, et exdorsuat, interdum et ecossat; quaedam dissecat et discindit super truncum carnarium; induratos, (asellum scilicet marinum) contundit

tuditibus; salitas macerat aqua; quaedam depulpat pro conditu; quaedam decoquit aqua; alia vino; quaedam aceto; quibusdam varia condimenta incoquit. Tucetum vel Tuceta est caro bubula condimentis quibusdam crassis oblita, et toto durabilis anno.

Lixanda elixat ollis, cacabis, tripodibus; (opercularibus, operculatis seu operculo tectis) elixata condit sale, et aromatibus, comminutis in pulvererem pistillo in mortario, vel mortariolo; aut tritis super radulam, vel tyrocnestem, ac discobinatis; aut alio denticulato instrumento minutatim concusis; assaturas trajectat lardo; (utens lardario, seu acu, qua lardum transmittitur) et assat verubus, ac veruculis in assario organo rotatili, super crateuterio, ansis ferreis versabundis, supposita sartagine, ne pingue eliquatum (liquamen) pereat. Aliqua etiam torret super craticulam, aut cratem ferream, (ut est panis escharites, piscis prunarius, offellae porcinae, etc.) aut frigit in sartagine, seu frixorio. Quaedam vaporat seu vaporatione excoquit in operculatis cacabulis. E minutatim concisis carnibus (utens cultris incisoriis) facit minutal, pastillos, intritum. Idem conficit pulmenta, pultes, pulmentaria, cibos pulmentarios, siligineum, polentarium, ptisanarium, et avenaceum; apponitque super climacterem in pultario, ne maculetur mensa; ipse quoque munditiae causa mantile in culina suspendit.

Vasa vel sunt Samia (testacea:) vel aenea: aut cuprea; et haec incoctilia stanno, ad obliterandum

saporem aeris. Quaedam ex his adsrituit igni, quaedam collocat supra chytropum (sustentaculum.) Autepsa sponte coquit, substratis prunis.

Si quid in coctione (coctura) effervescit, ac bullit; refutat (ocercet) tegulo seu cooperculo, ne ebulliat supra labrum, et circumfundat se lebeti; si spumat, tum despumat (spumam deducit) cochleari spumario. Sed ne amburatur vel crassescat, movet et agitat spathula, (seu ligula, rudicula, tudicula;) fuscinula vero (creagra) extrahit fervida: fiscella colatjurulenta. Accurat etiam, gustato prius. (nam nihil ingustatum mensae inferendum) ne quid in cibis sit fatuum, insulsum, aut persulsum; aut plus justo conditum; ne quid semiassum, semicoctum, semicrudum: aut non satis elutum, vel a rejectamentis minus purgatum, ac rejiculum; ne quid perfrixerit; ne caro sit morticina, vieta, fracescens; ne vaccina vetula. Olera sunt insipida, nisi piperata et uncta. Si quid in jure coactum, seu spissatum, resolvit ignitabulo mensario. In ovis attendit, ut sint recentia, non requieta; sorbilia, non dura; quaedam [(printer); sic: dam] sunt frixa; quaedam autem elixa; quaequaedam pani jurulento seu jusculo offusa; alia in lacte dissoluta. Condit butyro, adipe, arvina, eliquamine, pulvere aromatico. Bubulae incoquit radices apii et pastinacae, superfundit scobinam majoris raphani; aut jusculum ex ovis dissolutis: addit nasturtium, etc. assaturam, salviae foliis saporat, etc. Plura

de cibis reperies in syllabo onomastico, verbo: Intritum, Jusculum, Offa, Ovum, etc.

Officium quoque coci est, praeter elixas et assarias dapes, percoquere multimoda pemmata, hydropemmata, et artopemmata, ut cerasinum, duracinum, malinum, sambuceum, e piris in taleolas concisis, etc. Idem placentas apparat, quarum aliquas in plathano (laevigata culinae tabula,) volgiolo dilatat in tracta, (seu tractas) et haec extenuit in membranulas, unde fiunt placentae variae: umbilicatae, tolipae, coliphia, collyrae, itria, (facile fragilia,) pileatae; e sesamo, aut granis papaveris, ac melle; e flore sambuci, etc. Lagani quoque, (lagana) et artolagani, spirae, scriblitae; item popana, moreta, liba, globuli farinacei, etc. fabaciae, sunt liba e faba. Idem varia parat juscula: quaedam ferventi liquamine perfundit, quibusdam addit minutatim cepas consectas, aut concisos cepularum cauliculos. Alia sunt crocata et croceata; in alia tessellatim insecat panem; assulatim in alia; aut infriat micas, facitque e pane friatili pulticulam.

Eadem res alit magis jurulenta, quam assa; magis assa, quam frixa; tosta vero, infumata (infumibulo durata) ac muriatica, difficilis est concoctionis, et digestionis, (concoctu pertinax) nisi adjutu aut alicujus intinctus, aut juris piperati. Varium jus est, scilicet nigrum, flavum, spissum, liquidum, gelatum, seu coactum, vel etiam caseatum, croceatum, gallinarum decoctarum: Verum artocreas (atis) aut

panis testuaceus (artoptitius seu clibanites) fiunt in clibano, furnulo, artopta, testo; (subjecto illis impositoque igne) et farciuntur uvis passis, etc. Fit quandoque panis dulciarius piris et juglandibus fartim ingestis. Non avium tantum et piscium, sed aliarum quoque pecudum carnes includuntur panificio a cupedinario.

Cinislo, (coculus fuliginosus) ut accendat et construat ignem, parat sibi cocula ligna; habet cremia, (materiam aridam, ut schidias, assulas, sarmenta, ramenta) igniarium cum fomite, et sulphuratis, silice, ac chalybe; tum sufflat buccis, aut flabello, vel folle; cinerem et prunas prooruit hama (harpagone;) collectat, et transfert batillo, seu rutello ferreo; curat, ne intermoriatur foculus; supra quem suspendit ahenum, (caldarium) in quo calefacit aquam. Si multa coquinanda sunt, luculentiorem focum excitat, et cavet, ne, quod assandum, ustuletur, et in cremium (curum illud, quod in frixorio adhaerescens remanet) convertatur: aut, quod oporteret subassatum esse, torrefiat; neve rotulae automatis assarii quiescant.

Focaria verrit culinam, et everrit scopis quisquilias, purgatque vasa coquinaria, et linteo vel peniculo extergit mensas, abstergit sordes. Verua nonnunquam arena perfricat, ut nitescant; in lebetibus si quid tenacius adhaesit, loricula hamatili abradit; cum colluuntur vasa, fit eluvies, proluvies, lavatrina,

eluenda per fusorium, seu aquarium, ut effluat. Vide caput 87.

Nunc quaedam pro nostro gustu. Inutiliter laborat, qui piscatur in aere. Piscator ictus sapit, malo suo. Nihil agit, nec capit, qui invitis venatur canibus. Ambitiosus aucupatur honores. Avidus gulo cibum a veru rapit. Stolidus elixat lapidem. Dignum patella operculum; similis simili. Canes venatici, parasiti. Quod tibi intrivisti, exede. Quod cepisti aut suasisti, perfice. Quod alius condivit, eog aliter condiam. Citius quam asparagi coquuntur. Flamma fumo proxima; periculum indicat. Rete vel funis nihil attrasit, vane speranti. Aureo piscatur hamo, cum major impensa, quam pretium operae. Semper tibi pendoat hamus, dum lucrum speras. Et illud: meus est, voravit hamum. quid tu? Desidertus. Minor piscis majoris praeda est. Mercurialis. Symbolice. Nunc ad potum.

CAPUT XXXVII. Artes potulentorum.

NAturalis potro est aqua; tum lac serumve lactis; dehinc didicerunt parare potum inebriantem, quem vocabant temetum, quod tentet caput, unde temulentia; fuitque primitus mulsum, mustumve e pomis; tandem invaluerunt vinum, cerevisia, hydromeli, et vina igne liquata, quae quomodo fiant, videamus.

Vinetor (vitisator) plantat vineam, dum obserit collem apricum (vinealem, vinarium, vitiferum) novellis viticulis (quas alit in vitiario;) aut propagat vites veteranas traducibus; aut earum cacumina mergit terra, ut undique radicatae, post discissae duae fiant, quod est pangere.

Tum deputat (circumcidit, amputat) vinatica scirpicula, seu falcula vitem luxuriantem quotannis, (ne sterilescat ubertate) ut e resecepullulent novi palmites: qui, cum raro per se surrecti sint, (licet capreolis, quidquid possunt, apprehendant) arrigit eos, et alligat, adjugat, palat statuminibus, seu pedamentis et adminicuslis (nempe palis, perticis, ridicis;) aut transverfis canteriolis ac jugis; quin et arboribus; unde vitis arbustiva, quae illis jugata et maritata est; secus, quae vidua. Compluviata vitis, quae in tecti modum est sornicata; pergulana ornat pergulam (canteriata, pedata;) calvata est vinea, ubi paucae vites.

Pastinat idem vineam bidente seu pastino (instrumento bifurco,) et repastinat, fodiendo ac refodiendo, herbas et gramina extirpando, (ne reviviscat, et vitium semina perurant;) ablaqueat, circa vitis radicem terram aperiendo, et lacus aut lacusculos efficiendo. Mox pampinat pampinator, coles ex sarmento defringendo, decerpendo, et resecando; vitiginea ligna dat Vulcano. Sed antequam vindemiet, exspectat maturitatis tempus; nam vitis primo lacrimatur, tum gemmascit (gemmat seu gemmas

cimittit;) deinde coquit praecoquas uvas (unde vinum praeliganeum:) exinde passim edules; denique vindemiator instituit vindemiam: (vindemiat) racematione pauperculis relicta.

Botros, scapis abscissos leguli (collectores) comportant pitinis, et cupis dorsuariis in torcularium, (torculum) conjiciuntque in forum, Columell. seu lacum vinarium; tum in labris et alveis calcant pedibus, aut contundunt ligneo pilo, et effundunt in lacum: unde mustum defluit per qualos in orcas; reliquus uvor ex acinis exurgetur torculari, per cujus cochleas praelum attollitur a torculariis, demittiturque, aut rotae, aut suculae versatione; sed vinum lixivum (protropium, quod in lacum prius fluxit) est suavius tortivo; musteum dulcius liquato; meracum fortius diluto; rubellum seu rubeum magis calorificum albo, aut helvolo.

Abditur in cellis, cadis et doliis elevatis super canterios. Olim, cum erat promendum, relinebatur; nunc aperitur dolium per aperturam, et siphunculi seu epistomti laxationem, bene convenientis in cupam, et inserti in foramen doliare, post remotum axiculum. Dicitur etiamn siphon, siphunculus, tubulus ille vel fistula, quae dolio immissa (pollice supremum ejus os claudente et aperiente) liquorem reddit; aut suctu spirituve extrahit. Vinum stillatitium excipitur supposito excipulo; vinum quoque elutriatur (unde elutriale) cum de vase in vas transfertur per infundibulum, aut utrem. Aut sacco castratur, frangiturque, ejusque viros

emedullantur; unde saccatum vocant. Faeculentum est, cujus liquor crudior statim post vindemiationem exprimitur, etsi postea a faecibus abstrahatur. Alterum vero est defaecatum, quod non illico ex uvis premitur, sed cum iis aliquandiu in orca decoquitur, et depurgatur. Sed hornum, (hornotinum) faeculentum, seu faecatum est; annotinum, 8anniculum) defaecatum, quia deferbuit: defrutum vocant sapam; exoletum vappam; ex aqua et vinaceis sactum; loram, vinum acinaceum; ex aqua et aceto mixtum, poscam. Dolia condendis vinaceis, acinatia vocantur Varroni.

Praestantiora vina sunt Apianum, seu Falernum, Arvisium, seu Creticum aut Chium, vulgo Malvasium seu Marvisium aut Malvaticum, Calenum, Massicum, Hispaniense, et alia peregrina, seu exotica vina. Nobis usitatiora sunt Rhenanum, Mosellanum, Rhaeticum, Alsaticum, Austricum, Ungaricum, Necarium, Tubarinum, Athesinum, Acronicum, Vernaciolum. Indigena idem est, quod patrium.

Factitia sunt absinthites, helenites, nectarites, aromatites, cerasites, saccharatum, rosatum, seu rosaceum, et varia defruta, aliaque medicata, et herbis condita et concinnata; quaedam etiam herbilia dicuntur, ab herbis injectis. Hippocras omnium aromaticorum est delicatissimum; nivatum, ab infrigidatione nivis nominatur.

In laude vini ponitur, si sit purum, putum, clarum, merum, meracum, consistens seu serens

aetatem, annosum, vetustum, generosum, nobile, honorarium, fragrans, odoratum, molle, suave, denique nectar et flos Liberi; uno verbo cos a colore, odore, sapore.

Iu vituperio, villum, dilutum, limphatum, aquatum, ignobile, fugiens, exolescens, edentulum, marcidum, acescens, asperum, pendulum, dubium, secundarium seu operarium, mucidum, quod scilicet a mucrone mucet et mucescit austerum, mordax, quamquam sit quaedam grata mordacitas; denique faex, (recrementum) quae partim cum turbido vino bibitur, partim lapidescit; et crusta vinaria ac lapidosa doliis inhaeret.

Sunt insuper varii potus mustulenti, qui vel conficiuntur ex favis et aqua (immixtis aromatibus;) ut est Aqua mulsa, ad usus condita; Melicratum autem recens, est mistura aquae, cum melle, aut saccharo, repentino usu parata; (officinae Julepum vocant.) hydromeli, mulsum ex aqua et melle, temperata vetustate, vin isaporem referens. Melitites est ex melle et musto austero; sed promulsis ex dulciore vino ac melle; sicera est e pomis musteis factitia, uti piratium e piris; conduntur haec in vasis defrutariis, (vel promulsidariis) bibuntur ex mustariis, venduntur a promulsidariis, seu aquae mulsae coctoribus.

Destillator, (vel distillator) in clibano seu furno Campanico, prolicit igne, e faecibus cerevisiae, aut vini; vel etiam fermentato farre, aut pomis: exstillatam, exsudatam,

delacrimatam (per cupream vesicam, superpositumque turbinem, vulgo alembicum; Plinio utrumque dicitur diploma) ardentem aquam, dictam, vinum adustum, seu sublimatum; aut aquam vitae.

Lupularius inservit cocturae zythi, dum indens turiones (tenella cacumina) lupuli terrae liratim, ad singulos cauliculos depangit palos, ut, se his circumplicando, serpant sursum: quorum flores abstringit, cum permaturuerunt.

Polentarius macerat grana frumenti, donec intumescant: tum assiccat in pavimento, versat et reversat saepius, usque dum dissiliendo coeptent producere germina; convertitque in bynem (hordeum seu triticum tostum;) et permolit in molendino polentario in polentam seu farinam crassiorem; polentaceae quisquiliae, seu hordei decocti saeces, saginant pecora.

Cerevisiarius, (zytepsa, zythopaeus) permiscens lupulum polentae, (cremori, seu succo polentaceo) quam in ferventem aquam injectam, spathis et rutabulis ligneis, diligentissime versat, coquit in aheno cerevisiam (uno factu, seu coctione quadraginta et amplius nostrates urnas;) post aliquot percoctiones et transfusiones ex caldario in alveos, (orcas, tinas) detractasque percolatione macerati hordei quisquilias, seu polentaceas faeces decocti hordei, in saginationem boum; denique excoquit zythum. Istud post refrigerationem deportatur in cellam, per servos et bajulos cerevisiarios,

usitatis, scaphis, trajecto per earum foramina, vecte; ubi in cadis seu doliis (veteres vocabant serias et orcas, vasa oblonga; nostratia sunt grandiora; et veteri nomine, culearia;) ebulliendo et effervescendo defaecatur, rejectis foras crassamentis, (recrementis) per superius os vasis, alveolo exceptis; quarum faecium aliquae (ut et hoc meminerimus) serviunt pileatoribus ad incrustandos pileos: ad panificium [(printer); sic: panificum] aliquae, etc. Sivero acorem contrahat, et paulatim acescat, aut mucescat, infunditur cupis et doliolis acetariis; et fit acetum. Est autem cerevisia dilutior, quae secundaria; primaria vero potentior, vetusta, meraca, tenacioris spumae, subrufa; non crassa, non amara: et grata quadam acrimonia (acredine, acedine) vellicans linguam; ex cerevisia sit jusculum cerevisiarium aut zythinum. Desiderius. Ego aliud quid sitio. Mereurialis. Scio; infundam, et quidem acetum. Desiderius. Num sapiet? Mercurialis. Imo tu sapies inde; habes enim acetum in pectore; seu, Venusinam juxta phrasin, Italo es perfusus aceto, 8salsa enim ut juvant, acuunt, irritant stomachum; ita ingenium. Desiderius. Haec tibi loqueris. Mercurialis. Ex eodem: Sua quisque caedat vineta, (non carpendo aliena.) Et vide, cui fidas Sodalium; nam uva livorem ducit ab uva. Quid hoc? multi thyrsigeri, pauci Bacchi? Desiderius. Opinor idem, quod: multi stimulatores, paruci aratores. Mercurialis. Nempe non omnes qui habent citharam, sunt citharoedi. Sed dic,

in vite (quae est symbolum foecunditatis liberorum) quot sunt uvae? Desiderius. Alias plures, alias pauciores. Mercurialis. Secundum Philos. Anacharsem sunt tres. Prima voluptatis; altera ebrietatis; tertia molestiae: alii quinque numerant, addentes necessitatis, et furoris. Quid amplius? Desiderius. In vino veritas. Vinum lac Senum. Mercurialis. Inter uvas et racemos quod discrimen? Desiderius. Hic piscis sum. Mercurialis. Illae majores sunt, et crassioribus acinis: hi minores, et minoribus granis, unde racemare, (fere enim uvae minores sub pampinis latentes fallentesque, a vindemiatore relinquuntur,) et racemosissima vitis, plinio. Uva miscella dicitur, saporis misti inter dulcem et austerum: uva praecocia seu praecoqua ante alias maturescens. Ollaris, in fictilibus ollis condita. Apiana, vulgo, muscatella, uva passa, quae in siccando passa est Solem. Et acini passi, quos nos bacculas vinaceas appellamus. Veteribus, uvae Corinthiacae dictae. Uva pensilis, quae acinos duriore crassioreque corio fert; alias eadem est, quae pensilis. Atque haec intra corpus abdimus; nunc conquirendum, quid ei circumdemus.

CAPUT XXXVIII. Vestimenta.

AD tegendam nuditatem adversus tempestatem, opus nobis est amicutu; qui simplex fuit antiquis, defendentibus

(velantibus) a Sole caput cucullo: corpus ab algore, bracca; pedes a coenosa aut scruposa via, sculponeis velcarbatinis (recentiore bubulo;) nostro aevo, omnia aliusmodi; usque ad luxuriem nitide, et habitu multiformi, segmentato [(printer); sic: segmento] , acupicto, confiunt.

Viri gestant alicubi in capite (ut Turcae) tiaras; alibi contegunt illud pileo (alto, depresso, brevis, largi marginis; cum auricula aliquando reducta aut reflexa ac fibulata, assuto torulo,) ornato spira et offendice; aut petaso vel galero, umbellae caussa: aut galericulo, seu pileolo domestico; vel adversus frigus pileo pellito, seu cudone. Foeminae colunt et tegunt capillos varie pexos, et plexos, in pegmata concinnatos, aut capillari collectos, aut discerniculo (acu crinali) discriminatos; vel circa frontem vibratos; taeniis, redimiculis, reticulis redimitos; aut caput obvolvunt capitiis, calyptris, vittis, calanticis, ricis et riculis, plagis et plagulis, faciemque praetegunt peplis et flammeis. Imponunt etiam sibi galeros laneos, (nec non stramineos:) galericula aruminata e pellicula muris Pontici, aut in orbem depressiora, mustella Scythica, aut alia peregrina pelle, vel serico villoso, praetexta; aut multis spirulis circumtexta.

Indumenta corporis sunt ad induendum et exuendum; intime: indusium, interula, subucula (linea vel lanea;) tum thorax cingulo tenus pectori aptatus et laciniis (patagiis, lumbaribus, loricula) subornatus; aut tunica

demissa vel crurum tenus, (qualis est lacerna, amiculum, tunicula, togula;) vel talaris toga, eaque vel manicata (manuleata:) vel sine manicis, succingenda, si fuerit sinuosa, laciniata, undans; et pallium (palliolum, mantelum vel mantellum, penula) seu epitogium. Infra cingulum, sunt laxiores seu follicantes braccae; vel adstrictiores caligae (Suevorum ab imis pedibus ad axillas usque pertinent; quibus arctiora sunt et strictiora femoralia seu feminalia, subligaria, subligacula, perizomata.) Tibialia inferius cuneato segmine intercepta, tegunt tibias; ornantur et substringuntur fasciis cruralibus seu genualibus (periscelidibus.) Foeminas ab humeris amicit amictorium; circa pectus mamillare; ante papillas, pectorale strophium (vel pectorale tantum;) a cingulo (zona;) deorsum cyclas, theristrum, palla, stola, tunica quoque et toga; quandoque cum syrmate. Ricino, vel ricinio utuntur in funere alicubi; praecinguntur castula seu praecinctorio, aut succinctorio, supparo, ventrali; plerumque rugato.

Rusticum contegit amictus rusticus: viatorem viatorius: nautam nauticus: ut sunt abollae, rhenones, bardocuculli, penulae (gausapinae, gausapae, gausape, gausapa) villosae et cannabinae; levidensae; impexae, et pingues lacernae; militem, sagum, sagulum, laena, chlamys, colobium coriaceum, seu scorteum, etc. Senem diplois cum gossypio, aut

panno subditio: mastruca (vestis est longior pellibus suffulta:) vel etiam penula aut lacerna pellicea, etc. Nobilem varia synthesis et multitia (orum;) Belli ducem paludamentum; Imperatorem toga praetexta, palmata, trabeata seu trabea; Senatorem laticlavia seu clavata. Inopes consarcinant sibi centones, centunculos, et pannucias, ex recisamentis varie collectis; unde sunt pannosi, pannucei, pannis obsiti.

Collum circumdatur collari (et, contra frigus, focali) seu patagio, (summae tunicae lineae assuto) quod vel est planum; vel sinibus ordinatum in picas, seu plicatum cylindro; aut canalicatum, rugosum, striatum, inflexum, segmentatum, denticulatum, cuspidatum, etc.

Sunt et manibus sua patagia, scilicet manuaria, (alias dextrariola) in spiras, rotulas, fimbrias conformata; easdem muniunt chirothecae, et manicae, (hae etiam brachia tegunt;) saepe a pectore dependent indusiarii coliarisve funiculi, cum glandibus et globulis lineo filo contortis. Nares emunguntur strophiolis, et mucciniis; sudor abstergitur sudario. Vestium partes connectuntur aut ligulis, adstringendo nodos: aut fibulis seu orbiculis, infibulando illis uncinulos, seu hamulos: aut nodulis vel globulis, innectendo hos orae alterius; quamquam haec etiam ornatus caussa multipliciter assuuntur.

Pedibus calceandis parantur socci e lino: vel udones cilicini; seu impilia, e lana coacta;

vel crepidae subereae (subere mollitae et suffultae;) vel e corio calcei: qui, si fuerint angustiores, inducuntur pedibus, ope inductorii; si nimis arcti, premunt et urunt; sunt aliquando ligno, alias densato corio suppacti, amentati, fenestrati, caeci, obtusi, repandi, praepostere inducti: quorum partes: solea, obstragulum, (corrigia vel adstrigmentum) et ansulae. His adde ocreas longiores; ac breviores, suras, et semicrurales perones. Calapodia ferrata seu calones serviunt mendiculis, et per glaciem labentibus; endromides pedisequis; cothurni Tragoedis; socci comicis; phaecasia Episcopis; sandalia, sicyonia et calceoli serici foeminis. Lunulis calceamenta veteres ornabant; deculcat calceos, qui eos deterit: excalceatur, qui calceamina exuit: qui gestat, dicitur calceatus, soleatus, cothurnatus, soccatus, phaecasiatus, crepidatus, ocreatus, etc.

Similiter a caeteris vestimentis, penulatus, cucullatus, gausapatus, chlamydatus, sagatus, mastrucatus, cycladatus, Punicatus, togatus, palliatus, lacernatus, patagiatus, armillatus, caligatus, pileatus, petasatus, trabeatus, paludatus. Est etiam pro diversitate loci et rei: vestis forensis, balnearis, cubitoria, coenatoria, famularis. Apud veteres suffibulum erat genus vestimenti, quod sub mento fibula comprehendebatur. Mulioniam penulam cicero dixit. Restat, ut quaedam per digressionem interseramus. Tunica pallio propior;

est amicus alius alio devinctior. Penulam scindere dicitur, qui hospitem impensius detinet. In toga et sago clarus est, qui domi militiaeque celebratur. Discincti nepotes sunt homines, ignavia et luxuria diffluentes; praecincti vero, seu cinctuti, fortes, strenui, ad militiam accincti. Unde cingulum militare, insigne honorque militum. Cincticulus, genus amiculi, quod fere sub umbilico praecingitur. Cinctus Gabinus erat toga sic in tergum rejecta, ut una ejus lacinia a tergo revocata hominem cingeret; quo habitu Magistratus sacris operari solitabant. Pileus Romanis non erat in usu, nisi certis temporibus et personis Vide Lipsium de Amphit. Ad pileum vocare, est libertatem offerre. Laticlavii appellati Senatores a latiore clavo togae intexto; unde toga clavata et laticlavia; equestrem dignitatem clavus angustus ornabat; palmata, si palmarum rami; trabeata, si trabes intextae. Praetexta, cui purpureus limbus per circuitum praetextus, gestamen Magistratuum et Regum. Nec non adolescentum ad annum aetatis XVII. inde togam puram, candoris nivei, sine purpureis oris induebant, quae Virilis dicta. Tunicata quies Martiali, remota ab officiis forensibus; nam tunica servorum et rusticorum erat cultus. Mantele (mantelum et mantellum, quibusdam etiam mantelium,) alias idem, quod mantile; alias pallium seu palliolum, metaphorice, nequitiae. Lunulae in calceis erant insigne nobilitatis, unde lunati calcei, lunata

pellis. De calceo Horatius: Si pede major erit, subvertet; si minor, uret. Plura non permittit tempus. Ad vestium artifices revisamus; nisi sit, quod superaddas. Desiderius. Munus levidense, est vile et infimi pretii [(printer); sic: piretii] . Superbi in cothurnis ambulare dicuntur. Mercurialis. Aestate penulam deteris; patrimonium in juventute. Pergimus. Formam paludamenti descriptam habes in Ruina Reip. Rom. de quo libro alibi. De caligis varie disputatur, an significentur iis ocreae coriaceae; an tibialia; an femoralia promissiora. Nos cum pluribus locuti sumus.

CAPUT XXXIX. Artes vestiariae.

QUia vestes sunt lineae, laneae, gossypinae, (xylinae) sericae, subsericae, pelliceae, coriaceae; videamus, quomodo parentur, et conficiantur.

Linum et cannabu ruri seruntur, matura cvellantur, calyces destringuntur, residuis scapis; in lacunis macerantur, rursumque torrentur seu exiccantur; stupariis malleis contunduntur, frangibulo conteruntur, ferreoque pectine vel hamo carminantur; ubi, quod inter frangendum decidit, sunt cortices: quod in carminatione secernitur, floeci et stupa.

Netriccs distribuunt sibi linum factum, hoc est, ab acubus, seu purgamentis, repurgatum:

et, superilligando pensa colo, (manipulos lini, aut lanae) carpunt et trahunt sinistrae filatim; dextra torquent sive fusum, 8cui appensus verticillus, verticillum, verticulus et verticulum) addito pondusculo ad facilius seversandum: sive colum rotatam girant pedibus, unde manu utraque fila dicuntur in har pedonem, seu rotam glomeratoriam, vulgo alabrum; hinc convolvuntur et devolvuntur girgillo seu rhombo; ex quo glomi conglomerantur, et siunt fasciculi, servandi in calatho, (calatisco) qualo, quasillo; denique ex his confit tela, hoc modo:

Textor (linteo, linifex) ubi ex glomis orbiculate in globum, vel oblonge circa fistulas arundineas aut ligneas convolutis, et in capsula per distinctos loculos repositis, fila traduxit per multiforem tabellam, circumvolvit stamen jugo (liciatorio S. Hieron.) insidensque officinae, (textrinae, cujus fulcra telam sustinentia tibicines vocantur) deculcat alternatim insilia (linga pedibus subjecta;) quo facto, licia se diducunt contrahuntque; tenens trajectat radium, cui panus inest; et intexit stamini tramam seu subtegmen; densatque adacto pectine (vel scapo) linteum; et perlinit unctura farinaria; sicque pertexit textum seu texturam pro longitudine et latitudine staminum; videlicet carbasum, findonem, byssum, nebulam, (Petron. Arb.) lineam, seu textilem, seu telam vitream; vel etiam cannabinam, stupeam, sabanum, trilicem telam, et alia genera lintei, decidente hinc inde

titi villitio. Textores sericarii texunt sericum. Insolator, sen etiam fullo, (nam anceps est vocis hujus significatio) exercens fulloniam cum operis fulloniis, (Blaich / Walck / Mang) insolat detextum linteum (crudum scilicet et nondum Sole curatum,) usque dum candefiat apricatione et irrigatione, utiturque terra cimolia ad maculas abstergendas.

Sartrix vero (netrix) instructa qualo, forficula, digitali, ulna, pulvillo, aciario, ex quo varias acus pro suturae conditione seligit; lineo filo aut serico facit acias recta, oblique, decussatim, cuspidatim, stelatim, reticulatim, etc. varia consuens et exornans linteamina; quae lotrix primo lavat lavatione lixiva (cinere lixivo;) sordes inde aqua eluit: extundit malleis lotoriis: emaculat smegmate, (sapone) contorquendo exprimit humorem: lota suspendit tendiculis, desiccanda vel ad Solem, vel ad ventum, aut fornacem; tum complicat, et in arca lintearia reponit; quaedam firmat amylo, et pumicat.

Postquam lanarius (lanifex, lanificus) lanam impexam, rudem, infectam, illotam et succidam lavit, et per chordam discussit, lanamuqe fecit; aspersamque oleo carminavit, (carmine) non neglectis villis inde defluentibus; tum in globos (vellera, vellumina, glomeramina) per lanipendiam dat foeminis lanificis, quae pollice ductam tradunt pannifici; hic contexit, super machina textoria, pannos, indigenas, peregrinos, Hispanicos, Anglicos,

Hollandicos; (sabanariii dicuntur a textu sabani, crassi, e lana soloce) qui mittuntur in fullonicam: (fullonicum) ubi injecti a fullone in pilam, et perfusi aqua, stipantur pilo; hinc exempti, extenduntur pannitendio; inde in aheno seu cortina tinctoria, arte baphices, a tinctore (infectore) tinguntur, inficiuntur, fucantur variis coloribus: qui sunt temperati calce, alumine, ligno Brasilo, rubia, gallis, chalcantho, urina, aceto, lixivio; fit etiam tinctio floribus, et vario cortice, praesertim juglandium; unde flammearii a tinctura rubente: molochinarii a spadicea. Bis tinctum lanam Graeci vocant
[Gap desc: Greek word]
, seu dibapham.

Hinc committuntur tonsori in tonstrinam: qui, super mensam expansos, tondet forfice tonsoria, (tomentum est lana concisa et brevis, quae tondendo detrahitur) et, addita per pressum politura, complicat in volumina; quae venduntur a negotiatore.

Similiter texuntur a sericario panni serici, (bombycini) subserici, vel tramaserici, holoserici, heteromalli, (serici villosi) heteromalli lanei, Damasceni, (scutulati, undulati, florulenti) purpurei, (ostrini, Tyrii, conchyliati, Sarrani, ardentes murice) coccini vel coccinei. Unde sericatus, coccinatus, purpuratus, amethystinatus, leucophaeatus, prasinatus, russatus, candidatus, atratus, pullatus, etc.

Phrygiones (polymitarii, acupictores, plumarii) pingunt et elaborant acu Babylonica, filis versicoloribus, vestes polymitas, (multicolores,

variegatas) Babylonicas, Phrygias, Phrygianas, Attalicas, acupictas, auro argentoque picturatas, crispanti opere, floribus, etc. stragula 8stragulas) peristromata, tapetes, psilas (tapetes glabros, non vilosos) amphitapas, (utrinque villosos) tapetia belluata, aulaea, etc. quandoque ex unionibus, gemmis, plumis, varias figuras intexunt.

Segmentarius vero seu limbolarius contexit, ex varia materia et colore, institas, limbos, suros, regulas, fimbrias, segmenta, peniculamenta, taenias, funiculos, lineas, fasciolas, lemniscos: adhibendo sericum netum, seu villosum, (nam simplex ad consuendum facit) quibus vestes efficiuntur virgatae, fimbriatae, soriculatae.

Tandem sartor (sarcinator) pannum ad staturam et modum corporis, ulna commensum, forfice discindit; tum scissuras [(printer); sic: scisuras] et partes largiore punctura nectit, et in formam accommodat; inde consuit strictius, ope acus, quam digitali impellit: filo simplici, duplici, cerato: quod, antequam per soramen acus trajiciat, illius extremitatem nodulo stringit; suturas et plicas complanat ferramento pressorio; marginibus vestium circumsuit limbum, ne filamenta diffluant: aut praesuit lemniscos, et segmina: passimque obsuit institas, praesertim in fimbriis; fibulas et orbiculos aeneos ac ferreos inserit perforaculo seu subula. Interpolator veteres et obsoletas vestes, detritas, defloccatas invertit, interpolat et resuit; unde prosae sive rectae: aversae

sive inversae, aut interpoles. Laceras, discedentes et ruptas reconcinnat, sarcit, resarcit, reficit, reparat, resegminibus aliunde recisis. Mangones, (sagarii Ulpiano) exercent sagariam, venundando vestes promercales. Custodes vestium (vestispici Plaut.) servant eas, et promunt ex arca, mundant, everruntque scopulis.

Pataginarii conficiunt patagia seu collaria linea. Reticularii reticulatis filis nexant tegumenta corporis. Nodarii globos, globulos, nodos, nodulos, clavos 8ad commodandas et ornandas vestes) texunt ex seta, lino, auro neto. Pileones pileos (pilea) et alia coactilia, nequeuntia permadere, faciunt e lana, baculis densata et coacta.

Coriarius exuvias animalium macerat lixivio ex corticibus quernis: et depilat psilothro seu scalpro rasorio; praeparatque duriora coria, praesertim soleas, suppingendas calceis; Alu. tarius alutam conficit molliorem et crispatam; subsecivas particulas glutini conficiendo adhibens. Fit etiam manu subactoris aluta seu pellis magis elaborata, elaboratior, subactior, concinnatior, quam vulgo corium Cordubense vocant. Pellio e villosis ac lanatis pellibus parat vel pellicea: vel pellita (pellibus subducta;) hinc pelliti, qui sic vestiti. Preciosiores pelles sunt mustelae domesticae et Scythicae, muris Pontici, Albini seu Norici, Armenii, Moscovitici vel Sarmatici, martis, cuniculorum, lutrarum, felium ferinarum, etc. quae, ne situ

corrumpantur, aut fiant depiles, excutiantur bacillis.

Sunt etiam, qui corium inaurant, utentes pellibus tenuioribus bene laevigatis, et glutino membranaceo oblitis, cui superinducuntur bracteati argenti folia: et poliuntur; tum formis ligneis figurae imprimuntur; quibusdam partibus apta quadam gummitione perlitis, splendorem auri accipientibus, caeteris nitorem argenti retinentibus.

Jam vero sutor (calceolarius, crepidarius, solearius) in sutrina (sutrino) conficit calceamenta. Primo regula calcearia metitur pedis modum, cui calceum conformet; tum ad formam chartaceam corium in suas partes super assulam concidit scalpro sutorio (orbiculato instrumento;) inde, ad scamnum instrumentarium, juxta quod atramentum et spongia, considens, sumit digitale seu anulum pollicarem, tegumen manuale, fundam genualem; deinde alutam prius in planca aequatoria aequatam et tentipellio tensam, penniculoque setoso extersam, enseque rasorio rasam ac destrictam, ac nonnunquam striata radula crispatam, consuit acu per partes, nectendo alutam superiorem, (qua integitur tarsus pedis) cum talari ac subdititia pellicula. Porro easdem partes ita consutas adaptat mustricolae (quam parat mustricolarius) seu formae ligneae, adhibitis cuneolis, et tudite seu mateola; ad diducendas vero ocreas assere utitur cuneato.

Interiorem et exteriorem soleam assuit subula et cheleumate, (filo cannabino, per fascem cheleumaticum picato, setaque cuspidato) utens interea clavicolis ad eas firmandas, quas ligula ferrea seu forcipe rursus extrahit; alia radula crenas striat solearum, quas chalybea ligula explicat; similio (sicillo, sipillo, falcula) margines praecidit; et sic denique calceum absolvit. Cerdo vero et Veteramentarme resarcit rupta et lacera calceamenta, ex praesegminibus. De cerdone Martialis:

-- te mihi, crede, memento
Intra pelliculam, credo, tenere tuam.

Et cuidam sutori Apelles pictor: sutor ne ultrae crepidam. A sartoribus Proverbium: rem acu tetigit; id alii a lusoribus ducunt. Mendaces linum nectunt lino. Sutela est astutia dolosa. Pertexe telam, quam orsus es. Dii lantos habent pedes; tarde, sed insperato veniunt nocentibus. Sednunc ad Gnomonem et Regulam, de quibus haud paullo dignior datur cognitio. Desiderius. Ejus me tenet desiderium. Mercurialis. Quid tu hic in symbolam? Desiderius. In symbolum habeo quid: subula acuitur, cum lemmate: deficiendo subtilior; refertur ad castigationem corporis. Inter Adagia legi, facilius in alieno ludi corio, quam suo. Eundem calceum non omni inducendam pedi. Ne calceus supra pedem. Herculis cothurnos aptare infanti. Servum malum, consutum dolis, apud Comic. Mercurialis.
[Gap desc: Greek word]
. Progredimur.

CAPUT XL. Artes aedificatoriae.

PRimitus habitabatur in specubus et tabernaculis frondeis; postea construebantur tuguria cespititia, casae arundineae, mapalia, straminea, (unde a culmo culmen tecti) attegiae, et gurgustia cratitia luto circumlita. Demum fabri coeperunt aedificare ad stabilitatem; videlicet necessitatem, utilitatem, magnificentiam, et decorem; quorum fabricas perlustremus.

Sunt autem aliae Publicae, aliae Privatae. In illis moenia, turres, propugnacula, portae, templa, portus, fora, porticus, balneae, theatra, curia, carcer, aerarium, armentarium, xysti, ambulationes, aquaeductus, nosocomia, etc. In istis atria, triclinia, exedrae, oeci, (primi in domum aditus) pinathecae, cubicula. Aedificationes rusticae, sunt chortes seu cortes, stabula, torcularia, granaria, horrea, foenilia, apothecae, etc.

Ligna, aedificiis apta,
[Gap desc: Greek word]
vocantur materia, vel materies, et materiaria, orum. Unde verbum materiari; caeduntur tempore hiberno, decrescente luna, ne fiant cariosa aut teredini obnoxia; ubi lignator arborem securi caudicali sternit, ramos decacuminat seu truncat, dissectis ramalibus, et compositis in strues: sarmentis vero collectis in fasces, et servatis in usum foci.

Faber lignarius, (tignarius, materiarius, peritus materiariae) instructus armariolo gestatorio, in qua varia instrumenta fabrilia, secures simplices, duplices, asciae, norma, terebrae, etc. operans in fabrica (nam haec vox et artem et officinam significat) affigit et firmat lignum ferreis ansis (retinaculis, uncis) super canterios; tum illud lineat amussi, illita rubrica; hinc, per intervalla, securi simplici incidit; inde asciat, exasciatque: dolat et edolat in quadrum assulis decidentibus; securi ancipiti in longum et latum crenas et foramina pro juncturis incidit pro juncturis; ascia vel securicula canalitia trabem in formam canalis excavat. Alia securi, quam cum Palladto dolabratam appellemus, laevigat commissurarum fibulas, seu confibula. Dissecat vero serra majore, scobe decidente; demumque jugumentat, Vitruv. et compaginat trabes. Inde facit parietes, configens tigna musco. Terebra terebrat; clavos adigit et impingit; distorte impactos emolitur forcipe, aut perforata ascia, aut bisulco malleo; qui, altera parte cuspidatus, vicem est terebrae. Tum Parietarius delutat casam luto paleato vel acerato; quandoque etiam sine materiatione lutamenta effingens in parietibus formaceis. Suspenduntur item vel suffiguntur pro tabulatis et sornicibus crates, lutatae stramine, opereque tectorio inductae.

At in caementitia aedificatione proceditur aliter. Ubi lapidarius eruit ligone lapides: aut effringit vectibus: aut dirumpit pulvere nitrato

in lapidicinis, (latumiis, latomiis, lapidariis fabricis) quos lapicida seu latomus conquadrat ad normam caelo et tudite, ut quadrent structurae bene. Sicubi non est copia saxorum, coquuntur a laterarn lateres et laterculi, ducti e luto vel limo; exiccantur prius in lateraria, vocanturque lapides coctiles (uti et muri, inde structi) hoc est, cocti cum intrita seu arenato; quod calce et arena mixtum, rutro subigitur, ac temperatur in lacu (mortario vel calcatorio.) Alii laterum sunt crudi sine intrita, (vel intrito) ut in maceriis. Est autem arena quadruplex, fossitia (quae in arenario foditur:) fluviatica: marina: vel ex veteri rudere, per crates et gerras trajecta, et secreta; interquas arenas crassior sabulum nuncupatur. Calx ipsa de albo saxo (calcario) aut silice, in fornace calcaria, per calcarios coquitur; dicitur viva, quae nondum aquis restincta. Gypsum vel gypsus ex albicante lapide mediocriter usto paratur; quod pulveratum, per cribrum secernitur, et humectatur, in usum fabrilem.

Faber caementarius (vulgo murarius) posito, (jacto aperto) fundamento seu fundamine, (fundatione facta) quod aliquando ex pilis seu palis alneis, fistuca adactis, in humido solo substruitur; (supra quos aedificium inaedificatur, et suspenditur) exstruit parietes primarios, medianos, intergerinos, (communes utrique domui) qui aliquando ex solido lapide, aliquando concratitii, insertis scilicet cratibus, aut tignis; alias aedibus contigui; alias intermurali spatio, et

angusto transitu disjuncti; firmeque collocat, et ordine perpetuo ducit cubilia seu coagmenta, aut juncturas (Vitruv. coria) lapidum; accuratque, ut omnes coriorum ordines aequali crassitudine construantur; quod est opus isodomum; secus, pseudisodomum; e quibus trontati dicuntur, qui utrinque laevigati, parietis cratissitudinem exaequant; diplinthii vero et triplinthii muri sunt, qui duorum triumve laterum crassitiem habent. Conclavia concamerat testudine (fornice, concameratione, fornicatione, parietibus fornicatis, aut columnatis Varroni;) quae tector (crustarius) trullissat, incrustat; seu trulla tectorium, loricam, corium, crustam, incrustationem, obductionem, loricationem inducit, (loricatio proprie est ex arenato, seu calce subacta, quae in alveo ad manum praesens, incrustatio e sectis marmoreis crustis) sine qua sunt rudes muri, ut sine fenestris caeci. Quandoque marmore vestit aut gypsat, varias figuras, coronas, corymbos et lemniscos ducens, dealbatque peniculo tectorio (opere albario;) nec non ruderat pavimenta (ruderatione sternens) ex rudere veteri aut novo; (rudetum est locus plenus rudere) aut opere signino e tusis testis, addita calce; tum pavit pavicula, crustuminationem faciens; aut consternit tessellis seu tesseris et emblematibus, scutulisve aut favis (oblongis tegulis aut hexagonis:) aut lateres ponit in latus stantes, quod est opus reticulatum; unde solum pavitum, pavimentatum; idque varium, tessellatum, segmentatum, scalpturatum, musivum seu vermiculatum,

lithostrotum, asarotum, (intestinum fit exasseribus) spicatum, testaceum, signinum, lateritium, silicatum, delapidatum, fistucatum seu fistucato spissatum; denique marmoreum, quod ex solido marmore; sed marmoratum, ex calce et contuso marmore.

Architectus (architecton, onis, gnarus architectonices nec imperitus diugraphices seu delineationis) est director aedificii, curatorque maximorum operum: qui videlicet dirigit structionem et substructionem secundum exemplar praeconceptum; aut etiam delineatum; quod Ichnographia vocatur: jacens nimirum areae efformatio et superficiaria descriptio. Erecta si frontis est imago, tectum cum parietibus repraesentans, scenographiam appellant, ligneis asserculis chartave densiore designatam; utrumque dixeris Ideam (hoc est, suscepti operis simulacrum et formam) contractam in modulum (vulgo parvum pedem et modellum.) Seulptor e cera fingit prototypum; Plastes e creta proplasma; Pictor graphicen seu graphiden format.

Rem architectonicam seu aedificatoriam distribuunt in partes sex. 1. regionem. 2. aream. 3. areae partitionem. 4. parietes. 5. tectum. 6. apertiones; qua rebus et hominibus datur initus et exitus; Praecipuum architectura est Erythmiae seu convenientia singularum partium, et commodus aspectus; Symmetria, venusta totius operis congruentia, et proportio; Et Decor, seu pulchra distributio. Unde omnia examinanda vel ad normam explorantem angulos; vel ad

libellam seu perpendiculum, (unde pendet filum, e filo glans plumbea) quo indicantur recta structurae altitudo sine inclinatione surgens; vel ad regulam (canonem) dirigentem, latudinem. Amussis pro istis omnibus ponitur; unde ad amussim, adamussim, examussim et amussim, et amussitata opera. Ejusdem est pro machinatione futuri operis, construere tabulata seu assamenta temporanea, pontones pensiles ex arrectariis trabibus, cum trans versariis longuriis et sublicis, ad sustinendos asseres, ac sustentandas operas fabriles; nosse item, et adhibere varias machinas, ad movendum et trahendum, de quibus cap. 47.

Domus profunde fundata, et bene materiata, firmeque trabibus compactilibus (quae non pandant, seu pandantur, aut cedunt oneri, subscudibus etiam ferreis vinctae) et muris (in quibus varii lapides, quadrati, operarii, cusi, caesi, ansis ferreis implumbati et suffraenati) stabilita; intusque columnata, ne laqueare ruat; extra vero pilis fulta, ne parietes vacillent; perstat diu columis; aut, si labat ruinosa, vitium faciens, aut ventre extra perpendiculum turgens, suffulcitur denuo tubicinibus, anteridibus, erismatis seu erismatibus; collapsa vero aut destructa reficiuntur, restaurantur, aut dejiciuntur; parietina est murus vetus ac semirutus.

Sed nunc mihi varias columnas considera, quarum quatuor potissimum genera. caeteras excedens crassitudine, cujus septimam in altitudine obtinet partem; decimam quartam

basis habet. Proxima ei Dorica, cujus crassities sextam altitudinis complectitur partem; basis decimam sextam; capitulo porrectiore, et caelatioris sculpturae. Tertia Fonica, quae novies longior quam crassior; in basi decimam octavam longitudinis partem includens; simpliciore capitello, extantibus utrinque cornibus arietinis, in anfractum convolutis. Quarta et gracillima Corinthia, novem et ipsa partibus (Vitruvio modulis) altitudine superans ambitum, basis ejus vigesima constat parte; elaboratiore epistylio, et imitante crispata acanthi, aut helicis in seipsam redeuntis folia, (quibusdam capreoli dicuntur) quae, in medio surrecta, in margine circulatim seu turbinatim sunt inflexa, (volutas appellant,) quibus et sua labia sunt. Quintam ex harum ornamentis formatam nominant Compositam seu Italicam; et sextam Gothicam; ex aliarum erroribus natam.

Columnationum partes sunt tres: Fastigium, Columna, Stylobata; tres itidem partes, in quas earum singulae dividuntur. Partes Fastigii sunt Corona, Zophorus, Epistylium. Columnae vero partes Capitellum, Scapus, Basis. Stylobatae quoque membra tria Supercilium, Stela, Pes. In hac triplici partium divisione Epistylia et Capitula singularibus constant ornamentis. Sunt in illis corona, projectura, praecinctio, taeniae, echini, cingula, supercilia, eminentiae, prominentiae teretes, quadratae; coronices: lapidum vel trabium aut tigillorum obnitentia capita; Vitruvio mutuli vocantur. Item abacus, sima, regula, cymattum.

In Zophoro seu latiore baltheo inseruntur triglyphi (scalpturae triplici sulco canaliculatae) et denticuli (segmenta, formam dentium referentia:) guttae (inversi turbinis speciem praebentes;) metopae sunt intertigmenta seu zophori intervalla; in quibus variae figurae impinguntur, et insculpuntur, ut fasciae, lemnisci, vittata taurorum capita, encarpa, (florum, frondiumque implexi corymbi;) astragali, in rotundas aut oblongas baccas distincti, folia, volutae, quarum labia, ut dixi, sunt flexurae foliorum supinatae.

In Scapo seu Columnae corpore pars superior dicitur Collum seu Hypotrachelium; quae qua gracilescit, seu crassitie decrescit, apophygis id appellatur. Scapus vel est teres, vel quadrangulus; si teres; aut est laevis: aut striis et strigibus, id est, canaliculis, vel rectis, vel obliquis striatus et sulcatus. Stria est eminula; strix cava. Vitruv. Vel est intortus Scapus, et vite circum scansili, aut aliis foliis et frondibus, flexuosus. Hic basi insistit suae (quam Spiram vocant;) cingunt eam toruli, seu anuli, sive torques; inter quos interjectae cavitates vocantur Scotiae; quibus omnibus subjectus est Plinthus, quadrati laterculi formam exhibens.

Stylobatae (Latini fulcimentum aut sustentaculum dicunt) pars superior est Supercilium; media Stela seu Pila, oblonge quadrata, non raro caelatura aut variis impagibus scalpta et ornata; infima Pes, cum substrato Abaco, seu Plintho; in quibus, sicut in aliis partibus, varii intercurrunt excurruntque cinctus, projecta,

coronices, extantiae, abscessiones, etc. Vide in syllabo Onomastico seu Indice, verb. Columna.

Dicitur Columna Structilis, quae ex pluribus lapidibus opere caementitio, lateritio vel lapideo constructa: Solida, quae ex uno; hinc diminutivum columella; quae aliquando pro fundamento pulvinum habet caementis aut arena fartum: alias ex assere superficiarie erigitur; intercolumnium (spatium inter columnas) pluteo seu septo e marmore, laterculis, opere intestino, (id est, ligneo) intercludi et obsepiri solet.

Partes domets ita concipe. Ante vestibulum (prothyrum, propylaeum) constitutus, ad anticam habes in oculis frontem (vulgo frontispicium;) accedenti ad januam seu portam, (quae solet esse biforis et arcuata) objiciunt se utrinque postes seu antae, quorum ornamenta sunt antepagmenta, prothyrides, seu ancones; in altero postium sunt cardines, a quibus pendent fores et valvae; et super quos aperiuntur et clauduntur; in altero vero sunt claustra, nempe aut simplicissime claudens pessulus, indendus foramini postis; aut obex seu vectis remissarius (repages, repagulum) obdendus uncinato clavo, qui posti infixus est; aut denique sera obserans, sive Laconica, et intus abdita; sive appendula, seu pensilis extra; pulsata prius cornice, seu marculo, aut annulo ferreo. Sed quid est diathyrum? repagula, sive septa ad arcendos equos et currus. Si reperies oppessulatam januam, pulsa; si janitor (atriensis, ostiarius) per transennam aut

clathros prospectat, roga aperiri aut reserari; dumque introis, attolle pedem, ne impingas ad inferum limen (hypothyrum;) caput vero submitte, ne allidas ad superliminare, (liminis supercilium, hyperthyrum;) atque, ne cardines strideant, aut fores crepent, move leniter.

Ubi ostium pertransieris, venies in primas aedes, scilicet in cavaedium, mox in atrium, seu hypaethrum, ubi pavimentum subdiale et impluvium. Unde ingressio patet in penetrale, et conclavia; aut si domus fuerit distega, tristega, tetrastega, (duas, ternas, aut quaternas contignationes habens) ascensio fit in superiora ambulacra, per scalas, vel rectas, (quandoque post aliquot gradus areolis interceptas) vel cochlidia (cochleas, cochlides in gyrum ascensiles circa scapum, unde librantur:) per posticum (posticam, posticulum, pseudothyrum in adversa et aversa domus parte) exitur alio; nec desunt varia ostiola et foriculae.

Dum sumus in loco subtegulaneo, (sub tecto) inambulamus pavimento, de quo supra; impendet nobis laquear, (laqueare, laquearium, lacunar) sive fuerit tabulatum vel plana coassatione; vel variis areolis et lacunis in prominentias et cavitates lacunatum et discretum, opere vel coronario, vel varie angulato; sive testudinatum, duobus arcubus se decussantibus, aut in crucis modum se dissecantibus; aut fornicatum, seu arcuatim concameratum: aut sphaericum, quod ad similitudinem sphaerae orbiculatum

est; (Italis, cuppola) tholus est umbilicus testudinis.

Fenestrae admittunt lumen obliquum, rectum, superne immissum, (vicini quandoque obstruunt et officiunt luminibus) sunt vel arcuatae, vel quadrangulae, projecturis ornatae, cum vitreis alis et reductilibus valvulis, quas subscudes (regulae) ligneae, ferreis munitae laminis et virgulis includunt, obices affixi firmant, arrectariis antis seu jugamentis decussatim interseptae; non raro clathratae aut cancellis reticulatae seu cancellatae, columellisque disttinctae, inter quas intercolumina cum pluteo. Telamones et Atlantes virili specie sustinent mutulos; caryatides muliebri.

Tectum (cujus apertiones vocantur impluvia) superponitur columini vel culmini; (fastigiatae contignationi, seu tecto subtenso) et est vel devexum et inclinatum, aut declinatum in unam partem tantum, vel in duas, scilicet pectinatum seu displuviatum, aut displuvium; vel in quatuor: nimirum testudineatum; tegitur scandulis, seu asserculis sectilibus, aut tabularum laminis (unde scandulare, et scandularius, qui facit; sartitector, qui sarcit;) sive imbricibus (tegulis deliciaribus, in formam canalis cavatis, seu semitubulis, aut sibi mutuo superimpositis; aut calce vel stramine junctis) unde imbricatum; sive planis et hamatis; per utrasque aqua pluvia dejicitur in deliquias, (delicias) colliquias, collicias ligneas vel cupreas,

sparsimque per incilia: sed collectim per compluvium emittitur.

Tegulae imponuntur tigillis: (transtillis Vitruv.) tigilla canteriis, oblongis lignis a columine ad imum tectum pertingentibus in formam litterae A, qui firmantur subscudibus, confibulationibus, praesertim capreolis contra nitentibus; canteriorum divaricata crura (quae aliquando superpositis cuneis latius extenduntur) innituntur in medio, transtris (lignis transversis, per quae meabilis transitus;) superne in acumen coeunt; inferne proceribus trabium insistunt; hae sunt immissae tignis in longum porrectis, muroque incubantibus. Trabium intervalla coassantur seu contabulantur. Quod si canterii justo longiores sunt, faciunt suggrundia, (vel suggrundam, seu imbricamentum, quod stillicidium arcet, ne parieti noceat) aliquando ampla, praesertim in circumcolumniis, seu peristyliis; et xystis seu inambulationibus, vel ambulacris; (locis ad ambulandum destinatis) aut efficiunt podium pensile, seu pergulam, aut solarium. Menianum est prominentia et projectura aedium. Contra imbres et Solem serviunt quoque projecta seu interpensiva, orum, (tecta aut tigilla pensilia, declives asseres ferentia.) in tectorum acroteriis seu pinnis, aut pinnaculis, id est, summis fastigiis, figuntur bracteae sive petala, tritones, ventorum indices; item metae et pyramides; corona seu lorica tectorum, prohibet praecipitium. Gula foci seu camini longius absita tignis, ne calefactione flammam arripiant.

Quam multa hic non tam in aedificationis quam eruditionis ornatum sese offerunt! Pauca quaedam levi colligemus brachio. Domicilium longe tutissimum habebis et commodissimum, si tecum habites. Quia non ex quovis ligno vel lapide fit Mercurius, ideo multi deasciandi et dedolandi sunt, modo ne frustra. Clavus trabalis necessitaent indicat; et, cum malum malo, vis vi vincitur, clavus clavo pelli. Ad amussim fieri, est exacte fieri. Hinc Virgilius de viro bono, animi curam habente, canit, quod accuret,

Ne quid hiet, ne quis protuberet angulus, aequis
Partibus ut coeant, ne quid deliret amussis.

Herculis in mari Gaditano fixis columnis inscriptum erat: non plus ultra. Carolus V. longius extendens imperia, addidit: plus ultra. Officit alterius luminibus, qui ejus honori obstat. Quibusdam et fenestra ad nequitiam aperta est; alii per pseudothyrum voluptates intromittunt. Qui summam alicui rei imponit manum, dicitur colophonem vel coronidem addere. Quid tu ad haec? Desiderius. In extrema dicitur stare tegula, qui casui proximus. Garrulus obdat [(printer); sic: obdas] ori pessulum. Constantia in arduis exprimitur per columnam, cui domus innititur, cum lemmate: pondere firmior. Mercurialis. Placet tuum in symbolis studium. Nunc ordo postulat, ut constructae domui prospiciamus de supellectili. Observa Adagia. Sarta tecta (res probe curatae.) Ruta Caesa. (inclementius omnia sublata, et quae eruta, ut arenae; et caesa, ut arbores.) In arena aedificas. Pro nostris opibus aedificamus moenia. In caducum parietem inclinat, etc.

CAPUT XLI. Artes utensilium, et primo argillaceorum et vitreorum.

VEniamus ad opificia, quae domos implent utensilibus, quibus humana vita carere non potest, et paranture materia vel fossili, vel vegetabili, vel animali.

Figulus (figularius faber) in figulina (figlina, taberna crustaria) ex argilla, in argilleto effossa, virgaque ferrea subacta, circumactione rotae figularis, ollas fingit et ollulas, aliaque fictilia, (testacea, terrena, ac Samia vasa) qualia sunt urceus, urceolus, fidelia, sitella, Samiolum, poterium, potistris, bombylius, aqualis, hydria seu baucalium, (siphunculata lagena suctui idonea) ampulla, (unde ipse ampullarius) culullus, capedo, patinae, scutella, catini, seriae, etc.

Quaedam ex his sunt amphota, seu utrinque ansata; quae excoquit in clibano, postquam prius cruda exsiccavit, incrustatque lithargyro (vitreo tectorio, et duplici quandoque tunica;) aliquando semicocta eximit e furno, et, pro incrustationis temperamento, versicoloria pingit, iterumque reddit igni percoquenda. Procellana vocat, quae cum splendore candent; antiquis murrhina. Bibula et male cocta reijciuntur, nam tinnitu sonant vitium, dum maligne respondent.

Idem aedificat fornaces (seu turriculas testaceas) ad calefacienda hypocausta; quarum partes sunt corona, gula, seu fauces, crepido arca foci, et pes; os autem dicitur praefurnium seu propigneum, per quod ligna (discuneata, fissa, scissa, secta) immittuntur furca fornacaria, et rutabulo stimulantur. Sunt autem fornaceae testae ac testulae (quae commissura lutantur) multiplicis figurae, ut umbilicatae, scutellatae, convexae, concavae, sigillatae, etc. figulus etiam plasten agit, dum argillacea simulacra effingit.

Vitriarius fusor ex arena, cinere, sale, liquatis intensissimo igne, format et figurat in vitriario seu vitriaria officina, perflatu ferrei tubi, diversa vitreamina, seu vasa hyalina, in plurimos habitus ac caelaturas. Inde vitriarius faber (vitrarius [(printer); sic: vitriarius] ) facit fenestras, coordinando vitra specularia intra jugamenta crenata, et applumbando ferrumine stanneo, ne excidant, quorum alia sunt orbiculi seu rotulae, interjectis, cuneolis conjunctae, aliae hexagona, quaedam densiora et subviridia: alia perlucida seu diaphana, nitore crystallino, aut, ut loquuntur, Veneto; scinditque adamante vel smiride.

At encaustes (peritus encaustices) eadem pingit encausto. Sed faber ocularius (oculariarius) manu vel torno terit in concavo vel convexo modulo, seu scutella metallica, terit super atenam: et polit tritu terrae, seu pulveris Tripolitani, conspicilla, etc. conspicilla et

specilla ocularia, tubos et tubulos opticos; microscopia, quibus obtuemur pusilla, ut grandia; et telescopia, quibus videmus dissita, ut propinqua.

Ad eandem tribum spectant specularii, qui conficiunt omnis generis specula ex vitro laevi, et perpolito, et a tergo, bracteola stannea opacato, (metallica alio referuntur) plana, sphaerica, cava, cylindrica, ustoria, et quae miris spectris reddunt imagines ac simulacra accepta. E quibus vitra trigona (prismata) transfigurant colores, repraesentando in aere florida tapetia: polygona, multiplicant objecta. In obscurum immittuntur per speculare, ac convexum vitrum, species rerum extra parentium inversae, vel etiam, duplicato vitro, rectae. Quid quod et uniones ac gemmae adulterinae fiant ex vitrea materia, non sine specioso oculorum ludibrio. Sunt artifices, qui crystallum varie figurant, et inde pocula crystallina, candelabra aliaque tornant.

Tritum est Proverbium: figulus figulum; de contribulium invidentia. Horatianum est:

--- --- Amphora coepit
Institui; currente rota, cur urceus exit?

de mala dictorum cohaerentia. Et istud:

Quo semel est imbuta recens, servabit odorem
Testa diu;

de prima educatione.

Lutum, nisi tunditur, non fit urceus; nihil absque labore et molestia. Testa collisa testae; cum duo conflictantur, utriusque malo. Lutum luto purgat, qui, cum sit ipse sordidus, alienas sordes

extergit. Meliore de luto ficti dicuntur ingeniosi. Vaetibi, vae nigrae, dicebat cacabus ollae; similis simili. Ex tripode; tanquam ex Oraculo veritatis. Jam tu perge. Desiderius. Aliud vitrum, aliud margaritum. Mercurialis. Perge. Desiderius. Stans sto. Mercurialis. Atheniensium testulis te movebo. Desiderius. Quid hoc aenigmatis? Mercurialis. Apud illos genus erat relegationis, quod ostracismum vocabant; damnaturi quippe aliquem exilio, suffragium serebant testulis, Graece,
[Gap desc: Greek word]
. Desiderius, Quid doctrinae symbolicae? Mercurialis. Plurimum sane; si magis diverticula sectari vellemus, quam viam. Ex solo speculo quid non symbolorum? Cui si inscribo: Omnibus omnia. Quid volo? Desiderius. Zelum viri Apostolici. Mercurialis. Si addo: Non fallit, Desiderius. Virum exprimit, nemini adulantem: vel conscientiam cujuslibet. Mercurialis. Si lemma: Alter ego. Desiderius. Amicum refert sincerissimum. Mereurialis. Perspicaciam tuam in speculo ostendis. Tempus est, pedes hinc et manus ad duriora transferendi.

CAPUT XLII. Artes metallicorum utensilium.

MEtallarius scrutatur venas subterraneas metalli, (canales venarum, earumque capita) ope Virgulae cujusdam indicis, quam Divinam vocant; tum parat aditionem ad illas, ope fossorum, qui ingrediuntur fodinas,

(secturas, aurariam, argentariam, aerariam, ferrariam) intecti bardocullo, et perizomate, cum succensa lucerna aut laterna: repertaeque metallicae venae (crudaria dicitur, quae in summo deprehensa) impingunt cuneos, decutiuntque frusta, et extrahunt foras.

Hic discretor secernit impuritates sax eas; lotor secreta elevat in chrysoplysio (officina lotoria;) alii deferunt in ustrinas, et ita colliquefaciunt, ut metallum a scoriis liberatum profluat; et, quia plerumque argentum est intermixtum auro, separantur illa ab invicem, et abstrahuntur chrysulca, seu aqua secretoria, (vulgo aqua forti) demumque conflatur unumquodque purum, putum seorsim in tabellas, vel bacillos.

Hic jam fabri antelucani ad opus fabrile se conferunt, in fabricam seu officinam ferrariam, infundunt ustrinae carbones a carbonario subvectos; excitant ignem, et inflando folles (quorum latior pars, anima; angustior, gula) accipiunt et reddunt auras, ac carbones animant in prunas, quibus imponunt et inferunt metalla; et primo candefaciunt, dein frigefaciunt in lacu, ignique iterum reddunt, et sic emolliunt; emollitaque eximunt forcipibus; exempta cudunt super incude malleis et marculis, quos elevatis et reductis brachiis librant, (dum interim stricturae quaqua versum dissiliunt;) cusa denique lentant in laminas, varieque formant ac figurant, ferrumque indurant chalybe seu stomomate, et, ubi opus, ferruminando conficiunt utensilia.

Faber ferrarius fabriccat ferramenta varia, de quibus sparsim in hoc libro; falcarius dicitur a falcium procusione; faber equarius peritus est veterinariae; habet et ipse diversa instrumenta, quibus utitur in calceandis et curandis equis, nempe soleas ferreas, forcipes, novaculas, ferramenta incisoria ad ungulas equinas (quarum cavitatem chelidonem supra vocavimus) excavandas; qui, dum induit soleas jumentis, cavet, ne clavo sinistre impacto ulcerentur, praesertim si subtriverunt ungulas. Impatientes clacitrones seu recalcitrantes arctat in repagulo. Idem munit rotas curules laminis, et has clavis rotariis, flectitque catenas ec catenatis orbibus.

Faber serarius (claustrarius) fabricat clauftra ac seras, quarum interanea seu interiora, ductilibus per insertam clavem lamellis, prorsum vorsum trahuntur. Cavium et clavicularum pars anterior dicitur projectum seu labium sulcatim pertusum: et per oppositos intra seram denticulos ac rotulas versabile; ejus circumactu obex sue pessulus obducitur, reduciturque. Catone vectis remissarius vocatur, qui manu extra seram trahitur, retrahiturque. Pars clavis posterior, est ansa; media, tubulus seu canaliculus, qui infigitur (imponitur, impingitur) spinae ferreae: detrahitur, eximitur. Clavis generaois seu communis plures seras aperit. At Laconica est adultera, seu adulterina, quia ubique reserat. Valvae et januae vinciuntur subscudibus et vinculis ferreis, quorum extremae

cavaequiue partes immittuntur uncis, seu cardinibus, quibus fabrinomen a com figura dederunt; retortos illos vinculorum flexus et orbes, seu subscudum extremitates orbiculatas a flectendo et versando nominant. Habent suos fenestrae quoque obices. Appendulis seris additur fibula, uncino inserenda. Janua movetur ansa; pessulus manubrio exterius tollitur, deprimiturque; cornice, utsupra diximus, pulsatur ostium. Praecipu instrumenta, incudes, mallei, limae, retinacula adstrictoria, etc. Vide in Indice voc. Sera, et Clavis.

Cultrarius (machaeropoeus, gladiarius) fabricat cultros (mensarios, coquinarios, incisorios, seu minutales, in manubrium reductiles, clunabula seu clunacula, parazonia, machaeras, cultellos, (falculas) latos vel ancipites [(printer); sic: ancipite] vel cum dorso, frameas, rhomphaeas, seu spathas (Vegetio) et semispathas; gladios Gallicos, (longos sine mucronibus ad feriendum caesim) Hispanos, (brevitate habiles ad punctim petendum; sunt, qui, Hispanienses gladios, ajunt, fuisse mucronis firmi, et ictus utrinque valide penetrantis. Sed hodie isti habent longos, illi breviores, utrique mucronatos) veruta, sicas, pugiones [(printer); sic: pungiones] , pugiunculos, ensiculos, gladiolos, acinaces seu harpas, (gladios incurvos, falcatos, Persicos) dolones, (intra baculum latentes) subalares, laterales, etc. Gladii partes sunt: capulus vel capulum, quo tenetur, praemunitus obicibus ad excipiendos ictus: lamina, (Probatur, si e flexu in rectum redeat:) acies:

mucro: vagina (theca) praeferrata, seu bulla vel vinculo inferne munita, e qua educitur, distringitur, evaginatur, in quam reconditur, quaque clauditur; gladios et cultros polio (politor,) polit, limat polite, et refricat politura ad nitorem, aut ad eum reducit, cum prastrictus est; et in iis pulvere erodente varias incicisuras et figuras inprimit, incidit, inscribit.

Quos (uti et forfices ac forficulas) samiator, vel, ut alii loquuntur, cotiarius, samiat, seu exacuit, laevigat, depolit, cote aquaria, rotatili, gyratili, quam calcando girat, rotat, et denticulos exterit ac aequat, cum videlicet mucro vel acies est denticulata, seu plagis asperata, aut inclinata, retusa, hebes, hebetata, obtusa, rubigine (aerugine, ferrugine) exesa, obducta; rubiginosa, aeruginosa; cum duxit situm.

Acicularius fabrefacit acus et aciculas, ferreas et aeneas spinas, spinulas, cuspidulas, nodatas seu capitatas, uncinulos, hamulos; (aciarium est theca acuum) iidem sunt fibularie (confectores fibularum;) Calcarium artifex stapedes, lupata, (lupos, murices) nasalia, frontalia, postomides, fiscellas, oreas, pro equis parat.

Fabricator minutorum opusculorum seu faber aeris minutioris (minutiarius) forficulas, forcipes, forcipulas, chelis seu rostris aduncis, aut latiusculis, aut cuspidatis, etc. serras et serrulas, terebras, limas, emunctoria, candelabra, nolas, malleolos, seculas, circinos,

etc. (Clavarius omnis generis clavos et clavulos, capitatos, umbellatos, seu muscarios, bullatos, (quibus portae et sellae configuntur) uncinatos, equarios, seu ungulares, pavimentarios, scandulares, (scandularios seu tegularios, cistellarios) tabularios, doliares, lacunares, confibulas, trabales, etc.

Tormentarius faber conficit manuaria tormenta bellica, bombardas, ferreos tubos, et fistulas: seratas, rotatas, striatas; scopicas, venatorias; sclopos, sclopeta cum suis partibus, scilicet catulo, igniario lapide, scutula, clavi, rotula, ligula, parte maxillari, virga stipatoria (qua fartum inculcatur) et sphaerospatica seu hamata, (qua plumbea glans retrahitur) et peniculata, (qua purgatur, extergitur;) pinna, seu dioptra, imum supremumque punctum est colline ationis Materiarius tormentariorum est, qui thecas harum fistularum fabricat, et pyxides pulverarias, parergis, et tabellis osseis (ossiculorum emblematis) non raro vermiculatas, distictas, et figuratas. Vide in Ind. voc. Militaria Vocabula.

Malleator (thoracopaeus, buccularius, loricarius) fabricat e ferro ductili cataphractas, cum suis partibus, ut sunt thorax (lorica, pectorale, dorsuale,) ferreus, chalybeus, aeneus, hamis, anulis, catenulis, lamellis, squamis consertus et commissus; tibialia seu ocreae ferreae, chirothecae, humerale, galea, seu cassis, cum cono, seu apice, et buccula (buccarum tegmine) facit idem omnis generis clypeos,

seu clypea, scuta, peltas, cetras, etc. quarum media et eminentior pars est umbo; apprehenduntur et tenentur ansa, seu capulo: ornantur bullis et claviculis. Arcuarius conficit arcus et sagittas, (spicula, tela missilia) quarum thecae dicuntur pharetrae, arcuum coryti.

Faber aerarius e ductili cupro cudit, tiligineoque marculo laevigat aeramenta; facitque ahena, lebetes, caldaria seu cacabos, sartagines, cortinas (tinctorum) cacabula, pelluvia, malluvia, (pollubra) pelves, ferruminans stanno et plumbo inter se commistis: nempe. molybditide, vafis escariis illinit stannum, feu incoquit ea stanno, ne ciborum sapor corrumpatur. Quae detrita, resiciunt discurrentes passim refectores aerarii, seu fabri veteramentarii.

Flator aris, (orichalcarius, campanularius Pontano) fusor aeramentarius fundit et conflat ex orichalco, seu aere caldario, (sic dictum est, quia ex eo caldaria et ahena fiunt) aera campana (vulgo campanas) clavo seu pistillo ferreo (rhopalo) pulsatilia, in contignatione suspensa et librata: Item campanulas, nolas, cymbala, tintinnabula: et tormenta bellica majora, novae subtilitatis (ut quidam ait) et operis admirandi ballistas, oblongum in tubum, et aequaliter teretem, ex aere fusili figuratas; quae non funibus aut nervis intentae singula mittunt spicula, sed incogitata priscis ratione, ad applicitos tenui a tergo, foramini igniculos, cum incremento multiplici, rapiendos; certo

primum nitrati ac sulphurei pulveris modulo temperatas, insertos dein ore patente ex arte globos catenasque, et alia obturamenta, fulminis instar flammis eluctantibus, cum horendo fragore emittentes. Hodie inventae quoque sunt fistulae ligneae, intra quas coactus et condensatus aer, laxato obturamento, validam emissionem habet. Ventosas appellemus.

Caeterum, ut fusio seu fusura rimam aut scissuram ne ducat, oportet fusorem pyrotechniae apprime gnarum esse; quare ante omnia opusest, ut typi e terra probe subacta recte conficiantur, ac disponantur, iisque metalla perite excocta et temperata infundantur, fornace et igne ad calorem variandum diligenter, variatis et attemperatis. Sunt autem tormenta haec militaria seu bellica (fulminatrices machinae) diversimoda; nam quaedam sunt manuaria, ut minores seu breviores sclopi, circumactu rotae globum impellentes: quaedam, majores sclopi, ut bombardae, (vulgo mosquetae) super furcillis quandoque librari solitae, igniario funiculo exonerandae; quaedam sclopeta duplicata, duplo aut triplo majora illis; quibus accedunt, sed magnitudine excedunt, tormentta campestria seu castrensia, vulgo falcones) trium aut quinque circiter pondo globos ferreos expellentia; his grandiores sunt colubrinae, seu serpentinae, (scilicet fistulae) seu basilisci, longitudine octo plerunque, aut novem ulnarum seu cubitorum,

decem aut viginti librarum glandes extorquentes; maxima sunt muralia seu obsidionalia (vulgo carthaunae) in longum sex ulnas seu cubitos complectentia, et sexaginta libras: vel si sunt duplicata (nam pro magnitudine: dimidiata, quartaria, octula dicuntur) duplo plures ejaculantia; mortaria ampla capacitate serviunt ad pilas granatas, variis ferramentis fartas, ejiciendas. Vide Ind. verb. Militaria vocabula. Mensura et proportio campanarum ab ambitu et altitudine desumitur; partes earum, auriculae, et harum ansae, frons, corona, margo, fimbriae, cavum.

Stannarius (cantharius fusor, Pont.) stannea fundit vasa, (ut cantharos, scyphos, patinas, gabatas, paropsides, discos, salina, malluvia, lagenas, etc.) quae si rotunda sunt, torno rotatili: aut si angulosa, rasura seu ferramentis rasoriis perpolit, utrobique fricatum vel frictum adhibens ex cinefacto stanno. Canthari habent cervices pro ansis: lances et catini, crepidinem in ambitu habent.

Bractearius (Pontano nostro lampadarius, et laminarius) e laminis vel lamellis, seu bracteis, aeneis aut ferreis, stanno incoctis (quibusdam charta plumbea) concinnat, varie plumbando, lampades, siphones, radulas, etc. praecipue laternas (unde laternarius) cum corneis aut vitrcis valvulis, aut fissilibus de selenite bracteolis, relinquens pro lucerna inserenda et eximenda ostiolum. Laternarum quaedam obeliscis sunt praefixae; opus ejus

plerumque futile, et minime durabile. Bracteolarius bracteolas conficit aureas et argenteas, crepitantes; at Bracteator metallum in tenues ducit lamelias. Cusor dilatat in tenuissima fila, non rotunda, sed latescentia seu latiuscula. Qui metalla in fila rotunda attenuant, primo quadratam lamellam malleolis rotundant, et anterius acuminant: hanc inserunt modulo ferreo multifori, per cujus foramina laxiora et angustiora tamdiu lamellam impellunt, donec in teretes virgulas formetur: hae deinde per alium modulum arctius et arctius stringendo trahuntur a loro tractorio, super scamnum extento, et circa axem, circumactu decussati manubrii, seu quadrifidi radii, volubili, donec, per alias et alias exiliores formas seu foramina, in minutissima diducantur fila. Sed aurum argentumque netum, seu textile, filatim serico circumvolvitur, et ad nendum texendumque adhibetur. Secus accidit filis e metallo solidis seu cusis, aut per modulos praedictos [(printer); sic: praeditos] transadactis, quae non tam acu quam forcipula tractantur, ad corollas et coronas opere Phrygio crispandas. Priora fila dicuntur aurata et argentat: haec vero, aurea, argentea, aerea; serviuntque ad tinnitum Instrumentorum Musicorum. Unde fides aeneae, ferreae, chalybeae; et devolvuntur in radios: illa vero infasciculos, et glomera seu glomos.

Aurifex, (multis aurifaber) seu faber argentarius, aut etiam aerarius, Cicero vascularium

vocat, in aurificina vel argentaria opus faciens, imprimis calet artem examinandi et probandi metalla ad coticulam, seu lapidem Lydium, aut Heraclium; tum illa in catillo liquefactiendi et secernendi; dein excoquendi, et purificandi (Plin. Sueton.) ut ex argentoso et aeroso fiat aurum obry zum, purum, putum. Et per catinum triangulum infundendi formae; vel malleandi, procudendi, caelandi, incoquendi aurum, seu inaurandi et inargentandi: glutinandi chrysocolla, seu chrysitide, et argyritide: lingula chalybea poliendi: encausto, seu encanstico sive incoctili emblemate, inurendi et pingendi. In signis efformandis duplicem observat rationem. Aut enim formaturus iconem, juxtra simulacrum ligneum, aeri fufili impressum, (typus vocatur) impingit aurum, argentumve, et in figuram destinatam excudit et extundit; Aut in modulo gypseo, plumbeove, fusione figurat, stylisque ferreis, obtusioribus, teretibus, latiusculis in depressiores et prom inentiores partes effigiat, et laevat, variis ductibus lineamenta et parerga discriminando, quaedamque subtilibus incisuris caelando. Vasa fabrefacturus, circumplicat ferreae formae lamellas bene malleatas; et in longum latumque extenuatas vel rotundat plano ambitu: vel distinguit orbe angulari, vel quadrat latera; ducitque in tubera et tubercula, per malleos et ferramenta diversimode capitata et rostrata. Idem alio stylorum genere peracuto, et in diverfos angulos mucronato,

punctim tractimque fodit. Sed terebra forat, attractu funiculi, instar surrecti torni, agitabili. Metallis nitorem reconciliat, vel candentia usto cremore vinaceo cum sale perfricando et lixando: vel etiam sine ustione cremoris, cum sale et frigida perlinendo et perluendo, eaque, scopula e filis aeneis colligata, (rasoriam vocant) defricando. Auri excoctioris massula, dicitur pala: major massa seu lamina, Plinio vocatur palacra. Argentum pastillatum est Budaeo, quod in pastillos et massas coactum; at pusulatum, quod a pusulis repurgatum. Rude et Infectum est, quod adhuc in massa: Factum, quod in vasis et signis. Ad expurgationem auri et argenti, utuntur vasculo, e cornu [(reading uncertain: print faded)] bubulo vel cervino contrito, tenacique materia coagmentato. Vulgo cupella, seu capella.

Aurificis, et Anaglyptices periti, seu Anaglyptae est, vasa anaglypha seu anaglyphata, sculpturis eminentibus aspera effingere: aurea, aurata, subaurata, argentata. Item opera figillaria, emblemata, scyphos sigillatos et operculatos, annulos, annellos, signatorios seu sigillares, gemmatos seu gemmis in pala inclusis, dactylia, condalia, cum sua dactylotheca, phialas, pateras, monilia, armillas (mundum muliebrem:) torques, squamatim, orbiculatim, angulose, ovali serie catenatos, et plectiles: inaures, seu stalagmia, calices, chry sendeta, aureis crustis illigata, gutturnia, pelluvia, signa et sigilla, scite, affabre, faberrime

elaborata: lychnos argenteos, pensiles, ramosos, coronas regias, ex cufpidibus pyramidatis: aut surgentibus ex orbe, acanthi foliis, seque superne dilatantibus: et imperatorias, curvantibus se in globum laminis aureis, inque zonas se dissecantibus: omnisque generis cimelia; colligens e praecinctu, pede leporino, scobem, et ramenta, seu balucam, quibus intertrimenta possunt compensari. Denique fabrefactis addit notam auri argentive probati, seu probi. Speciatim aurarium curant negotium chrysopolae, argyropolae, negotiatores aurarii, argentariique; Gemmarii, seu gemmarum mangones gemmas et cimelia: gnari discernendi lapillos, pretiosos a factitiis et ignobilibus, veros ab adulterinis et subdititiis, ex pondere, duritie, splendore, in quibus nec macula sit, nec nubecula. Margaritarii, circa margaritas, uniones, baccas, earumque elenchos aestimandos et vendendos versantur.

Monetarius, seu monetae cusor, nummos cudit in officina monetaria. Sed qui percutit reprobos seu improbos, adulterinos; aut admutilat, accidit, arrodit probos, falsarius est. Hodie modus feriendae monetae in eo consistit, ut vel lamina aurea argenteave aequali crassitie cudatur: vel duos inter volgiolos rota aquaria impulsos prematur; postmodum laminatum aequaliter metallum, circumactu pressorii ferramenti, in nummos majores minoresve, pro ratione lamina, rescindatur,

typoque formetur ac signetur, seu fignum et inscriptio imprimatur.

Qui e sequioribus metallis conantur enixe factitare aurum, vocantur Alchimistae ab Alchimia, seu Chimia aut Chemia, Graece
[Gap desc: Greek word]
aut
[Gap desc: Greek word]
, Latinis idem, quod infusio, et auri argentique praeparatio: cui Arabes articulum al, linguae suae familiarem apposuerunt, unde Arabice Alchimistae: Graece Chrysopoei; et Ars ipsa Chrysopaeia, quae sibi persuadet, posse ex viliore metallo semen colligi, cujus cum sulphure et argento vivo (Mercurium vocant) permixtione, fiat Pulvis, aut Tinctura, (quibusdam Lapis Philosophicus,) quae tinctum in suam naturam, hoc est, aurum transformet, et convertat. Quod an fieri possit, digladiantur Philosophi; illud satis certum est, huic arti plus fumi quam lucri inesse.

Nos nostram prosequamur Alchimiam, et cum Virgilio, non quidem ex Ennii stercore, sed variis ex artibus, aurum Linguae Latinae cliquemus. Itaque aureis tenetur compedibus, qui spendide servit. Faber gestat compedes, quas fecit; cum quis paravit flagellum, quo vapulet. Redditur incudi; quod refingitur, mutatur, corrigitur. Defuit ei lima; quod nondum satis tersum et politum. Additur lima; cum castigatur et expolitur. Vulgatum est: Decies ad limam, quam semel ad linguam. Eandem tundunt incudem, qui assidui sunt in eodem opere. Inter malleum et incudem est; qui ingenti malo premitur.

Tenedia securis; de severa animadversione. In acie novaculae est; qui in summo discrimine. Novacula in cotem incidit; cum quis in eum offendit, in quem minime vellet. Tuo te jugulabo gladio; tuis convincam argumentis. Cudendum est, dum calet ferrum; occasione utendum. Nunc tuum ferrum in ione est; tua res agitur. Praepostere agit, qui clavi findit ligna, securi fores aperit. Nunquid obtundo? Desiderius. Nihil gratius auribus. Mercurialis. Nunc tu malleum move. Desiderius. Movebunt pro me,

Brontesque, Steropesque, et nudus membra Pyracmen

caeterique cyclopes, quorum.

-- alii ventosis follibus auras
Accipiunt, redduntque: alii stridentia tingunt
Aera lacu: gemit impositis incuaibus Aetna.

Mercurialis. Gaudeo, Homerum Latinum tibi tam familiarem esse, qui fuliginosam Vulcani officinam non ferrea, sed aurea hypotyposi illustravit. Nos ad alios fabros minus operosos vocamur. Desiderius. Restat aliquid. Mercurialis. Quid? Desiderius. Symbolicum quid, in mentem venit mihi. Mercurialis. Edissere. Desiderius. Globus incendiarius, cum lemniate: rumpor, modo rumpam; vindictam indicat, Mercurialis. Belle. Desiderius. Machina bellica in saccum lana oppletum exonerata, cum adscriptione: cedendo resistit. Typum mansuetudinis aut patientiae exprimit: Mercurialis. Ament te Musae de docili et eleganti indole. Nobis alio sunt vertendi pedes.

CAPUT XLIII. Artes utensilium linecrum, ligneorum, coriaceorum.

REstio contorquet restes, seu laqueos, funes, aurigarios, rudentes, nauticos, anchorarios, ductarios, tomices, numellas setosas, cingula, cilicina, resticulas, funiculos, et varii generis intorta ligamenta e cannabe, stupa, sparto, vel arborum libris, qui, dum virent, glubantur. Instrumenta ejus: traha, cuneus, pondera, rotae, retinacula, furcae, tudites, mallei stuparii.

Viminarius seu cophinopaeus e viminibus, quandoque dccorticatis et exalburnatis sirpat, seu implicat corbes, corbulas, calathos, calathiscos, qualos, quasillos, seu quasillas, sportas, sportulas, canistra, canistella, sirpiculos, vel scirpiculos, fiscos, fiscinas, fiscellas junceas, virgatas, vimineas: et vehes rusticorum sirpeas vel scirpeas.

Cribrarius facit cribra, cribella, Pont. incernicula, capisteria, ex assulis flexilibus, rotundatisque: reticula item juncea, aut linea, aut ex setis equinis; qualia sunt cribra excussoria, pollinaria, ruderaria, etc.

Capsarius autem ex asserculis, seu sectilibus lamellis, seu bracteis ligneis, capsas, capsulas, scrinia, scriniola, cistulas, cistellas rotundas, ovatas, quadratas, oblongas, etc.

Doliator sea vietor, accinctus cultris vietoriis, conficit vasa doliaria, circumvinciens secamenta seu assulas vinculis e virgis colurnis, aut betulaeeis, eosque ligans vimine saligno: sive uno fundo, ut sunt labra et lacus: sive bino, ut dolia, habentia foramen desuper pro infusione liquoris; et deorsum pro emissione: illud occluditur operculo aut obturamento; hoc siphone aut epistomio. Vietoris effecta sunt: solia, tinae, cupae, orcae, orculae, seriae, pytinae, obbae, capedines, capulae, alvei, alveoli, camellae, sina, mulctrae, situli aquarii, urnae, antiliae, diotae, scaphia, etc. Labor est, assulas doliorum secare, dolare, committere seu coagmentare, ad fundum aptare, adhibendo dolabram pedatam, et inversam: circulos dolabella, seu cultro utrinque manubriato (Pallad.) super equuleum ligneum, retinaculo ductili instructum, recidere, vimine colligare, eosdem vasis inducere, adhibendo retinacula, uncos tractorios et adstrictorios [(printer); sic: adstrictoricos] tudite seu pavicula adigere; et tudicula, seu paxillo adstrictorio arctare: terebra circulari perforare; fissa seu fluxa et perfluentia, ac rimas agentia compingere, resarcire, et redintegrare: cados cerevisiarios picare, radulana pice prius exempta, et super fulcrum reclinatos scopulis circumfricare, aqua eluere, etc.

Tornio seu Toreuia parat in sua fabrica, tornatilia opera tomo. Ars ipsa, Toreutice. Ossotoreuta, ossa tornando polit, adhibito chalybe,

in cubum angulose cuspidato. Est autem tornus, volgiolum teres, circumvoluto loro, e pertica arcuata, suspenso, pedis agitatione rotatile: ex altera parte sinu cavo, aut etiam dentato capite, materiam tornatilem tenaciter apprehendens: altera sui parte insertus, ferreae laminae forcipatae, hoc est, in modum forcipis, diductili. Lamina ipsa, cum suo sustentaculo, intra duo tigilla versatili, ferrata cochlea contrahitur, laxaturque. Utrinque duo sunt retinacula, ferrato mucrone, (quorum dextrarium cum fulcro suo est mobile) lignum torno paratum, figentia. Versat autem Toreuta, utraque manu, instrumenta tornandi super transversum fulcimentum; hoc innitens subjecto orbiculo ligneo, tollitur demittiturque clavo cochleato. Rudiorem seu primam scabritiem aufert semitubulis ferreis: tum laevigat ferramentis planis, oblique exacutis: aut etiam simplici, duplicive acie, uncinatis, (inter quae rutellum) in globis praesertim, et orbibus formandis usui. Rostratis, seu rostello longiore reduncis, utitur ad fundos vasorum, et extuberantes ventres excavandos, utin atramentariis. Terebris dentatis secat, et perforat. Tornum autem variat, prout opera sunt scutellata, cochleata, angularia, etc. Denique pro diversa applicatione instrumentorum, planorum, obliquatorum, uncorum, canalitiorum seu cavatoriorum cavat, laevat, exasperat, extenuat, deprimit, attollit, turbinat,

globat. crenulis, incisuris, spiris, nodis, tuberculis discriminat, multifariamque figurat, et detornat varia vascula, rosas, ligneolos lychnos, pyxidulas, etc. Inter artis hujus arcana hodie celebratur, si quis norit tornare non modo rotunda, sed angulata quoque, et ovata, squamata, undulata, torquata, rhombis et variis tuberculis distincta, etc.

Qui globulos seu sphaerulas precatorias tornant, usurpant tornum tricuspide lunula praeferratum, cujus circumactione orbiculos exsecant ex admoto manu asserculo: quibus postea gyratione rotae perfectam rotunditatem et laevorem addunt; et denique, mutuo inter se concussu et attritu, nitere faciunt. Antiquis Proverbio dicebatur: milium torno sculpere, quod absurdum. Nostri Alpestres coloni Berchtesgadenses in excavato piperis grano non unam duodecadem includunt tornatilium caliculorum. Desiderius. Id meis egomet oculis vidi. Mercurialis. Meis ego manibus ut versarem, pro fuscinula aciculam adhibui. Porro

Ad Arcularium, seu Scriniarium aut Clinopoeum pertinet suamet sibi arma sabrilia ex ligno parare: ferrea acuere: ligna in quadrum circumsecare: ex curvo in rectum et ad regulam reducere: quadrata rotundare: rotunda quadrare et conquadrare: decussare, seu decussatim conjungere: cancellare, seu cancellatim coagmentare: angulatim incidere et committere: per fissuras et incisuras seu planas, seu denticulatas, seu altrinsecus coeuntes:

per juncturas insectas: per caniculatas et cavatas conserere: perque varias secturas et scalpturas immittere: quae contra pulpam sunt, lamellis tegere: naturam ligni, et vitia nosse, si marcidum, cariosum, nodosum, viride, fugiens, seu hiscens aut discedens, facile fissile, intractabile, inhabile, contumax operanti, aut quocunque modo vitiosum.

Ejusdem est, opere intestino, seu ligneo, construere, quidquid ad ornatum aedium pertinet, ut est, laquearia seu laqueata coronario opere, lacunis scilicet vel rotundis, vel angulosis (insertiones et impages appellantur fabris) suspendere, seu, ut Ovidius dixit, lacunare: parietes cum suis coronis, cornicibus, loricis, loriculis, loricationibus contabulare: pavimenta coassare, seu assare, aut coaxationem vel coassationem facere: arcas et arculas fabricare, loculatas, pluribus loculis aut nidulis distinctas: aeratas, seu aere vinciendas: cistas et cistulas suis cum valvis, valvulis, operculis: scriniaria, scriniola, mensas, mensulas suis cum pedibus, et capsis reductilibus, ac suppedaneis, Uno pede fultae mensae, dicuntur monopodia: pantherinae vocantur, quae sunt undulatae aut undatim crispae, seu crispatae: tiorinae, quae oblongo venarum discursu maculosae. Ejusdem quoque est, lecticas compingere, quarum pars a cervicali dicitur pluteus: latus, sponda; fabricat etiam sellrum pellicearum fulcra, sive arcuata, sive bissellia: variasque sedeculas, sedilia, scamna,

scamilla seu scabella, antas, antepagmenta, ancones januarum, jugamenta senestrarum, caeca postium intertignia: Diversaque assamenta jungit, committit, impagibus et subscudibus: juncturas et commissuras glutine, seu glutimento glutinat, seu conglutinat. Fissuras, fissiones, rimas, divisuras, rimulas, assulis implet, et compaginat, ne compages, vel coagmentatio hiet, aut perluceat. Et, ut niteant, gummitione, seu gummi juniperino `(vulgo vernice) oblinit. Quae omnia ut fiant. Primo sunt asseres, et tigilla exascianda, et marginanda: tum runcinarum raptibus dolanda, et runcanda: inde dolabra dedolanda: mox dolabella, seu planula edolanda: circumdolanda, complananda: quaedam denticulata dolabella strianda, seu in crenas incidenda. Atque ut opera fiant everganea, seu fabre, aut elaborate facta, quaedam excavanda et exscindenda, ut profundius recedant: alia, ut protuberent: alia in plures angulos reflectenda: (ipsi strumas vocant) alia utrinque promittenda, ut procurrant, et projecta videantur: quaedam scalpturanda: quibusdam parerga inserenda; tabulae ac tabellae includendae marginibus, seu marginandae, (unde marginatae dicuntur) hoc est, vinciendae et ornandae subscudibus et regulis, quandoque striatis, crispatis, undulatis; quas quidem undantes ftrias seu striaturas, fabri malunt nominare flammas, et flammatas. Asseribus praetexendae assulae; et hae, membranis seu bracteis ligneis,

osseisve, in foliorum speciem intersectis, distinguendae. Quaedam opere musivo, seu vermiculato intersecanda, et exornanda. Quaedam nigra politura imbuenda, et inficienda; et, quae infecta sunt, defricanda, exterenda, deterenda juncis. Quaedam rallo et lima radenda, rasitanda, interradenda. Quorundam extantiae circumscalpendae. Quaedam durioris naturae, ut lapides et metalla, coagmentis alliganda; et, quae pluribus constant membris, distribute ac partite ad symmetriam totius operis adaptanda.

Ad quae omnia efficienda, opus imprimis est mensa dolatoria, ut S. Hieron loquitur; retinaculis pluribus, fixis, mobilibus, planis, cochleatis. Item sustentaculis: et diversis scalpris: rectis, obliquis, acuminatis, cavatoriis. Variis quoque serris et serrulis: ascia, dolabris, ac dolabellis: terebris et terebellis: pavicula, forcipe, cultro fabrili, etc. quibus fodiendum, davandum, terebrandum, perforandum, secandum, insecandum, subsecandum, circumsecandum, intersecandum, scindendum, incidendum, rescindendum, circumcidendum, impingendum, illidendum, etc. decidentibus, interea et absilientibus assulatim schidiis, seu ramentorum crinibus, segminibus, segmentis, secamentis, assulis, micis, et scobe, seu serragine. Vide Ind. voc. Scriniarius.

Lyropaeus seu Plectropaeus conficit lyras, citharas, testudines, cheles, etc. quarum convexitas tabulata, dicitur magas (adis) in cujus medio

est umbilicus caelatus: cui insistit magadium seu ponticulus: hic sustinet chordas; chordae, seu fides feriuntur plectro arcuato, et seta equina subtento; tenduntur et remittuntur veriicillis seu verticulis aut epitoniis: verticilli immittuntur jugo, seu cervici chelyos.

Organopoeus feu Organarius fabrefacit Organa Musica, seu Pneumatica, cum suis fistulis majoribus et minoribus: quarum quaedam graviorem bombum: quaedam medium seu tibialem sonum: quaedam acutiorem [(printer); sic: auctiorem] emittunt, qualem gingriae edunt: quaedam, qualem cymbala. Ex illis ad follium (obturaculi Vitruv.) contractionem et dilatationem (obturationem et aperturam [(printer); sic: operturam] ) alternatim redditur spiritus, pro moderamine regularum pleuritidum et motuum epistomiorum seu epitoniorum, quorum manubria manibus, imo pedibus Organoedus tangit, puisatque, Interanea sunt tot filorum maeandris suspensa, ligata, et implicita: tot spiraculis distributa et partita, facilius ut inspici possint, quam describi.

Desiderius. Quoniam vis mira constructionis harmoniacae in Machinis hisce Musicis apparet, peto abs te, ut iis, quae percurristi, adjungas pluscula, artis et pegmatis Organici penitius paullo cognoscendi caussa. Mercurialis. Promptior sum quam peritior, ad hoc praestandum; quanto melius desiderio satisfacerent tuo, horum operum Daedali. Sed tamen, huic ne totus desim rogatui, ea, quae mihi cognitiora, communicabo tecum. Organoedus igitur,

ubi digitis movet claves, quas vocant; moventur simul obturacula, seu spiraculorum obices, oribus fistularum subtensi, et ex filis ferreis lamellisque ligneis, quas tendiculas voces uncinatas, cum clavium seu manubriorum depressione versatiles. Obices illi seu epistomia (quorum scilicet obductione et reductione continetur aut laxatur spiritus) ventum seu flatum follibus (Vitruv. Arcam nominat, nempe ventosam, in quam anima canalibus ministranda influit) susceptum, et per meatus canalium dispensatum, immittunt fistularum orificiis. Series porro fistularum seu Grandiorum, (Principalem Organopoei vocant) seu Mediorum, et quadam permixtione consonantium, id quod Mexturam appellant: seu, Tubarum ac Tibiarum, et gingriarum sonores exprimentium, aliter et aliter sonant, prout versatione regularum pleuritidum (quasi dicas obductilium et reductilium a lateribus utrinque tabellarum foratilium Plin. quarum singulae quadraginta quinque fistulas, epitoniorum manubriis moderantur) per spriamentorum foramina, seu perforata tabulata (Vitruv. pinaces vocantur) ora fistularia vel recluduntur seu aperiuntur, cum scilicet fistularum extremitates recta foraminibus illis, aurae perviis, insistunt: vel clauduntur, dum ora oribus inter se non respondent, et sic afflatus ex arca, et per canales tradux spiritus intercipitur. Copulam Organarii fabri appellant fistularum concordiam, leniori modulatu aures ferientem. Tremulantem nuncupant,

cum tremulus sonus elicitur e fistulari cavitate, per aerem quadam succussatione impulsum. Organum pneumaticum, quod minoribus fistulis regulisque pleuriticis constat, Positivum dicunt, quod de loco in locum poni queat. Sed Regale nominant, quod, fistulis, non item regulis praeditum, sonitum reddit streperum magis ac stridulum et subraucum, quam liquide tibialem, ob diversum aeris ad ligulam, seu lingulam, in fistulis abditam, appulsum. Minora Organa, seu Instrumenta Musica sunt fidium ferrearum et aenearum, quae, malleolo clavulorum capitulis immittendo, corriguntur, contemperantur, et concordantur. In quibus instrumentis, pinnulae per ligneas lamellas prominulae cum iisdem emicant, seu subsiliunt, tinnitumque fidium aenearum excitant. At Clavichordium vocitant, in quo aereae pinnulae epitoniis seu clavium costis infixae, allisu suo chordas feriunt, et obtusiore sono tinnire faciunt. Intellexti haec? Desiderius. Quantum imbecillitas imaginandi patitur. Mercurialis. Vides ergo, quid petieris, quidque dixerim, haec fidelius oculis subjici, quam auribus. Sed macte animo, ducam te in rem praesentem; modo caeteras fabricas lignarias pertransierimus prius. Desiderius. Quacunque tecum perog, vel cum aviditate ad alia accedo; vel inde, ubi fui, non sine admiratione recedo. Mercurialis. Pauciora miraberis, si plura expertus fueris. Nunc ad fabrum Rotarium.

Plaustrarius, seu carpentarius, facit currus, plaustra, carpenta, carros, et varia vehicula, vectabula, curricula, quorum vestigium dicitur orbita. Corpus curule constituunt diversae compages: Axes videlicet, quibus rotae sunt immissae: Temo lignum est oblongum, quod a jugo (ligno transverso, cui juncti sunt equi; vernacule libra dicitur) inter equos portenditur, temonis brachia, transversario ligno commissa; super hoc versatur seu vertitur tignum oblongum currui subtensum, (axem stratum vocant, seu temonem caecum) cujus pars extrema, dicitur cauda, connectens fibula partem currus priorem et posteriorem; partibus istis incumbunt tigna oneraria; surgunt ad latus utrinque fulcra arrectaria [(printer); sic: arrectoria] seu alaria, suo cum statumine, quibus obnituntur anterides. In rhedis et pilentis pensilibus sunt libramenta lorea, quibus suspenditur compago lignea, concamerata, et corio obducta, virgisque ferreis effulta. Quaedam esseda umbella reductili tegi, retegique possunt. Sunt autem in rhedis alae, apertiones, sediculae, staticula, jugamenta antica et postica; et est capsus pro rhedario.

Caeterum currus procedit conversione rotae circa axem. Rotae curvatura dicitur absis: absides sunt sex, totidemque canthi, quibus absis munitur. Medium rotae seu cnetrum est modiolus: huic hinc radii, illinc absidi innituntur. Enbolium seu obex est paxillus, tubulo modiali insertus, rotaeque praefixus, ne excidat. Radium quoque vocant cuneum illum seu clavum

ferreum, jugi foramini immissum. Est et alius paxillus ferreus, (cuneus, clavus, obex) qui subjugia lora seu catenas subjuges continet. Annuli seu orbiculi ferrei, axi inditi, ad prohibendum ejus attritum, a quibusdam vocantur aurae, Graece
[Gap desc: Greek word]
vel
[Gap desc: Greek word]
, quasi famulatrices.

Est insuper opus carpentarii, confectio aratri, cujus partes: vomis vel vomer, nempe dens seu uncus, ad liras, vel sulcos ducendos. Dentale, lignum, quo vomer includitur: stiva, manubrium seu manica aratri: buris, vel bura, curvamen illius, quod vomerem excipit: ralla vel rallum est ferramentum, quo vomis purgatur. Atque haec de Utensilibus ligneis. Vide Indicem, verbo Carpentarius.

Coriacea e corio parat frenarius, videlicet frenos seu habenas, retinacula, subjugia [(printer); sic: subjuga] lora, quibus equorum juga alligantur; frontalia, quibus equina capita revinciuntur; anteas, quibus aures frenantur; postilenas, quae tenduntur sub cauda equi; antilenas, quae ante pectus; capistra, quibus tenentur; variaque loramenta, et corrigias.

Sed Ephippiarius facit ephippia, seu sellas equorum pellitas, aut fulcra equestria, quorum pars anterior, nodus: posterior, sulcrum dorsuarium: media, jugum, utrinque declive. Cingulae sunt cannabinae, equorum ventri succingendo: helcium seu jugum, equorum est collare; cui subduntur tomices, seu pulvilli lana pilisque farti, muniendis jumentorum collis.

Ejusdem est, rhedas seu pilenta corio obducere.

Marsupiarius (saccularius, manicarius) consuit chirothecas, manicas, marsupia, crumenas, (etiam seratas) pasceolos, vidulos, sacculos, loculos scorteos, bulgas, ascoperas, hippoperas, etc. Idem cistas, riscos, et sellas circumsuit corio, subtentis ad sustentandum cingulis. Zonarius facit cinctus, cincticulos, cingula, cingulos, zonas, zonulas; (aliquando clavulis capitatis, bullatis, umbilicatis, et aliis bracteis extuberantibus,) quae fibulantur fibula; et, cum solvuntur, diffibulantur; e succingulis et baltheis suspenduntur gladii. Ligularius conficit versicolores ligulas, easque praemunit seu armat capitellis bracteis, quae insibulantur et refibulantur, ipsoque usus exarmantur.

Saponarius (factor saponum) coquit e sebo saponem seu smegma, sebatque candelas.

Cerarius fundit, aut mollit, subigitque manu (malassat, Nonio) cereos, et cereas faculas, taedas, funalia, instructa ellychnio, (filo aut funiculo stupeo, aut xylino) aut bacillo resinaceo, in medio candelae aut facis. Trahitur etiam cera circumactione rotae in longos funiculos, qui conspirantur seu convolvuntur in spiram aut globum: sed cerei infiguntur candelabro seu lychnucho. Fictor fingit e cera signa et sigilla, et ea, quae ceraturam patiuntur, cerat ac incerat. Coloratur etiam cera vel cerula aut minio, (unde miniata aut miniatula)

aut aeris aerugine, cum admixtione resinae terebinthinae; unde cera viridis: Aut dealbatur ad Solem, unde candida, alba, Punica. Sed cave, ceram putes, picem illam sigillarem, et rubricatam, miniatam, atratam, (vulgo ceram Hispanicam,) teretes in virgulas diffusam.

Pectinarius conficit pectines, corneos, ebumeos, ligneos, raris et densis radiis distinctos, pro pectendis crinibus. Sed scopularius concinnat pro vestibus purgandis varias scopulas, fetaceas (e setis, scapo ligneo alligatis, uude Pontano nostro setaciarius,) seu excutias; ad radendum rasorias seu asperas; ad cantharos et vitra defricanda, echinatos seu echinos. Sed ad pavimenta everrenda fiunt scopae e virgis betulaceis, sequacis ad vincturas lentitiae Plin. circa baculum scoparium, a scopario colligatae. Venduntur in foro scopario.

Cornarius dicitur, qui circa corneam materiam versatur. Thecopoeus, qui thecas qualescunque facit. Cublopoeus, talos osseos quadrat.

Habent autem Opifices magistri, sibi adjunctas operas, adjutores, servos, (cerevisiarios, ferrarios, pistorios, etc.) et tabernam (hospitium, diversorium) tribulem seu tribuariam, ubi peregre advenientes divertunt, et contribules (tribules) conveniunt. Sunt autem mechanicorum artificum (uti mercatorum, naviculariorum, etc.) variae tribus, curiae, decuriae, corpora, sodalitia; e quibus non pauci sedentarii seu selluarii (quidam ex iis sedendo incoxant pedem, seu cossim insident.)

Opificia omnia sunt meritoria seu mercenaria; quibus scilicet mercedem et pretium opere rependimus, quod vocatur manupretium seu manipretium, aut manuspretium. Tirones addiscunt artem, ejusque rudimentum ponunt; absoluto tirocinio, juniores opisices, seu juvenes operarii exercent opificium in variis officinis et ergasteriis; quandoque praeter mercedulam hebdomadariam (vel salarium) accipiunt honorarium, quod diebus festis solent absumere compotatione; quin potu etiam et inerti otio diem Lunae ac septimanam auspicari. Pro futuro magisterio mos est, specimen illos artis dare, edere, facere. Quidam laborant affabre, scite, venuste, polite, solerter, operose, probe, et pretio parabili; alii infabre, inscite, impolite, futiliter, perfunctorie, levique brachio; et tamen plus justo aut aequo petunt exiguntque.

Superest, ut, quod de his mechanicis Proverbiale (vox Erasmo et Calepino usurpata) in buccam venit, projiciamus. Cribrum carnificinum est Plauto, servus virgis laceratus, et furcam in collo gestans. Qui stulte laborat, cribro haurit aquam. Non januae tantum, sed cujuslibet rei summa, cardo est, et in cardine volvitur. Teres atque rotundus, est homo concinnus et industrius. Quadratus Aristoteli dicitur sapiens; vulgo pro ruftico habetur. Duabus sedet sellis, homo vel ancipitis fidei, vel dubii eventus.

Versatur celeri Fors levis orbe rotae.

Et rotat omnia secum. Quidam maledici plaustra convitiis onerant. Tabula rasa puer est, cui nihil literarum inscriptum. In quadrum redigitur, seu quadratur [(printer); sic: quadratus] , quod recte concinnatur in ordinem. Inconstantis est, manum ab aratro retrahere. Quidam apitores sunt ad stivam, quam ad calamum. Cum cane simul et lorum perdit, cui spes tota periit. Cereum nasum fingit alteri, qui eum verbis ductat. Ceram obdit auribus, Ulyssis ad exemplum, qui Serenum seu Voluptatum cantus non audit. Scopae dissolutae, est oratio sine nexu; foederati sine consilio. Ad incitas redactus, nec obolum habet, unde restim emat; desperato res ad restim rediit. Nodum in scirpo quaerit, meticulose anxius. Sed malo nodo malum quaerit cuneum; qui mala malis, acerba acerbis pellit. Discinctus nepos, idem, quod helluo. Ire per extentum funem dicitur, qui rem difficilem praestat. Inanis opera est, aqua in dolium pertusum immissa. E dolio haurit dives, e lagena bibit pauper. Duo sunt Jovis dolia, alterum voluptatis, alterum doloris: mellis et fellis: neutrum sine altero. An satis etiam? Desiderius. Modesto, non petaci. Dum tu abrumpis; ego repono: funiculus triplex difficulter rumpitur. Mercurialis. Percommode sacra misces profanis.; vel filo me retineres, nisi majora jam essent facienda itinera.

CAPUT XLIV. Artes itinerum; primum pedestris.

QUia non possumus uno haerere in loco; opus est transire quoquo, quod si prope fit, itio est; si longinque, iter; si frequenter, frequentatio, itatio; si ultro citroque, commeatio; si animi gratia, deambulatio, prodambulaetio; si per campos aliquid conquirendo, peragratio; si propter peritiam regionum, peregrinatio; si ad habitandum alibi, migratio. Ubique autem, si quid nobiscum assumimus, manu necesse est transferre; si humeris, portare; si vehiculis, vectare; si comitatu, ductare.

Quo non libet, aut non licet devenire nobismet, mittimus alium; si, ut quid nuntiet, nuntium (nuntius et rem et hominem significat;) si, ut deferat epistolam, tabellarium, (tabellionem, literarum bajulum seu latorem,) accinctum quandoque spinthere; si, ut expediat negotium, curatorem.

Transmeamus autem terra vel aqua (pervolitare aera nondum didicimus, nam narratio, de volatura Daedali, fabella est;) per terram vadimus, aut gestamur, aut vehimur (quod est iter terra facere aut petere;) per aquam aut vadamus, aut natamus; aut navigamus.

Viatori pedibus ituro expedit esse peronato, (calceis bene soleatis, et nuspiam prementibus, ac exulcerantibus pedes) ne collutuletur; lacernato quoque seu penulato ac petasato, ne compluatur. Et quia non potest gestare sua secum omnia in sinu, vel gremio, vel sacculo aut loculis assutis intra vestem; aut de collo, quod Suevorum est, pendulis, circumcingit se sacciperio, aut imponit humeris sarcinam; sumitque in manum baculum seu scipionem, quo se fulciat; aut saltem virgam seu bacillum, decori causa.

Ingressus viam, insistat eam, ac recta proficiscatur, sineque ambagibus, quo tendit; ne deflectat ad diverticula, nisi necesse sit: nec per divortia et anfractus, variosque flexus deserat viam regiam (militarem, publicam, principalem, Livio. item Veteribus, Consularem, Praetoriam) semitae caussa; nisi sit callis triuts, et viantium (Quintil.) vestigiis impressus, itineris praeterea dux comesve fidus ac peritus; cui pro mercede debetur menytrum; boni nuntii gerulo evangelium. Sine his facile per tramites vestigiaque erronea venietur in devia, salebras, aspreta.

Bivium et trivium plerumque fallax est; non aeque seducunt compita et quadrivia; quare, ne fia terrabundus, (decipiatur errore viarum) sciscitetur obvios et indices, qua eundum sit, quorsumque flectendum? dextrorsum, an laevorsum? dirigent ipsum non raro stelae viatoriae, more Christiano cruribus insignitae.

Gentiles singula milliaria signabant lapidibus: et ad viarum intervalla ponebant Hermas, truncas Mercurii statuas.

Devitet offendicula, ne sint remorae; nec perambulet altiores clivos (qui sunt euntibus cacumen versus acclives, retrorsum declives:) Evitare tamen non poterit climaces, seu gradus viarum aut viatorios, variosque ascensus arduos; gerras item, et sepes, ac pensiles plancas, vel etiam jacentes. Retrocedat, viamque relegat potius, ubi nequit meare poro, aut procedere; circumeat fossas, (eluvies, voragines) si transmeare non potest, aut transilire ne quidem adminiculo conti, sic ibit inoffense: erit tamen aliquando lapsandum per lutum, fientque prolapsiones, fallente per lubrica pede. In diversoriis ne cunctetur; nec per diversiola compluries interquiescat.

Peregrinaturo ad exteros, opus est viatico, (unde viaticatus) propter impensas (itinerarias Lampridio) aut certe literis collybi, (vulgo cambii) ab aliquo collybista acceptis; quandoque et interprete, si non calleat idioma gentis; et hodoeporico (descriptione itineris seu itinerario;) aliquando, ubi clausi transitus, requiretur liber literis comeatus, vel tessera: maxime autem opus est prudentia, ut attendat, quocum sit, ubi ubi fuerit, a discessu usque ad reditum; nam praedones (grassatores, obsessores, et infestatores viarum, latrunculi) spoliant; piratae abducunt; latrones trucidant. Sed et in diversoriis (ubi pernoctandum

est) saepe intutus est ab hospite hospes, ob improbitatem et perfidiam cauponum quorundam.

Viatori facundus comes est pro vehiculo. Qui est in trivio; dubitat. Qui e trivio; vilis est homulus. Sat cito pergit viam, qui sat bene, nam festinandum lente. Tergiversator est, qui quaerit semitam, cum adsit via. Senes avari exacta via curant viaticum. Haec extra orbitam; redeamus in viam, et utamur equis.

CAPUT XLV. Equitatio et Aurigatio.

AD parcendum pedibus et viribus (in rebus avehendis, advehendis, subvehendis, subvectandis, exportandis) didicimus uti jumentis; deinde vehiculis.

Equitaturus curat affigi soleas equo, insternit illi vel ipse, vel stabularius (curator equarius, frenator, strator) ephippium, quod ne devolvatur, succingit illud cingulo; sellaeque equestri anterius praeligat bulgam seu vidulum; vel alligat retro hippoperam; vel appendit utrinque ascoperam; et praeter frenum addit antilenam, postilenam, et pro ornamento stratum dorsuale, aliaque. Vide cap. 43. de Frenario et Ephippiario.

Tum, infulciens pedem stapedi, tollit se, ascendit, insilit in equum; jamque illi insidens, ut abequitet celerius, exstimulat cum calcaribus

(calcaria subdit) ad procursum; habenis vero immissis, laxatis, moderatis, adductis, flectit pro lubitu, aut retinet et reprimkit, pro necessitate; sed gradarius equitem fert molliter, tolutarius (asturco) tolutim et subsultim, succussator quassat submoleste, cespitator offensat aut proterret casu: effrenus negligit retinacula; sternax excutit equitem, (equisessorem Onomast.) et super caput effundit; aliquando is sua culpa defluit, et delabitur.

Ventum est ad vehicula, quibus vecturae fiunt et vectiones, (quidam vecturis vivunt) invectiones, evectiones, per jumenta plaustraria, vectaria; e vectabulis, quod tantum raptatur, (praesertim per viam nivalem) traha (vel trahea) dicitur; quod volutatur super rotas, curriculum; sive fuerit unius rotulae, seu trusatile; sive duarum rotarum, carrus, (carruca, cisium;) sive quatuor, ut currus; cujus iterum varia genera.

Ampliora enim onera vectantur plaustro, rudiora sarraco; homines ipsi rheda, covino, carpento, pilento, essedo, seu petorrito, quorum quaedam pensilia, camerata et operta undique, (opertorium habentia) quaedam leviora, et aperta. Lectica (lecticula, arcerra,) est vehiculum gestatorium, quo qui vehitur, incedit gestamine (Tacito.)

Auriga (essedarius, carrucarius, bigarius, quadrigarius, rhedarius, vel equis, vel capso rhedae insidens) parat equos aurigationi, vel cquitationi; ac ventilat avenam vanno, seu

corbe pabulatoria, evannatamque obsipat cum desecto stramine, quod in paleario asservatur; jumentis alligatis capistro ad praesepe, et interseptis per vacerras: inditque saturatis, adaquatis et strigilatis (strigili perpurgatis) oream; atque, si mordacia sunt, constringit ora fiscina seu fiscella; in quibus est oris duritia et tenacia, ut infrenari nequeat et cohiberi, eorum naribus imponit postomidem.

Deinde equos (jugales) jungit seu jugat currui; parippum (funalem, dextrarium) adjugat selklario; annectique retinacula (ferrea, aut lorea) dependentia de helcio, extremitati temonis; Biga, triga, quadriga sunt currus duobus, tribus, quaternis equis juncti, unde bijuges, trijuges, quadrijuges, vel bijugi, etc. prout praejungit equos antecessores, quos agit ante se loro, unum vel duos, vel plures; magnates enim utuntur sejugibus, quin etiam octojugibus, eoque rhedariis etiam pluribus; non raro intra bifurcum temonem equi singuli recta serie sub jugo incedunt; olim currui juxta se quaterni jungebantur.

Ut currus levius currat, vector ungit axes axungia, equos increpat flagello; vel mulcet poppysmo, (seu poppysmate) respectatque inter aurigandum, ne exorbitet, aut distorta flexura evertat vehiculum; si in coeno haerescit ne diu haereat et retardetur, subjungit plures equos: Contra, in praecipiti decursus et descensu, ne velociter ruat, sufflaminat rotas sufflamine; suculam vero (trochleam dentatam,

ligno inclusam,) circumactione manubrii sursum agit, et currui suppingit ad rotam vel eximendam [(printer); sic: eximendum] axi vel inserendam; aut onera levanda, deponendaque; quibus jumenta, ne rumpantur, per intervalla interjungit; denique et abjungit; et in aquarium seu lacum ducit, (agit aquatum, vel adaquatum) domique curat pabulo.

Ubi transitus non datur vehiculis, per loca praerupta et invia, adhibentur clitellaria jumenmenta; inprimisque tardi caballi, inepti ad equitandum, (carrucarii et molarii, Catoni) et asini, muli, mulaequiue cessim, seu pedatim, vel pedetentim, seu pede pressim euntes; quibus impositae clitellae sustinent onera, gausape cooperta.

Sed in plano (via equitabili) potius utimur, praesertim si celerato opus, cursoriis, celetibus, veredis, veredariis, meritoriis, conductitiis equis et vehiculis; ibi tamen intertriginem cave, (nam solet a nudo surgere ficus equo) atque, ut sis expeditior, impedimentis ne te aggraves, quae festinos tardant; sunt enim itinera facienda justa.

Equitaturus, frustra asinum sub freno currere docet. Qui mordet frenum; repugnat leviter. Optans inexperta, et damnans experta,

Optat ephippia bos piger, optat arare caballus.

Qui sponte sua facienti, insuper jussa admovet: currentem incitat sive currenti calcar addit, aut subdit stimulum, Sibi ipsi perniciem ereans;

suo sibi jumento accersit malum. Satius est recurrere, quam male currere. Caecus caeco dux.

Fesso clitellas imponere, est, eum immodice, vel importune onerare. Qui alios ingenio aut quacunque alia re antevertit, dicitur equis albis, citis, seu Jovis quadrigis praecurrere. Sufflaminatur, cui aliqua mora injicitur. In luto haesitat, qui molestis se negotiis involvit. Hic occurrit rusticus ille in coeno cum curru haerens, et otiose Herculem in auxilium vocans; cui Deus: cum hercule move manum. Jam tu loquere. Desiderius. Verbo absolvam: Effrenata juventus est in girum rationis ducenda. Mercurialis. Non possum non meminisse decantatissimi versus illius Virgiliani, equitantium festinationem exprimentis:

Quadrupedante putrem sonitu quatit ungula campum. Quem, si velim, uti plerosque alios ejus Poetae versus perfacile sit in sensum allegoricum convertere. Atque haec terra; nunc mari.

CAPUT XLVI. Natatio et Navigatio.

FLumina, lacus, rivi, maria. obstant identidem viantibus, superanda omnino iis, qui ulterius velint tendere; sive ponte aut ponticulo (lapideo, vel sublicio, aut planca praetenui) sive aliter; quod jam recensebo.

Innatare aquis discunt, super scirpeam ratem, arboreumve corticem, eis incubando; tum sine cortice jactatu manuum pedumque;

sunt et nonnulli, qui aquas calcare sciunt, (tranando sine madefactione vestium, quas supra caput tenent, pectorum tenus mersi.) Vrinatores etiam sub aqua, instar piscium, natant, et urinantur; quod si flumen potest vadari, aut vadosum est, propter brevitatem aut tenuitatem aquae, superatur pedibus; sin', transnatur; qui subsidit, mergitur; qui supernatat, fluitat.

Post adorsi sunt, struere rates aut schedias (naves trabicas) ex tignis obiter compactis, rursumque solutilibus; qui eas moderantur, ratiarii vocantur; tum lintres, (alveos, monoxyla) ex unico excavato ligno; tandem naupegi compegerunt, construxerunt, aedificarunt naves, ad firmitudinem compactiles, ferruminando assamentorum commissuras, seu textus, musci coma interjecta, quarum partes sunt: Prora, pars anterior, saepeque rostrata, acuto in modum cunei rostro; acroteria sunt plutei navales, seu tigna, ornatus causa utrobique eminentia: Puppis, pars posterior, in qua signum illud, unde nommen accepit navis, dicitur tutela: infima, carina, quae nonnunquam impletur saburra, (saburratur) ad stabiliorem cursum, ut firmius innet: intermedia, alvus; stamina (costae, statumina) sunt ligna interius arrecta, quae navis latera suppingunt; fori seu stegae, exteriora spatia, seu tabulata, per quae nautae incedunt, aliquando latiores adduntur pergulae pro excursu per totam navim; Transtra, seu juga, sedilia sunt remigum: columbaria autem

foramina, per quae remi eminent; scalmus labium navis, cui sunt annexi remi: interscalmium (intervallum sclamorum, seu spatia inter remiges:) oculus est locus, cui navis inscribitur; modicus, cui malus immititur; sentina, pars inferior, quo sordes seu nautea defluunt. Laudatur materia navis, quae nec fissilis, nec fragilis, nec putredini subjecta, quaeque minus sidit.

Instrumenta seu armamenta navium sunt Clavus seu gubernaculum, sive temo, quo dirigitur; remus, quo impellitur; cujus pars latior, dicitur tonsa, (a tontendis, seu diverberandis fluctibus) seu palmula, a similitudine palmae humanae; gracilior, manubrium; Malus, sive arbor, sustinens vela dispansa (lintea, carbasa, carbaseos sinus) cum antennis, (perticis transversis et versoriis, quibus vela alligantur:) earum extremitates appellantur cornua; mala lignea sunt orbiculi volubiles malum ambientes; carchesium suprema mali pars; pterna infima, seu calx, media
[Gap desc: Greek word]
; aplustre vel aplustrium, ornamentum mali, seu vexillum, aut triton, ventis observandis; promptuarium est repositorium commeatus.

Jam velorum maximum dictiru acatium, cui celeritatis causa appenditur minus, seu artemon; dolon est minimum ad proram; epidromus, vel epidromum, ad puppim; siparium (supparus et supparum) adjuvat navem vento languescente; thoracium (Athenaeo) in summitate mali suspenditur; anchora est dens, seu uncus

ferreus, per funes in altum demissus, ad sustentandas naves; bolis, plumbum ad explorandam aquarum altitudinem, et fundum; tonsilla, (Festo) palus dolatus, praeacuta cuspide, in littore defixus, navis alligandae caussa; phalanges (phalangae, palangae, pulvilli) sunt vectes, per quos navibus subditos, illae in aquam vel deducuntur, vel subtrahuntur, et subducuntur; quo serviunt etiam machinae tractoriae, quos chamulcos nominant; sed hermata sunt ligna seu trabes, quae substernuntur navibus, ne subductae, humi putrescant; pons navis, sunt scalae navales, quibus in navim ascenditur, et descenditur, Antilia seu haustrum, ad exhauriendam et exantlandam sentinam [(printer); sic: setinam] , pyxis seu pyxidula nautica, qua ventorum flatus et poli situs cognoscitur; harpagones sunt falces, quarum usus in praelio navali; conto seu hasta nautica promo ventur cymbae; trudite (pertica robusta) navis inhaerens vado, aut saxo, detruditur, Rudentes sunt funes nautici; pes, funis est navalis, quo velum transfertur; propes, funis, quo pes veli alligatur; camelus, (funis anchorarius) quo alligantur anchorae; protoni, qui ex utraque parte mali, a prora et puppi, extenduntur; transenna, funis extentus supra foros navium; remulcus, funis, quo religata major navis, minorem sequitur remis actam; prymesium, (Livio anchorale, et retinaculum [(printer); sic: retinacula] Plin.) quo navigium in littore palo alligatur; vel etiam in alto sistitur. Funes convolvuntur

in spiram: Navis genera et nomina sunt varia.

Minores naviculae (navigola) sunt cymba, cymbula, lembus, oria, vel horia, qua oram littoris legimus, (oriola, vel horiola, oraria, actuariola;) scapha, quae est majorum ancilla; phaselus, ad figuram phaseli leguminis, subservientes piscationi; tum ponto, quo flumina trajiciuntur. Majores sortiuntur nomenclationem, vel a gestandis et vehendis oneribus, ut oneraria seu vectoria; vel a locis, ubi factae, aut sunt in usu: ut, Rhodia, Smyrnaea, Liburnica (quae est cita, veloxque) paro, et myoparo (piraticae, Italis fregatae) ab insulis Myunte et Paro: aut ab arificibus, ut Argo, unde Argonautae: aut a cursus celeritate, et agilitate, ut celox, celes, etis, dromas, actuaria, vel actuarium, scilicet navigium, quod et remis et velis impellitur; vel a vasis, ut corbita, quae, cum sit oneraria, nomen habet a corbe, quem praefert summo mali fastigio; vel a pictura, ut centaurus; vel ab adjuncto, ut rostrata, seu aerata, turrita, constrata, seu tecta; vel a rebus, quas subvehunt, ut frumentariae, oleariae, vinariae, annotinae, seu annonariae, carbonariae, etc. vel ab iis, qui praesunt: ut praetoria, praedatoria, seu piratica; vel ab officiis, ut speculatoria, piscatoria, tabellaria, praesidiaria, etc. vel a remigantium ordinibus, ut biremis, triremis, (vulgo galeo) quadriremis, quinqueremis, deciremis; vel a figura, ut gaulus pene rotundus; pistris vel pristis longior et angustior; vel a modo promovendi, ut hippagoga,

seu hippago, aut navis helciaria, adverso vel contrario flumine ab equis helciariis trahenda. Quaedam sunt velificae, (veliferae, velivolae:) aliae tantum remigatione impellendae; quaedam solo conto movendae: aliae tantum remulco (seu, fune tractorio) trahendae, etc. In trajectu fluminis, quandoque scapha ad extentum super aquam funem, ex trochlea illi suspensa, perque eum ductibili, remis agitur.

Jam vero magisteria, officia navalia, ministeria nautica, et usus navium ita se habet:

Classis est multitudo ordinata navium; cui cum supremo imperio praeest archithalassus; cujus vicarius legatus dicitur. Navarchus est praefectus unius, vel plurium navium; nauclerus (naviclarius) et naviculator imperat nautis; hi functionibus navalibus occupantur; remiges ducunt remos, et agunt navem; quorum hortator est celeustes; celeusma, vel celeuma, est illorum clamor, ad jussa respondentium; pausarius a remigandi labore jubet desistere; gubernator, seu magister praecipuus inter naucleros, tenet clavum,sedens ad puppim; proreta ad proram, aucupans seu cpatans ventos, prospiciens scopulos, praemonensque; vectores navi vehuntur, solvuntque naulum seu portorium; classiarii sunt milites, impositi tutandae navi; riparii, qui custodiunt ripam; naophylaces, qui naves.

Navigaturi conscendunt navim; navis solvit a portu, vel remis propellitur a littore; aut contis protruditur; et sic remigando abnavigant;

vela panduntur, dantur, permittuntur ventis, et ita velificant, aut velificantur, aspirante vento secundo, et implente carbasa. Vento nullo, velificatio non procedit, cum scilicet est tranquillitas, seu malacia, quiescente mari. Ventum adversum ita captant, et excipiunt nautae, ut obliquent sinus velorum et cursum, quem navigando tenent; caute praetervehuntur seu praeternavigant cautes et scopulos, ne ad illas affligatur, allidatur, et impingatur navis; syrtes, item et vada, et brevia, ne in ea invehatur, ibi haereat, figatur et illidatur; praeterea gurgites, vortices, aestuaria, ne iis absorbeatur, aut aestu reicproco repente obruatur; evitantque piratas, ne in captivitatem veniant; sed transmittunt maria secundum pyxidem nautecam, seu acum marinam aut magneticam, monstratricem plagarum mundi, cujus indicatione etiam per tenebras vela faciunt, quod antiquitus non poterant, nisi ad stellae polaris aut cynosurae prospectum, accensosque ignes, quales Pharos praelucebat. Hac ratione enavigant ingentia aqarum spatia, et circum vehuntur Oceanum, appellunturque ad diversa littora portuosa; aut, si locus importuosus, ibi linquunt navem in statione, seu stantem super anchoras, et fluctuantem. Subinde aquationis caussa exscendunt, (exscensionem faciunt) et dulci seu fluviali aqua utres implent, quam deinde cum pane nautico seu bis cocto dispensant viritim; denique idoneis usi ventis renavigant domum, ac plenis velis subeunt ostia, intrantque portum,

et subducunt navem in navale, seu armamentarium navale, ubi, si rimosa est, reficitur, et, ne putrefiat, subjectis palangis seu trabibus subdititiis, vel supposititiis, quos diximus hermata vocari, imponitur. Et sic navigatione peracta, solutoque naulo nauclero, (naviculariam facienti) quisque ad suos festinat lares; quem domestici videntes sospitem, et incolumem, jubent avere, et eucharistica Deo persolvunt vota.

Procella oborta repente, ne abripiantur a fluctibus, aut impellantur ad scopulos, allisaque navis demergatur, nautae demittunt antennas, deducunt vela, vel saltem substringunt, contrahunt, colligunt; quin funes eorum recidunt instante discrimine, et sic tutius jactantur, aut, ne fluctuent, jaciunt anchoram. Quod si videant imminere naufragium, faciunt jacturam rerum, quamlibet preciosarum, farcinas et merces in mare devolvendo et abjiciendo. Alias, ne incidant in brevia, sali profunditatem explorant bolide. Sed ubi horribilior tempestas exoritur, coelum mugit tonitruis, concursu, conflictuque nubium fulgura et fulgetrae ingeminant, picea glomeratur caligo; jamque internitente luce, et jam condita, nulla certa sidera fulgent nautis, nox involvit diem, inhorrescit et intumescit mare procellosum, fremunt venti, omnia inter se elementa incipiunt permisceri et confundi; surgunt decumani fluctus, montes aquarum provolvuntur ad littus; nec jam clavi moderatione declinari potest maris incursus:

stridunt rudentes: terribili sonitu feriuntur et conquassantur latera navigii, quod ultra nequit ferre jactationem, nec durare (Horatio) undarum impetum; discinditur maulus, diffringitur gubernaculum, ruunt tabulata, costae et statumina divelluntur, remi abrumpuntur, subscudibus revulsis et Iaxatis compagibus, via patet aquis, ad quas egerendas haustris et situlis, frustra laboratur. Rectoris voces per procellae fremitum crepitumque nequeunt exaudiri; nautarum ministeria turbantur. Navis hinc dorso surrecta, inde in altum depressa, in latus invertitur. Vectores jam in sublime rapti, indeque protinus in praeceps hausti, aspiciunt alveum vasto apertum hiatu. Quis pallor, pavor, trepdatio, vociferatio, vota, comploratio, ululatus, dum praesentem intentant omnia mortem! Ille Divos Divasque in opem vocare; hic beatos exclamare, quibus spiritum in terra edere, et humo operiri concessum sit: alius desertos parentes: alius destitutam uxorem, et parvos liberos miserari: hic floridam juventam: ille vitam fortunis affluentem deplorare. Interea tempestas magis ac magis crescere, spes nulla superesse salutis, navis lacera et exarmata fatiscere, dehiscere, huariri fluctibus. Fluitant remorum fragmina, transtra, et caetera instrumenta nautica, cistaequiue et sarcinae; quae in homines natantes saepe incursant, et tristius interimunt. Pauci natatu evadunt ad littus; aut tabula in illud ejiciuntur;

reliqui ventorum et fluctuum ludibrium, miserabili fato, undis abrepti submerguntur.

In Adagium abierunt. Disce natare cortice; a facilioribus [(printer); sic: facilieribus] incipe. Disce natare sine cortice; tuo Marte rem elabora, non alieno auxilio. Naufragium in portu; de re bene coepta, male finita. Res in vado est; seu in tuto. Verte vela; muta coepota. In eadem estis navi; communi sorte seu periculo. Contrahe vela, vel subduc, moderate te gere. Velis et remis; omni conatu. Oportet remum ducere, qui didicit; in sua quisque arte se exerceat. Sedere ad clavum; Remp. administrare. Clavum tene rectum; accurate, constanter. Euripus homo; inconstans. Vela [(printer); sic: Vola] permitte ventis; cuicunque eventui. Mihi es prora et puppis, cynosura et pharos; salus et praesidium. Duabus nititur anchoris; qui duplici fulcitur praesidio. Anchoras tollit; qui discessum molitur. Anchora jacta mihi est; in quiete sum. Ad sacram anchoram confugere; ad extrema praesidia. Nam nautae maximam et validissimam anchoram, sacram vocant. In naufragio arripienda tabula; consilium obvium in re desperata. Per Syrtes navigat; periculose.

Incidit in Scyllam, qui vult vitare Charybdin; ex alio periculo in aliud. Lege littus; vita pericula. Tranquillo mari quilibet gubernator est; facile est, ferre fortunam secundam, non item adversam. E terra spectat naufragium; qui extra discrimen. cum sarcinis enatat; qui sua secum omnia subtrahit discrimini. Tempestas ex pelvi; in nugis tragoedia. Sed jam tempus est subducendi

navim; nam Metaphorae et Allegoriae ab undis petendae, una cum mari exhauriri non possunt. Exscendamus; unum tu ex melioribus dictis pro naulo pende. Desiderius. Tria mala pessima, Ignis, Mare, Mulier. Mercurialis. Cave tibi ab illis. Desiderius. cavebo. Ne alieno periculo non sapienti, navigandum sit Anticyras. Mercurialis. Hactenus nos navis portavit et unda; nunc, quomodo pondera terra portanda et trahenda, videamus.

CAPUT XLVII. Machinae tractoriae.

NEcesse cum habeamus transportare non tantum nosmetipsos; sed et alia, molesque multarum rerum, vires corporis mostri excedentia; quaesierunt a machinis juvamina machinarii; quarum attingemus quasdam.

Onera vel sunt gestabilia; et portantura bajulis, (sarcinariis, dorsuariis vel dossuariis, saccariis, gerulis, geronibus, gestatoribus) vecturas corpore suo factitantibus, et accipientibus inde comistrum seu mercedem portandi et gestandi: dum utuntur aerumnis aut aerumnulis dossuariis; (furcillis, quibus sarcinas et sarcinulas religatas, tabula interposita, ferre consueverunt) eos veteres vocabant mulos Marianos. Foeminae ferunt capite, subjecto cesticillo, seu farto circulo; viri succollant cervices

et humeros; servi molarii suppositis exadversum brachiis, ansula lignea junctis, saccos frumentarios ac farinarios tollunt, ponuntque.

Vel sunt phalangarii, aut potius palangarii; cum bini transversis ac teretibus imposita sustibus bajulant onera; aut, si sunt pondera ingestabilia, trusatili provehunt curriculo.

Majores longe moles sustolli ac provolvi possunt vectis beneficio, qui est palus ligneus, aut ferreus; cujus pars latior, lingual seu rostrum, superponitur, et insistit fulcimento; seu hypomochlio, (quod nimirum vecti subjicitur, eumque obnisu suo adjuvat) suppingiturque oneri; cujus protensae parti, seu alteri extremo, dum vectiarius incumbit, illudque connixu premit, attollitur pondus movendum. Quod si volutandum sit, adhibent lignum oblongum, nempe cylindrum aut volgiolum; quidam vocant scytalam, quae, praeter alias significationes, denotat teretem baculum. Vide cap. 45.

Plus autem potest sucula, (non ea, quam cap. 45. diximus sursum rotari) sed quae est jugum ligneum, cylindricae figurae, quod duobus fulcris arrectariis transversim impositum, obnitente anteride, suis vertitur cardinibus intra chelonias, seu ansas, circumactu manubrii; suaque circumvolutione simul funem ductorium, unaque pondus trahit, dentata adjuvante rota, et oppositos suculae dentes mordente. Sic tolluntur in altum operae insistentes pensili loriculae.

Ergata est machina tractoria, axe recto, quae obnitentibus et in robem euntibus vectiariis, per insertum vectem, in orbem agitur. Trochlea, seu rechamus, est rotula striata, seu canaliculata, aerea aut lignea, in quam funis inditur; circa axiculum (fibulam, aut clavum) versabilis: Simplex, aut Composita, ex uno scilicet vel pluribus orbiculis, vim tractoriam augentibus; quam ideo vocant polyspaston, a Graeco
[Gap desc: Greek word]
, traho, sublevandis gravissimis ad operum collocationes oneribus. Tympanum est ingens rota, quae a calcantibus seu inambulantibus rotatur: axisque fune obvolvitur, vasta protollens, et efferens in altum onera. Tolleno est trabs alte solo depacta, cui altrinsecus altera longior immittitur transversa, pondere unam partem praegravante, quae cum appensa situla a tollone movetur, et aqua hauritur. Quod si longiori trabi superimponatur brevior, non sursum et deorsum, ut prior illa, sed in orbem versatilis, ciconiam vocant, aut geranium, Graece.

Jumentum machinarium versat in longum, aut in gyrum, machinam, vel terendo lapidem super imposito lapide; vel, ut fit in fullonia, volgiolos imposito pondere, per substratas vestes trahendo ac premendo; vel, cum duo sunt jumenta, in contrarias nitendo partes, funem circa rotam mobilem volventia et devolventia.

Validae comporessioni serviunt, generis omnis instrumenta pressoria, seu torcula, quorum omnium

haec est ratio. Prela duo, ad rem arctissime pressandam, adiguntur a vecte torculo, seu torculario circa trochleam, striatim aut claviculatim striatam; (Pontanus noster capreolatum anfractum vocat) versabili, quo prelum vel attollitur, vel demittitur. Sigilla imprimit sola trochlea ferrea, manubrio circumacta. Qui findere vult aliquid, dissilire illud cogit, cuneum adigens tudite. Fistucae adhibentur ad pangendas sublicas (palos in aqua defixos) ad constructionem pontis sublicii; sive ansatae fuerint, attollendae et demittendae plurium manibus; sive extollendae trochleis, et cum impetu demittendae, ut fortius seu validius feriant.

Artificiosi aquaeductus seu aquaeductiones cogunt aquam per canales ascendere, inquamvis altitudinem. Archimedea vero cochlea facit aquam descendendo ascendere; sed aquagia exsiccant aquis inundatos campos. Aquileges (utentes chorabata, seu libella aquaria) sunt libratores et ductores aquarum, deducentes eas vel per canales ligneos, vel fistulas plumbeas, aut fictiles tubulos terrae infossos, aut etiam rivulis, per cuniculos structiles, seu fornices lateritios, donec ubertim excipiantur castello aquario, ubi per siphones et siphunculos evomuntur in labra, crateras, conchas. Adduntur salientium fontibus varia signorum ornamenta: quorum in medio plerumque surgit teres aut quadraria columna, circa quam Geniorum ac Nympharum simulacra, lymphas ore propinantium, aut aliis etiam membris reddentium

ac ejaculantium. Ars ornatui, etiam lusus adjecit, nam alicubi caeci laticum meatus, et maeandri, repentinis pluunt imbribus, et aspergine madefaciunt propius accedentes.

Quid quod inventa sunt organa hydraulica, quae musico susurro mulcent aures, dum non sonores tantum, sed et voces modulatae excitantur spiritu intus compresso, epistomiorum aperturis influente, flstulosque anima replente. Qua ratione quibusdam e puteis, os canalis alternis claudendo et aperiendo, aqua egurgitatur antliis; de quo supra cap. 6. et cap. 83.

Horologia reperta sunt dimetiendis horis; primum solaria, (sciatherica) ubi gnomonis umbra horarias lineas transmenando: tum aquaria, (clepsydrae) ubi aqua de vitreo vasculo in vasculum graciliter fistulasque [(printer); sic: fistulatim] instillando, seu guttatim defluendo. donec stillicidio exhauriatur: mox arenaria, (clepsamidia) ubi arena furtim transfluendo, ostendunt moram praeterlabentis temporis.

Automatarius faber est, qui automata conficit, (ultronea et intus mobilia) qualia sunt parva quaedam animalium simulacra, (ut Architae columbae) vel singula, vel universa membra intestinis rotulis, nervis seu fidiculis in hanc vel illam partem moventia, ut repere, inambulare, vel etiam volare videantur.

In horologiis rotatis et affabre factis cumprimis exerunt ingenium Daedali artifices, dum rotulae circulatim currentes et recurrentes

motant seipsas suis libramentis, (quaedam appensis ponderibus librantur) quae, quia sunt revolubilia, retrahuntur devoluta, ut iterum revolvantur, et orbem suum absolvant; aliae sine pondere, inserta clavicula, urgentur et rotantur, per lamellas seu fibulas cessiles, ac resilientes, repraesentantque circulatione illa replicationem horarum; quin Solis etiam et Lunae ac Planetarum cursus; excitantque e somno dormientes, et lumen accendunt, referuntque suis impulsibus statuas accedentes, recedentes, ac procedentes. Videre est in his machinamentis et machinulis rotulas illas dentatas, seu denticulatas, ac crenatas, alias aliis morsicatim implicitas et obversas, mutoque vel seipsas dente aut morsu: vel axiculos suos striatos, mordentes; vicissimque circumagentes, et circumactas. Inter quas aequilibrium, seu libramentum, (transversarium autorbiculatum) versatile et irrequietum, pro gravitate appensi plumbi citat, tardatque rotarum circumvolutionem; superne malleolus, ad destinatam circulorum omnium (laxata offendice seu sufflamine) conversionem, pulsat imminentem sibi campanulam (tintinnabulum) dimensis et exactis ad horarum intervalla, seu breviora, seu longiora, ictibus, quarum numeros extrorsum in orbe inscriptos mobilis index seu lingula designat et indicat. Suscitabulum dicitur malleolus, ad id solum a rotula sua agitatus, ut pulsu sonoro [(printer); sic: sonare]

destinatum expergefaciendi tempus prodat. Horologiopaeus facit horologia;

Curator eacurat et moderatur. Hinc describes assaria organa; quae non tatum revolubili ponderum giratione, sed aquaria etiam rota, in modum tympani haustorii, in orbem aguntur.

Perscrutatur etiam mechanica aut machinalis scientia, quomodo machina fabrefiat automata, sponte sua mobilis, et motu quidem perpetuo; quod an fieri possit, non immerito ambigit.

Inter res hujus generis artificiosas et Daedaleas, varia numerantur pegmata, sensim in sublime crescentia et decrescnetia: aut dehiscentibus, quae choaerebant: aut his, quae distabant, sua sponte coeutibus: aut iis, quae eminebant, paullatim in se residentibus: aut repente recidentibus. Neque minus admirationis merentur theatrales scenae, una rotatione seu conversione mutabiles; ubi mire variabiles Actorum, in funiculis occulte subteentis, librationes; videntur enim in aere penduli, diversis motibus, huc illucque ferri, subitoque apparere, et disparere; et jam non solum ex machina, (uti veteres loquebantur) prodire, sed provolare, et revolare. Aqua haeret illi; qui, quod coepit loqui, persequi non potest; similitudo ab aqua clepsydrae destillata. Omni. um horarum homo est; seriis juxta et jocis accommodus. Servit scenae; qui tempus observat et personas ac loca. Fontes sitiunt; cum petunt ii, qui abundant domi. Deus ex machina; cum praeter spem auxilium. In puteo constrictus dicitur,

qui in magnas angustias redactus. In puteo cum canibus pugnat; cui negotium cum homine rixoso et contentioso. Jam tu, quoniam scio, te emblematis delectari, aliquid de pera deprome tua. Desiderius. Promo. Puteus cum trochlea et situlis habet epigraphen: motu clarior, doctrina aliis impensa. In Organo Musico impares fistulae: quot capita, tot sententiae. In horologio solari, lingula ad arcticum polum vergens: Non ante quiescit, mens in Deum. In horologio rotis et ponderibus acto: Sine pondere mutum; dixeris causidicum sine auro porrecto. Mercurialis. Oblectamento mihi haec tua sunt studia. In his habeo, quod expedias, velim. Cur canalibus, tubis, et siphonibus aquarum leonina adsculpuntur capita? Desiderius. Non sum huic solvendo nodo. Mereurialis. Cum leonis sidus Aegyptum foecundet aquis Nili inundatione, ejus beneficii memoria in aquariis leonum rictibus conservatur. Desiderius. Hoc jucundissimum mihi fuit perceptu. Mercurialis. Ad alias oblectationes te ducam, et omnium blandimeta sensuum. Desiderius. Mirum, ni campos in Elysios. Mercurialis. Prout amans tibi somnia fingis.

CAPUT XLIIX. Artes oblectatoriae.

NOn prius discedemus ab artificibus, quam ea quoque percensuerimus, quae ad lautitiem oblectamentumque sensuum faciunt.

Mundare saepius se limpida, manusque et faciem lavare, est munditiei; furcare fuco, lenocinii. Balnea (balneae, balinea, balneola, lavacra) adeuntur, ut ibi diluantur squalores, a desidentibus in solio aut labro, in quod calida vel alveolis, situlis, capulis, aliisque vasis balnearibus per mediastinos seu praefusores infunditur; vel per canales, intortis epistomiis, immittitur. Thermae vocantur non tantum aquae natura calidae; sed quaevis loca, igne calefacta, quae sudandi caussa ingredimur; unde veterum Romanorum Thermae, Neronianae, Diocletianae, etc. Vaporarium, (Laconicum, sudatorium, cella caldaria) cum sellis et scamnis sudatoriis, servit sudantibus et lavantibus, praecinctis sudario, vel castula; ubi defricantur pumice, vel strigili, aut strigilecula; sordesque seu strigmenta radendo deraduntur et deterguntur, ac linteo exterguntur; transeundo e caldario vel tepidario in frigidarium, (cellam frigidariam; aut vicissim.) Et hoc non tam delectationis, quam munditiae, aut salubritatis causa. Qui crebrius lavabat,

apud Gentiles quoque intemperantiae et voluptatum suspicione laborabat, teste Lipsio. Habebant olim hypocausta unctoria, ubi apliptae, instructi ampullis et guttis unguentariis, lotos ungebant. Mercedula pro lavatione olim erat quadrans.

Balneator quandoque scarificat, (scissa cute scalpello sanguinem detrahit) affixis seu admotis cucurbitulis, auxiliatu flammae; scarificati dicuntur, quibus scarificatio facta; saepe etiam adornat barbas, comasque, dum illa in tonstrina detondet forpice aut forpicula 8forfex sartorum, forceps fabrorum est:) aut radit vel rasitat novacula, seu cultro tonsorio, ad cutem usque; multiplici forma; relinquens aliis circa extrema labra (superiora) solum mystacem; aliis infra labrum inferius, peniculum; aliis sic demit barbam, ut barbulam retineant; his in acumen tondet, illis in orbem, aut in latum; quibusdam pili etiam volsella eradicantur, aut deglabratoriis (Radero et Junio) medicamentis extiunguuntur: aut denique pice resinaque extirpantur; quod foeminae in crinibus quoque faciunt. Capillitium vero praecisurus, illud pectit, tum displicat, inde attondet, aut strictius, sive pressius: aut leviore [(printer); sic: cleviore] manu, et per pectinem; nunquam inaequaliter, ne inaequalis tonsor audiat, aut vellicator: aliquibus relinquit dependulam a fronte capronam: aliis, refectis solis capillorum marginibus, aequat in circuitu comam: quibusdam cincinnos crispat, ustulat, vibrat, in gradus frangit calamistro,

injecto humeris involucri seu linteo tonsorio, ne resegmina pilorum inquinent. Calvis adaptat capillamentum adscititium, calinedrum aut galericulum.

Res tactiles (Lucretio) ut afficiant incubatu leniter, inventi sunt lectuli, storeae, culcitrae, (vel culcitae) mattae, lana anserina, seu plumis, aut tomento fartae et inculctae, quibus stramentitia supponitur; plumeaque pulvinaria, vel pulvini; et cervicalia, quibus superincumbamus munditer, si lodices, lodiculae, toralia, lecticaria, linteamina, vel sidones superinsternuntur candidae; tum stragula ac tegulae, quibus superintegimus nos; denique conopea (cortinae sen velaria) ex anulis cortinalibus seu velaribus pendula, quibus circumsepimus lectulos, ne quid obturbet. Grabatus seu anaclinterium (aliiis anacliterium) ad meridiandum, seu interdiu quiescendum est. Lectos sternit aut erigit lecti strator, (Plauto lectisterniator,) nndse lectisternium.

Pro commodiore sessitatione, sunt scamna et sedilia, cum fulcris ac scabellis; et bisellia, fulcro bifariam (Apulejo ambifariam) versabili; tum sellae arcuatae seu hemicycli, pelliceae, plicatiles; olimque ad mensam discubitorii lecti, et subalares pulvilli; cubitalia cubitis subjiciuntur, ventralia ventribus imponuntur; denique pro gestatione, lecticae, et aliae gestatoriae sellae, (seu gestatoria) quibus aut morbidi aut voluptarii circumgestantur.

Blandimenta gustatui (gustui) dant cupediae, quas cupedinarii et condimentarii parant; ut sunt variorum generum placentae, libia, lagana, saccharata, mulsea, aromatibus condita, variaque scitamenta, mattea, seu mattya, conditurae, (conditiones, condimenta, conditus) ac conditanea, et quaecunque grati jucundique sunt saporis, gulae irritamenta, vide cap. 36. et 87.

Ungventarius (aromatarius, myropola, seplasiarius) parat, vel (ut plautus loquitur) paritat varia odoramenta, et suffimenta (suffitus, suffitiones) ad nares recreandas, et suffienda conclavia, salubritatis causa.

Delinimentum aurium a modulatione vocis est: seu vivae: seu musicorum organorum; quae vel pulsantur, vel plectuntur, vel inflantur. Pulsantur cymbalum, tympanum, tintinnabulum, crepitacula quaecunque; itemque crembalum, quod insertum dentibus, adhalante gutture, allisu [(printer); sic: alisuque] digiti tintinnat. Plectuntur organa, quae fidibus intenduntur, ac remittuntur; idque vel digitis, seu manus utriusque ut nablium, seu seu sambuca; seu alterius ductu, altera modserante chordas, ut cithara, et testudo; vel plectro: eoque, aut setaceo, ut chelys; aut rotabili, ut lyra; aut prosiliente pinnula, ut instrumentum aenearum fidium. Inflantur vero quaedam ore, ut fistula a fistulatore: tibia a tibicinc seu aulete: tuba a tubicine: lituus a liticine: buccina a buccinatore: gingria vel gingrus a gingrinatore: tibia utricularis ab utriculario,

seu ascaula: quaedam follibus, ut organon pneumaticum, vide cap. 59.

Oblectamenta oculorum sunt rerum spectabilium (visibilium Plin.) repraesentationes, aut transformationes; idque vel in plano, ut pictura; vel in materia solida ac molliori, ut plastice; vel duriore, ut sculatura; aut per ignes missiles, ludicros vel etiam militares, per pyrotechnicam factos, cujus artis peritus, pyrotechnites dicitur. Cujus opus, sunt pyroboli chartei, seu chartacei, hoc est, tubuli, sive radii nitrati, tormentario scilicet pulvere infarti, constipatique; qui ubi, paxillis seu bacillis appensis, et admoto adtenue foramen igniario funiculo, somitem susceperunt, repente in sublime feruntur: et, lineam ex recto arcuatam flammeo tractu signantes, post depastum nutrimentum pyrium, sonoro cum bombo, in vacuum aera rumpuntur. Alias transversim, ultro citroque volantes, horrificam in spectatores voluptatem spargunt, nullo satis loco abigne volatili tutos. Quid, quod castellis e ligneis, et ad id fabrefactis, artificiosae flammae, non temere erumpentes, igneas in aethere pluvias et varias figuras describant. Globi quoque seu sphaerae fartura nitri et piceae materiae foeti [(printer); sic: foeti] in aquas injectae, postquam cum humido elemento, sibilio quodam stridore, aliquamdiu, ignem vomendo, luctatae et rixatae sunt, denique ingenti strepitu crepituque dissiliunt. Nec desunt gladiatores, qui, flammivomis armis terrifici, fulgidis ictibus aerem verberant. Verbo; quod natura

in igneis efficit meteoris: hoc ars in flammeis imitatur spectaculis. Vide etiam cap. 86.

Pictura est Poesis tacens, Poesis pictura loquens, cujus officia duo; primo delineare, tum ornare, beneficio umbrae et coloris. Pictor itaque describit primo rudibus ductibus quamvis effigiem graphio, diciturque graphis, seu delineatio; et ars ipsa graphice seu diagraphice, delineatoriam vocant, qua lineamenta adumbrantur aceffinguntur; deinde telam (oblitam prius et laevigatam tenaci pulticula, quae sublitio dicitur) extendit in regual quadrata, erismate fulta; postea colores inducit, vel coloribus obducit; ac denique perpingit penicillo et pigmentis, tenens sinistra orbiculum lingeum, cujus margini perforato inserit pollicem, miscetque in eo colores, (quorum alios in conchis et conchulis, alios in arculis loculatis, distinctos habet) suffulciens dextram bacillo, temperansque pigmenta (ut ne remittant) gummosa seu glutinosa aqua: aut oleo: unde oleata, Pont. aut succo herbaceo; aliqua tantum monochromate seu monogrammate pingit, simplici nimirum et unico colore, eaque vocantur monochromata seu unicoloria; aliquando imitantur scalpturam et aereum prototypon; alias sine archetypo, suopte ingenio et inventione aemulatur, et assimilat naturam, ad vivum. Expressurus iconicum simulacrum (sive ectypum, aut effigiem, vulgo contrafacturam) habet ob oculos spirantem ideam; felix, si iconismus per omnia respondeat proposito exemplo, seu exemplari, nihilque aberret,

abludat, decedat, aut labatur a viva imagine. Solent quaedam picturae minutiore forma punctim seu punctis repraesentari. Caeterum artis est pictoriae, nosse colorum genera, affinitatem et rationem sociandi; nam aliqui sunt nativi, alii intermedii, quidam fossiles, ut cinnabaris, minium, auripigmentum, aerugo, cerussa e plumbo soluto facta, sandaraca vel sandaracha, etc. alii vegetabiles, ut Indicum, lacca, granum, et omnes succi pictorii, e rebus germinantibus expressi; inter pretiosissimos habent, caerulum transmarinum. Quam colorum mixturam et temperaturam veteres nominabant harmogen, seu commissuram, et quasi transitum colorum inter se attemperandorum; ita, ut splendidi seu floridi splendidis; obscuris obscuri adjungerentur, etc. Ejusdem est, lucem umbramque picturae tribuere, alia per recessus longius ab obtutu in opacum abducendo; alia per eminentias producendo, et collustrando; item, ad leges opticae, quae longius distant, minora efficere; quae propius, majora; lucemque et radios, et hallucinationes, ac deceptiones opticas intelligere; omniaq, in unum punctum reducere; nec non ad Geometriae regulas expendere, corporum naturas, figuras, proportionem, structuram, situm, numerum partium ac conformationem, motusque et affectiones, vel affectus; articulis et musculis membra distinguere, venas proferre, vestium rugas et sinus implicare, et explicare; verbo, cum natura, ad unguem usque certare; ut digna

fit pictura, quae in pinacotheca asservetur; vel exponatur in iconopolio. Idem exprimere novit catagrapha seu catagraphas imagines, hoc est, obliquas et varie formato vultu respicientes, suspicientes, despicientes, etc. Pingit etiam auro, seu inaurat, (unde inaurator) vel inargentat, tenuissimis auri argentive bracteati pagellis, obducendo potissimum lignea: et inaurata, dente canino poliendo, ac laevigando; vel sine politione oleagina, bracteas sublitioni insternendo, etc.

Caelaturae pictores, (vulgo illuminatores) illuminant caelatas imagines pigmentis, seu colores eis superinducunt. Encausta, coloribus adustis, etc, cera igne resoluta, vitra depigunt. Pingitur et acu ab acupictoribus; de quibus cap. 39. et opere musivo, a scriniariis, (JCtis musivariis) de quibus capite 39.

Chalcographus, (aerarius scalptor) aemulus pictoris, a quo plerumque imitabilem sumit ideam, incidit aeri, in aere, in aes, (seu aeneis formis, typis incudit et insculpit) quidquid ille delineando, aut pingendo, praeformavit; in hunc fere modum: caelaturus acuit oculos conspicillis, adibensque graphium, (stylum, scalpellum) describit, ac ducit, in lamina aeris polita, tenuissimos sulcos subtilesque lineolas, et minutas incisuras ac scalpturas, (crassisulas in ligno, sulcat) ac caelat, sculpit, et exsculpit omnis generis caelaturas, figuras et icones; in quibus alia profundiore sulco deprimit in umbram; aliis lucem addit, et prominere

facit leviore manu, ac eminula incisione, vel caelamine; inde laminam figurate incisam, et atramento typographico illitam, imponit chartae humectatae, (interjecta lana coacta) subjectamque tabellae, inter duos volgiolos (quos quadrisido radio seu vecte circumagit) arctatae et volutae, pressat, celeriterq: reddit, et excudit imaginem.

His accedit statuaria, quae proprie efficit statuas, etiam colosseas, seu colossos; vel eas fundendo ex metallo: vel caedendo ex lapide; unde nomen Statuario; a fusione dicitur Fusor. At qui saxa excidit e rupibus, aut ad opus adaptat, Latomus audit. Scalptor, vel sculptor, vel Sigillarius appellatur, qui caelo tudite, scalpro incisorio et cavatorio scalpit, aut sculpit e ligno vel osse signa, sigilla, sigillaria, icunculas, imagunculas. Ars ipsa, sculptura a Plinio nominatur; et scalptura, actio scalpendi; opusque, sealptile, vel sculptile. Quibus omnibus communis est caelatura, seu anaglyptica [(printer); sic: analyptica] , ex cavitate in asperitatem excudens anaglypha, seu vasa et signa exeuntia, seu extantia; quae quomodo torno fieri possint, adeoque toreumata vocari, viderint illi, qui in Martialis illo versiculo:

Artis Phidiacae toreuma clarum.

et in illo Juvenalis - stantex extra pocula caprum, putant de tornatilibus esse sermonem. Plastes seu fictor varia fingit, figurat et format simulacra ex argilla, gypso, cera, hinc ceroplastes et cerographus; ars haec dicitur Plastice; Proplastice vero facit typos seu formas ex materia

liquabili et indurabili, unde fusiles conflantur et conficiuntur imagines. De specularibus egimus cap. 41.

Nunc ad parerga, sed pauca; ne videamur velle dicere [(printer); sic: didicere] , Lippis et tonsoribus nota. Calvus comatus, est ineptus simulator. Chorda oberrat eadem, idem fastidiose repetens. Auloedus sit, qui citharoedus esse nequit. Nam et in secundis consistere, pulchrum. Imperitus pictor humano capiti cervicem appingit equinam, suis aliquem coloribus pingit; qui vitia ejus ob oculos ponit. Quid unguentum asino, suffitus sui? pulv illum alterius axillis supponit adulator. Canit sibi intus; qui sibi plaudit ipse. Grave Senecae dictum est: foedissimum patrimoniorum exitium, culina. Non e quolibet ligno fit Mercarius; non quivis ad litteras natus. Dixi; etiam tu fare. Desiderius. Taciturnior sum statua. Mercurialis. Tacendo loqueris Proverbia. Desiderius. Martialis Rhetorem quempiam irrisit tam frigidum, ut de eo:

Neronianas is refrigerat thermas.

Mercurialis. Sufficiant haec de Artibus Mechanicis. Ad Ingenuas vocamur.

CAPUT XLIX. Artes culturae humanae.

LUstravimus artes manuarias, Rurales, et Mechanicas; nunc ad Liberales (sic dictas, quod curam animi, non quaestum spectent) promoveamus gradum, illas scilicet,

quibus animus ad humanitatem et ingenuam doctrinam informatur, et excolitur, sine qua incultus est et agrestis; hebescit et efferatur. Antiqui Mechanicas omnes et Manuarias (non tantum selluarias) quippe mercenarias, inter serviles, sordidas, et illiterales reputabant; cum tamen ex iis hodie sint aliquae, etiam libero et ingenuo homine dignae; ut Pictoria, Architectonica, etc.

Liberalium artium communiter septem numerantur:

Lingua, Tropus, Ratio, Numerus, Tenor, (seu Tonus) Angulus, Astra.

Nimirum Grammatica, (quae olim etiam Poeticam complexa est) Rhetorica, Dialectica, Arithmetica, Musica, Geometria, Astronomia.

Quidam dividunt disciplinas in Humanieres (mitiores, mansuetiores Musas) et Severiores; in illis censent Grammaticam, Poeticam, Oratoriam, Historiam, sive Antiquitatis notitiam, Dialecticam, et morum Philosophiam; reliquas Facultates Superiores, magis speculationi intentas, appellant Severas, Altiores, etc. Eruditum vocant, qui, tametsi has scientias (Graecis
[Gap desc: Greek words]
) non accurate et exquisite perdidicit, ut iis instructus et praeditus dici queat; ita tamen eas delibavit et degustavit, iisdem ut tinctus et imbutus videri possit, (Muretus in opist. 89.) doctus nominatur, qui rationem rei tantum tenet; peritus, qui cum ratione experientiam et consuetudinem. Doctrina (
[Gap desc: Greek word]
, institutio) traditur a

doctore seu magistro; disciplina (
[Gap desc: Greek word]
) accipitur a discipulo; a qua excluduntur hebetes, indociles, et intelligentia parum valentes. Suntautem huius culturea instrumenta libri, scholae, conversatio erudita, (familiaritas, consuetudo) peregrinationesque illius causa susceptae.

In congressionibus litterariis tam privatis quam publicis proponuntur Theses (Assertiones, Controversiae, Placita) impugnandae et propugnandae, convenitur in Academia assignatoque auditorio, vel aula (aut museo domestico:) concertatur alacriter, hinc aliis argumentantibus et subtiliter disserentibus, conquisitisque rationibus contra asserta disputantibus; aliis sua pronuntiata strenue defendentibus ac tuentibus. Fit autem quandoque, ut isti argumentorum (quorum praecipuum Achilles vocatur) ponderi succumbant, frangantur, abjiciantur, irretiantur, implicentur, et in extremas angustias conjiciantur; alias, ut elabantur, velut anguillae; alias sint paris utrique in disceptando pugnacitatis, vincant simul, et vincantur.

Sequuntur honores Academici, publica eruditionis testimonia, quos qui prensant, ambiuntve, Candidati vocantur. Eo quidem ordine, et quasi per gradus conferuntur, ut Juvenes (postquam jam ante beanismo, ut vocant, sunt exuti, ac beani esse desierunt, quod vulgo Deponi et Depositio dicitur, dum, pro veteris Gymnasii Atheniensis consuetudine, novitii scholastici, quibusdam vexationibus exerciti, Musarum

sacris initiantur, ac in Studiosorum numerum cooptantur) absolutis Humaniorum litterarum classibus, et Dialecticis studiis, ad Baccalaureatum aspirant, seu Baccalaurei fieri desiderent; quae vocabula ex Gallica lingua, cui battalum est, praelium, et battalarii, tirones milites, profluxerunt; unde postea in Academia Parisiensi; ubi hae promotiones, seu Latinius loquendo, Creationes et Inaugurationes natae; Battalari appellati, qui, in studiis ingenuarum artium, quasi tirocinium posuissent, et publice disputando speciem eruditionis suae praebuissent; ut ideo frivolum sit et nugatorium, teste Pontano nostro, hic de bacca et lauro philosophari. Ex Battalariis postea depravate Baccalarii et Baccalaurei sunt facti. Qui deinde, decursis Philosophiae et septem Liberalium artium spatiis, seu finito Curriculo Philosophico, Magistri Artium pronuntiantur, Magisteriique insignibus, inter quae est annulus, ornantur; potestate accepta, Aristotelem ex cathedra explicandi. Supremi omnium sunt Doctores (ita dicti, quod docere in Lyceis possint publice alios ex cathedris, unde possis Cathedrarios appellare cum Seneca) Theologiae, Juris, Medicinae; qui, praeter alia ornamenta, aurea insigniuntur torque, et nobilitatis titulo; ad quos accedunt ii, qui, Licentiati dicuntur, quod experimentis doctrinae de iis, in consessu et frequentia Academica sumptis, liceat illis summam dignitatem (quam Doctoratum vocant) petere et consequi, cum voluerint; Graecis

Prolytae appellantur et Mellodidascali. Graduati vulgo dicuntur, quicunque honoribus illis Academicis sunt inaugurati et insigniti, quorum exemplis, immunitatibus et privilegiis merito incitantur alii, ut animum ad sublimores disciplinas ac facultates adjiciant, applicentque. Bullati Doctores sunt, qui ex Bulla seu Rescripto, aut Diplomate Principis sine praemissis examinibus ad eum gradum honoris sunt promoti, nec solenniter renuntiati. Supremus Academiae Magistratus est Rector Magnificus, cui qui ad obsequia apparet, dicitur Apparitor Academicus, vulgo Pidelius; Professores, seu Doctores altiorum disciplinarum constituunt Senatum Academicum; scholae, vulgo Lectiones appellantur; initiator Studiosorum, seu Academicorum, vulgo nomen Quinti habet. Semitarii appellantur; qui plateas frequenter obambulant.

Quis nescit Academiam a quodam Academo dictam, qui possidebat locum suburbanum et nemorosum prope Athenas, ubi Plato natus et philosophatus fuit? Artes excogitavit necessitas: honos alit et quaevis terra. Mater earum Mnemosyne seu memoria. Quod qua ratione in studiis fiat Liberalibus, indagemus.

CAPUT L. Litterae, Charta, Scriptura, Libri cum administratoriis Artibus.

MOdus Scripturae fuit apud Aegyptios, per notas hieroglyphicas [(printer); sic: hieroglyphica] ; fictas animantium et aliarum rerum figuras; v. g. serpens caudam ore complectens notabat vel annum vel aeternitatem. Apud Chinenses singuli characteres, sine coagmentis syllabarum, singulos conceptus et rem ipsam significant, etiam aliis nationibus intelligendi; apud nos in usu sunt litterae, et literulae, seu notulae minimorum oris sonorum, e quibus conjunctis fiunt verba, sententiae, libri.

Antiqui literas malleo, et celte, seu scalpro incidebant saxo, plumbo, aeri; postea insculpebant ligneis codicibus, (seu caudicibus, praesertim tiliaceis, faginis, buxeis,) sectis in schedas et tabulas (sectiles) ac tabellas et codicillos; qui cerati, seu cera obducti, graphio sive stilo ferreo aut osseo pungebantur; atque sic inscribebantur; unde pugillares et pugillaria. Deinde scriptum est in ebore, et linteis (pingendo) variisque stirpium foliis; unde hoc nomen etiam nostrati chartae adhaeret. Post haec, exaratae calamo tenuiores arborum philyrae, (seu philurae) quae inter ipsum corticem, et arboris, lignum sunt, et a Latinis libri licuntur. Subsequenter papyrus inventa

est, de qua mox plura. Post hanc adhibita est membrana, seu pellis animalium; quae pergamena dicta, ab urbe Pergamo; ubi ejus conficiendae modus excogitatus; hujus confectores dicuntur membranarii, subigentes pelliculas, et in regulis extentas, radula extenuantes, pumiceque polientes.

Est autem papyrus, juncus seu frutex bicubitalis, in palustribus Nili, habens, corticis loco, tunicas (philyras) latissimas et praetenues; quas discriminatas acu, et imbutas aqua glutinosa, complanatasque prelo, ac desiccatas Sole, digerebant in scapos, seu congeriem viginti plagularum, sive foliorum papyraceorum; (Plinius etiam vocat taenias et bracteas) quae deinde charta sunt appellata, ab urbe Charta, juxta quam juncus ille repertus fuit. Dicitur et charta pergamena ac membranea.

Nunc alia est charta seu papyrus in usu; quam chartarius seu chartopoeus conficit, in officina chartaria, ex linteis et linteolis vetustis (collectis per pannicularium, pannuciarum, peniculorum collectorem) concerptis, et aqua maceratis, contusisque et contritis in lanuginem seu pulmentum, et diductis in folia, intermista colla, ne perfluat. Res ita se habet. Ubi frustillatim concisi sunt peniculi seu pannuciae, immittuntur cupis, ut computrescant; postea in mortario aqua repleta tunduntur pistillis, a rota versatili agitatis; donec minutim contusi induntur cortinae (aheno vel labro) calida refertae; quam deinde materiam hauriunt quadrata

forma, seu craticula, (ferramentis tenuibus aut filis aeneis contexta) quae aquam transmittit et percolat, et linteola contrita retinet. Formata jam in folium, evacuantur in pannum villosum, eoque involvuntur, preloque premuntur, donec omnis decedat humiditas; demum tendiculis suspensa exiccantur aere, exiccataque, glutine perlinuntur, et glutinata laevigantur. Ad extremum componuntur in volumina minora et majora. Fascem viginti voluminum minorum, seu chartaceorum codicum, (quorum singuli continent viginti quinque bipatentia folia, seu quaterniones, qui in octulas complicati, constituunt chartam conduplicatam; quae in schedas et pagellas scinditur) scapum vocant; vicenarium scilicet papyri fascem.

Est autem charta diversimoda; omnium vilissima, emporetica (vel emporica) pro segestribus seu involucris adhibenda, praestantissima, Augusta seu Cursoria, veredaria, epistolaris; Latissima, Claudiana, (Regia, Imperialis) macrocolum, vel charta macrocolos. Virgo dicitur charta, ex qua nullum trnascriptum exemplar; pura, quae nullis perarata literis; bibula, transmittens characteres; opistographa, a tergo inscripta; dentata, (apri equive dente laevata) quo calamus currat expeditius; malleata, malleo tunsa; firma et plana; aspera et scabra, minutisque filis plena; quae, ne scriptioni morae afferatur, de calami crena est detrahenda.

Atramentum scriptorium (librarium) confit e gallis quernis, et calchanto (vulgo vitriolo;) quibus adinditur seu miscetur aliquantum aluminis et gummi ad prohibendum mucorem et penetrationem; quodque nec sit spissum, nec dilutum et subalbidum. Penna vero (calamus) eligitur anserina, pavonina, aut olorina, caule amplo, firmo, pellucido, cavo, longiore, et mediocriter duro; quam qui temperat scriptioni, eradit scabritiem tergo cultelli (gladioli, scalpelli librarii, scriptorii, graphiarii;) acie autem detruncat caudam, et rescindit utrinque caput, ut bifurcatum (Pontano) fiat: tum medullam extrahit, et diffindendo, crenam in dorso, aperit cultelli cuspide, pro defluxu atramenti; circumcilditque rursum incisuram istam, et praecidit aequaliter, (aequando scilicet pediculos illos, seu cruscula fissurae) et ita calamum in mucronem acuit. Debet autem mucro seu rostellum gracilius esse pro minutioribus notis ducendis: obtusius (plusculum inde abscindendo) pro grandioribus. Dextra pars, in quem calamus scribentis incumbit, sit aliquanto altior sinistra; ipsa autem penna tenenda est pollice, et digito medio, molliterque superimponenda indici; ita minus vacillabit, firmiusque imprimetur chartae; brachium vero usque ad cubitum sit liberum in scribendo, suoque pondere tabulae seu pluteo innitatur; tota sed manus articulari digito.

Jam ad scribas (librarios, librariolos, amanuenses) veniamus; quorum ars dividitur in

Orthographiam, ut recte scribatur, observando notationes accentuum, disjunctionum interpunctiones, commata, cola, signa interrogationis, exclamationis, parentheseos, et c. 2. Calligraphiam, ut eleganter; secus faciunt, qui lituris scripturam deformant, aut versibus vacillantibus, quae scribentium incogitantiam et festinationem arguunt, aut inscitiam. Quidam taminficete scribunt, ut videantur literae illae pede gallinae scalptae, quarum aliae alias scandunt. 3. Tachygraphiam, ut celeriter. 4. Steganographiam, ut tecte et arcane. De his duabus posterioribus mox infra. Arma scriptoria, praeter atramentum, cultellum et calamum, sunt theca calamaria seu graphiaria, aut, simplici verbo, graphiarium: pyxis pulveraria seu arenaria: forficula, clepsydra, regula, circinus, ligula ossea, cera sigillaris, sigillum, globus lini tori, filatim e pyxide devolvendus. Officium scribarum, temperare pennas, complicare et complanare chartam, ducere lineas, delere, eradere, pulverem aspergere, aut bibula papyro exiccare, scribere literis paribus, imparibus, minusculis, majusculis, grandioribus, variis parergis et vermiculatis ductibus; describere, (exscribere, transcribere) obsignare epistolas, inscriber, in fasciculum colligare; vincula seu linum acceptarum resolvere, incidere, signum aut sigillum detrahere, etc.

Hebraei scribunt a dextra sinistram versus, Graeci et caeteri Europaei a sinistra versus dextram;

Indorum quidam juxta perpendiculum a summo ad imum, aeque legibiliter.

Tachygraphia, seu compendiaria ars scribendi, fit vel per literas singulas (quas veteres per syncopen siglas appellabant) ut haec verba: Senatus Populusque Romanus, exprimuntur quatuor characteribus: S. P. Q. R. Vel per notas seu signa absque literis, ut, eadem verba per signum [Note: special character] unde Notarii et
[Gap desc: Greek word]
sunt, qui non tam aliena dictata quam dicta excipiunt calamo, certisque notarum compendiis assequuntur dicentem, aut etiam antevertunt. Hodie celeritas illa per vocabulorum decurtationes (quas Vegetiano verbo abbreviationes vocant) obtinetur.

Steganographia est clandestina seu clancularia scribendi ratio, occultis utens signis, ex compacto paucorum, intelligibilibus, dum vel trajiciuntur et transponuntur literae, ut B pro A; C pro B. Vel numeri adhibentur pro literis, ut 1 pro a. 2 pro b. 3 pro c. Vel pro arbitrio transmutatur alphabetum. Vel novi characteres efformantur: vel inaspecti quopiam illiti succo exarantur in panno, non nisi frigida madefacti legendi, aut in charta ad lucernam transparente colligendi, etc.

Apud Lacedaemones genus erat secretioris epistolae, (quae Scytala Laconica appellata) teres videlicet surculus seu lignum, illique adaptatum tenue lorum, notis literariis inscriptum, quod minutim concisum mittebatur ad absentem, qui loro illo per surculum suum, alteri omnino respondentem

circumplicato, literisque coeuntibus, quod scriptum erat, perlegebat. Romani membranam instar fasciae circumligabant bacillo striato, quae in longum perscripta, alioque missa, similique cylindro implicata, expedite legebatur. Nec defuerunt, qui cutem tabellionis inscriberent notis.

Nos habemus Typographiam, quae simul est Tachygraphia et Polygraphia, dum unus una die plus imprimit chartae, quam mille possent scribendo. Artem hanc Typographicam (Chalcographiam) propter miram inventionem et utilitatem penitius inspicere et pluribus explicare juvabit.

Locus, in quo exercetur, Typographeum seu Typographium dicitur. Atramentum typographicum seu fuligineum conficitur ex oleo seminis lini, gummi juniperino, fumoque resinae, simul mixtis et laevigatis ac percoctis.

Characteres seu literae sunt metallicae five aeneae, nimirum fusiles ex mixtura plumbi, stanni, et aeris, vocanturque typi, formae, formulae; inversae; et desuper extantes, habentque varia et fere peregrina nomina, a Formatoribus et Fusoribus imposita. Notiora sunt sequentia:

Maximae omnium literae, grandes, et grandiores dicuntur Cubitales, Dodrantales, Palmares, Quadratae (Arbitro,) vulgo Universales seu Initiales; rectius Majusculae.

Scriptura vel est erecta, vel inclinata; illa Typographis dicitur Antiqua; haec vocatur Currens seu cursim ducta. Formae characterum hae sunt:

Romana; Typographis, Canon-Antiqua, sic:

Fili noli peccare.

Proxima Canoni; Typog. Parangon - Antiqua, haec:

Deus videt.

Media-Antiqua, haec:

Angelus adstat.

Ciceroniana; illis, Cicero - Antiqua, haec:

Mors minatur.

Minuta, Romana; illis, Garmond-Antiqua:

Diabolus accusat.

Minutior-Romana; illis, Petit- Antiqua:

Aeternitas exspectat.

Inclinatorum hae sunt:

Character productior; illis, Parangon- Corsivo:

Majori cede.

Medius, hic:

Minori parce.

Ciceronianus; illis, Cicero - Corsivo:

Cum honis ambula.

Brevior et contractior; illis, Garmond-Corsivo:

Malos fuge.

Minimus; illis, Petit - Corsivo:

Deum cole.

Impressio sic se habet: Typographus (Excusor) distribuit per capsulas (loculamenta, capsam loculatam) figuras literarum aeneas, supinas, tanquam incisas marmori; quas Typotheta, seu Compositor, habens ante se exemplar retinaculo fixum, expromit indidem, sigillatim eas componens in verba, versus, paginas, columellis et intercolumniis affixas, ne in commissura dehiscant invicem; quarum facies sunt aliquando columnatae, intermedio inter versuum oblongas series spatio; aliquando largius marginatae. Deinde coarctat marginibus ferreis, seu circumsepit, sepimento clavulis striatis constringendo, relaxandoque, ut ne unus apex loco moveri possit. Hinc operae Typographicae typos sic inclusos imponunt tabellae, (superne apertili ad inserendas et eximendas chartas,) et supra tabulam majorem (quam arrectaria et fixilis compages firmat) mobilem, (incumbit enim volgiolo subtus volubili, ansam ejus impressore circumagente:) oblinuntque atramento, adhibentes ad id melanteres, (sphaeras ligneas manubriatas, corio obductas, piloque equino fartas, quibus per mediastinum spathula color impressorius imponitur, mutuoque attritu subigitur ac tenuatur,) preloque

(cui cochlea imminet vecte intorquenda et retorquenda ac revolvenda) subjectam, versatione ergatae seu torculi pressant, apprimuntque suppositae chartae, imprimuntque et exprimunt characteres, non tantum atros, sed et rubricatos, vestigium sui in humectata papyro relinquentes. Sic momento excuduntur, describunturque premendo quaterniones plurimi, omnes correctissime seu emendatissimae, modo primum exemplum non sit mendosum, nec Corrector incurius, sed accuratus.

Chartae excusae exsiccantur pendulae, plicantur, colliguntur, recensentur secundum notas alphabeticas; dissolvuntur rursum formulae, et abstersae reponuntur per cellulas suas, ut denuo coagmentari et jungi in alias dictiones possint. Si quid expungendum, id facit Typotheta subula; menda emendanda rejiciuntur in calcem libri. Nec raro fit, ut is auctior et correctior iterum committendus sit prelo librario, editioque iteranda.

Librarii olim conglutinabant chartas chartis, (unde Glutinatores Ciceroni) convolvebantque in volumen, dictum a volvendo et circumplicando circa teretem bacillum, quem nominabant umbilicum, quod medius esset libro circumvoluto; cujus capita superne inferneque eminentia appellabant cornua, auro quandoque et argento ornata; qui paxillus rotundus seu cylindrus quoniam in extrema voluminis charta aut membrana, (quae a tergo inscribi non solebat) erat agglutinatus, finis illius

erat, unde ad umbilicum rem perducere, idem est, quod finire. Posteriore aetate, umbilici dicti sunt ornamenta librorum, capitati scilicet claviculi, ossei, lignei, cornei, aenei, quibus a figura umbilici humani, id nominis inditum. Frontem [(printer); sic: Frontem] autem librorum (secundum Pontan. Raderum, Muretum) dicebantur tabellae, (aliquando cedrinae, aut cedri succo tinctae, perennationis causa) pellibus varie coloratis obductae, et pumice rasae, quibus paginae compactae, utrinque arctabantur et claudebantur.

Nunc chartacea folia Bibliopegus compingit (compaginat) in codices; ubi prius ligula osse a complicaverit, seu conquadraverit in pagellas et paginas, eaque malleaverit; (rariorem chartam firmaturus aqua tingit aluminata) quas deinde, extentis per tabulam, et intersutis a tergo presse funiculis, arcte consuit sutura aequali; et per quaterniones colligat: preloque interceptas, dorso conglutinat paullo eminentiore, ac circumcidit dolabella tereti (libraria;) circumcisuram colorat varie, ac inaurat etiam, praemunitque frontes e filo intortis capitellis. Exinde circumunit tegumentis papyraceis, glutino farinaceo densatis; aut dolatis tabellis, quas deinde obducit seu membrana seu corio, rotula striata plerumque inaurato (optimum est camelinum;) latera fibulat aut aereis fibulis seu uncis aheneis; aut connectit ligulis (ligamentis) scorteis, lineis, sericis; libris grandioribus bullas affigit umbilicatas. Denique tota compactio ita est constituta, ut compacta nec discedant aut hient,

numerique sutilium philyrarum inter se respondeant.

Lecturus librum laxat nodos, aut diffibulat uncinos, cultelloque paginas tenacius cohaerentes emarginat. Sittybus est involucrum seu operculum integumento librorum superinductum, a maculis aut pulveris, temporisve injuria diutius integro conservando. Saepe libris inditur discerniculum, taeniolis sericis e rosa aut oblonga lamella fluentibus. Aut inseruntur pagellarum marginibus sectilia e membrana signacula; aut paginae tenentur explicatae forcipe libraria, quam supra retinaculum vocavimus.

Bibliopola exercet bibliopolium, vendens libros in taberna libraria, quorum alios comparat pretio, alios commutat merce simili.

Bibliothecarius eosdem congestat in Bibliothecam, (Latinis Librariam) quae et locum significat, et armarium, ac libros; inscribitque catalogo secundum alphabeti ordinem distributo; ac disponit per repositoria seu receptacula aut armaria, hoc est, altiora pegmata, in quibus multiplices foruli, et distincta loculamenta, proportione intervallorum respondentia, ubi velut in capsis, certo ordine graduque collocantur, et digeruntur, ac exponuntur ad legendum, super pluteum seu tabulam transversim inclinatam, cui imposita minora signa, a Cicerone sigilla plutealia vocantur. Sublimius statuuntur et figuntur imagines, statuae, effigies et simulacra artium, vel virorum doctorum.

Librorum quisque gerit in tergo nomen, nullo negotio inveniendus, et e nido percommode eximendus, reponendusque sine scalarum adminiculo, si exstruantur ambulacra pensilia, seu pergulae columellis suspensae, cancellis praetextae, quarum crepido latiuscula servit sustinendis codicibus, quos lecturi ibi ponunt volvuntque. Tituli classium seu facultatum porrectioribus elementis adscribuntur. Turbata et disjecta iterum componuntur: pulvis deverritur scopulis setaceis, aut complosione paginarum excutitur. Obscoeni et quocunque modo noxii libri peculiari chartophylacio claudendi et abdendi, aut Vulcano consecrandi; vel certe, si fieri possit, ab obscoenitate et erroribus repurgandi.

A forma exteriore liber est vel chartae integre, seu in folio; vel plicatae, recte aut oblique in quadrum, (unde quaternio) aut in octuplum, (unde octuplicatae pagellae) aut in duodecuplum, sedecuplum, octodecuplum, etc. hinc forma chartae duodecima, decima sexta, decima octava, vigesima, vigesima quarta pro codicillis, libellis, et libellulis. Si codex est grandior, quam ut compactili crassitie scite comprehendi possit, dividitur in Tomos seu Volumina, aut Opera; et haec in Partes, Libros et Opuscula. Schedae, (schedia Arbitro) schedulae, pittacia, sunt chartae non compactae, seu ligatae.

Interiores partes libri sunt: Titulus seu Inscriptio: Dedicatio seu Nuncupatio: Praefatio seu Proloquium,

quo argumentum edisseritur; interdum elogia illius praemittuntur, cui dedicatur; quique in Patronum et Defenorem Scripti adsciscitur. Tum Tractatus ipse sequitur, dispertitur in sectiones, membra, capita, paragraphos, etc. cum indice contentorum, aut etiam erratorum typographicorum.

Libri scriptor dicitur auctor, (autor et author) saepe limans et elimans, donec ultimam apponat manum. Primo scriptum vocatur autographum; inde transcripta, apographa. Censor seu recognitorest, qui censet et recognoscit librum, judicatque de ejus probitate aut utilitate; utensque virgula censoria, aut tristi (ut ille ait) arundine, expungit et castigat, humilia extollendo, redundantia coercendo, ambigua declarando, obscura illuminando. Aut certe subnotanda, emendanda, limanda, tollenda, eliminanda ac rejicienda. Quod si scriptor infelix adferat futilia, non utilia: rudia, non polita: laborata, non elaborata: obscura, non clara: non accurate expensa, sed sine judicio corrasa: non ad lucernam elucubrata, sed praepropero calore effusa: non ordine digesta, sed temere chartis illita; non solerter inventa, sed passim protrita et proculcata: non domi nata, sed ex alieno sine fronte sublecta: non luculenta, sed lutulenta, et bonis moribus damnosa; verbo chartas Volusianas, et aptas thuris piperisque cucullis; merito tenebris damnantur aeternis; aut saltem ab excusso ibunt in astra sago, ut Epigrammatarius loquitur, cum nemo

non habeat rhinocerotis nasum. Liber autem perpolitus, et gnaviter elaboratus, facile, etiam sine appensa hedera, est vendibilis, recuditurque saepius; nec deerit sumptuarius impensas et sumptus pro adornanda et iteranda editione suppeditans.

Eleganter Cicero ad Attie. lib. 1. epistol. 8. ait: Bibliothecam tuam, cave, cuiquam despondeas, quamvis acrem amatorem inveneris: Nam ego omnes vindemiolas meas eo reservo, ut illud subsidium senectuti parem. Inter celeberrimas Bibliothecas fuit Ptolemaei, Regis Aegypti, quam Alexandriae instruxit septingentorum millium volluminum; quae deinde J. Caesare, Alexandriam oppugnante, incendio periit. Ab eodem Rege Septuaginta Viri doctissimi, e Judaei advocati, Hebraeos SS. Scripturae codices in Graecam linguam transtulerunt, unde Interpretatio Septuaginta Interpretum, mire inter se consentientium, etsi conclavibus separatorum. Pro Adagio cape: Helluo librorum; et porro ambula, tecumque cogita, quis sit homo trium literarum.

CAPUT LI. Modi discendi et proficiendi, Auditio, Lectio, Scriptio.

ADanimum Artibus Liberalibus imbuendum requiritur imprimis Auditio seu Auscultatio Vocis Vivae seu Docentis, quae

et frequentiam in scholis assiduam, et animum praesentem, intentum, vigilantem, quietum c literarum amore incensum postulat, vivaxque desiderium proficiendi; nam, teste Seneca, magna pars profectus est, velle proficere. Hic age, quod agis; nam multi, ubi sunt, ibi non sunt; ubi non sunt, ibi est illorum animus; Quibus, quod una influxit aure, mox effluit altera. Quare sensus nec convocandi omnes, et intendendus animus, ut otio vacet literario, alias curas mittat omnes. Pendendum est tibi ab ore Docentis, syllabaequiue loquentis velut gemmulae colligendae. Memineris, nunquam non doctiori tibi redeundum e schola; et a te ipso reposcendum, quidquid ibi perceperis auditu; neque putes, privato labore te consecuturum, si neglexisti, quae obscuriora et involutiora explicavit Magister.

Sequitur librorum Lectio, quae est sermo cum mortuis, alitque ingenium; studioque fatigatum non sine studio reficit. In qua observabis quatuor praecipue, Ordinem, Constantiam, Tempus, Fructum. Orde requirit, ut parentes Latinitatis et sui quique Facultatis consulantur, antenepotes et posteros. Constantia repellit taedium, ne velut canis e Nilo; tu ex Auctoribus haurias, non [(printer); sic: an] pytisses, multa perfunctorie transiliens; inutilia et nocua, ut superius monui, ne attingenda quidem. Quidquid autem legis, ter relege; primum, ut intelligas: deinde, ut eligas et enotes: demum, ut selecta memoriae imprimas. Legere, ajunt, oportere non multa,

sed multum; Lectio copiosum reddit, et bene instructum: Disputationes et Colloquia promptum et facilem: scriptio et notarum collectio, altius figunt animo perlecta. Historiarum pervolutio facit prudentes, Poetarum ingeniosos; artes Mathematicae subtilitatem donant: Naturalis Philosophia judicium profundum parit: Moralis gravitatem quandam morum conciliat: Dialectica et Rhetorica pugnacem reddunt, et ad contentiones alacrem.

Tempus est vel Ordinarium, studiis stata lege assignatum; vel sunt operae aut horae subsecivae (aut succisivae) ac secundariae, et quasi intermissariae, quae post necessarias fiunt. Matutinum et Vespertinum tempus magis est opportunum et accom modatum progressui litterario; nam Aurora Musis amica, tum vacat et secedit animus, ac viget ingenium. Tu vide, ut pretium ponas tempori, cujus jactura est sumptuosissima. Si quid lucubrandum aut elucubrandum antelucanis aut nocturnis horis, cereus conducit prae candela sebacea, quippe fumida. Candelabrum sit elevatum, umbraculum viride, emunctorium praesto ad ellychnium identidem emungendum, ne obumbret; fungum mox opprime, ne foeteat. Longe commodior est lucerna seu lampas, oleo instructa, quam in gratiam lucubratorum plusculis describemus. Est illa oblongae rotunditatis, instar cylindri, superius clausa, inferius canaliculo rostrata, cui ellychnium inditur, et crepidine praetexta, qua oleum excipitur, infunditurque

per osculum quadratum, (orificium Vitruv.) metu vacui non profluxurum, nisi ardore ellychnii attenuetur, locumque subintranti aeri cedat; atque hoc lumen nec scintillat, necfumat, nec facile in fungum concrescit; verbo, salus est oculorum, et solatium noctis. Pluteus quoque subjiciendus scribenti, aut scrinium scriptorium (vulgo pulpitum) cui manu innitendum, non pectore.

Fructus autem provenit ex diligentia subnotan. di; fallax enim est memoria, onerata fatiscit, referta perturbatur. In Excerptione, quae lectionem multo reddit meditatiorem, finis studiorum est attendendus, et cum eo Excerpta commetienda. Quidquid notatu dignum censebis, distribuendum tibi vel brevius in Lemmata: vel fusius in Adversaria, annotato vel exscripto auctore, libro, capite, paragrapho, pagina, editione, forma. Juverit, penes se habere pugillares, (codicillum, palimpsestum, pittacium) ut in iis plumbagine consignentur, quae incidunt, ne excidant. Poterunt et calamo in rejectaneas schedas et chartam separatam referri, ex quibus deinde in majore ordine digesta transferantur in libros papyraceos seu paginas consutas ea, quae in posterum videntur asservanda, cum indice adjuncto. Sic sua cuique notata domesticum praebebunt bibliothecium (Pontan.) Minime vero probandi illi, qui, selectiora distincturi, subducunt lineas versibus singulis, vel totum locum lineando circumscribunt: aut oras paginarum infimas et

summas introrsum flectunt, quas flexuras merito appellant auriculas asininas; sed neque asteriscis signanda sunt, quae digna approbatu: aut obeliscis configenda, quae improbatu digna; nec ullis aliis lituris codices deformandi. Quod si per occupationes calamo non licet uti, ad notandum; secundaria proderunt adjumenta; qualia sunt taeniolae chartaceae inter pagellas interjiciendae; aut earum marginibus insectae membranulae inserendae.

Scriptione temperanda lectio, et cum ea alternanda, ita, ut nulla dies abeat sine linea; insistendum vestigiis est veterum, et ex eorum scriptis viva Latinitatis imago exprimenda. Probatiores Auctores vocantur Classici. quatuor Linguae Latinae aetatibus discreti. Quarum prima, Infantia, cujus tantum fragmenta extant, annorum circiter 500. ab Urbe Roma condita. Secunda, Adolescentia seu Juventus, Antiquae aetatis nomen habet, centenorum annorum usque ad M. Tullium, in qua, praeter Oratores, claruerunt Ennius, Plautus, Pacuvivius, Poetae. Tertia, Virilis, seu Aureum Seculum sive Latinissimum, quod cum Cicerone coepit, et cum Augusti Caesaris morte terminatum est. Aetas quarta paullatim ad senium et quandam barbariem inclinavit. Noster Wolfgangus Schonslederus, Vir humanioribus litteris egregie eruditus, qui linguae Latinae opes ex Antiquis Probisque Scriptoribus cum magna cura industriaque et delectu deprompsit, cujus vestigia quippe caute posita, secure sequi

possumus, Auctores Latinae aliter paullo in aetates distribuit, quas in gratiam Juventutis, literaturae politioris, studiosae hic apponeus.

Aetatis Aureae.

Cicero.

Plautus.

Terentius.

Lucretius.

Caesar.

Cornelius Nepos. seu Aemilius Probus.

Catullus.

Tibullus.

Propertius.

Varro.

Virgilius.

Horatius.

Sallustius.

Livius.

Vitruvius.

Aetatis Argenteae.

Ovidius.

Vellejus.

Valerius Max.

Curtius.

Celsus Medicus.

Phaedrus.

Hyginus.

Asconius Paedianus.

Seneca uterque.

Persius.

Lucanus.

Columelia.

Cato.

Palladius.

Mela.

Manilius.

Quintiliani Patris Declamationes.

Aetatis Aeneae.

Quintiliani Oratoria.

Plinius Major et Minor.

Suetonius.

Florus.

Statius.

Silius.

Martialis.

Tacitus.

Frontinus.

Valerius Flaccus.

Solinus.

Juvenalis.

Aet atis Ferreae.

Agellius vel Aulus Gellius.

Apulejus.

Aurelius Victor.

Spartianus.

Panegyrici.

Apicius.

Claudianus.

Martinaus Capella.

Justinus.

Vegetius.

Rhetores Antiqui.

Lampridius, etc.

Ausonius.

Ammianus.

De aetatibus est judicium, non de Auctoribus, qui saepe meliores suis aetatibus. Nec difficile sit catalogum contexere receptissimorum vocabulorum, quae Suetonio, Macrobio, Symmacho, Sidonio Apollinari, Petronio Arbitro, Apulejo, Apicio in re coquinaria, Vitruvio in architectura (nam cuilibet in sua arte credendum est) debemus; Festus et Nonius antiqui fuere Grammatici. Et quia nullus vixit in omnibus hisce aetatibus, quique sequentibus eos aemulati sunt temporibus, cui notam non imprimant Critici, eumque veluti Apellae Judaei, nescio, quo jure circumcidant, semper, ut verbo Paulino utar, discentes, an docentes, et nunquam ad scientiam veritatis pervenientes, ideo relinquamus ipsorum unguem in ulcere nimis quam saepe imaginario, et cum doctissimis Viris, in quibus J. Lipsium antesignanum agnoscimus, praetereamus contem ptim hos catellos nequicquam baubbantes, magisque studeamus Latinae Linguae proferre Pomoeria, quam coarctare. Desiderius. Romanum mihi dilatas pectus, et cum pectore linguam. Mercurialis. Dixi, quae non hodie primum sensi. Tu da operam, ut scriptio tua lucernam oleat

et demorsos sapiat ungues; neque tamen instar ursini lambatur catuli, memor illius: manum de tabula. Apellem imitare, qui, tametsi negabat se fecisse, faciebat tamen. De stilo (nam hic velut Triton in tecto vertitur) si quaeris, accipe, quae mihi notanda putavi.

Sunt, qui punctum se laturos putant, cum verbis et sententiis plus, quam par est, intumescunt; Alii cum repunt, humilia prorsus, trita, communia sequendo. Alii sine delectu permiscent omnia, nihil non dicunt et scribunt; et vere nihil. Alii, neglecto sensu, sola venantur verba, quas merito cum Graecis Spermologos appelles. Alii Auctores ab argumento suo alienissimos, velint, nolint, misere detorquent et lacerant. Alii ex phrasiologorum panniculis varios centones consarcinant. Ad umbratilium alii et scholasticarum praeceptionum minutias putidiuscule sua conformant. Quam multi sunt, qui Poetica et phrasi, et fictione audacius abutuntur in oratione soluta, et ementiendo liberius exultant, nec unum idiotismi vitium Metaphoris et Allegoriis involvunt? Graecanicis aliqui laciniis et effossis antiquitatis ruderibus sermonem obscurant. Neo desunt, qui se putant Atticos, si jejunum, exangue, concisum, abraptum dicendi sequantur genus. Quidam Asiatici sibi videntur, cum ineptis digressionibus, affectatis rerum descriptionibus, luxuriantibus figuris, verbis, ad ostentationem collectis, fluctuantes et dissoluti effarciunt sermonem aut scriptionem: qua tamen

in luxurie aliquid amplius juvenili genio permittendum existimem; facilius est demere, quam addere. Hoc, quaeso, advertas, velim, mortalium ut facies, ita stilos differre. Et quis est ille, qui confidat genii sui giro, aliorum naturae infringi posse impetum? Quam dissona vox ex tot protruditur gutturibus; et tamen articulata est omnium? Aliter Italus e.g.vernaculae suae devolvit verba, aliter Germanus: ille raptim, hic carptim; idem de Latina cogita. Ipse Tullius, cum alibi propius ad Asianos accedat; ad Atticum certe, scribit Attice. Stilus est optimus, qui ad id, quod decet, accommodatur, humilia, subtiliter, magna graviter, mediocria temperate explicans, idque pure, terse, perspicue; nec non floride; quae perfectio multorum ex ingeniorum temperie consurgit. Desiderius. Ita me Musae ament, ut tu amoene per has artium amoenitates me circumducis. Mercurialis. Abstine tantisper has exclamationes: nunc Grammatices dumeta erunt calcanda nobis, sine quibus ad Pieridum hortos nequaquam datur accessus. Desiderius. Ibo, ibo per dumos et sentes, ut ad illa Apollinis et doctarum viridaria Sororum liceat pervenire. Mercurialis. Meticulosis timor addit alas; tibi pedes amor discendi. Manum ferulae subduxerunt, qui desierunt in ludo litterario versari.

CAPUT LII. Scholae Grammaticae.

NOmen Scholae, significat Otium et cessationem; quod literarum studiosis omnis cura in liberalia studia conferenda, et a caeteris negotiis vacandum sit. Eadem Phrontisterium dicitur, a diligentia commentandi et meditandi. Cicero Ludum literarum appellat, quia in discendo voluptas potius quam labor reperitur.

Est autem Schola, officina transfundendi eruditionem e libris in hominum animos; quod omnino necessarium ad Rempubl. et societatem humanam bene constituendam, dum inde discitur non minus recte sapere, quam agere et loqui.

Qui docet (e cathedra, suggestu, vel pulpito) est Doctor, Magister, Praeceptor, Professor; Qui discit, discipulus; in illo requiritur doctrina, probitas, industria ac diligentia; in hoc docilitas, studiositas, sedulitas, obsequium, observantia, amor disciplinae, gratus animus; ille debet prodesse; hic proficere. Qui Gymnasio (nam et hoc nomen, ab exercendo deductum, scholis convenit) praeest, Praefectus, Scholarcha, Gymnasiarcha dicitur. Ludimagistrum (Ludimoderatorem, Didascalum) adjuvat Hypodidascalus seu Proscholus, aut Magister pedaneus, sive Praeceptor secundarius. Paedagogus (paedotriba) custos et institutor est pueri

privatus; quibus omnibus salarium suum et minerval debetur; quanquam multi sint discentium, qui scientiam dextra porrectam, accipiant sinistra.

In studiis formandis duo sunt praecipue spectanda. rimum, quod studiorum genus maxime sectari velis; Alterum, qua ratione in eo, quod elegeris, plurimum efficias. Rarissimi sunt, qui favente Minerva Liberalium Artium Encyclopaediam (quasi dicas, Circularem Scientiam) adipiscuntur. Sunt enim singularum disciplinarum fines et separati et certi, sibique per gradus ordinatim subjecti. Universim loquendo, ad Eruditionem opus est natura seu ingenio vivido, subacto, capace; Arte seu praeceptis; Imitatione; Exercitatione. Ad Primum requiruntur animi motus celeres in inveniendo, explicando, exornando, et memoriae mandando. Aliqui sunt praecoces, ut cucurbita, vel salix, statim adolescens, sed sterilis; olivam malo, sero provenientem, sed cum fructu. Ad Secundum, requiritur Informatio et Institutio. Ad Tertium, Dux et Auctor Classicus, quem assequi, saltem aemulari contendamus. Ad Quartum, frequens usus et varietas scribendi.

Inter Artes sermocinatrices, prima est Grammatica, a grammatis seu literis dicta, quibusdam literatura, seu rectae loquelae scripturaeque scientia, usu, ratione, auctoritate constans. Docet enim haec, Tullio teste, et verba efferre, quae nemo reprehendat, et iis casibus, temporibus,

genere, numero, ne quid perturbatum ac discrepans insit, aut praeposterum.

Barbariem facit soloecismus, qui est foedatio Latini Sermonis, five sit in singulis verbis, sive in contextu plurium. Qui hoc vitio laborat, Soloecisla dicitur Luciano. Soloecophanes speciem quidem soloecismi praefert, soloecus tamen non est, sed saepius schema ac figura. Barbarismus est dictio, aut omnino barbara; aut Latina quidem, sed vitiosa scripto, pronuntiatione, significatu; cujus rei causa non raro est idiotismus, ut vocant, seu consuetudo sermonis vernaculi; quae vitia uno vocabulo stribligo vocantur. Orationis ornatui officit Cacophaton. Seu deformis literarum concursus, ut Rex Xerxes; Tapinosis rei magnitudinem aut dignitatem humilitate verbi minuit, ut nequam pro parricida. Tautologia idem verbum, sermonem, aut literas inepte iterat, ut: quidquam quisquam cuiquam quod convenit, neget? Macrologia superflua profert; ut: retro domum, unde venerant, abierunt. Pleonasmus simile fere vitium, supervacuis verbis orationem onerat; ut: ego meis hisce oculis vidi. Obscuritatem sermoni affert improprietas verbi, ambiguitas seu amphilogia aut amphibolia, ut: vidi statuam auream tenentem hastam. Archaismus est prisca constructio et obsoleta. Hellenismus Graeca locutio. Perissologia seu Battologia, redundantia sermonis, ut: faciem mutatus et ora. et Battus (unde nomen habet) apud Ovidium: Montibus, inquit, erant, et

erant sub montibus illis. Cui opponitur Laeconismus seu brevitas loquendi aut scribendi. Quaedam tamen ex his aliquando inter figuras numerantur.

Suetonius observat, Grammatieos idem esse ac literatores, hoc est, literis bene imbutos; Grammatistas autem et Literatores, leviter iis tinctos. Quintilianus Grammaticen divisit in recte loquendi scientiam et Poetarum enarrationem, Tullium sequens, qui non tantum verborum interpretationem et pronuntiandi sonum Grammaticis assign avit, sed Poetarum insuper pertractationem ac historiarum cognitionem. Posterioribus temporibus nomen et officium Grammaticae, magis restrictum fuit. Quidquid sit de hoc; Seneca Grammaticos Latini sermonis custodes appellat, qui quod aliquando non ita audiant, ut volunt, (quod et Mathematicis contingit) meminerint, se non raro dicere, quae nolunt alii. Quoties in una literula aut syllaba excolant culicem et putamen pro nucleo rodunt, ignobiles verborum opifices, et cumini sectores! quoties non Latinitatis mosi do, sed severiorum etiam disciplinarum Superis placet) se Mystagogos venditant.! Manet sua laus et honor illis, qui de probitate ac varietate verborum et sensuum: de numero et sinceritate operum Linguae Latialis, Graecae, Hebraicae disceptantes, a crisi nomen habent Criticorum, qui varia annotamenta,
[Gap desc: Greek word]
, emendationes, distinctiones, vindicationes, legitimascripta a spuriis secernunt, conferunt,

illustrant, explicant, adhibitis diversis signis. V. g. asterisco seu stellula* notant aliquid deesse; obelisco (obelo, virgula -) jugulant aliquid ut supervacuum aut falsum; Paragrapho § separant res in contextu. [Note: Special character] est signum expositionis cum textu jungendae, etc. Sed ubi potestatem arrogantius sibi sumunt de omni Scriptorum genere judicandi: cum mordacius aliorum dictis obtrectant et oblatrant, merito sunt explodendi cum illa sua canina facundia et Theonino dente, tanquam dicaces Vitilitigatores; qui quomodo sunt boni, quibus bonus est nemo? Momi; Zoili, Theones, Aristarchi, cruces mutuo sibi figentes, mutuo pendentes. In subsidium Grammaticae, veniunt varia Lexica et Onomastica, in quibus agitur de vocabulis simplicibus et compositis, de primitivis et derivatis, eorumque originaitone et etymologia; de epithetis, antithetis, synonymis, de phrasibus, elegantiis, floribus, (unde anthologiae) adagiis; de nominibus propriis locorum, montium, fluviorum, hominum, Deorum. Ubi crebro accidit, ut, qui compendia quaerunt, inveniant dispendia, vanoque hiatu ludantur corvi.

Sed nunc agendum de methodo tradendae Grammaticae, et Scholarum institutione ac constitutione. Societati nostrae hic placet modus, quem etiam Adversarii commendant, in quibus est Franciscus Verulamius, Cancell. Angliae, Vir doctissimus; qui lib. 1. de dignit et argumento scient: Quae nobilissima pars, inquit,

disciplinae (erudiendae nempe Juventutis) priscae, revocata est aliquatenus, quasi postliminio in Fesuitarum Collegiis, quorum cum intueor industriam solertiamque, tam in doctrina excolenda, quam in moribus informandis, illud occurrit Agesilai de Pharnabazo [(printer); sic: Phamabato] . Talis cum sis, utinam noster esses! Idem lib. 6. c. 4. Ad paedagogiam quod attinet, hrevissimum foret dictu: Consule scholas Jesuitarum. Nihil enim, quod in usum venit, his melius. Haec ille de nobis. Ego pergo.

Postquam ex
[Gap desc: Greek word]
pueruli facti sunt elementarii (alphabetarii et syllabarii) didiceruntque in schola triviali nosse, dicere, ducere literas, (elementa, characters) atque ex his ordinare ac pronuntiare syllabas, (quarum aliae in gutture, aliae in palato, aliae in lingua; quaedam sub labiis, quaedam intra dentes formantur et exprimuntur, unde vulgo gutturales. palatinae, labiales, dentales literae syllabaeque dicuntur,) e syllabis voces ac dictiones formare, (in quibus triplicis accentus habenda ratio; nam acutus syllabam attollit: gravis deprimit: circumflexus partim elevat, partim demittit) tum fundamenta ponuntur Latini idio matis in octo partibus orationis internoscendis, quae Grammatistis vocantur: Nomen, Pronomen, Verbum, Participium, Praepositio, Adverbium, Interjectio, Conjunctio.

Inde gradus fit ad Rudimenta, infimam Grammaticae classem, quae est inchoata Syntaxeos cognitio, et brevis quae dam introductio, agens de Generibus Nominum, Declinatione, Praeteritis

et Supinis, facillimisque de Constructione praeceptis.

Ab his exordiis ad mediam classem fit transitus, quae plenius explicat regulas Synatacticas cum facilioribus Appendicibus juxta normam et institutionem Grammaticam Emanuelis nostri Alvari.

Hanc excipit classis suprema Grammatices, quae est absoluta contexendi sermonis intelligentia, cum declaratione artis Metricae.

Postquam e Grammaticis adolescentes excesserint, in schola Humanitatis seu Poeticae praeparatur solum Eloquentiae, quod tripliciter accidit. 1. cognitione linguae accuratiore. 2. aliqua eruditione (scilicet rerum.) 3. conformatione praeceptionum ad tropos, figuras, et locos argumentorum communes.

Hinc ascenditur in Rhetoricam, quae ad perfectionem, pro juvenilis aetatis captu, eloquentiam tam solutam seu prosam quam ligatam informat.

Exercitia porro literaria ita se habent: Argumentum scribendi in tribus aut quatuor inferioribus classibus, (potest enim vel infima, vel media in geminas partes secerni) vulgi fere sermone, ad verbum e vernaculo contextu in Latinum contextum transfertur. In scriptione corrigenda indicatur, si quid contra praecepta Grammaticae, orthographiae, interpunctionis peccatum, si difficultates declinatae, etc.

In duabus superioribus, nimirum Oratoria et Poetica, ubi themata suo cujusque Marte potissimum

sunt componenda, qualia sunt: Epistolae, Chriae, Prooemia, Narrationes, Exornationes, Confirmationes, Amplificationes, adhibitis praecipuis Tropis ac Figuris, observatur in recognoscenda compositione, si quid minus proprium, cultum, numerosum, connexum; si locus perperam, obscure, humiliter tractatus: si decorum non servatum: si qua digressio justo longior: si imitandi ratio distorta, frigida, inepta, etc.

Concertatio sive in Grammaticis; sive (suo tamen modo) in Poeticis, sita est, tum in iis, quae aemulus in alterius scriptione deprehenderit: tum in locutionibus vulgaribus invicem proponendis, et Latine reddendis. Dubiis resolvendis, definitionibus, et exemplis proponendis: difficilioribus nominibus et verbis inflectendis, conjugandis, formandis, active et passive (ut Grammatici loquuntur) efferendis: phrasibus, elegantioribus depromendis, aut variandis: dissolutis periodis, aut versibus concinnandis; aut novis condendis; aut unius generis cum altero permutandis: praeceptionibus e memoria recitandis, applicandis: syllabarum dimensione exquirenda: difficultatibus explanandis: locum aliquem illustrem imitando, moribus antiquis, et reliquis ad Eruditionem pertinentibus, exquirendis: Hieroglyphicis, Symbolis, Pythagoricis et aliis, Apophthegmatis, Adagiis, Emblematis, Inscriptionibus, Aenigmatibus interpretandis:

in iis, quae scripserunt, declamandis: aut Sconica actione repraesentandis, etc.

Caeterum in Expositione et Praelectione Auctorum praemittitur argumentum; rete xitur structura et periodus, utque ad leges Grammaticae expenditur; ingeritur observatio Linguae Latinae: Translationes seu Metaphorae exemplis evolvuntur: demonstrantur etyma: Vernacula Latinis, aut haec illis, variata phrasi exprimuntur: fabulae et historiae indicantur: dicta meliora excerpuntur. In exponenda sententia, si sit obscurior, variae interpretationes dijudicantur, ratio artificii circa Inventionem et Dispositionem exploratur et explicatur: Loci tum re, tum verbis similes afferuntur: res ipsae, Sapientum pronuntiatis confirmantur.

Verborum proprietas et ornatus copia, numerus consideratur. Verbo; Analysis seu Resolutio sermonis quadruplex instituitur. Prima est Grammatica, originem et probitatem Constructionis inquirens. Altera Rhetorica, tropos, figuras, amplificationes, ac stylum ostendens. Tertia Dialectica seu Topica, locos argum entorum investigans. Quarta Erudita, conquirens ex omni eruditione ea, quae ad locum faciunt declarandum et exornandum, ut sunt mores et ritus gentium, symbola, emblemata, historiae, sabulae, adagia, etc. de quibus paullo ante memoratum.

Observandum est Praeceptoribus et Professoribus, ne Institutio sit morosa et tetrica, praesertim

in emendatione scriptionum et Graecae Linguae traditione; alia commendentur, alia mutentur, alia ferantur; laudanda in hoc sermonis puritas, in alio perspicuitas, in alio lepos: in quibusdam inventio: in aliis dispositio; in his gravitas, in illis ornatus: in multis conatus, labor, diligentia. Sunt quandoque supervacua amputanda: alias omissa superaddenda, aut in locum deteriorum, meliora reponenda; et, dum unius scriptio corrigitur, alii de improviso interrogandi de iis, quae vel laudata vel emendata fuere.

Magistratus inter discipulos in singulos menses constituendus: diligentiores munusculis afficiendi, pro quibus decertandum scribendo, disputando, explicando, ediscendo. Praeponendi decuriones, qui memoriter recitantes audiant, errantium lapsus annotent ac indicent, et scripta colligant; Corycaei quoque et Observatores designandi, qui petulantiores deferant; suggestores puniendi. Ordo cumprimis et distributio temporis servanda: praelecta quotidie a discipulis reposcenda et repetenda; eademque quothebdomadibus recolenda; silentium, modestia, assiduitas in schola curanda: intervalla remissionum concedenda: ingenui collaudationibus: cunctatores, et servilia capita, objurgationibus impellendi. Ferula et verberatione utendum, sicut pharmaco; plagosus est Orbilius, et virgator, Plauto, qui quamvis culpam capitalem facit. In poenis exigendis absit ira, praecipitatio, contumelia, inquisitio

nimia: Pauperum aeque ac ditiorum profectui invigilandum, cum saepius sub palliolo fordido magnum lateat ingenium. Si qui minus ingeniosi apparent, non statim a Musarum limine removendi; morus, arborum tardissime germen emittit; omnis denique germinatio nocte erumpit una. Quidam praecociores plus aliquando memoriae habent, quam judicii: plus loquacitatis, quam intelligentiae; apparentes flosculi, qui cum tempore instar pappi defluunt. Neque tamen citra delectum intra Bonarum Artium januam quivis recipiendi. Indociles, hebetes, stupidi, illiberales, sordidi, erratici, procul arcendi. Quod si quidam irrepserunt pervicaces, refractarii, cerebrosi, capitones, immorigeri, discoli, malo exemplo perniciabiles, turbatores: aut pulsando indurati, aut in scholis sessitando inveterati; mature sunt dimittendi, amandandi, eliminandi.

Denique fit generalis et solennis Promotio ad classes altiores, quam nos Ascensum vocamus; cui praemittimus Examen morum, et doctrinae, singulis subeundum, recognitis notis et catalogis Magistrorum; in quibus minus magisque dignorum sive admissionis, sive rejectus [(printer); sic: admissus, sive rejectu] , discrimina consignantur. Repulsam ferentes (seu passi) jubentur in vetere classe residere; Admissi faciunt gradum; Merentibus, publice distribuuntur laudes et praemia. Qui Gymnasii Scholas omnes rite absolverunt, cum suis pro merito testimoniis transmittuntur ad Academias.

Desiderius. Enimvero rem ita hanc explicasti Gymnasticam, incertum, ut me reddideris, magisne mirer harum institutionem scholarum, ordinem et methodum; an gaudeam magis, et gratuler mihi, ad Humanitatis studia ab hisce Magistris me informatum fuisse, quibus omnino debeo, quod Aeschines olim Praeceptori suo Socrati debere profitebatur: Videlicet me totum. Mercurialis. Minerval longe pulcherrimum. Observa tritiora haec: Alpha penulatorum; primus pauperum. Alpha et Omega: principium et finis. Martialis lib. 5. epig. 50. irridens quemdam Notarium (verbum est Poetae) vultu Catoni Tullioque similem:
[Gap desc: Greek word]
exprimere qui non potest Graecum, etc. Sed nunc, age, Heliconem seu Parnassum scandamus.

CAPUT LIII. Poetica, seu Schola Humanitatis.

EGrammaticis excedentes Schola Humanitatis excipit, in qua, post superata Syntaxeos vepreta, Juventus litteratura humaniore (mansuetiore, amoeniore, politiore) imbuitur, quam nos Classem, poeticam quoque, vel Poeseos vocamus, quod in ea Historicorum et Poetarum cognitioni peculiaris opera navetur, ac via eloquentiae sternatur. Quanquam aliqui Eloquentiam sic dividunt, ut in tres eam Facultates distribuant, quarum Prima

est copiosa ac dilatata dicendi ratio cum verborum et sententiarum ornatu; Altera contractior et adstrictior, similis pugno, ut prior illa palmae explicatae, quae licet Tulliano eloquio verba non moderetur, Chrysippea tamen subtilitate animos invadit, et saepe longis orationibus potentior est; Tertia, numeris est alligata seu Metrica; quarum finis omnium, docere, movere, delectare, ac persuadere dictione; sive illa verborum flumine animos impellat atque trahat: sive arguta brevitate se penetret, et sine tumultu peragat munus Oratoris; qui quanto est fusior Dialectico, tanto est restrictior Poeta, quippe liberius argumentum diducente, fucum addente, et flores intexente.

Poeticam Veteres impetum quemdam existimarunt, et incitationem, cum ingenio seu natura conjunctam, quam Graeci
[Gap desc: Greek word]
, Latini furorem Poeticum dixerunt: unde Enthei dicti, qui fuerunt eo correpti; crediturque Poetas nasci, Oratores fieri. Tullius ait, Poetam natura valere, et quasi divino quodam spiritu afflari. Nomen Poetae ducitur
[Gap desc: Greek words]
, faciendo seu fingendo. Est autem fingere seu effingere, rem illam imitari, cujus imago et similitudo est exprimenda. Poetica vero ars est, hominum actiones effingens, easque carmine explicans. Clarius eam describes, si dicatur esse facultas, rem quamlibet oratione Metrica verosimiliter et accommodate ad delectationem et utilitatem audientium exponens, per fictionem idoneam. Quae si abest, nontam Poetam, (fictorem)

et Poema, (fictionem) quam Versisicationem appelles. Lucanus certe magis Historicis quam Poetis accensetur, quod in eo fictio, quae est anima Poeseos, desideretur. Est Poema Opus ipsum, seu Carmen, sive longius, sive brevius; quod et Poemation ob brevitatem dicitur. Poesis est ipsa fictio, ac forma illius (tametsi haec vox promiscue etiam pro Poemate usurpetur.) Qui inhonesta scribunt, et magis obesse volunt delectando, quam prodesse, Eversores potius quam Assertores Poeseos habendi sunt, cum Nasone in exilium relegandi.

Stiius Poeticus ligatus est, et adstrictus ad leges vel Rhythmi; vel Metri; in illo spectatur tantum paritas syllabarum, similiter cadentium aut desinentium; in hoc mensurantur versus, certo numero ac mensura pedum Poeticorum. Pes est pars versus, seu dictio pollysyllaba, definita quadam syllabarum dimensione et ordine. Caesura est syllaba post pedem relicta; quarum alia penthemimeris seu semiquinaria, post duos pedes abscissa: alia hehpthemimeris seu semiseptenaria, post tres pedes recisa. De quibus copiosius agunt illi, qui de legibus metricis Prosodias scribunt; ubi multa de Accentibus, de licentia Poetica, de Patronymicis, de Figuris, etc.

E pedibus fiunt versus, (Oratio certo genere, numero atque dispositione pedum alligata,) a versura dicti, per quam non continuata pronuntiatione aut scriptura reditur ad initium. Equestris etiam dicta, quippe coercita freno syllabico. Contra, Oratio nullis numeris ligata,

vocatur Prosa seu Prorsa, quod prorsus usque ad finem marginis tendat; Pedestris quoque, quia soluta a frenis. Carmina a canendo nomen habent; dicuntur et moduli, modi, numeri, lusus, quia magis advoluptatem quam serium plerumque sacta. Odae, Latine Cantica, quod olim canerentur ad lyram. Palinodia est recantatio; Parodia ad imitationem Odae composita.

Secundum Horatium sex Poetarum ordines: Heroici, seu Epici, Elegiaci, Lyrici, Jambici, Comici, Tragici. Differentiae carminum sumuntur vel ab autoribus seu inventoribus: vel a materia et argumento: vel ab instrumentis musicis: vel a pedibus in versu praecipuis: vel a numero syllabarum, pedum, carminum ejusdem vel diversae speciei: vel ab earum excessu aut defectu.

Ab Auctoribus appellantur. Alcaicum ab Alcaeo [(printer); sic: Alcaedo] . Anacreonticum ab Anacreonte: Aristophanicum ab Aristophane: Asclepiadeum ab Asclepiade: Glyconium a Glycone: Hipponacteum ab Hipponacte: Archilochium ab Archilocho, (qui uterque Poeta acerbitate carminis inimicos ad suspendium adegit:) Phaleucium a Phaleuco: Pherecratium a Pherecrate: Pindaricum a Pindaro: Sapphicum a Poetria Sappho: Dythyrambicum a Baccho, qui
[Gap desc: Greek word]
dictus est, hoc est, bis egressus, semel ex utero matris, et iterum e femore Jovis; qui cantatus olim cum furore quodam Bacchico, et titubante carminum varietate, ebriorum more.

A materia duxerunt nomen. Heroicum, ab Heroum rebus gestis laudandis, quod et Epicum, a Graeco
[Gap desc: Greek word]
, seu dictio, sive carmen antonomastice; unde Epopoeia ejusdem essectrix: et Poetae Epici. Adonium ab Adonis laudibus. A re rustica denominantur Georgica: a pastoritia Bucolica: a selectioribus pastorum colloquiis Eclogae: quibus paullo liberiora et altius surgentia sunt Idyllia, ab
[Gap desc: Greek word]
, species seu forma brevioris Poematis. Silvae dicuntur carmina, quodam calore et festinandi voluptate effusa.

In rebus laetis accinuntur: Genethliacum seu Natalitium diei natali: Epithalamium seu Nuptiale (Hymenaeus, Thalassio, Thalassus) Nuptiis: Soteria (orum) consanato: Propempticum seu Apobaterium discedenti: Epibaterium revertenti: Eucharisticum bene merito: Gratulabundum honores adepto: Epinicium victori: Scolia (orum) convivis: Hymni sunt laudes Dei et Divorum (Paean olim cantabatur Apollini:) Panegyrico laudantur homines: Prosevcticum seu Votivum vota continet, etc. De Comicis infra.

In rebus tristibus sunt Tragoedia et Tragica. Elegiae vel Elegiaca,
[Gap desc: Greek words]
, lamentari; breviusculum est Elegidion, quamquam nihil prohibet, quin laetius etiam argumentum admittant. Epicedium, Epitaphium, lessus, naeniae, threni scribuntur et canuntur defunctis. Vituperia continent Satyrae vel Satyrica, a procacitate Satyrorum dictae. Dirae sunt execrationes et imprecationes adversus malos. Erotica

seu Amatoria plerumque sunt Fescennina, ideoque vetita.

Ab instrumentis indigitantur: Lyricum a lyra, quae Hymnis et Odis, ut meminimus, adhiberi consuevit. A pedibus frequentioribus: Daclylicum a frequentatis dactylis: Anapaesticum ab Anapaestis: Jambicum a Jambis. Choriambicum a Choriambis: Choliambicum seu Scazonticum aut Scazon a Spondeo, pro Jambo in ultimum locum substituto, ideoque claudicante: Trochaicum a Trochaeis, etc. Versus Comicus, excepto sexto, (qui Jambus est) Jambum, Tribrachyn, Spondeum, Dactylum, Aenapaestum, sine discrimine admittit.

A numero syllabarum: hendecasyllabum ab undecim syllabis, etc. Anumero pedum, seu mensura: hexametrum seu senarius a senis pedibus; pentametrum a quinis; ubi singuli pedes singula metra constituunt; contra quam in Jambicis, accidit et Trochacis, in quibus duo pedes faciunt metrum; unde versus Dimeter, qui constat quaternis pedibus: Trimeter, qui senis: Tetrameter, qui octonis. Grammatici hanc metiendi differentiam
[Gap desc: Greek word]
et
[Gap desc: Greek word]
nominant. Distributio et enumeratio, seu mensio pedum, vulgo dicitur Scansio.

A numero versuum carmina quaedam vocantur Monosticha, unico versu contenta: quaedam Disticha, (stichos enim est versus, et hemistichium dimidius) quae duobus: Tetrasticha quatuor; et deinceps Pentastichae, Hexasticha, Heptasticha, Octosticha, Enneasticha, Decasticha, etc.

A numero et varietate carminum: monocolon ab una specie versuum: Dicolon a duplici (v.g.hexametro et pentametro:) Tricolon triplici: Tetracolon quadruplici; ut in diversis Odis Horatianis cernitur.

A numero versumm et ordine revertendi ad eandem Stropham. Sic Monostrophos Ode, eadem cum monocolo: Distrophos, quando post bina diversi generis carmina, aut versus, reditur ad bina ejusdem speciei, eodemque ordine: Tristrophos, quando post ternos versus: Tetrastrophos, quando post quaternos. Sic in Sapphico cum Adonio, binarius est carminum ordo, quaternarius versuum; unde dicitur Dicolos Tetrastrophos. Quod si strophae ipsae sunt diversitate carminum inter se distinctae, vocant Oden antistropham vel
[Gap desc: Greek word]
. Erat autem Stropha apud Veteres conversio corporis sinistrorsum; Antistrophe, reversio dextrorsum. Epodos admodulatio, facta a stante in medio ante aram Gentilium Numinum.

Denique a syllabarum additione vel detractione seu defectione. Sic carmen Acatalecticum, cui nulla syllaba redundat: Hypercatalecticum seu Hypermetrum, quod vel syllaba redundat: Catalecticum, cui syllaba deest: Brachycatalecticum, quod uno pede caret.

Jam Figurae ad Prosodiam spectantes pleraeque nomine Metaplasmi comprehenduntur. Est autem Metaplasmus transformatio recti solitique sermonis, in formam insolitam; aut necessitate: aut concinnitate metri facti. Metaplasmi species oriuntur vel per additionem syllabae,

ut est Prosthesis, quae syllabam initio vocabuli adjungit, v. g. tetuli pro tuli. Epenthesis in medio, ut: navita pro nauta. Paragoge in fine, ut: dicier pro dici. Vel per detractionem. Sic Aphaeresis principio dictionis aliquid detrahit, ut: ruo pro diruo. Syncope medio, ut: periclis pro periculis. Apocope fini, ut peculi pro peculii. Quid porro sit Crasis, Diaeresis seu Dialysis, Metathesis, Tmesis, Systole, Diastole, Ecthlipsis, Synaloephe, Dialoephe, etc. Consule libros Prosodicos.

Desiderius. Vah, quae fruteta nostris plantis sunt proculcanda, donec ad promissos Aonidum hortos penetremus. Mercurialis. Compendiaria te duxi; cum totis alii voluminibus seu potius silvis involvant haec, et post longos circuitus non pertingant [(printer); sic: pertingat] eo, quo tu anhelas. Neque putes, has tibi Grammaticorum minutias contemnendas, sine quibus magna haud constant: quam multi ad ipsa haec Graecorum vocabula tanquam ad peregrina monstra stant attoniti, creduntque Manes ab inferis exciri: Ad radicem Parnassi jam stamus, nequidquam sublimius enixuri, nisi humiliora haec pedibus subjecerimus [(printer); sic: subjecimus] . Desiderius. Devorabo, quidquid hoc erit viae. Mercurialis. Praetergressi Poematum genera superius recensita, propius ad species accedamus. Ecce tibi in hoc Heliconis colliculo Epigrammata se nobis offerunt, quorum laus in brevitate, argutia, venustate seu suavitate consistit: nimirum Poematia sunt, simplici rei cujuspiam vel personae vel facti indicatione

contenta. Primo Graeci sermonis significatu possunt dici inscriptiones, elogia, lemmata, statuis, trophaeis, imaginibus addita. Emblema vero picturam esse, puta, seu imaginem, aliquid symbolice seu figurate repraesentantem; unde symbolum quoque vocatur, adjuncto lemmate, seu dicto sententioso, quod figuram explicat, et vicissim ab ea explicatur. v. g. navis in fluctibus cum epigraphe: surgo surgentibus undis; significat virum, rebus adversis infractum: sic cucurbita aquis supernatans, cum subscriptione: abluor, non obruor: sic columna, cui pars domus innititur, cum verbis: pondere firmior: sic planta piperis cum lemmate: contusum acrius.

Aenigma est Oratio, seu Quaestio, obscuritate Allegoriae, intellectu difficilis; qualia olim Symbola Pythagorica. Dicitur etiam Griphus, a genere retis involuti. Veteres Latini Scrupum appellarunt, vel, ut volunt alii, Scirpum, teste Gellio. Consistit aliquando in una voce: ut, cum Diogenes dicitur canis; aliquando in diversis vocis divisae significatis, ut do-minus. Aliquando Dialecticum est, constans propositionibus: ut, quod capio, abjicio: quod non capio, servo. Aliquando est obscura et figurata descriptio, qualia fere hodie sunt usitata.

Aenigmatica Quaestio strictius est in sola rei significatione consistens, qualis illa Virgiliani Pastoris.

Dic, quibus in terris, et eris mihi magnus Apollo,
Tres pateat coeli spatium, non amplius, ulnas.
Et illa Oedipo a Sphinge proposita; dic mihi:
Quae mane incedit pedibus natura quaternis?
Luce bipes media? Sole cadente tripes?

Logogriphus implicat nodos vocis tantum et literarum; v. g.

Cornua ventre gero, numeros in vertice multos:
In pede serpentem. dic mihi, sum quis ego?

Desiderius. Ad hos nodos dissolvendos Alexandri sit opus gladio. Mercurialis. Ergo Davus es, non Oedipus. Desiderius. Quid hoc? Mercurialis. Davus, servus Comicus, de re obscura interrogatus, negabat se Oedipum esse, qui intricatas Quaestiones extricaret. In primo Aenigmate dicitur Virgilius studio voluisse torquere Grammaticos; hinc in ejus explicatione mire variant; aliqui etiam desperant. Quidam ajunt esse puteum, in cujus aqua coeli imago resplendeat. Altero describitur homo, infans, vir, senex. Tertio involvitur vocabulum MUS. At Quaestionem partim ex re, partim ex voce constantem, nominant Aenigmatogriphum, ut:

Candidior cygno, si sum sine corde, nitebo;
Prae pice nigrabor, si mihi corda dabis.

Desiderius. Quid est hoc? Mercurialis. Nix est; quae siet cornix, si syllabam, cor, adjeceris. Desiderius. Delectas me. Mercurialis. Quo altius in Aonium montem ascenderis, hoc [(printer); sic: hic] plus voluptatis senseris. Haec interea, ad pedem, ut ante monui, Heliconis, protrita ab aliis,

nos quoque teremus. Anagramma (indulgeo aetati tuae, talia nosse cupienti) seu Anagramatismus, est literarum, nulla omissa, transpositio, cum quadam sensus venustate, ut: Lucianus inverse Calvinus, uterque superum irrisor. Sic ex Eva fit Ave: ex voce corpus, porcus: ex Logica caligo.

Chronostichon, (si versus est) aut Chronologicum, nomen, vel sententia, exprimit literis numeralibus tempus, quarum sunt septem Romanis. M. D. C. L. X. V. I. Sic, exempli gratia, geminae voculae: ChrIstIna a DM Irab ILIs, continent in se numerum anni M. DC. LV. quo Christina, Sueciae Regina, ad partes Catholicorum transiit. Acrostichon carmen, in quo capitales (aliquando etiam finis respondet) litterae nomen aliquod includunt. Interdum cephalonyma sunt in singulis dictionibus, ut ex his vocabulis resultat Sanctus Thomas:

Scripturae Ad Normam Cum Tanta Volumina Scribam,
THeiologos Omnes Metior Atque Sophos.

Palindromum (seu retrogradum, anastrephon, anastrophicum, cancrinum, Sotadeum vel Sotadicum ab Inventore quod in seipsum recurrit, seu reciprocum est; quibusdam serpentinum; ut vulgatum illud; Abele dicente:

Sacrum pingue dabo, nec macrum sacrificabo.

Respondente Caino:

Sacrificabo macrum, nec dabo pingue sacrum.

Vel quod adscribitur Cacodaemoni:

Signa te signa, temere me tangis et angis:
Roma tibi subito, motibus ibit amor.

Huc revocantur versus et voces e regione sibi respondentes, ut illa de Marone.

Pastor, arator, eques; pavi, colui, superavi:
Capras, rus, hostes, fronde, ligone, manu.

Item, Libido:

Corpus, opes, animam, consortia, foedera, famam, Debilitat [(printer); sic: Debilitata] , perdit, necat, adit, destruit, aufert.

Echicum seu Echeticum est, ubi Echo; et concurrit extremae vocis responsio et repetitio. Cento congestum est carmen e pluribus unius vel plurium Poetarum corrasis et consutis versibus. Centaurinum appellant, quod ad formam aIiquam, v.g. poculi, clypei, rhombi, cunei, exprimendam, e diversis metris, longis et brevibus, componitur. Leonini versus a Leone quodam, frigido Poeta, dicti et excogitati sunt; nectuntur syllabis per intervalla simili sono respondentibus, ut:

Hic jacet Henricus, verae pietatis amicus,
Ore fuit suavis, moribus atque gravis.

Chronostichon simul et Leoninum hoc est, antiquae simplicitatis.

CaroLVs est IntVs reCVbans, hoC noMIne QVIntVs,
EX rebVs gestIS, reLIqVa haeC SClre potestIs.

Mortuus est enim anno 1557.

Taceo plura horum similia, ingeniorum tormenta, et trivialia plerumque Poetastrorum commenta, ne videamur urticas potius quam flores in Helicone velle legere; sunt, qui haec

ex instituto tractantes, cum Parnassiam laurum nequeant decerpere, quaerunt laureolam in mustaceo. Desiderius. Quid hoc sibi vult? Mercurialis. Ex re frivola insignem laudem captant; nam mustaceus seu mustaceum est libi genus, cui aliquid additur de lauri virga derasum. Tu, si me audis, aliis artibus, ad nomen Poetae grassaberis; et, relictis hisce nugis, praeclaros illos ligatae eloquentiae artifices aemulaberis, eorum monumenta revolvens; nec perfunctorie tantum, sed cum cura et industria. Initio verecunde ad horum choros accede, nec te illis, quippe profanus, praefidentius misce. Novi, qui Phoebi calorem in pectus traxerunt, dum Veterum dissolverent Poemata, et in stilum metris liberum mutarent; et hunc iterum transferrent in Orationem numeris vinctam, disparem characterem seu scribendi modum non oscitanter animadvertentes; idque in materia facili, amoena, foecunda; neque enim e quovis filice elicitur aqua. Desiderius. Huic consilio attemperabo meos conatus. Mercurialis. Cavebis autem in imitatione Poetica, ne misceas quadrata rotundis. Non ita distant aera lupinis; ut Lyrica et Elegiaca, Heroica et Satyrica; nec verbis inter se, nec sensibus, nec structura convenientia. Quis enim frequentiores Hellenismos toleret [(printer); sic: tolleret] in Epico; quis vituperet in Lyrico? quis, nisi mente motus, circumductas periodos quaerat in Satyra; quis non requirat in Poesi Heroide? quis exultantes illos ac liberius ementientes Tropos admittat

in Elegiam? Suum cuique Poematio pulchrum est; hinc accidit, ut haud paucis Poematis unica desit syllaba, et corrumpat omnia. Desiderius. Quaenam illa? Mercurialis. Mens, seu judicium. Hoc opus, hic labor est; secus; quid expectes, quam triobolares Bavios et Maevios Threiciis notis compungendos, et Chaerilos colaphis impactis mulctandos? Desiderius. Tanti poetari non emo. Mercurialis. Hoc verbum prohibessint Musae; lignum es, unde et Mercurius et Apollo possit sculpi. Quid dico sculpi? jam es sculptus. Desiderius. Tali me nen dignor honore. Mercurialis. At ego te dignor. Desiderius. At ego te, quidquid hic dedolatum est, Phidiam et Praxitelem agnosco. Sed cedo, quoniam dixisti, in Schola Poeticae seu Humanitatis adolescentum animos ad eruditionem institui, quodnam est discrimen et quis selectus cum Historicorum inter se, tum Poetarum, quos supra appellasti Classicos, et ne quorum aetatibus memorasti. Mercurialis. Super his doctorum aperiam tibi judicia Virorum, quibus meum quoque calculum, siquid is valet, adjicio.

Extra censum et numerum venit M. Tullius Cicero, Romanae Princeps et flumen Eloquentiae, ex quo, tanquam artium omnium fonte, quidquid libero homine dignum est, haurire licet. De quo Fabius Quintilianus gravissime testatur, in haec verba: Ille se profecisse sciat, cui Cicero valde placebit; post Tullium memorandus C. Julius Caesar, non melior gladio,

quam stilo, purus et nativi sermonis: Livius grandis et circumducti sermonis: Aemilius, pressus et limatus: Salustius brevis et gravis: Curtius floridus: Paterculus clarus et profluens: Cornelius Celsus Medicorum Cicero. Seneca Philosophus disertus, praeruptus, sententiosus. Valerius Maximus varius; aliquando minus Latinus, judicio quorundam. Plinius Major eruditus, et linguae Latinae propagator: Plinius Minor elaboratus: Lucius Florus strictus et elegans: Suetonius jucundus et nervosus: Tacitus prudens et densus sententiis: Aullus Gellius, vel Agellius, Antiquarius: Macrobius Graeculus, Latine balbutiens: Justinus, epitomes Scriptor, non indisertus.

Jam inter Poetas Epicos, Rex et Latinus Homerus, Virgilius Maro: Lucretius Philosophus, sed politus: Claudianus cultus: Ovidius ingeniosus: Statius sublimis et rapidus: Lucanus Historicus; quos longius insequuntur Silius Italicus et Ausonius. Inter Elegiacos, nitidi et tersi Catullus, Tibullus, Propertius: facilis et fluens Ovidius. Inter Satyricos, Persius acutus et obscurus: Juvenalis salsus: Horatius splendidus et copiosus; idem est inter Lyricos Princeps, et numeris omnibus perfectus. Inter Epigrammatum Scriptores, Martialis festive mordax, et quia non peregrinus in rebus culinae, ideo quibusdam vocatur Cocus. In Comoedia, lepidissimus Plautus; elegantissimus Terentius; In Tragoedia, unus et omnia Seneca, spiritu plenus. Desiderius. Beasti me tantorum Virorum

recensitione. Mercurialis. Utinam quidam illorum (quanquam quid mirum, in illis commentitiorum Numinum cultoribus) spurco calamo castam Latinitatem non incestassent; unde pudicis manibus non attrectandi, nisi ab obscoenitate purgati. Desiderius. Hujus contactum picis cavebo. Mercurialis. Cum antiquis illis Linguae Latinae Patribus quidam e posteris usque ad invidiam certant imitatione; quos in numerato habeo, et tibi depromam alias. Desiderius. Cum narrationes et descriptiones epistolares in frequentissimo sint usu, de utrisque, ut paucula edisseras, rogo. Mercurialis. Opportune mones; nam quibus aqua hic haeret, ecquando flumine tingentur Eloquentiae? De Narratione (sive sit historica, sive fabulosa et Poetica) haec accipe. Ut scite componatur, comprimis rerum et temporum ordo est servandus tibi: non intermiscendae digressiones importunae: utendum verbis claris et usitatis: narrata conveniant naturae, rei, personis, temporibus, locis: cujusvis causa facti et eventus proferenda; quae extra rem, non afferenda, nec altius repetenda: nec minutissima quaeque persequenda; quae nihil aut parum ad propositum faciunt, omittenda. Ut brevitati consulatur, sit Narratio nuda, simplex, lucida, nihil continens superfluum: nec intricata, nec obscura; adhibenda aliqua divisio et partitio: interrogationes interponendae: excusatio longioris sermonis, si hunc requirat causa, adhibenda; aliquando, exercitationis ergo, de

industria comitur et extenditur. Suavitatem et jucunditatem habebit, si non eodem tenore decurrat: si modo breviore stylo, modo prolixiori feratur: si figuris illustretur, colloquiis, suspensionibus, et aliis Rhetoricae ornamentis: si magna, nova, et rara dicantur: si rerum inopinati eventus adferantur: si mores hominum et affectiones exprimantur: si breves addantur epilogi, aut historicum quid inseratur.

Desiderius. Dilucide narras, quomodo narrandum sit. De Poetica et Fabulosa Narratione ambigo; num per omnia conveniant. Mercurialis. Aliquid discriminis intercedit; nam Poetica exponit res fictas quidem, et nunquam factas, quae tamen fieri potuerunt; cujusmodi sunt argumenta Comoediarum. Fabula memorat res quae neque factae unquam fuerunt, neque fieri ullo modo potuerunt; quales Aesopus excogitavit; et Ovidius in sua Metamorphosi confinxit. Desiderius. Memori reponam mente, quae doces? Quid de Epistola.

Mercurialis. Est illa sermo absens ab absentem, et tacitus animi nuntius: imago mentis nostrae; sincera, cum gratulatur: verecunda, cum petit: urbana, cum jocatur: nullius oblita meriti, cum agit gratias: sollicita, cum commendat: aperta [(printer); sic: operta] , cum narrat familiaris, cum de rebus domesticis aut ad amicum agit: seria, cum monet: erudita, cum docet: lenis, cum consolatur: ad obsequium et officium prompta, cum promittit, etc. Argumentum Epistolicum vel ab officio, vel a negotiis ducitur;

illud morale dicitur et officiosum; hoc negotiale, occupaturque in significando rerum statu, et enarratione eorum, quae aguntur et geruntur. Distribuitur Epistola in partes sex: Prima est Salutatio, cum ejus, ad quem scribitur, conveniente titulo. 2. Exordium seu ingressio. 3. Res ipsa, de qua scribitur. 4. Vale, seu valedictio. 5. Tempus, quo literae exaratae, et tabellioni datae, cum syngrapha seu subscriptione dantis, et nota chirographi, seu sigilli. Epistolae clausae et obsignatae additur epigraphe (inscriptio, superscriptio) cum nomine et dignitate illius, cui mittitur. Scripturus Epistolam consideret, quis sit ipse, qui scribit, aut cui scribat; et quibus de rebus: notus, an ignotus, par, an impar; postulans, an rogans, excusans, an objurgans, etc. Pluribus praeceptionibus non est opus, cum stilus epistolaris sit aptandus rei, et modus ipse scribendi tam varius, quam est varia hominum inter se collocutio. Desiderius. Quae non disco in jugo Heliconio. Mercurialis. Utique non tam multa vigilans quam dormiens ibi Hesiodus. Satis hic tractum morae; nunc via monet, Campos ut ingrediamur Rhetoricos, quorum in infinitum patentium fusa planities cum nec oculis prospici satis ac provideri possit, quibus nos pedibus eos emetiemur? cumque nihil sit, de quo disputare non debeat Orator, necesse est, omnia prorsus, quae in mundo sunt, in hoc argumentum cadere, et vastissimo hoc camporum aequore circumscribi. Desiderius. Ubi ergo ponemus

vestigium, ubi figemus terminum? Mercurialis. Quaere, unde ducamus exordium; usque adeo pleni sunt omnes libri, plenae sapientium voces, nihil ut celebratius, nihil ornatius et explicatius sit Rhetorica. Desiderius. Forsan et implicatus; sicut in vasto pelago, ubi nihil est, nisi pontus et aether. Mercurialis. Hanc quis Nympham, Rhetoricam ajo, sibi non sumpfit exornandam, aut domum ducendam [(printer); sic: docendam] ? quam tanti fecit Aristoteles, ut, editis ante praestantissimis operibus, non alium colophonem libris suis imponendum censuerit, quam a Rhetorica, de qua luculenter scrip sit. Tullius vero, incredibile est, quanto ornatu perfectum Oratorem expinxerit; quibus libris nihil gravius, subtilitate elegantius, varietate jucundius, ubertate et copia est fructuosius. Jam M. Fabius Quintilianus quid neglexit in praeceptis Rhetoricae tradendis? Quos per omnes deinceps aetates consecuti alii atque alii quam multiplici labore produxerunt Praxes Oratorias, Tirocinia, Ariadnas, Candidatos, Palaestras, Palatia, Apparatus, Campos Eloquentiae? An toties calcata iterabimus inculcando? Desiderius. Ex nutu pendeo tuo. Mercurialis. Itineris ratio et suadet, et cogit, ut et nos percurramus campos istos, non, ut
[Gap desc: Greek word]
, herbas et radiculas collecturi: nec, ut agricolae, plaustra gramine foenoque oneraturi: nec, ut pictores, flosculorum colores et formas penicillo imitaturi: nec, ut otiosi ambulatores, oculos curiosa varietate pasturi; sed, ut viatores, tendentes

longius, et transcurrendo, miscellaneum fasciculum sparsim decerpturi. Quod si inter ambulandum quaedam tibi jam ante nota ingessero, id peregrinantium confabulationi indulgendum cogita. Desiderius. Perge, et fabulare. Mercurialis. Pro penso paroemiaco cape. Invenire stropham, seu versutiam. Palinodiam canit, qui recantat, et revocat, quod dixit. Quid tibi Apollo cecinit? Quaestio, occulta scire volentis. Apertas Musarum januas habet ingeniosus. Et quae non vel haurienda ex Hippocrene, vel legenda ex Parnasso? Nos Rostra vocant.

CAPUT LIV. Rhetorica.

NOmen habet a Graeco verbo
[Gap desc: Greek word]
, seu inusitato
[Gap desc: Greek word]
, dico, Latine dicitur Oratoria, seu Ars bene dicendi. Quibusdam placet appellare Rhetorem, illum, qui hanc facultatem vel docet; vel praecepta eloquendi callet. Oratorem vero, qui de re quavis ornate et copiose loqui sciat; qualis erat olim, qui in judiciis et concionibus forensibus facunde et diserte versabatur: Declamatorem vocant, qui, se aliosve exercendi gratia, umbratilem causam agit; artificiosas Orationis illecebras captans; quem Veteres etiam Sophistam appellabant; quod tamen nomen perinde, ut Tvrannus, postea infame est factum; Rhetorculus erat, qui frigidas

quosdam Graecorum rabularum versutias et stolidam facundiam docebat juventutem.

Est autem Oratio sermo gravis, copiosus, non interruptus, ad persuadendum accommodatus; quod fit docendo, delectando, flectendo; sive Quaestio, circa quam versatur, sit Universalis (Infinita, Thesis;) sive Singularis (sinita, Hypothesis) contracta ad certa loca, tempora, personas. Partes Orationis: Exordium, Narratio, Confirmatio, et Peroratio, seu Ephilogus; Rhetoricae vero, Inventso, excogitans verosimilia ad quaestionem seu causam probabilem reddendam. 2. Dupositio, res inventas in ordinem distribuens. 3. Elocutio, idonea ad inventionem. verba et sententias accommodans. 4. Pronuntiatio, vocem et gestus apposite moderans. 5. Memoria, orationem firmiter percipiens.

Fontes Inventionis numerantur undecim praecipui. 1. Varia rerum eruditio. 2. Historia. 3. Fabulae et Apologi, ac Parabolae, (fictae scilicet narrationes, brutorum animantium colloquia, et comparationes a re simili ductae, etc. 4. Adagia, seu Paroemiae. 5. Symbola, Aenigmata Hieroglyphica. 6. Emblemata. 7. Testimonia Veterum. 8. Gnomae, vel Apophthegmata, seu Sententiae breves et acutae. 7. Leges ac ritus. 10. Sacrae Litterae. 11. Ingenii vis, et ratiocinatio. Quo serviunt Loci, qui dicuntur Rhetorici; (sedes argumentorum) e quibus alii Interni sunt vel Infiti materiae, quae tractatur; alii extrinsecus assumpti,

seu Externi, aut Remoti. E quibus ducuntur probabilia et verosimilia argumenta seu inventa ad faciendam fidem, sive obtinendum assensum; quae deinde argumentatione explicantur, pressius a Dialecticis; ornatius et liberius ab Oratoribus. Illi tripartito plerumque syllogismo; hi quinquepartito utuntur, dum rem definiendo et describendo quasi involutam evolvunt, et explicant; vel in suas partes distribuunt, csque; enumerando, uberius pertexunt; vel Etymologiam (etymon, notationem, verborum originem) inquirunt; vel ludunt in vocabulis inter se cognatis, et a se invicem derivatis, vel per genus et formam seu speciem, ab hypothesi (singulari quaestione) ad thesin (universalem) ascendentes, vel descendentes, et contra; vel per similitudinem aut per dissimilitudinem, simile quid ex re dispare colligunt, idque potissimum per parabolas, exempla, inductionem; vel contraria et adversa contrariis et adversis apponunt; vel ea pensitant et connectant, quae probabiliter aut etiam necessario cum re conjuncta sunt, aut praecedunt, aut consequuntur, (Adjuncta, Quintil. eircumstantiae, antecedentia, consequentia vocantur) trito versiculo comprehensa: Quis, quid, ubi, quibus auxiliis, cur, quommodo, quando? vel per quatuor rerum causas (efficiens est, quae facit; materia, ex qua fit; forma, per quam una res ab altera distinguitur et dignoscitur; finis, propter quem aliquid fit) excutit et examinat; vel res ejusdem ordinis inter se secundum id, quod majus, minus,

par, comparat; vel a praejudiciis, seu caussis jam ante judicatis; aut a rumoribus et fama; aut a tormentis et quaestionibus legitime adhibitis; aut a tabulis et auctoritatibus; aut jurejurando, testibus et testimoniis (humanis ac divinis) veritatem petit et confirmat; idque per quaestiones (ut diximus) sive finitas sive infinitas: conjecturales, seu conjecturae, cum quaeritur, an res sit, fuerit, facienda sit. v.g. an bellum gerendum. Aut definitionis, cum inquiritur, quid sit. v. g. an C. Julius Caesar Rex fuerit, an Tyrannus. Aut qualitatis, cum quaestio oritur, quale sit, honestum, an inhonestum, utile, an inutile, etc.

Ex his quaestionibus oritur genus Orationum seu Causarum, scilicet Exornativum, (Exornationis, Demonstrativum, Epidicticum) laudando quidpiam, vel vituperando, magis ad delectationem et admirationem, quam ad pugnam forensem. Huc referendae tabulae titulique laudandi et ornandi homines, a bonis corporis, fortunarum, animi. Item quaevis animata et inanimata, artificiosa, naturalia, moralia, virtutes, scientias, urbes, regiones, flumina, etc. ubi maxime locus Ethopoeiae seu expressioni morum alicujus personae; et hypotyposi, seu descriptioni ad vivum, causis, effectis, partitioni, comparationibus, similibus. Huc ctiam pertinent Orationes variae, Funebres, Nuptiales, Genethliacae, Eucharisticae, Panegyricae. Item Epistolae (quas vocant) Nuntiatoriae, Laudatoriae, Commendatoriae, Gratulatoriae, Gratiarum actrices, Dedicatoriae, seu Nuncupatoriae,

Officiosae, Jocosae, Flebiles, Mixtae.

Deliberativum seu Deliberationis genus continet suasionem et dissuasionem, concitando spem, consequendi utilis, honesti, necessarii, jucundi; aut incutiendo formidinem accipiendi detrimenti: fieri posse et facile quidem. Huc spectant Epistolae Hortatoriae, Dehortatoriae, Consolatoriae, Petitoriae, Objurgatoriae, Imperantes, Prohibentes, etc.

In Judiciali accusatur aliquis, vel defenditur ad obtinendam punitionem, vel impunitatem, prout vel saevitia excitatur, vel clementia; Apologia et Defensio penes accusatum est. Hujus generis sunt Epistolae Accusatoriae, seu Expostulatoriae, (ita loquuntur Grammatici rectius Accusantes, Expostulantes, etc.) Exprobratoriae, Invectivae, Excusatoriae, seu Purgatotoriae, Deprecatoriae, etc.

Secunda pars Eloquentiae est Dispositio. Naturalis ordinem naturae sequitur; secundum quam, alterum altero prius est tempore, natura, loco, dignitate. Artificialem Dispositionem constituit ars Oratoris, vel utilitatis, vel voluptatis causa. Partes Orationis sunt, (quod supra meminimus) prima, Exordium, quod auditorem benevolum, attentum, docitem reddit; cujus partes sunt duae: Principium vocatur, cum aperte et sine ulla dissimulatione statim exponitur res dicenda; insinuatio, cum latenter, oblique, quasi per ambages; secunda Narratio, res gestas proponens breviter, et

probabiliter; tertia, Confirmatio, res vel probans, ac confirmans; vel confutans, recto argumentorum ordine: quarta, Peroratio, seu Epilogus, (artificiosus Orationis terminus seu exitus) ea, quae per totam Orationem sparsa sunt, quasi in unum colligit, (Graeci
[Gap desc: Greek word]
vocant) et motus vehementius concitat.

Maxima vis Oratoris est in hominum mentibus permovendis; quod sit Amplificatione. Haec vero est gravior quaedam affirmatio, quae motu animorum conciliet in dicendo fidem; conficitur et verborum genere et rerum; nam amplificare nonest, inani verborum exaggeratione rem augere supra modum, eique plus tribuere, quam veritas concedat, hoc enim mentientium est; sed eam ita dilatare, ut partes omnes aliae aliis insertae, innexae et permixtae, ita sub aspectum subjiciantur singulae, ut appareat seorsim. Quo maxime facit Distributio partium, Desinitiones, Adjuncta, Contraria. Consequentia, Similia, Exempla. Ubi observandum, non rem quamlibet minutam, et exilem, capacem esse amplificationis, et siqua est, eam non nimis esse enucleandam; ne videamur velle eviscerare pulicem.

Sequitur Elocutio, quae cernitur et in delectu verborum et in compositione Orationis. Verborum delectus requirit dictionem Latinam, perspicuam, ornatam, quo spectant Tropi. Compositio complectitur Figuras Verborum ac Sententiarum; et structuram seu collocationem

dictionum, ut lenis aequabilisque fluat Oratio, circa ordinem, juncturam, numerum; ut sunt commata, membra, articuli, periodi, seu circuitus quidam, tum Verborum tum Sententiarum; quem Cicero vocat ambitum, comprehensionem, orbem, clausulam, continuationem, etc.

Jam (ut hoc demus Romanae Linguae tironibus) Tropos appellamus, illas sive verborum singulorum, sive sermonis, mutationes, quae propriam significationem in alienam aut minus propriam transferunt; solentque numerari undecim. In uno quidem verbo septem: ut Metaphora, in verbi translatione similitudinem includens; v. g. rident prata. 2. Synecdoche, seu intellectio, significatum partis traducens ad totum, aut contra; antecedens accipiens pro consequenti, etc. v. g. vixit, id est, mortuus est. 3. Metonymia, seu Hypaltage, ponens causas pro effectis; contenta pro continente; signa pro rebus, etc. v. g. ardet Ucalegon, id est, domus Ucalegontis; mugiunt prata, fasces pro Magistratu. 4. Antonomasia seu pronominatio, nomen sumens commune loco proprii; v. g. Philosophus pro Aristotele; Apostolus pro sancto Paulo. 5. Onomatopoeia, fingens nomina; v. g. patrissat, quia patris indolem refert. 6. Catachresis, nomen accommodatum imponens rei, proprium non habenti; v. g. Pyxis aurea, aedificant navim. 7. Metalepsis, per unum verbum positum, gradatim plura significans; v. g. post aliquot aristas, id

est, segetes, messes, aestates, annos. In pluribus verbis, 1. est Allegoria, aliud verbis, aliud sensu indicans; Metaphoram dixeris continuatam; v. g. immensum spatiis consecimus aequor; de quovis labore arduo superato. Quae si sit obscurior, transit in Aenigma; si irrisionem continet, in Ironiam; v. g. o praeclarum custodem ovium, lupum! 2. Periphrasis seu circumlocutio, pluribus explicans verbis, quod paucioribus posset dici; v. g. tempus erat, quo prima quies mortalibus aegris Incipit, etc. id est, initium noctis. 3. Hyperbaton, perturbans docte verborum ordinem; v. g. maria omnia circum. 4. Hyperbole, ementiens, vel augendo, ut: fulminis ocyor alis; vel minuendo, ut: vix offibus haeret.

Neque vero hoc satis ad id, ut quis Eloquens audiat et monstretur digito: Sed ejus insuper officium est, parva submisse, modica temperate, magna graviter dicere. Rhetores characterem vocant, formam propositae causae convenientem, videlicet summae sublimem, (gravem, vehementem, copiosum, amplum) infimae humilem, (tenuem, acutum, subtilem, gracilem) mediocri medium, temperatum, aequabilem, floridum. Et genus quidem Demonstrativum poscit expolitum et elaboratum characterem: Judiciale verecundum et acutum: Deliberativum subtilem et accuratum; qui characteres non raro in ejusdem Orationis partibus diversis conveniunt omnes; sed a potiore

sit demminatio. Id quod de genere causae quoque notandum.

In quocunque vero dicendi genere si res cnuntientur sermone puro et emendato, fit Oratio tersa et limata: si tropice et figurate, florida: si strictim ac sententiose, nervosa [(printer); sic: nervosae] ; quae si cui fluit facilis, is erit disertus: si copiosa et jucunda, facundus: si ad motum, eloquens, sive ex tempore dicat, (ex temporalis sit) sive praemeditate. Abusus Oratoriae facit rabulam; stilus scribendi et dicendi brevis, est Laconicus; copiosus et diffusus, Asiaticus; attemperatus, Atticus. Ego vero jam dudum vereor, ne sim longior in his, quam vel ipsi Asiani; desinam rabulari, si paucula adjecero de verborum collocatione, quam oportet esse cohaerentem, lenem, aequabilem, fluentem, perspicum; ordinis recti, juncturae concinnae, modi hujusmodi et formae, in qua nihil inane, inconditum, curtum, claudicans, redundans; sed sit numerosa, judicio aurium et observatione Prudentum; adadnumerum ut pervenias, ibis primo per commata, seu Incisa aut articulos Orationis; deinde per cola, seu Membra, denique ad Periodum accedes, et dices incisim [(printer); sic: incisum] , insistendo singulis commatis; v. g, tenentur literae, signa, manus, denique uniuscujusque confessio; membratim vero, pleniorem referendo sensum: v. g. quando illius postea sica, quam a Catilina acceperat, conquievit; haec intentata est mihi: haec insidiata est Pompejo: haec viam Appiam nece Papyrii cruentavit. Periodice vero vel circumscripte dicit, qui, plura membra connectendo, longiore verborum

circuitu et ambitu circumducit Orationem, ut est initium Aeneidos:

Arma Virumque cano, Trojae qui primus ab oris
Italiam, fato profugus, Lavinaque venit
Littora, multum ille et terris jactatus, et alto,
Vi Superum, saevae memorem Junonis ob iram.

In Primo scribendi genere Senecae, Salustius, Curtii Orationes, etc. pro exemplo habentur; Altero, Historici plerique usi sunt; in Tertio Marcus Tullius, Livius, et plerique Poetae Epici excelluerunt: quod tamen cum grano salis intelligas, velim. Nam, ut supra monui, quemadmodum non idem dicendi character per totum Orationis contextum excurrit: ita periodorum circumvolutiones, strictiore numero, ut gemmae majores minoribus distinguuntur.

Quarta pars Rhetorices, Memora est, (ars ipsa Mnemonica dicitur) seu firma rerum ac verborum juxta dispositionem perceptio; eaque duplex: naturalis, et artificialis. Illa est tenacitas firmitasque a natura insita, retinendi lecta et audita; haec comparatur exercitatione et artificio; potest enim reminiscendi facultas excoli ad celerem impressionem, firmamque retentionem, ac promptam redditionem eorum, quae praecepta sunt semel; cujus duo sunt maxime praesidia: Ordo et Imaginatio; ille nihil sinit incompositum et confusum, haec tenaciter imprimit species, quas Graeci idola vocant. Memoriae artificium constituerunt Veteres in locis et imaginibus, ordinate, modicaque per intervalle

distributis, rebusque, quantum fieri potest, accommodatis, quorum imaginario intuitu, res ipsae, et cum rebus verba sine mora occurrant.

Juverit et chartae seu scripturae primum in principales partes divisae; tum in notabiliores periodos dissectae, notulas aliquas appingere, aut numeros crescentes, ut ipsa figurarum aut numerorum distinctione vis recordandi excitetur. Si quid discendum memoriter, facilius id fiet, si partito fiat; adjuvatur autem memoria non victus tantum ratione, sed temporis quoque; quale id percommodum, quod proxime ante et post cubitum est; conferunt et tenebrae, clausis tantisper oculis inductae.

Varia excogitarunt Mnemonici, ad reminiscentiam artificialem (quam vulgo Memoriam Localem dicunt) conciliandam; sed aedificare tot domunculas, (ut Vir quidam doctissimus loquitur) et in iis cellas, et in istis cellulas, est, eam destruere, non vegetare; ac debilitare judicium, et ex homine facere psittacum. Tutior est cultura per attentam rerum ipsarum intuitionem et pensiculatam dijudicationem, crebramque iterationem. Tu si times offensationes et vacillationes memoriolae, fac, ut ediscendo te exerceas; tantum enim sciveris, (quod Viri sapientes pronuntiant) quantum memoria tenueris.

Postrema pars Eloquentiae, est Pronuntiatio seu Actio, quae vocis sonum, corporisque motum ac gestum, cum rerum et verborum dignitate

moderatur. Iracundia postulat vocis genus acutum, incitatum, crebro incidens; miseratio et moeror flebile; metus demissum, haesitans, et abjectum. Vis contentum, vehemens, et presso sono. Voluptas hilare, effusum, tenerum. Modestia grave. Manum sequantur oculi, et utrisque se conforment caput ac humeri. Desiderius. Nihil adhuc audivi avidius; ita hic me campus, et haec capiunt gemrina.

Mercurialis. Hanc tu aviditatem stomacho tuo, non cibatui debes meo, qui crambem recoquo. Age vero, e longis Rhetorum ambagibus efferamus pedem. Desiderius. Carpendum promiseras collectaneum ex his pratis fasciculum; quem ubi pleniorem collegerimus; exibimus hinc. Mercurialis. Trita sunt haec et obvia per militarem et communem itantibus viam; nos plura non carpemus, ne carpamur ab aliis. Desiderius. Si me amas, paucis expedi, quidquid ex his vel juverit reminisci, si sciam; vel si nesciam, didicisse. Mercurialis. Si me audis, absiste rogando; sunt haec scholis relinquenda, quarum jam limina non terimus. Chriam, quis nescit, esse brevem facti alicujus explicationem; vel dicti; vel utriusque: laudando Autorem sententiae, vel actionis; et utramque plusculis verbis exponendo, seu interpretando, strictimque rationibus quibusdam demonstrando, cum adjuncto breviusculo Epilogo. Locus Communis est Oratio laudes alicujus aut vitia exaggerans, qui potest communiter iis omnibus attribui, qui

ejusdem laudis aut vitii participes; v. g. si insector Judam ob avaritiam; quaecunque de illius improba habendi cupiditate dixero, de aliorum quoque dici potest; amplificando per ostensionem contrariorum, expositionem facti, comparationom, finem; a legitimo, justo, utili, facili, honesto, eventuro. Destructio, seu Subversio, est propositae alicujus rei reprehensio et refutatio, ab obscuro, difficili, indecoro, incredibili, repugnante, inutili. Confirmatio seu Asseveratio est rei comprobatio, a manifesto, facili, decente, probabili, conveniente, utili. Caeterae Aphthonianae exercitationes sunt. Tractatio sententiae, Laus seu Encomium, Vituperatio, Comparatio, Ethopoeia, Idolopoeia seu fictae personae introductio, Prosopopoeia, Hypotyposis, Thesis; quae omnia revocantur adtria Causarum Genera; suntque partes Orationum. Porro de Tropis inveniendis sunt hi versiculi:

Retia, rura, nemus, venator, vulnera, miles,
Pastor, aquae, flammae dant tibi mille Tropos.

De locis Rhetoricis feruntur vulgari metro haec:

An, Quid, Quae partes, Species quae, Causaque qualis,
Effectus, Proprium, Annexum. Diversaque Parque,
Et quae Circumstant, quae sint Exempla petenda.

Ceterum quoniam sic urges, Verborum Figurae seu Exornationes fiunt vel per Detractionem, ut: Veni, vidi, vici. Vel per Adjectionem, ut: Occidi, occidi non Spurium Melium. Vel per Similitudinem vocum, ut: amore fecit, non more. Figurae Sententiarum, non in verbis, sed ipsis in rebus dignitatem suam habent collocatam.

Porro Adjunctionis Figurae sunt: Conversio, Repetitio, Complexio, Conduplicatio, Traductio, Polyptoton, Synonymia seu Interpretatio, Polysyndeton, Gradatio. Detractionis quinque: Synedoche, Dissolutio seu Asyndeton, Adjunctio seu Zeugma, Disjunctio seu Dialyton, et Synaeriosis. Similitudinis vocum octo: Paronomasia seu Annominatio: similiter Cadens seu
[Gap desc: Greek word]
: similiter Desinens seu
[Gap desc: Greek word]
: Compar seu Isocolon. Antitheton seu Contrapositum: Commutatio seu Antimetabole: Correctio: Dubitatio.

Figurae Sententiarum illustriores, sunt sex et viginti: Interrogatio, Responsio, Subjectio seu Aetiologia, Anteoccupatio seu Prolepsis, Correctio seu
[Gap desc: Greek word]
, Dubitatio, Communicatio, Prosopopoeia, Apostrophe, Hypotyposis, Aposiopesis, Ethopoeia, Emphasis, Sustentatio, Praetermissio, Licentia, Concessio, Parenthesis, Ironia, Distributio, Permissio, Deprecatio, Optatio, Execratio, Epiphonema, et Exclamatio. Quibus omnibus exempla, ut appellant, addunt ii, qui de Rhetoricis scripserunt. Nos diutius ut his immoremur, neque tu, neque ego a me ipso impetraro. Desiderius. Quid de modis argumentandi? Mercurialis. Necessaria quaestio, cui respondebit Dialectica, ad quam modo accersimur! Desiderius. Accedamus impigre. Mercurialis. Muniti pedes ocreis; nam spineta erunt nobis calcanda. Desiderius. Non aliter venitur ad rosas. Mercurialis. Vox e masculo

profecta pectore; camus, dum calet hic animus. Prius aliquid de dictis melioribus. Quid tua promis e pera?

Desiderius. Foecundi calices quem non federe disertum? Mercurialis. Tum enimvero, nostro sub coelo non fiunt tantum, sed nascuntur etiam Oratores. Commune est illud: Suada in labris sessitat. Et hoc: Nunquam

Sanguine causidici maduerunt rostra pusilli.

Et istud Ciceronis:

Cedant arma togae, concedat laurea linguae.

Et facundus Nestor; et Mercurius deus eloquentiae; et Hercules Gallicus, catenis aureis ex ore profluentibus, aures et pectora trahens; et Aeneid. 1. Neptunus, Symbolicus Orator, de quo:

Ille regit dictis animos, et pectora mulcet.

Vide ibi caetera, et sedatam eloquentia tempestatem. Nobis jam pressius disputandum erit.

CAPUT LV. Dialectica.

PHilosophia, sive nomen, sive rem spectemus, studium est Sapientiae. Distribuiturin Naturalem; (scil. Physiologiam, seu Physicam, Metaphysicam, et disciplinas Mathematicas) Moralem, seu Ethicam; et Dialecticam. Prima rerum naturam scrutatur; Altera componit animum; Tertia bene disserendi rationem docet, dum ratiocinando deducit solerter

incognita ex cognitis. Physicus versatur circa corpora naturalia cognosceda, formasque rebus concretas; Metaphysicus occupatur circa rerum ideas universales, et a materia sensili abstractas, hoc est, sine ea consideratas. Mathematicus circa rerum mensurabilium proportiones se occupat. Ethicus circa mores hominum. Philologum, jam supra diximus, amoenioris literaturae, maxime sermocinatricis, varietate et amore teneri.

Olim Sectae Philosophantium seu familiae fuere plures. Academici a Gymnasio seu Academia appellationem sortiti sunt; qui et Sceptici a quaerendo et ambigendo dicti, dum nihil a nobis sciri posse asse verabant. Stoici a Stoa seu Porticu nominati, qui hominem
[Gap desc: Greek word]
et omnis perturbationis expertem volebant, unde
[Gap desc: Greek word]
, affectuum vacuitas. Peripatetici, a deambulatione in Lyceo vocati, summum bonum in honestate collocabant. Pythagorei a Magistro suo Pythagora, qui discipulis quinquennale silentium indixit. Platonici a Platone; Aristotelici ab Aristotele Stagirita, unde discipuli ejus Stagirei, qui et Peripatetici. A patria Aristippi, Cyrenaici; Cynici a mordaci lingua, et canino vitae genere; Epicurei ab Epicuro voluptario. Consecutis temporibus Nominales et Reales: Formales et Modales (ut se vocant) invicem confligere coeperunt.

Logicus, secundum etymon, Ratiocinativus dicitur, a
[Gap desc: Greek word]
, ratiocinari. Dialecticus idem,

quod Disputator, a
[Gap desc: Greek word]
, disputare; dum non tantum per rationem cernit consequentia causasque rerum, earumque progressus et antecessiones, comparatque similitudines, rebusque praesentibus adjungit atque annectit futuras, (quod etiam Prudentiae, sed alio tribuitur modo;) sed maxime in veri falsique dijudicationem inquirit, ne quid repugnans rationi mente apprehendat, enuntiet, judicet. Ad quod opus est arte, quae doceat modum discernendi pravum a recto; idque praestat Logica Definiendo, Dividendo, Argumentando; qua quia aliae scientiae utuntur ad investigandam veritatem, vocatur ab Aristotele Organum seu Instrumentum.

Et quia, quod cogitationi objicitur, aut ignotum est, an sit, quid sit, vel quale, aut quantum sit; aut incertum, num sit id, quod esse dicitur, aut putatur; vel num tantum, tale, ibi, etc. aut denique confusum sit, cum multa se menti simul offundunt, eamque obruunt; fit, ut Logices peritus latentia explicet: multiplicia et ambigua distinguat: indigesta et indiscreta discernat ac ordinet: et, quae per consequentia ex antecedentibus proveniant, colligat, ac ratione concludat et demonstret; propterea necesse est, ut sagaciter inveniat, inventa judicet, judicata disponat, disposita et ordinata probet; et, si ab aliis oppugnentur, defendat, limitet, restringat.

Quando explorat inexploratum, perquirit ea, quae circa nomen et naturam rei sunt; nimirum

notationem, seu etymon, eausas et effecta, subjecta et adjuncta, consentanea et dissentanea, similia et dissimilia, diversa et adversa, seu contraria. Ex quibus Definitionem vel Descriptionem conficit; quo maxime serviunt quinque Unversalia, seu (ut Dialectici loquuntur) Praedicabilia; e quibus Genus est communis notio, quam animus e multarum rerum similitudine collectam in unam formam universalem effingit; v. g. animans, complectens animantes rationis participes, et expertes. Species est pars seu forma Generi subjecta, pluribus Individuis proxime conveniens; e. g. homo. Individuum autem est quid singulare, quod est indivisum in se, divisum a quovis alio; ut Socrates et Plato. Grammatici nomen proprium appellant. 3. Differentia est id, quo res una differt aut discriminatur ab altera, seu Genere, seu Specie, seu numero. Seu, quae Species ejusdem Generis discernit, etc. 4. Proprium, strictius sumptum, est, quod uni soli Speciei semper et omnibus ei subjectis conveniens est, et a natura necessario conjunctum tanquam functio, non ut pars; ut ridere homini, latrare cani. 5. Aicidens, quod alicui vel inesse vel abesse sine ejus destructione potest; ut color albus parieti.

Secundum haec fit progressio ad Divisionem, distribuendo vel Genus in Species; v. g. arborem in malum, ficum, pinum, cerasum, etc. 2. Vel Torum in Partes; v. g. hominem in corpus et animum; aut tripartito; v. g. corpus in

caput, truncum, artus; aut quadripartito; v. g. annum in quatuor tempora. 3. Accidens in Subjecta; v. g. alborum aliud lilium, aliud nix; aut 4. Subjectum in Accidentia; v. g. hominum alii probi, alii improbi; aut 5. Accidens in Accidentia; v. g. dulcium aliud flavum, aliud album, etc.

Jam vero ex vocibus fit Propositio seu Pronunriatio, Enuntiatio, quae est oratio aliquid de aliquo affirmans aut negans. Ubi tria concurrunt: Subjectum scilicet, de quo aliquid dicitur; Praedicatum, seu Attributum, quod de aliquo dicitur seu ei attribuitur; ac interveniens inter utrumque Copula, quae est verbum sum; v. g. Logica est discenda; ubi Logica est discenda vocantur Termini, quia sunt extrema Propositionis: et aliquando inter se necessario cohaerent; ut, Homo est animal; aliquando separabiliter; ut, Petrus est doctus.

Si aliquis autem dubitat, an Praedicatum de Subjecto, seu Terminus Major de Minori recte affirmetur; probat, seu ostendit id assumpto Termino, quem vocant Medium, qui est quasivinculum inter utrumque; v. g. Logica est discenda, quia est utilis; inde fit Syllogismus per tres Propositiones, quarum Prima dicitur Major, proponens basin ratiocinationis; v. g. Utilia sunt discenda; est Major Enuntiatio; succedit Altera seu Minor, (Rhetoribus dicitur Assumptio) sed Logica est utilis; sequitur Conclusio, seu Illatio, (Ciceroni Complexio:) Ergo Logica est discenda: Ita ex praemissis et concessis Propositionibus

duabus infertur Tertia, qua incertitudo tollitur, et consequens necessario per consequentiam conficitur, unum rite deducendo ex altero; ad quod requiritur Forma Syllogistica seu Rationalis, quae constat ex Modo et Figura. Modus est legitima trium Enuntiationum secundum quantiratem et qualitatem (ita loquuntur) dispositio et colligatio; Est autem quantitas Propositionum, Extensio vel Contractio illarum per signa Univer salia aut Particularia: ut omnis, nullus, quidam, nonnemo; aut indefinita; v. g. Homo est Philosophus. Qualitas est habitudo Praedicati ad Subjectum, vel necessaria, (essentialem vocant) vel non necessaria, aut contingens, quam accidentalem dicunt. Figura est debita Medii Termini cum duobus Extremis secundum subjectionem et praedicationem combinatio, quod fit aut directe; aut indirecte, idque tripliciter vel Medium Terminum semel subjiciendo, et semel praedicando: vel bis praedicando, et bis subjiciendo: Est autem Medius Terminus, qui bis in duabus Propositionibus praecedentibus ponitur; Majus Extremum seu Major Extremus Terminus, qui obtinet locum Praedicati; Minor Extremus, (Minus Extremum) qui locum Subjecti. Modus directus, in quo Majus Extremum infertur in conclusione de Minore Extremo; Indirectus, si contra; sed haec tractare pluribus, non hujus est loci, sunt vasti, refertique codices, eorumque Epitomae, atque Compendia, (quae vocant Summulas) in quibus ex instituto et professo Logicae arcana exponuntur, et in

lucem dantur, ubi discitur, qui sint Termini Categorematici, Syncategorematici, Simplices et Complexi, Concreti et Abstracti, Connotantes et Absoluti, Denominantes et Denominati, Univoci, Aequivoci, Analogi. Et Enuntiationes varie inter se oppositae; videlicet ex adverso et praecise, vel oblique et limitate, generatim et particulatim. Contrariae, Privantes, Contradicentes, (Contradictoriae Logicis) Reduplicatae, (Constantes dictione geminante, seu reduplicante; v. g. homo, qua homo.) Modales vocant, quae, quo modo aliquid insit alteri; v. g. necessario, contingenter, aut per impossibile (Quint.) explicant; v. g. necesse est hominem esse animal contingens, est hominem esse Grammaticum; possibile est, ex Iro vel Codro posse fieri Croesum, etc. Haec, inquam, horumque similia praetereunda sunt nobis, et observandum potius; quatuor secundum Aristotelem (nam in ipsius foro nunc versamur; aut, si malis, in via incedimus) esse Genera Argumentationum. Primo est Syllogismus, seu Ratiocinatio, de qua diximus, constare eam propositione, assumptione, et complexione, quae necessario etiam in non necessariis, seu probabilibus tantum, deducitur, et consequitur ex antecedentibus pronuntiationibus vi formae; v. g.

Omnis homo est animal,

Petrus est homo, Ergo est animal.

2. Enthymema est Syllogismus imperfectus, nimirum una ex praemissis cum conclusione;

Petrus est homo, Ergo est animal.

3. Inductio, est a Singularibus ad Universalia in rebus similibus progressio; v. g. Quod est pomum optimum? sapidissimum. Qui ager optimus? fertilissimus. Quis equus optimus? velocissimus. Ergo homo quis optimus? Virtute excultissimus. 4. Exemplum est inductio imperfecta ab una re simili, aut perpaucis similibus; v. g. Petrus post lapsum per poenitudinem consecutus est veniam, ergo potuisset consequi et Judas. Est vero duplex; alterum authoritate nitutur rei gestae; alterum aut fictae, aut tanquam gestae, ut Parabola et Apologus.

Ad quadruplicem hunc argumentandi modum revocantur, Epicherema, Latine Aggressio, quae est Ratiocinatio involuta unicam Propositionem continens; v. g. Servus Dominum accuset? Otiosus ad laudem eruditionis aspiret? Sorites (Ciceroni acervalis Syllogismus) plurium Argumentationum est coacervatio; e. g. Qui vinum immoderate bibit, obnoxius est aeternis poenis; nam qui liquorem vitis intemperate haurit; inebriatur; qui inebriatur, perdit usum rationis; qui perdit usum rationis, Deum graviter offendit; qui Deum graviter offendit, ejus hostis efficitur; hostis autem Dei suppliciis sempiternis afficitur; Ergo, qui vinum immoderate bibit, obnoxius est poenis aeternis. Dilemma seu cornutus Syllogismus est, in quo, utrum concesseris, reprehenditur, seu refutatur; v. g. aut Deus justus est, aut injustus; si justus, puniet tua scelera; si injustus, non est Deus. Et

hoc Dialecticorum more; nam Rhetorica, ut supra meminimus, Argumentatio cultum et ornatum continet, quod fit expolitione et exornatione, dum, quidquid in Ratione aut Confirmatione, propter brevitatem Logicam, latere posset, solerter et acute pluribus verbis exponitur.

Desiderius. Liceat hic mihi sermonem interpellare, et vestigia quaerere, quae Aristoteles in spinetis Dialecticis impresserit, neque enim inoffense, uti monuisti, calcantur vepreta, ad illius antecessum gressus nostri sunt accommodandi. Mercurialis. Inquiris opportune; Stagirita praevio, non facile erimus devii. Sic igitur habeto; Libros in Logicam exaravit Aristoteles omnino senos et decem. Unus indigitatur
[Gap desc: Greek words]
seu de Interpretatione Verbi, Nominis, Enuntiationis. Unus Item Categoriarum seu (ut vocant) Praedicamentorum; quae sunt series et ordo quidam rerum et nominum magis minusve universalium, sive generalium (superiorum et inferiorum) decem classibus distributorum, uae vocantur Substantia, Quantitas, Qualitas, Relatio, Actio, Passio, Ubi, Quando, Situs, Habitus.

Primum et supremum in natura est
[Gap desc: Greek words]
seu Ens; (Dialectice loquendo) tum Substantia, seu res per se subsistens, vel id, quo ceu fundamento accidentia nituntur, ut sunt mundus ipse, coelum, elementa, animalia, plantae, metalla, etc.

Quantias est extensio in spatia et numeros, seu id, per quod aliquid dicitur quantum, vel aliqua dicuntur aliquod. Et Permanens quidem, est magnitudo, cujus partes eodem tempore simul existere possunt; secus est Quantitas, quam Successivam vocant, videlicet tempus. Continua dicitur, cujus partes, aliquo termino communi copulantur, ut linea; contrariae, discreta, ut numerus binarius, ternarius, (quae etiam permanens dicitur) et oratio vocalis, cujus syllabae sibi per intervalla succedunt, unde Successiva appellatur Logicis. Qualitas est affectio animi et corporis, unde appellationem aliquam accipimus, virtutum, vitiorum, affectuum, artium, habituum, earumque dispositionum; item virium, imbecillitatis, calorum, saporum, coloris, frigoris, siccitatis, humiditatis, raritatis, densitatis, levitatis, gravitatis, mollitiei, duritiei, laevitatis, asperitatis, lubricitatis, viscositatis, friabilitatis, ariditatis, etc. Item figureae et formae. Relatio est rerum inter se collatarum unius ad alteram habitudo, vel ordo, ut dominus, servus: dux, miles: pater, filius: praeceptor, discipulus, etc. Aequale, inaequale: magnum, parvum: longum, breve: par, impar: simplum, duplum, etc.

Actio est applicatio quaedam agentis ad patiens, seu est forma, a qua dicitur agere; ut calefactio, per quam ignis dicitur calefacere lignum. Passio est, actionis effectus, vel est admotio patientis ad agens; sic lignum patiendo calesit.

Ubi, est praesentia rei in loco, ut esse in schola, soro, templo, sub tecto, sub dio, in privato, publico, sacro, prophano, in regione, regno, Oriente, Occidente, Meridie, Septentrione, etc. Circumscribens (circumscriptiva Logicis) praesentia, est illa, per quam aliquod corpus ita est in loco, ut partes loci respondeant partibus corporis, et totus locus toti corpori; sic concionator est in cathedra. Definiens (definitiva) est illa, qua aliqua finita substantia est ita in loco, ut illa tota singulis partibus statii respondeat; sic Angelus in aere, anima in corpore, Christus in Eucharistia. Vacuum, est locus carens omni corpore.

Quando, est esse in tempore, seu contineri tempore, ut fuisse heri, esse hodie, fore cras; Tempus dicitur duratio, quae mensuratur a motu coeli, tamquam a mensura extrinsecus denominata; seu est numerus motionis ex eo, quod est prius et posterius: Unde Tempus vocatur extrinsecum seu rectius extrinsecus mensum; alia enim est duratio intrinseca, (liceat sic loqui) seu permansio rei in eo, quod est. Tempus imaginarium est duratio fictitia, qua mensuratur ipsum Tempus primi Motus seu Mobilis. Aeternitas est duratio carens fine et principio; Philosophi vocant existentiae possessionem interminabilem; Latinius: interminatae vitae totam, simul et perfectam posessionem. Aevum est duratio fine carens, non principio.

Situs, seu Positio est certus partium ordo et dispositio quoad locum, ut stare, sedere, jacere.

Habitus est indumenti vel ornamenti applicatio ad corpus; seu vestiendi ratio; unde aliquis dicitur togatus, calceatus, pileatus, ocreatus, torquatus, etc.

Sequuntur quatuor Libri Analyticorum seu Resolutionum, (quorum duo, Priores; duoque solent Posteriores appellari) quibus Syllogismi, seu Ratiocinationes, in suas partes, nexus, compositionem, vim ac efficaciam resolvuntur. Ubi praecipue agitur de Demonstratione, quae est Argumentatio firmissimis, certissimis, et evidentissimis rationibus nixa.

Quibus accedunt octo Libri Topicorum, seu Locorum, in quibus ratio inveniendi argumenta docetur.

Adduntur duo Libri Elenchorum seu Redargutionum, aut Captionum, ad cavendum, ne in disserendo falsa pro veris per ignorationem colligamus et admittamus, Sophisticaque probabilitate fallamur; quod fit per Sophismata vafras conclusiunculas, contortas quaestiunculas, cavillationes, paralogismos, ac vitiosas argumentationes, varia fallaciarum specie decipientia. Nos obiter quasdam memorabimus; si prius monuero, Isagogen seu Introductionem in Logicam de quinque Universalibus (uti supra intellexisti) conscriptam esse a quodam Judaeo, nomine Malcho, qui deinde Porphyrium se appellavit: Homine incertum magis docto, an impio, quippe fidei Christiane desertore et hoste.

Sophistarum meta seu finis est, callida et captiosa argumentationum vi adversarium adigere,

ut vel neget, quod eadem disputatione asseruit; vel asserat, quod negavit; quod proprie vocatur Ignoratio Elenchi; quanquam et sine captione fieri potest, vel ut admittat aperte fallum, absurdum, nugatorium; vel decipiatur ambiguitate vocum; vel ratione sensus composiii et divisi; vel, Petitione Principii, conclusionem Probandam accipiendo ad probationem sui, hoc est, obscurum per aeque obscurum; vel petendo unam responsionem ad plura diversa, etc.

Quibus omnibus occurritur per suppositionem, statum, ampliationem, restrictionem, appellationem. Per suppositionem quidem, accipiendo nomen pro re, quam significat; aliud est enim vox nuda pro syllabis sumpta: aliud pro significatu; aliud in sensu proprio, aliud in alieno: aliud in singulari, aliud in generali: aliud in copulato, aliud in disjuncto: aliud in confuso, aliud in determinato: aliud in distributione pro singulis generum, aliud pro generibus singulorum: aliud simpliciter, aliud cum exceptione: aliud absolute, aliud hypothetice; aliud in statu temporis praesentis, aliud praeteriti, aut futuri; aliud per ampliationem et extensionem differentiae temporis, ut latro bonus: aliud per restrictionem, ut homo mortuus; aliud per appellationem, qua una dictio denominat, et designat alteram, ut Nero, bonus citharoedus, etc.

Desiderius. Equidem inter spinas, nescio, quas rosas videor colligere, ita me Dialectica haec Doctrina suaviter afficit sine sente et aculeo.

Mercurialis. Gaudeo mihi, gratulor tibi, quem nactus sum, cui jucunda accidant, quae injucunda quam plurimis. Et quia ex Dialectices cognitione, tanquam ex face et clave scientiarum omnium, pendent ea, quae diximus, dicturique sumus, ingeniosi juxta et ingenui est, non ambulare sine hac duce; nam ipsam Rationem Dialectica vel anteit; vel incertis passibus errantem, ad viam reducit. Nos hinc pergemus longius, ubi quaedam insuper addidero de ordine (seu methodo) docendi et discendi, qui universim est duplex: Geneseos, quae est ratio aliquid componendi et contexendi, ut fiat inde totum; et Analyscos, quae est ratio resolvendi seu retexendi totum jam factum, in suas partes. Sic domus per Genesin (Synthesin) aedificatur: per Analysin destruitur; per illam sertum connectitur floribus: per hanc retexitur contextum, considerando singulos flosculos; illa proprio componit Marte; haec opus alienum minutatim resolvit in membra, artificiumque examinat. Exegesis uberius exponit et enarrat, quoa Analysis brevius facit. Ordo Dignitatis est, cum a re digniore ad aliam minus dignam transimus; v. g. ab homine ad elephantum. Perfectionis, cum a perfectioribus ad minus perfecta procedimus, ut: a causis ad effecta. Ordo Doctrinae est, cum ab illis, a quibus commodius pro rerum ac personarum ratione (etsi a re minus digna ad digniorem) progrediendum videtur.

In controversiis (propositis pro utraque parte sententiis ac rationibus adversis) accedimus ad veritatem determinandam: et post eam confirmatam contrarias rationes dissolvimus. In argumentando vel directe refellimus adversarii placita; vel contumaciorem ad incommodum aut etiam impossibile deducimus.

Desiderius. Digrediemur hinc, ubi ex te audiero, quid sit Circulus Logicus; nam de hoc quasi per somnium me aliquid percepisse memini.

Mercurialis. Circulus Dialecticus est argumentatio inepta, cum ratiocinatio desinit in illa ipsa propositione, in qua incepit, sine ullo novo medio termino; hunc qui invenire nescit, adeat pontem, quem asinorum vocant, communi Dialecticorum opera et sumptu structum stratumque. Desiderius. Satis habeo; pergimus. Mercurtalis. Eamus. Antequam Entia rationis, Hippocentauri Chimaerae, vulpanseres, hircocervi, aliaque monstra Logica nos incurrant. Hoc raptim notemus; ostendi baculum Aristotelis, manifesta neganti.

CAPUT LVI. Physica.

NOmen habet
[Gap desc: Greek words]
, id est, a natura; quia est disciplina explicans rerum naturalium scientiam; Ciceron dicitur Physiologia, et naturae cognitio, ac explicatio; communiter Scientia Naturalis; quae a

Philosopho in decem partes distribuitur. Primae, quam octo libros Physicorum, seu
[Gap desc: Greek words]
, hoc est, de naturali auscultatione inscribit; seu de Auditu Physico; quia, cum difficilem contineant doctrinam, non, nisi audiendo Magistrum, facile intelligi possunt. Generatim disserit de Principiis Causisque rerum naturalium, et communibus earum proprietatibus; ut de Motu, Infinito, Loco, Vacuo, Tempore, deque primo Motore. Secunda comprehenditur libris de Coelo; ubi de universi hujus structura, compositione, elementis, etc. Tertia libris de Generatione et Corruptione (seu Ortu et Interitu) continetur; et explicat ea, quae dissolubilibus et caducis rebus universim conveniunt, ut generatio, corruptio; mutatio, seu alteratio; (Ovid.) accretio, seu augmentatio; diminutio, et decretio; mixtio, etc. Quarta libros Meteororum complectitur, eaque, quae terrae sinu progignuntur, ut metalla, lapides. Quinta tribus libris absolvitur de Anima (scilicet Vegetante, Sentiente, potissimum vero Intelligente, ejusque facultatibus et sensibus; deque vi se et corpus suum movendi, quam vulgo Animasticam appellant. Sexta disputat de generalibus viventium affectionibus, ut de memoria et reminiscentia; de sensu et sensili: de somno et somniis; et divinatione per ea; de vigilia, respiratione, senectute, vita, morte, quae trite dicuntur Parva Naturalia; quibus inserta sunt problemata, seu perquisitiones et conjecturae

in utramque partem disputabiles. Septima de historia animantium, videlicet, varietate et ingenio. Octava, nona, decima de partibus animalium, progenitura, incessu, motu; qui quatuor libri solent a Graecis, libri octo talentorum nominari; eo, quod tantam pecuniam Alexander M. impenderit in sumptus ad omnium animalium genera ad Aristotelem, quo majori certitudine de iis scribere posset, convehenda.

Est autem natura secundum Philosophos principium motus et quietis secundum se, sive immanentis, sive transeuntis; quoniam universa corpora vel exterius moventur; vel interius per fluxum quendam et progressionem ad formam; quam motionem continuatam, seu agitationem et energiam Aristoteles, Cicerone teste, vocavit
[Gap desc: Greek word]
(quae vox multiplices digladiationes excitavit inter Interpretes;) sic ignis ex motu naturali sursum fertur, terra deorsum; quod si contra fiat, id non naturale, seu conveniens nativae inclinationi, sed artificiale et violentum est. Praeternaturale appellant, quod nec est juxta neque contra naturae propensionem. Quod vero naturae vires excedit, dicunt esse supernaturale, seu miraculum. Rerum naturalium principia tria sunt, Materia, Forma, Privatio; Ut enim aliquid fiat, generetur, transmutetur, necesse est, adesse subjectum, ex quo aliquid fiat; nam ex nihilo nihil fit; (nisi per creationem) idque vocatur Materia, et quidem Prima, nullique corruptioni obnoxia; quando nimirum consideratur, ut omnino rudis et informis,

hoc est, sine omni forma. In quam quidem materiam non tantum inducitur Forma, sed ex illa quoque educitur, eamque perficit, illique complementum addit. Et quia nulla res potest mutari in alteram, nisi abeunti uni formae (cujus permansio vocatur quies) succedat alia in materiam; idque fieri non possit, nisi intervenerit privatto, seu absentia formae illius adventitiae; consequitur, totidem esse, quot ante posuimus, principia. Porro disceptatur, quo vinculo materia et forma colligentur; sunt enim, qui dicunt, unionem ipsis superadditam intercedere; sunt, qui dicant, se ipsis coalescere sine medio interjecto; priores se Modistas, posteriores Formalistas appellant.

Naturae simia est Ars, quae constat experientia et collectione praeceptorum. Etquemadmodum naturalibus artificialia: ita his magica sunt affinia, quibus majora et insolita supra communem hominum sensum efficiuntur, vel exacta arcanorum naturae cognitione; vel vi pacti expressi occultive cum Cacodaemone. Fascinatio est noxia qualitas, per oculos aut per afflatum emissa plerumque nocendi studio: cui adjuncta non raro incantatio et maleficium.

Sed quia pro instituto nostro haec, quamvis amoena Physiologiae prata, sunt nobis non tam permeanda, quam percurrenda; circumvolve in amplissimo hoc naturae spatio non segniter oculos et pedes; et omissis iis, quae propius vel jam intuiti sumus, vel intuebimur, vide hinc quatuor rerum causas, unde dependent

cetera omnia. Prima dicitur, Deus, a quo omnes Causae Secundae vim habent et efficientiam suam, non remotam modo, sed propinquam, et ad singulas actiones concurrentem, seque exerentem; Causarum praecipua, Finis est, et quidem ultimus, rerum omnium Conditor et Effector; proximus est, propter quem aliquid appetitur, estque via, quae ducit ad illum terminum ultimum, longius, propiusve; a Philosophis Honestum vocatur; quod scilicet in se ipso habet, unde desideretur; deinde Pulchrum, cui inest integritas, proportio, claritas, seu venustas coloris; denique Utile, quod adfert commoda.

Inclinatio in bonum, sine seria tamen cogitatione prosequendi, Simplex Amor dicitur: (Philos. Complacentia) Intentio vero firmum est propositum, prosequendi bonum illud. Per electionem vestigantur modi, (Philos. media) qui ducunt ad finem (bruta instinctu naturae non tam agunt, quam aguntur;) sed Usus est actus, per quem aliae facultates corporis animique moventur, ad modos illos adhibendos. Causae per accidens vocantur, a quarum efficacitate non provenit effectus, sed aliunde ex iis oriri videtur, ut sunt Fortuna, Casus, Monstrum, Fatum, (quod est ordo causarum Divinam providentiam exequentium.) De quibus aliquid cap. 31.

Illinc aspice, quot individua et insecabilia (indivisibilia Philos.) in continuo, veluti atomi in aere, circumvolent, quae neque Physice in partes secari, neque etiam cogitatione (scilicet Mathematice)

dividi queunt. Considera, quomodi idem homo, in duobus simul locis (per replicationem) existens, alibi caleat, alibi frigeat, alibi fleat, alibi rideat. Expende, quam occulta et inscrutabilis sit inter lapides, plantas, animantes, consensio et sympathia; quanta dissensio, et antipathia; adverte, quomodo, quidquid agit in alterum non certo tantum virium, sed et spatii termino, ut agere possit, circumscriptum sit, cum in distans operatio se porrigere non possit. Vide, quomodo Infinitum aliud sit actu, (seu Categorematicum) quod sese sine fine extendat; aliud Syncategorematicum. (potentia vocant) cui plus et plus usque possit addi. Quidam priorem illam inter res conditas infinitatem eunt inficias, et inter
[Gap desc: Greek word]
numerant, quod ipsi vocant implicare et implicantiam, seu implicationem.

Ex alia parte oculos erige in coelos eorumque sphaeras, constellationes, motus, figuras, effectus, et influxus considera, simulque ausculta clamores de materia illorum, seu fluida seu solida, altercantium.

Jam vero perpende rerum ortum et interitum, seu generationem et corruptionem; qua ratione augmententur aliqua et accrescant, dum identidem aliquid per nutritionem sive alio modo eis accedit; alia diminuantur et decrescant; qualisque sit modus et mensura (terminum vocant) magnitudinis et parvitatis; quae sit rerum inceptio et desitio idque puncto temporis, (instans vocant) vel per primum et ultimum sui

esse, vel sui non esse; ita enim loquuntur. Et quia rebus omnibus a natura inditum est, ut se conservent vel fugiendo contrarium, et hoc quasi modo imminentem cladem vitando; vel sese arctius contrahendo et uniendo, ut aqua in pulverem conjecta colligitur in globulum; inde fit, ut dum sese roborant et muniunt contra adversarium, dicantur agere et resistere per antiperistasin, ut videre est in aqua puteali, hiberno tempore, minime gelascente. Cumque omne agens repatiatur agendo; necessario maxima inter actionem et reactionem (liceat sic fari) certamina existunt. Adde his intensionem qualitatum, et extensionem; nam vel latius propagantur in subjecto, ut calor in ligno; vel intensius uniuntur et invalescunt: aut remittuntur; idque ad supremum usque gradum, quem octavum vocant. Quid dicam de rarefactione, unde aliquid rarescit, aut fit rarum, quando parum materiae sub magna dimensione continetur; condensatio e contrario. Elementa Philosophis dicuntur ea, quae mixtionem e quatuor primariis qualitatibus excludunt, scilicet calore, frigore, humiditate, siccitate. Mixta vero sunt, quae constant iisdem. Quarum congrua et inter se contemperatata dispositio appellatur temperamentum; et quidem proportio inter illas justa, vocatur uniforme, seu aequale ad pondus, si aequa graduum proportione eas continet; temperatura inaequalis, seu difforme temperamentum, quod inaequali compositarum, temperierum, seu corporis constitutionum

(vulgo complexionum,) constat. Ignea, seu Cholerua est Constitutio, in qua excellit calor, et siccitas. Aquea, seu Phlegmaiica, in qua humiditas, et frigus. Aeria, seu Sangvinea, in qua humiditas, et calor, Terrea, seu Melancholica, in qua frigus, et siccitas. Ceterum sive elementa, sive mixta, cum moventur naturaliter, aguntur a principio (seu causa) interno. Et levia quidem sursum feruntur ad centrum levitatis; gravia deorsum ad suum quoque gravitatis centrum. Quod si alterutra contra naturam suam patiantur motum, dicuntur impelli, et ab impulsu moveri.

Scitu omnium dignissima et jucundissima sunt, quae de anima disserit Physicus; cujus dissertationes et disceptationes in his potissimum versantur. Quaenam partes corporis viventis vivant in se ipsis; quae sint inter se similes, seu homogeneae; quae dissimiles sive heterogeneae; an hominum animae sint inter se aequales; quomodo sese suaque corpora moveant; (Philosophi vocant potentiam locomotivam; nos dicemus facultatem motricem seu vim de loco in locum movendi) quod discrimen corporis et spiritus, et quae utriusque officia. De immortalitate animae, ejusque statu in separatione a corporea mole; de illius facultatibus, seu, ut loquuntur, potentiis; de actibus intellectus; ut est: fides, opinio, scientia; item intellectio, seu cognitio vel clara; (seu intuitiva) hoc est, exhauriens omne id, quod cognosci potest, (Phil. compr chensiva;) vel certa et evidens per causas,

aut sensus; quae est scientia. De actibus quoque voluntatis, quorum alii imperaentes, alii imperati. De libertate arbitrii; de necessitate antecedente et consequente. De habitibus, eorumque augmentis; de sensibus internis et externis, etc.

Desiderius. Quanta rerum scitu pulcherrimarum copia! Hic vero unum abs te peto, ut, antequam ex his Physiologiae pratis recedamus, plusculis mihi explanes, quid demum sint species illae impressae et expressa, de quibus multoties me inaudiisse, sed non intellexisse, recordor.

Mercurialis. Vides hanc arborem viridem et umbrosam? Desiderius. Video. Mercurialis. Non videres, nisi speciem immitteret et imprimeret oculo tuo; haec species impressa una cum oculo, et sensu visus, seu facultate videndi producit speciem expressam, id est, visionem ejusdem arboris; haec jam visio per nervos opticos ad cerebrum et sensum internum usque propagata efficit ibidem speciem impressam sui Intelligis? Desiderius. Intelligo. Mercurialis. Illa ipsa species, cum sensu externo concurrens, efformat speciem expressam visionis, et arboris visae, quae est imaginatio; hoc autem phantasma, cum intellectu agente, se conjungens, una cum illo producit speciem intelligibilem impressam; cum qua deinde format speciem expressam ejusdem arboris; ecce tibi intellectio. Haec porro intellectio arborem et umbram voluntati proponit; voluntas excitata concupiscit illam umbram, vultque eo concedere, quare

statim id imperat motrici facultati; quae nutum voluntatis executura, citatis pedibus, hominem ad desideratam opacitatem transfert. Cepisti? Desiderius. Etiam pedibus. En propero ad arborem; et quemadmodum Diogenes motum ambulando Zenoni monstravit; sic ego species istas monstrabo recubando sub patula ceraso. Utinam lenis aura aspiret quiescenti! Mercurialis. Susurrant mollia spiramina; excipe; meliora, inquam, PhilosophorumDicta, seu Philosophemata.

Nihil est in intellectu, quod non fuerit in sensu.

Sine necessitate non sunt multiplicanda entia.

Propter quodunumquodque tale est, et illud magis tale.

Bonum est ex integra causa, malum ex quolibet defectu.

Deus et natura nihil faciunt frustra.

Natura non deficit in necessariis, nec abundat in superfluis.

Frustra est potentia, quae non redigitur in actum.

Quidquid recipitur, per modum recipientis recipitur.

Effectus omnis continetur in sua causa.

Totum non cognoscitur, nisi cognitis partibus.

Natura horret vacuum.

Verum vero non est contrarium.

Causa est praestantior suo effectu.

Supremum infimi, attingit infimum supremi.

Quaecunque sunt eadem uni tertio, sunt eadem inter se.

Violentum nullum, est perpetuum aut diuturnum.

Abstrahentium non est mendacium.

Virtus unita est fortior.

Contra negantem principia non est disputandum, etc.

Desiderius. Non ita mihi suavis est venientis sibilus Austri, ut hi susurri Philosophici.

Mercurialis. Surge in pedes, et ambula. Desiderius. Erectus adsto. Mercurialis. Acuenda nunc mentis lumina, et in abditiora Philosophiae penetralia immittenda; ubi

-- tenues sine corpore vitas
Spectabis volitare cavae sub imagine formae.

Interea observa, philosophari, esse temperare affectibus, hinc Plautus: Salva res est, philosophatur. Philosophiscum pallium; pro gravitate et sapientia. Quidam barba tenus sunt Philosophi. Juxta Maronem,

Felix, qui rerum potuit cognoscere causas.

Pergamus.

CAPUT LVII. Metaphysica.

REgina est haec scientiarum naturalium; cum communia omnium aliarum Principia explicet, et defendat. Quidam sinistre putant, nomen habere ab elevatione supra rerum naturalium ordinem, cum Aristotelica librorum horum inseriptio sit:
[Gap desc: Greek words]
, id est, de rebus, quae post rerum naturalium, sive natura constantium, scientiam consequuntur; pertractat enim res a materia sensili semotas, et, ut loquuntur, Abstractas; quam alii vocant Philosophiam Primam, nimirum ob

praestantiam objecti; alii Sapientiam Primam, quia universalissimas rerum, et altissimas habet causas. Alii Theologiam Naturalem, quod circa primum Motorem Deum, et Intelligentias seu Angelos, citra revelationem coelestem, cognitos versetur. Quam Aristoteles libris omnino quatuor et decem comprehendit; in quibus, et circa quos, hae fere quaestiones potissimum agitari solent. Quae sit ratio
[Gap desc: Greek words]
(Philosophis Entis) in communi; quae proprietates seu attributa illius, scilicet unum, verum, bonum; quomodo dividatur in substantiam, et accidens, ac distribuatur per praedicamenta, seu generales rerum omnium classes; quaenam sit rei cujuslibet essentia, seu entitas, (utimur vocibus usitatis) Graecis
[Gap desc: Greek word]
; quae ratio existendi (existentia:) et quale discrimen inter utramque; quid hypostasis, (subsistentia, personalitas, persona, Phil.) quaenam partes seu gradus Metaphysici, (scilicet Genus, Differentia, Species) quae inter illos distinctio; quae divisio Metaphysica; quid sint, et an admittendae praecifiones, quas vocant objectivas; an a parte rei natura sit universalis; an secundum formam (formaliter) una; quaenam Entia Rationis tantum; quae possibilia sive absolute, sive ad producendum. Quomodo Deus seu primus Motor sit Eus a se; et an Deum esse, sitnotum per se, an is demonstrari possit a priori, seu argumentando a Causa ad Effectum; an vice versa, seu a posteriore; ratiocinando ab Effectibus ad

Causam. Quae sint attributa illius; an sit extra mundum in spatio imaginario; an mundum potuerit creare perfectiorem.

Angeli quales sint spiritus, quo intellectu et cognitione, qua voluntate praediti; an numero tantum, an specie quoque distincti; quomodo loquantur inter se, et cum hominibus; qua ratione assumant corpus; quomodo moveant et se, et alia; an Intelligentiae illae girent orbes coelestes; quid valeant efficere, etc. Ideae Platonicae, id est, formae quaedam a materiae societate, et nascentium atque intereuntium rerum multitudine abjunctae, merito exploduntur; uti et homo ipsius, quem dixit esse animal bipes, implume. Non minus exsibilanda Metempsychosis Pythagorae, qua animas ex uno corpore in aliud migrare finxit. Aliud longe sunt Ideae illae in mente Divina, aeterna rerum faciendarum exemplaria. Unde Deus ipse dicitur Mundus Archetypus, de quibus Theologi; nos pedem hinc efferimus, ubi prius Philologiae causa retulero, quantum a vera Philosophia antiqui illi sophi aberrarint; quorum coryphaeus Aristoteles non dubitavit asserere, Mundum ab aeterno extitisse; quem alii dicebant vastissimum esse quoddam animal, cujus caro mollior, terra; ossa, saxa et rupes; crines, folia arborum et graminum; oculi, Sol et Luna; sanguis, Oceanus, etc. Quidam cum Epicuro et Democrito putarunt ex atomorum seu corpusculorum insectilium infinita et confusa congerie coaluisse: Pythagorei totum naturae ordinem,

initia, vires, et effecta in numeros retulerunt; rerum alii Principia lucem et tenebras dixerunt; animam vero exhalationem esse calidam credit Heraclitus, Diogenes aerem, Thales humorem, Critius sanguinem, Empedocles harmoniam quandam et temperaturam elementorum. De Deo quam insipienter Sapientissimi, ut sibi videbantur, senserunt! Parmenides putabat coronam esse: Prodicus elementa: Archelaus terram: Zeno legem: Alcmeno Solem: Heraclides mundum: Anaximander sidera: Speusippus vim: Theodorus nugas. Desiderius. Desine, quaeso, plura de sapientibus hisce stultitiae doctoribus. Mercurialis. Quas non grates debemus aeternae illi menti, a qua meliorem nos mentem sortiti sumus? Sed enim ad alia vocamur. Desiderius. Quorsum? Merecurialis. Pedes tollendi ad numeros. Desiderius. Ergo saltandum? Mercurialis. Ad artem, inquam, numerandi et calculandi transgrediendum est.

CAPUT LVIII. Arithmetica.

ETsi naturae ordine, prior est doctrina Mathematica quam Physica, Metaphysica; nam Plato eos, qui Mathematicis imbuti non essent, praesertim, qui se prius in pulvere Geometrico non exercuissent, a Gymnasio arcebat; inscriptis Academiae foribus:
[Gap desc: Greek words]
, nemo huc ingrediatur

ignarus Geometriae; quia tamen Physiologia tractat ea, quae primo sub sensum cadunt; et Prima Philosophia considerat supremas rerum causas; itemque genera summa et transcendentia; quorum omnium cogitatio ad perfectam rei cujuslibet intelligentiam necessaria est; quippe quae a causis dependeat, et sine communibus attributis satis percipi queat, ideo multorum exemplo, post partem Philosophiae Rationalem, seu Dialecticam, posuimus Naturalem; cujus, post Physicam et Metaphysicam, parstertia est Mathematica, quam in pauca contractam nunc explicare aggredimur, subjecturi denique Moralem seu Ethicam; quanquam hodie scientiae istae, una cum ea, quam communiter Philosophiam appellamus, solent addisci.

Distribuitur Mathesis sive Mathematica (Latine Disciplina, seu Scientia, antonomastice a certitudine, demonstrationum) in Arithmeticam (quae pervestigat numerorum rationem) et Geometrtam (quae mensurarum;) et Staticam (quae ponderum) et Astronomtam, (quae positionum et motuum coelestium) et hae iterum in alias dispescuntur. Est autem Arithmetica idem, quod supputatrix seu numeralis scientia, vel ars numerandi, Ciceroni studium numerorum; quorum vim, naturam, affectiones et proprietates contemplatur, et explicat; unde, quamadmodum Logica non solum contemplatrix est scientia, de qua Euclides lib.7.et seqq. sed et practica; Arithmeticus Martiali Calculater dicitur.

Ut momentum est principium temporis punctum magnitudinis; ita unitas (monas, adis) est initium numeri, qui est collectio unitatum; nam ab his inchoatur et terminatur, et in species atque affectiones variatur. Notae numerales sunt decem; e quibus novem significantes, hoc ordine: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. decima per se nihil significat, et dicitur Arabice ciphra, Latine circulus, et nulla (o) quanquam vulgo omnes numerorum figurae, signa, elementa, soleant ciphrae nomine affici; ex illis decem characteribus fit alphabetum Arithmeticum, Latine voces numeros Arabicos.

Divisiones numeri sunt sex. Primo, numerus numer ans, (vocatur Formalis Arithmeticis) qui consideratur abstracte a re, quae numeratur, ut 1. 2. 3. et numerus numeratus, qui accipitur concrete, ut duo equi, tres sestertii, (Materialis Arithmeticis) Secundo, numerus est par vel impar; par, qui in duas partes aequales dividitur; hinc etiam dividuus appellatur; estque pariter par, cum a pari numero per parem dividi potest; ut 8. per 4. et impariter par, qui ab impari numero secatur, ut 6. per 3. numerus impar est, qui in duas partes aequaliter partiri non potest: ut 5. 7. 9. Hinc dicitur individuus. Tertio, numerus est perfectus, cujus omnes partes simul sumptae totum reddunt et complent. ut 6. cujus partes omnes 1. 2. 3. efficiunt 6. Diminutus est, cum minus componunt partes, quam totum, ut 8. cujus partes 1. 2. 4. conficiunt 7. Abundans est, quem partes collectae excedunt,

ut 12. Cujus partes 1. 2. 3. 4. 6 constituunt 16. Quarto, numerus simplex est, quem sola metitur unitas, ut 2. 3. 5. 7. 11. 13. etc. compositus, qui ex multiplicatione numeri alterius consurgit, ut 12. dividitur enim per quater tria, vel ter quatuor. Quinto, numerus vocatur Digitus, qui est denario minor, ut 9. Arttculus qui habet annexam ciphram, ut 10. aliis dicitur numerus rorundus, aut rotundatus, seu decas. Compositus nominatur, qui ex utroque conflatur, ut 11. 13. 16. Sexto, numerus homogeneus est vel integer, ut 2.3.vel fractus, ut 1/2. dicitur alias fractio; pars ejus minutia. Heterogeneus appellatur, qui est integer, habens fractionem; unde et mistus dicitur, ut 23/4.

Partes numeri disce ab exemplo; v.g. sexagenarii; cujus semissem seu duas partes dimidias, constituunt XXX: ternae, trtentem, seu XX. quaternae, quadrantem, XV. quinae, quincuncem, XII. senae, sextantem, X. duodenae, deuncem, V. vicenae, dodrantem, III.

Computatio numerorum Arabibus dicitur Algorithmus [(printer); sic: Alorhythmus] , fitque per numerationem, quae est numeri cujusvis per proprios characteres descriptio, seu notatio ejusque recta expressio, seu enuntiatio; fitque non tantum numeris, sed et calculis. Quae conficitur per numeros, distinguit illos in certa loca; et haec in gradus amplificantes; unde notae valor aestimatur. Gradus tres sunt: semel, decies, centies; qui deinde periodis seu membris iterantur; quorum progressu eaedem notae aliam atque aliam potestatem

induunt, et quidem eo arctiorem, quo in numerorum copulatione ad sinistram magis recesserint; et ampliorem, quo plus ad dextram tetenderint. Caeterum numeri distinguuntur limitibus seu classibus novenariis, quae Graecis dicuntur
[Gap desc: Greek word]
. Primus limes est
[Gap desc: Greek word]
, (seu monadicus) seu numerorum simplicium; ut 1. 2. 3. Secundus
[Gap desc: Greek word]
, (seu decadicus) quod decies seipsum significet, ut 10. 12. Tertius
[Gap desc: Greek word]
, (centenarius) ut 200. 300. Quartus
[Gap desc: Greek word]
, (millenarius) sese millies indicando, ut 1000. 2000. Quintus
[Gap desc: Greek word]
, decem millium, seu donotat decadem myriadum, aut millenariorum, sive decies millies, 10000. 20000. Sextus
[Gap desc: Greek words]
, centum millium, seu centies millies, aut centenarios millenariorum; vulgo tonnae; ut 100000. Septimus decies centenum millium, seu mille millium, ut 1000000. vulgo millio. Octavus est, centies centenum millium, ut 10000000, seu decem millionum. Nonus est, millies centenum millium, seu
[Gap desc: Greek words]
, ut, 100000000. In scribendis et enuntiandis numeris progredimur a sinistra versus dextram; contra; in iis distinguendis a dextra versus sinistram; ita quidem, ut prima nota sive extrema versus dextram suum numerum semel exprimit: secunda decies seipsam metiatur: tertia seipsam centies numeret.

In numeris majoribus, gradus ad Periodos se habent, ut in oratione commata, et cola ad easdem. Arithmetici adhibent aut inferius virgulas minores, (ut,) aut majores superne, (ut I. II. III.) aut internodia seu puncta, sive in medio, sive supra, infrave apposita; aut ciphras, et numeros minusculos sopra numerum efferendum scriptos; quae omnia, prout aliter et aliter ponuntur, ita unus idemque numerus aliter atque aliter multiplicatus pronuntiatur. Solent virgulae tertio quoque loco poni; quarum prima notat mille; secunda millena; tertia et sequentes requirunt adverbia numeralia, centies, millies. Et haec est enumeratio; quam quidam inter Species (ut vocant) seu officia, vel partes Arithmeticae ponunt, et vocant Additionem simplicem; plures alii numerum illarum Specierum in quaternarium redigunt, quarum prima sit Additio, quae est duorum pluriumque numerorum in unam summam collectio. Ubi numeri superiores dicuntur Addendi; quos duplici minimum serie constare oportet. Inferiores vocantur Additi; item Summa, Collectum, et Totum; Operatio respicit ordinem, procedendo a dextra versus sinistram; et Inductionem, qua ejusmodi graduum notae sic adduntur, ut particulares summae suis sigillatim gradibus subjiciantur; excrescentibus in subsequentem subinde translatis; ad quae accedit Probatio seu examen, demonstratioque rectae operationis, seu rationis initae, quae in omnibus Speciebus requiritur; quo servit Abacus

Additionis Pythagoreus, qui vulgari tabella exprimitur; v. g. 1 et 2 sunt tria; 2 et 3 sunt quinque, etc. Altera Species est Subtractio, Subductio, seu Ademptio numeri minoris a majore; vel aequalis ab aequali. Tertia, Multiplicatio, ducens unum numerum in alterum, quo toties augetur, quot unitates ille continet. Numeri multiplicandi (sic et addendi, subtrahendi, etc.) dicuntur dati; quaesiti vero seu fracti, aut producti, qui ex multiplicatione resultant. Huc idoneus est alius a supra memorato abacus, quem Multiplic ationis vocant, et mensam Pythagorae; huc quoque spectat Regula Pigri. Quarta est Divisio seu Inventio numeri exprimentis, quoties minor aliquis numerus in aliquo majore numero contineatur; vel in quo toties inest unitas, quoties divisor in dividendo, ut si v.g. numerus dividendus sit 20. divisor erit 5. Contentus autem, seu quotus est 4. (Arithmet. qubtiens) In fractione, numeri distinguuuntur linea interjecta; e quibus superior, seu qui partes integri numerat, dicitur Numerator, ut est 2. in hac minutia ?. Denominator inferior, qui indicat, in quot partes integrum sit sectum, ut hic 3. seu partes tres, hoc est, duo trientes. Numeratio fit calculis, quando calculator in abaco seu tabula ratiocinaturia, vel calculatoria, orbiculos aeneos, per lineas ab unitate ad decenarium: et hinc, per intervalla ad centenarium ac millenarium crescentes, versat et reversat, et ad superius spatium identidem promovet; atque ita rationes componit, subducit, et supputat;

rudiores per decusses, duodenas, quindenas, sexagenas computant.

Jam a simplici computatione transgrediendo, ad comparatam, quam dicunt Rationem, in qua, quia terminus, seu numerus major, minorem diversimode continet, dicitur dupla, tripla, superparticularis, superpartiens, etc. Quod si terminus major complectatur minorem et alteram ejus partem, nomen habet sesquialterae quod idem est, ac sesqui tantundem et ejus dimidium, ut 6. ad 4. Ipsa vero rationum inter se collectio appellatur analogia, seu proportio, quarum praecipuae sunt tres. Prima Arithmetica, quae est series numerorum per eandem differentiam progredientium, ut 1. 2. 3. 4. 5. vel 2. 4. 6. 8. Altera Geometrica, estque progressio numerorum eodem se excessu superantium, ut 1 et 2. 4 et 8. 16 et 32. Tertia Musica, talis scilicet trium numerorum ordo, ut, quae est proportio maximi et minimi, ea sit differentiarum maximi et medii; ac mdii et minimi; ut in his tribus numeris, 6. 4. 3. Differentia maximi et medii est 2. medii et minimi 1. inter quos est proportio duplae; qualis est etiam inter 6 et 3.

Sunt in Arithmeticis Regulae Prima. et praecipua est aurea, seu Regula Trium, qua tertius numerus multiplicatur in secundum; et inde productum dividitur per primum; vel quae tribus datis numeris quartum proportionalem docet invenire. Secunda Regula, est societatum seu consortii, quae adhibetur, quando plures, consortio

inito, contulerunt peccuniam ad communem negotiationem. Tertia Regula, est Alligationis, quae ad unum pretium res varias alligat, seu in qua variae merces diversi valoris miscentur, ita, ut, statuto quodam pretio medio, eo emantur omnes. Quarta Regulae falsi, ex falso posito, verum docens eruere; sed de his vide libros ex instituto materiam praesentem tractantes, ex quibus disces, praeter Arithmeticam Gener alem, esse Specialem, (ita cum Julio Capitolino loquuntur) quae est Computatio numerorum figuratorum; videlicet, qui ex multiplicatione producti certam figuram constituunt, quorum alius planus; alius est solidus, istius unitates, in longum, latum et profundum dispositae, referunt figuram quandam solidam; qualis in Geometricis est cubus, parallepidum, etc. Illius unitates, in planam formam redacti, referunt Geometricum; v. g. trigonum, tetragonum, seu quadratum, pentagonum, (prout latera sunt aequalia, vel inaequalia, etc.) Ex iisdem doceberis, quid sit Extractio radicis: quid Arithmetica Cossica seu Algebra, (utrumque vocabulum est Arabicum) quae quibusdam Analytica et Syntheticae dicitur, quaerens numerum occultatum per numerum fictum, aequalem dato vero: per quasdam figuras et characteres Cossicos seu Arabicos, certo quodam modo et valore numerales, quales v. g. sunt. [Note: special characters]

Apponam hujus vulgare paradigma, et finiam. Emptores tres certant inter se de emptione agri

aestimati 100.fl. Primus ait secundo, si tuae pecuniae dimidium ad meam accederet, aequaret illa pretium agri; secundus tertio dicit, si triens seu quarta pars tuae pecuniae adjiceretur ad meam, tantundem conficeretur; tertius primo ait, si quadrantem seu tertiam tuae summae conjungerem cum mea. implerem florenos centum. Primus igitur horum, secundum Algebram, habet 64 fl. secundus 72 fl tertius 84 fl. Desiderius. Hem [(printer); sic: Item] quam peregrinus adhuc fui in arithmeticis; tua fecit humanitas, ut, tametisi callem hunc, callere non profitear, haud tamen, instar caeci, mandibus in eo vestigia praetentem. Sed numeros absolvamus omnes, paucis refer, quot et quales sint vulgariter numerandi ordines. Merourialis. Quanquam hoc ad Grammaicos magis attinet, quam Arithmeticos; exequar tamen propter juniores, quod rogas. Attende: numeri Cardinales appellantur, unus, duo, tres, etc. Partientes, sen distribuentes, (Grammaticis Partitivi et Distributivi) unitas, binarius, ternarius, quaternarius, quinarius, millenarius; singuli, bini, terni, quaterni, deni, viceni, centeni, milleni, decies, milleni, etc. Ordinales, primus, secundus, decimus, vigesimus, centesimus, ducentesimus, millesimus, vicies millesimus, etc. Multiplicantes: simplex, duplex, triplex, quadruplex, decuplex, centuplex, millecuplex, decies millecuplex, multiplex. Vel simplus, duplus, triplus, quadruplus, quincuplus, decuplus, quadruplus, multiplus, etc. Bipartitus, tripartitus,

quadripartitus, quinquepartitus; et bipartito, etc. Numeri Temporum: Primanus, seu diarius, seeundanus, tertianus, quartanus, quintanus, sextanus, decimanus, vicesimanus, centesimanus, etc. Iidem numeri sunt etiam Ordinales, ut Primanus primi ordinis, etc. Huc pertinent numeri menstrui, ut menstruus, bimestris, trimestris, quadrimestris, quinquemestris, seximestris, decimestris, duodecimestris; et numeri annui; ut annuus, anniculus, bimus, vel biennalis, trimus, (triennis, triennalis) quadrimus, seu quadriennis, quinquennis, decennis, vel decennalis, undecennis, duodecennis, vicenarius, tricenarius, nonagenarius, centennis, vel centenarius. Numeri adverbiales semel, bis, ter, centies, millies. Desiderius. Satis numerorum; procedamus, nisi quid restat. Mercurialis. Restat enimvero.

Nam et Litterae sunt in notas Arithmeticas referendae. Desiderius. Quaenam illae? Mercurialis. Graecae et Latinae. Et Graii quidem, vel singulis alphabeti litteris, secundum ordinem sui loci numerum significant, qua numerandi ratione viginti quatuor libri Iliadis, et totidem Odysseae Homericae sunt consignati; vel utuntur toto alphabeto in tres classes diviso, quarum prima est unitatum ab alpha usque ad jota; aeltera denariorum a cappa usque ad rho; tertia centenariorum. Majusculae sunt I. denotans unitatem.
[Gap desc: Greek word]
quinarium.
[Gap desc: Greek word]
denarium. H centenarium. X chiliadem seu millenarium; quae sive per se, sive aliis adjunctae, multiplicantur; v.g.
[Gap desc: Greek words]
triginta significant, Latini quoque

designant numeros septenis, ut supra dixi, characteribus. I. V. X. L. C. D. M. Quod si numero alicui transversa linea superducatur, tot significabit millenarios, quot per se valebat unitates. Ad hunc modum [Note: special character]I millenarium indicat. [Note: special character]V quinque millia. [Note: special character]X millia. Unitas habens a tergo apostrophum seu C inversum, sive respiciens hoc modo, IC significat 500. at CIC mille. Si duos apostrophos, videlicet ICC. 5000. quod si totidem a fronte ponantur CCICC. fient decem millia: si tres a tergo ICCC. erunt 50000; si termini utrinque CCCICCC, centum millia; atque sic quaelibet summa in immensum explicari poterit. Hoc obiter inspergo, factum esse, sive inscitia, sive festinatione librariorum, ut, dum uno calami ductu pro CIC pingebant vel S vel M; item pro IC subjiciebant et contrahebant D. corruptela literarum in consuetudinem abierit, indignante Paulo Manutio in lib. de Quaesitis per Epistolam, adversum Priscianum, quod existimarit notam M pro millenario poni, quia princeps sit vocabuli mille. Atque haec de numeris, de quibus innumera alia alibi. Desiderius. Quo jam pergemus? Mercurialis. Ad numeros Musicos, haud paullo suaviores; ad quos, si volueris, numerose pedes movere licebit. Desiderius. Modo ne auriculas. Mercurtalis. Securum te metus esse jubeo; non possis, etsi velis, nolis. Desiderius Potuit Midas; qui sententiae suae, quam in certamine Musico stolide tulit, poenam et praemium, asininas auriculas, utique motabiles,

retulit; auctam obtuso capiti appendicem. Sic ego quidem auritus fieri non cupio. Mercurialis. Haec nunc obiter:

Numero Deus impare gaudet.

Nos numerus sumus; inutiles.

In numero esse; aestimari.

Nullo numero haberi; contemni.

Numeris omnibus absolutus; perfecte.

Extra numerum se movet; inscite.

Calculum reducere; mutare factum.

De calculis candidis et atris alibi. Tendendum ulterius.

CAPUT LIX. Musica.

MUsica a Musa seu Cantu dicitur, versaturque circa numerum sonorum, seu numerosum sonum; Ars nimirum canendi, non ostendens tantum sonorum inter se concordiam, in modulamen componendam, per Musurgos: sed exercens etiam per Musicos, et cantores, ac cantatrices. Estque triplex; nam aut modulata vocum varietate constat, et Vocalis dicitur, (Graecis Harmonia:) aut instrumentis arte ad id compositis editur, et vulgo Instrumentalis appellatur, (Graecis organica) aut vox cum Instrumentis jungitur, et Mixta vocatur (Graecis Symphonia;) Illa, quam Mundanam vocitant, quae consistit in quarumlibet rerum inter se nexu, consensu, ordine, proportione, ac quasi concentu, huc non pertinet. Sonus est proprie

vox ipsa, aures feriens; tonus, spatium duobus circumscriptum sonis; seu distantia inter sonorem gravem et acutum. Soni inaequales faciunt intervallum Musicum, seu vocum inter se discrimen, ac proportionem, scilicet trium, quatuor, quinque, sex, etc.

Omnis porro sonus quantus est, quantitate, ut loquuntur, completa; quippe habent trinam dimensionem; secundum quam est mensurabilis: Vel in Longum, ad mensuram seu modum Percussionis; quae constat
[Gap desc: Greek words]
seu depressione, et elatione. Vel in Latum, prout est tenuis seu lenis, mollis, submissus, exilis; aut asper, durus, clarus, plenus; constans scilicet spiritu aut leni, aut aspero. Vel in Crassum; prout est nimirum profundus, seu gravis: aut altus, seu acutus.

Modus est Regula cantus, absque hoc in incertum vagatur; ita, ut cantus ab exordio adsinem rite ac ordinate procedat, secundum verborum textum seu tenorem, vel jucundus, vel tristis, vel indignabundus, vel blandus, etc.

Intervalla. praecipue concordantia, tonorum sunt. Ditonus, sive Perfecta Tertia, facile princeps in Musica. Diatessaron, sive
[Gap desc: Greek words]
, vulgo Quarta, nimirum quatuor clavium distantia et comprehensio. Diapente seu
[Gap desc: Greek words]
, Musicis Quinta. Diapason, sive
[Gap desc: Greek words]
, seu octava, continens octo claves; et Tertiam, Quartam, Quintam includens harmonice. Minus Principalia sunt: Diesis sive

Semitonium minus, cujus signum cancellatum seu cruciatum ([Note: Special character]) significat Notam Musicam per Semitonium minus elevandam esse. Semitonium cum Diapente, Sexta Musicis dicitur Imperfecta: Tonus cum Diapente, Sexta Perfecta, etc. Toni Consoni, (vulgo Consonantiae) seu Canorum combinationes sunt duodecim.

1. 3. 5. 6.

8. 10. 12. 13.

5. 17. 19. 20.

Porro quatuordecim Modorum nomina sunt ista: 1. Doricus. 2. Hypodoricus. 3. Phrygius. 4. Hypophrygius. 5. Lydius. 6. Hypolydius. 7. Mixolydius. 8. Hypomixolydius. 9. Aeolius. 10. Hypoaeolius. 11. Ionicus. 12. Hypoionlcus. Spurii denique duo: Hyperaeolius et Hyperphrygius nuncupati. Atque, secundum has appellationes, diversissimas habent melodias: puta hilarem, moestam, austeram, blandientem, indignantem, placabilem, etc. Quorum tonorum seu modorum principium, est tonus unisonus.

Caeterum Syllabae Musicae, seu vocum differentiae, vulgariter numerantur sex: Ut, Re, Mi, Fa, Sol, La; quidam addunt septimam, juxta illud Maronis: Septem discrimina vocum. Quarum originem Guido Aretinus, Monachus Italus, circa annum Domini 1022. e veteri Hymno, D. Joanni Baptistae sacro, duxit.

Ut queant laxis

Re - sonare fibris,

Mi - ra gestorum

Fa - muli tuorum,

Sol - ve polluti

La - bii reatum

Sancte Joannes.

Hisce clavium tenor exprimitur. Pro triplici sua differentia efficiunt Cantum vel Durum, vel Mollem, vel Mediocrem, seu Naturalem; saepiusque repetitae constituunt Modulamen, seu Melos. Subeunt autem varias Mutationes, seu Vocis in vocem, in eadem clave, unisonas variationes, quando Cantus vel ultra vocem La ascendit: vel infra voculam Ut descendit.

Litera est, veluti Clavis, qua reseratur Cantus. Sunt: A. B. C. D. E. F. G. quae, cum sint Majores, Minores, Geminatae, efficiunt viginti omnino claves, atque adeo scalam viginti graduum constituunt, hoc est, seriem intensionis et remissionis vocum ab acuto in gravem.

Nota est signum soni, seu vocis cantu proferendae. Et quidem Notae (seu Signa) vel Simplices sunt, vel Ligatae. Simplices vel sunt Integrae, hoc est, uno constantes tempore; seu mora exprimendae syllabae; ut semibrevis [transcriber: Special character]; vel duobus; ut brevis [transcriber: Special character]; vel quatuor, ut longa [transcriber: Special character]; vel octo, ut [transcriber: Special character]; vel sunt Fractae; et continent aut secundam temporis partem; ut minima [transcriber: Special character]; aut quartam, ut semiminima [transcriber: Special character];

aut octavam, ut Fusa seu Fuga [transcriber: Special character]; aut decimam sextam, ut Semifuga seu Semifusa, ut [transcriber: Special character]. His omnibus Notis, excepta maxima, sua cuique respondet Pausa; ut, longae Notae longa, brevi brevis, et sic deinceps, ut: [transcriber: Special character]

Quae Pausa est suspensio vocis, index et mensura silentii. Variantur etiam Nota, valore vel Auctionu, vel Minutionis. Signum Auctionis est, punctum Notae subjunctum; a quo Nota dimidio sui valore supra proprium augetur, ut [transcriber: Special character] valet [transcriber: Special character]; [transcriber: Special character] valet [transcriber: Special character]; Minutio fit vel secundum proportionem Duplam, in qua singulis Notis ac Pausis dimidium valoris adimitur; vel secundum Triplam, in qua tres Notae non plus valent, quam extra Triplam hanc unica earum; vel Quadruplam, in qua quatuor semibreves uni percussioni (vulgo Tactui) accinuntur; vel Sesquialteram, in qua tres Minimae, aut Semibrevis et Minima; quae sicut et Tripla maxime in usu est. Suspirium est vocis suspensio, et inter Pausas annumeratur.

Signa soni, prout est vel gravis vel acutus, sunt lineae parallelae, ordinarie quinae; aliquando plures; quibus ad indicandam vocis

gravitatem, vel altitudinem, apponuntur figurae [transcriber: Special character] Quarum prima, cum voci supremae, vulgo Discanto, praefigitur, cantum elevatiorem significat. Altera in eadem suprema; eique proxima; et in media voce, denotat literam C. Et haec, prout in superiore vel inferiore linea pingitur, ostendit discrimen dictarum vocum. Tertia trium figurarum, a Musicis in litera F poni solita, infimae voci tribuitur. At [transcriber: Special character] designat initium cantus, [transcriber: Special character] finem, [transcriber: Special character] diesin, ficteque canendum esse, ut dictum est, notat. [transcriber: Special character] Cantum Mollem, [transcriber: Special character] Durum, [transcriber: Special character] monet esse repetendum. Custos docet, in qua Clavi sit posita Nota, in principio lineae sequentis. Cujus signum est [transcriber: Special character]

Lectio Musica, vulgo Solmisatio dicitur. Melos, seu Melodia ex apta vocis modulatione, et flexu consurgit. Dicitur vel Simplex, quae unica tantum vocum Musicarum serie contenta, qualis cernitur in Cantus Gregoriano, quem vulgo Choralem appellant, ubi Notae uniformem fervant mensuram: Antiphona est vox reciproca, duobus choris alternatim canentibus, ut canuntur versiculi psalmorum. Diaspasma est intervallum et pausa inter illos. Vel Composita; plures simplices continens melodias, Notis inaequalibus variatur; Cantum Figuretum seu Ambrosianum nominant, vulgo Contrapunctum; qui aliquando minus habet artificii, aliquando plus, cum scilicet

est coloratior, fractior, floridior. Cantilenae vero, seu Cantio dicitur Monodia, cum unus canit, Latine sicinium, cum plures, Symphonia. Quanquam hoc vocabulum aliter quoque supra accepimus. Duo canentes faciunt bicinium: tres tricintum: quatuor quatricintum. Multi Chorum consona vocum discordia, et discordi concordia, efficiunt. Hinc dicitur Cantio constare Ternione. Quaternione. Semone, Ogdoade Cantorum; quorum acutissime cantansm, Suprema Vox appellatur, quem Graeci vocant Oxyphonum, vulgus Discantum; cui proximus Megalophonus vel Megalophonos, seu Mediae Vocis contentie; vulgo Altus. Quo inferior est Mesophonus, seu Media Vox; vulgo Tenor. Baryphonus voce canit ima, infima, gravi; vulgo Bassus.

Qui componit (Compositor) numeros, Musicis Organis modulandos, ducit in charta, vel abaco, aut membrana deletitia, (unt exerrantes vel dissonas Notasiterum jugulare possit) quinas aut plures divisim lineas, (systemata vocant) attendens accurate ad sonores, eorumque distantias, et mutuas inter se constitutiones; ut consociet acutos gravibus; temperatos imis et supremis; observatque exquisite tonos, seu accentus, aut mensuras, illarumque partes. Compositionem seu Diagramma cantiones describunt alii.

Est autem natura cantus triformis. Fit namque aut Ore; sive id voce Sola, hoc est, Assa: aut Flatur; ut in fistulis: aut Manu ut in chelibus, etc.

Organoedus (Lucretio Organicus) ludit Organo pneumatico: manibus, pedibusque manubria (seu

Claves) epitoniorum pulsans: versansque ad regulas Pleuritides, per quas inflantur fistulae seu stanneae, seu ligneae, de quibus cap.43.

Quod ad fides attinet, Cheliodi (Chelii, fidicines, fidicinae) canunt fidibus numerose sonantibus: plectro, seu pectine, pice arida, seu resina fricta aut tosta illito (vulgo colophono) percutientes et pectentes chordas; varie illas oberrando; sdque faciunt chely, pandura, barbito majore minoreque: videlicet, trichordo, tetrachordo, pentachordo, hexachordo, heptachordo; digitis attemperantes fidieulas, sustentas a ponticulo, (magade, magadio) per verticulos (verticula, seu epitonia) jugo immissos, eos remittendo, contendendo, corrigendo.

Luditur et Instrumento aenearum fidium. Et co, quod Clavichordium (onomatopoeia ex Latino et Graeco) vocant. Tuba Marina (Monochordon) aemulatur fidibus flatum tubarum. In chordis Hypate gravem reddit sonum; Mese medium; Nete acutum; quibus accedunt comites, Parhypate, Paramese, Paranete, Lichanos.

Lyricines (Lyristae) digitis carpunt nervos Lyrae; Citharoedi et Citharistriae, citharae ac testudinis; Sambucines et Sambucinae, vel Sambucistriae, sambucae triquetrae [(printer); sic: triquetra] ; Psaltae et Psaltriae, decachordi psalterii vel psaltrii.

At [(printer); sic: A] flando et usu tibialis lingulae vel ligulae canunt tibicines, auletae, auloedi, choraulae, ac tibicinae tibia, (auletico calamo) longa, brevi, acuta (gingria vel gingra) saliari, praeliari, praecentiva, incentiva, succentiva. Utricularius,

(ascaula, vel ascaules, Sueton pithaules, Senecae) utriculo, seu tibia utriculari. Tubicines (buccinatores) buccina, seu tuba recta, ductili, acuta; Fistulatores fistula, calamo, canna, arundine, cicuta, folio; Corntcines cornu; Liticines lituo.

Pulsu vero manuum, et nodosorum bacillorum, quatitur a tympanista (tympanotriba, tympanistria) tympanum; ab aeneatore aheno tympanum seu anacara, orum; a cymbalista cymbalum, sistrum, crotalum. Lignea craticula uno pulsatur paxillo, sed oris plectro, sonorum intra dentes cymbalum, vocaturque [(printer); sic: vocatur] crembalum.

Hos omnes modulatores moderatur mensura et percussionum modis Praefectus Musicae, seu Phonascus, aut Mesochorus; unde variarum concors discordia vocum seu symphonia efficitur a Symphoniacis seu Harmonicis; ad quam requiritur non artis tantum cognitio, sed et oris et digitorum conformatio, vocisque attemperatio. Neque enim satis est, nosse figur as notarum, tempora, signa, pausas, ligatur as, (quadratas, obliquas, descendentes, ascendentes, perfectas, imperfectas,) fugas, revolutiones, diminutiones, suspiria, syncopas seu fractiones vocum, etc. sed utendum chromatis, (chromatibus) et coloribus. Vox (sive modulatus, et moduli) in maeandros est varie flectenda, implicanda, copulanda, concidenda, distinguenda, intorquenda; modo suspendenda; modo in longum trahenda; iterum revocanda ac reciprocanda, commutanda; nunc claranda, nunc infulcanda; jam scansim excitanda;

jam ab acuto in gravem recipienda, et colligenda; jam sursum, deorsum, vario sonorum intervallo, multiplicique flexu citanda, prout diversa sunt ornamenta chromatica; dum voces depressiores invadunt fines altiorum, et coeunt melodiae, idque motu gradario, non saltatorio; ita, ut quaelibet per gradus profluat potius, quam violente per intervalla majora procurrat; infimae tamen conceditur incedere salutatim. Diesie efficit in cantu voculas falsas, quae magis delicatae, quam si certae et feverae. Fundamentum et basis totius concentus est admodulatio organica, omnibus confona vocibus. Sed tu Lusciniam inter cantores dixeris, cui vox limpida, liquida, (Plauto vinnula, vel vinnulata) canora, firma, vibrans, clara, articulata; sed anferem inter olores putes, et euphoniae corruptorem, cui vox fusca, rauca, dissona, absona, absurda, exasperata, retusa, pinguis, obscura, devorata, absorpta, strangulata, per nares rancidula, etc. Siquis autem irrausit canendo, guttur emoliiat dulcibus.

Desiderius. Ut video, res etiam Musica non aditu tantum, sed intellectu quoque, variis est flekuosa maeandris; quibus (ut, quod sentio, fatear) immorari diutius haud est animus. In actu malim Exercito [(printer); sic: Exercitio] , (ut loquuntur) quam Signato haec addiscere et experiri. Id tamen non est inobservate transmittendum, quod de diversis canendi generibus dixisti, scilicet Aeolico, Ionico, Dorico, etc. Mercurialis. Sunt

enimvero diversa; cum aliter explicentur atque aliter; strictim ut transeamus; sunt, qui Lydium vocant, (mire enim variant) querulum, remissum, humilem. Alii durum eundem, asperum, minacem, temulentum, insanum ajunt. Phrygium plerique appellant austerum et religiosum; lonicum vero lascivum; Aeolium mitem et suavem; Doricum gravem et bellicosum; unde judicabis de iis, quae, in his Extremis, sunt Media.

Desiderius. Accepi, quod volebam. Sed quaeso te, quid sibi volunt illa cantorum peregrina vocabula; qualia sunt: Motteta, Madrigale, Intrada, Balleto, Aria, Ritornello, Corrente, etc. Unde sunt profecta? Mercurialis. Ab Italis ad nos et Nationes alias; tanquam si neque Vernacula, neque Latina Lingua hic habeat linguam. Describam tibi; Motteta est, cantio seu cantilena gravior et religiosa; Madrigale, liberior et lascive jucunda; Intrada, praecentio et praeludium; Balleto, choreuma gravius, seu canticum saltatorium; cui subjungitur Aria, cantiuncula subsultim desaltanda; Ritornello, symphonia breviuscula; Corrente, cantio celeriore saltu decurrenda. Falso bordone (quasi bracteata segmenta) figuratus cantus, mixtus chorali. [(printer); sic: ]

Desiderius. Intellexi haec. Quid de Stylo, quem vulgo Recitativum vocant? mercurialis. Est cantus recitatus, seu cantata recitatio, non tam attendens exprimensque vocum inter se implicationem et crispationem, quam vim modumque modulate et ad affectum accommodate pronuntiandi (forsan cantillandi dixeris)

syllabas. Cantilenae solent dici, quae ab ancillis pensa trahentibus cantitantur, nulla lege metrica, nec certa numerorum moderatione adstrictae; etenim aliud est, melodiam quandam exprimere cantu; aliud modulari, seu modulate aut ad modulos canere. Desiderius. Capio, et eo. Mercurialis. Quid in penum nostrum? Desiderius. Quod Horatius suppeditat:

Omnibus hoc vitium est cantoribus; inter amicos
Ut nunquam inducant animum cantare rogati,
Injussi nunquam desistant.

Mercurialis. Ejusdem est: Nugae canorae; vario seusu. Cantilenam eandem canere. Surdo canis. Sirenum cantus. Cantoris haesitantia [(printer); sic: haesantia] ; tussis. Res decantata; importuna in luctu Musica. Paulo majora canamus. Cantando tu illum? ex Virg. eclog. Et: Stridenti miserum stipula dispendere carmen. Historicum est, quod narrant, Pythagoram, cum in homines ebrios tibicini admodulantes incidisset, jussisse extemplo canere Doricum, itaque crapulam et temulentiam discussisse, ut corollas capite detraxerint, seque ad modestiam composuerint. Desiderius. Tanta vis soni modulati? Mercurialis. Confirmat Davidis cithara. Hinc ad alias mensuras, non auribus, sed oculis probandas.

CAPUT LX. Geometria.

EX vi nominis est terrae mensuratio, seu ars metiendi terram; latius ad aliarum quoque rerum dimensionem extenditur, considerans magnitudinem, (secundum quam aliquid dicitur Quantum) cujus Extremum vocatur Terminus; estque alia Continua, (quod etiam supra indicavimus) eaque vel per partes sibi succedentes, ut Tempus; vel Permanens, ut Extensio corporum; alia Discreta, ut numerus. Permanens dividitur in Geodaesiaem, agros, acervos, puteos, turres visibilibus lineis metientem: et Speculariam seu Opticam (vulgo Perspectivam) varios rerum, sub aspectum cadentium, radios examinantem. Quibus inservit Mechanica, in se complectens Architectonicam seu Aedificatoriam; et Organopoeiam, machinarum et instrumentorum conjunctricem; ac Thaumopoeiam spiritibus, ponderibus, nervis, ignibus mira quaedam efficientem.

Nunc de Geometrica, prout alta, lata, profunda, plena, gibbosa, longa, brevia, magna, parva, crassa, densa, tenuia explorat, suasque mensiones peragit per puncta, (minimas ac inviduas lineae partes) lineas, superficies; ac figuras solidus, seu corpore constantes. Est autem punctum principium magnitudinis; linea sola est longitudine (Mathematice) contenta; superficies latitudinem quoque habet; quibus si profunditas

accesserit, dicemus corpus esse, seu solidum; a cujus consideratione, nomen Stereometriae inditur. Quidam, secundum varias earum occupationes, Planimetriam, Longimetriam, Altimetriam, Profundimetriam, Trigonometriam, Cyclometriam, etc. nominant, frustra multiplicando vocabula, quorum aliqua nec Latina, nec Graeca. In Geometricis celebrantur Euclides, Archimedes et Apollonius, praesertim hujus Conica.

Linea incipit a puncto, et desinit in punctum, estque vel simplex, vel mixta; illa est vel recta, (aequaliter inter puncta sua interjacens) vel curva, seu obliqua; sive haec sit circularis, sive spirata [(printer); sic: spiratio] , conchata, ovata, lenticularis, serpentina, seu flexuosa. Circularis aequaliter distat a medio; Helix inaequaliter; Linea mixta componitur ex recta et curva. Linea ad aliam comparata, vel est Parallela, seu aequaliter ab altera distans; vel Perpendicularis, (Geometris) directe super alteram insistens; Lineatum dicitur, in quo sunt Lineae, seu quod ex Lineis est.

Ex concursu, seu contactu Linearum, fit Angulus; vel Rectus, ut quando Linea recta, rectam tangens, aequales facit Angulos, sive, cujus crura sunt aequa ad perpendiculum; vel Obliquus, cujus crura non sunt ad perpendiculum erecta; isque vel Acutus, minor recto; vel Obtusus; major recto. Sed haec sine delineatione vix assequeris. Desiderius. Vix indigeo. Mercurialis. Praefiscini; sequentur plura. A Lineis et Angulis, progressio fit ad Figuram; quae, secundum

Euclidem, uno aut pluribus clauditur terminis; sic circulus uno continetur, nempe Linea curva; Trinagulus, tribus Lineis rectis. Est autem Fugura, vel plana, vel gibba; sive sit supersicies, sive corpus. Si superficies plana; vel est Lineae rectae: (Geometris Rectilinea) vel curvae: (Curvilinea) si prior, comprehendit Triangulos, et quae ex Triangulis fiunt, Quadrangula, et Multangula, Graecis
[Gap desc: Greek words]
; Geometris Triangulata; si posterior; complectitur circulum, de quo paullo post. Quod si superficies (idem de corpore dicendum; nisi quod in hoc longae et latae dimensioni addatur tertia, quae est profunda) sit gibba, tum vel est Sphaerica, vel Conica, vel Cylindracea. Corpus autem tum planum dicitur, quando comprehenditur a superficiebus planis, quae dicuntur
[Gap desc: Greek word]
, ut pyramis, prisma, etc. de quibus mox.

Partes cujusque Figurae sunt quinque. 1. centrum, quod est punctum, in Figura medium. 2. perimeter seu comprehensio, aut ambitus Figurae. 3. radius, linea recta a centro ad perimetrum protensa. 4. diameter, linea recta per centrum Figurae ducta. 5. altitudo, seu linea perpendicularis a vertice Figurae, ad basin erecta.

Jam ad Figurarum descendendo Species, Triangulum, (vel Triangulus, aut Fugura Triangula) est Figura tribus constans angulis, Latinis Triquetrum, (vel Triquetra, scilicet Figura) Graecis
[Gap desc: Greek word]
; quae vel laterum est trium

aequalium, Graecis
[Gap desc: Greek word]
: vel crurum seu laterum duorum aequalium, Graecis
[Gap desc: Greek word]
; vel varia, Graecis
[Gap desc: Greek word]
, tria scilicet habens latera inaequalia. Ratione vero angulorum, est
[Gap desc: Greek word]
vel
[Gap desc: Greek word]
, seu rectangula, unum saltem habens angulum rectum: aut
[Gap desc: Greek word]
, vel unum habens acutum; aut
[Gap desc: Greek word]
, tres habens obtusos. Cum vero Graecis vocetur
[Gap desc: Greek word]
, quod Latinis Figura, ideo genere neutro loquuntur Geometrae, dum dicunt, Triangulum est regulare, quod tribus comprehenditur lateriubs; irregulare, quod pluribus; aequilaterum, quod tria habet aequlaia latera; aequicrurum, quod duo tantum habet aequalia crura; varium, quod tria habet inaequalia latera; rectangulum, obtusangulum, acutangulum, etc. Poro in omni triangulo, si unum latus feceris basin, reliqua sunt crura; in rectangulo tamen pecusiariter latus angulo recto subtensum, vocatur hypotenusa sive subtensa; e reliquis alterum, quod in imo jacet, basis; alterum cathetus, sive perpendicularis.

Ex Triangulis, ut monui, nascuntur composita quadrilatera et quadrangula; inter quae eaninet parallelogrammum, lineis seu lateribus ex adverso oppositis, aeque distantibus, Graece
[Gap desc: Greek word]
, ut est tabula aliqua oblonga; quadratum seu quadrum quatuor latera habet aequalia, cum angulis rectis; cui similes sunt rhombus et rhomboides, nisi quod comprimantur in angulos acutos; reliqua omnia quadrangula,

non parallela, Euclides nominat trapezisea mensas aut mensulas. Denique multangula,
[Gap desc: Greek word]
, sunt longe plurima: v g. pentagona, seu quinquangula: hexagona, sexangula: heptagona, septangula: octogona, octangula: enneagona: decagona: hendecagona, hodegona, etc. Angulata, angulosa, et angularia dicuntur, quae angulis sunt praedita; dicimus et angellus, et angulatim.

Hinc transeamus ad circulum, Figurarum capacissimam et fimplicissimam; qui fit ex unica linea ambiente, quam vocant Graeci peripheriam; (vulgo circumferentiam a cujus medio puncto seu centro, ductae lineae, sunt inter se aequales. Diameter (tertiam peripheriae partem adaequans) circulum bifariam dividit, quam altera linea transversim secans, effircit radios, seusinus aut semidiametros, scilicet a centro ad peripheriam ductas lineas. Peripheria dissecatur in quadraentes quaternos, et quadrans quilibet in tres partes aequales; et harum quaelibet in totidem; et iterum quaevis in quinque distribuitur; sic quadrans dispescitur in 90 partes; semicirculus (
[Gap desc: Greek word]
) in 180 et circulus in 360. Chorda est linea recta, arcum quemcunque circulo subtendens; Mathematici circulos parallelos seu concentricos appellant, qui habent idem centrum; excentricos qui non habent idem.

Videamus jam Stereometriam, et consideremus corpus, quod est trinae dimensionis capax. Inter corpora quae plana vocantur Geometris, est Pyramis a basi recta, triangulis fastigiata; (si e

quatuor trigonis assurgat, tetraedros vocatur) seu est moles quadrata, e latiore basi in acuminatum tendens fastigium. Quod e pyramidibus compositum aut constructum, pyramidatum dicitur. Differt ab ea, prisma, quod non ita se in apicem acuminet. Cumus Figuram referunt vitra [(printer); sic: vitia] trigona iridis colores repraesentantia; quibusdam prisma est triplum pyramidis, cujus basis et altitudo inter se aequales sunt; dicitur alias serrattle, quasi sectum de pyramide; si quinque habeat latera, pentaedrum vocatur. Parallelipedum cnstat sex superficiebus planis quadratis, quarum quaelibet, inter se oppositae, sunt parallelae seu aequales, ut est trabs bene dedolata, aequalis crassitiei, sive oblonga sit, sive cubica ut loquuntur. Est vero cubus Figura sex quadratis aequalibus contenta, unde hexaedrum dicitur, quales sunt tesserae lusoriae sexlaterae (Geom.) et sexangulae. Octaedrum est Figura octo angulis aequalibus et aequilateris comprehensa; Dodecaedrum, compositum est ex duodecim pentagonis aequalium angulorum et laterum. Icosaedrum viginti constat triangulis aequalibus. Praeter haec sunt
[Gap desc: Greek word]
, quae Geom. dicuntur irregularta, seu inaequalium angulorum et laterum, ut est Figura sexangulae basis, pluribus
[Gap desc: Greek word]
seu lateribus inaequalibus distincta.

Inter corpora gibba, numeratur primo Sphaera, alio nomine Globus, cujus interior pars concava, exterior convexa est; diameter illius, est axis; hujus vero extremitates seu termini, dicuntur

poli; tum sequitur Conus, qui nihil est aliud quamrotunda pyramis, seu turbo inversus; inde Cylindrus, teres et oblongus. Est autem orbis giratus, globus rotundus, funis convolutus, spiralis; pepo ovatus, gemmae quaedam lenticulares, seu oblongae instar lenticulae, columnae cylindraceae, pomum orbiculatum, tribulus triquetrus, pirum et quodvis conicum, est turbinatum; quaedam pira sunt verticillata; asser et laterculus est quadrate oblongus, meta acuminata, cuneus et cuneolus superne acutior, inferius latior ad findendum, etc.

Ut aliae scientiae; sic Geometrae praecipue pricipia quaedam habent communia, quae ipsis axiomata et dignitates, Ciceroni effata et pronuntiata, appellantur; quibus positis et concessis, suas petitiones ac postulationes faciunt; et inde propositiones, problemata, erementa, dem onstrationes ac theoremata confirmant, quasique ad oculum et clarum Solem demonstrant. Celebris inter eos, contentio, est de quadratura circult, aliis eam asserentibus, et illud Archimedis
[Gap desc: Greek word]
exclamantibus: aliis, negantibus et pernegantibus, posse exactam dari porportionem curvi et recti, hoc est, inter peripheriam circuli et quadratum diametri. Insulsa est illa quadratura, mutantium ambitum circularem in lineam rectam, et hanc in quatuor aequales partes dividentium. Defiderius. Nos bona cum pace hisce litigantibus subtrahamur. Mercurialis. Modo ne alias in lites incidamus. Hic subnotes, E diametro opposita; valde dissentire.

Mors ultima linea rerum; pax solida, constans. In omnibus circulis; seu hominum congressibus. Cicero vocat iudicem [(printer); sic: indicem] circulantem; fastidiose capurt circumferentem. Non quadrat; non convenit. Quis homo quadratus, superius diximus. Nunc crassiore quaedam filo metiamur.

CAPUT LXI. Geodaesia, seu terrae partitio, ac divisio.

HAbet et haec nomen a dimensione terrae, (nam
[Gap desc: Greek word]
vel
[Gap desc: Greek word]
terra,
[Gap desc: Greek word]
, divido) in hoc a Geometria differens, quod haec expendat magnitudinis principia, affectiones et species citra respectum aut considerationem materiae; Geodaesia demonstret usum in materia subjecta; unde quibusdam Geometria Practica dictitur.

In genere mensurarum, celebratur virga, (quam dicunt mensoriam, et mensuram famosam) seu pertica, aut radius, aut linea partium, aut regula pantometrica; aut scala proportionum, continens pedes minutos et contractos; quae, quando in denos distribuitur pedes, decenspeda appellatur; scias vero, in numeris Geometricis notari etiam minuta; hinc si pertica aut virga decem v. g. pedibus distinguitur, vocantur Decem illae partes, Prima; haec dividuntur in Secunda; haec in Tertia; Tertia in Quarta; et haec in Quinta, etc. atque sic, in ejusmodi Decempeda, Secundum

erit pars centesima; signantur autem hoc modo: integra pertica notatur ciphra O. Prima, superne virgula una (,) Secunda duabus (") et sic deinceps. e. g. 2 4 3 0 5, exprimes ita: viginti quatuor integra, tria Prima, nulla Secunda, quinque Tertia; sed haec Arithmeticis relinquamus.

Per aliam virgam Arithmeticam, seu Stereometricam aut Canonicam doliorum v. g. capacitas mechanice ita deprehenditur. Mensuratur (vet. Lex.) vasis latitudo ad basin exteriorem; deinde ad medietatem (utamur hoc verbo, quod usurpare, Cicero negat ausum se fuisse) sub obturamento (orificium vocant;) denique aequata diametros circino capitur, et multiplicatur in altitudinem; ita si vasis altitudo sit decem partium, et diameter aequatus incidat in 7 partes; capacitas erit 70 partium. Desiderius. Haec cum in foro fierent vinario, vidi, nec intellexi.

Mercurialis. Vidisti etiam supellectilem (instrumenta) reliquam Geodaetis usurpatam? Desiderius. Qualem? Mercurialis. Abacum, seu asserem, aut mensam Geodaeticam; tum radium decussatum Geometricum, vulgo Jacobi baculum; Graecis chorobaten; praeterea Quadratum, gemino latere, umbrae scilicet rectae et versae in certas partes descriptum? Versa umbra incidit in latus Quadrati, lateri pinnacidiorum adversum: Recta, angulum cum latere faciens rectum. Et Quadrantem illum, (quartam circuli partem) qui, ob srequentem ipsius in Astronomicis

usum, solet Astronomicus appellari? et Astrolabtum rotundum, quatuor in margine quadrantibus distinctum? et dioptras, seu reguias, et pinnacidia Geom. seu pinnulas peitusas, illis infixas, per quas profpectantium linea Optica seu Fiduciae excurrit? Et quae sunt alia eo pertinentia? Desiderius. Vidi, et non vidi; qui, quem in usum quidlibet esset, haud magis assecutus sum, quam catellus contra tabulam pictam apiciens. Mercurialis. Distantiae per illa, longitudinum, latitudinum, altitudinum inveniuntur. Desiderius. Quonam modo? Mercurialis. Ex proportione trianguli minoris in instrumentum incidentis, ac comparatione trianguli majoris, quem in terra lineae radiosae efficiunt, rei visae distantia deprehenditur. Desiderius Haud satis capio, quae dicis. Mercurialis. Id alias te docebo pluribus, cum stare licebit aut sedere; Aunc gradiendum est nobis. Hoc tamen velim, ut inter eundum committas menti. Desiderius. Quid? Mercurialis. Geometrae explorant rectitudinem aut curvitatem lineae, vel amussi funiculi extensi; vel applicata inflexili regula, quae Canon ipsis, Mechanicis Lineale dicitur; rectitudinem anguli metiuntur norma seu gnomone, cujus figuram refert L majusculum Latinum, vel T Graecum; situm plani seu jacentis Horizontis, libella: erecti autem plani, perpendiculo; circuli exactionem, circino; vasis capacitatem, virga Stereometrica. Desiderius. Facilius haec percipio. Mercurialis De mensura haec porro accipe. Veteres Latini Orbem terrarum in Partes;

Partes in Provincias; Provincias in Regiones: has in Loca, Tractus et Territoria (vulgo Districtus:) Territoria in Agros; hos in Centurias; has in Jugera; haec in Climata; Climata in actus, perticas, passus, gradus, cubitos, pedes, palmos, uncias et digitos diviserunt.

Nos per varias mensuras transituri, a minoribus ad majores paullo pressius procedemus. Quatuor grana papaveris faciunt unum hordeaceum; hordeacea totidem, digitum latum seu transversum; digitus cum triente pollicem (seu unciam, partem duodecimam pedis;) sextans duos pollices; digiti quatuor seu quadrans palmum, hoc est, tres pollices; triens 4 pollices; quincunx 5. semissis 6. seu dimidium pedem, bes 8. dodrans 9. dextans 10. deunx 11. Palmi tres spithamam seu dodrantem, aut digitos duodenos, pollices novem; quod est spatium seu interstitium inter pollicem et indicem [(printer); sic: ] digitum distentos; id Graecis lichas dicitur; quatuor palmi seu pollices duodeni constituunt pedem; semipes est digitorum 8 seu pollicum 6. Sex palmi constituunt ulnam seu cubitum, (qui est a flexu brachii ad extremum digiti, quem indicem vocamus;) aut sesquipedem, sive digitos viginti quatuor, aut spithamas duas. Pes est sexta pars altitudinis corporis humani, natura bene compositi; cubitus est quarta pars, palmus vigesima quarta. Duo pedes cum semisse, seu dimidio, faciunt gradum seu gressum, hoc est, passum minorem; quinque pedes faciunt passum majorem, seu Geometricum, qui est idem cum oroya,

spatium scilicet, quod inter ambas manus extentas, et latitudinem pectoris interjicitur; decem pedes dant perticam seu decempedam; hodie communis pertica est pedum senum, quandoque etiam duodenum et sedenum; calamus efficit sex cubitos; funiculus incertae longitudinis mensura est. Ulna quibusdam idem, quod orgya, aliis est cubitum. Vulgo accipitur pro regula sive cubitali, qualis usitata Suevis: sive pro tripedali, qualis fere est Bavarica, ad quatuor communes accedens spithamas. Adjectiva mensuram significantia sunt: pollicaris v. g. latitudo, digitalis crassities, aut sescuncialis, vel trientalis, vel sesquipollex, etc. dodrantalis 9 pollicum. quadrantalis 4 digitorum seu trium pollicum, pedalis aut pedanea scrobs: aut semipedalis, sesquipedalis, sesquipedanea, septempedalis; quaternaria 4 pedum; bicubitalis, tricubitalis, etc.

Jam moejores mensurae ita se habent. Centum viginti quinque passus Geometrici, (seu quod idem, pedes circiter fexcenti) dant stadium, cui nomen est a statione; nam Hercules in curriculo Olympico, eo spatio confecto, et uno quidem spiritu, constiterat. Unum stadium habet sex plethra: unum plethrum centum pedes. Octo stadia seu mille passus (intellige minores) conficiunt milliare Italicum, seu stadium Hippicum, sive iter Sabbathi Judaici, seu milliare antiquum, Romanum; quorum milliarium singula lapide signabantur, sive cippo seu columna; unde ad primum, secundum, tertium, quartum

lapidem, hoc est, milliare Germanicum. Sedecim stadia, seu pedes mille quingenti, faciunt leucam, seu milliare Gallicum aut Belgicum: triginta duo stadia, seu passus quater mille, milliare Germanicum. Dolichus continet duodecim stadia; parasanga vel parasangis complectitur tringinta stadia; alias dicitur milliare Persicum, respondet fere milliario Germanico, quantum scilicet una hora confici potest equitando.

In agris vero centuria complectitur centum jugera; posteriore aetate apud Romanos extendebat se ad ducenta; jugerum (quod juncti boves una die perarare possunt) in longitudine pedes habet ducentos, quadraginta; in latitudine centum viginti; tot area est pedum vicies octies millenum, octingentorum. Actus quoquoversus quadratus, centum est et viginti pedum; Actus minimus pedes habet quatuor in latitudine, ducentos vicenos in longitudine; versus quadratus centenum est pedum: clima, spatium quoquoversum, sexaginta pedum; jugera herbidis tumulis disterminantur. Mensor agrorum dicitur etiam finitor et decempedator, castrorum metator, aquarum librator.

Desiderius. Enimvero non tam ambulatores quam cursores sumus, qui tantas et varias distantiarum et longinquitatum mensuras celeriter permetimur. Mercurialis. Quid einim hoc mirum? Hoc liberiore pede, quo liberiore aura provecti sumus; nunc contrahendus spiritus, et in profundas capacitates immigrandum.

In liquidis quidem mensuris minima apud Romanos (hos enim in hoc itinere Latino ob oculos habemus) fuit ligula seu cochlear, quorum quatuor faciunt cyathum; concha semicyathum; acetabulum, sive
[Gap desc: Greek word]
, sesquicyathum; quatuor cyathi quartarium, seu quartam partem sextarii, hoc est, octavam partem mensurae (ut vulgo loquuntur) Augustanae; quartarii duo seu sexcyathi explent heminam; heminae duae sextarium, (dimidiam mensuram Augustanam) sive cotylam aut cotylen, ponderantem viginti uncias aquae. Quincunx est poculum quinque cyathorum; triens quaternum; quadrans trium, nempe quarta pars sextarii. Seni sextarii faciunt congium, (unde bicongii et tricongii, qui uno ductu duos aut tres exhauriunt congios) seu cantharum congiarium. (Fuit etiam congiarium, munus Imperatorum, quo olim donabatur populus; sicut donativo milites.) Quatuor congii faciunt urnam, seu 12 mensuras nostrates, quantum scilicet vir ferre potest. Bavarica tamen urna longe major est, quae continet sexaginta et amplius mensuras vulgares, hoc est, centum viginti sextarios, seu congios viginti. Alicubi urna nostratem duplo, triplo, quadruplo excedit. Duae urnae (Romanae) constituunt amphoram, hoc est, sextarios octo et quadraginta, nostrates mensuras viginti quatuor, quantum duo commode bajulant; eadem (amphora) Romanis dicta est quadrantal, quod in omnem dimensionem pedem habeat; Graecis a geminis ansis appellata est. Eadem,

metreta, seu cadus est. Hydriae Galilaeae singulae capiebant metretas vel binas, hoc est, sextarios, seu scyphos satis magnos nonaginta sex; vel ternas, hoc est, sextarios, seu scyphos centum quaraginta quatuor. Viginti amphorae explent culleum vel culeum, quantum plaustro vehi potest, unde vehes vini dicitur.

Atque haec, quae de liquidis disseruimus, cum satis liqueant apud viros doctos; mira quanta dissensio est in aridis, ut adeo vestigia, a veteribus trita, videantur a posteritate vel extrita, vel non mediocriter confusa. Nam quis Hebraeas, Graecas, Romanas mensuras inter se componat? Quis tot aliarum nationum varias metiendi rationes et supputationes in concordiam redigat? cum in eadem provincia et regione non mensurae duntaxat, sed ipsa quoque discrepent earum nomina. Consilium est, ire non sensu nostro, sed periti viri cujusdam ductu, Cornelii inquam a Lapide, cujus eruditioni quis non assurgit?

Omnes imptimis mensurae, quae vasis continentur, aestimandae sunt secundum capacitatem, non metallorum, quae in se recipere possunt; sed vel liquidorum ejusdem ponderis, ut aquae, vini, aceti; vel aridorum ejusdem generis; quis enim nescit, frumentum ponderosius esse farina, et triticum hordeo? Sit ergo. Minima in aridis mensura est, ligula; tum cythus; tum acetabulum; deinde hemina, (quasi semisextarius seu cotyla;) cujus octava pars est, quod dixi, acetabulum: duodecima, cyathus.

Sextarius Romanus continet uncias viginti frumenti nostratis; choenix sextarios quatuor, seu modii partem quartam, amphorae duodecimam, eratque diurnus hominis cibus. Modius dictus est a Romanis, quasi modus, quo frumenta dispensabantur, estque tertia pars amphorae, continens sextarios sedecim, heminas triginta duas, libras frumenti viginti. Semodius est dimidia prs modii; modiolus pars quarta: semimodiolus octava; trimodium seu trimodia, ae, tres modii; hinc calix modalis. Amphora Romana (quam excessit Attia, parte tertia) continebat libras frumenti nostratis sexaginta (vini aut aquae octoginta, sextarios quadraginta octo;) duae amphorae faciebant medimnum, constantem modiis sex, seu libris frumenti centum viginti. Hebraeorum corus seu homer continebat modios Romanos triginta; medimnos Atticos quinque. Dimidia pars cori Hebraeis est Lethec, tantum onus, quantum vegetus adolescens asino potest imponere. Batus, ephi, metreta aequalia funt inter se, (respondent amphorae romanae, trium scilicet modiorum) quorum decima pars, gomor sive assarion, libras ponderat octo: Satum tertia pars est ephi, seu modius Romanus; cabus duodecima pars ephi, sati vero quarta. Log est sextarius Hebraeus, unciarum tredecim. Plura non addo; abeundum est. Desiderius. Sed quid de nostris medimnis, quos scaphas appellamus? Mercurialis. Nec modii sunt aequales, nec medimna; verba habes, mensuras illis adapta; nam quid morentur

nos illae, quod alicubi Germani nostri sesquimodium vocent lingua patria ein Star: Alibi modium, ein Saster: alibi modios quatuor, ein Malter sive Mut. Nos Latinorum vestigia legimus; et iter nostrum prosequimur; praestolatur adventum Statica. Desiderius. Nisi hoc addidisses, plura de mensuris exegissem. Mercurialis. Quis olim vocatus Bicongius? Desiderius. Ciceronis filius; qui duos congios uno impetu exhausit. Mercurialis. Expedite. Novellus quidam ob eandem causam tricongius dictus. Doctus indoctos multis parasangis praecurrit. Tuo te metire pede; non alios. Hinc ad pondera.

CAPUT LXII. Statica, sive ars ponder andi.

Appellationem trahit a ponderando, et librando, sive a ponderibus et libris. Librae partes sunt; primum, librile, seu scapus, aut jugum; (periphrastice, vectis transversus, in medio suspensus, aequali utrinque magnitudine et pondere, a cujus extremis binae pendent lances aequales;) deinde in centro librilis, axiculus; super quem fit libratio; tertio ansa; a qua scapus pendet; et ansae apertura seu agina; per hanc transit examen, lingula scilicet infixa scapo. Est autem duplex ratio librae, seu pensitationis, aut pensationis. Prior habet centrum in medio scapi; unde fit, ut aequilibria neutro inclinent: graviora vero praeponderent,

deorsumque vergant, leviora se attollant, tanto magis, quanto altera lanx magis praegravatur; sive id fiat in bilance majore, quam vocant trutinam; sive in minore et minima, qua pensiculantur numeri aurei, quam momentariam vel monetariam vocant libellam; illud vero, quod lanci sive trutinae appensum est, sacoma dicitur. Altera librae forma spectatur in statera, seu trutina Campana. quae habet centrum librationis, extra medium scapi seu vectis oblongi, cujus rei consequens est, ut radius seu bacillus protensior faciat inter librandum majores ascensiones, quam radius minor, ideoque sit idem commensus (commensio et proportio) ponderum inter se, quiarcuum.

Usus horum est talis. Libripens (librator, pensator, pensitator, ponderator) imponit rem librandam alteri lanci: alteram gravat ponderibus, donec videat aequilibrium, (seu aequipondium, aequamentum, libramentum) quod ostendit examen lancis, aginam aequans et in medio consistens, momento aequo. Aginator, quo pensiculatius examinat libram, hoc sordidius agit in mercibus, parvoque movetur lucello aut quaesticulo; liberalior adjicit superpondium. sive additamentum. In statera res libranda suspenditur ab unco, (qui in altero vectis extremo pendet; in altero appensum est pondusculum seu appendiculum, quod promovetur cum ponderis auctari,) per scapum dimensum incisuris, seu signatum et distinctum punctis, librarum partes et discrimina notantibus. Aequilibritas

in sublevatione scapi, non in depressione conficitur; contra, quam in libra accidit; quod propius contum admovetur, ponderat minus; quod longius a centro, ponderosius est.

His ita expeditis, antequam ad partes librae et varia nos pondera conferamus, sciendum est, quamlibet rerum mensuram per assem significari. Sumitur enim As, vel Assis, pro quovis integro; v. g. usurae, hereditatis, coeli, temporis, pedis Geometrici, jugeri, pecuniae, poculorum, etc. soletque dividi in partes duodecim, quas Latini dicunt uncias, Graeci
[Gap desc: Greek word]
. Nos, tametsi jam semel et iterum de his mentionem fecimus, hoc tamen loco, ex instituto de iis agemus.

Uncia appellatur ab uno; sextans quasi sexta pars assis, unciae duae; quadrans, quarta pars assis, unciae tres. Triens, tertia pars assis, unciae quatuor; quincunx, quinque unciae; semissis, semis seu dimidium assis, unciae sex. Septunx, unciae septem, bes seu bessis, (quasi bis triens) unciae octo: Dodrans, (dictus, quod ci ad assem desit quadrans) unciae decem. Deunx (quod una sit ex asse dempta uncia) undecim unciae; sescunx aut sexcuncia denotat unciam cum dimidia. Ab asse fit tressis( tres asses) quadrassis, (quatuor asses) quinquessis, sexussis, sextussis, octussis, nonussis, decussis, ceniussis.

Jam ad libram seu pondo veniendo, levissimum pondus, dans libellae momentum, est granune (quanquam gemmariis minutulum est pars 36

grani Romani;) quatuor grana faciunt siliquam (Graecis
[Gap desc: Greek word]
;) quinque vel sex grana dant scrupulum vel scripulum; tres scrupuli dant drachmam, quatuor drachmae, semunciam. seu dimidiam unciam (vuglo loitum;) octo dant unciam (vulgo quintulam;) sextula (sexta pars unciae) facit scrupulos quatuos, semisextula duo; sicilicus, (dictus a sicilire seu secare) quarta pars unciae; duella, pars tertia; serupulus vel scrupulum, vigesima quarta; obolus, quadragesima octava; semiorbolus, nonagesima sexta; siliqua. CXLIV. Unciae duodecim, faciunt libram; duae librae, dupondium; tres, tripondium; centum, centumpondium; vel pondus centenarium. Germanorum tonna diversi et ponderis et numeri est; nam mille v. g. haleces constituunt tonnam; quam etiam sciunt nonaginta sex mensurae mellis; eandem efficiunt centum millia florenorum. Sexagena, est orca, v. g. passervum marinorum sexagenum; quibusdam tonna continet libras 781. duodecim tonnae faciunt pondus onerarium navis majoris, cujus partes dicuntur pintae (Prompt. Germanico. Latin.)

At tu, errare si nolis, distingue libras; nam alia est mercatorum (quam Mercalem, et Publicam vocant) XVI unciarum, XXXII semunciarum; alia Pharmacopoeorum (quae dicitur Romana) XII unciarum; alia nummularia, scilicet monetariorum et aurificum, unciarum VIII, quam Germani marcam appellant, habentem drachmas 64; cum libra communis

habeat marcas 96. Libra Attica quatuor drachmis major fuit, quam Romana; libella vero et pro statera, et librali pondere, et pro asse accipitur, cujus dimidium est sembella. A libra sit selibra 1/2 lb. Adjectiva sunt libralis, bilibris, trilibris, quadrilibris, quinquelibris, etc. Desiderius. Graviores in re libraria dubitationes ponderibus tuis levasti; jam expeditior ambulo. Mercurialis. Ad nummos nempe properas. Tecum accipe haec. Ad libellam examinare rem; accurate. Justius trutina.

CAPUT LXIII. Res Monetaria, sive Nummaria.

HAec quoniam pro temporum et locorum variatione, si quidquam aliud, mutationi obnoxia est, tam accurate definiri non potest, ut ob omnibus aeque intelligatur et probetur; nos operam dabimus, ut quam fieri potest clarissime, et monetam antiquam explicemus, et ad nostram Imperialem accommodemus. In qua re prius, quam progrediamur longius, praemittendum est ex communi Eruditorum sententia, assem (sive libram, aut libellam, aut pondo aeris, aut aes, absolute, nam asses erant aerei; unde martial l. 1. Aera sed a cuncis ulteriora petis. At sestertii fuere argentei.) Strictius supputando, non valere omnino crucigerum nostratem; cum in se contineat quatuor quadrantes; quorum decem efficiunt duos asses,

et dimidium, seu semissem; qui constituunt sestertium, seu assem sesquitertium, nummulum scilicet, qui duos crucigeros nostrates aequat, quos et cruciatos et cruciarios vocamus; signum sestertii est IIS vel HS. duae priores lineolae significant geminos asses, seu semissem; quae res in causa est, cur in computatione partium assis pecuniarii nonnihil varietur; sed tu minutias has ne moreris, valoremque monetarium seu nummarium non scrupulose concipe.

Atque a minimis inchoando, nummulos illos, quorum sedecim faciunt sestertium, voca aereolos (vulgo obolos;) at illos, qui olim erant scutellati, seu repandi, aut concavi, octulas appelles licet, nam octo explent sestertium; quos eosdem quadrantes quoque, aut teruncios (a tribus unciis) dixeris, quippe quartam assis partem; cujus tertiam trientes nomina, non nisi per nummulos monetae nigrae, quorum septem conficiunt sestertium, nostrate more exputandos; semissi hodie, nomen binarii est inditum. Hinc perge ad assem intergrum seu crucigerum, horum nummulorum duo (rotundius putando) faciunt sesteritum; terni, tressem, (quem quidam duodenarium a nummulis XII. aut etiam solidum nominant, vulgo grossum;) quadrassis (vel quinquessis loquendo strictius) victoriatum valet, Germanis bacium seu bacum; duo victoriati, seu quatuor sestertii, efficiunt denarium, seu drachmam; cui computatores, denos assignant asses, crucigeros nostrates octonos. Hinc

gradum promove ad didrachmum, nobis sestertios octo, cruciferos sedecim; cujus insigne apud Athenienses erat bos, hinc bovem in lingua gestat, qui pecunia corruptus silet. Tetrachmum dat quatuor drachmas, sive siclum Hebraeum, aut staterem aut absolute argenteum, intellige, nummum.

Et quia inter sestertios ambulamus; cave, ne incidas in foveam, multorum casu infamem; quam ut evites, sic progredere, et cogita, sestertios et sestertia esse longe diversa; nam singula sestertia millenis nummis sestertiis (gen. masc.) aestimantur, adeo, ut decem sestertia sint decem millia sesteritorum, aut sestertium, seu decies mille sestertii, qui intelliguntur, quando vel numeratio per adverbia effertur; v. g. decies nummum vel decies sestertium [(printer); sic: sestertum] , seu decies HS. vel si nominibus numeralibus adjungatur littera M; aut integre scribatur; v. g. millia viginti HS. ubi intelliges, esse vicies sestertios; at decies HS. expones decies centena millia sestertiorum; ita vicies millies [(printer); sic: vicies] HS effer, vicies centena millia; et sic deinceps, cum per adverbia fit numeratio. Observes et hoc, sestertium neutrius gen. in numero singulari haud facile reperiri; item, Romanos per adverbia loqui slitos, cum numerus supra mille sestertia, hoc est, millies millenos sestertios excurrit. Desiderius. Magnam mihi his in tenebris lucem affundis. Mercurialis. Clarius te illustr avero, si ad facem respexeris. Desiderius. Adverto oculos. Mercurialis. Non negligenter; ac memento,

me tibi per Philippeos seu Philippicos locuturum, eo quidem pretio, quod patrum nostrorum memoria viguit, octoginta scilicet crucigerorum seu quadraginta sestertiorum, (postea Philippici illi, seu, si mavis, Fernandici, aut thaleri Imperiales, ascenderunt ad quadraginta quinque sestertios;) per florenos autem, (quibusdam aureoli dicuntur) quos vocamus Rhenanos, cruciferos admodum sexaginta seu triginta sestertios [(printer); sic: sestertias] putamus. Faciunt igitur (ut ad tabulam te doceam:)

Philipp.

Floreni.

Crucig.

100 sestertii - - -

21/2

300 HS - - -

11/2

10

600 HS - - -

15

20

1000 HS - -

25

33

20

10000 HS, seu x sestertia - - -

250

333

20

20000 HS, seu x x sestertia - - -

500

666

40

30000 HS, seu xxx sestertia - - -

750

1000

40000 HS, seu XL sestertia - - -

1000

1333

20

100000 HS, ceu centum sestertia

2500

3333

20

2000000 HS, seu cc sestertia - -

5000

6666

40

1000000, seu millies milleni HS, id est, M sestertia - - - -

25000

33333

20

Jam per adverbia hoc modo:

Philipp.

Floren.

Cruc.

Decies HS, seu decies centena millia HS - - -

25000

33333

20

Vicies HS - - -

50000

66666

40

Tricies HS - -

75000

100000 -

Quadragies HS -

100000

133333

20

Quinquagies HS

125000

166666

40

Sexagies HS - -

150000

200000 -

Centies HS - -

250000

333333

20

Millies HS - - -

2500000

3333333

20

Sexcenties HS -

1500000

2000000

Haec de sestertiorum computatione; circa talenta jubeo te minus sollicitum esse, quorum tibi valorem consigno paucis. Hebracium talentum duplo majus est Attico; Talentum Attiticum duplex est: Majus, quod libras seu minas, aut mnas, aut libras Romanas pendit octoginta. Valet mna, seu libra Rom. Philippicos decem, sive HS 400. aut denarios seu drachmas 100. uncia drachmas, ut diximus, octo. Talentum Atticum Minus, libras Rom., seu minas continet sexaginta, drachmas sexcentas; et hoc maxime celbratur ab Historicis; de illo priori pauci meminerunt; Euboicum quadringentis aequivalebat Philippeis. Jam si secundum exactam computationem talentum, Minus (sunt qui talentum Majus unquam extitisse negent) facit Philippicos sexcentos, florenos octingentos,

Philip.

Floren.

igitur 5 talenta pendent - - -

3000

4000.

10 talenta - - - - -

6000

8000.

100 talenta - - - - -

60000

80000.

1000 talenta - - - - -

600000

800000

Ab hisce facile ad majorem summam progressionem facies.

Desiderius. Luculenter me illustrasti. Mercur alu. Videre te putas antiqua et remota? quid si caecutias ad praesentia? Desiderius. Quid ita? Mercurialis. Non moneta tantum, sed prisca quoque fides immutata est oppido. Non pretia magis incerta sunt, quam pondera, et, quod queruntur nummularii, metalli probitas. Desiderius. id quidem per me licet, qui si veteris Romae nummarium valorem cum Germanico nostro componere queam, nihil est, quod laborem de peregrinis. Mercurialis. Pari pacto, dum nationes aliae de nostrate nummo nihil laborant, fit, ut nec ipsos intelligamus de moneta loquentes, nec ipsi nos. Desiderius. Pecuniarias cur nationes non explicant per sestertios, ut ubique intelligi queant? Mercurialis. Cur? Quia, gentis humanae vitio, suae quisque patriae Solem putat calentiorem quam alienae. Ita Galli per libras et solidos Turonenses, perque florenos et coronatos Francicos supputant omnia; Belgae per stuferos suos et florenos Brabanticos; Poloni per Polonicos; Itali per quadrinos, baiocos, Julios, testones, scutatos; Hispani per regales et duplones; Angli per sterlinos et rosatos; Ungari per suos Ungaricos, etc. unde non magis implicantur

historiae, quam rerum pretia, ad forum Civile et Sacrum attinentia. Desiderius. Recte monuisit; caecutiens mihi de visu plaudebam. Mercurialis. Adverte lumina; vel in tenebris videbis. Baiocus italis valet quadrinos quatuor, seu cruciferum nostratem unum. Stuferus Belgicus, solidus Turonensis, sterlinus Anglicus, (Latine sturnus, qui signum est regni et nummi) singuli aequivalent sestertio, viginti sestertii seu solidi Turonenses constituunt libram Turonensem. Julius Italicus et regalis Hispanicus aequiparantur drachmae seu denario, id est, quatuor sestertiis. Testonem (ita nominant) faciunt tres Julii. Polonicus florenus quindecim sestertiis aestimatur; Brabanticus sedecim seu siclo, ut diximus, hebraeo (intellige argenteo.) Florenus Gallicus seu Francus habet in Gallia 18 aut 20 sestertiorum pretium: minus in Lotharingia. Libra Turonensis, ut paullo ante diximus, ad medium Philippicum ascendit; coronatus Francicus et scutatus Italicus sunt idem, seque hodie fere ad duos florenos extendunt, minus denario. Libra sterlinorum (quam Angli per minores et majores nummos computant) quinque aut amplius Philippicos continet.

Desiderius. Ex talpa me lyncem reddidisti. Mercurialis. ne quid praepropere. Namque turbari potes, si audieris, Julios hodie et regales contra quinos sestertios aestimari; est enim pecuniae valor in ascensu, ut Sol post solstitium hiemale; nulla non dies aliquid addit. Ita ad Philippicos, quinque accesserunt sestertii: ad

scutatos, quindecim; (olim enim cum Philippeo consentiebant) ad coronatos, viceni; (qui et ipsi quondam Philippico respondebant) Imperialis nummus, vulgo talerus, quadraginta quinque sestertiis hodie aestimatur; hunc superat parte quarta nummus, quem, cum addito, aureum florenum vocamus; numisma Genuense ad duos florenos Rhenanos adjicit sestertios senos; Hungarus seu Ungaricus (nummus) tres illorum comprehendit. Pistoletus (ut loquumtur) Gallicus et Duplo Hispanicus, supra florenos Rhenanos quatuor, includit sestertios quindecim. Nummus Anglicus Rosatus (a rosa impressa dictus, sex florenos Rhenanos valet. Desiderius. Ire nunc licet longius; nihil etenim restat, quod super his interrogem amplius. Mercurialis. At mihi supersunt, quae dicam. Drachma ad veteres sex habebat obolos; nobis octo crucigeros; semidrachma tres, unde trioboli et triobolaris homo. Centussis dat centum asses, seu aera, seu quadraginta sestertios, aut absolute nummos, sive Philippicum. Centum quadrantes valent viginti quinque assibus, (quatuor enim quadrantes aut teruntii uno aestimantur asse) hoc est, decem sestertiis; qui olim, a Magnatibus et Patronis Romanis, suis dabantur asseclis, salutatoribus, et clientibus in quotidianam sportulam. Desiderius. Absolvisti? Mercurialis. necdum. Aureus Romanus viginti quinque aestimabatur denariis (id est, florenis nostratibus tribus, et sestertiis denis;) unde Bilbilitanus Poeta cupit mori, sed non ante,

Quam vitae tribus aureis peractis.

hoc est, annis septuaginta quinque; tot enim denarii in tribus continentur aureis. Solidus apud eosdem per omnia cum aureo convenit; totidem enim sestertios, hoc est, centum: denarios vero seu drachmas continet quinque supra viginti. Idem, stater est aureut. Desiderius. An tandem nummorum est satis? mercurialis. Argenteorum. Nam dic [(printer); sic: ideo] , quid concipis animo, dum audis nominari aureos, vel absolute, vel cum adjecto; e. g. sicli, talenti, millionis auri: Desiderius. Non habeo, quod respondeam. Mercurialis. At ego habeo. Nummus dicitur aureus vel a materia, quod scilicet ex auro conflatus sit; vel ab aestimatione valoris ac pretii, quod cum auro comparatur. Si ex materia, tum vel est aequalis ponderis cum argenteo; vel inaequalis; si aequalis: pretium utique inaequale aequali inest ponderi; est enim auri valor decuplus, aut duodecuplus ad argentum; si ex comparatione; tum aequale pretium, ex longe inaequali ducendum est pondere. Jam, quia siclus, e. g. olim erat aereus, argenteus, aureus; scito, siclum aureum valere quatuor Philippicos seu florenos duodecim Brabanticos; cum siclus argenteus unum tantum Brabantiae florenum pendat. Idem de drachma, idem de auri talento cogita; nam (exemplis te ducam) talentum argenti hebraeum tria millia continebat siclorum, hoc est, mille ducentos Philippeos, seu coronatos Francicos (antiquiore, ut supra memini, valore;)

aureum vero Hebraeorum talentum, duodecim complectitur Philippeorum millia. Satin' clare? Desiderius. Nisi captus sum oculis. Mercurialis. Sed age; si centum ego tibi promittam aureos, quantum a me speras pecuniae? Desiderius. Vereris aevi, an nostri? mercurialis Nostri; de prisco supra memini. Desiderius. Germanicos, an italicos? Mercurialis. Germanicos. Desiderius. Ajo, centum abs te mihi promissos esse florenos Rhenanos; nam videris, per aureos, intellexisse aureolos; juxta catachresin vernaculae, aurum pro argento nominantis. Sin' Italicos; dico, totidem scutatos nummos in promissum venisse, quorum singuli hodie (ut innui) valent decem Juliis, seu floreno nostrate, et viginti quinque sestertiis; vulgo coronatum argenteum vocamus. Quod si Hungaricos pollicitus es, tum ducentos Imperiales (taleros sive Fernandicos) abs te exspecto. Mercurialis. Recte. Quid si tonnam auri pollicitatus sim tibi? Quid si millionem auri? Desiderius. Si tonnam, seu centum auri millia; possem vel decuplum, hoc est, decies centena mihi sperare florenorum millia; vel centies mille nummos Hungaricos; vel denique centies mille florenos Romanos. Idem de millione, cum proportione, assero. Quid dares horum? Mercurialis. Quod videretur Judici. Lis pendeat interea. Desiderius. Per me quidem licer, vel ad centum annos ut olim apud Areopagitas. Mercurialis. Longins etiam seculo. Restat, ut aliquid hisce addam, quod, nescio, an omnes

credituri sint; mihi dudum fidem fecit auctoritas virorum omni exceptione majorum. Desiderius. Edisere, ut et ego assentiar. mercurialis. Siclus Hebraeus (juvat de hoc mentionem propter reverentiam Sacrae Paginae repetere) idem omnino erat, sive communis; sive, ut Divina loquitur Scriptura, juxta pondus Sanctuarii; adeoque nec alter major, nec alter minor, sed unus et idem; dictus est Sanctuarii, quod servaretur inibi justisimi siclus ponderis, ad quem appendi possent et examinari reliqui, ne fraudi (puta decurtationi aut diminutioni) pateret locus. Sic apud Romanos publica pedis et amphorae mensura servabatur in Capitolio. Testem, quem supra, laudo Cornelium a Lapide. Desiderius. Magnum hujus apud me quoque pondus est. mercurialis. Hoc quoque ex eodem; Josephum olim a fratribus venditum viginti argenteis, seu scilis, hoc est, viginti florenis Brabanticis, seu octo Philippicis; Christum vero triginta argenteis, sive siclis, hoc est, duodecim Philippeis, seu florenis nostratibus sedecim; Salianus paullo liberalius per suos Francos pretium Christi venditi computat, et ad coronatos seu Philippicos octodecim, et quinos insuper sestertios extendit; florenos nostrates viginti quatuor. Excurrendi hic locus esset, nisi fatigatum te cernerem, et ab hujus consilio peregrinationis abluderet, in rerum memorabilium et mirabilium, sacrae profanaequiue historiae pretia; nunc satis erit adjecisse; quod dicantur nummularii (mensarii, trapezitae, argentarii) aurum et argentum exercere,

collyboque mutare; aeruscatores pecuniam fallaciis colligere; foeneratores dare ad foenus seu usuram, sive locare foenori ac foenerari, unde pecunia foenebris et usuraria; pro foenore quandoque redit foenusculum. Olim rudis massa aeris (quod raudusculum appellabant, quasi rudusculum) appendebatur, et dependebatur ad pondus certum, loco pretii et pecuniae; unde verbum, pendere nummos. Praefecti [(printer); sic: Profecti] monetarii curant, ut pecunia sit proba, non aerosa, non adulterina, non arrosa, accisa, quod fit a nummorum adulteratoribus. Satis pavisti oculos aurei argentique fulgore? Desiderius. Plus satis. Mercurialis. Retorqueamus eos ad ipsam videndi artem. Desiderius. Haeret mihi scrupulus, non in calceis; sed in pondo nummariis. Merturialis. Qualis? Desiderius. Livius decade prima, nescio, quo libro, narrat, Romanos, capta urbe, se a Gallis redemisse mille pondo auri. Quaenam haec summa? Mercurialis. Juxta aestimationem Georgii Agricolae, rem metallicam accuratissime persequentis, libra Romana, seu pondo argenti puri, valuit denarios 84, seu aureos Ungaricos octo et paullo amplius; adeoque libra, nostrate moneta, extendebat se ad 24 florenos Rhenanos; milleque librae seu pondo cum minutiis residuis implebant 15000 fl. quae quia fuerunt aurei, debent augeri decuplo aut duodecuplo, facientque secundum jani Gruteri calculum 112000 coronatos. Meminit idem Livius bigatorum et quadrigatorum, (nummorum a nota bigae et

quadrigae, impresa dictorum) qui respondent fere denario Romano. Aes apud eundem, aliosque Scriptores, non raro pro omni genere aureorum, argenteorum. aereorum nummorum accipitur. Aes grave illis dicitur, quo haud numerato, sed appenso, debita exolvi solebant. Antiquitus ex aurea materia fuerat aureus Romanus seu solidus, de quo ante. Daricus quoque duas drachmas Atticas aureas pendens, seu viginti argenteas, quae quid valeant, audiisti. Et Philippicus seu Philippeus Macedonicus, qui Grutero libripende, tribus Gallicis coronatis aequivalet. Argentei erant, drach ma, semidrachma, didrachmum, tetradrachmum. De quibus actum. Cistophorus, Asciatica pecunia, fere dimidius denarius. Obolus, uti intellexisti, sexta drachmae pars; drobolus, duo eboli; apud priscos Romanos sti pendium diurmum gregarii militis, qui denos nummulos nostrates argenteos vix superabant; certe ad tres cruciatos non ascendunt. Menstruum (ut hoc obiter) erant deanrii Romanii deni. De quibus supra. Apud Romanos ex argento erant conflati Denarius, Quinarius seu Victoriatus, a signo victoriae nuncupatus; sestertius seu libella; sembella, (denarii pars vicesima) teruntius. Ex aere dipondius, seu duplondius, duos asses appendens; as, semissis, triens, quadrans, sextula. An exemi scrupulum e lance monetaria? Desiderius. Nihil restat, quod vel addi cupiam, vel demi. Mercuialis. Scis, quid sint flavissae? Desiderius. Hactenus putavi esse apes, a flavo colore sic

dictas. Mercurialis. O lepidum nomenclatorem! Flavissae apud veteres Latinos habent nomen a flando, suntque flata signataque pecunia in thesauris reposita, non rude aes, argentumve. Desiacrius. Quam multa nescio? Hoc scio, (ut pensum Proverbii solvam) me in aere esse tuo, nec inde liberandum. Mercuralis. Bonum nomen, quod patiar apud me inveterascere. Exactionem memorati pensi utrinque remittimus, cum haec sermonis sive diverticula, sive vehicula viae, quae restat, fallendae aut mitigandae, non sint necessaria. Quod si ultro lepus aliquis, aut lepos, nobis intercurrat, pauculis eum verbis transmittemus, ne rebus in seriis, et insita dignitate eruditam voluptatem praestantibus, videamur verborum papiliones venari. Desiderius. Hoc tuae perspicaciae est. Mercuralis. Erit et tuae, ubi visum tibi Scientia, ad quam nos admovemus, acuerit.

CAPUT LXIV. Optica.

OPtice nominatur ab
[Gap desc: Greek word]
, video; et est Scientia, qua recte dijudicatur visibile, (Plin.) ejusque veritas a fallacia discernitur; cujus rei tota consistit ratio in visu, seu sensu videndi; et visione, seu actu cernendi, luce colore, et umbra; eorumque figuratione. et varia radiorum super diversas figuras projectione; dum explicat, quid caussae, quod recta

curvis, curva rectis, quadrata rotundis, solida planis, tumida depressis, convexa cavis, directa fexis, integra et continua fractis, ficta et falsa colorum, veris assimilentur.

Est autem visio, receptio speciei seu simulacri aspectabilis in oculum, quod fit per radium vel Simplicem, seu Rectum; vel Reflexum; vel Refractum; aut Mixtum, ex recto et obliquo. Lux est splendor seu fulgor, qui corpori lucido seu luminoso inhaeret; Lumen est, quod ab eo, tanquam imago lucis, producitur et diffunditur, redditque illuminatum id, in quod incidit. Color est qualitas orta, ex perspicui cum opaco commixtione. Quatuor primarii colores videntur in Elementis; albus in sicco, cujus subjectum est terra; viridis in humido crasso, cujus matrix est aqua; coeruleus in humido tenui, qui sit in aere; flavus in calido, qui sequitur ignem condensatum; perspicuum (pellucidum seu diaphanum) est, quod lumini colorique transitum permittit; contra, opacum. Est autem Radius, (quem Visorium vocant) linea lucida vel colorata, e centro rei visae in videntem oculum protensa; Radiatio, multorum est radiorum collectio. Medium (quod oportet esse tralucens, ut est aether, ignis, aer, aqua, vitrum, crystallum, succinum) dicitur id, per quod radii transeunt; qui, antequam ab objecto ad oculum pertingant, vel ex uno medio incidunt in aliud, diversae densitatis; et tunc refringi dicuntur, ac Refracti. Sic videmus baculum rectum, in undis apparere curvum; quod

fit propter refractionem radiorum, per aerem et aquam penetrantium. Vel illabitur a corpore diaphano (tralucente) in opacum et politum; et ab eodem repercussus ac reverberatus, redit et resilit in idem corpus pelluciudm; ut cernitur in speculis, unde radius hic Catoptricus appellatur, a
[Gap desc: Greek word]
, speculo; secus contingit in Refracto, qui facto angulo, in eo, ubi inciderat, puncto; ab ea, qua ingressus erat via ad alterutram, dextram aut sinistram partem deflectit, et velut in poplitis flexuram coit, vocaturque Dioptricus; vel denique radius uno eodemque fluxu per medium, seu intervallum, aequabile ad ipsum oculum defertur, et Directus ideo dicitur, quia sine ullo angulo per lineam brevissimam ab objecto ad oculum exporrigitur, ita, ut in medio nec intercipiatur, nec flectatur, aut frangatur; qualis est, quem Sol per liberum et uniformem aerem jaculatur; hic Opticis vocatur radius Incidentiae, quia ad angulos aequales incidit in aciem, quippe perpendicularis; secus radius Obliquus, qui facit angulos inaequales, unde obliquationis dicitur. Angulum quoque Incidentiae nominant Optici, qui in punctum refractionis aut reflexionis incidit. Figura visionis est conus sive pyramis, cujus apex in pupilla, basis in re visa.

Ut autem aliquid possit aspectui subjici, requiritur conveniens magnitudo rei aspectabilis, ejusque mora ante oculos; situs item, et distantia; rectaque sensus dispositio; quae nisi adsunt, contingunt fallaciae et hallucinationes visus

non tantum in reflexionibus et refractionibus, sed etiam in directa radiatione; hinc fit, ut res subaqua major appareat, quam suo loco; ut tanto cernatur minor, quanto est remotior; ut linea curva eminus videatur recta; ut columnae parallelae in longum procedentes putentur coire in angustias; ut figurae in alto supra verticem videantur extentae, cum sint contractae, etc.

Objectas visiis communiter numerantur, lucidum, coloratum, remotum, magnum, situm, figuratum, continuum, divisum, numerabile, mobile, quietum, asperum, laeve, transparens, spissum sive densum, opacum, umbrosum, obscurum seu tenebricosum, pulchrum, deforme, simile, diversum. Et quia lux primario transmittit imagines ad oculos, inter ceteras laudes, has habet, quod commonstret rerum distinctionem ac varietatem; quod ex coelestibus corporibus in inferiora beneficum influxum deducat; quod se incredibili celeritate in totam sphaeram suam explicet: quod vigorem animantium corporis addat, etc. Cui opponitur umbra. quae projicitur in partem luci adversam, retinet figuram sui opaci, eamque sequitur; est sub ortum et occasum Solis longissima; meridie brevissima; (secus tempore hiemali) in oppido Syene (ut hoc obiter) die solstitii medio, omnino est nulla, id quod deprehensum in puteo undique illuminato; unde Aenigma Virgilianum; Dic, quibus in terris etc. Docet magnitudinem Solis et Lunae, monstrat teram esse sphaericam, esse punctum; distinguit locorum intervalla et

universi incolas; quibus et nomina dedit, ut Amphisen, Heterosait, Periscii vocentur, de quibus cap. 65. affignat terrae zonas, climata, et parallelos incolas.

Partes Opticae (quam vulgo Perspectivam appellant) sunttres. Ipsa Optica(nomen partis obtinens et generis) versatur circa Raios Rectos; Catoptrica circa Reflexos: (vulgo Specularia;) Dioptrica circa Refractos. Quibus accedit Gnomonica, quae docet conficere Horologia Solaria seu Sciotherica; Et Scenographice, explicans picturae requisita, et fundamenta, secundum figurationem lucis et umbrae.

Ex Optices intelligentia queunt imagines efformari, quae, uno spectatae loco, consormes sunt, prototypo suo; ex alio, difformes maxie. Illa, quae concipi debent remotiora ab oculis, stringuntur magis a pictoribus; qui et altiora deorsum, etc. depressiora sursum ducunt; in speculis planis objecta, quo magis distant a speculo, hoc magis retro speculum videntur abducta, in iisdem dextra apparent sinistra, ac contra: quae si sternantur in plano, repraesentant altitudines inversas. In speculis polygonis res multiplicatur: in convexis contrahitur et apparet minor: in concavis amliatur; in his excepti solares radii excitare possunt ignem, praesertim, si cavitas sit sectio coni parabolica, seu conice oblonga. In ebriis propter spiritus crassiores et perturbatiores fluctuat axis pyramidis Opticae, ideoque geminis consurgit mensa lucernis. Stellae videntur scintillare,

dum exhalationes et vapores per inseriorem aeris regionem sparsi, sive sursum, circulariteragitantur.

Sciothericorum duo maxime vulgaria funt genera; alterum vocant Horiz ontale seu Verticale, quod solo impositum (ut in hortis quibusdam fieri amat) per stilum erectum horas diei ostendit, jacitque umbram rectam. Alterum est sixum (vulgo murale) cjus gnomen si ad angulos rectos parieti inseratur, projicit umbram versam. Viatortum seu nobile dicitur, quod exprimitur cylindris, annulis, quadrantibus, etc. Debet vero stilus seu index ferreus respicere vel Austrum vel Boream; si facit id oblique, declinare dicitur.

Desideritas. Pol! haec Optica tua dissertatiuncula confessionem mihi exprimit, apertis adhuc oculis parum me perspexisse. Ex talpa in lyncem transiisse videor. Mercurialis. Habeo, quod gratuler mihi tibique. Adjungo paca de iride, seu arcu coelesti, in quo admirabilis reflexionis et refractionis mistura est; de quo Poeta:

Mille trahit varios adverso Sole colores.

Apparet enim in eo aliquid flammei, aliquid lutei seu flavi, atque coerulei, punicei, herbacei, viridis, purpurei, crocei, mira naturae varietate, quam pingunt solares radii nubi roridae et opacae immissi, indeque, repulsa acie, in Solem repercussi. Ex ejus coloribus praecipui sunt, puniceus, viridis, purpureus. Primus efficitur per radium lucis cum exigua opacitate

conjunctum, alter cum mediocri; tertius cum majore. Iris in conspectum nostrum haud potest cadere, nisi simus inter nubem, ex qua splendet, et Solem constituti. Plura si cupis de hoc versicolore naturae miraculo scire, illos adi, qui inter hujusmodi coeli spectra oculis suspensi inambulant; nos tutius in terra incedimus: quare ad eam nos convertimus.

CAPUT LXV. Geographia.

ESt terrae universae, quatenus nobis cognita, descriptio; differt a Cosmographia, quod haec mundum etians aetherium comprehendat. Chorographia vero regionem seu insigniorem aliquam terrae portionem in pictura exhibet; Topographia seu Topothesis minutius locum aliquem explicat. Partimur autem terram, vel eam dimetiendo in longum aut latum; vel disterminando in plagas habitabiles et inhabitabites; vel consignando historice, quid memoria dignum hic, illic obveniat, idque partim per globum terrestrem, partim per tabulas geographicas: partim per enarrationes rerum memorabilium.

Tota igitur Geographia continetur circumscriptione globi terreni, in quo, praeter ambitum, diametrum, aream seu superficiem, soliditatem sive crassitiem, observandi circuli nominatiores, zonae, climata, plagae, habitatores,

tabulae (vulgo mappe) geographicae, et hydrographicae, maria, freta, lacus sive stagna, fluvii, insulae, peninsulae, isthmi, promontoria, regiones praecipuae, urbes, montes, silvae, etc. De quibus omnibus praeter ea, de quibus alibi actum, sparsim te quaedam docebo; tu modo videas, ut alacriter mecum spatia tam vasta perambules, et quidem, utperegrinus, immorando nuspiam. Desiderius. Obsequentem me habes.

Mercurialis. Terram esse globosam, patet; quia ab Oriente in Occidentem undique versum, ambitur sideribus, et circumnavigatur maribus; transversim vero euntibus, poli mundi elevantur et deprimuntur; unde et terreni globi magnitudo pernoscitur; nempe, quia tendenti ab Austro in Boream (aut retro) singulis quindecim milliaribus Germanicis, attolitur Arcticus polus, et devergit Antarcticus gradu uno, evincitur totum terrae ambitum (qui est graduum 360.) habere in circuitu milliaria 5400; diametrum vero 1718. semidiam etrum, a superficie scilicet terrae ad centrum, 860. De hoc centro terrae, seu cavitate, quam tartarum, orcum, vulgo infernum appellamus, mire loquuntur Viri docti plurimi cum Cornelio a Lapide; extendunt illum carcerem ad quinquaginta aut sexaginta milliaria Germ. putantque sufficere ad damnatos includendos, etsi decem millibus annorum perduraret mundus; et singulis annis centum milliones eo deturbarentur, dareturque cuilibet reprobo spatium cubicum decem

pedum. Desiderius. O antrum horrendum! Stant comae: vox faucibus haeret. Mercurialis. Nos ita vivemus, ut ne moriamur aeternum.

Porro distantiarum dimensiones ut intelligas,

ne rudis sis illorum, quos dixi, in globo terrestri circulorum; in quo axes seu vertices aut cardines appellantur poli, circa quos mundi machina circumvolvitur; quorum alter Arcticus, id est, Ursinus ab Ursa vicino sidere dicitur; alter Antarcticus, quia Arctico e diametro oppositus. Antarcticus (qui et Australis, et Austrinus et Meridionalis) in nostro hemisphaerio seu globo dimidio haud conspicitur, sed sub Horizonte latet.

Majores circuli idem cum globo obtinent centrum, ipsumque secant in duas partes aequales. Sunt autem, Aequinoctionalis sive Aequator, Zodiacus, Horizon, Meridianus. Minores dicuntur, qui diversum habent centrum a globi centro, eumque dividunt in duas partes inaequales; suntque Tropici duo, totidemque Polares. Rursus ex universis circulis, quinque dicuntur. Recti sive Paralleli, id est, aequaliter inter se distantes, quia eosdem cum Universo polos habent; et aequo in latitudinem spatio a se disjunguntur, suntque Aequator, Tropici, Polares. Majores distinguunturin Fixos et Mobiles; Fixi sive immutabiles sunt Aequator et Zodiacus; Mobiles, pro varia regionum aclocorum mutatione, sunt Horizon et Meridianus.

Horizon Latine Terminator, Finitor, et Finiens conspectam seu conspicuam mundi partem

a non conspicua seu aspecta dirimit, terramque in duo hemisphaeria seu globos dimidiatos dissecat, et in margine exhibet triginta duos ventos, ac proinde totidem plagas. Rectus Aequatorem ad angulos rectos intersecat; obliquus ad obliquos. Is, quem sensu percipimus, oculo nostro terminatur, quo usque ferri potest conspectus, id est, ad milliaria Germ. fere quinque. Ejus alter polus, Vertici nostro perpendiculariter incumbens, Arabice dicitur Zenith; alter ei oppositus, antipodum cervicibus imminens, vocatur Nadir.

Aequator globum in duas partes aequales, Septentrionalem et Meridionalem, diducit, aequali spatio ab utroque mundi polo recedens; quem cum Sol attingit, aequale toto orbe diei ac noctis efficit spatium; unde et ei nomen quaesitum. Ab hoc numeratur latitudo locorum, quae est distantia a medio terrae versus Septentrionem vel Meridiem, eademque est cum elevatione poli: Zodiacus ostendit, sub quo signo coelesti locus quilibet sit positus. Meridianus supra Verticem cujuslibet hominis fictitie ductus indicat longitudinem loci ab Ortu in Occasum, ita, ut si tantillum Orientem versus aut Occidentem progrediaris, alius continuo sit Meridianus. Tropici et Polares globum terrestrem in quinque zonas distinguunt.

Itaque latitudo terrae aestimatur ab Aequatore polos versus utrinque per 90 gradus; Longitudo ab Occasu in Ortum per integrum circuitum graduum 360.initio sumpto a Meridiano,

quem constituunt ad fines Europae in Insulis Canariis. Philosophi a polo ad polum mensurant longitudinem, ab Oriente vero et Oceidente latitudinem.

Ex latitudine terrae prodeunt quinque Zonae; Media, interjacens circulis Tropicis, vocatur Torrida; extremae duae, intra polares circulos comprehensae, sunt frigidae, totidemque Temperatae inter has Frigidas et illam Torridam alterutrinque sitae.

In aestuosa Zona propter perpetuam Solis, supra verticem hominum in ambulantis, viam vehementissimi sunt ardores, continuumque aequinoctium, ideoque Veteribus inhabitabilis putabatur. Econtrario in gelsdis plagis, quae ab orbita Solis longissime ad latus sepositae sunt, acerrima urunt frigora, estque sub ipso polo sex mensium dies, ac totidem nox. In Temperatis tractibus alternatio tempestatis est grata, cum succedentibus in vicem incrementis ac decrementis dierum ac noctium.

Unde oriuntur Climata, (spatia terrae inter parallelos Aequatori circulos comprehensa, per interstitium seu intercapedinem unius semihorii, variantis longitudinem diei) in quibis qui longissimum seu solstitialem diem habent horarum [(printer); sic: horum] duodecim, dicuntur habitare sub Aequatore; qui 13 horarum sub Climate primo, ut sunt Aethiopes; qui sub fecundo, horas habent 14, ut Aegyptii; qui sub tertio, horas 15, ut Itali; qui sub quarto, horas 16, ut sunt Germani; qui sub quinto, horas 17, ut Moscovitae Hiberni;

qui sub sexto, horas 18, ut Sueci; qui sub septimo, horas 19, ut Finlandi; denique qui sub octavo, nono, decimo, etc. ad horas viginti et viginti quatuor extendunt diem, ut Norwegi, Russi, et vicinae ipsis insulae, etc.

Jam quod ad habitatores seu incolas Orbis terrarum attinet; desumitur discrimen vel ex comparatione diversi situs populorum ad invicem, quorum alii sunt Antoeci, qui scilicet easdem Zonas inhabitant, sed diversa hemisphaeria; Perioeci, qui eandem Zonam, et idem plane Clima obtinent, sed distant distant spatio 180 graduum.

Sinoeci, qui in eadem regione modico latitudinis intervallo discriminantur, Antipodes seu Antichtones habent obversa inter se vestigia, ut duae muscae, quarum altera supra, altera infra globum repit. Vel discernuntur ex umbrarum diversitate, ut Ascii, qui nullam habent umbram meridianam. Amphiscii, apud quos utrinque jacitur umbra meridiana, diversis scilicet anni temporibus, quippe intra Tropicos habitantes, Heteroscii, quibus umbra meridiei in unam duntaxat projicitur partem, qui nimirum intra Zonas temperatas colunt; Periscii, quibus umbra meridiana circulatur, seu in orbem curvatur, quod accidit habitantibus sub polis.

Porro continentes, maribus inter se disjunctae, (sunt terrae solidae, aquis interjectae, quas et insulas magnas dicere possimus, Oceano circumfluo divisas) recensentur praecipue quatuor. 1. Europa, cui ab Ortu est Tanais fluvius; ab

Occasu Oceanus Atlanticus; a Septentrione terra Subborealis, seu Oceanus Hyperboreus; a Meridie Mare Mediterraneum: 2. Asia limites habet ab Oriente, mare Eoum, seu Oceanum Chinensem; ab Occidente Tanain, et, ut quidam volunt, sinum Arabicum; ab Austro Mare Indicum sive Rubrum; a Borea Oceanum Sythicum sive Tartaricum. 3. Africa (cujus pleraque inculta et deserta sunt) terminatur ad Ortum Mari Rubro seu Sinu Arabico: ad Occasum Oceano Atlantico: ad Septentrionem Mari Mediterraneo: ad Meridiem Oceano Aethiopico. Quibus accedit 4. America. nomen habens ab Americo Vesputio Florentino, qui Emanuelis, Portugalliae Regis, auspiciis eam, circa annum D. 1497, invenit; quamquam prior illo Christophorus Columbus Genuensis, auspiciis Ferdinandi, Regis Castellae, anno Christi 1492,q uasdam ejus Insulas adierit; quibusdam haec pars Orbis, India Orientalis indigitatur; porrigitur versus exortum Solis ad Oceaum Atlanticum et Aethiopicum; versus occiduas partes ad mare Pacificum; versus Australes ad fretum Magellanicum: versus Arctum, littus habet Europaeis incognitum.

Haec ex quatuor Orbis partibus est longe maxima, quare et novus Orbis dicitur; deinde magnitudine praestat Asia [(printer); sic: Asiae] , Lunae referens speciem; tum Africa, formam habens peninsulae. Minima est Europa, sed nobilissima, virgini sedenti assimilata; cujus caput sit Hispania:

collum et pectus Gallia: brachia Italia et Britannia: (vel, ut alii volunt, Dania;) venter Germania: umbilicus Bohemia: reliquae regiones ad vestem diffusam et fluentem referuntur.

Regiones Europae Orientales, sunt Tartaria seu Tattaria minor, (Praecopensium scilicet) et Chersonesus Taurica, Sarmatia, Hungaria, seu Pannonia, Transilvania, Dacia, (inqua Dardania, hodie Servia,) Moesia (seu Bulgaria, hodie Walchia.) Occidentales, funt Hispania et Gallia; Meridionales, Illyricum, (in quo Sclavonia, Albania, et Dalmatia) et Italia. Septentrionales, Hibernia, Scotia, Britannia seu Anglia, insulae, Scandia peninsula, sub qua Lappia, Finlandia, Suecia, Norwegia, et Chersonesus Cymbrica seu Dania, peninsula; continentes vero sunt, Germania Superior et Inferior.

Asia hodie in quinque potissimum partes distribuitur, quarum prima Tartaria seu Scythia Asiatica. 2. China seu Sina, quae continet urbes celebres CCXL. fossis murisque probe munitas. Regiam alii dicunt esse Paquinum, alii Xanthum, alii Quinsai, alii Nanquinum. 3. Indiae, Vetus et Nova, ab Indo flumine dictae, et olim divisae Gange flumine; versus Ortum et Occasum; posterius in novem partes sectae, quarum nomina, Cambaja, Narsinga, (hujus urbs praecipua Meliapor a D. Thomae sepulcro clara; et nominatu frequens Comarinum promontorium) Malabar, (cujus praecipuae urbes Calecutum, Cochinum, Travancor, etc.) Orixa,

Bengala, Pegu, Sian, (in qua Sinan et Malacca urbes celeberrimae) Camboja. Indiae Septentrionalis, Rex Mogor tenet partem. Japan Insula, Sinarum regno ab Ortu objacet, uti et Corea; illius, urbs caput, Meacum est. 4. Persarum, sive Sophorum imperium; sub quo comprehenditur Armuziae regnum peculiare. 5. Turci cum Imperium.

Divisa fuit olim Asia universa in majorem et minorem; Regiones majoris, Sarmatia Asiatica, Scythia Asiatica, Serica, Sinae, Indiae intra et extra Gangem, eoque spectantes. In continente sunt Gedrosia, Carmania, Drangiana, Arachosia, Sogdiana, Parapamisis, Bactriana, Hyrcania, Margiana, Parthia, Perfis, Susiana, Media, Albania, Iberia, Colchis, Armenia, Mesoptamia, Assyria, Babylonia, Arabia, (Petraea et Deserta) Syria, Palaestina, (in qua Idumaea, Judaea, Samaria, Galilae) Phoenice, Cilicia, Cappadocia, Galatia, Pontus, Bithynia, Pamphylia, Lycia, (proxime quatuor provinciae nunc appeslantur Natolia) et insula Cyprus. Minoris sunt, Phrygia duplex, Mysia, Lydia, Caria, Aeolis, Ionia, Doris et insula Rhodus.

Africae regiones(veterum Geographorum divisione) sunt Aegyptus, Cyrenaica, Africa, minor, Garamantes, Numidia, Mauritania, Gaetulia, Libya interior, Arabia, Troglodytica (Troglodytae) et Aethiopia. Nunc partitur in partes septem, scilicet Aegyptum. Mauridaniam, vulgo Garbariam, (in qua regnum

Tunetanum) Numidiam (vulgo Biledulgurid) Sarram, (desertum) Nigritas, Aethiopiam interiorem sive superiorem, (quod Abissinorum imperium) et exteriorem sive inferiorem, in qua regiones Congi, Monomotapa, Zangibar, etc.

America dividitur in Septentrionalem (quae et Mexicana) et Meridionalem (quae Peruviana) exiguo isthmo alteram ab altera discernente. In Mexicana sunt Canada, nova Francia, Virginia, Florida, nova Granata, nova Hispania, California, Quivira, etc. In Peruviana, Castella aurea, Peruvia seu Peru, Chili, Chica, Brasilia.

Terra Magellanica (vulgo australis et incognita) a navarcho Ferdinando Magellano Lusitano primum conspecta, circa annum D. 1520, solis in littoribus explorata, sicut aliae subboreales et subaustrales (ut loquuntur) terrae. Nova Zembla, est nova viain Orientalem Asiae plagam (Catajam et Chinam) affectantium iter.

Verum ut ad singularia quaedam (nam peregrinationem profitemur, sed non more Philosophico a rebus et oculis abductam) accedamus. Hispania olim discreta fuit in provinciam Baeticam, Lusitaniam, Tarraconensem. Hodie sub Lusitania, est regnum Portugalliae, pars Castiliae veteris, parsque novae; sub Baetica, Granata et Andalusia, et Estremadura; sub Tarraconensi, Murcia, Valentia, Catalonia, Arragonia, Navarra, Biscaja, Asturia, Cantabria, Gallaecia, Legio, Castilia vetus et nova, (seu

regnum Toletanum) et Baleares insulae, vulgo Majorica et Minorica dictae. Romani olim duas in provincias distinxerunt Hispaniam, (unde Hispaniae vocantur) quibus citerior Hispania eadem, quae Tarraconensis; ulterior Baeticam et Lusitaniam complectebatur; dictae sunt citerior ulteriorque, respectu urbis Romae, (quanquam etiam respectu fluminis Iberi, utramque alluentis, eam parti tionem obtinent, ut sit citerior, quae versus Galliam, ulterior, quae versus Africam, sicuti et Galliae duae; nunc clarae manent tria regna, Castilia, Arragonia, Portugallia.

Gallia olim distributa (ut diximus) in Cisalpinam, quae et Italica, Togata, Circumpadana, eademque citerior (hodie Lombardia:) et Transalpinam seu ulteriorem; (Plinius Comatam vocat, a longis illius populi comis) hanc Caesar divisit in Aquitaniam, Celticam, (quaepostea Lugdunensis) et Belgicam. At Narbonensem Provinciam, quae interno mari alluitur, (quae dicta olim Braccata, a braccis, femorum tegumento) Galliae a se vincendae non accensuit, quod jam tum Romanis parebat.

Hodie Gallia divisa est in partes quatuor. 1. Aquitania; cujus regiones Biscaja, Bearnia, Bigornia; Guienna seu Casconia, Borbonia, Pictones, Santones, Lemovices, Petrocorii, Cadurci, Arverni, Bituriges, Vascones, etc. 2. Galliae Narbonensis regiones, Provincia (divisa in ditionem Pontificis et Regis) Languedocia, Delphinatus superior et inferior, Sabaudia seu

Allobroges. 3. Galliae Lugunensis regiones, Britannia minor seu Gallica, superior et inferior, Normannia, Ducatus Andegavensis, Belsia, Nivernia, Francia, (speciatim dicta, in qua metropolis Lutetia Parisiorum) Campania, Burgundia superior et inferior, (illa est Comitatus, haec Ducatus) et territorium Lugdunense. 4. Galliae Belgicae regiones, Picardia, Veromandui, Cambrense territorium, Bononiae Comitatus, vulgo Bolougne, etc.

In Italia continentes sunt. 1. Liguria, nunc ora Genuensis. 2. Hetruria seu Thuscia, nunc Ducatus Florentinus. 3. Umbria, nunc Ducatus Spoletanus. 4. Latium, nunc Campania Romana. 5. Campania felix, sive terra laboris. 6. Lucania, nune Basilicata. 7. Brutu, nunc inferior Calabria. 8. Magna Graecia, nunc Calabria superior. 9. Salentim, nunc terra Hydruntina. 10. Apulia. (Peucetia, Japygia) nunc terra Bariana. 11. Apulia Daunia, nunc Plana. 12. Samnites, nunc Abbrucium et Ducatus Beneventanus. 13. Picenum nunc Marchia Anconitana. 14. Flaminia. nunc Romandiola. 15. Aemilia, nunc Lombardia Cispadana. 16. Gallia Transpadana, nunc Lombardia Transpadana. 17. Venetia, vulgo Marchia Tarvisina. 18. Forum Julii, nunc Friaul. 19. Istria. Adjacent Insulae tres, Corsica, Sardinia, Sicilia sive Trinacria. Regnum Neapolitanum complectitur Lucaniam, Campaniam felicem, Calabriam, Salentinos, Apuliam utramque, et Samnites.

Graecia olim dirimebatur in Macedoniam (seu Aemoniam, vel Aemathiam; in qua Epirus et Thessalia;) et Achajam, sub qua Graecia, seu Hellas proprie dicta, Peloponesus, et Insulae adiacentes; in Hellade, Aetolia, Doris, Locris, Phocis, Megaris, Attica, Boeotia. In Peloponeso, Corinthia, Laconia, Elis, Arcadia.

Sarmatia Curopae, continet septem regiones, quarum prima Polonia, (dicta a Pole seu Planitie) et haec duplex; major et minor. 2. Russia Nigra, seu Roxolania aut Ruthenia; (alba Russia ad Asiam pertinet.) 3. Prussia seu Borussia Regalis; nam Ducalis maximam partem Electori Brandeburgico paret. 4. Lithuania. 5. Livonia. 6. Podolia; habens versus meridiem Moldaviam. 7. Moscovia, cujus potior pars Asiae subjacet.

Germania in meditullio Europae sita est. In superiore sunt Helvetia, Alsatia, Suevia, Bavaria, Franconia seu Francia Orientalis, Palatinatus uterque, Bohemia, Moravia, Austria, Stiria, Carinthia, Croatia, Carniola, Tirolis. In inferiore, Leodiensis Episcopatus, Lotharingia, Juliacensis Ducatus, Archiepiscopatus Coloniensis, Trevirensis, Mogentinus: Item Ducatus Clivensis et Montanus, Westphalia, Hassia, Wetteravia, Thuringia, Saxonia, Misnia, Lusatia, Silesia, Marchia Brandeburgensis, Mechelburgia, Holsatia, Principatus Brunsvicensis et Luneburgensis, Archiopiscopatus Bremensis. In eadem est

Belgium, cujus Provinciae sunt septendecim; Brabantia, Limburgum, Luceburgum, pars Geldriae, Flandria, Artefia, Hannonia, Namurcum, Marchionatus Imperii, et Mechlinia, quae parent Hispano. Foederatis subsunt, Hollandia, Zelandia, Trajectus, Transisalania, Groninga, Frisia, Zutphania.

Daniae regnum complectitur Norwegiam, Finnorum Marchiam seu Finnomarchiam, Islandiam, Gronlandiam, Frieslandiam, Scetlandiam.

Suecia vero Botniam, Lappiam, Finniam, etc. Hae aliaeque memoratae regiones in alios atque alios limites et dominia partim Geographice, partim Politice dividuntur.

Jam etiam celebriores quosdam montes tibi commemorabo. Praecipui in tribus mundi partibus sunt: in Asia, Taurus, quam mediam scindit, cujus aliqua pars Caucasus, Indiam dirimens a Scythia; in Africa, Atlas; in Europa, Alpes reliquorum parentes; quae diversa sortiuntur nomina, unde Alpes Rhaeticae seu Lepontiae, Cottiae, Graiae, Juliae, Summae, seu S. Hotthardi, Adulae, etc. Eminent inter montes, Jura, seu Vogesus, (quibusdam Adula) Sequanos ab Helvetiis dividens; Pyreneus Hispanos a Gallis separans, Apenninus Italiam secans, in cujus jugo antrum Sibyllae; Vesuvius (seu Vesevus) in Campania, alias Summanus, ignes vomit, sicut Aetna in Sicilia; ubi et Acragas et Cyclopum scopuli. Garganus in Apulia, apparitione S. Michaelis insignis [(printer); sic: insignes] . In agro Patavino

celebrantur Euganei colles: in Germania Bructerus, Melibocus, Cocharus, Cocius, Amoba, vel Abnoba, Mons Jovis, Pileatus, Brennerus, aliaeque Alpium particulae; in Hungaria Carpathy seu Carpathus, et Caecius vel Caedus; in Thracia Rhodope, Haemus, Ismarus; in Macedoma et Thessalta Olympus, Pelion, Ossa, Pindus, Athos, Tempe voluptaria Othrys et Oeta; in Boeoiia (regione Phocide) Helicon vel Parnassus; in Laconia Taygeta, orum; in Epiro montes Ceraunii (Acroceraunii seu Chaones;) in Arcadia Cyllene, Lycaeus, Maenalus vel plur. Maenala; in Africa montes Lunae asperrimi, et famosum Promontorium Bonae Spei; in Phrygia mons Ida seu Gargara, et Dindymus; in Asia portae Caspiae seu montes Caspii; in Cilicia mons Amanus; in Scythia montes Riphaei seu Hyperborei, perpetua nive rigentes; in Galilaea Thabor Sacris Paginis clarus; ut in Arabra Petraea mons Sinai et Horeb; ac Jerosolymis Sion, Acra, Moria; et mons Oliveti; in Sria Libanus et Hermon, etc. Tres urbes Septicolles sunt: Constantinopolis, Roma, Hierosolyma.

Silvae memorabiles in Belgio et Gallia Ardunna: in Germania, Hercynia, cujus Partes Silva Nigra, et Martiana seu Hartiana: Ottonica, Bohemica; Speshartica et Turingica, etc.

Urbes nominatiores et memorabiliores sunt; in Italia, Roma, Venetiae, Neapolis, Mediolanum; in Hispania, Hispalis, sive Sevilia, et Granata; in Gallia, Parisii, et Pictavia; in

Lusitania, Olyssipona; in Anlia, Londinum: in Thracia, Bizantium seu Constantinopolis: in Germania, Praga, Colonia, Gandavum, Am sterodamum; in Sarmatia, Moscovia; in Africa, Marocum, Algira, Tunetum; in Aegypto, Cairum seu Alcairum, olim Memphis; in China, Pequinum, seu Cambalu, Nanquinum seu Quinsai, Cantan: in India Orientali, Calecutum, Malaca, Goa, clavis Indiae; in Arabia felice, Mecha; in America, Mexia, Cusca, Lima; in Japonia, Meacum, Jendo, Nangasachum, Christianorum martyrio celebre. Olim celebrabantur, Hierosolyma in orbis umbilico posita; Samaria, Balblon, Susa, Ninive, Tyrus, Tigranocerta, Persepolis, Carthago, Nicomedia, Synnada, Alexandria, Troja, seu Ilium, Cyzicum, Thyatyra, Sardes, Philadelphia, Laodicea, Antiochia, Corinthus, Athenae, Lacenae seu Sparta, Thessalonica, Dyrrachium, Chalcedon, Lmapsacus, Mytilene, Halicarmassus, Rhodus, Creta, Thebae, Pelusium, Heraclea, Elis, Olympia, et infinitae aliae.

Porro, quod ad Hydrographiam attinet, Oceanus dividitur in Vastum, Sinuosum, et Fretum. Vastus instar cinguli totum terrarum Orbem ambit; qui si medius inter terras intercurrat, dicitur mare Interius seu Mediterraneum, variamque sortitur nomenclationem a plagis, quas alluit; nam primo a Provinciis appellatur Ibericum, Asiaticum, etc. 2. ab Insulis Creticum, Siculum, etc. 3.a gentibus, Germanicum, Gallicum,

Ausonium, Dalmaticum, Ligusticum, Caspium, etc. 4. ab urbibus, Argolicum, Corinthium, Adriaticum, etc. 5. a coeli positione, superum (idem quod Adriacum) et inserum, alias Tyrrhenum seu Thuscum. 6. a Regum memoria, Ionium, Aegeum, Erythraeum, etc. 7. ab hominum casibus, Hellespontiacum, Myrtoum, Icarium. 8. ab ordine, ut Propontis, (aequor ex primis angustiis maris se coarctantis, quod Hellespontum vocant, exspatians) qui ubi iterum stringitur, Bosphorus Thracius appellatur; et ubi iterum effunditur, Pontus Euxinus nuncupatur; hic vero ostio Maeotidis paludis committitur, idque ostium vocatur Bosphorus Cimmerius.

Oceanus Sinuofus efficit sinus, sciLicet Persicum, Arabicum, Mexicanum, Adriaticum, lonicum, Ambracium, Corinthiacum. Freta sunt Siculum, Hetruscum, Calydonium, Hellespontiacum, Thracium, et Cimmerium, Godanum, Balthicum, Germanicum, Cimbricum.

Insulae Europae praecipuae sunt Scotia, Hibernia, Britannia, (a cujus tergo sunt Orcades, Romanis ultima Thule), Islandia; Balearides Hispanae, Ebusus, Gades. Italicae Corsica, (ut memini supra) Sardinia, Sicilia, et his adjacens Melita. Graecae Creta (nunc Candia) Corcyra, Cephalenia, Zacynthus, Ithaca. In mari Aegea Euboea, Scyrus, Lemnus, Chius, Samos; Cous, et notae Turcarum clade Echinades, seu Strophades. Asiae attribuntur Lesbos, Mitylene, Aegina, Salamis; et quae in orbem

circumjacent Cyclades; in quibus notiores Andrus, Delus, (Apollinis quondam oraculo clara) Paros [(printer); sic: Pars] , (unde marmor Parium) Icaria, Pathmos, (D.Joannis Evangelistae exilio nominabilis) Micone, Samos. Gyarus vel Gyarae (quo Romani exules mittebant) una ex Sporadibus. Cyprum et Rhodum Turca ademit Christianis. In Africa celebres sunt Insulae Canariae seu Fortunatae in medio mari Atlantico; in mari Indico seu Eoo sunt Sumatra, Borneo, Java, Moluccae, Philippinae; nova Guinea, Ceilon seu Taprobana; in America Hispaniola, Cuba, Jamaia, etc. Corea et Japonia, nobilissimae Insulae, Chinarum regno ad Ortum, ut diximus, objacent.

Lacus magis principales et noti sunt, Lemannus, Acronius seu Podamicus, Tigurinus, Lucerinus, Benacus, Larius seu Comensis, Trasymenus, Verbanus, Albanus seu Fucinus, Velinus, Fundanus, Lucrinus, Avernus, Nursinus; lacus Genesareth seu mare Tiberiadis; lacus Asphaltites, nuncupatus a bitumine, alio nomine mare salsum aut mortuum. Paludes, Maeotis, Mareotis, Lerna, Stymphalis, etc.

Flumina nobiliora sunt, in Hibernia Banna et Sineus: in Anglia Tamesis; in Hispania Turias, Iberus, Minius, Durius, Tagus, (aurifer) Baetis; in Gallia Garumna, Ligeris, Sequana, Rhodanus, Matrona, Araris, etc; in Germama Danubius, Rhenus, Moenus, seu Mogonus, Neccarus, Lycus, Oenus [(printer); sic: Aeneus] , Athesis, Amasis, Visurgis, Albis, Viadrus sive Odera,

Mosella, Mosa, Sala; in Italia Arnus, Tiberis, Padus, seu Eridanus, Mincius, Anienis, Vulturnus, Silarus, Aufidus, Metaurus, etc. in Polonia Vistula et Borysthenes; in Hungaria Savus, Dravus, Tibiscus; in Bohemia Albis et Moldavus; in Moravia Moravus; in Transilvania Morossus et Samus; in Epiro Acheron; in Acarnania Achelous; in Peloponeso Alpheus, Eurotas, Inachus; in Boeoria Cephisus, Asopus, Ismenus; in Messaha Peneus et Sperchius; in Macedonia Strymon; in Thracia Hebrus; in Cilicia Cydnus; in Scythia Tanais; in Colchide Phasis; in Cappadocia Thermodoon [(printer); sic: Thermedoon] ; in Phrygia majore Maeander et Marsias, qui in Caria Lycus dicitur; in minore Scamandrus; in Mysia minore Cranicus; in Lycia Xanthus; in Lydia Pactolus aurifer; in Aegypto Nilus; in Armenia majore Tigris, Araxes, Euphrates; in Palaestina Jordanis; in Africa Nilus, et Niger; in India Indus, Hydaspes, Hypanis, (qui et in Scythia;) praecipue Ganges gemmifer, Indiam bifariam secans; hinc India versus Occasum dicitur, intra Gangem; versus Ortum (qualis est Sinarum [(printer); sic: Sianarum] regnum) extra Gangem; et hic est unum e quatuor fluminibus e Paradiso exeuntibus Sacrae Scripturae Phison dicitur; alter fluvius Geon seu Nilus; tertius Tigris; quartus Euphrates. Diorix seu
[Gap desc: Greek word]
rivus seu fluentum per alveum manufactum decurrens. Satisne terrarum et aquarum? Desiderius. Ubi sim, ignoro: Mercurialis. Animo te fidenti esse jubeo, portum aut stationem si non reperiamus

in terra, dabit eam coelum, quo jam jam tendimus; has tamen prius minutias observa; in Tabulis Geographicis per simplices [(printer); sic: simplicis] orbiculos exprimi pagos; Munitiones, extante unco: Coenobia, circulo cruciato: Urbes nobiliores, binis velternis turribus: Academias, stellula: Territoria, certorum punctorum ductu discriminari: Christianorum regna distingui cruce; Mahometanorum, dimidiata luna, aut furca: Idololatrarum, sagitta. Desiderius. Grates, quas possum, habeo maximas; jam mihi considere et obdormire allubescit. Mercurialis. Nihil impedio, quiesce. Ego interea sidera cum Astronomis permeabo, dum tu pondus ignobile premis humum. Desiderius. Absit hoc, absit; et me juvat astratueri.

CAPUT LXVI. Astronomia.

SIve Astrologia, (quamvis aliqui hanc ab illa, tanquam filiam a matre, distinguant, quibusdam etiam Uranometria, et Uranoscopia) est scientia sideralis seu siderum; eaque duplex: Theoria sive Contemplatrix, et Practica, sive Operans et Agens; versaturque circa universam mundi machinam, investigans corporum coelestium numerum, ordinem, positum seu positionem, magnitudinem, motum, stellarum ac planetarum ortus et obitus, constellationum et signorum sormas, imagines,

progressus, status seu stationes, regressus, conjunctiones, oppostitiones, eclipses; eorumque vim, actiones, qualitates, efficientiam, influxus, etc. Nos facilioris methodi causa hanc disciplinam quadripartitam faciemus; acturi primo de motu et mensura corporum coelestium; deinde de stellis et Planetis, illor umque numero, orbibus, motionibus, et affectionibus, quam Theoriam Planetarum vocant; tertio de effectibus et vioperatrice siderum, quam speciatim Astrologiam nominant; demum de Computatione fastorum seu temporum, quam vulgo Computum appellant; quae omnia sic lustrabimus, ut non tam per ea transiisse quam pervolasse videamur.

Astronomi contemplaturi astra, describunt firmamentum in certas regiones, per quas observent transitiones siderum: nempe im aginarios circulos; ad quorum notitiam expeditius habendam, inventaest Sphaera pertusa, (quam materialem vocant, qua mundi idea et revolutionem coelestium varietas per similitudinem exprimitur) distincta in circulos aeneos aut ligneos, inter se instar armillarum inflexos, (unde armillaris Astrologis dicitur.) At Globus coelestis est corpus solidum et convexum, incujus superficie non lineae tantum circulares, sed stellae quoque et asterismisunt inscripti; quae si in plano exhibentur, id fit per Astr olabium seu Planisphaerium. ut loquuntur. Tametsi vero de circulis Globi terrestris egerimus, juverit tamen

eosdem hic in Sphaera, quanquam paullo aliter, repetere, ut altius insideant animo.

Stellas ire circulatim, indicat quotidiana reditio ad loca eadem: ergo coelum est volubilis Sphaera vel Globus: ergo habet axem, circa quem revolvatur, ergo et duas extremitates axis sui, seu duos immobiles polos, sive vertices, Septentrionalem (seu quodidem, Arcticum, Borealem, Aquilonarem) et Meridionalem (seu Antarcticum vel Australem.

Inter polos finge in medio Sphaerae maximum circulum; hic erit Aequator; et huic parallelos duos (seu aequaliter ab eo distantes) scilicet Tropicos.sic dictos, a reditu et conversione Solis ad Aequatorem, quorum alter nobis propinquior, Tropicus Cancri seu aestivus; alter in Austrum vergens, Tropicus Capricorni. hibernus seu brumaiis; uterque Solstitialis, quod in illis fiant Solstitia, (non equidem, quod Sol ibi subsistat, sed quod per aliquot dies neque umbrae gnomonum, neque longitudo dierum ac noctium ad sensum mutari videantur:) illum Sol describit altissimus aestate; nunc autem humillimus hieme; in illo nobis efficit diem longissimum; in isto brevissimum. Dirimit Aequator Sphaeram in duo Hemisphaeria, quem Sol attingens cursu suo, cum aequale efficiat diei ac noctis spatium, Aequinoctialls quoque vocatur; sunt vero Aequinoctia bis per annum, alterum in principio Arietis, scilicet Vernum: alterum in principio Librae, Autumnale.

Hunc duobus locis intersecat Zodiacus (ab animalium inscriptorum siguris sic vocatus) seu Signifer, inter Mundi polos oblique locatus, inque duodecim partes, Graecis Dodecatemoria, seu signa distributus; quae

[Note: Special characters] Sunt Aries, Taenrus, Gemini, Cancer, Leo, Virgo,
Libraque Scorpius, Arcitenens, Caper, Amphora, Pisces.

Quorum sex [(printer); sic: seu] priora, Septentrionalia; posteriora, Australiae dicuntur; singulis tribuuntur 30 gradus, qui computati faciunt 360, in quos distribuitut totus Orbis, coelestis et terrestris. Clacrius, Zodiaecum dixeris esse cingulum latum et obliquum, in quo sit orbita et via Planetarum, praecipue Solis, ab uno Ttopicio ad alterum annue (quotidie conficiendo gradum unum) transeuntis; cujus orbitae media linea vocatur ecltptica, quia sub ea directe conjuncta duo luminaria (Sol et Luna) efficiunt celipsin, seu obscurationem, Solis; vel, si in eadem sint per diametrum opposita, eclipsin Lunae; ab illa via, Planetae plus minus exorbitant, excurruntque Boream versus et Austrum. Dicitur vero Sol esse in aliquo signo Zodiaci, cum est infra illud signum secundum lineam rectam, quae ex centro terrae cogitatur duci per illud.

Coluri dicti sunt, quod manci seu mutili sint; nam hi circuli habitantibus in Sphaera obliqua, imperfecte, nec integre apparent. Sphaera est Recta comparatione illorum, quibus uterque polus jacet in Horizonte, quales sunt, qui sub

Aequinoctiali habitant; Obliqua, quibus una pars supra Horizontem elevatur, altera infra deprimitur. Et quam vis 180 Coluros per utrumque Mundi polum decurrentes liceat numerare, praecipue tamen duo memorantur, non tantum per Mundi polos, sed etiam per quatuor cardinalia Zodiaci puncta (scilicet duo Aequinoctialia et duo Solstitia) Aequatorem et Zodiacum secando, ducti; quo serviunt vulgati versiculi:

Haec duo Solstitium faciunt Cancer, Capricornus,
Sed noctes aequant Aries et Libra diebus.

Extimos autem et polis vicinos circulos nuncupant Polares, omnium minimos, et quotidiana, volutatione circa Mundi polos versabiles, cumque Tropicis describentes quinque Zonas coelestes.

Habes circulos cum coelesti machina per imaginationem revolubiles; jam disce cuilibet loco proprios, et immjobiles, quales sunt Horizon et Meridianus; de quibus supra quaedam. Meridianus seu Meridionalis dicitur a meridie, quem Sol efficit ad hunc orbem delatus. Veteres Meridianorum initium in Insulis Canariis seu Fortunatis constituerunt, eosque per Zenith et Nadir, (de quibus supra) Mundique polos duxerunt. Capitur a Meridiano, mensura elevationis poli supra Horizontem. Est autem Horizon, finitor seu terminator visus, ibi, ubi stas, et unde prospectans, coeli terraeque confinia vides, quibus superius Hemisphaerium ab inferiore

discernitur. Et haec de Astronomia, prout est Species.

Jam ad Theoriam Planetarum, et quarumvis [(printer); sic: quamvis] stellarum elibremur; ubi notes obiter asterem et stellam idem esse apud Grammaticos; astrum vero et sidus collectionem esse stellarum, vel signum e stellis coactum, ut Leo, Libra, etc. quandoque tamen pro eodem sumi. Planetae quidem nomen habent ab errando, unde et errones et erratica sidera dicuntur, qui, praeter motum primi Mobilis ab Ortu in Occasum, peculiarem quandam et contrariam habent conversionem. Stellae Fixae, etsi et ipsae moventur, quoad situm tamen et distantiam a se invicem, et comparatione terrae, variantur nunquam.

Stellae ab Astronomis solo oculorum usu (alius est telescopii, seu tubi Optici) deprehensae, sunt 1022, quoties nimirum ille Bahusii nostri versus, in laudem Virginis Matris concinnatus, iisdem verbis et metro mutari potest:

Tot tibi sunt dotes Virgo, quot sidera coelo.

Stellae distributae sunt in constellationes, seu asteri. smos aut constellatas imagines 48, situ suo certam figuram referentes. Ex his praecipuae sunt signa Zodiaci, de quibus paullo ante. Caeterae extra Zodiacum sparsae Constellationes sunt partim Boreales, quae scilicet in Septentrionem; partim Australes, quae a Signiferi fascia in Meridiem recedunt. Boreales sunt xx, nempe Ursa, seu Arctos minor, seu plaustrum minus, in cujus cauda stella pollaris seu cynosura.

2. Ursa major (Parrhasis, Septentrio, Helice, Arcturus.) 3. Draco (Hesperidum custos.) 4. Cepheus. 5. Bootes (arctophylax, custos Erimanthidos Ursae, Arcturus minor.) 6. Corona Borea (Gnosia, Ariadne.) 7. Hercules seu Ixion. 8. Lyra (Ap9llinis, Arionis. Orphei, testudo marina.) 9. Cygnus (Ledaeus Olor.) 10. Cassiopea. 11. Perseus. 12.l Auriga (Erichtonius, Heniochus, Bellerophon.) 13. Serpentarius. (Ophiuchus, Anguitenens.) 14. Serpens (Aesculapii vel Laocoontis.) 15. Sagitta Herculis. 16. Aquila (Jovis satelles, raptrix Ganymedis.) 17. Delphinus. 18. Equuleus vel Equiculus. 19. Pegasus (alatus equus, Gorgoneus, Meduseus.) 20. Andromeda.21. Triangulum (tricuspis deltoton.)

Australes a Veteribus observatae sunt X V. 1. Cetus. 2. Eridanus. 3. Orion. 4. Lepus. 5. Cania major (Sirius.) 6. Canis minor (Canicula, Procyon.) 7. Navis (Jasonis, Argus.) 8. Hydra. 9. Crater (poculum Herculis vel Apollinis.) 10. Corvus. 11. Centaurus, (Chiron.) 12. Lupus (bestia Centauri.) 13. Ara, (thuribulum.) 14. Corona Australis. 15. Piscis Notius seu Austrinus.

His ex Recentiorum Astronomorum et Nautarum observationibus adjungendae XIV. aliae Australium stellarum imagines. 1. Columba Noe. 2. Dorado (xiphias, vel piscis aureus seu aurata.) 3. Hirundo marina (piscis volans.) 4. Chamaeleon. 5. Musca vel Apis Indica. 6. Crux. 7. Triangulum Australe.

8. Avis Paradifi. 9. Hydrus polaris. 10. Pavo. 11. Indus (homo Indianus, sagittifer.) 12. Pica Brasilica. 13. Phoenicopterus (quibusdam grus.) 14. Phoenix. Adeoque sunt universim constellationes LXII. adnumerando signa Zodiaci. E quibus Aries (portitor Helles, Phryxi vector, continens stellas 19.) 2. Taurus, habens stellas 44, interquas Plejades, (alio nomine 10 sive Isis.) Gemini, (stellas 31. Castor et Pollux, Tyndaridae) 4. Cancer, habens stellas 28. (astacus, cammarus.) 5. Leo, (stellarum 39. (leonaeus, nemeaeus.) 6. Virgo. (stellarum 40. Astraea, Erigone, Themis.) 7. Eibra. (stell. 15.) 8. Scorpio; (seu Scorius, stell. 27.) 9. Sagittarius, (stell. 32. Arcitenens, Chiron, Philirides.) 10. Caprtcornus, (stell. 27. Neptunia proles, aequoris hircus.) 11. Aouarius, (stell. 33. Amphora, Hydrochous, Pincerna Jovis, Ganymedes.) 12. Pisces. (stell. 35.)

Mensurantur multipliciter. 1. Optice per tubos, dioptras, radios. 2. Geometrice per lineas, angulos, figuras. 3. Arithmetice per calculationes, logismos, et logarithmos. 4. Mechanice per diversi generis instrumenta, et machinas, videlicet Quadrantes, Sextantes, Armillas, regulas Ptolemaicas, Astrolabia, Sphaeras. etc.

Ratione magnitudinis, dicuntur esse Primae, quae terram centies et amplius excedunt. Secundae magnitudinis, quae octogeses septies. Tertiae, quae septuagesies bis. Quartae, quae quinquagies quater. Quintae, quae tricies semel. Sextae, quae decies octies. Tycho Brahe, novis

usus instrumentis, ait, a stellis primi Ordinis terram exsuperari centies circiter. Secundi, vigesies octies. Tertie, undecies. Quarti, sexies. Quinti, paullo plus, quam semel. Sexti, ter minores esse terra. Nebulosae et obscurae appellantur stellulae minutae, et cumulatim per coelum sparsae, nobis vix aspectabiles.

Moventur motu quadruplici. 1. Motu roptus, quo intra 24 horas cum primo mobili provolvuntur in modum spirae ab Ortu in Occcasum. 2.Libratianis, a Septentrione in Austrum et vicissim annorum 343 1. 3. Librationis ab Ortu in Occasum, et vice versa, annorum 1715. 4. Motu proprio, quem stellae fixaeab Occasu in Ortum tenent, annis 25798. Quibus aliqui annum Platonicum circumscribunt; alii paullo parcius calculum subducunt. Probatio diversitatis motuum desumitur ex eo, quod Planetae non eundem situm positumque servent ad stellas fixas; deinde non eodem semper loco oriantur et occidant; praeterea, modo ad Austrum, modo ad Boream declinent.

Oriuntur autem stellae, occiduntque tripliciter; Absolute, Poetice, Astronoice. Absolute quidem, cum supra Horizontem emergunt, demerguntque Poeitce tripliciter; vel enim primo Cosmice, quando una cum Sole supra Horizontem ascendunt, vel descendunt infra eundem, dum Sol in opposito exoritur. 2. Chronice vel achronice, (aut acronyce) cum aut surgunt obeunte Sole, aut una cum Sole occiduo deprimuntur. 3. Heliace, quando e radiis Solis energunt

in conspectum; non enim possunt stellae simul et Sol conspici (excipe Venerem, Jovem, et Lunam;) occidunt, cum ad Solis splendorem ex oculis eripiuntur. Denique Astronomicus stellarum exortus et occasus, est signorum [(printer); sic: signum] Zodiaci ascensus vel descensus cum Aequatore collatus ratione arcus seu portionis in illo supra Horizontem elevatae [(printer); sic: elevantis] .

Ordo Planetarum his versibus continetur:

Saturnus Prior est, hinc Jupiter: inde Gradivus,
Post sequitur Phoebus: Cypria quinta Venus.
Mercurius sextus; verum infima et ultima Lunae est.

Brevius isto:

[Note: Special characters] Saturnus, Mars, Luna, Venus, Sol, Jupiter, Hermes,

Graece
[Gap desc: Greek words]

Observationes Planetarum aliarumque stellarum dicuntur parallaxes seu diversi secundum situm aspectus; et phaenomena, seu vera, seu apparentia.

Compertum habemus, sicut Stellae Fixae [(printer); sic: Finx] , et cum his Sol et Luna girationem suam absolvunt circa terram, tanquam suum centrum; et Solem quidem 365 diebus, horis 5, minutis 49: Lunam vero diebus 27, horis 8: Ita reliquos quinque Planetas, variis giris et circulis (nimirum Concentricis et Excentricis. de quibus in Geometria) et Epicyclis (qui sunt orbiculi alteri cuidam Orbi inserti, et ab eo circumlati) circumvolvi Circa Solem, quem ambit Orbe minimo

Mercurius. diebus 59. rotationem suam percurrens: Venus, fere duplo majore circulo, sed annuo itidem spatio: Mars, ampliore adhuc ambitu, singulis fere bienniiis permetitur spatium suum. Jupiter, cum quatuor suis comitibus seu satellitibus, Solem comitatur, cursumque duodecim annis absolvit: Saturnus, supremam, inter Planetas Solem circumountes, suo cum satellitio prov inciam nactus, novem et viginti annis circumvolutionem peragit; qui omnes vel sunt Apogaei: (quando in revolutione sua altissimi eminent supra verticem nostrum; Arabibus Aux dicitur, Latinis summa absis:) vel Perigaei: (quando minimam a terra sortiuntur distantiam, alfas Oppositum Augis. seu absis ima:) Stationarii vocantur, quando e superiore Cycle parte per convexam ejus superficiem descendunt: REtrogadi, cum diversimode ab Epicyclo et Excentrico moventur; sed haecsubtiliori speculationi relinquamus.

Calculando motus Planetarum, conficiuntur Ephemerides in futurum: id est, Consignationes ad horam meridianam singulorum dierum anni, ubi quisque Planeta futurus sit; et quo aspectu ad invicem. Qui est quintuplex. Est enim inter Planetas aut Conjunctio in eodem signo et gradu Zodiaci, ejusque nota est [transcriber: Special character]; aut Sextilis sive Sexangularis aspectus, seu distantia per duo signa sive 60 gradus Zodiaci, [transcriber: Special character] aut Quadratus seu Quadrangularis, seu Quadratura [transcriber: Special character], per tria signa Zodiaci, seu quartam ejus partem, sive 90 gradus. Aut Frigonus [transcriber: Special character]

seu Triangularis, per quatuor signa, seu gradus 120, aut tertiam Zodiaci partem. Aut est Oppositio [transcriber: Special character], per sex signa (sive 180 gradus) inter se disjuncta.

Imprimis vero consignantur Ephemeridibus (vulgo Caelendartis) eclipses luminarium: Solis quidem, cum interillum et nos Luna intercurrit directe, illumque obnubit opaco suo corpore, simulque nos obumbrat: quae interpositio, cum per diametrum inter utrumque obtingat, non contingit nisi in novilunio, quia tunc Luna est infra solem posita. Luna vero deficit in plenilunio, quando opposita Soli obnubilatur, incurrens in umbram terrae: quod ut ne accidat quot mensibus, facit exspatiatio Lunae extra viam Solis. Ubi nota, in eclipsi sua Lunam privari lumine, sed non Solem, cum hic fit fons lucis, quam derivat in Lunam et omnes stellas; neque putes eidem Lunae, propter variationes menstruas, lumen suum vel accrescere vel decrescere. cum illius Hem isphaerium seu dimidius Globus semper a Sole illuminetur. Mutatur vcro in singulas horas propter assiduam circa terram motionem, ita ut lumen illud mutuatitium semper per Globum obambulet, nobis tamen non perinde semper appareat et conspiciatur, propterea quod terram versus illa pars Globi non vergat. Sic in novilunio dimidius Lunae orbis illustratus, Soli obvertitur; in plentlunie dimidiam orbis sui partem terrae ostendit, qui tamen plenus, ratione obtutus nostri, videtur.

Ceterum apparet Sidus Lunare crescere et senescere, modo curvari in cornua: modo aequa proportione dividi: modo orbe pleno lucere, prout vario ad Solem aspectu varie illustratur; videlicet ubi congressum cum Sole iniit, quarta post die, (vulgus primam quadram vocat) figuram refert corniculatam seu falcatam, tum ad septimum usque diem augescens, medio orbe secta conspicitur (vulgo quadra secunda;) deinde paullatim circa undecimum diem sit oppositioni vicinior, et in rotundum circinatur (vulgo tertia quadra;) ac decimo quarto die, cum ex diametro, seu e regione adversa, Soli opposita est, recepto quoquoversum splendore, plena fit; inde senescens decrementum init, ac tandem adeasdem vices redit; in Synodo sua seu Conjunctione cum Sole, directe subjecta est centro Solari, ideoque non apparet nobis, vocaturque novilunium, seu Luna silens, Graece
[Gap desc: Greek word]
; denique in oppositu Solis est plenilunium. (vulgo quarta quadrae;) item Luna per nox, idest, tota nocte supraterram, tota die infra eam lucens, ita ut Sol tunc in Occasu, Luna in Ortu cernatur; tempus ab una conjunctione ad alteram, dierum est fere 30.

Sol est Planetarum medius, maximus, et primarius, lucis et caloris origo; quo nihil in hoc aspectabili mundo, vel ad speciem pulchrius, vel ad rerum gignendarum commoditatem foecundius: vitalem ac salutarem vim stirpibus et animantibus communicans: vices temporum, annumque novo semper flore redeuntem,

ex usu naturae temperans, ejusque partes ita dividens, ut inter se non secus atque in choro nectantur: cujus efficacia et potestas motus reliquorum luminum constituta dimensione moderatur: qui longe lateque diffuso splendore supera omnia et infera collustrat; cujus influxus in abditissimos usque recessus penetrat, terrae viscera irrorat [(printer); sic: irrocat] , et aurum ac gemmas progignit, etc. Habet is tamen in se maculas; quae an flammulae fint albicantes, ab eo ebullientes, an corpora quaedam opaca, inter aspectum nostrum et solarem discum intercurrentia, quis explicet satis?

Sed nunc ad Astrologiam seu explicationem virium sideralium Luminum. Lunae, Solis aemula, noctis decus, impulsu suo aestus marinos ultro citroque reciprocat: accessu corpora implet, recessu inanit: sanguinem animalium (praesertim hominis) auget, et minuit: frondes, pabula, stirpes variat: ostreae, conchilia seu conchae cum ea pariter in crementa, pariter decrementa accipiunt: formicae, nona ab ejus coitu die, e latebris non exeunt, interlunio quiescunt, plenilunio etiam de nocte in opus incumbunt. Est ipsa quoque Maculata, non a corporum inter nos et ipsam interpositione: non a montibus, silvis, aut vallibus e Luna ceu speculis, ad nos reflexis: non a terreno humore (ut vult Plin. lib. 2. Nat. Hist. c. 9.) ab ipsa attracto: minime vero a collibus, montibus, et vallibus Lunae ipsi insitis, (ut somniarunt Anaxagoras, Demacritus, et alii) sed a

partibus illius rarioribus, minusque lumini inhibendo et retinendo aptis; aut certe a partibus quibusdam eminentioribus, et quibusdam depressioribus in ea.

Astrologis, Planetarum aliqui appellantur Benefici, quod temperate agant calefaciendo aut humectando, ut Jupiter, Venus, Luna; alii Maelesici, quod immoderate exiccent, aut frigefaciant; ut Saturnus et Mars: quidam Madii, nunc benigni, nunc maligni, prout se aliis adjungunt, cum bonis boni, cum malis mali. Marti est aspectus igneus, et flavam concitat bilem: Saturno candidus, et melancholiam ciet: Lunae blandus, et pituitae incremento est: Soli, cum oritur, ardens, postea radians; et Jovi clarus; dominantur sanguini. Infantiae praeest Luna et argento: Pueritiae Mercurius et argento vivo: Adolescentiae Venus, et aeri: Juventuti Sol et auro: Aetati viridi Mars, et ferro ac chalybi: Senili Jupiter, et stanno ac electro: decrepitae Saturnus, et plumbo.

Plaenetarum Domus vocantur [(printer); sic: vocare] XII signa Zodiaci, in quibus quilibet Planeta existens, virtutem suam in haec inferiora exercet; v. g. Saturni Domus est Capricornus et Aquarius: Jovis Sagittarius et Pisces: Martis Aries et Scopius: Solis Leo: Veneris Taurus et Libra: Mercurii Gemini et Virgo: Lunae Cancer. Opposita per diametrum signa, sunt exilia Planetarum; Exaltationes vero, cum in eo sunt loco, ubi efficacius vim suam exerunt. Harum Domorum et Mansionum alia quoque secundum Horoscopum

explicatio est, relinquenda Astrophilis melius feriatis, qui multa pronuntiant de effectibus signorum Zodiaci in regiones iis subjectas; variosque constituunt ex Planetis praesides, in naturam et negotia hominum.

Inter Astronomos dudum acerrima fervet disputatio de constitutione coeloruna: an illi sint corpora solida et dura: quibus infixae stellae, sicuti capitati in lacunari clavi, circumvertantur: an fluida et liquida, ita ut in illis moveantur sidera, veluti pisces in mari. An Sphaereae et Circuli, quos diximus, vocari Concentricos, Excetricos, Epicyclos, Planetam quique suum deferentes, sint reipsa compacti e materia coelesti: an imaginarii tantum et mente picti. Rursum an tantum tres sint coeli, (seu orbes coelestes,) quorum primum sit aerium; quod interjicitur inter ultimam superficiem terrae, et concavitatem Lunae; alterum, sidereum [(printer); sic: siderum] , Planetas continens, et stellas omnes fixas; tertium, empyrium, Beatorum domicilium; an vero sint duodecim. hoc modo: ut in medio sit globus ex aqua et terra compositus: deinde triplex aeris regio; postmodum ignis sub concavo \Lunae; postea coeli Planetarum septeni cum suis Excentricis et Epicyclis; inde Spbaera octava sive firmamentum, stellis fixis insignitum; exinde nonae, quae inaequali librationis motu ab Ortu in Occasum tendat, et vicissim; postea decima, quae a Septentrione in Austrum, et e contrario ferat sidera. Demum undecima seu Primum Mebile, quocum [(printer); sic: quorum] motu raptus, omnes inferiores orbes

24 horarum spatio ab Ortu in Occasum rapiantur; denique coelum empyrium. Alii alia systemata, hypotheses, et coordinationes orbium inter se coelestium statuunt, phaenomenorum et parallaxium diversitate inducti; inter quas est observatus circuitus Veneris et Mercurii circa Solem: motus epicyclares satellitum Jovialium circa Jovem, Saturnalium circas Saturnum: Stellarum Solarium et Cometarum circa Solem, aliaque complura, quibuscum vix antiqua illa, coelorum soliditas sine penetratione et perruptione subsistere potest; ideoque neoterici Astronomi rem liquidissime se explicare putant, si, paucioribus contenti coelis, siderum volutiones et revolutiones (strictiores) per fluida illa et tenuia aetheris spatia expediant; nec desunt plurimi, qui coelestes Firmamento aquas circumfundant.

Desiderius. Superi! quo me ducis, quo rapis? Videor inter astra ambulare. Mercurialis. Miraberis amplius, si audieris sideralium orbium et luminum incredibiles distantias, magnitudines, cursus. Terra, quae comparatione coeli punctum aestimatur, continet in se secundum Mathematicos milliaria Germanica, quorum quodlibet duas requirit horas, 5400, hoc est, quinquies mille, quadringenta. Quod colligunt Cosmographi ex co, quia gradus unus coelestis facit in terra milliar. Germ. XV. ergo 360 gradus constituent milliar. 5400. Diameter terrae milliarium est 1718, hoc est, mille, septingentorum,

octodecim. Luna, stellarum omnium, quae terram integro circulo ambiunt, tardifsima, quotidie cursu suo peragit milliar. Germ. 313543. nempe, trecenta millia, et insuper tredecim millia, quingenta, quadraginta tria: quia spatio 24 horarum in sua Sphaera perambulat gradus 348. Una hora cmetitur mill. Germ. 13064, hoc est, deciester mille, sexaginta quatuor. Sol vero inter suos coelivagos cocursores, nec tardissimus, nec velocissimus, unadie percurrit mill. Germ. 6199303, id est,sexies millies mille, et centies mille, nonaginta novem millia, trecenta tria; quia 24 horis emetitur circuli sui gradus 369. Una bora permeat mill. Germ. 258304, ducenta millia, quinquaginta octo millia, trecenta, quatuor. Ethaec juxta claculum P. Petri Udri, p. m. Professores mei, in Thesibus typoi impressis 1630, de Stellarum Theoria. At juxta Cornelium a Lapide in cap. 1. Gen. Sol una hora percurrit unum millionem, et centum, quadraginta millia leucarum, quae sunt milliaria horaria. Juxta Henric. Engelgrave, ex computatione Tychonis Brahe, pereurrit una hora milliaria Belgica, seu horaria, quingenta octo millia, et octingenta milliaria, id est, 508800. idque circa aequinoctium, quo tempore, juxta eundem, distat a terrae centro 1396100, hoc est, uno millione, trecentis, nonaginta sex millibus et centum leucis Belg. (Inius minuti spatio conficit milliaria Belg. 8480. Tom. 1. Conc. Dom. infra Nativit. Ratio hujus supputationis ducitur ex praedicta Solis a centro

mundi distantia, quaetempore aequinoctiorum est mediocris, continetque semidiametros terrae, juxta Tychonem, 1180. quare si diameter terrae continet milliaria horaria minimum 1214, consequitur inde, quod de distantia et cursu positum est. Sol ergo cum decem lineis seu horis recessit in horologio Achaz, confecit recedendo quinque milliones, octingenta octo millia Belgicorum milliarium. Ibid. Jam Stella aliqua Fixa sub Aequatore decurrit mill. Germ. 4504761, videlicet quater millies mille, quingenta millia, quatuor millia, septingenta, sexaginta, unum. Uno quadrante horae mill. Germ. 1126190, millies mille, centena, et viginti sex millia, centum, nonaginta. Uno minuto quadrantu (hoc est, tantillo spatio, quo recitari potest saluratio Angelica) peragrat mill. Germ. 18770, decies octies mille, septingenta, septuaginta. Momento denique (quo quis vel unicum pronunciare verbulum queat) absolvit mill. Germ. 625, sexcenta, viginti quinque.

Sol major est tota terra, centies, sexagies. Saturnus, juxta Clavium in Sphaera, nonagies semel; juxta Tychonem Brahe, vicies bis. Fupiter terram magnitudine superat, juxta eundem, decles quater. Secundum Clavium et alios nonagies quinquies. Mars terram magnitudine excedit semel. Contra, Luna tricies novies minor est, quam terra. Venus a terrestri Globo superatur, juxta Tychon. Sexies; juxta Clav. Septuagies ter. Et Mercurius ducenties, decies novies. At juxta claculationem Brahe,

novis instrumentis utentis ad parallaxes exquisitius indagandas, exceditur a terra tantum decies novies. Hinc aestimes siderei domicilii amplitudinem et vastitatem, cum, juxta memoratum Christoph. Clavium, in sola Firmamenti superficie concava collocari possint primi ordinis stellae, 71209600, septuagies semel millies mille, ducenties, novies mille, sexcentae.

Jam quod ad distantiam attinet, teste eodem Clavio, in Sphaeram Joannis de Sacrobosco c.1. A terra ad Lunam sunt milliaria Germ. 55183, quinquaginta quinque millia, centum, octoginta tria. A terra ad Solem 964361, nongenta millia, sexaginta quatuor millia, trecenta, sexaginta unum. A terra ad firmamentum mill. 38893500, tricies octies millena millia, octingenta, nonaginta tria millia, quingenta milliaria. Juxta Henric. Engelgrav. distantia illa complectitur milliaria horaria seu Belgica 17360986, id est, 17 milliones, trecenta sexaginta millia, nongenta, octoginta sex. Tom.1. Dom. Septuages. Diameter Solis continet mill. Germ. 9702, novem millia, septingenta duo. Perimeter seu ambitus mill. 30743, triginta millia, septingenta, quadraginta tria. Cum Apogaeus, hoc est, in aestate, a nobis remotissimus est, distat a terra mill. Germ. 1017322, centies, decies septies millenis trecentis, viginti duobus. Cum vero in hieme Perigaeus seu propinquissimus est, distat mill. Germ. 946917, nongentis, quadraginta sex millibus,

nongentis, septendecim. Adeoque tempore brumali nobis est propinquior quam aestivo, mill. Germ. 70405, septuaginta millibus, quadringentis, quinque, ex supputatione P. Udri.

Desiderius. In vertiginem me cum hac corporum coelestium vastitate, distantia, circumvolutione circumagis. Mercurialis. Mirum, ni balsamum affricem naribus; confide [(printer); sic: confibdo] , mox devolabimus ex alto, ubi hoc per modum parergi addidero. Lapis si molaris inciperet cadere a convexo firmamenti, terram versus, opus haberet annis nonaginta, humum ut attingeret, etsi singulis horis descenderet ad 200 milliaria. Unde Vulcanus Iliad. 1. valde aberrat, una dum die se de coelo decidisse concionatur. Nos hinc ad Computationem Fastorum properamus. Pro clausula hujus capitis observa, quae sint hor arum per universum Orbem discrimina. Desiderius. Qualia? Quaeso te. Mercurialis. Nobis Germanis mane circa horam v. g. quintam surgentibus, eodem tempore cubitum eunt Mexicani: altum vero dormiunt universim Americani meridionales circa idem tempus: At prandent Indi Orientales: sed Aethiopes, Aegyptii, Arabes, persae, Medi, Moscovitae, Tartari tum laborant ante prandium: Japones vero, et Orientales Chinenses, et qui in Insulis Philippinis, opus exercent post prandium. Nec est ulla hora totius diei naturalis, (de quo cap. seq.) qua non in aliqua Orbis parte Sacerdotes Societatis JESU, (ut de aliis nihil dicam) operentur ad aram. desiderius. O circulum aeternitate dignum!

CAPUT LXVII. Computatio Fastorum et Prognostica.

ULtima pars Astronomiae, est computatis temporum, vulgo Computus, sive Desciptio aut Ordinatio Anni Politici, potissimum Ecclesiastici. Calendarium vero, (ut vocat Ulpianus) sive Fasti, sunt Digestio mensium, et dierum tam Astronomicorum. quam Civilium. De quare compendio haec accipe.

Minutum est pars sexagesima horae; hora est pars diei certo minutorum numero definita; horae quarta pars est, quadrans. Hora aequalu, spatium est temporis, quo pars vigesima quarta Aequatoris supra Horizontem attollitur, respondetque diei naturali. Inoequalis, quo plures paucioresve partes ejuscdem Aequatoris supra Finitorem oriuntur, et convenit diei Artificiali; sumunt enim ejusmodi horae incrementum et decrementum cum ipsis diebus aestivis aut hibernis; dies est tempus certo horarum numero circumscriptum; qui vel est Naturalis scilicet- 24 horarum, quo spatio fit integra Aequinoctialis circuli et Primi Mobilis conversio seu circumvolutio; vel est Artificialis seu Civilis, tempus ab ortu Solis ad occasum numeratum; et hic dividitur in meridiem et vesperum; cui opponitur Nox, quae est spatium inter occcasum

Solis et noctis, seu temporis, quo Sol infra Horizontem movetur.

Dies Naturalis Latine sic distinguitur. Primo, medium est noctis, unde Romani olim incipiebant et finiebant diem. 2. tempus huic proximum, denocte media. 3. gallicinium. 4. conticinium (scilicet gallorum gallinaceorum conticentium.) 5. tempus antelucanum, sive diluculum. 6. mane, cum dies clarescit. 7. tempus antemeridianum. 8. ipse meridies. 9. tempus pomeridianum. 10. tempestas suprema. II. vesper sive vespera. 12. crepusculum. 13. fax prima: 14. concubium noctis. 15. nox intempesta.

Dies Arlificialis diversa apudalias et alias nationes habet principia. Chaldaei enim et persae, hodieque Graeci, ab ortu Solis eum inchoant; Aegyptii et Astronomi a meridie; Romani veteres, et nos Germani, aliique complures Europae populi, a media nocte. Itali ab occasu ordiuntur, et terminant per 25 horas. Judaei in duodecim horas tribuebant, utique inaequales; nam prima diei erat, cum illucesceret; duodecima seu ultima, cum Sol occumberet, hinc illis hora sexta, quae nobis duodecima, quos imitati sunt Romani posteriores, quibus dies etiam hiberna in XII horas distribuebatur, equidem multo breviores quam aestivae iis fuerant.

Statae seu Statiuae feriae dicebantur Romanis, quae certis statisque diebus revertebantur; ut Agonalia, Saturnalia, Lupercalia, Quirinalia,

Terminalia, Floralia, etc. Deinde Conceptivae, quae quotannis a Sacerdotibus concipi solebant in dies commodos: ut feriae Latinae, Sementinae, Paganalia, Compitalia. 3. Imperativae, quas indicebant Imperatores et Consules pro arbitrio. 4. Nundinae, quae erant nonus quisque dies, quo rustici conveniebant in urbem, rebus domesticis provisuri. Dies Profesti dicebantur, quibus vitae humanae utiles ac necessarias artes licebat exercere. Hi erant triplices. 1. Fasti, quibus Praetori licebat sine piaculo haec verba fari: Do, Dico, Addico, hoc est, Judicia exercere. 2. Nefasti, quibus non licebat. 3. comitiales, viedelicet comitiis dicati, in quibus cum populo agebatur pro concione; Intercisi, erant communes deorum hominumque, quorum quibusdam horis fas erat, quibusdam non erat, tria illa verba dicere.

Septimana spatium est temporis, septem dies naturales complectens, Graecis hebdomas, nobis etiam hebdomada. Sunt vero etiam annorum hebdomades, ut Danielis, de quibus cap. seq. Hebraeis dies septimanae ultimus erat Sabbathum, nobis est primus: qui et nominatur feria prima, unde dies Lunae, feria secunda, etc. Astronomi insigniunt nominibus septem Planetarum.

Mensis Usitatus seu Civilis est certus dierum numerus, quo unaquaeque gens duodenas fere anni partes suo quodam instituto observat, complectens quatuor, plus minus, septimanas. Mensis Solaris est tempus, quo Sol unam ex

XII signis Zodiaci peragrat, quod fit triginta plerumque diebus. Mensis Lanaris est tempus, quo Luna motu suo totum Zodiacum pervagatur; estque vel Periodicus, tempus scilicet, quo Luna redit ad idem Zodiacipunctum, unde digressa est, constatque diebus 27 et horis circiter octo; vel synodicus, spatium inter duo novilunia intercedens, diebus nimirum 29, horis 12, minutis 44; vel Apparitionis seu Illuminationis, quod est intervallum a primo conspectu Lunae nascentis, usque ad terminum Lunae evanescentis. Attici olim mensem Lunarem a Lunae conjunctione cum Solc: Judaei a prima Lunae apparitione designabant: Mensium nomina sunt Januarius, Februarius, Martius, Aprilis, Majus, Junius, Julius, (olim Quintilis, cum annum a Martio auspicarentur Romani, quod postea per C. Juliom Caesarem correctum) Augustus, (olim Sextilis) September, October, November, December; ex his primus, tertius, septimus, octavus, decimus, duodecimus 31 habet dies, reliqui 30, Februarius 28, et anno bissextili 29; nam tum dies unus intercalatur.

Annus est spatium XII mensium, sic dictus a circuitu temporis. Varro magnos circulos, vocat annos; parvos, annulos; inde annus; quia in modum circuli recurrit. Est vero annus duplex, Naturalis et Civilis. Naturalis seu Astronomicus vel est Solaris, scilicet intervallum temporis, quo Sol duodecim signa Zodiaci percurrit, quod fit diebus, ut supra memini,

365 et sex fere horis. Partes ipsius sunt quatuor quadrantes. Ver est anni pars prima ab Aequinoctio verno ad Solstitium aestivum, quo tempore Sol ascendit per Aretem, Taurum, et Geminos signa Venalia. Aestas, pars secunda, a Solstitio aestivo ad Aequinoctium autumale; quo Sol peragrat ria signa aestiva, et descendit per Cancrum, Leonem, Virginem. Autumnus, pars tertia, ab Aequinoctio autumnali ad Solstitium hiemale; quo tempore Sol descendit per tria signa autumnalia, Libram, Scorpium, et Sagittarium. Hiems pars est quarta, a Solstitio brumali ad Aequinoctium vernum; quo tempore Sol ascendit per tria signa brumalia, Capricornum, Aquarium, pisces. Dicitur etiam annus Vertens (Tropicus seu Temporalis, aut Alphonsinus ab Alphonsi Regis tabulis, quia Sol ab Aequinoctio verno vel Solstitio digressus, confecto Zodiaco, ad idem revertitur punctum. Dicitur et Sidereus, quando nimirum spatium peragrationis illius, a stella aliqua fixa desumitur. Porro initium anni (quem vernum vocant, quo Sol ad Aequinoctium vernum inaequalibus spatiis revertitur) duxerunt Romani posteriores a Bruma, (sicut et nos hodie) priores a Vere; Judaei a novilunio ante Aequinoctium vernum; Athenienses ab Aequinoctio, quod sequebatur Solstitium aestivum : Aegyptii, sicut nunc Graeci, ab Aequinoctio Autumnali.

Annus civilis seu Politicus (qui et Fulianus dictus a Cajo Julio Caesare, emendatore temporum)

nunc Gregorianus audit, cum sit per Gregorium XIII Pont. ad meliorem rationem redactus, continet dies 365, cum quadrante diei, idest, horis 6, minus decem minutis et 44 secundis; cum ergo in Ecliptica Zodiaci quotannis a Sole emetiendi sint gradus 360, et Sol non conficiat in singulos dies gradum unum, sed tantum 59 minuta, et secunda 8, et tertia 19, et quarta 37, sit, ut singulis quadrienniis sit annus unus bissextilis, constans uno die intercalari sive adjectitio; ita habeat annus ille dies 366, cujus rei ratio est, quod sex illae redundantes horae, quarto quoque anno diem conficiant Naturalem. Praeterea cum sex illas hotas romputemus tanquam integras, neglectis illis minutiis, seu minutis, quae desunt horis, paullatim crescit error ille, et ex minutiis fiunt horae, ex horis denique dies; atque ideo contigit, aliquot demum diebus tardius ut anni exitum, et consequenter festos dies celebremus. Quae res cum animadversa esset Gregorio XIII, Pont. Max. dies ex Calendario decem exemit, anno Chr. 1582, statuitque, ad evitandum illum errorem, singulis deinceps ut quadringentis annis quartus quisque centesimus (non singulis centesimis ut olim) bissextilis esset. Unde perspicies, in quo correctio Calendarii Juliani consistat, per quam est factum, ut Aequinoctium vernum ad XII Cal. Apriles restitueretur.

Quaeres, quid sit Intercalatio, aut quid intercalare? Respondeo, intercalationem (seu interjectionem

aut interpositionem) esse temporis minoris in majus insertionem, quae vel est bissextilis, cum dies VI Cal. Martias bis numeratur, unde et intercalaris (seu interjectitius et interpositius dicitur, quod dixi fieri quarto quoque anno quo tempore et littera Dominicalis est gemina, et annus bissextus aut bissextilis appellatur. Vel est intercalatio Epactarum, (quibus nomen a verbo
[Gap desc: Greek word]
inveho, importo, intercalo) quia inseruntur dies undecim, ut annus Lunaris respondeat solari, quem diximus esse dierum 365, cum Lunaris sit dierum 354. Sed quid est annus Embolismalis et Embolismaeus? Idem, quod insititius, (nam deducitur nomen ab
[Gap desc: Greek word]
, intersero, interpono) constans videlicet 384 diebus, seu mensibus Lunaribus, sive lunationibus tredecim, per insertionem unius Embolismi, seu 30 dierum, qui ad 354 dies anni Lunaris communis adduntur.

Cyclus generatim est quaelibet periodus seu circumvolutio annorum velut in circulum rediens; speciatim Cyclus Lunaris est intervallum 19 annorum; toties enim novilunia ad pristinas fere sedes et ad eundem anni solaris diem revertuntur, quo ratiocinio inducti Christiani circa annum Chr. CCLXXXV Cycli Lunaris [(printer); sic: Lunares] numerum Calendario adscripserunt, quem, quia auro notabatur, numerum appellarunt aureum. Cyclus Solaris absolvitur 28 annorum spatio, quot scilicet annis, feriae sive dies hebdomadum in pristinum redeunt ordinem, seu, quo literae Dominicalis (quae est una ex septem

primis litteris Alphabeti, diem Dominicum ostendens) mutatio orbem suum relegit.

Indictio est intervallum trium lustrorum, seu XV annorum, qua revolutione peracta, iterum reditur ad unitatem, initiumque sumit quilibet annus indictionis in Bullis Pontificiis a Calendis Januariis anni sequentis; indictio Caesarea a 24 Septemb. quam Tabularii seu Notarii observant. Ajunt institutam esse ab Augusto Caesare post triumphum Alexandrinum, tempus solvendi tributi indicente; adeo quidem, ut contineret tria lustra; primo lustro seu quinquennio pendebatur aurum ad ostendendam Populi Rom. majestatem; altero argentum por militum ftipendiis; tertio aes et ferrum pro armorum et pecuniae praeparatione (nam et aerea pecunia erat Romanis.) Alii ejus institutionem ad Theodosium Magnum; alii ad Constantinum referunt; nobis non libet disceptare.

Hoc potius advertas, Annum Sabbaticum Hebraeis fuisse septimum quemque, qui nomen a requie adeptus est, quod eo uno cessarent agri sine aratione, et vineae sine putatione. Jubilaeum dicebant quinquagesimum quemque a jobal, seu clangore tubae, sonitu suo prae sentiam anni Jubilaei indicantis. Vocabatur et annus Remissionis, quod servi manumittebantur: et possessiones divenditae ad pristinos dominos et familias redirent. Nunc Fubilaeus Romanae Ecclesiae annus quisque est vigesimus quintus, olim erat centesimus, postea quinquagesimus.

Annus Platonicus (de quo supra quoque) secundum Ciceronem continet nostios annos 12554; secundum Alphonsum Regem 49000; secundum Ptolomaeum 36000; prout varie de Sphaere omnium tardissimae circumvolutione sentiunt; nos haec somniis adnumeremus, quibus tota Mundi duratio, sexies circiter mille annorum circo includitur. De quo paullo post.

Desiderius Et quis credat, orbes esse sidereos, quae, stante hoc Mundo, rotationem suam non absolvant? Mercurtalis. Praesertim cum in bonum mortalium a spiritibus illis coelestibus seu Intelligentiis girentur.

Ad Diaria quod attinet, seu Fphemeriaes, aut Caiendaria. nomen haec accipiunt a calendis, seu primo cujusvis mensis die; dictae sunt a calando seu vocando, (Graecis
[Gap desc: Greek word]
) quod Calendis singulis convocaretur populus Romanus, pronuntiabaturque, quot dies a Calendis superessent ad Nonas; confluere autem Nonarum tempore populus in Urbem solebat, ut disceret, quid eo mense, in divinis humanisque rebus, facto opus esset; hinc Nonae sunt dictae, vel quod novae (per metathesin) initium observationis; vel quod ab ea die ad Idus novem interveniant dies. Computabantur a Romanis ad Nonas in Martio, Majo, Junio, et Ocobri sex illi dies, qui Calendas sequuntur; reliqui menses quatuor tantum habebant Nonas. Idus sunt quasi iduantes seu dividentees mensem; et quidem Martio, majo, Junio et Octobri dies

Iduum est decimus quintus: in reliquis decimus sextus. ab Idibus denominationem sumunt septem dies, statim Nonas insequentes, Iduumque diem antecedentes; unde octavo, septimo, sexto, quinto, quarto, tertio, (id est, tertio die ante Idus) et Pridie Idus vel Iduum dicimus. Idibus elapsis, qui sequuntur dies, nominantur a Calendis. sic decimus quartus Januarii est XIX Calendas Februarii vel Februarias, quae solet ita notari XIX Cal. Feb. et efferri: ecimonono die ante Calendas Februarii vel Calendarum Februarii, aut hoc modo signatur. a. d. XIX Cal. Feb. id est, ad decimum nonum diem ante Calendas Feb. Vel hoc modo: Ex a. d. XIX. Cal. Feb. id est, ex ante diem XIX. Cal. Feb. quod idem est, ac decimo nono die ante Cal. Feb. (per ellipsin scilicet.) Videris subridere ad has minutias. Agedum ad superciliosos illos te Astrologos, cognomento Judiciarios, ducam, qui quibus Calendaria Vati ciniis, promissis et minis impleant, haud ignorare potes. Desiderius. Lippis est et tosoribus notum, quoties terriculamentis suis tempestatem dent non tam in pelvi, quam in charta. Videam, et audiam illos, aut te potius, illorum loco. Mercurialis. Sit ergo.

Ea pars Astronomiae, quae de effectibus siderum tractat, quibusdam, ut innui, Astrologia dicitur, et cum addito Prognostica Judiciaria (vulgo Planetaria) Genethliaca, Astromantia, et Ars divinatoria vel divinatrix, quae cum tot vanitatibus referta sit, non tam est scientia dicenda,

quam vanissima et damnata deceptio, unde merito exploduntur Chaldaei, Genethliaci, Divinatorii, Judiciarii, Prognostici, tanquam quam nugivendi, qui de futuris contingentibus, fortuitisque casibus et actionibus, quae ab humana pendent voluntate, certi aliquid ex habitu, forma, positura astrorum, eorumque per Signiferum mansionibus, peragrationibus, concursibus, intervallis, oppositionibus, eventurum affirmare audent, cum sidera possint inclinare, cogere nequaquam possint; quidquid denique fingant de Horoscopo, (puncto Nativitatis aut Conceptionis) et constellationum Characteribus; quibus ut non negamus Praedici posse effectus mere naturales, qui vel necessario fiunt, ut defectiones Solis et Lunaesd; vel probabiliter contingunt, ut pluviae, serenitates, tempestates, siccitates, animalium brutorum hominumque morbi; (quanquam etiam in his, teste experientia, in suis praenuntiationibus et divinationibus frequenter isti astromantes hallucinantur) sic inficiamur, posse ab illis bellorum pacisque initia, aut eventus, aliaque effecta a libertate agentium pendentia; vel Principum magnorum funera, clades, et minas (nisi forte in genere aliquid Cometae minentur) praedici; qualiacunque demum fingant siderum schemata seu schematismos, configurationes, aspectus, etc. unde prognoses et praedivinationes suas fingunt, saepiusque scientes et volentes fallunt, nequicquam ambiguo verborum sensu, mendaciis suis fucum illinere

conantes, imitatione oraculorum Orci, ex quibus istud Apollinis Delphici:

Ajo Romanos Aeacida vincere posse:

Physiognomon (Physicis nixus rationibus) Physiognomica desumit signa ex figura et conformatione corporum ac membrorum, quibuscum magna est sympathia et necessitudo animae; hinc sanguinei ad letitiam, biliosi ad iram, pituitosi adsomnolentiam, melancholici ad tristitiam sunt procliviores; hinc a bestiis ad hominem minem conjecturam transfertur, praecipus ex naso, oculis, labris, et reliqua capitis figuratione. Inanis et infamis est illa physiognomia, quae futuros hominis eventus e lineamentis corporis conjectat, speciatim Chiromantia, qua chiromantes (ut vagabundi Aegyptii faciunt) e lineis manuum; metoposcopus e frontis; oneromantes per onyrocriticam, e somniis libere contingentia praenuntiare nititur.

In Auguriis paganorum seu Ethnicorum Augur olim vaticinabatur ex avium garritu, volatu, pastu. Et ariolus seu haruspex ex aruspicina (vel haruspicina) hariolabatur, dissectis et inspectis hostiarum extis; unde extispex, et extispicium.

Rogis damnanda Magia, per quam Magus cum malis Geniis colludit: et necromantia, qua necromantes diabolum sub alicujus demortui persona evocans et adjurans, scrutatur arcana; sive id faciat per pythones seu arreptitios: sive per signa in terra, aqua, aere, igne apparentia, quae dicuntur geomantia, hydromantia,

aeromantia, pyromantia, psychomantia, (manium evocatio) sive quocunque alio modo praestigium fiat, per expressum vel implicitum cum cacodaemone pactum.

Sed utique proscriptae non sunt praesagitiones rusticorum, longa observatione confimatae; pluviam enim praesagiunt, si viderint canes gramina mordentes, muscas, vespas, pulices acrius pungentes, fumum per camini gulam spissius subvolantem; nubes in cacuminibus montium considentes; boves aerem olfactantes, seque contra pilum lambentes; hirundines summis alis aquam verberantes; ranas insuetum coaxantes; formicas e cavernulis ova efferentes; corvos et cornices crocitantes; oleum lucernae scintillans, et fungos se inde tollentes; anseres continuo clamore perstrepentes; mergos anatesque pennas rostro purgantes: Lunam pallentem, nam

Pallida Luna pluit, rubicunda flat, alba serenat. Sole exoriente nubes se glomerantes, et partim ad Austrum, partim ad Aquilonem tendentes. Ventorum et tempestatum indicia illis habentur, si silv aemurinurant: si nubes ante Solem emersum rubescunt: si mane tonat: (nam meridiana tonitrua imbrem afferunt) si fulicae in arena colludunt: si corvi cum singultu se concufiunt: si flamma flexuose volitat, aut Iumina ex se flammas elidunt, aut ignis contectus favillam discutit, lcintillam projicit; aut ad ollas sublatas carbo adhaeret, aut vehementius perlucet.

At Serenitatis notae sunt, stellae et Luna puro nitore micantes: nebulae e montibus descendentes, aut coelo cadentes, aut vallibus insidentes: clara et frequens corvorum crocitatio: flocci vagabundi per aera: porci non lacerantes jactantesve straminis aut foeni manipulos: Phoebus pridie serenus obiens, postridie clarus nascens: nubes ad Occasum rubescentes. Amant agricolae humidum Aprilem, frigidiusculum Majum, cujus pluvias imitatur fere Junius. Quarta Luna qualis, reliqua solet esse talis; proximus a plenilunio dies pluvius Plerumque mensem integrum denotat imbriferum. Autumni serenitatem plerumque hiems ventosa excipit. Signa fertilitatis habentur, Autumnus siccus et serenus; Ver temperate calidum; sterilitatis, quercus foecunditas, fabarum copia, locustae, vermes, erucae, etc.

Desiderius. Valeant igitur nugaces Fastorum Compositores, et frivoli illi vaticinatores rerum, quasi fataliter mortalibus eventurarum; qui si nuntiantprospera, et fallunt, miser fies frustra exspectando: si adversa dicunt et mentiuntur, fies miser frustra timendo; Sycophantae confidenti loqui, coelum cum Icaro petentes, indeque in medaciorum pelagus delabentes. Nam quomodo didicerunt, e stellarum compositione, notione, mansione et per Signiferum peragratione, hominum consilia, arbitria, varias voluntates, appetitiones, declinationes, fortuitos acrepentinos levissimis in rebus animorum impetus atque recessus? Quid enim? Cur

induendis vestibus novis alii sint dies fausti, alii infausti? cur alii, ducendae uxori male ominosi, alii bene? cur tempus alius alio felicius et opportunius dandis recipiendisque literis, reposcendo mutuo, rei mercaturis quaerendae: ad aucupandum, ad equitandum, etc. Offuciae sunt, nugae, praestigiae, fallaciae. Mercurialis. Probo hunc calorem, quem scio, unde hauseris. Quid Sol, Luna, et alia naturaliter possint sidera, supra indicavimus; quare non inviti dabimus hoc fatidicis illis, ut praedicere possint opportunitatem mittendi sanguinis, resecandi capillos, caedendi arbores, sementandi, plantandi, medicinas adhibendi, similiaque horum; quanquam et rusticos observantia longa haec docuit, quos quia natura non decipit, ita nec experientia fallit. Satis credo de artibus Mathematicis; nunc labor nos vocat et longior et operosior. Desiderius. Quis ille? Mercurialis. Chronologiam ab ipso Mundi exordio ad nostra usque tempora in compendium redigemus. Desiderius. Vereor, ne actum agamus. Nam ubi ad manum non sunt Epitomae Chronologicae? Mereurialis. Probe novi; uno possim recitare spiritu plures, quam manus utraque continet [(printer); sic: continuat] digitos; quas non vidi tantum, sed pervolvi et perlegi. Quid ergo? An, in hoc nostro per Artes omnes et Scientias itinere, Chronologiam scitu jucundissimam non invisemus? Desiderius. Librum illa requirit, non pauculas paginas. Mercurialis. Non libros tantum et volumina, sed libellos quoque in libellulum

constringemus, perque ingentia temporum et rerum gestarum spatia compendiariam plane, si uspiam alibi, carpemus viam; quin floridam etiam; flosculos etenim historicos, unde unde non parvo labore congestos, sub conspectum dabimus. Desiderius. Quod abs te ne optare quidem, ne dicam postulare sustinueram, offers ultro; quas gratias vel in antecessum huic tuae debeo benevolentiae? Mercurialis. Solvisti grates, si opellam hanc meam consulueris bene; capesse spiritus, et cerebrum firma, ne vel memoria vel imaginatione laboret. Desiderius. Habeo meum globum aromaticum, hic vires addit afflatu. Mercurialis. Opportune; nam et oculis serviet ad regiones, in quibus res gestae sunt, quaquaversum geographice, ut te supra docui, adumbrandas, Eamus.

CAPUT LXVIII. Chronologia.

HIstoria est simplex rerum narratio, sine comparatione temporis, quo acciderint. Chronologia res gestas secundum seriem temporum praeponit [(printer); sic: praeponit] ; quod si nude et sine digestione historica id faciat, ad Mathematicum potius pertinet per Solis ac Lunae, et reliquorum Planetarum circuitus et cyclos (de quibus supra) annolum spatia metientem. Accurati Chronologi est, res actas illigare temporibus, et utraque

digerere; Historiographus insuper exponit consilia rerum gestarum, facit conciones, instruit acies, locorum situs describit, ostenta, clades, mutationes regnorum exponit. Annales seu libri Chronici, aut Chronica sunt earum rerum, quae de anno in annum, in historias, servato temporum ordine, rediguntur; Ephemerides autem seu Diaria (quae et Commentarii seu Commentaria) memoriae mandant, quae de die in diem contigerunt.

Distinctiones temporum vocant Chronographi Epocham vel Aeram, terminum videlicet temporis celebrem, unde principium sumunt annos numerandi. Sic nos-Christiani Epocham seu Aeram nostram a Christi Servatoris nostri Ortu desumimus: Judaei a Diluvio, ab Abrahami nativitate, ab Exitu ex Aegypto, etc. Graeci ab initio Olympiadum; Romani ab Urbe (Roma) Condita; Arabes et Turcae ordiuntur Hegiram seu Aeram suam ab anno Christi 622. Omnes a Mundi principio, quod quia plerisque incompertum, Epochae sunt excogitatae.

Antequam vero in rationes temporum accuratius initas te adducam, scias, velim, juxta communem et valde probabilem persuasionem, Mundum sexies millies annis (qui respondent sex diebus, quibus est creatus) duraturum, adeoque tria esse tempora memorabilia. Primum Legis Naturae, ab Adamo ad Abrahamum bis mille circiter annorum. Alterum Legis Mosaicae, ab Abrahamo usque ad

Christum, totidem fere annorum. Tertium Legis Gratiae, a Christo usque ad finem Mundi, paris circiter annorum intervalli. Aliqui praecipuam temporum supputationem in sex Mundi aetates referunt, ut prima sit, aetas ab Adamo, ad Noachum; secunda a Noacho ad Abrahamum; tertia ab Abrahamo ad Davidem; quartae a Davide ad Captivitatem Judaeorum Babyloonicam; quinta ab hac ad Adventum Christ; sexta a Christo ad Mundi terminum.

Mire equidem, id quod tibi non ignorandum, in Computatione annorum ab orbis coeptu, usque ad tempus reparatae Salutis variant Chronici. Sunt, qui, ad Christum Natum, numerant a Mundi exordio annos 3983, ut noster Theophilus Raynaudus: alii 3947. Henricus Samerius itidem Soc. J. computat 3950 annos. Liberalius etiam Baronius, insignis Scriptor Histomae Ecclesiasticae, annos 5199. Venerabis Beda 5200. Nauclerus 5201. Regiomontanus 6984. Noster Pererius 4022. Sed Salianus noster cum Torniello supputat 4052, quibus duobus, cum bona aliorum venia, omnino lubens assentior. Quare digestionem annorum, secundum Chronotaxin Saliani, hanc accipe; si prius memineris, quemadmodum mensium intervalla bimestria, trimeftria, quadrimestria, etc. sunt; ita duorum annorum spatium vocari biennium, trium triennium seu trieteridem, quatuor quadriennium seu tetraeteridem, quinque quinquennium, alias lustrum seu Olympiadem. Aetas autem seu Generatio denotat

quodvis humanae vitae paullo longius tempus; Seculum est annorum centum; Aevum longissimum, aut etiam perpetuum. His ita positis septenas Mundi aetates (largius accipiendo hoc vocabulum) ita collige:

Prima est quasi Infantia, ab Ortu rerum usque ad Diluvium, annorum 1656.

Secunda Pueritia, a Diluvio adusque Divisionem Linguarum, annorum 382, ad annum Mundi 2039.

Tertia Adolescentia, a Nativitate Abrahae et filiorum ejus, usque ad Mosem natum, annorum 476, annum Mundi 2464. (exitus Israelitarum ex Aegypto incidit in annum Mundi 2544.)

Quarta Juventus, Judicum Hebraeorum, usque ad Samuelem, annorum 476, annum Mundi 2940.

Quinta Virilis, Regum Hebraeorum, usque ad solutam a Cyro, Persarum Rege, Captivitatem Babylonicam, annorum 577, annum Mundi 3517.

Sexta Senilis, Principum et Sacerdotum Hebraeorum, usque ad Christum, annorum 536, annum Mundi 4052, Olympiadem 194, annum Urbis Conditae 751.

Septima Decrepita (novissima tempora) a Partu Virgineo ad sinem Mundi.

Octava erit in coelis vel inferis, eaque perennis, ut omnes norunt, qui verum DEUM norunt.

Est igitur DEUS factus Homo, et a Virgine Matre in hanc lucem editus, anno Mundi quater millesimo, quinquagesimo, secundo: Urbis Romae Conditae septingentesimo, quinquagesimo: Olympiade centesima, nonagesima, quarta: a Diluvio Noetico, bis millesimo, trecentesimo, nonagesimo, septimo: ab Egressu Israelis ex Aegypto, miltesimo, quingentesimo, nono: Ab ortu Abrahae bis millesimo, decimo, quarto: a prima Davidis in Regem. unctione millesimo, octogesimo, quarto: Imperii Augusti Caesaris quadragesimo, quarto: Hebdomade Danielis sexagesima, quinta. Namque sciendum est, Danielem Prophetam divino didicisse oraculo, septuaginta fluxuras hebdomadas usque ad Christum occidendum; per quarum hebdomadum singulas cum singuli annorum septenarii intelligantur, ajunt Scriptores Chronici, annos designari Lunares 490, seu Solares 470, qui, a tempore praedictionis (quae accidit regnante Artaxerxe Longimano seu Assvero, septimo Persarum Rege, anno regni ejus 20, Mundi 3590) elapsi, in morte Salvatoris desierunt, quippe in medio septuagesimae hebdomadis, indignissima nece sublati.

His ita constitutis, nunc maxime memorabiles temporum Epochas percurramus. Notissime sunt, quae consignantur ex quatuor nominatissimis Monarohiis seu Imperiis, quorum primum Assyriorum inchoavit anno Mundi 1932, stetit annis 1404, usque ad Assaraddonem, minorem natu Sennacheribi filium, quem cum Nabuchodonosor

Primus seu Merodachus, (fuerunt enim duo alii Nabuchodonosores, Nabolassor videlicet seu Senior, et Nabuchodonosor Magnus) Babylonis Prorex, regno vitaque exuisset, ipse Babylonium Imperium (cui adjecit Assyrium) fundavit anno Mundi 3334, duravit annis 183, desiit in Balthasare, Rege Chaldaeorum.

Secundum, Persarum scilicet, exorsus est Cyrus, qui, devicto Astyage, Medorum Rege, potentia auctus, etiam Babylonios subegit anno Mundi 3517, substitit annis 208, defecit in Dario Arsani vel Arsetis filio, quem aliqui Codomannum prius dictum volunt.

Tertio, Graecorum, initium dedit Alexander Macedo, cognomento Magnus, anno Mundi 3724, perstitit annis 228. Extinctum in Demetrio et Philippo Gryphi seu Grypi filiis, ultimis Seleucidarum (a Seleuco, qui cognominatus Nicanor) Syriae et Asiae Regibus; a quibus regnum devolutum in Tigranem Armenum; inde pervenit ad Romanos anno Mundi 3958.

Quartum, Romanorum, orsus est Cajus Julius Caesar an. Mundi 4006, cujus majestas lapsu temporum ad Germanos devoluta est. Fuerunt autem Caesares seu Imperatores Romani usque ad Carolum Magnum septuaginta tres. [(printer); sic: A Carolo Magno septuaginta tres] A Carolo Magno, qui regnare coepit anno Christi 800, ad Leopoldum Primum, nunc impernatem, omnino quinquaginta, quem etiam numerum prima littera Lnominis augustissimi refert.

Vis jam cognoscere ordinem et seriem illustrium quarundam in amplissimo hoc Mundi Amphitheatro personarum? Oculos animumque adverte; traducam per proscenium non eas solum, quae ad sacrae paginae intelligentiam magis faciunt, sed ex vetere recentioreque historia aliae super alias prodibunt, non tam spectandae, quam in transitu numerandae. Desiderius. Ambulatorio huic spectaculo tam avidus inhio, totus ut fieri cupiam oculus. Mercurialis. Tu in Traductione hac Scenica (sive eam Comoediam, sive Tragoediam, sive Pompam appellare libuerit) plures, quam Fabula admittere soleat, Actus exspecta. Nam ex Antiquioribus Annalibus novem omnino diversissimarum Personarum, et Actionum, Partes ac Ingressus producemus, videlicet a Mundi ortu ad Christum Natum. Exinde a Virginis partu singula in Scenam ingredientur secula, totidem Actibus; unde Breviarium tu conficere poteris tibi Chronologicum, non tam ut discas res in orbe gestas, quam ut cognitas reducas in memoriam. Desiderius. Remove siparium, et Choragium explica. Mercurialis. Removeo.

Actus I. Ab ortu rerum ad Diluvium.

PRincipio procreavit Deus ex nihilo (nulla materia praejacente) coelum empyrium, terramque et aquam illi undique circumfusam.

In coelo creavit Angelos (Genios coelestes) in gratia, quos superbia statim depravavit, noxque insequens vindicta partem maximam intartarum praecipitavit; inde produxit Mundum sex dierum successione. Primus primi anni Mundi dies inchoatus est a vespere: priore parte sui tenebrosum habuit sub coelo silentium, posteriore condita est lux, (in aquarum abysso circumgirata) fuitque is dies Dominicus. Secundo die firmamentum, orbesque coelestes, sed sine astris; aer quoque et ignis producti sunt. Tertio die, congregatae unum in locum aquae, apparente terra, et paradiso terrestri existente. Quarto die luminaria constituta in coelis. Quinto ex aquis aves, piscesque educti. Sexto, e terra caetera animantia formata; et postmodum homo ipse a Deo ex luto fictus et animatus; tum Eva ex Adami costa efficta. Septimus erat Sabbathi, destinatus quieti, manente Adamo in paradiso, et in statu innocentiae ad dies aliquot. Decimo tertio die Evam seduxit serpens, illa Adamum, peccavit uterque carpendo fructum prohibitum, et deliciossimo ejectus est horto.

Ex luctuosis hisce primordiis quae deinceps calamitates non sunt consecutae? Cain, (vel Cainus) Adae primogenitus, Impiorum antesignanus, occidit innocentem fratrem Abelem, secumque in sclerum imitationem, omnem progeniem traxit. Aliquot post annis, circa ann. Mundi 130 a fratricida, urbium omnium prima condita est Enochia. Adamo natus Soth

sive Sethus, a quo Enos; ab Enoso Enochus. Cain a Lamecho occisus circa anno Mundi 688. Jubal instrumenta Musica; Tubalcain invenit arma. Anno Mundi 930 moritur Adamus; altero post anno Eva. Enochus seu Henochus vivus hinc translatus est anno Mundi 987. Existunt gigantes, et corporum et scelerum immanitate monstrosi. Construitur Navis prima, (quam S. Scriptura vocat Arcam) a Noe seu Noaeho; moritur Mathusalem, mortalium omnium annosissimus, scilicet aetatis anno 969. Anno M. 1656, ante Christum 2397 immisit Deus in ultionem flagitiorum Cataclysmum seu Diluvium Universale, perditis aqua omnibus mortalibus, praeter Noachum, uxorem, ac tres filios, Semum, Chamum, Japhetum, eorumque conjuges, commune exitium, Arcae beneficio, evadentes.

Actus II. A Diluvio ad Abrahamum.

ANno Mundi 1657, ante Christum 2396 a filiis Noe (qui hoc tempore plantavit vineam, et esum carnium introduxit) disseminatae sunt familiae gentium: a Semo Asiatici, a Japheto Europaei, a Chamo Africani, et (ut probabile est) Americani. Anno Mundi 1909 coepta aedificari turris Babylonica, inde confusio Linguarum et dispersio gentium. Anno Mundi 1932, ante Chr. 2121, factum initium regni Babyloniorum seu Assyriorum per Nemrodum

seu Belum. Anno Mundi 1997 regnat Ninus, qui Ninivem sive condidit, sive instauravit, et idololatriam invexit. Anno M. 2006 moritur Noemus, aetatis suae 950.

Actus III. Ab Abrahamo ad Mosis ortum.

ANno Mundi 2039, ante Chr. 2014, natus est Abrahamus, Pater omnium Fidelium, seu recte de Deo sentientium, certa in eam professionem nota adscriptorum. Anno 2004 Zoroaster, Rex Bactrianorum, magia infamis est. Anno 2049 Semiramis regit Assyrios. Conflagrat Pentapolis. Evadit Loth, cujus uxor, respectans incendium, vertitur in salis statuam. Anno 2163. immolandus est Isaac, (cujus frater Ismael ejectus domo) natus ex Abrahama, Saraque sterili. Ex Isaaco progeniti Esau et Jacob Gemelli anno Mundi 2199. Circa haec tempora Inachus, primus Argivorum Rex. Abrahami obitus anno Mundi 2213, post annos vitae 175. Exinde 2258 Diluvium Ogygium. Varia Josephi, qui filius Jacobi, fortuna, et undecim ejus fratrum circa annum 2319. Sparta condita 2338. Jobi certamina 2398. Israelitae sub Pharaone Rege in Aegypto serviunt 2451 et seqq.

Actus IV. Ab ortu Mosis ad Samuelem.

ORitur Moses anno Mundi 2464, ante Chr. 1589. Regnum Athenis condit Cecrops

2498. Diluvium Deucalionis 2530. Areopagus [(printer); sic: Arcopagus] Athenis 2539. Israelis Exitus ex Aegypto 2544. Exiccatio Maris Rubri et Aegyptiorum submersio. Troja condita 2576. Mosi succedit Josue, divinus Poliorcetes [(printer); sic: Poliocetes] , cujus ad imperium stetit Sol 2584. Circa haec tempora vixit Cadmus, Graecarum literarum inventor. Clades Benjamitarum 2621. Minos 2650. Ludi Isthmici 2700. Bellerophon, Perseus, Pelops, Niobe, Janus, Amphion, Debora 2721. Jahel 2741. Midas, Gedeon 2768. Daedalus, Orpheus, Abimelech 2801. Hercules, Argonautae, Hydra, Minotaurus, Oedipus, Bellum Thebanum. Tyrus condita 2785, et postea Carthago anno 2842. Ludi Olympici instituti. Jephthe 2850. Excidium Trojae 2871. Samson, Heli.

Actus V. A Samuele ad Imperium Babyloniorum.

SAmuel Judex electus anno Mundi 2940, ante Chr. 1113. Reges Spartae. Saul, Rex Hebraeorum, 2962. David ex pastore Rex 2969. Goliath, Codrus, Rex Atheniensis, 2985. Salomon Rex 3020. Dedicatio templi Solymaei 3030. Roboam, filius Salomonis; hostis ejus Jeroboam; Homerus 3039. Sesostris seu Sesac Rex, ludibrium fortunae. Abias, filius Roboami, 3077. Asa Rex 3080. Samaria conditur 3110. Achabus et Jezabel 3138.

Ochozias, Elias Thesbites, Adisaeus 3139. Josaphatus, saphatus, Rex Judae, 3145. Lycurgus, Rex et Legislator Lacedaemonum, 3152. Atalia et Joas 3145. Pyramides Aegyptiae, Dido, Jonas 3216. Sardanapalus 3235. Caranus, primus Rex Macedoniae, Hesiodus Poeta 3245. Initium Olympiadum 3278, ante Chr. 775. Teglathphalassar, Assyriorum Rex. Roma condita 3302, ante Chr. 751, Olympiade 7. Achaz, Rex Judae, 3309. Israelitici regni finis in Rege Osee. Israelitarum captivitas 3314. Tobias, Isaias, Sennacherib 3319. Sol regressus in gratiam Ezechiae Regis 3322.

Actus VI. A Babyloniorum Imperio ad Persicum.

NAbuchodonosor, cognomento Merodachus, evadit, Babyloniorum et Assyriorum Rex anno Mundi 3334. ante Chr. 719. Numa, Rex Romanorum, 3340. Gyges magus [(printer); sic: magnus] . Manasses 3344. Judith 3346, ante Chr. 707. Messenii bello subacti 3368. Tullus Hostilius, Rex Rom. 3383. Josias, Rex Judaeorum, 3395. Jeremias. Ancus Martius, Rex Rom. 3415. Nabuchodonosor Magnus 3429. Draco Legislator, Arion, Sedecias, Ezechiel, Tarquinius Priscus 3437, U. C. 138. Susanna, Stesichorus Poeta, Sappho Poetria, Solyma capta 3446. Sedecias perfidus. Finis regni judae. Captivitas Babylonica. Nabuchodonosor in bestiam

3464. Solon, Evilmerodach 3472. Septem Sapientes Graeciae 3474. Servius Tullius, Rex Rom. Anacreon Poeta. Phalaris tyrannus, Aesopus, Pisistratus, Abaris magus. Balthasar, Evilmerodachi silius, 3445. Croesus victus. Pythagoras 3514. Babylon a Cyro, Rege Persarum, capta.

Actus VII. Ab Imperio Persarum usque ad Alexandrum.

CYrus fundavit Imperium Persarum anno Mundi 3517, U.C. 116. ante C. 536. L. Tarquinius superbus 3521. Milo Athleta Cyrus a Tomyri victus 3523. Cambyses ei succedit, et huic Darius Hystaspis, equi hinnitu, ad regnum perveniens. Zopyrus 3534. Consulum Romanorum initium 3545, II. C. 244. Rex Porsenna, Horatius Cocles. Primus Dictator, Titus Largius, 3557. Pugna Marathonia, Cynegirus, Xerxes, 3567. Coriolanus, Pindarus, Sophocles, Euripides, Aristides, Herodotus; Salaminia pugna, Thermopylae [(printer); sic: Thermophylae] , Artemisia. Iterum victi Persae, duce Mardonio. Fabii trecenti caesi 3578, U.C. 277. Thucydides, Themistocles, Socrates, Democritus, Pausanias Rex. Artaxerxes Longimanus seu Assverus, Estheris conjunx. Cimon Miltiadis filius. Esdras scriba 3596. Aman 3601. Decemviri Romae et Leges XII Tabularum 3604, U. C. 303. Celeberrimi

pictores Zeuxis, Parrhasius, Timantes; Statuarii Polycletus et Phidias. Nehemias, restaurator templi Hierosol. 3609. Censores primi Romani 3612. U. C. 311. Isocrates, Hippocrates, bellum Peloponnesiacum 3623. natus Plato. Aristophanes, Darius Ochus sive Nothus, Assveri successor. Alcibiades 3634. Dionysius Siculus 3648. Euclides, Lysander, dux belli, 3649. Arsaces seu Artaxerxes; Memnon, Rex Persarum, 3650. Cyrus Minor, Xenophon, Agesilaus, triginta tyranni Athenienses; Amnestia prima Tissaphernes. Romani Vejos capiunt 3658. Roma, a Gallis capta, a Camillo servata 3665. Aristoteles Stagirae 3670. Demosthenes, Boeotium bellum 3767. Leuctrica pugna, Epaminondas 3683. Ochus, Rex Persarum. Ludi Scenici Romae instituti 3690. Marcus Curtius, Manlius Torquatus, Philippus, Rex Macedonum, Alexandri Magni parens. Alexander natus 3698, U. C. 397. bellum Sacrum, bellum Phoenicium, Valerius Corvinus, bellum Samnititum 3711, U. C. 410. Darius Codomanus 3715. Chaeronaea pugna 3716.

Actus VIII. Ab Alexandro ad Perseum.

ANno Mundi 3718, U. C. 417, ante Chr. 335, Olymp. CXI. Alexander Macedo 21 annorum patri succedit, et anno 3720 in Asiam trajicit. Ejus mors 3730, et successores. Agathocles

fortunae filius 3730. Epicurus, Seleucus Nicanor, Seleucidarum origo 3743, U. C. 442. Colossus Rhodius 3749. Philadelphi bibliotheca 3770. Septuaginta interpretes Bibliorum. Bellum Tarentinum 3774. Galli in Graeciam irrumpunt, Pyrrhus in Italiam, Primum bellum Punicum 3790, U. C. 486. quod tenuit annos 24 praetextus, defendendi socios Mamertinos; caussa, Siciliam adjiciendi Romanis, Regulus. Jani templum clausum 3819. Bellum Gallicum. Punicum bellum secundum 3836, U. C. 535, ante Chr. 217. Caussa illius, Saguntum a Poenis expugnatum. Hannibal. Repetitae Romanorum clades ad Ticinum, Trebiam, Thrasymenum lacum, Cannas pagum: Capuae luxuries, Poenorum pernicies. Fabius Cunctator, Marcellus, Scipio Africanus, Syracusae captae, Archimedes, Plautus, bellum Macedonicum 3854. Heliodorus sacrilegus; Cato Major seu Porcius, Censor. Perseus, Rex Macedonum, in triumphum ductus 3883, ante Chr. 170.

Actus IX. A Perseo Victo ad Christum Natum.

ANtiochus Epiphanes seu illustris anno Mundi 3886, ante Chr. 167. Templi Solymaei prosanatio: Machabaei, Scipio Aemilianus, Polybius, Laelius, Terentius. Punicum bellum tertium 3605, U. C. 904. specie

vindicandi Regis Massanissae, socii Romanorum. Eversa Carthago 3605. Tryphon 3910. Bellum Achaicum. Corinthi excidium 3908. Numantiae 3921. Cracchorum seditio. Bellum Jugurthinum 3947, U. C. 646. et Cymbricum. Saturninus, turbator Reip. bellum Mithridaticum 3960, ante Chr. 93. bellum sociale 3963. bellum Marianum et Syllana proscriptio 3967. Florent Pompejus, Cicero 3973. bellum Servile et Spartanum 3981. Virgilius natus 3984, U. C. 683. bellum Pyraticum 3687. Catilinae conjuratio 3991. Pompejus Hierosolymam capit 3992. bellum Gallicum 3995. Cicero exul. Crassi clades 4000. tudi Actiaci. bellum civile 4005, U. C. 704. Annus confusionis fastorum. Pompeji caedes 4006. Alexandrinae bibliothecae combustio. Caesaris victoriae in bello Alexandrino, Pontico, Africano. Catonis caedes, postea Caesaris 4010. Interfectores Brutus et Cassius cum aliis, libertatis vindices. Biennio post ipsi quoque pereunt in bello Philippensi. Trium viratus Octavii Augusti, Lepidi, Antonii. Ciceronis caedes. Octavius vel Octavianus Augustus, Caesar, orditur principatum 4011, ante Chr. 42. florent Virgilius, Horatius, Mecoenas. bellum Perusinum 4013. et Siculum. Herodes Ascalonita, Rex 4014. nascitur S. Anna 4016. familia Machabaeorum extinguitur. Herodis crudelitas 4021. Actiaca pugna, Cleopatrae et Antonii fuga, interitus utriusque. Pantheon ab Agrippa aedificatur, aliaque magnifica

opera 4027. Marcellus. Templum Herodianum 4035. Ortus B. V. 4038. Conceptio Christi 4052. Nativitas S. Joannis Baptistae, et Christi JESU a. M. 4052, U. C. 751.

Nunc vertenda theatri facies, et alia inducenda pompa, quod antequam fiat, quaedam prius ex historia Judaica obiter relegemus. Fuerunt igitur Primae Aetatis Patriarchae decme, quorum primus, Adamus, vixit annos 930. Seth, filius ejus, vixit an. 912. Enos vixit an. 905. Cainan 910. Mahaleel 895. Jared, 962. Henoch translatus anno aetatis 365. Mathusalem vixti an. 969. Lamech 777. Noe ante Diluvium 600.

Secundae Aetatis Patriarchae itidem deni. Noe post Diluvium vixit an. 350, universim 950. Sem 600. Arphaxad 438. Cainan posterior 360. Sale 433. Heber 464. Phaleg 239. Rehu seu Reu 239. Sarug 230. Nachor 148. Thare 405.

Tertiae Aetatis Patriarchae sunt quoque deni, si Josephum cum undecim fratribus, in unum contrahamus numerum. Abraham vixit an. 175. Isaac 180. Jacob 147. Joseph cum undecim fratribus. Ephraim et Manasses, Josephi filii. Melchisedec, Rex et Sacerdos. Ismael 137. Esau, pater Idumaeorum. Eliphas, etc. Job vixit an. 217, quartus ab Esau.

Pontifices Hebraei fuerunt sexaginta octo, quorum primus Aaron, ultimus Caiphas. E quibus quatuor Azariae; binomines vero, Achias, seu Achimelech: Joachim seu Eliacim: Jeddoe sive Jaddus.

Judices Hebraeorum suerunt sedecim; quorum primus Moses, Legislator, vixit annos 120. Josue judicavit populum juxta Salianum annis 17, juxta Bellarm. 26, juxta Henricum Samerium 27. Othoniel judicavit an. 40. Aoth an. 80. Barac et Debora 40. Cedeon 40. Abimelech juxta Salian. 9, juxta Bellarm. et Samerium 3. Thola 23. Jair 22. Hic Samerius ponit interregnum 18 annorum. Jephthe judicavit annis 6. Abesan 7. Ajalon 10. Abdon 8. Samson 20. Heli, Judex et Pont. 40, juxta Samerium 20. Samuel, juxta Salianum 22, juxta Bellarm. 20, juxta Samerium 32.

Reges Hebraei usque ad captivitatem Babylonicam fuerunt triginta novem. Equibus tres primi Saul, David, Salomon, singuli vixerunt annis 40, dominantes XII Tribubus Israel. Inde facta est regni scissio in Israelem et Judam a. M. 3060, ante Chr. 995. Reges Judae fuerunt viginti; quorum primus Roboam, insipien tissimus Salomonis filius, qui regnavit annis 17. Abia 3. Asa 41. Josaphat 25. Joram 8. Ochozias 1. Athalia, mulier tyrannica, 6. Joas 40. Amasias 29. Osias, sive Azarias, 52. Joathan 16. Achas 16. Ezechias 29. Manasses 55. Amon 2. Josias 31. Joachaz menses 3. Joakim vel Joachim annis 11. Joachimus seu Jechonias menses 3. Sedecias annis 11. Hic in captivitatem Babylonicam abductus est a Nabuchodonosore, cognomento Magno, a.M. 3446, ante Chr. 607.

Reges Israelis fuerunt novemdecim. Equibus primus Jeroboam regnavit annis 22. Nadab 2.

Baasa 24. Ela 2. Zambri 7 diebus. Amri 2 annis. Achab 22. Ochozias 2. Joram 12. Jehu 28. Joachaz 17. Joas 16. Jeroboam juxta Salian. et Bellarm. annis 41, juxta Samerium 52. Zacharias 6 menses. Sellum uno mense. Manahem 10 an. Phaceia 2. an. Phacee 20 an. Osee 9 an. qui expugnata Samaria, sede regia, a Salmanasare, Rege Assyriorum, abductus est cum populo in captivitatem trans flumen Euphratem anno M. 3314, ante Chr. 739, anno regni Ezechiae 6.

Post liberationem e captivitate Babylonica, quae duravit annis 70, Duces Hebraeorum suerunt viginti; quorum primus Zorobabel; decimus septimus Judas Machabaeus, gentis suae et fortitudinis gloria; ultimus Joannes Hircanus, relictis quinque filiis; e quibus Aristobulus, natu maximus, principatum in regni sormam convertit.

Post Duces extiterum Reges novem, quorum primus, ut dictum, Aristobulus. 2 Alexander Jannaeus, Aristobuli frater. 3 Alexandra seu Salome, ejusdem uxor, vidua. 4 Hircanus, Alexandri filius natu major, securi percussus ab Antonio Triumviro. 5 Aristobulus, ejusdem Hircani filius, natu minor. 6. Antigonus, nepos Hircani. In hoc defecit Sceptrum Judae [(printer); sic: Judaea] . 7 Herodes Ascalonita (ab urbe Ascalone, ubi educatus, hoc cognomen adeptus) gente Idumaeus, et Magnus dictus: subquo Christus natus. Qui duos filios ex Mariamne, Hircani filia, susceptos, Aristobulum et Alexandrum,

laqueo sustulit, Archelaum regni haeredem instituit. 8 Archelaus, ex voluntate Caesaris Augusti, dimidium regni paterni, Judaeam et Idumaeam, rexit: Antipae fratri Jordanis et Galilaea cessit: Philippo fratri Ituraea; ita Monarchia in Tetrarchiam abiit. Denique Archelao relegato Judaea facta est Provincia Romana. Nonus tamen Rex a Cajo Caesare creatus, Herodes Agrippa, foedissima tabe periit.

Desiderius. Theatrali prorsus voluptate me implevisti. Nunc spectabimus Secula, in scenam ordine prodeuntia. Mercurialis. Annosa illa quidem, sed non aeque grandaeva et cana, ut priora: Martioque partim cruore, partim Sacro purpurea. Sequemur autem, inter caeteros Chronologos, potissimum Cardin. Robertum [(printer); sic: Robesium,] Bellarminum, Jacobum Gaulterium, Theophilum Raynaudum, omnes S.J.

Seculum I. A Christo Nato ad annum C.

POntifices Romani hoc seculo quatuor [(printer); sic: (vulgo)] numerantur: S. Petrus, S.Linus, S. Cletus, et S. Clemens. Moritur S. Josephus, Christi Pater Nutritius, 13. Chr. an. obit necem S. Joannes Bapt. a. 33. Christi Mors, Resurrectio, Ascensio a. 34. Stephanus lapidatur Protomartyr eodem anno. Martyrium S. Jacobi Hierosolymis an. 44. Eodem anno divisio Apostolorum. Deiparae Mariae obitus an. 46. aetatis anno, ut creditur, 60, aliqui in annum 72

mortem gloriosam differunt. Joannis Evang, discessus ex hac vita anno Chr. et aetatis 99 juxta Joannem de Bussieres S. J. in flosculis historiarum, juxta Baronium 101. Persecutiones Ecclesiae duae, Neronis an. 66. Domitiani 99. Haereses XII, quarum prima Simonis Magi. Concilium Apostolicum Hierosolym. de Legalium abrogatione an. 51. Patres, Doctores Ecclesiae, Scriptores SS. Petrus, Paulus, Jacobus, Judas Thaddaeus. Quatuor Evangelistae. S. Clemens, S. Hirrotheus, S. Dionysius Areopagita. S. Ignatius M.S. Polycarpus. Philo Judaeus. Institutio praecipuorum festorum; Item Quadragesimae, Aquae Lustralis, Sacrarum Imaginum usus, Precum Canonicarum, Luminum, Tonsurae Clericorum. Imperatores fuerunt hoc seculo XII. Primus Octavius Augutus ab Actiaca pugna, rexit Imperium annis 44. Tiberius 23. Cajus Caligula 3. Claudius 13. Nero 13. Galba menses 7. Otho m. 3. Vitellius m. 8. Vespasianus an. 9. Titus 2. Domitianus 15. Nerva 1. Clades Variana. Viri doctrina illustres Ovidius. V. Maximus. Asconius. T. Livius, Persius, Silius Italicus, Lucanus, Seneca, Pomponius Mela, Plutachus, Quintil. Petronius Arbiter, Cornelius Celsus, Epictetus, Phil. Juvenalis, Plinius Senior, Val. Flaccus, Martialis, Statius, Halicarnasseus, Vellejus Paterculus. Messalina et Agrippina, feminarum dedecora. Sejani casus an. 33. incendium Romae 64. excidium Hierosolym. an. 70. Nero et Pilatus suimet

carnifices. Herodes Ascalonita et Agrippa vermibus consumuntur. Herodes Antipas in exilium relegatur Lugdunum. Theriaca inventa, et vitri flexilis temperamentum. Colonia Agrippina conditur. Prima Romae bibliotheca Asinii Pollionis. Phoenix avis ex Aegypto allatus Romam an. 35.

Seculum II. Ab anno Chr. Cad CC.

POntifices Rom. hoc seculo vixerunt undecim. S. Anacletus rexit Ecclesiam an. 9. 8. Evaristus 9. S. Alexander 10. S. Sixtus 10. S. Telesphorus 11. S. Hyginus vel Hyginius 4. S. Pius 9. S. Anicetus 9. S. Soter 5. S.Eleutherius 15. S. Victor 9. Tertia Persecutio sub Trajano an. 120. Quartasub Antonino 140. Haereses XIV. Concilia duo. Inter PP. DD. et Scriptores eximii S. Justinus M. S. Irenaeus, Hegesippus, Tertullianus, Clemens Alex. Item justinus, Florus, Aelianus, Appianus, Athenaeus, Julius Pollux, Aphthonius, Philostratus, Frontinus, Diogenes Laertius, Solinus, Tacitus, Plinius Minor, Suetonius, A. Gellius, Lucianus, Apulejus, Apollonius Tyanaeus, famosus magus. Victoria de Marcomannis relata per Christianos. Impp. Rom. IX. Trajanus rexit Imp. 19. Hadrianus 21. Antoninus 22. Marcus Aurelius et Lucius Verus 19. Commodus 13. Pertinax m. 3. Didius Julianus. mens. 2. Severus an. 18. Pila fortunae Imp.

Pertinax, et Petronius Praefectus aulae. Strategus Placidus, postea Eustachius M. Romae templum Pacis cum universis Hierosolym. spoliis conflagrat 193.

Seculum III. Ab anno Chr. CC ad CCC.

POntifices Rom XV. S. Zephyrinus rexit Eccles. 18. S. Callistus 5. S. Urbannus I an. 6. S. Pontianus 5. S. Antherus an. I. S. Fabianus 14. S. Cornelius 2. S. Lucius I. S. Stephanus 3. S. Sixtus secundus 1. 8. Dionysius 11. S. Felix primus 2. S. Eutychianus 8. S. Cajus 12. S. Marcellinus 30. Persecutio Quinta sub Severo an. 204. Sexta sub Maximino 237. Septima sub Decio 253. Octava sub Gallieno et Valeriano 261. Nona sub Claudio 270. Decima et atrocissima sub Diocletiano et Maximiano 279. haereses XIV. praecipua Manichaeorum. Inter Ecclesiae DD. Origenes, Georgius Thaumaturgus, Arnobius, Methodius, Lactantius. Lapsus Origenis, quemadmodum prius Tertulliani. Claruerunt sanctitate S. Laurentius. S. Mauritius, Dux Thebaeorum. SS. Barbara, Caecilia, Apollonia, Agatha, Sebastianus, Georgius, etc. Zenobia, mirae virtutis matrona. Imp. Rom. XXIII. Antonius Caracalla regnavit an. 7. Macrinus 2. Heliogabalus 4. Alex. Severus 13. Maximinus 3. Maximinus et Balbinus 1. Gordianus 5. Philippus 6. Decius 1. Gallus et Volusianus 3. Valerius et

Gallienus 15. Claudius 2. Quintillus dies 17. Aurelianus 7 an. Tacitus 6.m. Florianus 2 m. Probus 5 an. Carus cum Canino et Numeriano 2 an. Diocletianus et Maximianus 20 a. Plautianus, Caracallae socer, exemplum Tragicum, 206. Vaterianus excoriatur a Persis et fale conditur 262. Viri docti Alexander Aphrodiseus, Photinus, Amonius, Porphvrius Apostata, Jamblicus, Dio Cassius, Herodianus, Appianus, Pomponius, Papinianus, Ulpianus, etc. Incendium templi Ephesinae Dianae 203.

Seculum IV. Ab anno Chr CCC ad CCCC.

POncifices Romani XI. S. Marcellus rexit Eccles. an. 5. S. Eusebius 2. S. Melchiades seu Miltiades 2. S. Sylvester 21. S. Marcus m. 8. S. Julius an. 15. S. Liberius 15. S. Felix secundus 1. S. Damasus 17. S. Siricius 13. S. Anastasius 4. Durat Persecutio Decima; cui succedit XI sub Valerio et Maximino 301. XII sub Constantio Arriano 370. XIII sub Juliano Apostata 261. XIV sub Valente Arriano 370. Haereses XVII. Arrius, haeresiarcha praecipuus. Concilium Generale primum, seu Oecumenica Synodus, Nycaena 318. et anno 381. Concilium Constantinopolitanum, Oecumenicum secundum. Inter PP. DD. et Script. eminent Arnobius, Lactantius, S. Athanasius, Eusebius Caesareens. S. Antonius Mag. Eusebius Emissen. S. Hilarius, S. Ephraem, S. Gregorius

Nazianz. S. Basilius Mag. S. Gregorius Nyssen. S. Cyrill. Hierosol. Evagrius, Palladius, Damasus, Prudentius, Didymus caecus, S. Epiphanius, S. Ambrosius, S. Amphilochius, S. Philastrius, S. Gaudentius, S. Chrysostomus, Ruffinus, S. Hieronymus, Sophronius. Claruerunt sanctitate SS. Lucia, Dorothea, Catharina, Ursula, Blasius, Hilarion, Nicolaus, Martinus, Macarius, plurimique Martyres. Magna pars Imperii cum Constantino Imp. ad Fidem conversa. Crucis e coelo ostentum fuit omen victoriae adversus Maxentium et Maximinum ann. 306. Crux Christi inventa ab Helena Imperatrice. Imperatores rom. in Occidente XII. Constantius et Galerius regn. 3. Constantinus Mag. 31. Constantinus Junior 4. Constans 13. Constantius 24. Julianus 2. Jovinianus m. 7. Valentinianus an. 12. Gratianus 8. Valentinianus secundus 17. Honorius 28. In oriente Valens 25. Theodosius 7. Arcadius 13. Eventus Tragici, Maximiani horrenda mors 311 et Diocletiani 316. Crispus et Fausta 324. Ablavius, fortunae pila, 337. Valens crematur in tugurio 378. Arbogastes se confodit 399. Eutropius concidit 399. Instituta Academia Bononiens. Viri doctrina clariores Olympiodorus, Capitolinus, Lampridius, Vopiscus, Trebellius, Spartianus, Libavius, Ammianus Marcellinus, Sextus Aurelius Victor, Aelius Donatus, Ph. Proba, Falconia, Juvencus. Herodotus. Vegetius. Macrobius, quem aliqui ad secundum seculum referunt.

Horrendi terrae motus per orbem 369. et fames 367. Cruces vestibus inspersae 337. Inducta supputatio per Indictiones [(printer); sic: Indicationes] , (abrogatis Olympiadibus) quae essent an. 15 et notae tributorum Caesari persolvendorum 313. Aureus numerus excogitatus 325. Caedes Thessalonicae 336. Constantinopolis condita 330. Alleluja cantari coeptum in Eccles. Institutus ordo militaris S. Lazari.

Seculum V. Ab anno Chr. CCCC ad D.

POntifices Romani XII. S. Innocentius rexit 15. S. Zosimus 1. S. Bonifacius 5. S. Coelestinus 8. S. Sixtus tertius 8. S. Leo Mag. 21. S. Hilarius 7. S. Simplicius 15. S. Felix tertius 19. S. Gelasius 5. S. Anastasius secundus 2. S. Symmachus. Persecutores Ecclesiae Geisericus seu Gensericus, Arrianus, Hunnericus, Cosroe, Attila. Alaricus Romam capit, et diripit. Haereses XI. haeresiarchae praecipui Vigilantius, pelagius, Nestorius, Eutyches, Dioscorus. Concilium Ephesinum, tertia Synodus Generalis. Concilium Chalcedonense, Oecumenicum quartum. Inter PP. et DD. ac Scriptores illustriores S. Augustinus, Cassianus, Orosius, S. Paulinus, Severus Sulpitius, Isidorus Pelusiota, S. Cyrillus Alex. Theodoretus, S. Leo Mag. S. Prosper, S. Eucherius, S. Sidonius, S. Hilarius Arelat. S. Vincentius Lirin. Salvianus, S. Chrysologus, Gennadius, S. Maximus, S. Paschasius, S. Caesarius

Arelat. Sanctimonia praelustres SS. Alexius, Simon et Daniel Stylitae, Pulcheria, Remigius; Genovenfa, etc. Salutationi Angelicae addita verba: Sancta Maria Mater etc. Usus Cereorum in sesto Purificat. B.V. Impp. Occid. Valentinianus teritus reg. 30. Maximus m. 3. Avitus m. 10. Majorianus an. 4. Severus 5. Anthemius 6. Olybrius m. 7. Glycerius an. 1. Julius nepos paucos m. ultimus Momilius Augustulus. Impp. Orientis Theodosius Junior 43. Marclanus 6. Leo Thrax 18. Zeno 18. Basiliscus 1. Anastasius 27. Primus Rex Italiae Odoacer. Primus Hispaniae ex gente Visigothica Adolphus. Primus Galliae Pharamundus an. 420. tum Clodomirus, Meroveus, Childericus, Clodovaeus, etc. hic Christi fidem suscepit anno 496. a S. Remigio undis ablutus; in unctione ampulla delata coelitus. Clari eruditione Symmachus, Prudentius, Sedulius, Ausonius, Claudianus. Exempla Tragica, Wandalorum vastatio a.455. Hunnericus 484. Gainas an. 400. Stilico 408. Ruffinus. Chrysaphius eunuchus 450 Aetius 454. Maximus Imp. 455. Zeno vivus sepultus 491. Paulinus et Eudoxia. Puncta ab Hebraeis in scribendo excogitata. Hiberni conversi per S. Patritium: Norici per S. Severinum. Monachi Insomnes seu Acaemitae. Trisagion e coelo auditum 422. Origo urbis Venet. 45 I, juxta Bell. 42 1. librorum millia centena vicena conflagrarunt Constantinop. 476. Initia regni Gothici in Hispan. 413. Gallici 420. Wandalici in Africa 427.

Hungarici per Attilam 442. Anglici 463. Italici in Odoacre 470. ostrogothici per Italiam in Theodorico 493. Occidentale Imp. in Augusto coeptum, deficit in Augustulo an. 470.

Seculum VI. Ab anno Chr. D ad DC.

POntifices Rom. XIII. 8. Hormisda rexit Eccl. annis 9. S. Joannes I menses 9. S. Felix IV an. 4. Bonifacius secundus an. 1. Joannes secundus 3. S. Agapitus 2. S. Sylverius 3. S. Vigilius 15. Pelagius 5. Joannes tertius 15. Benedictus 4. Pelagius secundus 12. S. Gregorius Mag. 13. Persecutores Ecclesiae. Anastasius Imp. Theodoricus, Rex Arianus. Haereses X nominatiores. Acephali, et Monothelitae. Concilium Constantinop. secundum, Generale quintum. Claruerunt sancitate S. Sigismundus Rex Martyr 526. S. Hermenegildus Mag.583. PP. et Scriptores celebres S. Fulgentius, Boetius, Anastasius Sinaita, Ennodius, Procopius Gazaeus. S. Climacus. Cassiodorus. S. Gregor. Turonensis et Greg. Mag. petrus Diaconus, Fortunatus. S. Benedictus Ordini suo dat initium an. 520. Boji sive Bavari ad Christum conversi circa annum 540. A.570 regni Longobardici initium per Alboinum, quicum sua Rosimunda et rivali Helmichio inter exempla tragica memorandus. Impp. Orientis quinque: Justinus, qui fuit ante subulcus, regn. an. 9. Justinianus Legum lator 38. Justinus Junior 17. Tiberius 5. Mauritius cum liberis a Phoca occisus

an. 17. Totila, penultimus Regum Italiae, Romam capit et diripit: Italiam et Siciliam vastat, et interimitur a Narsete cunucho, insigni stratego, circa an. 552, qui; sicut et Belisarius, variantis fortunae documentum fuit. Alaricus manu Clodovaei cadit an. 507. Initium Exarchorum, loco Caesaris, Orient. in Italia Imperantium 568. Mediolanum excisum 525. Polonici principatus initia 550. Inventa specula ustoria 514. Codex et Pandectae productae 530. Ars serici ex bombvcibus conficiendi ex India in Europam invecta 557.

Seculum VII. Ab anno Chr. DC ad DCC.

POntifices Romani XXI. Sabinianus m. 5. Bonifacius tertius m. 8. S. Bonifacius quartus an. 9. Deus dedit 3. Bonifacius quintus 8. Honorius 12. Severinus 11. Joannes quartus 1. Theodorus 7. S. Martinus 6. S. Eugenius m. 6. S. Vitalianus 14. Adeo datus 7. Donus 1. S. Agatho 4. S. Leo secundus 1. S. Benedictus secundus 1. Johannes quintus 1. Conon 1. S. Sergius 13. SS. Martyres Anastasius, Trudo, Leodegarius, Lambertus. Clari nominis Scriptores S. Isidorus Hispal. S. Sophronius, S. Ildefonsus, Joannes Moschus. Sanctitate insignes S. Augustinus, Anglorum Apostolus, 600. S. Joannes Eleemosyn. 610. S. Columbanus 614. S. Gallus 618. S. Emmeranus 652. S. Gertrudis. 664. Haereses XI. In quibus Maronitae, et Sergius, Monachus, dementator Mahometis,

qui an. 622. novam promulgavit sectam ex Arianismo, Judaismo, Ethnicismo conflatam. Concilium Constantinop. III. Generale VI. Pantheon dicatur Deiparenti. Usus campanarum, Instrumentorum Musicorum in Ecclesia; conversa Flandria per S. Eligium, Franci Orientales per S. Kilianum, Hollandi et Frisones per S. Wilebrordum et Suibertum. A Persis Crucem Sactam recuperat Heraclius Imp. Reges Italiae XI. Impp Orientis IX. Phocas regn. an. 8. Heraclius 31. postea Monothelita. Constans 27. Constantinus tertius 3. m. Heracleonas 6 m. Constantinus Pogonatus seu barbatus 17 an. Justinianus Junior 10. Leontius 3. Tiberius tertius 6. Phocae jussu Narses vivus comburitur 605. Ipse quoque male perit. Brunichildis, decem Regum trucidatrix, equinis caudis alligata discerpitur 618. Dejectio Colossi Rhodii 647. Mahometis in Arabia et Saracenorum progressus, occupata magna parte Africae, et Insula Rhodo. Primus Dux Venetorum creatur 697. Inventio Ignis Graeci. Annorum supputatio apud Arabes ab Hegira, sive expeditione in Mecham facta, anno 621. Zechius Croata initium dedit regno Bohemiae, et frater ejus Lechus Poloniae. Origo Sacelli Oettingani B.V.in Bavaria circa an.616.

Seculum VIII. Ab anno Chr. DCC ad DCCC.

POntifices Rom. XIII. Joannes sextus rexit Eccles. an. 3. Joannes septimus 2. Sisinnius

dieb. 20. Constantinus an. 6. S. Gregorius secundus 16. S. Gregorius tertius 11. S. Zacharias 10. Stephanus secundus dieb. 4. Stephanus tertius an. 5. 8. Paulus 10. Stephanus quartus 3. Hadrianus 23. Leo tertius 20. Perfecutores Christianorum Leo Isauricus cum haereticis Iconomachis 740. Constantinus Copronymus [(printer); sic: Capronymus] 767. Habdalla Saracen. 770. Haereses IX. praecipuae Iconoclastarum et Albigensium. Concilium Generale VII, Nicaenum 11, 708. PP. DD. Scriptores celebres Ven. Beda, S. Damascenus, Usuardus. Claruit S. Wilibaldus, S. Anthusa, Capronymi filia. S. Walburga. S. Richardus. S. Bonifacius Ep. Mogunt. S. Hubertus. S. Burchardus. Saxones et inferiores Frisones per S. Ludgerum conversi: Alemanni per S. Corbinianum. S. Suibertus primus solenniter in album coelitum relatus 710 Saraceni Hispania potiuntur. Introducta exosculatio pedum Pontificis Rom. Datus titulus Christianissimi Carolo Martello, Regi Galliae, an. 740. Impp. Occidentis seu Reges Italiae, seu Longobardorum IX, quorum ultimus Desiderius debellatus a Carolo M. Impp. Orientis Justinianus Junior iterum an. 8. Philippicus 1. Anastasius secundus 2. Theodosius tertius 1. Leo Isauricus 24. Constantinus Capronymus 34. Leo tertius 5. Constantinus cum Irene matre 40. Constantinus solus 7. Initia regnorum Hispalensis, Cordubensis, Asturum, Legionensis 727. Calipharum in Aegypto 700. Turcae minorem Armeniam occupant. Finis regni

Longobardici et Exarchatus post annos CC, quam inceperat. Alphonsus, Legionensis Rex, pertaesus tributum Virginum, profligat Mauros 791. Insignes strategi Carolus Martellus et Carolus M. Imp. Instituta Academia Patavina 790. Inventa inductio solearum ferrearum pedibus equinis.

Seculum IX. Ab anno Chr DCCC ad DCCCC.

POntifices Romani XVI Stephanus quintus rexit Eccles. an. 5. S. Paschalis 9. Eugenius 2. Valentinus dieb. 40. Gregorius quartus 16. Sergius secundus 3. S. Leo quartus 8. Benedictus tertius 8. Nicolaus 9. Hadrianus secundus 4. Joan. octavus 10. Marinus 1. Adrianus tertius 1. Stephanus sextus 6. Formosus 4. Stephanus septimus 4. Vexant Ecclesiam Saraceni in Hispania et Orie-te an. 812. 821. 850. 851. 852. Et Rex Danorum Ericus et Bulgari 813. haereses VI. Concil. Oecumenicum VIII. Constantinop. IV. Scriptores celebres Theodorus Studites, Angelomus, Strabo, etc. Sanctitate eximii S. Edmundus Rex M. Singularis pietas ac fortitudo Imperatricis Theodorae 870. Convertuntur ad Christum Dani, Sclavi, Saxones, Hungari et Bulgari cum suis Regibus Cacano et Bogore. Russi, Normanni, Triballi, Moravi. Carolus M an 800 restituit Imperium Occidentale, deinceps a Germanis obtinendum: regnavit autem Carolus an. 14. Ludovicus Pius 27. Lotharius 15. Ludovicus secundus 20. Carolus

Calvus 2. Ludovicus tertius 10. Carolus Crassus 3. Arnulphus 12. Impp. Orient. Nicephorus 10. Michael Curopalates 2. Leo Armenus 7. Theophilus 12. Michael cum Theodora matre 25. Basilius Macedo 20. Leo sextus 25. Strategi celebrati Arnulphus Imp. 895. Ramirus I, Rex Legionensis, 845. Electores Pontificis Rom. primum appellati Cardinales. Lilia scuto Francico indita. Aquisgranum conditur. Leo, Basilii filius, a psittaco servatur.

Seculum X. Ab anno Chr. DCCCC ad M.

POntifices Rom. XXVIII. Theodorus secundus rexit Eccles. dies 20. Joannes nonus an. 4. Benedictus quartus 3. Leo quintus dieb. 40. Christophorus 7. m. Sergius tertius an. 2. Anastasius tertius 2. Lando sive Landus pauculis mens. Joannes decimus 16. Leo sextus m. 7. Stephanus octavus an. 2. Joannes undecimus 5. Leo septimus 4. Stephanus nonus 3. Martinus secundus 3. Agapitus secundus 11. Joannes duodecimus 9. Leo octavus 1. Benedictus quintus 10. Joannes decimus tertius 7. Domnus secundus m. 3. Benedictus sextus 1. an. Benedictus septimus 9. Joannes decimus quartus 1. Joannes decimus quintus 10. Joannes decimus sextus m. 4. Gregorius quintus an. 3. Sylvester secundus an. 4. Saeviunt Bohemi in Christianos circa an. 942. S. Wenceslaus pro Christo trucidatur. Item Bonifacius in Russia. S. Odo propagat Ordinem Cisterciensem. S.

Romualdus instituit Chamaldulensem. S. Eduardus Rex, novercae insidiis, caesus 978. Hungari plenius conversi per S. Stephanum. Item Poloni et Dani Religionem Catholicam cum suis Regibus amplexi: Prussi quoque, Nortwegii, Moscovitae. Septem Electores Imperii romano - Germanici constituti 996 a Gregorio V. Impp. Occid. Ludovicus IV regn. an. 6. Conradus Saliquus 7. Henricus Auceps 20 Otho primus, Magnus cognomento, 37. Otho secundus 10. Otho tertius 18. Impp. Orient. Constantinus octavus regn. an. 49. Romanus 2. Nicephorus Phocas 2. Joannes Zemisces 6. Basilius et Constantinus 50. Strategi celebres Henric. Imp. Hungarorum cecidit 40 millia an. 944. Et Alphonsus V, cognomento Mag. Rex Hispaniae. Initium regni Navarrae 912. Aragonici 915. Castella fit sui juris 939. Burgundia Imperio adjecta 945. Initium Marchionatus Montisferratens. 967. Principatus Saxonici 970. Lotharingici 981. Sabaudici 998. Moscovitici 990. Inter exempla tristia Hatto, Episcop. Moguntinus, a muribus corrosus, 970. Maria Augusta, jussu Othonis tertii mariti cremata, 996. Ludi Equestres seu Trojani primum usurpati (vulgo Torneamenta.) Magdeburgum co-ditur. Mutatio nominis Pontificii primu- usurpata in Joanne XII.

Seculum XI. Ab anno Chr. M ad MC.

POntif. Rom. XVIII. Joannes XVII rexit Eccl.

m.5. Joannes XVIII an. 6. Sergius IV 3. Benedictus VIII 2. Joannes XIX 10. Benedictus IX 11. Gregorius VI 3. Clemens II vix annum. Damasus II non an. Leo IX, stricte VIII, 5. Victor II an. Stephanus X non ann. Nicolaus II non an. Alexander II non an. Gregorius VII an. 12. Victor III an. Urbanus II an. 11. Paschalis II an. 18. Innumeri Christiani a Sclavis, Hungaris, Danis, Russis interfecti. Inter haeresiarchas notior Berengarius. Claruerunt S. Burchardus, primus Episc. herbipolensis, quem seculo isto ponit Raynaudus, sed Gaulterius seculo VIII. S. Fulbertus. Hermannus Contractus. S. Odilo. S. Anselmus, Theophylactus, Petrus Damianus, Ivo Carnotensis, Marianus Scotus, Lanfrancus, etc. S.Henricus Imp. cum Kunigunda uxore virgine virgo 1024. S. Stanislaus Episcopus m.1079. S. Arnulphus 1080. S. Joan. Gualbertus. Institutum triduanum in capite Quadragesimae jejunium. Globus aureus cum cruce Insigne Imperii. Addictum Deiparae Sabbathum 1095. Ejusdem Officium institutum, seu Preces Horariae. Usus et nomen disciplinae seu flagellationis publicae. Commemoratio omnium defunctorum. Ordinis Carthusiensis auctor S. Bruno 1086. Cisterciensis S. Robertus Abbas 1098. cujus postea instaurator S. Bernardus. Impp. Occid. Henricus II, sanctus Bavarus, reg. 11. Conradus secundus 15. Henricus tertius III 16. Henricus IV 50.Orient. Romanus 5. Michael quintus 4. Constantinus Monomachus 12. Theodora Porphyrogenita

an. 1. Michael sextus 1. Isaac Comnenus 4. Constantinus Ducas 7. Romanus Diogenes 4. Michael septimus 6. Nicephorus Boto 3. Alexius Comnenus 38. Hierosolyma Saracenis adempta 1099. Insignes strategi Godefridus Bullionius, Dux Constantinus, Robertus Guiscardus, Huna Anglus. Initium regni Bohemiae ex Ducatu 1087. et Poloniae 1077 et Scotiae 1098. Inter viros doctos Avicenna Phil. et guido Aretinus, Monachus, repertor notarum musicarum, an. 1022. Romanus Imp. dolo Zoes uxoris strangulatur. Viginta millia puerorum proficiscuntur in Palaestinam ad bellum sacrum 1013. Pereunt fame, peste, gladio.

Seculum XII. Ab anno Chr. MC ad MCC.

POnt. Rom. XVI. Gelasius rexit Eccl. an. 1. Calixtus 6. Honorius II 5. Innocentius II 13. Coelestinus II m. 5. Lucius II non an. Eugenius III 8. Anastasius IV 1. Adrianus IV non ann. Alexander III 22. Lucius III 4. Urbanus III 2. Gregorius VIII non ann. Clemens III 3. Coelestinus III 6. Innocentius III 18. S. Thomas, Archiep. Cantuariensis, m. 1170. Haereses praecipuae Waldensium et Albigensium. Concilium Gen. IX. Lateranense primum et Gen. X. Lateranense secundum. Doctrina claruerunt S. Bernardus 1130. Cedrenus, Euthymius, Hugo de S. Victore, Richardus a S. Victore, Petrus Comestor, Petrus Cluniacens. et Blesensis [(printer); sic: Blesentis] , Otho Frisingens. Joachimus

Abbas. Floruerunt sanctitate S. Bruno Carthus. 1115. S.Hugo Grationop.1115.S.Norbertus, institutor Ordinis Praemonstratensis, 1130. S. Hildegardis 1148. S. Benedictus, puer duodennis, constructor prodigiosus pontium Avenione et Lugduni, 1177. Corpora trium Regum Magorum Coloniam translata, 1168. Festum Concept. B.V. celebrari coeptum 1136. Ordines militares instituti, Templariorum, et Hospitalariorum, seu S. Joannnis Hierosolym. hodie Melitenses, 1119. Calatravae 1158. S. Jacobi 1170. Alcantarae 1176. Teutonicorum Marianorum 1190. Conversae Gothia, Livonia, Pomerania denuo, Finlandia, Suecia. Theologia Scholastica in meliorem formam digesta per Petrum Lombardum, Ep. Parisiensem, 1140. Hierosolvma a Saladino recepta, crux ab eo flagellata. Gratianus edit Decretum. Impp. Occid. Henricus V regn. 20. Lotharius II Saxo 14. Conradus III Suevus 3. Fridericus I Aenobarbus 37. Henricus VI, cogn. Asper, an. 8. Orientales. Calo Joan. Comnenus 24. Manuel Comnenus 38. Alexius Comnenus 2. Andronicus Comnenus 3. Isaacius Angelus 10. Alexius Angelus 6. Alexius m.6. Portugallia fit regnum 1179. Eruptio Tartarorum in Europam 1188. Creta Venetis vendita 1195. Insignes strategi Henricus Leo, Dux Brunsvicensis, Guilielmus, Dux Aquitaniae, Dominicus Michael Venetus, et Jacquellinus. Exemplum Tragicum Andronicus 1181. Fridericus Aenobarb. misere mersus 1190. Inter Doctos Averroes, Eustathius, Homeri Interpres.

Michael Glycas. Gottfridus Vintoniensi, Joannes Sarisberiensis, etc. Monachium, Bavariae caput, conditur 1177. Guelfi et Gibellini factionibus suis Italiam turbant, illi summi Pont. Alexandri III, hi Jus Imperatoris propugnantes. Otho Wittelspachius Principatum Bojariae obtinet 1183. Unde hodierni Duces.

Seculum XIII. Ab anno Chr. MCC ad MCCC.

POntifu es Romani XVII. Honorius III rexit Eccl. an. 10. Gregorius IX 14. Coelestinus IV dieb. 18. Innocentius IV an. 11. Alexander IV 6. Urbanus IV 3. Clemens IV 3. Gregorius X 4. Innocentius V m. 6. Adrianus V mens. unum. Joannes XXII mens. 8. Nicolaus III an. 2. Martinus II, alias quartus, an. 4. Honorius IV an. 2. Nicolaus IV an. 4. Coelestinus V m. 5. Bonifacius VIII an. 9. Persecutor Christianorum Mindanus, Lithuanorum Dux. Inter haereticos nominati Flagellantes. Concilium Gen. XII, Lateranense IV, et Generale XIII, Lugdunense I, et Gen. XIV, Lugdunense II, an. 1274. Floruerunt doctrina Innocent. III, Papa. S. Raymundus. Jacobus de Vitriaco. Vincentius Bellovic. Thomas Durandus, Nicolaus de Lyra, Nicephorus Callistus. Doctores Scholastici Guil. Altisiodorens. 1216. Guilelmus Parisiens. B. Albertus Magnus 1240. Alexander Halensis 1240. S. Bonaventura. S. Thomas Aquinas 1270, etc. alii in utroque sexu sanctitate clari S. Dominicus,

Fundator Ordinis Praedicatorum seu Dominicanorum, 1201. S. Franciscus, Institutor Ordinis Franciscanorum seu Minorum, 1209. Floret S. Antonius de Padua seu Patavinus 1230. S. Elisabetha Landgravia Hassiae. S. Hedwigis 1243. S. Lutgardis 1246. S. Petrus Mart. 1252. S. Clara, Fundatrix Franciscanarum Monialium, 1211. S. Ludovicus, Rex Galliae, obiit 1270. S. Ivo 1280, S. Rochus 1287. S. Albertus Carmelita 1292. S. Nicolaus Tolentinas 1295. S. Ludovicus tolosanus. In Tartaria, Livonia, Prussia propagatur fides. Ordo Carmelitarum confirmatur 1180. innotescit Europae 1200. Ordo S. Trinitatis pro Redemptione Captivorum Romae 1208. Eremitarum S. Pauli 1215. Eremitae S. Augustini in unum coguntur 1243. Ordo Servitarum seu Servorum B.V. 1251. Ordo Militaris S.Mariae de Mercede pro Redemptione Captivorum aJacobo, Aragoniae Rege, instituitur 1232. Ordo Coelestinorum 1274. Campanae sonitus tum ad Consecrationem, tum Salutationem Angelicam decretus. Concordantiae Bibliorum editae. Biblia capitibus distincta. Pileus rubeus Cardinalibus attributus 1245. Festum SS. Sacramenti institutum. Jubilaei celebratio centenaria. Magisterium S. Palatii. Genuflexio, ad Homo factus est. Domus Deiparae Nazaretanae Galilaea transfertur in Dalmatiam 1291. hinc in Picenum, in Silvam Lauretanam 1282. Impp. Occidentis hoc seculo, juxta P. Nicolaum Avancinum S. J. in Elogiis Impp. Germ. Philippus

occisus an. 1208, regn, an. 9. Otho IV. Dux Brunsvic. exauctoratus 1210. Fridericus II, Suevus, obiit 1250. Conradus IV, Suevus. Guilielmus Hollandus occisus 1255. Interregnum. Rudolphus I Austriacus, Comes ab Habspurg, electus 1273, obiit 1291. Adolphus Nassovius occisus 1298. Albertus I Austriacus electus 1298. occisus, juxta Gaulterium et Bucelinum, a nepote 1308. Impp. Orientales Balduinus, Belga, regn. an. 9. Henricus 7. Petrus mens. aliquot. Robertus an. II. Balduinus II, ultimus Latinorum, an. 34. Michael Palaeologus 33. Andronicus 40. Imperium Orientale Latinis obtigit an. 1200. Ablatum eis post annos 55. Initium Imperii Trapezuntini an. 1203. Austria, Styria, Tirolis, et Carinthia Rudolphi Imp. familiae adjecta 1282. moxque Burgundia et Bohemia. Initia Libertatis Helveticae 1295, vel 1307, admirabile tentorium, in quo solis et Lunae circuitus Friderico Imp. a Soldano missum. Landishutum in Bavaria conditur 1204. Straubinga 1208. Rudolphus, Comes Habspurgicus, Austriacorum Caesarum et Archiducum, ob pietatem et venerationem SS. Eucharistiae, fortunatissimus auctor. Insignes strategi Simon Montfortius et Matthaeus Montmorantius. Academia Parisiens. instauranta 1232. Viennensis in Austria constituta 1239. Salmanticensis 1240. Cantabrigensis 1277. Neapolitana et Patavina, et Perusina 1290. Viri doctrina illustres Joan. a S.Bosco, Mathem. Alphonsus X, Rex Castellae,

Math. Accursius, JC. Godefridus Viterbiensis, Conradus Urspergensis, Matthaeus Paris, Martinus Polonus, Saxo Grammaticus, Historici. Exempla Tragica Petrus de Vineis, Friderici Cancellarius, exoculatus, caput ad columnam allisit, 1249. Conradinus Suevus et Fridericus Austriacus securi percussi Neapoli 1268. Vesperae Siculae, quibus ultra 8000 Gallorum a Siculis intra duas horas caesa 1281.

Seculum XIV. Ab anno Chr. MCCC ad MCCCC.

POntifices Rom. X. Benedictus X rexit Eccl. m. 8. Clemens V an. 9. Joannes XXI, alias XXII, aut XXIII, an. 10. Benedictus XI, alias X, vel XII, 7. Clemens VI 10. Innocentius VI 10. Urbanus V 8. Gregorius XI 7. Urbanus VIII an. 11. Bonifacius IX 14. Saraceni variis in locis necant Christianos. Haeresiarchae notiores Lollardus et Joan. Wicleffus. Concil. Gen. XV, Viennae in Gallia, an. 1321. Scriptores sacri et DD. Scholastici Ludolphus de Saxonia, Guido Carmelita, Simon de Cassia, Taulerus, Berchorius, Raymundus Jordanus, Praepositus Uticensis, vulgo Idiota. Durandus 1300. Joannes Duns, Scotus, Franciscanus, Aureolus, F. Guilielmus Ockam, F. Franc. de Mayrone 1320. B. Henricus Suso Dom. 1340. Joannes Taulerus ejusdem Ord. 1350. Robertus Holkot ejusdem Ord. 1350. Gregorius Ariminens. Augustin. Th.1359. Thomas Argentinas ejusd. Ord. Th.1350. S.Brigitta,

Sueciae Regina, 1360. Joan. Cantacuzenus 1360. Petrus Berchorius 1360. S. Catharina Senensis Ord. S. Dom. obiit 1380. B. Raymundus. Joannes Rusbrochius. Bartholus, fax Jurisc. Franc. Petrarcha, uterque floruit c. an. 1345. Joan. Aventinus. Baldus JC. 1390. Joan. Calderinus, Joan. Boccatius, Nicephorus Gregoras, Joannes Villanus, etc. Sanctitate illustres, praeter memoratos, S. Elzearius Comes 1325. S. Andreas Corsinus 1370. S. Francisca Romana 1390. Conversa Lithuania et Jagello, ejus Princeps, itemque Samogitia. Jubilaei celebratio facta quinquagenaria. Festum Visitat. B.V. institutum 1378. Reductio Jubilaei ad annum 30 per Urbanum VI. Impp. Occid. seu Germanici hoc seculo ab aliis enumerantur quatuor, ab aliis quinque, nimirum Henricus VII, Comes Luzemburg. juxta Bell. regnavit an. 5. Fridericus III Pulcher, Austriacus, aemulus Ludovici. Ludovicus, Bavarus, IV, alias V, regnavit annis 33, obiit an. 1347. Carolus IV regn. an. 32, obiit 1387 juxta Bucel. juxta Gault. 1379. Wenceslaus juxta Bell. regnat annos 39, juxta Gault. 21, juxta Bucel. dejectus imperio tanquam ignavus an. 1400. Impp. Orientales Andronicus Junior regnat an. 14. Calo Joannes 30. Manuel 2. Andronicus 39. Othomannici Imperii initia 1300. Praefecturae Italicae in Marchionatus liberos mutatae 1340. Avenio fit juris Pontificii 1350. Delphinatus ad Gallos transit, ea conditione, ut Regum Galliae primogenitus, Delphinus vocetur 1345 vel

1349. Item Burgundiae Principatus. Hannonia, Zelandia, Frisia Ludovico Bavaro cedunt, cum Lusatia et Tiroli, 1350. Strategi Alphonsus XI, Rex Hisp. 450. Tamerlanes terror Orbis. Ordo Jesuatorum institutus a S. Joanne Columbino 1356. Eremitarum S. Hieronymi 1380. Militia Equitum Periscelidis in Anglia 1344. Clemens V sedem Avenionem transfert 1305. Ab eodem extincti Templarii 1311. factiones Guelforum et Gibellinorum in Italia invalescunt 1360, anno 1309. Equites S. Joannis Hierosolym. rhodum recuperant 1309. Per Graecorum obfirmationem in schismate res Othomannicae crescunt. Annata 1394. Bellum inter Venetos et Genuenses 1353. In Exemplis Tragicis Andreas Rex Neapol. conjugis odio strangulatus 1344. petrus, Rex Castellae, securi percussus 1360. Baldus fatum suum caniculae debet. Bajazetes, Rex Turcarum, in cavea ferrea circumfertur a Tamerlane; Amurathes, ante ipsum Rex victoriis inclytus, a servo confoditur. inventa acus nautica 1303. Bombarda a Germaois 1380. Institutae Academiae, Avenionensis 1300. Ferranensis 1316. Pisana 1339. Aurelianensis 1312. Heidelbergensis 1346. Pragensis 1361. Cracoviensis 1361. Andegavensis 1361. Senensis 1388. Coloniensis 1388. Erfordiensis 1392. Equites stellae in Gallia 1350. Austriae Dux Leopoldus ab Helvetiis occisus 1386. Illorum foederatio an. 1307.

Seculum XV. Ab anno Chr. MCCCC ad MD.

POat. Ram XIII. Innocentius VII rexit Eccl. an. 2. Gregorius XII an. 8. Alexander V non annum. Joannes XXII, alias XXIII, vel XXIV, 5. Martinus III, dictus V, 13. Eugenius IV, 16. Nicolaus V 8. Callistus III 3. Pius II 6. Paulus II 7. 8ixtus IV 10. Innocentius VIII 8. Alexander VI 12. Persecutiones in Oriente a Mahometanis. Concilium Gen. XVI Florentiae 1434. Claruerunt PP. DD. Scriptores celebres S. Vincentius Ferrerius Dominic. S. Bernardus Senensis Franciscan. Thomas Waldensis, Turrecremata, Dominic. Petrus de Natalibus, Panormitanus, Nicolaus Cusanus, Aeneas Sylvius, Joan. Picus, Mirandulanus Comes. B. Laurentius Justinianus, Joan. Nauclerus scripsit Chronicon usque ad ann. 1500. inde Surius continuavit. Bessarion Cardinalis Gerson, Thomas Kempensis, Joannes de Monte Regio, Georgius Purbachius, Paulus Venetus, Zabarella, Geminianus, Georgius Trapezuntius, Blondus, Gaza, Perottus. Lascarus, Valla, Calepinus, Rudolph. Agricola, Pomp. Laetus. Bapt. Mantuanus, Jovianus Pontanus, Hermolaus Barbarus, Angelus Politianus, Alexander ab Alexandro. Eminet Alphonsus Tostatus an. 1440. qui, natus annos non plus 40, scripsit quatuordecim bene magna volumina Commentariorum in SS. Scripturam, unde merito de ipso scriptum: Hic stupor

est mundi, qui scibile discutit omne. Joan Nider. B. Johannes de Capistrano Franc. sanctitate ac doctrina celebratissimus, 1440. S. Antoninus Ord. Praedic. 1445. Baptista Platina 1472. Gabriel Biel 1490. Albertus Cranzius, Coccius Sabellicus, Guil. Peplnus, etc. Impp. Germanici seu Imp. Rom. Rupertus Bavarus regn. 10, moritur 1410. Sigismundus Luzemburgicus an. 27, obit 1437. Albertus II Austriacus 2. an. obit 1439. Fridericus IV Austriacus reg. 54, moritur 1493. Maximilianus I Austriacus an. 26, obit 1519. Impp. Ortentales Joannes Palaeologus 28. Constantinus 6. Imperium Orientis transit ad Turcas 1452. Imp. I. Mahumetus II an. 28. Bajazethes 32. Reges Hispaniae Joannes II, obit anno 1404, regnat 47. Henricus IV reg. 25, obit 1454. Ferdinandus V Catholicus reg. 25, obit 1477. reges Galliae Carolus VII reg. 39, obit 1461. Ludovicus XI reg. 22, obit 1483. Carolus VIII. an. 15, obit 1498. Ludovicus XII an. 17. Praeter memoratos sanctitate illustres fuere B. Catharina Bononiensis. S. Lidwina 1433. S. Lutgardis 1446. S. Didacus Complutens. 1463. S. Franciscus de Paula, Instituor Ordinis Mininorum, 1473. S. Udalricus precibus Ungaros ab obsidione Augustae repellit, et magna clade afficit 1455. In Helvetia obit B. Nicolaus de Saxo an. 1487. Fratres Mendicantes S. Hieronymi 1405. Ordo S. Mauritii in Sabaudia 1440, S. Michaelis in Gallia 1469, S. Georgii in Hungaria 1493, Velleris aurei in Hispania 1430.

Jubilaeum ad 25 annum reducitur per Paulum II. Prima Processio solennis circumgestando SS. Euch. 1404. Constantinopolis capta a Mahumeto 1453. Sacra Sindon Sabaudiae obtigit 1459. Familiarum Judaicarum 40000 pulsa ex Hispaniis. Inquisitio Hispanica 1492. Strategi Joannes Zisca, haereticus, et Catholicorum hostis acerrimus. Joan. Darcia e finibus Lotharingiae, vulgo Aurelianensis puella, Georgius Castriotus Scanderbegius, Joannes Hunniades, Stephanus Waiwoda, Bathoreus, Ladislaus Pannonius. Ducatus Wurtenbergensis initia 1470. Burgundia redit ad Gallos 1476. Helvetii stipendium a Rege Galliae accipere coeperunt 1479. Albertus Dux Bavariae recusat oblatum Hungariae regnum 1440. Institutae Academiae Herbipolensis 1403. Lipsiensis 1408. Ingolstadiensis 1416. Rostochiensis 1415. Lovaniens. 1427. Pictaviensis 1431. gripswaldensis 1456. basileensis 1459. Friburgensis Brisgojae 1467. valentina 1470. Tubingensis 1477. Moguntina 1482. dolana revirescit 1482. Typographia inventa 1440 a Joan. Guttenbergio Argentoratensi, vel 1452 a Joan. Faustio Moguntiae. Liber primus excusus Augustinus de Civitate Dei et Lactantius. Orbis novus auspiciis Hispanicis detegitur 1495. Camera Spirensis seu Dicasterium Imperiale in Germania instituitur. Austria decoratur titulo Archiducis 1488. In exemplis Tragicis Alvarus de Luna Hispanus an. 1453.

Desiderius. Pene canum me fecit tot spectata seculorum canities. Mercurialis. Quanto plus te fatigarem spectando, si centenaria annorum spatia non ita turmatim, sed viritim magis transirent. Quod si multas ex personis, quibus in hoc apparendum erat theatro, desideres: vel non eo, quem rerum et temporum series postulabat, ordine prodeuntes conspexisti: vel, ut in turba fieri solet, complures omnino non subjecisti oculis, id ne imputes Chronologiae, hoc Choragium instruenti, sed properationi [(printer); sic: praeparatione] nostrae, per quam curiosius Scenicae huic Traductioni tempus animumque indulgere non licuit. Et hoc ipsum, quod in theatrum dedimus, vereor, ne plusculum sit excessisse ab ea progressione, quam viae nostrae ratio exigit. Desiderius. Nunquam ita mihi processisse videor, quam hic considendo, et cum mortuis, ut quidam ait, loquendo. Est vero, quod abs te cupiam obtinere. Mercurialis. Cedo, quid illud? Desiderius. Seculum ut XVI, cujus nobis memoria recurrit saepius, et XVII, quod agimus, et in quo miris modis agimur, paullo producas accuratius secundum annos digesta. Mercurialis. Obstat brevitatis ratio. Desiderius. Poteris et sic brevis esse. Mercurialis. Et fastiditus simul. Desiderius. In me fastidia haec onerabo. Mercurialis. Nescis, quid petas; in hoc argumento quis nasum Rhinocerotis non habet? quidquid nos perstrinxerimus, omnino praetereundum fuisse videbitur aliis; quae nos praetermisimus, dicent

illi memoranda fuisse: quaequiue alios scire juvat et meminisse, libenter ignorabunt alii. Desiderius. Illi suo; nos nostro obsecundemus genio. Mercurialis. Evincis rogando. Aspice, prioris Seculi anni procedunt in podium densate.

Seculum XVI. Ab anno Chr. MD ad MDC.

POntifices Romani XVII. Paulus III rexit Ecclesiam uno mense. Julius II an. 9. Leo X 8. Adrianus VI 2. Clemens VII 10. Paulus III 15. Julius III 5. Marcellus II non integro mense. Paulus IV 5. Pius IV 5. Pius V 6. Gregorius XIII 13. Sixtus V 5. Urbanus VII non integro mense. Gregorius XIV an. 1. Innocentius IX pauculos menses. Clemens VIII 13. Concilium Gen. XVII. Lateranense V 1512. Datum initium concilio Tridentino 1546, quod fuit Gen. XVIII. In Indiis Orientali et Occidentali occisi pro Christi fide plurimi, ex Dominicanis, Franciscanis, et Societatis JESU hominibus. In Anglia saevitum in Catholicos ab Henrico VIII, qui cum regno defecit a Religione 1534. et Eduardo VI ac Elisabetha Regina, quae ad regnum evecta 1558. Inter alios ob Fidem Catholicam interfecti sunt Maria Stuarta, Scotiae Regina, 1587. Praesul Roffensis, Thomas Morus, regni Cancellarius. In Gallia quoque et Belgio plurimi Catholici, avitae [(printer); sic: accitae] Fidei tenaces, letho dati. Sanctitate illustres extiterunt S. Ignatius de Loiola, Conditor

Societatis JESU, 1540. S. Franciscus Xaverius ejusdem Soc. Indorum Apostolus. S. Teresia, Instauratrix Ordinis Carmelitani, 1550. S. Carolus Borromdus, Cardin. obiit 1584. S. Philippus Nerius instituit Congregationem Oratorii 1575. Initia Coetuum Religiosorum; e quibus Theatini an. 1545. quorum Patriarcha B. Cajetanus. capucini 1525. Clerici S. Pauli 1533. Somasci 1568. Militia S. Lazari renovata 1565. Equites S. Spiritus in Gallia 1579. Equites Lauretani 1580. Ordo Humiliatoruma Pio V extinctus. Impp. Rom. Carolus V, Austriacus, regn. 38, resignat 1556. Ferdinandus I, Caroli frater, Austriac. regnat 6, obit 1564. Maximilianus II, Austr. 12, moritur 1576. Rudolphus II, Maximiliani filius, Austr. 35, obit 1612. Imp. Turcarum, Selimus, regn. an. 8. Solimannus 46. Solimus Junior 8. Amurates III 20. Mahumetus III 8. Reges Hispaniae, Philippus I, Austr. 38. carolus V Imp. 40. Philippus II 42. Philippus III 23. Reges Galliae, Franciscus I 32. Henricus II 12. Franciscus II 1. Carolus IX 14. Hernricus III 15. Henricus IV 21. Duces vero Bavariae (ut hoc tribuamus Patriae nostrae) fuerunt hoc Seculo Albertus Sapiens, obiit 1508. Principatum Bavariae ad unius imperium redegit an. 1507. Ratisbonam recuperavit an. 1486. haec iterum liberis Imp. civitatibus accensa 1492. Guilielmus Constans obiit 1550. Ingolstadium muniit 1538. Albertus V Magnanimus obiit 1579. Leonem tanquam canem manu mulsit,

et pedibus substratum habuit, assiduumque lateris comitem. Societatem JESU Ingolstadium advocavit 1556 et Monachium 1559. Ejusdem filius Wilhelmus, cognomento Religiosus, successit, obiitque 1626. hic Societati JESU magnificum Templum et Collegium exstruxit Monachii 1590 et 1592. Haereditarius Catholici Regis titulus ferdinando Hispano concessus a Julio II, vel potius restitutus. Institutum festum S. Josephi. Introductum Calendarium Gregorianum 1582. Festum S. Maria de Victoria sive Rosarii 1573. Triduana 40 horarum comprecatio inducta a Societatis J. Patribus. Legatio Aethiopica ad Pontif. 1524, et Japonica 1585. Rhodus Insula amissa 1522. Melita frustra a Turcis tentata 1565. Cyprus eisdem cedit 1571. Item Belgradum in Hungaria 1521. Buda 1541. Strigonium et Alba regalis 1543. Sisekum 1593. Sed repulsi ab obsidione Viennae 1526. Ad Naupactum seu Echinadas Insulas ingenti clade a Christianis affecti 1571. Exercitus Caroli V occupat Romam 1527. Diversae victoriae Caroli V adversum Protestantes 1547. Lutheranismus Augustam invadit 1528. Ibidem cuditur liber, cui nomen Interim, 1533, et anno 1530 Confessio Augustana. Conficitur Transactio Patavica seu Passaviensis 1525. Rustici passim tumultuantes domantur armis 1525. Ingolstadium frustra obsidetur in bello Smalcaldico 1541. Jesuitarum in Bavariam adventus 1544. Mauritius, Elector Saxoniae, exauctoratur 1548. Metae, Tullum,

Verdunum cedunt Gallis 1551. Mantua fit Ducatus 1530. Florentini Ducem accipiunt 1536 et Senenses 1555. Hungaria et Bohemia Austriacis accedit 1526. Franciscus Vallesius in regno Galliae succedit Regi Ludovico XII, Duci Aurelianensi, 1515. capitur in praelio ab Hispanis 1525. Henricus II, Rex Galliae, in ludis Nuptialibus lanceae fragmento perit 1546. Henricus III a parricida cultro confoditur 1588, in eo desiit Valesiorum familia. Henricus IV, e gente Borbonia, cognomento Magnus, Romanam Religionem profitetur 1593. Philippus II, Rex Hisp. moritur 1558. Livonia se Polonis subjicit 1561. Ernestus. Dux Bavariae, ejecto Gebhardo Sectario, fit Archiepiscopus Coloniens. 1584. Eodem tempore Antverpia et aliae urbes in Belgio ab Alexandro Farnesio expugnantur. Bavariae pars ultra Danubium in Palatinatum Novum seu Noricum cedit 1505. Ejusdem variae ditiones ob refundendos sumptus bellicos, in fraterno dissidio, Austriacis obtingunt. Nomen Geusiorum in Belgio 1572. Defectio Batavica ab Hispanis. A Batavis Breda capitur 1578. Apparatissima classis Hispanica ab Anglis et ventis disjecta 1588. Cassiopea, nova stella, apparet in coelo 1572. Inter Exempla. Tragica Solimannus Turc. Imp. unco ferreo suspensus 1509. Selimus cruentus suorum carnifex 1513. Christiernus, Rex Daniae, in cavea clathrata inclusus 1522. Ladislaus, Rex Hungariae, in palude perit 1526. Thomas Volsaeus, Cardinalis, ludibrium Fortunae

1578. Sebastianus, Rex ultimus Lusitaniae, in praelio cadit 1578. Lusitania seu Portugallia Hispanis adjungitur. Navigatio circa Orbem universum a Magellano instituitur 1519. Insulae Philippinae inveniuntur 1564. Orichalcum factitium excogitatur: Item aqua (quam vocant Fortem vulgo) secretaria, metallorum secretioni serviens. Nec non vasculum (Cupellam appellant) ex osse bubulo, ad auri et argenti expurgationem. Palma a Venetis conditur 1593. Inter strategos eminuerunt Ludovicus gonzaga Rodomontius, Annaeus Momorantius, Albuquertius, Villierius Rhodius, Carolus V, Columna, Joan. Austriacus, Alexander Parmensis, etc. Academiae institutae Wittenbergensis 1502. Uratislaviensis 1505. Francofurtensis 1506. Complutensis 1517. Osumensis in Hisp. 1549. et Gandensis eodem anno. Rhemensis 1550. Conimbricensis 1550. Dilingana 1552. Trevirensis et Pisanae instauratae. Eborensis 1559. Tarraconensis 1572. Duacena 1573. Musipontana 1573. Caesaraugustana 1583. Ut Scholarum Publicarum, ita Virorum Doctorum magnus hoc Seculo proventus fuit. Juvat ex plurimis aliquot commemorare. Inter Cardinales doctrina excellentes. Ximenes, Toletus S. J. Alanus, Lipomanus Contarenus, Cajetanus, Sadoletus, Polus, Hosius, Gropperus, Roffensis, Caesar Baronius, Bembus. Post hos, Scriptores sacri celebriores aetate se subsequentes, Petrus Tataretus Ph. et Th. 1509. Joan. Reuchlinus, Petrus

Galatinus, Marcus Marulus, Jacobus Sannazarius, Tabiensis, Bapt. Mantuanus, Fridericus Nausea, Pet. Cochlaeus, Catharinus, Thom. de Vio, Eugubinus, Eckius, Pighius, Driedo, clichtovaeus, Franc. de Victoria, Melchior Canus Cominicus et Petrus a Soto, Pagninus, Staphylus, Jo. Trithemius, Gropperus, Lindanus, Cornelius Jansenius, Tapperus, Titelmannus, Blosius, Andreas Vega, Sixtus Senens. Hieron. Vida. Rebuffus, Surius, Arias, Stapletonus, Panvinius, Gabriel Prateolus, Alphonsus a Castro, Ludov. Granatens. Navarrus, Bannes, Medina, Bredenbachius, Genebrardus, Coccius, etc. Scriptores Profani Tycho Brahe, Math. Petrus Crinitus, Lascaris, Hieron. Osorius, Erasmus, Vives, Beroaldus, Petrus Gregorius, Covarruvias, Longolius, Pierius, Budaeus, Paulus Jovius, Guicciardinus, Despauterius, Vatablus, Beatus Rhenanus, bembus, Mart. Cromerus, Alciatus, Gemma Frisius, Georgius Agricola, Tiraquellus, Fernelius, Scaliger, Turnebus, Ortelius, Lambinus, Sigonius, Cardanus, Rosinus, Muretus, Brissonius, Orlandus Lassus, Musicorum princeps, obiit Monachii in Bavaria 1591. Natalis Comes, Lilius Gyraldus, Aventinus, Paulus Manutius, Conradus Gesnerus, Ulysses Aldrovandus, et plurimi alii, quos ipsa copia a Proscenio hujus Seculi excludit. Sequens vero Seculum tot Viris doctis et Scriptoribus est illustre, quot coelum stellis. Atque ut de aliis nihil dicam, religione et doctrina

praestantibus rei litterariae Auctoribus, Societas certe JESU quot libros in lucem ediderit, testatur Catalogus a P. Petro Ribadeneira collectus anno 1608, quem prosecutus est P. Philippus Alegambe usque ad annum 1642, in libro bene magno, quem vocat Bibliothecam Scriptorum S. J. ubi enumerat tot Opera et Elucrubationes nostrorum hominum, ut ipsi soli ingentem Bibliothecam constituant. Quibus per subsequentes annos, ad hunc millesimum, sexcentesimum, sexagesimum octavum quanta accessio facta sit, novo propediem Catalogo evulgabitur. desiderius. Felicia tempora, tot Sapientum feracia! Mercurialis. Et simul infelicea, tot zizaniis librariorum heterodoxorum luxuriantia. Academiae institutae Mantuanar 1625. Madritana, Salisburgensis, Tyrnaviensis, Bambergensis Othoniona. Contemplemur igitur Scenam hujus Seculi nostri, non minus in Religionis quam Regnorum causis perturbati.

Seculum XVII. Ab anno Chr. MDC ad MDCLXIIX.

MErcurialis. Quod ante monui, repeto. Annos sigillatim prodeuntes inspiciemus, sed quasi per transennam ea tantum observaturi, quorum meminisse, et nostra, et nostrae plus interest eruditionis; neque enim recte inquirit aliena, qui ignorat sua. Desiderius. Explica Scenam. Mercurialis. Adverte oculos, aperitur.

Anno 1600. Jubilaeum Romae; celebris pugna ad Neuportum in Belgio. Canisa in Ungaria a Turcis capitur.

1601. Tragicis exemplis accedit Comes Essexius in Anglia interfectus. Turcius Alba regalis eripitur in Ungaria. S. raymundus inter Coelites refertur.

1602. Bironius in Gallia. Fortunae ludibrium.

1603. Elisabethae in Anglia succedit Jacobus, Scotiae Rex. Mahometi III succedit filius Achmetes.

1604. Ambrosius Spinola Ostendam in Belgio expugnat. Regnum Sueciae a Polonico avellitur. Colonia a Gallis in Canadam ducitur. Origo Monialium Annuntiatarum.

1605. Clementi VIII successit Leo XI. Leoni Paulus IV. Materia cothurni Demetrius Moscus. Conjuratio in Jacobum, Regem Angliae. Illustre martyrium Henrici Gametti S. J.

1606. Bellum inter Pontificem et Venetos. Mors Justi Lipsii, Litteratorum celeberrimi. Alovsius Gonzaga S. J. Beati titulo decoratur, biennio ante ipsum Stanislaus Kostka.

1607. Moritur Caesar Baronius Card. egregius Scriptor Histor. Ecclesiasticae.

1608. Rudolphus II. Imp.cum Matthia fratre colliditur. Donawerda a Bavaris capitur. Carolus III, Dux Lotharingiae, decedit. S. Francisca, Vidua Romana, Coelitum fastis adscribitur.

1609. Induciae annnorum XII inter hispanum et Batavos. Jus, lis, et bellum inter Neoburgensem Ducem et Brandeburg. de haereditate Ducis Juliacensis. maurorum ex tota Hispania expulsio. Sectarum Calvinianarum inter se digladiationes in Batavia. Victoria Polonorum contra Suecos et Moscos. Ferdinando, Hetruriae Duci, succedit Cosmus II. Initium Ligae Catholicae.

1610. Henricus IV, Galliae Rex, nefarie perimitur: fuccedit Ludovicus XIII annor. 9. Origo Monialium, quibus nomen a Visitatione. S. Carolus Borromaeus Card. inter Divos consecratur.

1611. Smolenskum a Polonis expugnatum. Gustavus Adolphus Carolo Patri in regnum Sueciae succedit. Ursulinarum [(printer); sic: Urdulinarum] Institutio.

1612. Rudolpho II Imp. postquam regnasser annos 35, succedit Matthias. Poloni caeduntur a Moscis. Turbae Tranfilvaniae sub Gabriele Bathorio. Franciscus II, Dux Mantuanus, absque virili prole decedit. Hinc turbae bellicae propter successionem. Cultus Divinus et litterarum studia mire passim promoventur per Patres Soc. J. inquit Bucelinus in Nucleo Historico.

1613. Bethlem Gabor Transilvaniae principatum occupat, occiso Bathorio. Persarum victoriae contra Turcos.

1614. Aquisgranum domatur a caesare. Legatio Patriarchae Babylonii Romam. Stellae novae apparitio.

1615. Induciae vicennales inter Caesarem et Turcos. Ludovicus XIII, Rex Gall. ducit Annam Mauritiam, primogenitam Philippi III Regis Catholici; hic Elisabetham, sororem Christianissimi. Concilum Trid. in Gallia recipitur.

1616. Bellum inter Ferdinandum, Archiducem, et Venetas. Oritur Congregatio Clericorum Regularium Somaschae, alias S. Majoli.

1617. Jubilaeum Protestantium. Ancraeus, alter in Gallia Sejanus. Achmeti Turc. Imp. succedit Osmanes. Inventio Terrae Australis. Batavorum in sectarum varietate divisio. Instituta Congregatio Fratrum Joannis Dei ad su scipiendos et fovendos pauperes infirmos.

1618. cometa horribilis, diuturni belli prodromus in Germania. Pax in Italia, et inter Turcas ac Persas. Turbae Grisonicae. Plurs oppidum Rhaetiae seu Grisonum collapso monte oppressum. Caesaris Ministri Pragae per fenestras praecipitantur.

1619. Jubilae um universale indictum. Bohemiae rebellio. Matthiae Imperatori, qui regnavit an. 6, succedit Ferdinandus II, ipsius patruelis, filius Caroli Archiducis, ante annum Ungariae et Bohemiae Rex coronatus. Vienna obsidetur a Comite Turriano. Fridericus, Comes Palatinus, Elector a rebellibus Bohemis Rex coronatur. Bethlehem Gabor invadit Ungariam Continuantur dissidia inter haereticos Hollandiae Arminianos, Gomaristas, aliosque.

Instituitur in Moravia Ordo militaris sub protectione B. V. S. Michaelis et S. Francisci, ad propagationem et Defensionem Reip. Christianae.

1620. Insignis victoria Pragensis relata a Maximiliano, Bav ariae Duce, et Bucquojo; fugato Friderico. Henricus Tampierius, celebris strategus, cadit ad Possonium.

1621. Paulo V, post 15 annos regiminis, succedit Gregorius XV. Cosmo II, Hetruriae Duci, succedit Ferdinandus II, decem annorum puer. Philippo III, Hispaniarum Regi laudatissimo, succedit filius, Philippus IV, annorum 16. Fides Catholica in Bearniam Galliae introducta. Turci caeduntur a Polonis. carolus Bucquojus ad Neosolium in Ungaria occumbit, strenuus belloi dux. Mortuo Alberto Archiduce, Isabella Clara Eugenia, vidua, fit gubernatrix Belgii. Parlamenti Anglici contra Ministros regios insolentia. Rhaeti seu Grisones ab Hispanis et Archiduce Leopoldo domantur. Obitus Roberti Bellarmini S. J. Cardinalis.

1622. Gregorius XV refert in numerum Sanctorum Isidorum, agricolam Hispanum, Ignatium Loiolam, Institutorem S. J. Franciscum Xaverium S. J. Indorum apostolum, Teresiam, Virginem, fundatricem Carmelitarum Discalceatorum, et Philippum Nerium, auctorem Congregationis Oratorii. Item Fr. Petrum de Alcantara, Ordinis Minor. strictoris observantiae Beatum declaravit. Instituit quoque festa S. Annae et S. Joachimi; severumque

Decretum pro honore Conceptionis B. V. Mariae edidit. Instituta ab eadem Congregatio de propaganda Fide. Durlachius, Marchio, a Tillio caeditur. Mansfeldius atteritur. Osmanes Turcarum Imp. strangulatur; Mustapha patruus e carcere in solium vocatur. Bibliotheca Palatina Romam defertur.

1623. Gregorio XV, post duos annos Pontificatus, succedit Urbanus VIII. Bethlemus iterum Ungariam infestat cum 80000 Turcarum. Dux Brunsvicensis Christianus a Tillio caesus: Tartari a Polonis. carolus, Jacobi Angliae filius unicus, post irritos tractatus nuptiarum cum Maria, sorore juniore Philippi IV, ducit Henrieam mariam, sororem Ludovici XIV. Maria Hispana nupsit an. 1630 Ferdinando III, tunc Regi Ungariae. Mustapha de solio deponitur, imponitur Amurates IV.

1624. Maximilianus V. B. D. Renuntiatur Elector S. R. J. exauctorato Friderico Palatino. Breda capitur a Spinola. Decertationes Hispan. et Gallorum de valle Telina. Obitus Henrici, Ducis Lotharingiae, sine prole mascula; cujus filia Nicolaa natu major successit in principatum, nupta Carolo, patrueli suo, filio Francisci Comitis Vademontii, fratris praedicti Henrici. Batavorum in Indiam excursiones. Tartari caeduntur a Polonis: Reformatio Religionis in Austria, Bohemia, Moravia. Franciscus Borgia S. J. inter Beatos Adscribitur.

1625. Jubilaeum solemne Romae. elisabetha Portugalliae Regina, in Sanctarum, felix Capucipucinus

in Beatorum catalogum relati [(printer); sic: relatis] . Mors Jacobi, Regis Angliae, successor Carolus filius. Bellum inter Sabaudum et Genuenses. Dux Saxoniae Altenburgicus a Tillio superatur. Halberstadius et Mansfeldius hostiliter grassantur.

1626. Rex Danus a Tillio profligatur. Tumultuantes in superiore Austria rustici a Pappenheimio subiguntur. Gustaphus Adolphus, Rex Sueciae, invadit Borussiam. Pax Rhaetica. Religio in superiore Palatinatu instauratur. Mansfeldi clades et mors. Persecutio Japonica. Reliquiae S. Norberti transferuntur Magdeburgo Pragam. Leopoldus, Caesaris frater, ducit Claudiam Florentinam.

Austria ejiciuntur a Fide Romana alieni. Danus iterum a Tillio caesus. Horrendus terrae motus in Apulia. Moritur Vincentius Mantuae ac Montisserati Dux, sine liberis, cui succedit Carolus Ganzaga, Dux Nivernensis, jure agnationis, non sine contentione.

1628. A Ludovico XIII Rege, capta Rupella, Palatinatus superior Electori Bavariae a Caesare attribuitur. Electoralis Dignitas ad ejus Posteros extenditur: Duces Mogapolitanio ditione sua exuuntur a Caesare. Caedes Bucquingamii in Anglia.

1629. Pax Sueco-Polonica. Pax Danica. Edictum Caesaris de Bonorum Ecclesiasticorum restitutione. Silva Ducum a Batavis capitur. B. Corsinus Ordin. Carmelit. in numerum Divorum refertur. Cajetanus Thienaeus, nobilis Vicentinus, clericorum Regularium seu Theatinorum Fundator, Beatus declaratur.

1630. Mantua a Caesarianis expugnatur. Caroli Emanuelis, Ducis Sabaudiae, obitus. Succedit Victor Amedeus. Gustavus Adolphus, Rex Sueciae, adoritur Germaniam. Pax cum Mantuano. Spinola decedit e vita. Albertus Wallensteinius, Fridlandiae Dux, exauctoratur militari imperio. Cardinalibus attribuitur titulus Eminentissimorum.

1631. Magdeburgi excidium. Suecus nostros ad Lipsiam Caedit; et in Franconiam movet. Incendium montis Vesuvii.

1632. Archistrategus Tillius ex vulnere gloriose moritur Ingolstadii, quod frustra obsessum a Suecis. Wallensteinio redditur imperium militare. Ad Norimbergam Regi Sueco Maximilianus Elector fortiter resistit. Exinde Rex in praelio Luzensi interficitur; in quo etiam occubuit Germanicus Achilles, Pappenheimius. Montmorantius in Gallia capite plexus. Ibi floret Cardinalis Richelius. Obitus Leopoldi Tirolens. Archiducis, et Sigismundi, Regis Poloniae; huic succedit filius Wladislaus IV. Obiit quoque Fridericus Palatinus aetatis anno 37. trajectum a Batavis captum.

1633. Lotharingia a Gallis occupatur. Mors Isabellae Clarae Eugeniae, Belgii Dominae. Ea gubernatio tradita Ferdinando Cardinali Infanti, Regio Hisp. fratri. Tertia pars Urbis Constantinopol. conflagravit. Clerus Augusta Vindel. expellitur. Ratisbonam Weinmarius Dux capit.

1634. Wallensteinius e medio tollitur. Ratisbona a nostris recuperatur. Landishuta in Bavaria funeste diripitur a Suecis. Rustici tumultuantur in superiore Bojaria ad Oenum. suecorum clades in praelio Nordlingano. Pax inter Polonos et Moscos.

1635. Bellum Franco-Hispanicum; ejus caussa Trevirensis Elector, ab Hispanis in custodiam datus. Pax Pragensis inter Caesarem et Saxonem. Obitus Serenissimae Elisabethae Lotharingicae, Electricis Bavar. Nuptiae Maximiliani cum Maria Anna, Austriaca, Ferdin. II filia. Augusta Vindel. fame expugnatur a Bavaricis.

1636. Ferdinandus III in regem Romanorum eligitur. germani in Galliam irrumpunt, duce Galassio. Trubae Leodienses. Nascitur Maximiliano, Electori, filius, Ferdinandus Maria.

1637. Obitus Ferdinandi II Imp. Piissimi Clementissimique, re et nomine, anno aetatis 61, imperii 19. Subrogatur Ferdinandus III, filius ejus ex Maria Anna, Guilielmi Bav. Duc. filia. Batavi recipiunt Bredam et arcem Schenkiam. Obitus Caroli Gonzagae, Ducis Mantuani, relicto successore, nepote suo ex filio, circiter octenni. E vita quoque migravit Victor Amedeus, Dux Sabaudiae, relictis duobus filiis sub administratione uxoris, quae soror Ludovici, Regis Galliae, quorum major, Ludovicus Amedeus, septennis, Dux est declaratus.

1638. Weinmarius nostros caedit ad Rheinfeldam. Deditur ei Brisacum. Carolus Ludovicus et Rupertus, Comites Palatini, Friderici filii, vincuntur ab Hatzfeldio. Terribiles terrae motus in Calabria. Ludovico XIII nascitur Ludovicus XIV, et Maximil. Electori Bav. Maximilianus Philippus Hieronymus. Cosaccorum rebellio.

1639. Mortuo Duce Weinmario, ejus exercitus transit ad Gallos. Bellum civile in Anglia. Bannerius Suecus inferiorem Germaniam infestat. Archiduci Leopoldo Guilielmo imperium militare a Caesare fratre committitur.

1640. Casalis in Ita Iia: Atrebatum in Belgio a Gallis obtinetur. Leopoldus Archid. Suecos e Bohemia submovet. Amurati IV Turco succedit Ibraimus frater: Georgio Wilhelmo, Electori Brandeburgico, filius Fridericus Wilhelmus.

1641. Regna Cataloniae et Lusitaniae ab Hispano deficiunt. In Lusitania Brigantinus [(printer); sic: Bragatinus] Dux, Alphonsus, evehitur in solium. Mors Ferdinandi, Cardinalis Hispani, Belgii Gubernatoris. Invalescit in Anglia et Scotia Magnatum (Parlamentum vocant) adversus Regem, Carolum I, potentia. Jansenii liber de Gratia damnatur. Bannerius et Schlangius, Suecici Duces, a Caesareis et Bavaricis victi fugatique e Palatinatu superiore. Comitia Ratisbonae. Albertus Sigismundus, Dux Bav. fit Episcopus Frisingensis.

1642. Caedes Lamboici exercitus in agro Coloniensi. Ubiis succurritur a Caesareis et Bavaricis copiis. Joannes Werthius, insignis belli Dux, e Gallica captivitate redux, cum Gustavo Hornio, Sueco, perimutatur. Maria Medicaea, Ludovici XIII mater, decedit Coloniae, variis jactata casibus. Obitus Cardinalis Richelii in Gallia praepotentis, cui succedit Mazarinus Card. Dorstensonius, Suecus, Caesarianos caedit. Galli Perpininianum in Catalaunia capiunt. Initium belli Hispano - Lusitanici. Philippus Wilhelmus, Palatinus Rheni, Neoburgicus, ducit Annam Catharinam Regis Poloniae, Ladislai, sororem. Praeliminaria Pacis Germanicae.

1643. Comes Gebrianus, Dux Gallicae militiae, ad Rottwilam occumbit. Galli ad Dutlingam praelio superantur a Bavaricis. Bellum inter Pontif. et Ducem Parmensem propter principatum Castri, jure fiduciario a Parmensi possessum, et, contra leges fiduciae, nimio aere alieno obligatum. Oblitus Ludovici XIII, postquam regnavit an. 33. succedit filius Ludovicus XIV, Gall. Rex.

1644. Urbano VIII, post annos 21 Pontificatus, suffectus Innocentius X. Bellum Sueca-Danicum. Dorstensonius Galassum fugar. Georgius Ragotsius, Princeps Transilvaniae, turbat Ungariam. Tartari a Polonis vincuntur. Galli ad Friburgum Brisgojae cladem a Bavaricis accipiunt; sed illi potiuntur Philippoburgo ad Rhenum; et, in Belgio, Theonvilla

et Gravelinga. Rex Carolus, Anglus, a suis praelio victus. Imperii Pacificationis Monasterii et Osnabrugae initia.

1645. Caesariani a Dorstensonio iterum fusi fugatique. Gallo-Winmarienses caesi a Bavaricis ad Mergentheimium, prope Herbsthusium. Iterumque inter eos, apud Allersheimium, acri Marte certatum; Dux Gallorum, Anguiensis, sauciatus; Mercius, Bojorum insignis strategus, generose mortuus, victoriam adversum Gallos obtentam post se reliquit, non tamen integram. Michaeli Federovicio, Moscorum Duci seu Czar, succedit filius, Alexius Michalovitius. Pax inter Danos, Suecos et Hollandos. Turcae inferunt bellum Venetis, invadunt Insulam Cretam, vulgo Candiam.

1646. Obitus Mariae Imperatricis, quae fuit soror Philippi IV Hisp. Ferdinandus IV coronatur Rex Bohemiae. Carolus Vrangelius, supremus suecorum Ductor, perrumpit Germaniam superiorem; frustra obsidet Augustam, et Galli portum Orbitellium; capiunt tamen Longonem; repelluntur in Catalonia ab urbe Ilerda: occupant in Belgio Winoxbergam, Cortracum, Mardiccum et munitissimum Flandriae portum, Dumquercham, seu Dumkercham.

1647. Seditio ingens Neapolitana, auctore Thomas Aniello seu Masaniello, piscatore. Sueci occupatis faucibus Brigantinis frustra obsident Lindavium. Armistitium Ulmense

inter Electorem Bavariae et Suecos, Gallosque; sed non nisi semestre. Werthius et alii quidam Tribuni Bavarici clam ad Caesarem transeunt: non item milites. Seditio Weinmariensium Brisaci. Ansemlo Casimiro, Electori et Archiep. Moguntino, subrogatur Joannes Philippus.

1648. Galli et Sueci foederati, post conflictum ad Sumerhusium, in quo Caesarei exercitus Ductor, Melander seu Holzapfelius, Bavariam vastant. Rejiciuntur a trajectu Oeni. Konigs markius, Suecicus Dux, capit Pragam Minorem; a Majore strenue repellitur. Lamboius parelio superatur ab Hassis. Pax Germanica Monasterii initur. Pax inter Hispanos et Batavos. Ladislao IV, Poloniae Regi, substituitur frater, Joannes Casimirus. Ibraimus Sultanus e solio et vita deturbatur, sufficitur Mahometus septennis.

1649. Pacis Germanicae executio Norimbergae instituitur. Carolo Ludovico Palatino Rheni, Heidelbergensi, S. R. I. Thesaurario et octavo Electori restituitur Palatinatus inferior. Carolus I, Rex Angliae, a subditis, publice securi percutitur. Leodium ab Electore Coloniensi ad obsequium redigitur per Maximil. Henricum V. B. D. Coadjutorem patrur Electoris, cui sequenti anno successit in Archiepiscopatu Coloniensi, et Episcopatu Leodiensi ac Hildesiensi. Pax inter Polonos et Cosaccos. In mari Aegeo Turcarum classis a Venetis per incendium pene tota deleta. Translatio

Reliquiarum SS. MM. Cosmae et Damiani Monachium ex Urbe Brema, quondam Martyrum cultrice. Imperator Sinicus, invadente regnum praedone, post occisam sua manu filiam, laqueo vitam abrumpit. Tartari, perfosso muro, magnam Chinae partem occupant.

1650. Turbae intestinae in Gallia inter Reginam, sub cujus tutela impubes filius et Principes regii sanguinis, custodiae mandatos. Christina, Regina Sueciae, coronatur; quae cum nuptias abnueret, Carolus Gustavus, Palatinus Rheni, stirpis Bipontinae, in Regem Sueciae destinatur. Compositio pacis inter Archiepiscopum Trevirensem et Canonicos. Nuptiae Ferdinandi Mariae V. B. D. cum Henrietta Adelhaide, regia Sabaudiae Principe. Carolus II, Caroli interfecti filius, ad capessendum regnum Angliae et Scotiae evocatur haud sane laeto initio. Jubilaeum Romae solenne.

1651. Matrimonium Caesaris cum Eleonora, Duce Mantuana, tertia, post Mariam Hispanam, et Leopoldinam , Tirolensem Archiducem, Conjuge. Pacificatio inter Electorem Brandeburgicum et Palatinum Neoburgicum ratione Principatus Juliacensis. Principes Galliae liberantur custodia. Cardinalis Mazarinus proscribitur, brevique revocatur. Carolus II cum exercitu Scotorum ab Olivero Cromwellio sunditur et fugatur; Scotia ab Anglis subigitur. Cosacci profligantur a Polonis. Maximilianus, Elector Bavariae, anno aetatis 78,

vita excedit cum eximia religionis, sapientiae, fortitudinis laude.

1652. Initio anni Maximilianus Henricus Archiep. et Elect. Colon. sacris initiatis, primam Deo hostiam litavit. Coram Neomysta Ernestus, Landgravius Hassiae, cum Eleonora Conjuge Professionem Fidei Catholicae edidit. Philippo Christophoro Archiep. Trevirensi defuncto, subrogatus Carolus Casparus. Bellum inter Anglos et Batavos. Apparet Cometes.

1653. Ferdinandus IV, Austriacus, Rex Romanorum coronatur. Wolfgango Wilhelmo, Comiti Palatino Rheni Neoburgensi, egregio Principi, succedit generosus filius Philippus Wilhemus.

1654. Christina, Regina Sueciae, tradit regnum Carolo Gustavo; et Fidem Catholicam amplectitur. Ferdinandus IV fatis concedit. Pax Anglo-Batavica. Moscus Smolenscum recipit. Eclipsis Solaris, multorum terriculum.

1655. Innocentio X, post decem annos Pontificatus, succedit Alexander VII. Bellum Sueco-Polonicum. Motus intestini Helvetiae.

1656. Incendium Aquisgrani. Horrida pestis Neapolitana. Joanni Georgio I, Electori Saxoniae, succedit filius, Joannes Georgius II.

1657. Bellum Sueco-Danicum. Jesuitae restituuntur in ditiones Venetas. Obitus Ferdinandi III, Rom. Imp. laudatissimi. Inde oritur interregnum Imperii Bavarum inter et Palatinum de interregno administrando controversiae.

Cromwellus, sub titulo Protectoris, tyrannum agit in Anglia. Cracovia Sueci pelluntur. Urbs Monasterium a suo Eipscopo et Principe Christophoro Bernardo armata vi compescitur. Jansenistae Gallia exulare et Hugonotae templa exstructa demoliri jubentur.

1658. Leopoldus I, Ungariae Bohemiaeque Rex, aetatis anno 18, Romanorum Imperator creatur; quinquagesimus a Carolo Magno, quem numerum prima Augusti nominis littera ominose designat; decimus quintus ex gente Austriaca, adnumerando Ferdinandum IV, qui designatus erat Imp. quippe Rex Romanorum electus. Primus enim ex Augustissima hac familia fuit Rudolphus I, deinde Albertus I, Fridericus III, Albertus II, Fridericus IV, Maximilianus I, Carolus V, Ferdinandus I, Maximilianus II, Rudolphus II, Matthias, Ferdinandus II, Ferdinandus III, Ferdinandus IV, Leopoldus Imp. in reditu Monachium deflectens, Electorem consanguineum [(printer); sic: consanguineam] invisit. Galli in Belgio Audenardam et Ypras occupant. B. Thomas Villanova, Archiepiscopus Valentinus, Divorum Albo adscribitur. Philippo IV, Hispaniae Regi, nascitur ex Anna Maria, Austriaca, filius, qui, in honorem D. Thomae Villanovae, dictus est Thomas Carolus. Thoronium, Prussiae regalis civitas, post semestrem obsidionem Polono redditur. Atrox inter Suecos et Hollandos, Danorum auxiliares, navale praelium.

1659. Continuatur bellum Sueco-Danicum terra marique. Danis subsidio venit Caesar, Polonus, Brandeburgicus, praeter Hollandos. Sueci repelluntur ab obsidione Coppenhagae, seu Hafniae. Invadunt Curlandiam, iterumque pelluntur. Pax inter Polonos et Cosaccos, inter Hispanos et Gallos, inter Hispanos et Anglos.

1660. Ludovicus XIV, Rex Galliae, ducit in matrimonium Mariam Theresiam, Philippi IV. Hispaniae Regis, primogenitam filiam. Carolus II, Rex Angliae, in regnum restituitur. Carolus Gustavus, Rex Sueciae, mortem obit. Turca Transilvaniam intrat, et Waradinum capit. Bellum inter Moscos et Polonos. Pax inter Polonos et Suecos: itemque inter Suecos et Danos.

1661. Carolus, Rex Angliae, Londini coronatur; animadvertit in interfectores Parentis, et perduelles regni. Nuptias contrahit cum Bragantini Ducis sorore, Lusitana. Parisiis obit Cardinalis Mazarinus, magnae in Aula potentiae. Obitus Francisic Guilielmi, Cardinalis, et Episcopi Osnabrugensis, Verdensis, Ratisbonensis.

1662. Turcae et Tartari infestant Ungariam: excurrunt in Silesiam. Romae tumultus propter Crequium, Legatum Gallicum, a Corsicis militibus injuria affectum. Inde bellum inter Pontificem et Gallos. Naturae debitum solvit optimus Princeps Leopoldus Wilhelmus, Archidux Austriae, Ferdinandi

III frater, et Ferdinandus Carolus, Archid. Dominus Tirolis. Electori Bavaro nascitur filius Maximilianus Emanuel. In Sanctorum numerum relatus B. Franciscus Salesius, Gebennensis Episcopus.

1663. Turcae Novarinum in Ungaria in potestatem redigunt. Galli, Nanceio diruto, potissima Lotharingiae loca sibi adjungunt. Vesuvius ardet. Pacificatio inter Pont. et Gallum. Germani cum Turcarum terrore pontem Esekensem 8565. pedum longitudine et 24. latitudine comburunt, vicinasque provincias infestant. Pax inter Polonos et Moscos. Comitia Ratisbonae.

1664. Centesimus quinquagesimus septimus ab orbe condito Cometes illuxit. Turcae solvunt obsidionem Canisae: Neoserinum diruunt. Caeduntur et profligantur ab Auxiliariis Copiis. Sancitur pax seu induciae vicennales cum iis. Archistrategus Nicolaus Serinus ab apro interficitur. Bellum inter Anglos et Batavos. S. Petrus Nolasco Romano Breviario insertus.

1665. A Caesare splendida Legatio ad Achmet Turcarum Imp. mittitur. Anglorum victoria navalis contra Hollandos. Intestinae turbae in Polonia. Mortuo Sigismundo Francisco Archid. Tirolis redit ad Caesarem. Bellum inter Episcopum Monasteriensem et Batavos. Iterum visus Cometa; incertum, priorne fuerit, an novus. Obitus Mariae Annae, Electricis Bavariae.

1666. Pax inter Episc. Monast. et Batavos. Atrocia praelia inter hos et Anglos. Memorandae Anglorum vcitoriae. Mors Alberti, Ducis Bavariae, fratris Maximiliani Elect. Nuptiae Leopoldi Caesaris cum Margarita, Hispana, Philippi IV natu minore filia. Brema a Suecis obsessa, et in ditionem ipsorum redacta. Alexandro VII sufficitur Clemens IX, ferie Pontificali ducentesimus, quadragesimus primus, juxta P. Gaulterii Chronologiam.

1667. Turcae pertinaciter oppugnant Candiam. Horrendus terrae motus in Dalmatia. Gallus invadit Flandriam et Brabantiam, capit Duacum, insulas, Tornacum, etc. praetenso jure Dotis Uxoriae. Cosacci, Tartari, Turcae insestant Roxoloniam seu Ukrainiam, Poloniae oras.

1668. Pax inter Anglos et Hollandos. Rex Galliae Comitatum Burgundiae occupat, munimenta diruit, armamentaria evacuat. Alphonsus, Rex Portugalliae, exauctoratur; in ejus locum Petrus frater substituitur. Nuptiae Maximiliani Philippi Hieronymi, Bav. Ducis, fratris Electoris, cum Principe Mauritia Febronia, Bullionia a Thour. Pax inter Hispanos et Gallos ratione controversiarum Belgii. Obitus Guidobaldi, Cardinalis, et Archiep. Salisburgensis.

Desiderius. Deum bonum! quot ambitiones et fraudes! quot odia et insidiae! quot bella et paces! quot lucra et damna! quot luctus et gaudia! quantum ubique larvarum, quantum vanitatum! Mercurialis. Et hoc est id, quod

sacrae paginae, Mundum appellant. Ad haec miseri mortales nascimur, in his vivimus, cum his morimur. Utinam bene! Desiderius. Enimvaero, scite longum Chronographiae syrma in Breviarium coarctasti, dum, quae per vasta volumina sunt sparsa, velut in codicillo collecta exhibuisti. Hoc mihi theatridion est pro Pompejano Amphitheatro, in quod, tot seculorum gesta, tam mirabilia induxisti, et oculis quadi ac auribus reprae sentasti. Quid jam restat? quo tendendum est ulterius? Mercurialis. Ad testem temporum, vitam memoriae, magistram vitae, lucem et nuntiam veritatis. Desiderius. Videlicet ad Historiam. Mercurialis. Ita est. Quod autem scenis hisce Chronicis applaudis, vide, ne mihi tibique explosionem magis concites; neque enim deerunt, quibus Chronotaxis haec nostra non semel videbitur hallucinata. Quos tamen haud moramur; eant ipsi vias suas; nos, Chronologorum minime oscitantium vestiga secuti, incessimus. Si qui nobis im putaverint varios temporum errores et lapsus, et nescio quos parachronismos, anachronismos, metachronismos irrepsisse, coarguerunt [(printer); sic: coarguerunt] ; eos ad diverses Chronologiorum opiniones et supputationes remittimus, temporum rationes a dimidiis, integris, inceptis, finitis annis ducentium, hominumque, et rerum celebrium, alias exordia, alias progressus, alias exitus in tabulas suas referentium. Hinc Criticorum jurgia, et Lectorum salebrae. Nos illa ridemus, has transilimus. Desiderius. Hoc quidem

est, legere rosas, et spinas aliis relinquere. Mercurialis. Apposite. Quidam in Chronologica scientia nihil nisi contortas Saturni rugas et implexi barbitii pilos scrutantur; amoenior Eruditio explicatas amat annorum frontes et liberales facies. Mavult res ad cognitionem quam rerum calculos ad numerum vocare. Caeterum inter plurima hoc seculo noviter reperta sunt: Telescopium, quo distantissima, et ipsa etiam coelestia liquido patent; item maculae Solis, aliaque coeli arcana retecta. Hollandi rostratis curribus, supparis volantibus, anchora ad temonem appensa, in terra velificari didicerunt.

CAPUT LXIX. Historia.

PRima lex est Hilstoriae, ne, qui eam scribit, quid falsi dicere audeat; ne quidveri non audeat; ne qua suspicio gratiae sit in scribendo, ne qua simultatis. Est multeplex; nam vel tantum facta quaedam memorabilia (exempla vocant) narrantur, a reliquo historiae corpore abscissa: vel vita functorum res gestae memoriae mandantur: vel narrantur Tragica, aut rariorem aliquem eventum habentia [(printer); sic: trahentia] : vel scribuntur Annales. Aut conduntur Epitoma seu Synopses: aut Commentaris (Diaria et Ephemerides:) aut justo volumine Regum et Ducum acta litteris consignantur: aut fabulae, historiarum

more concinnantur. Primi generis narrationes vel sunt fusiores, non praeteritis levioribus etiam peristasibus, incurioiae tamen sententiarum, acuminum, epiphonematum: vel sunt tales, quae sententiis gravioribus roborentur, contentae solo puncto historico, uti fecit Valerius Maximus, Lipsius in Politicis. Secundi generis exemplum videtur in Plutarcho, Aemilio Probo seu Cornelio Nepote; (nam hic, auctor; ille, collector fuit) aliisque, ubi exmpimitur nomen, cognomen, patria, natio, pueritia, juventus, munera Reipub. ordo vivendi, genus mortis, cum adjecto encomio. Tertium genus in judiciis et causarum indagatione sibi plus indulget, eruditione plenum, premit ea, quae historiae caput continent, sententiasque involucro tegit, nec descriptionibus abstinet, ut Sallustius. Quartum, quod est Annalium, strictius est phrasi, rebusque memorandis, minutioribus plerumque omissis: non excurrit in descriptiones, necessaria persequens, annos, Reges, et Consules observans: Ut Salianus, Torniellus, Baronius, etc. Quintum genus, videlicet Epitomarum, negligit fere annorum et temporum observationes, vel notando tantum memoratu digniora, vel aetates integras Imperatores et Reges conjungendo, ut Florus, Turselinus, Joan. Busieres, etc. Sexti generis, scilicet Commentaria seu Diaria, acta quotidiana quam brevissime et simpliciter, prout acciderunt, et quasi per capita describunt, in modum narrationis familiaris, rem potius

quam verba attendendo; causae tamen rerum gestarum afferuntur; judicii parcior est usus; ita scripsit C. Julius Caesar; Gellius de pugna Nerviorum. Septimum genus complectitur historiam exactam et plenam, ut est Livii, Critii, Taciti. Et hodie Maffei, Mariani, Stradae, etc. quae quatuor integratur partibus, 1 narratione gestorum 2 descriptionibus rerum variis, 3 introductione concionum, deliberationum, etc. 4 encomiorum et judiciorum expressione. Narratio sit plana et exquisita, ad quam spectat non modo nitor dictionis et majestas et veritas, sed etiam judicium ipsius Historici, nec non causae eventuum aut gestorum inexspectatorum: aut quae viderentur imprudentibus aliter geri debuisse; nec deesse debent subinde sententiae, maxime in laude aut reprehensione actoris.

Descriptiones sunt variae. Nam 1 est Topographia seu descriptio loci, cujus est faciem soli seu terrae exprimere, colores silvarum eminus renitentium, flumina maris et urbium, aspectum remotiorem aut propinquiorem, arces [(printer); sic: aves] montibus impositas, aeris temperamentum, flores, plantas, aves. 2. Chorographia seu descriptio regionum non modo exprimit terras, adjuncta mentione maris adsiti, fluminum, nemorum, montium; sed et genium loci, fertilitatem, coeli intemperiem, feras, pocora, mores gentium, vestitum, virtutes, vitia, conditorem seu auctorem gentis, ritus, ceremonias, religionem, Deos. 3. Potamegraphia seu

descriptio fluminum exprimit eorum fontem et originem, ostia et exitum, flumina et amnes intercurrentes, latitudinem, celeritatem, colorem; germina, plantas, arbores riparum, arenas, saxa, gemmas, uniones, corallia, aurum, pisces, portenta, mensuram denique hydrometricam longitudinis, latitudinis, etc. 4. Thalassographia seu descriptio maris explicat naturam aquae, saporem fluctus, tempestates, aestus, et aestuaria, littora et portus, monstra, etc. Ventorum quoque, quibus illud mare perflatur, lenitatem, temperiem, violentiam. Insulas item terrae quaquaversus adsitas. 5. Oreographia seu descriptio montium exponit arbores et regiones, quas utrinque percurrunt amnes et Flumina, quae emittuntur e radicibus aut petris, locorum asperum vel mitem genium. 6. Cepographia seu descriptio hortorum describit sepimentum, ambitum, situm, plantaria, pometa, floreta, seu viridaria: distributionem areolarum, flexus viarum, flores eminentiores, xystos hortenses, ambulacra frondibus intexta, fontes salientes cum simulacris ligneis aut marmoreis, piscinas cum cygnis et anatibus, aliisque innatantibus. 7. Hylographia seu descriptio silvarum complectitur genus arborum, densitatem aut raritatem, unde opacitas aut lux, vias aut anfractus, voragines faciles et pervias, aut difficiles et invias, juga et saxa imminentia, amnes et torrentes, fonticulorum copiam, soli pinguedinem aut sterilitatem, feras et serpentes. 8. Crenographia

seu descriptio fontium depingit umbram, marginem, flores, aquae frigus, claritatem, saporem, commoda. In artificiosis situm, statuas, siphunculos, copiam, impetum, cadentis undae strepitum, et saepe conchis aeneis propulsos globulos, quos perpendiculari aquarum exultatione in altum ejectos eadem, quae expulit, patella recipit. 9. Poliographia seu urbium descriptio affert conditorem, locum, situm, moenia, propugnacula, firmitudinem et materiam murorum, formam, in quam muri excurrunt, spatium ambitus, aedificiorum elegantiam, pretium, altitudinem, aut contra; divisionem regionum seu platearum, an sint ex arte Architectonica, necne¨templorum, turrium, palatiorum, monimenta antiquitatis, aquam aut fluvium urbem secantem, pontem et ejus materiam, incolarum multitudinem, mores, copias, divitias, negotiationem, Leges, Magistratus. 10. Oecographia seu descriptio domus delineat structuram, usum, commoditates, (ab horto, puteis, etc.) viciniam, quatuor coeli plagas. 11. Chronographia seu descriptio temporis, scilicet diei, noctis, anni quatuor temporum, meridiei, vesperis, aurorae, ortus, tempestatum, etc. 12. Prosopographia seu personarum descriptio indicat habitum corporis, mores animi. 13. Pragmatographia seu negotiorum descriptio explicatt intinerum amoenitatem vel difficultatem, eventus et casus, tam a natura quam a malitia profectos, transitus fluminum, navigationes, naufragia, naumachias, obsidiones

et expugnationes urbium. 14. Machographia seu praeliorum et conflictuum descriptio exponit profectionem seu expeditionem per facilia, difficilia, terras, flumina, itinere diurno, nocturno, celeri, tardo, animis alacribus, timidis, castrorum locum, delectum, vallum, munitionem; si prudenter aut imprudenter ab Imperatore posita: armorum genus et exercitus, gentes, populos, nationes, equites, pedites, velites, sagittarios, impedimenta, subsidia, cornua, frontes, alas, et omnem agminis figuram, addito militum numero. Ante conflictum animorum habitus, alacres, trepidos, silentium, clamores, adhortamina ducum utriusque partis, signum tubae et tympanorum; consflictum ipsum, laborem cornuum, caedes, sanguinem, fugam, victoriam, captivos, spolia, numerum caesorum, gratulationem, supplicia (supplicationes) ad Superos. 15. Limographia seu pestilitatis descriptio causas affert luis ex terra, ex tempore, hominum geentium multitudine; adducit initia contagionis sive a brutis, sive ab hominibus; ostendit obseratas et pro scriptas aedes, clausas tabernas, indictum justitium, prohibitas merces et esculenta noxia, ditiorum utriusque conditionis fugam, pauperum desertorum inopiam, crebrescentia sensim funera, ex omni civium ordine: supplicationes, et animorum mutationes: foedam jacentium cadaverum faciem, copiam: solitudinem et vastitatem: reliquorum civium

moerorem squalidum, et cetera damna consequentia. 16. Pathographia seu affectuum expressio; huc spectat materiae aptitudo et gravitas, ut sunt funera, caedes illustrium hominum, aut innocuorum infantium, puerorum, virginum. Affectus praecipui sunt dolor, tristitia, timor, pudor, suspicio; verba sint accommodata in exclamationem et admirationem erumpentia, mixtis interrogationibus, minas, timorem, trepidam incertitudinem, et perplexitatem indicantia¨eventuum suspensiones affectum augentium, etc. Quae omnia Poetae minutius persequuntur.

Pars tertia historiae sunt Conciones, et his affinia. Fiunt vel nomine ipsius Actoris, vel ipsomet Actore introducto; debent autem esse breviores, ita ut argumenta spargantur magis, quam extendantur; sententiae crebrae et potentes, admixits refutationibus, v. g. in re militari timoris hostium: aut in civilibus adversae sententiae; adduntursimilitudines, deliberationes et consilia alia, petiones, supplicationes, etc.

Pars quarta encomia et judicia; subjungendo laudationem victoriis insignioribus, funeribus, excidiis urbium; homines dilaudantur, aut vituperantur a natalibus, forma corporis, indole animi, moribus vitae: quales per gradus aetatis se praebuerint, quam utiles aut noxii Reipublicae. Urbes commendantur a conditoribus, firmitate moenium, ambitu, incolis, eorum felicitate, frequentia, mercimoniis,

utilitate, etc. Judicia sint brevia et nervosa, maxime politica, nec nimis crebra.

Octavum genus historicum, ex fabulis contextum, requirit materiam ut jucundam, sic honestam: distribuit personas habita ratione regionum, praesertim primarum partium, Actores, variis inter se vel casibus, vel consiliis, vel fortunae vicissitudinibus jactandos, commiscendosque, et affectibus implicandos. Personarum praecipuae tardius agnoscuntur: multa pricipio credita, procursu scriptionis, falsa et controversa deprehenduntur; mens lectoris identidem ad nova cognoscenda rapitur, immixis narrationibus, vel amoenissimis, vel tristissimis; quae et ipsae interventu novorum gestorum intercipiuntur, cum dolore legentium [(printer); sic: lingentium] ; amissa insperatissimo eventu reperiuntur; personae redeunt, cum minime cogitantur: miracula crebro sparguntur, quae, errore depulso, inveniuntur naturae viribus perfecta; admirabilitas movetur varie; insperatum in rebus afflictis auxilium, personarum principalium diversae affectiones, earumque crebri errores, itinerum diversi casus, etc. Dictio est nervosa, mascula, florida, sententiis et adagiis impleta, audax metaphoris, supra legem historicam insurgens ac intumescens; quo in genere excellunt Aethiopia Heliodori, Argenis Barclaii, Utopia Bidermanni, etc.

Desiderius. Andabata sim, et meraco caecutiam die, si ad lucem hanc historicam, quam oculis meis tam clare infers, non discam, quae

sint historiologiae discrimina, quaerquiue in ejus stilo diversa temperamenta. Mercurialis. Boni consule, Desideri, si quae de historiographia attuli, plusculum ad normam scholasticam accommodavi. Arcaniora historicorum mysteria te docebunt alii. Hic tu cave, ne periculosis te erroribus induas, si non satis noveris ordinem temporum, scribentium aetatem, patriam, religionem, mores, studia, affectus, etc. dum aut sua aut aliorum commenta, pro historia, hoc est, ficta pro factis cllide venditant, vel certe adferunt multa, ad Authorum sensu detorta, truncata, debilia, mala fide aucta, vitiose citata, ad solam ostentationem et artem faciendi suci composita; universim talia, quae limpidum veritatis fontem turbant ac inficiunt, sitientique lectori limum pro lympha, toxicum pro antidoto propiant, non sine verborum lenocinio et stibio meretricio, quo non tam Veneres suas quam Venerem adornant [(printer); sic: adorant] ; hoc praesertim tempore, quo cacoethes scriptiandi et mentiendi ad insaniam usque plurimos otio abutentes in vasit, juratos veritatis hostes, nec alia luce dignos quam Vulcani. Desiderius. Ita est, ut loqueris. Volusianis hoc genus chartis passim officinae librariae scatent. Ego, in delectu Scriptorum, illud mihi occinam: Hic niger est, hunc tu Romane caveto. Mercurialis. Recte vero. Nunc ad Morum Magistram Ethicam.

CAPUT LXX. Ethica; speciatim Prudentia.

PHilosophia Moralis partitur in Fthicam; Oeconomicam seu Domesticam; et Politicam seu Civilem. Prima, quam Aristoteles distribuit in decem libros, docet [(printer); sic: docetque] , quomodo moderandae animi affectiones, et quid justitia, honesta amicitia, et vera virtus requirat. Altera, duobus ab eodem comprehensa libris, erudit, quomodo in familia vivendum, quid ad progenitores spectet, quid ad virum, uxorem, liberos, servos, et universam domus administrationem. Tertia octo contenta partibus, respicit Rempublicam, et instruit tam eos, qui praesunt, quam qui subsunt, ad finem Boni publici consequendum. Nos disseremus hic, quae Ethica strictius, hoc est, primo modo sumptae sint officia; adeoque, quomodo quis sit informandus de recto suiipsius regimine.

Varie de Bono disputarunt in Ethicis veteres Philosophi, hoc est, de reomnibus appetenda, deque ejus distributione in Honestum, Utile, Jucundum; tum de felicitate, quae cum eo Bono conjuncta est; quam aliqui constituerunt in bonis externis seu Fortunae, ut divitiis, potentia, honore, gloria seu fama. Alii in bonis corporis, ut valetudine, pulchritudine, robore, voluptate. Alii in bonis animi, videlicet Virtute; et recte. Ea vero beatitudo, quae

consequitur mortali vita functos, est adeptio ac possessio finis ultimi, hoc est, Dei.

Humanarum actionum, quae utique a libera proficiscuntur voluntate, bonitas vel malitia desumitur ab objecto. Quae num possint esse indifferentes, hoc est, mediae inter bonum et malum, non est hujus loci disceptare. Facultatem Appetentem, jam supra diximus, esse duplicem: alteram vim irascendi et quasi propugnatricem cupiditatum, dum arma corripit, certatque [(printer); sic: certaque] adversus ea, quae res gratas ac jucundas impediunt, noxiasque conantur invehere; alteram, vim seuinclinationem cupidinis ad consectanda sibi convenientia, et fugienda contraria.

In quibus appetitionibus cum concitatio quaedam aut remissio motionis, atque adeo immutatio in corpore interveniat, oriuntur inde variae affectiones, Graecis
[Gap desc: Greek word]
, vulgo passiones; quibus quia virum sapientem vacare volebant Stoici, conabantur introducere
[Gap desc: Greek word]
, seu animi tranquillitatem, nullis affectuum motibus obnoxiam, seu motionum omnium vacuitatem.

Numerantur autem permotionum, seu perturbationum, jactationum animi, undecim. Nam principio res objecta proritat animum, atque ad se attrahit et inclinat; et haec propensio dicitur amor. Quod si illico non obtineatur, incitat appetitum ad illam procurandam; et hoc est desiderium boni absentis. Quam si adipiscatur, efficiet in animo quietem et pacem, seu delectationem, laetitiam, sive gaudium ob praesentiam

boni possessi. Eundem ex opposito affectum gignit res mala, appetitioni per imaginationem proposita; et primo quidem per aversionem, qua conatur eam a se removere, appellaturque odium: deinde per studium rem illam propellendi; diciturque fuga seu abominatio mali absentis. Quod si malum adhaerescat, nec possit profligari, nascitur dolor seu tristitta propter rem adversam praesentem. Si bonum ita cupiditati repraesentetur, ut obineri queat, efficitur spes illud consequendi: contra desperatio, si nequeat obtineri. Quod si vero malum futurum aegre averti queat, confidat tamen homo se illud depulsurum, nascitur audacia; sin' minus, timor. Si malum sive reipsa sive imaginatione adsit, consurgit ira, et illud ejusque auctores e medio tollere conatur. Zelorypia et gratia, referuntur ad amorem: aemulatio ad desiderium: misericordia et invidia ad dolorem: admiratio adlaetitiam: verecuudia et reverentia ad timorem: indignatio ad iram.

His ita praemissisque sapientia prima est, stultitia caruisse: estque hoc ipsum Virtus, perfectio scilicet animi constans, conveniensque, laudabiles efficiens eos; in quibus est. Vitium contra (pravitas animi, labes, depravatio, vitiositas9 vituperabiles reddit, quibus insidet; illa in mediocritate consistit: hoc in excessu seu exuperatione, et defectu seu defectione; nam aut excedere decorum, aut ab illo deficere, est utique in culpa ponendum; cujus gradus sunt complures. Nempe, siquis improbe agit ex incogitantia aut fragilitate naturae, est

deuctum seu noxa, si cogitate, facinus: si studio, nequitia. sienormiter, scelus aut flagitium: si malitiose, ut alieni fiat aegre, perversitas; perversum autem non pudet malitiae; et qui non resistet consuetudini sensim obrepenti, fiet inemendabilis.

Tu, si vis teipsum regere, praecognoscas inclinationes naturales, quo illae te rrapiant, quomodo obsequendum illis aut obsistendum, ne extra limites abeant; deinde, ne ignores illa objecta, in quae propensiones tuae feruntur; tertio, ne lateant te invitamenta et irritamenta, a quibus huc illuc traheris.

Atque ut dilucidius capias, quid ad officium hominis pertineat, boni praesertim Christiani, scito, praeter varias alias divisiones, Virtutes quasdam esse a Deo infusas, quasdam studio et actione acquisitas; iterumque alias Theologicas; circa Deum proxime versantes; alias Marales, quod mores hominum secundum verae rationis praescriptum dirigant, ac componant. Illae sunt Fides, Deum respiciens ut Veracem: Spes, in Deum tendens; ad beatitudinem ab eo obtinendam: Charitas ineundem fertur, utin summum Bonum, propter semet diligendum.

Moralium praecipuae sunt quatuor, Prudentia, Justitia, Fortitudo, Temperantia; absolvuntur omnes duabus partibus, declinatione a malo, et operatione boni; vocantur etiam Cardinales, quod in iis veluti cardinibus omnis honestae vitae ratio versetur et volvatur.

A Prudentia (cujus symbolum oculus apertus, speculum, serpens, etc.) ordiamur, quae

Virtus est, secundum dictamen honesti praescribens, quid expetendum, quid fugiendum. Ipsa docet, quid in quovis occurrrente negotio sit honestum, quid turpe; curatque, nihil ut cogites, Ioquaris, agas incassum aut incertum; sed omnia praemeditato, praecogitate, circumspecte, aestimando rem quamlibetex sua dignitate, sic prosequendo bona, ut assequaris: mala fugiendo, ut effugias. Et quia, mi Desideri, cupio ex hoc te itinere prudentiorem remittere domum, paullo pensiculatius (more tamen transeuntium) Prudentiae actus explicabo; quorum primus est inquisito mediorum ad finem praestitutum ducentium; quam sequitur delectus meliorum, eo conferentium, postea executio eorum, et praestatio, quae selecta. Partes autem prudentis sunt. cognitio praeteritorum, intelligentia praesentium, utrumque adipisceris vel docilitate seu disciplina: vel solertia seu excogitatione; inde judicium oritur et ratio, quae per providentiam res futuras ad finem accommodat, ordineque disponit: per circumspectionem circumstantias (Quintil.) negotiorum caute diligenterque attendit: per cautiones declinat ac removet impedimenta, quae accidere possunt.

Itaque prospice finem, et dispice modos, rationes, ac vias eo conducentes; attende occasioni, ne elabatur, expendendo, an aliquid optandum aut inceptandum, quomodo aggrediendum, quid impedimentorum obvenire possit; stultum est enim dicere: non putaram. Finis

semper erit, aliquid honestum; cui quandoque jungitur Utile, quandoque etiam Jucundum.

Media provise certa, facilia usurPatu, (nam quod valde difficile, habetur tanquam
[Gap desc: Greek word]
, (Quintil. impossibile) pauciora potius, quam plura; ne sibi mutuo obstent.

Postquam constitueris finem, et denotaveris rationes, (vulgo media) ad eum perveniendi, praecogita modum iis utendi. Si quid obstaculorum praecognoscis, anteveni tempestive; tum auspicare celeriter, perge cautim, absolvere matura strenue. Ab initio ne te praecipites praepropere agendo, nec desistas ante adeptionem finis, seu scopi propositi.

Si sic ages, eris providus, tametsi aliquando nos circumspectio nostra frustratur. Vecordes sunt, qui appetunt illicita: praecipites, qui nimium sestinant consultando: deliri, qui suscipiunt ea, quae fieri non possunt: inconsiderati et inconsulti, aui non satis attendunt ad veritatem, secundum quam judicandum: inconstantes, qui cessant arecto judicio semel suscepto: negligentes, qui non inquirunt rerum agendarum, vulgo agibilium constitutionem: anxii, qui id nimis sollicite faciunt: fucate prudentes, qui machinatur id consequi, quod conforme depravatae appetitioni naturae; callidi, astuti, dolosi, vafri, captiosi, veteratorii, fallaces, qui verbis alios inique circumveniunt: fraudulenti, cum id reipsa seu factis exequuntur: stolidi, qui occoeptant multa, perficiunt nihil.

Sed haec strictius colligendo; ille prudenter operatur, qui praeteritorum memoriam retinet, praesentium conitione pollet, futurorum provisionem habet; qui per docilitatem et institutionem comparat doctrinam et notitiam agendorum: et per solertiam fit sagax in inveniendo et conjiciendo: per circumspectionem (accuratam considerationem et praemeditationem) advertit ea, quae cum rebus perficiendis sunt conjuncta, scilicet circumstantias seu adjuncta: per cautionem praecavet et removet pericula et impedimenta consecutioni finis obstantia: per moderamen et attemperationem judicii (vulgo discretionem) occasioni se rebus et personis accommodat, ac medium tenet; per sinceritatem aut simplicitatem, malam simulationem, dolos et fraudes excludit: per solicitudinem ejus, quod decretum est, executionem urget: per eubuliam bene consultat, vires suas ponderando, ne quid turbide, temere, incuriose, inexplorate aggrediatur: per
[Gap desc: Greek word]
, seu perspicientiam, rectum judicium de rebus in consilium adductis, format: per
[Gap desc: Greek word]
(epiikiam, seu moderationem aut aequitatem) mentem legislatoris benigne interpretatur. etc.

Atque haec de Prudentia universim; nam Virtus haec in varias partitiones abit. Est enim Prudentia Oeconomica seu Monastica, quae in rei privatae ac familiaris administratione adhibetur; quomodo opus et fortunae usurpandae in emendo, vendendo, locando, permutando, donando,

cacipiendo: quomodo paranda et instituenda familia: quantum cibo, somno, vigiliis, labori tribuendum, etc.

Est etiam Politica, quae in vita publica ac civili requitur, expendendo, quemadmodum in hominum societate degendum: quomodo verbis, moribus, exemplis colenda amicitia, violata resarcienda; odia ponenda, offensae disfimulandae; qua moderatione, loco ac tempore occurrendum dissensionibus. quae praestanda ad communem consensionem facientia, etc.

Est tertio Regnatrix Prudentia, quae providet, ut et opportunae Leges malis moribus corrigendis ferantur, et, si plus aequo gravent, abrogentur; tributa et vectigalia aut ne cessaria instituit, aut tollit iniqua; judicia ordinat; motus turbulentos et seditiones natas vel caute disiicit, vel occurrit nascentibus, Bella consilio magis quam vi et armis comprimit, cives urbesque communi pacis vinculo adversus omnem hostem conciliat.

Quarto Polemica, seu Militaris, circumspectos et providos reddit in bello vel suscipiendo vel omittendo: in deligendo milite, illumque certa disciplina continendo, exercendo, excitando, numerando; instruenda acie, praevertendo hoste; comparandis alimentis, classibus, commeatibus, stipendiis: ineundis strategematis: occultandis suis, hostium detegendis, cladem reparando, victoria moderate utendo, etc.

Desiderius. Si bonum, ut dicunt Philosophi, est ex integra causa, seu absoluta persectione, malum ex defectu quolibet; quid non requiretur ad animum tot Prudentiae actibus, ac partibus, ceu numeris totidem absolvendum? Et si tantae molis est prudenter agere; quid erit insuper temperate [(printer); sic: temerate] , fortiter, juste? Mercurialis. Virtutes quodam inter se vinculo colligatae sunt: alia pendet ex alia, veluti annuli tortiles; tu vide, unam ut tibi compares; suas illa secum adducet comites. Sed ecce, Temperantia in occursum venit nobis: altera manu urceolum et scutellam fictilem, altera frenum tenens. Componamur in tantae Nymphae praesentiam.

CAPUT LXXI. Temperantia.

NUlla Virtus acriorem habet hostem quam ista, est enim domesticus, et intestina seditione movet tumultus; blandiendo militat, amore hostilitatem exercet; perimit benefaciendo. Alia vitia sub femineo schemate vim exerunt masculam; Intemperantia seu Incontinentia quos vincit, effeminat; hoc nocentior, quo amabilior. Voluptates, inquit Tullius. biandissimae sunt dominae; majores partes animi a virtute detorquent. Circen dixeris, in aureo poculo, toxicatum philtrum propinantem; unde

Philautia, (caecus amor sui) ingenerata nobis, optat illa, quae hilarant; et animum illecebris illectat, quibus intricetur, ac, fucatis bonis captus, in tetra delabatur vitia, dum immoderate obsecundat cupiditati voluptatum, opum, honorum; cui se opponit Temperantia, inimica libidinum, et omnium commotionum dominatrix; quae, latius sumpta, actiones et affectiones quasvis inordinatas temperat et refraenat. Strictius. est moderatrix voluptatum, quae gustu atque tactu percipiuntur. Utrumque comprehendendo, dicere possis, esse virtutem, quae intemperantes animi affectiones, circa sensuum praesertim oblectationem; cohibet. Cujus partes sunt variae, pro diversitate rerum, in quas nostrae cupidines tendunt, ac reprimendae sunt.

Prima est Abstinentia, delectationem in ciboruni usu moderans, utne excedatus copia per ingluviem; nec aviditate nimia; nec paratu justo exquisitiore; nec intempestive, contra praescriptum temporis.

Sobrietas immoderationem in potu castigat, quem lege necessitatis et honestatis circumscribit. Contra utamque peccant virturem voraces et bibaces, epulones, glutones, gulosi lurcones, patinarii, manducones, catillones, comedones, phagones, liguritores, bibones, calicum trahones, ingluviosi popinones, qui se potitando quotidie ingurgitant, ac insaturabiles effarciunt pantices (abdomina et aqualiculos;) inebriati vero titubant, vacillant, vociferantur,

brute bacchantur, conseruntque manus, lapsant, screant, sputant, et (cum bona venia) mejunt, vomunt, et tantum non resorbent, quae rejecerunt et evomuerunt, belli homunculi, et crudi asoti.

Ut vero mens est perspicax et sana in corpore sano abstemiis; sic remulentia hebetat, et furiat potos, (appotos, potulentos;) temulenti enim fiunt turbulenti, vinolenti, violenti. Tum crapula hesterna afflictat postridie caput, constante quidem mente, quam prdie evertit ebrietas. Ebrios ac ebriosos divexant cruditas, tremor, vertigo, arthritis, et alii morbi dolorifici; eque vita cruciabiliter exturbant; ecce suavitas voluptariorum!

Castitas seu Continentia conrpus et animum continet ab impura voluptate, quae, si est integritatis incorruptae, virginitas dicitur: si sensus tuetur externos a rebus illecebrosis, quae munditiae ac castimoniae officere possint, pudictiae nomen meretur; aversaturque mollitiem et blandimenta, quibus nitor ille obfuscari et maculari queat, contra vero lasci vientem carnem asperioribus edomat. Quibus subservlt Verecundia seu pudibundus rubor, qui est timor ingenuus, vel dedecoris admittendi, vel puodor liberalis, admissi.

His adversatur Luxuria seu Incontinentia, aut foeda libido; dum stuprator stuprat, violat, corrumpit virginem; adulter torum polluit alienum; scortator suum; concubinarius pellicem alit, ganeo per lupanaria reptat, meretrix

pudicitiam prostituit; leno et lena lenociniis alios seducunt et inquinant [(printer); sic: inquixant] . Vah propudia! omnes detestandi et execrandi.

Caeterum non sola adulteria, (aut incestus, stupra, scortationes, aut quivis illegitimi concubitus) sed et omnis Venerea salacitas, libidinosae basiationes, (oscula, basia,) amatoriae cantilenae, inverecundae collocutiones, imo obscoenae cogitationes sunt impudicitia, animumque cum corpore foedant. Tu sis castus, pudicus, impollutus; absit procacitas in gestibus, obscoenitas in dictis, petulantia in factis; et, ne te spurcities ulla contaminet, praescinde libidinis invitamenta; qualia:

Otia, mensa, libri, vaga lumina, verba, sodales,
Haec tolle, hanc minue, hos muta, haec claude, haec fuge, vita hos.

Mansuetudo (lenitas, placiditas, Gellio) appetitum vindictae seu irae coercet; cui accedit humanitas, (comitas, affabilitas) quae in verborum suavitate vultusque hilaritate spectatur, cum quadam animi facilitate et ingenulitate alterius sententiae, quatenus fieri potest, acquiescentis.

Submissio (Christianis humilitas) omnem fastidit arrogantiam, reprimitque affectum excellentiae sibi non debitae, nec sua jactat, nec aliena despicit, cujus soror modestia, de qua paullo post.

Clementia (placabilitas) poenas delicti caussa infligendas mitigat; nec raro eas dissimulat, ubi vel exasperatio timetur, vel emendatio non speratur. Quibus opponuntur superbia seu auppetentia inordinata eminendi; fastus, tumor mentis; jactantia, vana gloria, ambitio; durities, inhumanitas, severitas nimia, incementia, saevitia, crudelitas, vel nimia lenitas, indulgentia, etc.

Frugalitas restringit desiderium, immoderatum habendi, media inter tenacitatem et prodigalitatem, opes nec coacervans anxie, nec spemens insipienter; nec prodigens, sed comparcens; nam parsimonia est ei pro thesauro; et indigentia pro mensura; ita, ut nec scrinia auro ac cimeliis, nec domum supellectilibus supra usum necessarium instruat; nec tamen egestatem incurrat. Contra facit, Avaritia seu cupido immoderata habendi, malum inexplebile, cui perinde est, per fas ditescat, an nefas.

Studiositas (cujus administrae sunt sedulitas et assiduitas) quemadmodum animum ad moderatum scientiarum studium accendit: ita refringit aviditatem, (curiositatem vocamus) sciendi et cognoscendi ea, quae non congruunt; dum quis resciscere praeter modum avet multa; aut etiam noxia et prohibita scire cupit; aut ideo tantum scit, ut videatur scire. Tu tempera desiderium sciendi: disce non multa, sed delecta: non futilia, sed utilia; nam quaedam praestat nescire; quodque tua nihil interest,

percontari desine. Labores vero ita moderare, ut nec illis te frangas, nec, eos defugiendo, ignaviae, pigritiae, aut torpori cedas. Laboriosus esse mature incipe, sero desine; etiam in otiosis negotiosus, ne cessando hebescas. Licet tamen interquiescere lasso, et vires relaxatione colligere ad alacrius resumenda, quae tantisper seposuisti; ignavis autem semper sunt feriae. Dum alii rerum suarum satagunt; tu tibi deesse noli; labores honestos ne detrecta, autsubterfuge; sed cum alacritate subi, orsosque urge sedulo et constanter, citra tergiversationem et dilationem, donec iis defungaris; ne sinas abire diem sine linea; et in pretio ponas quamvis temporis particulam; quid enim sumptuosius tempore?

Jam Modestia, quam aliqui latius pro temperantia seu moderatione cupiditatum accipiunt, pressiore significatu est actuum externorum ad normam rationis et honestatis moderamen; quae nec oris fert effrenem loquacitatem, nec oculorum protervam evagandi licentiam, odit nugas, verbis non effluit, captionibus abstinet, sugillat nihil, nemini derogat, nec sibi arrogat, frontem habet explicatam; lusui ac jocis si indulgendum, personae dignitatisque memor nihil committit illiberale; vestium luxum molliorem ac peregrinum aversatur, munditie decoroque oblectatur. Cui se adjungit Eurirapelia, quae cavet unice, ne quid indecorum et immodicum in laxamentis animi et convictu hominum. Quibus adversatur immodestia, tetricitas,

morositas, (morum difficultas) asperitas, austeritas, rusticitas, inurbanitas, incivilitas, etc.

Tu itaque (ut ad Modestiae et Humanitatis praxin te instituam) modestus eris, si demissus fueris animo, non arrogans; verecundus, non procax, non effrons: comis, non morosus, difficilis, aut torvus: taciturnus potius, quam loquax: severus, quam frivolus; ingratus est garrulus nugator, qui non veretur facta infecta loqui, et blaterans aniles ineptias blatero; et effutiens arcana sibi concredita futilis locutuleius; et qui solent interloqui importune. Tu ergo, ubi loqui non est necesse, tace; silentii nulla poenitudo.

Siquid inaudiisti, quod abscondendum, ne divulga, abstrude potius, quam obtrude; quod tibi certo non constat, ne affirma aut nega, nedum asseveres aut inficieris. Contra siquid dispalescit rumore, aut alius quis narrat, suadet, dissuadet, adhortatur vel dehortatur, ne repugna praefracte, neve contende obstinate: nam aeque diffidentia atque credulitas est detrimentosa, omnisque audacia contradicendi odiosa.

Affabilu eris, si cum quolibet homine bono, nobili ac ignobili, consuetudine uti non dedigneris: et quemcunque (prout fert utriusque dignitas) adis, aut praeteris, aut habes obvium, salutes amanter; salutantem resalutes comiter: discedentem a te comiteris aliquo usque; compellanti te, vel interroganti responses

placide, abnuendo certe vel annuendo; ita omnibus poteris esse amicus, non item familiaris.

Exhibe te candidum erga quemlibet, quicum tibi versandum est, citra vafritiem et versutiam: nihil mali facile suspicare; aut illius alium insimula: siquid amicus (amiculus) deliquit, citra amarorem mone, corripe, corrige. Sis alienus a dolo et suspicione, aeque ut a simulatione; assentationes relinque hypocritis. Adulator simulat candorem palpo et offuciis: ore amicus, re fraudulentus insidiator ac versipellis veterator.

Urbanus ut sis, vide, quid utique te deceat ac dedeceat; compone te ad elegantiam, fuge rusticitatem, inter moestos moere; inter hilares hilaresce; inter jocantes etiam tua dicta et facta exorna facetis leporibus festivisque jocis. Ne sis tetricus, neque proterve dicax: ille nec profert, nec ipse ferre potest liberales jocos ac jocationes: hic lacessit alios scommatibus et dicteriis, cachinnatur inficete, et arridet omnibus morionum ritu; civilitatis est subridere et renidere blande: derisorum deridere stolide: scurrarum scurrari sordide: sannionum contemptim habere alios, exhibere despicientiam et ludibria distrotis labris, exerta lingua, digitis in ciconiam formatis, aliisque sannarum generibus.

Concors ut dicaris, vive tranquille cum convictoribus, contubernalibus, civibus, popularibus, seu conterraneis Plin. nemini invideas

successus fortunatos, potius congratulare; subortas simu tates inveterascere ne sinas; ne transeant in odium et inimicitias: rixosorum est contendere, altercari, vivere in jugi discordia: querulorum queritari, et nunquam non de aliis conqueri.

Mansuetus fueris, si nec irritabilis, nec inexorabilis: non effervescens in iram, sed eam cohibens: non reponens injurias, sed sufferens. Laesit te quis? utere conniventia, et pudefacies illum; si poenitet fecisse, da veniam, ignosce, et condona culpam. Si offendisti ipse, ne pudeat agnoscere offensam; offensum vero affari et deprecari, non simulate, sed ex animo, id quidem est sibi devincere omnes.

At iracundus et sui impos; excandescens illico, et fremens, furens, minitans, maledicens, imprecans diras, criminantem recriminans, verberantem reverberans quid proficit? perturbat res magis et exasperat alios ad belluinam saevitiam, quae denique in homicidia erumpit, sed apage furias ejusmodi.

Generosus animus est compos sui, tametsi indignatur indigne factis, et obloquitur male volis, non tamen stomachatur (certe non male sectum ob unguem;) infensus si est alicui, non ideo infestus, vitiis irascitur, non personis: mavult esse mitis, quam trux; benignus, quam dirus; parare omnes; irritare neminem; atque ita concordare cum omnibus, discordare adversus neminem. Quibus omnibus

consequeris Virtutem, quam Tullius moderatricem permotionum appellavit, modumque et mediocritatem, qua honestatem et decus conservemus, ac teneamus; contra qui agunt, intemperantes et incontinentes dicuntur. Desiderius. Nihil omisisse videris earum rerum, quae ad Temperantiam pertinent. Mercurialis. Summatim contraxi, quae latissime explicari possent, si temporis et viae ratio permitteret. Vides hanc columnam? Posuit eam pro limite Fortitudo, cujus fines nunc ingredimur.

CAPUT LXXII. Fortitudo.

OStensum est de rebus, quae invitabili et pellaci jucunditate seducunt a tramite recti; sequitur, ut noverimus, quid praestandum, ne nos abducant illa, quae conterrent difficultatibus, periculis, casibus adversis. Atque hic opus est Fortitudine, quae non tantum ardua strenue suscipit et aggreditur, sed sustinet etiam; adeoque firmitate animi ad superanda quaecunque difficilia in Virtute exercenda et vitio defugiendo occurrentia; qua scilicet adversantia omnia propter honestatis finem, aut fortiter patiendo, toleramus, aut constanter agendo vincimus; ita, ut nec indigno timore nec temeraria audacia ab officio

deflectamus, qualiacunque sint mala, quae nos incurrunt, animi, corporis, honorum, opum, etc.

Partes. quas Fortitudo complectitur, sunt Fiducia seu Fidentia, seu spes boni ardui consequendi, aut mali superandi auspice Deo, Virtute duce. Ei ancillatur Securitas seu Tranquillitas, excludens curas inutiles, sedansque vanos metus in re adversa perferenda et exantlanda. Utrumque Extremum est Diffidenua seu meticulosa Confisio; et Praefidentia, seu nimia, et supra vires ac facultatem Confidentia.

Magnanimitas est rerum magnarum appetitio et exantlatio, ac humilium et caducarum contemptio, nihil praeclarum praeter solam Virtutem ducens ac suspiciens, cetera tanquam peritura despiciens. Cui adversatur abjectio animi, habentis cum vulgo in magnis, quae pusilla et minuta sunt. Magnificentia est grandium virorum; operum et sumptuum ad publicam utilitatem aut Dei honorem effectio, et administratio ampla ac splendida.

Patientia est rerum adversantium, honesti causa, voluntaria ac diutuma perpessio, ita, ut quod tolerandum est, id feratur, si non hilariter, aut valde prompte, saltem non gravate, et cum tristitia moderata.

Aequanimitas (vulgo Longanimitas) pectus munit, ne ob remotionem mali dilatam, aut boni sperati consecutionem, moestitudine obruatur. Utriusque adversaria est Impatientia et Excandescentia.

Perseverantia (Virtutum coronis, corona et consummatio) firmat animum, et stabilit in bono, non obstante molestia, quae ex illius diuturna continuatione nascitur; seu est continuus vitae tenor, et perpetuitas in honestis et laboriosis.

Constantia non tantum perfert et obdurat, perpetiendo mala, longitudine temporis molesta; sed etiam stabiliter superat Virtutis impedimenta, unde unde advenientia; quae non rapitur alieno prolubio; siquis tamen meliora ostendat, cedit, et sequitur, cogitans, satius esse regredi, quam male progredi.

His se opponit Levitas et Inconstantia, quae cito a proposito resilit; item Pertinacia et Perficacia sensum suum obstinate retinens, seu in re animo concepta persistens, inconvenienter rationi.

Harum Virtutum actiones in summam et praxin sic contrahes; utdicas, virum esse fortem, et constantem, animique excelsi, qui adversus omnia vitia dimicat, seipsum vincit, sibi imperat: qui nec extollitur prosperis, nec dejicitur adversis: nec consternatur ad casus repentinos, sed quaerit viam [(printer); sic: iram] , aut eos declinandi prudenter, aut, si videt inevitabiles, perrumpendi intrepide; honesta praefert utilibus, etiam cum honoris et opum neglectu: vulgi sensum aspernatur; nihil ad ostentationem, sed ad conscientiam cuncta referens: nec mercedem ex aliorum sermone, sed suis e factis petens, altiora sectando, et coelo digna. Aequam

servat in omnibus mentem, et ad dura occallescit. Utque non est temerarius, se inconsulta audacia periculis ingerendo; ita nec pavidus et formidolosus ea excipiendo; non murmurat, non conqueritur in rebus asperis, sed ferendo pervincit; admittit quandoque lacrimas et gemitus, non ejulationem et lamentationem; injurias non vindicat, ne maledicendo quidem; sed omnia Dei voluntati, tanquam divinae testimonia amicitiae, transcribit. Quem impavidum et imperterritum nec amor vitae, nec metus mortis, aut quaevis alia terricula de gradu dimovent; mullis illecebris emollitur: nemini blandus, nulli adulans, stat in se inconcussus et imperturbatus, quippe cui nihil accidit vel laetabile nimis, vel nimium illaetabile ac intolerabile.

Contrarium agunt fracti, molles, et pusilli animi, intumescunt rebus secundis, subsidunt in adversis, ad inopina percelluntur et contremiscunt, nesciuntque, quo se vertant, effeminati et trepidi ad quemvis strepitum. Pressi aliqua calamitate, implent omnia querimoniis, plorant indecenter, ejulant, lamentantur: aegrimonia se emaciant, sicque, impatientia sua aerumnas conduplicando, succumbunt.

Stulte tamen et stolide audaculi dum cupiunt defugere notam timiditatis, in contraria currunt: offerunt se audacter ad negotia; quibus sunt impares, fretique temeritate provocant pericula, quae poterant evitari; nec relinquunt aliquid inausum, unde fit, ut recedant pudores

dedecoris, et probri confusi, vix amplius mutire aut hiscere ausi.

De cetero inter virum fortem seu strenuum, et languidum, ignavum, desidem hoc quoque discriminis est. Ille, quae muneris sui sunt, agit gnaviter: hic deserit negligenter; ille officium sollicite exequitur, hic socorditer; ille sedulo, hic remisse: ille quiete, hic tumultuarie: ille confiderate, hic praecipitanter: ille serio ac diligenter, hic oscitanter, properanter, festinanter, raptim, obiter, cursim, levi brachio, perfunctorie ac desultorie: ille tempestive et ordinate, hic intempestive et confufe: ille nihil cunctando, sic omnia procrastinando. Ille nullibi non viget, hic nullibi non friget, nunquam non variat, jam restitans, jam resultans, intermissaque resumens, mox iterum deponens; dixeris illum Marpesiam cautem inter assultantes undique fluctus stabilem; hunc arundinem quolibet vento agitatam. Desiderius. Haec ad vivum a te depicta sunt; sed cedo, quis inhabitat arcem illam in monte positam? Mercurialis. Themis, Justitiae, antistita cum filia sua Astraea et frequenti familia. Eo concedamus, et, quantum peregrinis conceditur, interiora lustremus.

CAPUT LXXIII. Justitia.

JUstitia, patentiore significatu, est Virtutum omnium complexio; restrictiore, Virtus est, suum cuique tribens; haut dubie praestantissima; quippe quae homines a mutuis injuriis avertit, civitates erigit et custodit, regna eminere et florere facit, pacemque in orbe constituit. Eam docti varie partiuntur; audiamus illos; nam qui bene distinguit, bene docet. Primo Naturalis appellatur, per quam natura solum aut ratione ductrice, quod aequum est, praestamus.

2. Legitima (JC. Legalis) conformiter Legibus, ex constitutione Principis aut populi auctoritate latis, agit ea, quae conducibilia sunt communitati, adstringendi ad parendum subditos seu subjectos per Senatusconsulta, plebiscita, decreta, edicta, constitutiones Principum, responsa prudentum, seu brevius, Virtus est respiciens bonum commune cum in decernendo et gubernando, tum in obtemperando. Cujus pars est Aequitas seu
[Gap: Greek word]
, ab
[Gap: Greek word]
, decens, Latinis, aequa Legis (non tam secundum verba quam ex mente Legislatoris) interpretatio, de qua etiam supra. Huc pertinent Consuetudines laudabiliter a Majoribus introductae, et usu roboratae.

3. Hinc oritur Justitia Distribuens (JC. Distributiva) observatrix convenientiae seu proportionis Geometricae in dividendis et dispertiendis muneribus, praemiis, oneribus inter personas Reipubl. pro cujusque dignitate et merito.

4. Commutans Justitia (JC. Commutativa) aequum cuique reddit in mutuis commutationibus, contractibus, pactis, etc. secundum proportionem arithmeticam, seu aequalitatem et congruentiam rei datae ad acceptam. Hujus partes sunt Emptio, Venditio, Ususfructus, Usus nudus seu solus, Locatio, Conductio, Depositum, Pignoris acceptio, Fidejussio, Promissio simplex, Stipulatio, Transactio, etc.

5. Vindicans seu Puniens (JC. Vindicativa) vim et injuriam vel defendendo propulsat, vel eam in nocentes aut sceleratos animadvertendo castigat.

Virtutes Justitiam comitantes sunt: Religio, qua DEO, tanquam omnium Creatori ac Domino, debitum cultum et honorem tam interne quam externe exhibemus; quod fit cum aestimando supra omnia, laudando, promptis non minus quam supremis obsequiis colendo; ejusdem amicos rite venerando, sacrificia, vota, juramenta reverenter faciendo, nosque totos ei consecrando; quae omnia vulgari vocabulo Pietatem vocamus; hanc Ascetici libri Devotionem appellant, quae apud Latinos execrationem significat et diras. Religioni adversatur Superstitio, quae est cultus vitiosus veri vel

falsi Numinis; estque duplex; alia, cultus indebiti sive incongrui, cum Deus verus colitur, modo non licito, tribuendo ei cultum vel falsum et perniciosum, vel superfluum; alia est, ratione reicultae, cum scilicet cultus, Deo debitus, rei creatae defertur. Sed de his alibi plura. Huc revocatur Poenitentia, quae est Divini Juris laesi reparatrix, qua delicti admissi poenitudine ducimur, et, per dolorem ac detestationem illius, ablatum quasi, Deo honorem reddere studemus, cum proposito emendationis; accedente vel ultro susceptae afflictationis vel imperatae satisfactionis opere; brevius, dixeris esse detestationem peccati, cum efficaci voluntate, Deo per illud offenso, satisfaciendi.

In comitatu Justitiae posterius sequuntur istae.

1. Pietas quae est contestatio nostri amoris erga illos, a quibus vitam accepimus, nempe Deum, (de quo paullo ante) parentes, patriam, cives [(transcriber); sic: concives] , et eos, qui nobis parentum loco debent esse, scilicet sanguine junctos; contraria Impietas.

2. Observantia, et veneratio Majorum, vel aetate, dignitate, sapientia, virtute praecellentium, quibus omnibus exhibitio cultus et honoris debiti praestanda; adversatur irreverentia et despectio. Hujus assecla est Obedientia Seu prompta voluntas parendi Superior um praeceptionibus, eorumque jussa exequendi, reclamante Inobedientia.

Gratus animus (quibusdam Gratitudo) est, qua beneficia ab aliis in nos prosecta agnoscimus, aestimamus, laudamus, et, data opportunitate ac facultate, remunerari et rependere, redhibere, reddere, referre decernimus. Seu brevius; Virtus est, qua bene meritis non gratiam habemus solum et agimus, sed etiam, cum possumus, referimus. Contrarium agit Ingratitudo (Val.) seu animus ingratus.

Liberalitas (benignitas, largitas, beneficentia, munificentia) ea, quae decenter et moderate acquisivit, sine tenacitate erogat, pro modo scilicet facultatum, et quibus oportet. Munificus sponte donat, Liberalis rogatus; ille majora, iste minora. Opponuntur Prodigalitas et Avaritia.

Amicitia. Est mutua duorum vel plurium inter se benevolentia, Virtute fundata, et bonorum communicationi conjuncta, non sine affabilitate et comitate sermonis. Cujus tres sunt species: Naturalis erga ranguine junctos: Socialis, quam consuetu o vitae conciliavit: Hospitalis, qua ex aliqua commendatione aut literis cum hospitibus conjungimur.

Verias seu Veracitas est, qua quis verbis et factis se talem demonstrat, qualis in se est, dum, quod clausum est pectore, etiam sermone promit, et rebus ostendit. Opponitur Hypocrysis seu simulatio, quae est significatio falsi in factis, animo fallendi; mendacium contra mentem loquitur; cui adhaerent astutia, dolus, fraus, fucus, verborum ambiguitas, vulgo

Aequivocatio. Sed Sinceritas nihil agit affectate, simulate, apparenter, dicis causa; omnia potius ex vero et bona fide; cui jungit se fidelitas, facta conformans promissis et dictis; In fidelitas est adversa.

Sed nunc Justitiae et Virtutum ei subjectarum actiones plusculum describamus. Nemo nostrum nascitur sibi uni: necessitas cohabitandi consociat omnes trina lege, qua quisque obligatur, 1 laedere neminem. 2 tribuere suum cuique. 3 prodesse insuper, cuicui datur. Justus igitur non vendicat sibi, quod alterius est; nec usurpat, insciente illo aut invito: quod habet apud se depositum, reddit fideliter, non abnegat, multo minus abjurat: fraudare enim est aeque scelestum esse, acfurari. Quod commodato accepit, idem redhibet, non aliud, et quidem citra damnum: pro eo vero, quod est mutuatitium (mutuo datum) restituit, quidem aliud, paris tamen aestimationis.

Siquis a te mutuatur, ei mutua; maximc si stipulanti adstipulatus es: postula tamen chirographum seu syngrapham, aut pignus, aut hypothecam, aut aliam cautionem: quia opus est cautela ob mortalitatem et lubricam fidem hominum.

Cum debitum exolvitur, expunge nomen debitoris, tradeque illi apocham, qua testeris, esse tibi solutum, et te accepisse solutionem; aut des aeceptilationem, qua testifeceris, esse tibi satisfactum, quocunque inter vos convento modo, Festus.

Injurius est sibiipsi, qui se obruit aere alieno, ut tandem cogatur cedere bona sua creditori: aliis vero injuriosus est, qui exigit, foeneratoris more, illicita foenora supra sortem: sed qul pauperat debitorem anatocismis, (id est, usura ex usura) nequissimus usurarius est.

Tu potius age juste, appete nihil alieni, sta firmiter tuis promissis et pactis (five ultro quidpiam condixisti, aut transegisti cum quopiam: sive exoratus, et quibuscunque conditionibus aut exceptionibus (si nonsint mutatae:) neque da ansam cuique expostulandi tecum.

Jam in dispensandis bonis serva itidem, quod aequum et justum: collauda, commenda, promove laudabiliter agentes; reprehende, objurga, floccipende illaudabiles: miseresce delinquentium inscienter, aut praeter voluntatem, seu fragilitate naturae, imputaque errores imperitiae et incogitantiae; nec exprobra rigide, aut impropera; sed, sponte sua sacinorosis, succense; eos vero, qui peccant alieno instinctu vel impulsu, non extra culpam ponito.

Pro impetrando beneficio, ne pigeat petere ob nixe, aut etiam supplicare submisse: superbus enim mendicus nihil emendicat; importunus flagitator est odiosus, obtinet nihil: si petitum justa de causa negatur, ne obtunde, ne admurmura, ne maledic.

Si adsunt competitores beneficii, da digniori majus, indigniori minus, indigno nullum; pro beneficiis in te collatis a quocunque, ostende grati animi significationem, quod fiet, benefactum

agnoscendo, praedicando, pensando, redhostiendo; aut saltem agendo gratias, si non potes [(printer); sic: potest] referre; munera enim remunerari saepe non licet; quod si tibi quis aliquid largiatur non rogatus, haud respue pertinaciter, ne videaris aspernari, tibique vitium agrestis, inflati, ingrati animi objectetur.

Etquia viro bono et frugi haud satis est obesse nemini; sic quaerit prodesse, cui cui potest praestatione gratuiturum officiorum. Quare tu, siquis indiget consilio, aut te consulit, da ei consilium: si indiget solatio, solare: si subsidio, subveni: si ope, opitulare: si patrocinio, patrocinare: suggere aliquidnescienti, si tibi succurrit, seu venit in mentem: eum, qui te opperitur, ne morator: et cuicunque potes gratificari ulla re, ne gravator; sic demerebris gratiam; inofficiosi est, velle rogari aut exspectari.

Dives es? esto igitur erga amicos munificus strenis et donariis; erga peregrinos hospitalis; erga pauperes liberalis; (etiamsi pecuniosus non sis, imperti tamen etiam de modico, sinon largiter; at liberaliter) erga miseros sis misericors, non irridendo infortunium, sed commiserando: et sic non addendo afflictionem afflictis, sed adimendo.

Si praeterea fueris obsequens, (obsequiosus Gell.) observans, reverens, venerans erga superiores: officiosus erga pares: lenis et placidus erga inferiores: parabis tibi amicitias veras, nec eris contemptui aliis, ut solent fastuosi, tumidi, parasiti: quin osores ipsos tibi conciliabis.

Verax ut habearis, accura: quod obtinebis,

mentiendo nunquam; nihil affingendo cuiquam, nihil promittendo oretenus; non jurando facile; si aurem jurasti; juramentum servando, seu factis colendo: mendax enim, et qui dejerat, et pejerat, habet hanc poenam perjurii, ut tandem amplius non credatur nec jurato, nec juranti.

Amicitiam cole non tani emolumenti, quam virtutis causa; sit morum similitudo, sed honestorum; dissue et dissolve, quod male contractum; in eo, quod bene coalitum, persevera non fidus minus, quam constans. Ut ameris, ama, teque amabilem redde: secretum ne prodas: delinquentem mone, vel etiam amice objurga, vicissim ab eo corrigendus; obsequium parit gratiam, sic tamen, ut videas, cui fidas; verbo; sis amicus, sed usque adaram.

Ad Dei obsequia promptum te exhibe, cave, nequid absurde de eo sentias, deliramenta haereticorum contemne; decentia ab illo pete; cum adora mente prostratus et corpore, tanquam auctorem et datorem bonorum omnium; ei laudes persolve, sacrificia exhibe, ejus sacramenta suscipe, oblationes, decimas, vota, gratiarum actiones redde. Cave, ne gravius ipsum offendas, et, si offendisti, detestare offensam, meliora propone, et ad peccati expiationem ac satisfactionem venire contende; Coelites venerare: quotidie in teipsum descende, dicta, facta, cogitata recognosce, conscientiam excute; siquas lapsiones atque culpas reperisti, dole, et Deum precare, quo tibi propitius

ignoscat; siquid ex virtute gestum, grates age, et auxilium perseverandi ac progrediendi in bono pete.

Desiderius. In hac arce sedem credo posuisse Gratias, ita oculos meos et mentem in se converterunt omnia, quaecunque occurrebant. Non incolae duntaxat aedium, sed muta etiam simulacra loqui videbantur. Hoc mihi, velim, explices in digressione ex hoc palatio, quid sibi velit signum hoc grande portae supercilio insistens, cui faciem albus obvelat pannus? Mercurialis. Fides est, quam Cicero dictorum conventorumque constantiam appellat; nomen habet inde, ut fiat. Velamen indicat, eam debere esse tectam et secretam, nec ulla proditione frangendam. Desiderius. Intelligo. Et illae tres virgines ex lapide fictae quid innuunt, quod inter se connexae sint; quarum una aversa, quasique a nobis discedens est: aliae duae, vultu converso, quasi ad nos accedere videntur. Mercurialis. Gratiae sunt Latinis, Graecis Charites, beneficii dati acceptique Symbola, quibus docetur, ex uno merito sequi alterum: et pro una gratia exhibita, velutique a nobis abeunte, plures ad nos ab aliis redire. Plura ne pete; neque enim urbanitas permittit, aliena in domo, otiosos oculos diutius circumferre. Exeamus per atrium, et ab hoc Gyneceeo divertamus ad Andronem. Desiderius. Quid ibi visuri? Mercurialis Adolescentes morum elegantia spectabiles. Desiderius. Hic ego totus fieri cupiam oculus. Mercurialis. Et auris quoque; eamus.

CAPUT LXXIV. Civilitas morum.

MOrum compositio et elegantia spectatur in lingua, gestu, motu, incessu, et toto corporis habitu; in convictu et familiari consuetudine, et in omni actione, cujus regula est Decorum illud, quod Graeci
[Gap desc: Greek words]
appellant. De quo antequam incipiam fari plura, bonam abs te veniam precor, si tibi, moribus polito juveni, minutias quasdam pueriles persequi videar; nam et pueris prodesse cupimus. Desiderius. Omitte praefationem. Quae puer didici, juvenem meminisse juvabit. Mercurialis. Decorum corporis in motionibus membrorum consistit, ita, ut caput (nam ab hoc ordiendum est) nec sit impexum, nec muliebriter comptum, nec lendium aut vermiculorum sordibus foedum. Coma non sit prolixior, et frontem tegens; nec humeris involitet, ut caesaries dici possit; nec capillitium concusso capite discutiendum; nec caput ipsum unguibus scabendum aut scalpendum; nec illud quatiendo petita neganda; nec aures fodiendae.

Oculi ne sint torvi, quod est truculentiae: non vagi et volubiles, quod est insaniae: non improbi et procaces, quod est impudentiae: non immodice elati, quod est superbiae: non limi, quod est suspiciosorum et insidias timentium: non immoderate diducti, quod est stolidorum:

non conniventes et crebro nictantes, quod est inconstantium: non stupentes, quod attonitorum: non nimis acres, quod iracundorum: non innuentes et loquaces, quod est impudicorum: sed placidi, verecundi, compositi, dimissi, nec in vultum, quocum loqueris, sed sub mentum desigendi.

Supercilia exporrecta, non adducta, quod est torvitatis: non sublata, quod arrogantiae: non in oculos depressa, quod male cogitantium. Frons sit hilaris et explanata, non in rugas contracta, non mobilis, aspera, obducta, perfricta. Nasus ne rugosus; Nares mundae, et ab omni mucoris purulentia alienae; pituita stiophiolo excipienda, averso paullisper corpore, et declinato; quod ipsum faciendum, si incidat sternutatio, postquam resalutandi, qui salutem precati sunt; non opera data sternutamentum iterandum, nec vocis tinnitus aut sonitus intendendus. Malae [(printer); sic: ac] ingenuo seu genae nativo pudore sint tinctae, non rustico suffusae. Os non prematur, nec hiet, nec porrigatur, sed leniter oscuiantibus se mutuo labris conjungatur. In oscitatione si non datur deflectere vultum, linteolo aut vola tegendum os, et crucis imagine signandum veteri Catholicorum more; oscitans ne loqui pergas. Omnibus arridere, stultorum est: nullis, stupidorum; subridendum seu ridendum ore clauso, modice aperto. Dedecet in cachinnos effundi, aut hinnitum ridendo edere, aut illas usurpare voces: risu diffluo, dissilio, emorior. Hilaritas exprimenda,

ut habitus oris ne dehonestetur; nec animus dissolutus arguatur. Quod si risus teneri nequeat, modeste id fiat, manu aut mappula faciem tegendo; sine causa ridere, morionum est. Labra non mordenda, nec lambenda; ne sint nimis compressa, ne nimis diducta. Aversus exspuito, ne quem conspuas, aspergasve. Siquid per screationem aut exscreationem purulentius ejeceris, pede contere, ne cui nauseam moveat; id si non licet, sputum muccinio excipito, non resorbeto. Foetentem in alios fumum ne ructando vel eructando exhales; indecori sunt ructus et ventris sonitus; quid dicam oris vomitus? ab imo pulmone pituitam trochleis ne adducas. Inter loquendum ne identidem subtussias, seu tussiculis interpositis ne loquaris: nec clarius, quam natura postulat, nec alicui in faciem tussias. Dentes sint mundi, et saepius pura aqua eluendi; siquid iis inhaesit, lentisci vel ossiculi cuspide eximendum est, non cultello et unguibus.

Cum loqueris, cave, ne praecipites sermonem, aut hesites lingua, aut palato immurmures; sed distincte, clare, articulate consuescito proferre verba; in his nullus sit aculeus, nulla inurbanitas, nulla offensio; ne alteri verba suppedites, tanquam indiserto: ne interpelles, ne exsibiles aut obstrepas; ne praesentium attentionem aliorsum traducas; nihil nimis deprime et extenua; neve extolle; ne nimis prope consistas, ut anima ipsum contingas, quocum loqueris, ne cubito tangas; nihil fare castis indignum auribus:

ne levia, abjecta, frivola, anilia. Jusjurandum ne audiatur ex ore tuo. De sacris, divinis ac coelestibus rebus loquere timide, non audaciter: parce, non effuse; considerate, non temere: religiose, non impie, non scurriliter, etc. Si nominanda res; quae nauseam aut pudorem movere possit, circuitione utendum.

Jam cervix non sit inflexa, nec in alterum humerum vergens, sed molliter erecta; Scapulae non adducendae, nec humerorum alter attollendus, et alter deprimendus, sed aequo libramine temperandi. Brachia non in tergum detorquenda; non manus in ilia rejiciendae. Ne ansatus incedas, sublata et curvata brachia ad latera admovendo; ne manibus gesticuleris, etc.

Non sedendum distractis aut divulsis genibus, aut sibi mutuo impositis; nec standum divaricatis tibiis ac distortis; sedenti coeant genua, stanti pedes, aut certe modice diducantur; pedibus ne ludito. Incessus non sit fractus, non praeceps, non vacillans; nec nimis lentus, nec nimium festinatus, nisi urgeat necessitas, et tum etiam, quantum fieri poterit, decoris non obliviscendum. Ne sedendo in alterum inclines; inflexurus genua, recto corpore, reducto aliquantum pede sinistro, utrumque poplitem mediocriter curva. Ne passus amplos facito, aut pedes altius attollito, aut cum sonitu in terram deponito, auttibias collidito; neque vacilles pedibus, sed in vestigio primo consiste. Membra,

quibus natura pudorem addidit, diligenter tegenda. Vestis sit munda et composita; in vestitu mediocritas et decentia commendatur; sit is conveniens statui, et ab omni levitate remotus.

In congressibus, dignis honore de via decede, caput aperi, poplites etiam, si persona gravior, inflecte; quoties aliquis te alloquitur, compone te in rectum corporis statum; vultus nec tristis sit, nec torvus, nec impudens, protervus, instabilis, sed hilari modestia temperatus. Cum aequalibus loquere amanter et comiter: cum majoribus reverenter ac paucis, titulum honoris subincde repetendo; galerus sub axillis non tenendus, sed ante pectus; ausculta loquentibus, ipse ne loquaris, nisi rogatus, praesertim apud viros auctoritate pollentes. Siquid obscuri dicitur, frontem contrahe, aut compone vultum, quasi non intellexeris. Ne cui obtrectato, ne temet anteponito, ne tua jactato, ne aliena despicito. Cave, imiteris homidnes morosos, asperos, intractabiles, quibus plurima facillime displicent; in minutissimis rebus inveniunt, quod cavillentur. Raro quemquam blande salutant, aut humaniter colloquuntur, aut placide aspiciunt, aut sedate respondent; saepe negant, quod alii affirmant; quodque ipsis benevole et officiose sit, aut ossertur ab aliis, id importune atque inurbane aversantur; verbo, non placet id, quod placere deberet.

Jam plurimum etiam refert, nosse conditiones personarum, quibuscum agas; an mores

faciles, difficiles, aperti, tecti, molles, duri, rigidi, praefracti, agrestes, praeproperi, male benevem tardi. Siquid impetratum ab altero aut ei persuasum volueris: aditus ad agendum capta: opportunitatem temporis observa; reputa tecum, pectus humanum mare esse quoddam, fluctuantibus undis assidue agitatum; huic non ante te et negotiatua committas, quam naturam ejus, malaciam, tranquillitatem, ventos secundos exploraris; velis an remis utendum sit, considera. Verbanesinas effluere, nullo animi conceptu formata et maturata. Attende, quale sit, quod tractatur; quo vultu viaque ad tui consecutionem propositi enitendum. Siquid petendum, in consilium, verborum adhibe gratiam; juverit saepe necessitatem duntaxat indicasse: aliquando circuitione, quam Rhetores Insinuationem vocant, eritopus. Facilius obtinet, qui grati animi studium prae se fert. Rusticitatis est, negare, antequam rogeris: aut beneficii pretium nimia mora vel aestimatione excandefacere. Contra, reprehensione non caret facilitas in concedendo, unde dona vilescunt. Festina promissio libertatem perdit: perlubens concessio poenitudinem adducit. Vitiose promittitur petiturve, quod vel praestari non potest, vel non decet. Postulatorum repulsa alias verbis et rationibus est praemollienda; alias consensus in petita, dilatione temporis moderandus: alias abnuendum per internuncium, non sine officiorum de cetero pollicitatione; alias monstrandum consilium, quo suis petitor

commodis prospicere possit aliunde. Siquid duriusule agendum, idnecessitate facti mitigandum. Comitas conciliat amorem: demissio et patientia pacem ac concordiam; vilis aliorum aestimatio odium et contemptum. Extrema nunquam non fugienda: nam ut virtus et veritas medio consistunt loco; ita morum quoque civilitas: quae, si est immodica, aulicam affectationem sapit: si nimis parca, rus olet. Aeque in vitio ponendi vir stolatus et mulier barbata. Plura huc pertinentia te docebit superior dissertatio, de quatuor Virtutum Moralium actionibus instituta.

Porro in liber alibus lusibus requiritur alacritas, laetitia, modestia, vivacitas, vigor animi; virtute, non fraude vincendum; remissionis caussa, non lucri. Dehonestant ludum nimia insolentia, clamor, turba, gesticulationes stultae, dolus maius, mendacium, pervicacia, rixarum parens.

In Convivio quid agendum? Ornant illud modestia, hilaritas, verecundia, taciturnitas, urbanitas. Consecraturus mensam, orationem seu precationem profer articulatim, non praecipitans verba. Ad nomen JESU genu flectito. Inter postremos et manus lava; et, quidem invitatus, accumbe, ante alios mantile seu mappulam ne explica; nec manum admoveto patinae; siquid datur lautius, recusato modeste et verecunde: si instabitur, accipe, et age gratias; mox, decerpta aut resecta particula seu portiuncula, praemissa excusatiuncula,

quod reliquum est, illi reddito, aut alicui proxime assidenti. Siquis praebibit, bene illi precare; sed ipse bibito modice. si non sitis, tamen admove cyathum labiis. Quae ante te sunt in disco vel cochleari, sume, vel fuscinula, prout videris alios praeivisse. Citra plenam saturitatem refice corpus; post epulas Deo dicendae gratiae.

Rus amandandi sunt, qui illoti et sine precatione ad mensam accedunt, receduntque; aut sedent ad eam innitentes cubito, aut incurvo corpore; qui panem non scindunt, sed digitis de illo frustilla defringunt, aut plus abscindunt, quam absumere decreverunt, aut eum decorticant. Item, qui post accubitum statim in paropsidem involant, irruuntque; bolos fervidos et inexploratos in os ingerunt; aut, quod haustum est cochleari, pleniore spiritu afflant; qui digitos in jura seu embammata intingunt, (non accipiunt buccea panis fuscinulae affixa) aut eos salino indunt; aut, si eos contaminaverint, lingunt; qut siquid dulcius iis adhaeserit, lambunt; qui bolos immittunt, ut buccae utrinque tumeant; aut diductis labiis porculorum mandentium sonos imitantur; aut equorum bibentium, cum potum sumunt; aut bibunt ore pleno; vel dum loquuntur; qui palatum interius ac dentes lingua perpurgant: qui dentes, sine ulla intermissione, adusque sudorem exercent: qui nugantur manibus, ludunt cultello, et in quadra aliquid caelant: qui oculis circumactis alios observant; qui pulpamenta in ossibus

haerentia non rescindunt cultro, sed abradunt, aut dentibus avellunt; qui praemorsum panem aut cibum praemansum vel ambesum in orbe reponunt, aut juri intingunt: qui semesa aut abrasa ossa sub mensam abjiciunt: qui putamen ovinon cultello, sed unguibus purgant, et albumen excipiunt non pane, sed pollice: qui vorant [(printer); sic: vocant] et tuburcinantur, seque farciunt, tanquam si distensione rumpendi; et siqua alia sunt, ut sunt innumera agrestium et incivilium contra urbanitatem peccata.

In templo totus corporis habitus ad religionem componatur; facies ad altare, animus ad Deum dirigendus; cum praeteris aedis sacrae fores, aut crucis imaginem, reverentiam exhibe; intra templum coram ea te prosterne in utrumque poplitem.

In Paedagogto, aut schola, sive phrontisterio adolescens taciturnus assideat, et decenter compositus corpore: nullis susurris lectionem interturbet; officii admonitus, ne proterve responset; ingenium praebeat docile et tractabile: dictata libenter excipiat: narrata praeterlabi ne sinat; excerpta memoriae mandet. Nec minus in cubiculo honestas et verecundia sit cordi, nihil inciviliter, nihil impudice fiat: nihil denudetur, quod mos et natura tectum esse voluit; priusquam cubitum concedat, ingeniculans, Lamprid. vel humi, vel in genuali subsellio, acta, dicta, cogitata diurna discutiat, Deo pro beneficiis acceptis gratias ferat, erratorum veniam cum dolore et emendationis proposito

petat; Nec ante corpus in cervical reclinet, quam frontem et pectus, crucis figura signarit. Tum quietus jaceat, et (Medi corum quidem consilio) nec pronus, nec supinus, sed dex tro incumbens lateri indormiat et obdormiscat. Septem horas dormisse satis. Dies auspicandus a precibus, et actionum primordia a Deo capienda. Sed nunquid haec verbosius quam vel nostrae ferat profectionis ratio, vel optima tua a teneris unguiculis institutio? Quidquid ex his redundat, illis me debere arbitrabar, qui cum et a natura et a fortuna satis instructi sint liberaliter, illiberales tamen sunt moribus, illepidi, insulsi, invenusti, inconcinni, male tornati, bardi, et, velut ex hara prodeuntes, non sine magnorum virorum justissima querela. Olim (ut hoc addam) tres puer habebat matres, unam, quae peperit: alteram, quae mammam dabat: tertiam, quae educabat; prioribus ego duabus nomen suum et munus relinquo; tertia feminas comat; pueros, quibus haec canimus, permittat viris. Ganymedes nolo et Adones fuso aptiores quam calamo; sed Julos per ignem euntes, hoc est, viriliter excultos, et, qui a parentibus et educatoribus discant virtutem, verumque laborem. Verum recedamus ab his nucibus (in quibus tamen nucleus honestatis includitur;) ad suas nos pyxides, ampullas, et guttos Medicorum natio vocat; imprimis gallum paremus gallinaceum, quem Aesculapio, Valetudinis Praestiti, immolemus. Morborum agmina jam ante praeterivimus incolumes, nunc familiam

Galeni et Hippocratis inspiciamus, quos, ajunt, homines, esse homini Deos. Desiderius. Telis non erat Diaulus ille, de quo Martialis:

Nuper erat Medicus; nunc est Vespillo Diaulus;
Quod Vespillo facit, fecerat et Medicus.

Mercurialis. Aculeate in Medicastrum, non Medicum; cujus officium est, ut tuto, ut celeriter, ut jucunde curet. Illud hic agamus, et quaeramus, cur neglecto doctrinae ordine, omissis Oeconomicis et Politicis, tanquam Ethices partibus, Medica tractemus? Desiderius. Quaestioni tumet respondebis tuae. Mercurialis. Cum Oeconomica et Politica plurimum ab usu et experientia pendeant, tantisper eas semoveamus; et scientias, quae contemplando magis acuunt [(printer); sic: amant] intellectum, persequamur. En in Aula Academica ingredimur Medicorum Auditorium. Desiderius. Mihi satis erit, a primo saltutasse limine. Mercurialis. Quid refers pedem? Seu Latine seu Graece loquantur, intelligemus; sin' aliter; exclamabimus: o Celse, Celse! Desiderius. Te doctore vel antrum Sibyllae subibo. Mercurialis. Tu tantum vide, foliis ne carmina mandes. In digressu non possum non tecum communicare totius Compendium Ethicae. Desiderius. Qui? Mercurialis. Epictetus duabus voculis tradidit:
[Gap desc: Greek words]
, sustine et abstine. Quorum altero monemur, ut adverfa fortiter toleremus: altero, ut ab illicitis temperemus voluptatibus. Desiderius. Paucis omnia dixit.

CAPUT LXXV. Medici, cum Pharmacopoeis et Chirurgis.

SI corpus hoc nostrum ita haberemus natum, ut invaletudini et mutationi obnoxium non esset, sed semper constitutum bene, integrum, et in optima permanens habitudine; nulla prorsus arte ad id vel incolume conservandum, vel e morbo recreandum, restaurandumque indigeremus. Quia vero mutatur continenter, patitur, et ad interitum tendit; nec constitutionem illam, cum qua extitit minime vitiosa, retinere potest, omni opera et procuratione prohibendum est a lue morborum, in eaque, qua licet, sospitate conservandum.

Morbos accersi (accersiri) intemperantia quis dubitat? Unde, teste Seneca, Medicina paucarum quondam fuit scientia herbarum; deinde ad hanc pervenit tam multiplicem varietatem. Neque mirum est, tum illam minus habuisse negotii, firmis adhuc solidisque corporibus, et facili cibo, nec per artem voluptatemque corrupto. Qui postquam coepit non ad tollendam, sed irritandam famam quaeri, mille pestes corpus humanum inundarunt.

Valetudo sustentatur partim notitia sui corporis, et observatione earum rerum, quae aut

obesse solent, aut prodesse: partim arte medicandi. Haec vero tribus constat partibus; prima morbos avertit; altera sanitatem tuetur; tertra reficit valetudinarios; seu, quod idem est, curat, praeservat, conservat Generalis Mrdicinae di visie est in Hygiasiicam seu Hygienam, et Therapeuiicam, illa valetudinem in morbos pronam erigit: haec lapsam restituit. Quibus serviunt tres aliae scientiae. 1 Physiologia complectitur notitiam elementorum et corporis, maxime humani; idque per Botanicam, Chymicam, et Anatomen, seu dissectionem animalium. 2 Pathologia, morborum nomenclaturas ideam, staturam seu statum, naturam, differentiam, aliaque pathemata declarat. 3 Simiotica, continet morborum tam ea, quae malum patefaciunt, signa, quae Dilotica vel Pathognomonica dicuntur: quam ea, quae morborum eventus docent, et Prognostica vocari solent. Therapeuticen iterum distribuunt in Diaeteticam, quae sanat per rationem Diaetae seu victus; et Cherurgicam quae medica et perita manu morbos externos ab homine depellit; et Pharmaciam seu Pharmaceuticam (pharmaceutria [(printer); sic: pharmaceutica] est venefica) pharmacis seu medicamentis curat. Desiderius. Hem, quot vocabula in Graecia nata! Mercurialis. Ubi Medicina et aliae scientiae altae et educatae.

Rursus Medici vel sunt Empirici hoc est, sola experimentorum observatione nixi; vel Methodici, respicientes duntaxat ad morborum causas et indicationes, posthabita experientia; vel sunt Dogmatici, conjungentes rationem experientiae:

Ex his alii dicuntur Galenici, qui modum Galeni in medendo sectantur per potiones medicatas, catapotia, emplastra, variaque medicamenta tam Simplicia (quae sine admistione alterius rei, ut sunt plantae, animantes, terra, aqua, parantur) quam Composita seu ex Simplicibus mixta; alii appellantur Chymici, (a Graeca voce
[Gap desc: Greek word]
, quae est auri argentique praeparatio; vel a
[Gap desc: Greek word]
, liquor) sive Hermetici, (ab Hermete Trismegisto) sive Paracelsistae a Paracelso, sive Spagirici, (
[Gap desc: Greek words]
seu
[Gap desc: Greek words]
, educo, et
[Gap desc: Greek word]
, conflare, quod in extrahendo sive separando subtiliores partes a crassioribus: et eos congregando sive coagulando ars Chimica seu Chemica aut Chimiatria occupetur;) hi caloris vi et artificiosa manuum operatione parant separando pura ab impuris, mirabili subtilitate, medicamina, quae vocant ipsi sptrituosa, extrahendo intimas rerum vires, (quintam essentiam nominant) quae cum tenaciores sint, quam ut separari possint tundendo aut macerando, opus est igne, a quo per clibanum [(printer); sic: libanum] et ustrinam convertuntur aut in spiritum et oleum, quod fit eliquando (off. distillando) aut in flores (ita loquuntur) sublimando; aut in salem seu pulvisculum eas redigendo (off. calcinando;) desudantque in emolienda medicina cathalica, praesentanea adversus omnes invaletudines. Anatomici corpora mortuorum incidunt, viscera patefaciunt, et membratim et articulatim omnia examinant. Clinici olim dicebantur quasi lecticularii, qui,

lectulis aegrotantium assidentes, diaeta curabant bant et pharmacis; ars ipsa clinice. Hodie clinicae sunt feminae, decumbentibus inservientes. Primi Medicorum Archiatri vocantur.

Medicamentorum alia intra corpus recipiuntur; aliae foris admoventur, ut varia unguentorum linimenta. Omne auxilium seu praesidium corporis (ita Celsus, Medicorum Cicero, medicamina vocat) aut demit aliquam materiam, aut adjicit, aut evocat, aut reprimit, aut refrigerat, aut calefacit, aut durat, aut mollit. Demitur materies sanguinis detractione, cucurbitula, dejectione, vomitu, frictione, gestatione, abstinentia, sudore, sputo, exercitatione corporis.

Medictss sanus aut minus recte valentibus praescribit diaetam, aegris pharmaca valentia, praesentia, efficacia. Diaeta est optima medicina, quippe securissima, et sine violentia, dum docet moderari cibum et potum, somnum et vigilias, repletionem et exaninitionem, corporis et animi commotiones, nequid istorum admtittatur ante naturale desiderium, nec extendatur ultra satietatem, nec adhibeatur aliter, quam expediat.

Medens, cum invisit aegrotum, (quidam sunt aegri magis aegritudine animi, quam infirmitate corporis,) non aggreditur medicationem temere, ut solent circumforanei medicastri, circulatores, ophiophagi, veterinarii et mulomedici; sed indagat prius morbi speciem, sedem, causas, non tantum ex relatione decumbentis,

qua parte quid doleat; sed ex aliis indiciis; nempe, ex laesione functionum, quae demonstrat statum animalis facultatis, 2 ex arteriarum pulsu et tactu, qui prodit, quomodo se habeat vitalis facultas; sitne pulsus seu percussus venarum vegetus, remissus, lentus, incitatus, aequabilis, inaequabilis, formicans, vermiculans, varie subsultans, et micans, quam Medici saprizantem appellant. 3 ex inspectione lotii, (in matella vel matellione vitreo) quod detegit constitutionem facultatis naturalis; ubi advertitur ad colorem, copiam, paucitatem, mollitiem, duritiem, quam consistentiam vocant.

Deprehenso statu facultatum, instituit prognosin, sitne morbus lethalis, an salutaris, an anceps; observando varios affectus, habitus ac difficultates corporis, symptomata, pathemata, proxysmos, (accessiones et decessiones morbi) iisque praecognitis, irremediabilem seu immedicabilem, relinquit intactum; salutarem aggreditur medelis confidenter; et conservat naturalia, quae videt superesse in aegrotante; ut natura corroborata juvet propellere inimica sibi; demumque infit seu incipit oppugnare illa, que vocant praeternaturalia; jam diaeteticu (sepe enim graves morbi sola curantur abstinentia et quiete; jam pharmaceuticis;) jam chirurgicis; et accurat, ut medicamina comprehendant, respondeant, proficiant, juvent, vincant; (vulgo operentur) attenditque gnaviter, quando morbus incessit, increscit, gravescit, subsistit, minuitur, inclinatur,

in summo incrementoest, veterascit, etc. Aeger aegrescit, motiunculis tentatur, male habet, aegrotat, graviter laborat, meliusculus esse incipit, convalescit, sanescit, consanescit.

Daaeta reficit diminutas vires: non tantum moderatione alimenti et quietis, sed et externis somentis, refocillationibus, (somentationibus Ulp.) et frictionibus ac suffitu, seu suffimentis et suffitionibus, aut odoramentis, atque apophlegmatismis seu commansis, (vulgo masticatoriis) qui sunt remedia vel in ore retenta, vel manducata, aut linguae subdita. Pharmacis profligatea, quae molesta sunt, tum humores commovendo et alterando, (Ovid.) tum evacuando; tandem membra roborando (vulgo confortando.)

Alterantia remedia sunt, quae calefaciunt aut frigefaciunt, humectant aut siccant; tum vero ut peccans materia possit facilius educi, vel attenuat et discutit eam: vel incrassat: velemollit, relaxat, et solvit: vel adstringit, attrahit, obstruit, obstipat, indurat, prout res postulat.

Evacuantia sunt, cum per dejectionem relaxant, inaniunt, solvunt, ut sunt vomitoria, seu vomitum cientia; et purgantia seu cathartica, aut extergentia, (Med. extersoria) sive per urinam, ut sunt diuretica; tum sudorifera et sternutationem excitantia (Med. sternutatoria:) et gargarismi, quibus liquor palato agitatur, retinetur, vomiturque, ita humores eliminantur exitiosi. Antidota item et alexipharmaca,

quibus pelluntur mortifera venena (Med. peremptorta:) inter quae theriaca est praesentissima; et amuleta, quibus depelluntur fascina et veneficia.

Roboranua sunt, quibus aliquod membrum peculiariter corroboratur: ut pectus asthmaticis, (Med. Thoracicis) cor cardiacis, vcntriculus stomachicis, jecur hepaticis, lien spleneticis, renes nephreticis, articuli arthriticis, etc. stupefacientia et soporifera fallunt sensum, oblitterando dolorem.

Invaletudine profligata, sanitateque recuperata Medicus celebrat soteria cum revalescente, qui illum remuneratur sostris. Sed restitutio, qua quis magis relevatur, quam integre convalescit, facit valetudinarinm, aut obnoxium infirmitatibus; aut, quod prius, clinicum seulectulo affixum; sive, quod pessimum, recidivum, id est, denuo recidentem in morbum.

Utuntur Medici in suis praescriptionibus (quas vulgo Recepta vocant) notis hujusmodi. rum. Recipe. [transcriber: Special character] libram;
[Gap desc: Greek word]
semis;
[Gap desc: Greek word]
unciam;
[Gap desc: Greek word]
drachmam;
[Gap desc: Greek word]
scrupulum; gr. granum; g. guttulam; p. pugillum; m. manipulum seu fasciculum; ana, de singulis tantumdem significat. Vocant autem id basin, quod est primarium inter Ingredientia, seu compositionem constituentia; reliqua adjuvantia et corrigentia.

Juxta quas formas Pharmacopaeus (aromatarius, myropola, pigmentarius, unguentarius) praeparat et componit medicamenta (in quibus

pretio excellunt et virtute, lapis Bezoar pulveratus; aurum, uniones, et gemmae potabiles (in ergasterio, vulgo laboratorio) includitque liquida guttis et ampullis: arida ligneis capsis, capsulis et capsellis, pyxidibus et py xidiculis; reliqua fictilibus seriis ac fideliis; vel stanneis lagenis, variisque nartheciis, myrotheciis, alabastris, et vasis unguentariis; et circumponit in pharmacopolio (officina pharmaceutica, taberna aromataria, myropolio) per forulos et repositoria, adscripta cuivis sua nomenclatione. Idem ex herbis aliisque rebus eliquat aquam, aliosque succos in clibano seu fornacula (vulgo distillatoria) superimposito turbine, seu meta fumaria; quaedam infusionibus diluit, et macerat.

Comportat vero medicamentariam materiam undecunque, ut nec aversetur ipsa rerum excrementa: imo toxica; quippe nihil est, quin contineat aliquid medicamentosi: potissima tamen partem desumit ex herbis, ideoque oportet esse botanicum.

Chymici seu Chemici medicinas suas parant multa digerendo, stillatim eliquando, sublimando, rarefaciendo, condensando, ignem reverberando, extrahendo, solvendo, coagulando, fermentando, figendo, idque variis instrumentis, vasis, vasculis, receptaculis, conchis, furnulis, circulationibus, etc.

'Balneum maris seu Mariae vocant; quando res dissolvenda, inclusa vasi, aquae calidae in aheno

(diploma vocant) contentae imponitur; Balneum roris; quando vas aquam non tangit, sed a calore ascendente calefit, solviturque res in illo. Operationis autem Chimicae duo sunt genera; Solutio seu Dissolutio; et Coagulatio, seu Chimico vocabulo Caleinatio. Corrosionem vocant, cum res coagulata per spiritus corrodentes in calcem reducitur; Vaporationem, cum per furnum calcinatur, ut loquuntur; hoc est, in calcem seu salem redigitur; Reverberatio est ignitio, corpora in subtili orem clacem reducens; Elevatio seu Sublimatio, quando partes subtiles elevantur, et in summitate condensantur. Elevatio humida, est destillatio, qua partes humidae in halitus extenuatae [(printer); sic: exteruatae] , a siccis separantur. Descensio [(printer); sic: Defensio] , cum partes subtiliores descendunt. Exaltatio res in puriorem virtutis gradum transponit. Extractio est digestio e corporea concretione, partes subtiliores relictis faecibus dissolvens. Fermentatio est fermenti cum re fermentanda incorporatio, ut ipsi cum Solino loquuntur. Apud eosdem [(printer); sic: casdem] Ignis flammans est, qui metalla excoquit, purgat, liquefacit; Torrens, qui recrementa metallorum separat; Candens quo metalla ponunt exuvias; Corrodens, quo rediguntur in calcem, et Ignis Graecus aqua non extinguitur. Secundum eosdem omne Mixtum constat Sale, Sulphure, Mercurio; Id quod v. g. in ligno aquosum est, Mercurius dicitur: quod oleaginum, Sulphur: quod siccum calore concrescit, (ut ex ligno, cinis) Salem dicunt;

sic in ovo vitellus est Sulphur, albumen Mercurius, putamen Sal.

Quibus operationibus eliciuntur primo Decocta seu Decocturae, quibus paullatim aliquid coquendo diminutiur; et Succi, Fluidae medicinae. Secundo Balsama, Extracta, Tincturae; quae dicuntur Medcinae Molles. Arabes vocant Elixir. Quintam illam Essentiam, seu spiritum, ex auro, herba, aut vino extractum. Tertio Pulveres, seu Triturae, medullam variarum rerumartificiose pulveratarum includentes; unde officinis dicuntur Magisteria, quasi peculiari arte consecta; suntque Medicinae Siccae. Ex quorum omnium mistura porro parantur Medicinae Compositae multiplices, intus vel extra corpus usurpandae.

Trtus sumuntur potiones ex aqua, melle, et saccharo conditae; (Julepos vocant) et serapia, (vulgo syrupi) et linctus, paullo concretiores, tamen fluxi, sorbitiones videlicet et potiuncule medicatae; tum illinctus seu eclimata mollicula, (vulgo electuaria,) bolus, (utnominant purgatorius) theriaca, et variae conditure seu condita, inter quae dicuntur officinis Conservae, quae valetudinem conservant; deinde catapotia, (pilalae vulgo) pastilli, trochisci, (rotulae) globuli aromatarii, crustulae orbiculatae, conquadratae, etc. vulgo morselle; et varia scitamenta solida.

Foris aepplicantur mollicella, linimentae et unguenta; cerata et emplastra (in massam coacta, et igni praemollienda) spissiora; et cataplasmata, ex Viridibus herbis decoctis et contusis facta; oculis

collyria; dentibus dentifricia; ventri fomenta medio corpori epithemata seu malagmata (duritiei emolliendae comparata;) ano sive sedi dysteres (clysteria, enemata;) et balans sive glandes, vulgo suppositoria; insessiones etiam, et sacculi, quibus insidet aeger.

Chirurgus (chirurgiae vel rei chirurgicae [(printer); sic: chirurgiae] peritus, vulnerarius.) manum suam Medico commodat, in morbis potissimum externis, et noxis corporis curandis; quarum quinque sunt genera. 1 cum quid extrinsecus laesit; ut in vulneribus. 2 cum quid intra seipsum corruptum est; ut in cancra. 3 cum quid innatum est; ut in vesica calculus. 4 cum quid increvit ut vena, quae intumescens in varicem convertitur. 5 cum quid deest; ut cum curta pars est aliqua. Hinc et curationes chirurgicae dividuntur in quinque classes. In prima sunt cancer, bubo, hernia. In 2 vulnera, plagae, offensiones, allisiones, percussiones, contusiones, concussiones. In 3 ulcera et fistulae. In 4 fracturae ossium, et rupturae. In 5 luxationes et extorsiones articulorum.

Chirurgus medetur ferro, igne, emplastris; ferro quidem, dum secat sive lanceola sive scalpello phlebotomo venas: Mediam, (vulgo Medianam) Cephalicam, Basilicam, et quae inter indicem et minimum digitum ducitur, vulgo Salvatella, omnes secundum logitudinem brachii e capite descendentes, etc. mittitque sanguinem phlebotumeno (Phlebotomus est ipse potius chirurgus) diligenter cavens, ne scalpro nervum attingat, vel arteriam violet aut incidat, aut sectiunculas, trcussiones, velcitus repetat. Vulnusculo

linteolum vino madefactum imponit; ubi satis spissescentis fanguinis detractum est, et exceptum pelvi, subjectis excipulis, deligat brachium, illudque sensim intorquendo inserit mitellae sericae, de collo alterius pendenti; si periculum est
[Gap desc: Greek words]
seu defectuionis (vulgo deliquit) phlebotumenum in lectulo reponit; aceto tempora per ungit, balsamum naribus allinit. Noxius a phlebotomia somnus est: Exsecat autem verrucas, aliasque partes excrescentes: et aperit abscessus seu apostemata: radit ossascabra: limat prominentia: serra refecat emortua; aut perforat, (ob subtus latens pus) peruritque putridas carnes cauteriis, aperitque fonticulos causticis medicamentis, ad erivandos [(printer); sic: erivando] humores pravos. Ambusta (cum uredo afflavit brachium aut pedem) ustione vel frigore sanat.

Idem reponit fuis locis membra luxata, seu cmota, vel extorta suis sedibus, et compagibus: aut prolapsa. Intorta vero, curva, gibbosae reducit ad nativam figuram et statum; adhibens quandoque habenulas tractorias, eximit e vulneribus festucas, tela, et alia, forinsecus illata; deinde supprimit, exsaniat, depurat (Prompt.) saniem seu pus exprimendo; tum linamentis subinde volsis (seu e conceptis linteis) et rasilibus (feu ex lanugine linteorum erasis) turundis, lemniscis, peniculis, cuneolis, complet; deinde imponit hapsos seu lanulas, et obligat; postea glutinat, jungit, (quandoque suendo seu sutura) et committit labra (margines,

oras) vulnerum seu plagarum, donec se contrahant, et coeant, crustam induant, cicatricem recipiant; aut in ulceribus caro sinus impleat, rupta pusiulatione; consolidat ossa juncta, inductione calli: adhibens, ubi opus est, deligationem quae in luxatis et fractis fit partim circumligatione et constrictione per scandulas seu tabellas ligneas, aut bracteas ferreas; partim fasciatione spleniorum et pittaciorum, (sunt haec fasciae latiores) et taeniarum achatenularum, quae sunt fasciolae angustiores. Priora sunt vulnera, quae collisa, quam quae discissa.

Medicamenca Chirurgica sunt varia; nam quaedam sunt suppuratoria [(printer); sic: suppratoria] , quae suppurationem seu puris materiam commovent: quaedam repelleniia fluxiones: quaedam glutjnantia et siccantia: quaedam cicatricem, ducentia vel ad eam perducentia: quaedam sanguinem sistentia: quaedam exulcerantia cutem: quaedam depascentta callosam et superfluam carnem: quaedam eandem producentia, vulgo incarnantia: quaedam deglabrantia et depilantia ut dropax et psilotrum: quaedam erugantia: quaedam hydragoga, seu hydropicorum aquam inanientia: quaedam diapasmata, e siccis pulveribus conflata, et, in odorisetiam gratiam, quandoque inspergenda: quaedam errhina naribus indenda: quaedam crustifica, Graece escharotica, emplastica, vulneraria. etc.

Jam supellex Chirurgica quam est multiplex? Xyrotheca. (capsula novacularia Junio) minora continet instrumenta [(printer); sic: instrumentc] , ut sunt cultri tonsorii,

seu novaculae, forpiculae, dentifrangibula seu odontagrae, in quibus nominatiores, quas vocant, ungulam caprinam et pedem anserinum: terebella, scalpella, hami simplices et duplicati: specilla varia, in quibus vulneraria adhibentur ad perscrutationem vulnerum: alia ad meatus angustos explorandos et aperiendos: ligulae et spathulae ea vocantur specilla, quibus illinunt unguenta et emplastra: siphunculis inspergunt humores: clysteribus immittunt enemata: radulis et limis radunt scabritiem jungendorum ossium, dipyrenum, specillum molli lana praetectum, faucibus immittunt in angina. Alphonsinum est ferramentum, ab Alphonso Chirurgo inventum ad vesicam et alia interiora perscrutanda, apertum, clausum, parvum, magnum, mediocre, collo vel rostro anserino, gruino, ciconino. Modiolus vocatur Celso ferramentum concavum et teres, cujus usus in exscindendo osse parvo: terebrae in magno. Forpex decepcoria dicitur, quae intra vulnus recepta diductiur ad sinus dilatandos; Forpicum usus et formae variae; sunt enim rostris seu mucronibus rectis, curvis: cavis, solidis: laevibus, denticulatis seu serratis, orbicularibus, ad purgandas vulnerum oras, extrahenndas sagittas, et globos plumbeos. Catheter, g. catheteris, Celso est fistula aenea argenteave aperiendo meatui urinario; Pyulcus Galeno instrumentum, ad pus exinaniendum: et scolopomachaerium ad vulnerum radices exsecandas: et phacoti, scalpra cuspide lenticulari, ad laeviganda

fracta ossa. Meningophylaces eidem; videntur esse instrumenta dextre eximendi ossicula fractae calvariae, ne laedantur meninges, seu membranulae duae, cerebrum circumquaque continentes. Sycingotoma sunt ferramenta ad exscindendos fistularum seu ulcerum sinus, et callosos abscessus. Cauteria seu instrumenta Caustica serviunt ustioni ad exiccandum, amputandum, erivandum. Catarracta exillis dicuntur, quibus fluxus oculis perniciosus avertitur. Serrulae adhibentur ad resecanda ossa; praeter alia machinamenta et ferramenta Chirurgicis officinis nota. Inter quae Pontanus noster vol. 3. part. 2. progym. 54. memorat Vertibula, Terebra torculata, Tenaecula camulata; quae quid sint, nec exponit ipse, nec alii, quos hac de re legi.

Chirurgorum gregales sunt Iatraliptae, qui unguentis et perfrictionibus curant; Ophthalmici, seu Medici Ocularii, oculis medentur; Lithotomi calculos vesicae exscindunt.

Sedjam claudamus rivos, sat prata biberunt. Et forsan, plus satis pro instituto nostro. Haec attuli, ut ne imperitius cum Medicis loquamur: utque ea, quae ab ipsis vel fiunt, vel fieri praecipiuntur, pro modulo nostro intelligamus. Desiderius. Falleris, si putes, haec aequo prolixiora fuisse mihi: audiendo, contraxi sitim audiendi. Alius, quam adhuc fueram, Artis aestimator Medicae, ex hac Schola Aesculapii discedo, quam ego dignam judico, cujus Auctor sit Deus Apollo, qui de fe:

Inventum Medicina meum est, Opiferque per Orbem
Dicor: et herbarum subjecta potentia nobis.

Mercurialis. Plurane addamus. Nam nescio, quo potentiore digito aurem mihi Jurisprudentia vellicat: et ad suos, quos ostentat, Codices et Pandectas respicere jubet. Desiderius. Pareamus Legibus.

CAPUT LXXVI. Jurisprudentia et Jurisperiti.

JUrisprudentia seu Jurisperitia (quae est justi et injusti, ad res divinas et humanas pertinentis, scientia) nomen habet a Jure. Jus varii significatus est. Nam 1 est idem, quod justum et debitum, seu aequum et debitum, ortum videlicet habens ex aliqua obligatione. 2 significat idem, quod Legitimum, seu, quod est Legi tanquam regulae conforme et adaequatum. 3 est facultas seu potestas aliquid agendi, obtinendi, disponendi, utendi sine culpa; cujus potestatis violatio injuriam constituit. 4 accipitur pro sententia Judicis. 5 pro Lege; nam Jus per apocopen est quasi jussum 6 pro scientia Legum; ad quam ut perveniatur, sciendum est, Jus seu Legem esse rectam agendorum, aut omittendorum rationem, in bonum commune, ab eo, qui curam habet communitatis, promulgatam.

Hoc modo Jus (sive Lex) in Naturale et Positivum distribuitur; Illud est hominis menti a Deo per lumen naturae inditum, quo honestum ab inhonesto secernitur. Ad quod revocatur Jus Gentium seu quod auctoritate omnium fere populorum constitutum; v. g. Legatos non esse violandos, vim vi licere repellere, etc. Jus Positivum (ita loquuntur JCti,) vel libera Dei vel hominum voluntate positum est, etab ea dependet. Et hoc dividitur in Jus Divinum ac Humanum; illud est a Deo proxime latum ad gubernandos homines, prout corpus aliquod politicum constituunt; continetque praecepta Veteris et Novae seu Evangelicae Legis; in Veteri quidem seu Mosaica de moribus, ceremoniis, judiciis; in Nova de Sacramentis [(printer); sic: est] mandatum Humanum, ab hominibus est sancitum et traditum, continetque Ecclesiasticum seu Canonicum; et Civile seu Politicum.

Et hujus quidem Juris sex recensentur species a Justiniano. 1 Lex. de qua supra. 2 Plebiscitum, quod a plebe, cum auctoritate, statutum. 3 Senatusconsultum, quod Senatus jubet atque constituit. 4 Principum Placita, quae Princeps per epistolam constiituit: vel cognoscens decrevit: vel edicto praecepit. Rescripta sunt, quae consulentibus respondet. 5 Praetorum Edicta; quod etiam Jus Honorarium vocatur, quod, qui honores seu Magistratum gerunt, ei dent auctoritatem. 6 Responsa Prudentum, hoc est, sententiae, et opiniones eorum, quibus permissum erat, de Jure respondere;

nam antiquitus constituti erant a Caesare, qui Jura publice interpretarentur, cum auctoritate, a quorum responsis Judici recedere non licebat; fueruntque Jurisconsulti appellati.

Jus Canonicum seu Pontificium (dictum a canone seu regula, qua homines ex Statutis summorum Pontificum, et Conciliorum Ecclesiae, diriguntur ad rectam vivendi normam, et finem beatitudinis aeternae) constat quatuor libris principalibus. Primus vocatur Decretum, collectum Gratiano, Monacho Ord. S. Benedict. circa annum D. 1150. in quo sunt Statuta diversis Conciliis et SS. Patrum auctoritatibus firmata. Secundus Decretales, (Epistolae scilicet Consultantibus, a Pontificibus rescriptae) editae circa annum Chr: 1231. Tertius dicitur Liber Sextus, nempe post quinque Decretales compositus a Bonifacio Pont. et promulgatus circa annum 1298. Quartus sunt Clementinae (nimirum Constitutiones) per Clementem Pont. V. conceptae, et postea propositae anno Domini 1321.

Sunt autem in his libris varii Tituli, Rubricae, (verba, charactere rubente expressa) Distinctiones, Canones, Capitula, Causae; Quaestiones, Paragraphi. Versiculi, quae sic notantur: Lib. libro. d. di. dis. distinctione. can. vel C. canone. c. vel ca. capitulo. causa solis exprimitur numeris. q. quaestione. §. paragrapho. v. vel vers. versiculo. Clem. in Clementinis, etc.

Jus Civile est, quod quaeque sibi Civitas aut populus peculiare constituit. Origo Juris Civilis profluxit a XII Romanorum tabulis aeneis, quibus Leges incisae anno U. C. 302. Inde, subsecutis longe temporibus, post varios Legislatores, et Legum Auctores ac Interpretatores, tres prodierunt Juris Caesarei, Codices: Gregorianus, Hermogenianus, et Theodosianus, a suis Collectoribus sic appellati. Postea Justiniani Imperatoris jussu et cura, totum Jus Civile quatur voluminibus comprehensum est, circa annum CHR. 530. qui dicuntur Libri Legales, seu Corpus Juris Civilis; et sunt Pandectae, (a
[Gap desc: Greek word]
et
[Gap desc: Greek word]
, quasi omnia continentes) sive Digesta, quibus Leges et Statuta Romanorum prolixius diffusa digeruntur. Distribuuntur vero Digesta in tria volumina: Digestum Vetus, Novum, et quod appellant Infortiatum, quasi valde fortes Leges contineat, ridentibus Grammaticis. Sequitur Codex Justinianeus, quo Sanctiones et diversa Mandata Imperatorum continentur. Tertius principalis Liber Juris, appellatur Novellae vel Authenticum; Novellae quidem, quia in eo collectae Novae Leges tam ab Justiniano, quam ab Antecessoribus latae; quae postea dictae sunt Authentica scilicet Statuta, quia cum optima fide ex Graeco in Latinum traductae. Ubi notes Authenticum esse volumen; Aurbenticam vero esse Legem antiquo Juri superadditam, et Codici insertam. Quartus Liber nuncupatur Institutiones Justiniant, quae sunt Introductio quaedam ad Jus Utrumque. Ad

Novellas adjunctus est Liber Feudorum, (dicitur etiam Collatio decima) Feudum vero est vocabulum Gothicum et Longobardicum, quasi a fide de ductum, estque genus clientelae, quo vel dignitas, vel vectigal, vel praedium aliquod ea lege alicui datur, ut et ipse, et ipsius posteri atque heredes, beneficii auctorem perpetuo agnoscant, et quasi pro patrono colant; ejusque caput, existimationem et sortunas tueantur. Quibus accedunt posteriorum pontificum et Imperatorum Constitutiones, quarum illae dicuntur Extravagantes, quae vel Juri Canonico vel Civili non sunt insertae.

In quibus omnibus libris prout variae sunt divisiones in Collationes, Titulos, Rubricas, Tractatus, Leges, Textus, etc. ita notis brevioribus et signantur in hunc modum. tom. id est, tomus. li. id est, liber. tex. textus. ff. Digestis. V. vetus Digestum. N. novum. Instit. Institutionibus. C. Codice. c. capite authen. authentica. auth. authentico. Coll. collatione. gl. glossa. Col. columna. Can. Canone. Con. concilio. rub. rubrica. tr. tractatu. §. paragrapho. L. lege. vers. versu, et versiculo; ver. verbo. rum. respondeo. Q. Quaeritur. q. quaestione. ar. vel a. articulo. opp. oppono. J. U. D. Juris Ufriusque Doctor. JCti. Jurisconsulti. PP. Patres. Pont. Max. Pontifex Maximus. DD. Doctores, etc. quorum responsa maximam partem constant auctoritatibus, quas vocant Allegationes.

Nunc vero paullo pluribus Artem Juris et Aequi persequamur. Datur Jurisprudentiae opera, ut ne desint, qui sciant praestare humanam societatem salvam a dissidiis 1 vinculorum, quibus consortio illa continetur. 2 casuum, quibus labefactatur. 3 remediorum, quibus restituitur. Vincula sunt jura triplicia: Personarum, Rerum, Actionum.

Jus Personarum est potestas personae in personam, cujus vi, una praeest, diciturque sui juris; altera subest, ideoque juris est alieni; quare huc spectat maritalis potestas super uxorem: patria super liberos: tutelaris (vulgo tutoria) super impuberes pupillos; curatoria (JCtis) super puberes; potestasque Magistratus super subditos.

Jus Rerum est, quo persona quaepiam habet potestatem in quampiam rem: estque vel Dominium; cum res tenetur jure proprietatis; (JC. proprietarius dicitur) vel Possessio; cum tenetur ab eo, qui usumfructum habet, hoc est, jus alienis rebus utendi, fruendi, salva earum substantia; (JC. usufructuarius) vol Servitus; cum persona vel res est alteri obstricta, ut ex ea vel fructum percipere, vel aliquid circa ipsam impedire possit, ut jus stillicidii, luminis, tigni immittendi; in praedio rustico iter, actus seu via, qua quis pedes vel eques commeare potest.

Jus Actionum est factum quoddam obligans eum, qui admisit illud: Sive sit [(printer); sic: Successit] Conventio, qua duo vel plures consentiunt in aliquid dandum,

vel faciendum; seve obligant ad praestandum; uti fit in stipulatione, pollicitatione, et quocunque pacto, aut contractu; sive sit Delictum, quo admisso oritur jus poenae inferendae, etc.

Casus, a quibus venit dissolutio, vel labefactatio humanae, societatis, sunt; aut invasio alieni juris; aut desertio proprii; aut violatio contractuum; quorum summa est, do, ut des; facio, ut facias; vel do, ut facias; vel facio, ut des: ex illo enim trino casu origo omnium litium.

Remedium est, ut restituatur unumquodque in suum locum secundum preaescriptum Juris: quod, praeter superius positas divisiones, est Municipale, seu privatum uniuscujusque Civitatis; Provinciale, quod proprium provinciae cuipiam. Jus Praetorium seu Honorarium, quo Praetor corigit vel supplet quaedam in Jure Civili utilitatis publicae causa. Jus Publicum, quod ad statum rei communis spectat; Privatum, quod ad singulorum commodum. Jus Singulare, quod contra communem civilium ordinationum tenorem, propter aliquam naturalem aequitatis rationem, certa constituentium auctoritate, est introductum; vocaturque Privilegium. Brevius: est Lex privata seu privatis facta. Jus Consuetu. dinis; quod in morem vetustas publica approbatione perduxit; unde et Jus non scriptum dicitur; aliud scriptum. et tabulis impressum. Jus summum seu strictum, seu apex Juris, est Jus inflexibile, et minime foro deserviens; improprie vero illud dicitur summum, quod praedura

interpretatione trahitur ad species factorum inconvenientes. Aequitatis Jus, seu aequum et bonum, est humanior et benignior Juris interpretatio. Dum autem alrqui controversantur inter se, de suo Jure, ejusque sensu, itur ad Jurisconsulios, seu Juris Interpretes aut Jurisprudentes; inter quos qui excellunt, Juris Antistites appellantur; aliquando consulitur illorum Academicum Collegium, ut id, quod in Jure dubium seu controversum, (Juris controversias) legitimis responsis explanent. Inter quos si et tu nomen profiteri velis, et cum nomine scientiam: ante omnia illos, quos dixi, Constitutionum Libros (sunt enim quatuor) tibi pernoscendos putes; sunt in iis prima Juris praecepta: honeste vivere, alterum non ladere, suum cuique tribuere. Indidem disces, quae Juris vocabulis subjecta sit significatio; nam abaque hac quid erit Jus nisi rus, consufum et sentibus perplexum? Quibus ut te implicationibus per varias artes et scientias liberem, vide, quem laborem susceperim. Desiderius. Agnosco gratus. Mercuriaelis. Theologiae nunc inibimus sacraria. Desiderius. A quibus exesse jubentur profani, inter quos me censeo. Ego vero; siquid liceret. Mercurialis. Edisfere. Desiderius Si liceret ex hoc Utriusque Juris Lyceo mihi paullo peritiori abire. Mercurialis. Peritiori? An nescis, quomodo canes e Nilo bibant? transcurrendo. Non sumus Hesiodi, una qui nocte dormiendo sive in Helicone, sive in Papiniani, Ulpiani, Bartoli, aut Baldi

auditorio, Apollinis Themidisve sacerdotes evadamus. Desiderius. Non tam aversus equos animo Sol jungit ab isto, ut spes mihi adeo ridiculas faciam; id te exoratum eo, ut, quando frigida illa duo verba Meum et Tuum non frigefaciunt, modo, sed nescio, qua antiperistasi, incendunt omnia litibus; mihi non gravate, vel transcursu tantum, exponas potiores earum rerum sive desinitiones, sive descriptiones, quas non Jurisconsulti modo versant ore et calamo, sed Leguleji quoque ad ignorantium ruborem crepant. Mercurialis. Scio, quid petas, et memini, me quoque aliquando subrubuisse, haec audientem nec satis intelligentem. Adesdum animo: percensebo, quidquid in hoc Legum et Jurium negotio communius se offerre solet; sic tamen, ut quemadmodum in nullius juravi verba Magistri, ita siquid aliter illi sentiant, et loquantur, mihi fraudi esse nolim, habeo, quos sequar. Tu me audi. Desiderius. Tuo suspensus ab ore.

Ordiendo a Legibus, praeter supra memorata, ajunt Jus intelligentes, Legem esse praeceptum commune, justum, stabile, ac sufficienter promulgatum; brevius; Juris et Aequi regulam. Legis relaxationem, seu exemptionem ab ea, vocant Dispensationem, publica scilicet auctoritate factam. Legislatione Lex fertur, conditur, sancitur, statuitur, sciscitur, jubetur. Abrogatur, antiquatur, aboletur, cum robur ei obligandi adimitur. Derogatur illi, cum pars aliqua ei detrahitur. Obrogatur ei, cum alia

fertur Lex, priori abrogandae. Declarasur interpretatione, ipsam in certo quodam casu carere vi obstringendi; id si fiat a Legislatore, dicitur interpretatio Authentica; si ab aliis, Aequitas, seu
[Gap desc: Greek word]
; si praeter aut contra eam, constans et durabilis alicui gratia conceditur, est Privilegium. Lex colitur, servatur, observatur, frangitur, rumpitur, perfringitur a legirupis, per legirupionem, ut Plautus loquitur. Exlex vivit sine Lege, aut nulli obstrictus Legi. Legitimum, quod conforme Legibus.

Olim quemadmodum Magistratus Romani creabantur Comitus, ita Leges quoque ferebantur. De quibus, in observantiam Antiquitatis, haec accipe. Comitium erat Romae locus in foro, quo populus cum litium, tum Comitiorum caulsa coire solebat; ubi multa visenda: ut carcer, quem Tullianum appellabant. 2 Rostra, seu capacissimum suggestum, e captivarum navium rostrum exstructum, ac postea templum nominatum. 3 Statuae plurimae deorum ac hominum. 4. Puteal Libonis, quod ara fuit, quam tenentes manibus Judices jurabant, se ex animi sententiajudicaturos. Comitia vero erant Conventus populi; Curiata quidem, hoc est, ex Curiis, quas Romulus ex tribubus tribus, in decem partes, ob curam Reipublicae habendam, dictas et divisas, constituit; quae deinde, ad suffragium dandum, secundum censum et aetatem curiatim evocabantur. Centuriata Comitia crant, cum centuriatim seu per singulas

centurias suffragatio fiebat, et quidem in Campo Martio extra urbem. Tributa inibantur Comitia, cum plebs sine patriciis, secundum Urbis regiones et locos, tributim seu per tribus, posteriore aetate multum auctas, ad suffragandum vocaretur. Leges antequam ferrentur, prius scripto exponebantur publica per trinundinum, hoc est, tres nundinas, seu dies viginti septem. Exinde praemissis auspiciies (scilicet avium inspectione, observatione de coelo, tripudio sive terripavio, aut solistimo, de quibus cap. seq.) ibatur in Comitia. Sin' ea non placerent, obnuntiabant augures, et impediebant. Quid, quod et morbus Comitialis (epilepticus) diem ceteroquin Comitialem, seu gerendis comitiis aptum, vitiabat. Legem [(printer); sic: laturi seu suasuri] , facta sortitione circa ordinem dandi suffragii, in qua prima Centuria seu Fribus dicebatur Praerogativa; ante lationem diribebantur seu distribuebantur tabellae duae, in quarum altera inscriptum littera A, id est, Antiquo, nolo: In altera U. R. Uti rogas, id est, approbo. Quae deinde cistis, urnis [(printer); sic: cunis] seu sitellis per pontes angustos collocatis injiciebant, et ad ineundlum suffragantium numerum dirimebantur, seu exemptae recognoscebantur; Legem [(printer); sic: inquam] laturi suasurive rogabant populum seu Quirites, ut discederent in suas classes, ac irent in suffragia, (inde Legis rogatio;) quae si Tribunis non arridebat; tum inter cedebant, hoc est, sese opponebant solenni verbo: veto aut vetamus, impediebantque lationem Legis. Denique quod plures

Tribus, Centuriae aut Curiae comprobassent, sanciebatur, ita quidem, ut quod Populus Romanus (cujus pars vilior plebs dicebatur) ratum habuisset, ejus Patres Conscripti sive Senatores fierent auctores, hoc est, confirmarent; omnesque Cives juramento firmarent. Denique Lex sive Centuriata, sive Curiata seu Tributa in aes incidebatur. Hic nota, Depontanos olim dictos, senes Sexagenarios, qui de ponte dejiciebantur, hoc est, suffragio, quod in ponte ferri solitum diximus, priv abantur. Desiderius. Probe cepisse mihi videor, quae de Juribus et Legibus generatim edisseruisti. Mercurialis. Quaedam etiam speciatim attingam, ausculta.

Qui de Jure et Justitia disputant, ita fere solent loqui. Dominium habere dicitur, cui Jus est (nisi Lex obstet) de re aliqua tanquam sua perfecte disponendi; sive Jus illud sit in re, sive ad rem. Jus prius habet, cui potestas adest, rem aliquam, tanquam propriet suam, legitime vindicandi. Posteriore praeditus est, cui datur actio in personam, quae rem illam possidet. Dominium Directum, si est in rem solam; Utile, si in solos fructus. Jurisdictionem obtinet, qui auctoritate et eminentia pollet super alios, ad eorum regimen et gubernationem. Servitus est subjectio, qua quis vel ipse vel res ipsius obstricta est: alteri ad fructum ex ipsomet, vel re ipsius, percipiendum. Possessio est detentio rei, adminiculo corporis, animi, juris. Alia bonae dicitur fidei, alia malae. In possessionem mittitur, cui ratione damni crediti, seu infecti,

hoc est, nondum facti, quod tamen futurum timetur, rerum custodia a Praetore mandatur, non ut possideat, sed ut in possessione sit. Malae fidei possessor incubare et incubator dicitur.

Aquiritur vero dominium variis modis. Vel bello, ut est praeda et spolia, ac peculium, quod dicitur Castrense; vel casu et fortuslo, ut inventione thesauri; (pro derelictis [(printer); sic: derelicta] habentur, quae dominus ea mente abjecit, ut in numero rerum suarum esse nolit; bona incerta sunt, quorum dominus nequit reperiri aut cognosci.) Vel industria, labore, arte, natura; ut venatione, opisicio, agricolatione, etc. Vel praescriptione seu usucapione, quod fit per continuationem temporis Lege definiti. Vel pactis seu pactionibus, conventis, conventionibus duorum aut plurium inter se, unde nascatur alterutris obligatio: quae si utrinque oritur, Pactum seu Contractum Onerosum JCti vocant. Quod aliquando ipsa rei traditione perficitur, ut in Deposito, Commodato, Mutuo, Permutatione, Pignore, donatione; aliquando scriptura seu instrumento literarum legitime facto: aliquando verbis, seu certa ac concepta contrahentium formula, unius interrogatione praecedente, alterius responsione subsequente, ut in stipulationibus sit. Sed in Emtione, Venditione, Locatione, Conductione sufficit, consensus quovis modo exterius utrinque explicatus. Et hi sunt dicunturque Contractus nominati; alii vocantur Innominati, quia peculiare nomen non habent, nempe: Do, ut des, etc. quemadmodum ante intellexisti.

Quod si pactum uni tantum parti onus et difficultatem adferat, vocatur Gratuitum; ut est Promissio liberalis et spontanea, non sine acceptatione illius, cui promissum est factum, etsi nondum secuta sit traditio. Quidam nudam promissionem, quae nondum accepta, malunt vocare Pollicitationem. Donatio est doni acujus in aliquem collatio, nullo cogente jure facta. Antidorum est remuneratio obsequii seu beneficii accepti, grati animi causa. Donatio, mortis causa, est revocabilis ante mortem; secus Donatio inter vivos; cum dominium jam sit in alios [(printer); sic: alias] translatum, solo remanente usu fructus [(printer); sic: fructos] . Pactum nudum vocant, quod Jure Civili necdum est roboratum; quod si robur obtineat, appellatur vestitum; cum nimirum pactum vel ex alterutra sit parte praestitum, vel stipulatio accesserit: vel factacontestatio et fides per scripturam, ut si Creditori Debitor profitetur debitum per syngrapham, (syngraphum) chirographum, tabulas et alias nominum factorum cautiones. Creditor vero per apocham seu acceptilationem testetur, satisfactum esse sibi a Debitore; unde chirographarius uterque dicitur.

Acquiruntur etiam res aditione hereditatis, seu per Testamentum aut Testamentariis tabulis, quibus aliquis, vi ultimae seu supremae voluntatis, ab altero instituitur heres: est ergo Testamentum justa mentis contestatio in id solenniter facta, ut post mortem valeat. Testamentum clausum vocant, quod Notarium et Testes

lateat id, quod in eo continetur; Nuncupativum, quod noverunt Testes, qui, solenni forma, debent esse septem, iidemque [(printer); sic: iisdemque] testabiles; resignatur Testamentum, cum aperitur. Codicillus appellatur illa scriptura, qua voluntas quidem extrema declaratur, sed nulla fit heredis institutio. Legatum JCtis est donatio a Testatore relicta, et ab herede post mortem illius praestanda ei, cui donatum est, quem Legatarium vocant. Fidecommissum significare solet Legatum seu hereditatem ita alicui commissam esse, ut alienari non possit aut relinqui aliter, quam Testator ordinaverit. Latini vocant heredes et hereditatem fiduciariam. Testamentum Holographum [(printer); sic: Geographum] est ipsius auctoris manu totum scriptum. Improbum, quod contra Leges; Inofficiosum, quod contra merita; Inhumanum, quod contra pietatem. Ordo in Terstamentariis tabulis est iste. 1 praefatio. 2 legata, etiam pia. 3 institutio heredis. 4 substitutiones secundorum heredum, qui olim dicebantur In ima cera scripti. 5 Testatoris dispositiones. 6 clausula generalis. Intestabilis est, qui jure Testamentum facere non potest.

Fit etiam rerum Acquisitio per mutuum. quando res ita traditur in usum alteri, ut restituere teneatur tantundem ejusdem rationis. Usura lucrum est ex mutuo ideo praecise, quia mutuum est (seu ex mutuo qua mutuo) sine respectu vel damni emergentis (seu detrimenti [(printer); sic: detrimentis] ex re mutuo data obventuri;) vel lucri cessantis (hoc est, emolumenti

consecuturi, si mutuatum non esset;) adeoque usura est lucrum seu pecunia, quae in foenore sorti vel praeter sortem accedit. Sors est ipsa pecunia, quam Creditores foenerantur, dicitur etiam summa, seu caput foenoris. Interusurium est usura medii temporis. Usura usurae est lucrum ex usura non soluta, Graecis
[Gap desc: Greek word]
; quanquam vocabulum usura accipitur etiam pro usu et familiaritate. Usura hebdomatica Judaeorum est, qui octavo quoque die tantum exigunt, ut anno absoluto unus florenus usuram ferat dimidii floreni, unde Wucher a Wochen. Apud Graecos erat menstrua, seu usura centesima, qua de centum florenis foenori cedebant duodeni, et centesimo mense explebat sortem. Unciaria usura centesimo primo anno exhaurit summam. Quincunx Centesimae seu Quincuncialis usura est, quoties ex centum nummis quinque in usuram veniunt quotannis. Et haec [(printer); sic: hoc] est usura seu foenus Germanis usitatum, et Imperialibus conforme Legibus. Semissis Centesimae, sex parit nummos; bes vero octo. JCtis quaedam usura est aperta, alia palliata.

Acquirimus etiam res per emptionem et venditionem, dum emptor tenetur dare pretium pro merce; venditor tradere mercem pro pretio; per pretium intelligitur pecunia: per mercem res quaevis pecunia aestimabilis. Est autem pretium naturale seu vulgare, quod vulgo mercibus imponitur; summum, supra quod carius vendi non possunt; infimum, quo minus

absque detrimento exigi non potest; medium, quod inter utrumque consistit; justum seu legitimum, quod a potestate publica, ob bonum commune, est taxatum. Venditor tenetur emptione de evictione, ut siquis rem emptam vindicet emptori [(printer); sic: ab emptore] tanquam suam. Reiractus gentilitius est jus revocandi venditionem rei immobilis a consanguineo. Negotiatio est, quando res emitur eo fine, ut pluris vendatur. Moncpolium est, cum unus vel plures efficiunt et consequuntur, ut ipsi soli genus aliquod mercium vendere queant.

Sed jam de Censibus agamus, seu Reditibus annuis, ex quibus aliorum implentur marsupia, aliorum deplentur. Olim Census erat facultatum cujusvis civis aestimatio, secundum quam vel tributa pendebantur, vel etiam honores distribuebantur, et equorum gradus distinguebantur. Unde Poeta:

Janua pauperibus clausa est, dat Census honores. Hinc capite censi, qui solis capitibus censebantur, et duntaxat numerum faciebant; qui et Aerarii et in Ceritum tabulas dicebantur relati, hoc estr, qui adempto jure suffragii pro capite suo, tributi nomine, aera pendebant. Quod siquis Eques esse volebat, in facultatibus possidere debebat quadringenta sestertia seu quadringenties millies sestertios, sive decem millia Philippeorum. Cenlus senatorius duplo erat major.

Communiter Census JCtis est Jus percipiendi annuam pensionem, seu reditum ex re, aut persona

alterius; qui aliquando redimi potest, capitalem summam redhibendo; pro lubitu vel Censum dantis, vel recipientis; aliquando perpetuus est. Litteras, quibus alter alteri de Censu pendendo obligatur, Ulpianus Censuales vocat.

Cambium vero quid esse putas? Desidenius. Rem et vocabulum peregrinum. Mercurialis. Ita est; quanquam nonnemo putet hanc, elegantem et antiquam esse vocem. Ego malo Collybum cum Graecis dicere, quando vel unum genus pecuniae permutatur cum altero, sive de praesenti per collybistas seu nummularios aut argentarios: vel per literas ad exteras nationes transfertur et transportatur:

Locatio et Conductio fit, cum aut persona aut res [(printer); sic: aures] aliqua ad usum vel fructum pro pretio conceditur; Locator enim vel se vel rem suam pretio utendum dat: aut faciendam suscipit; quod Latinis dicitur redimere; Conductor est, qui operam illius emit. Elocatio ultra novennium appellarur Emphytensis, (Latine insitio, vel plantatio; quia ab initio sterilia tantum in culturam concedebantur,) quae est concessi rei immobilis secundum utile dominium, pro pensione seu obsequio certis temporibus praestando. Emphyteuta est, cui conceditur. Feudum (de quo jam supra) Latinis beneficium; requirit fidelitatem et obsequium ab ipsa persona exhibendum, qui vulgo Vasallus seu Feudatarius dicitur. Latine Beneficiarius seu Cliens. Unde praedium beneficiarium, clientelare. Romani dicebant

dare mancipio fundum, in fidem suam accipere clientem, injicere manus fundo mancipato; mancipio accipere, fidem patroni sequi, in fidem se conferre: obsequium vel clientelam exuere; feudum paternum, illis jus gentilitium.

Pactum Societatis est conventio inter aliquos, conferendi in communem quaestum et damum, secundum rationem contributionum. Ludus certamen duorum aut plurium ad animi oblectationem, ea tamen conditione, ut victori cedat res ab utroque deposita, secundum Leges sive ex fortuna, sive industria pendentes. Sponsione contenditur de veritate vel eventu rei alicujus cum lucro ejus, qui verum conjecit. Depositum vocatur et res ipsa, quae alicui custodienda traditur: et Pactio, qua aliquid traditur custodiendum, ut integrum restituatur. Sed Commodatum aliquid, ad solum usum gratuito conceditur. Fidejussio est alienae obligationis in se susceptio, si, qui debet, fide non constiterit; huic accedit alieni periculi Praestatio, quam Assecurationem vocant. Unde phrases: praestare alicui securitatem: cavere alicui pecuniam: satispraestare, cavere per satisdationem, cautionem praestare, interponere, offerre, pecuniarum cautiones, praedes, vades, sponsores, fidejussores dare, item satisaccipere, satisacceptio, etc. Appromittit. qui pro alio promittit: appromissor; JC. expromissor Pignus creditori in securitatem seu cautionem datur.

Hypotheca, (quia in re immobili) sine traditione, nuda conventione continetur; hinc illa: res pignoratitia [(printer); sic: pignoratia] , pignoratio, pignus capere, accipere aliquid pignori; pignorare, pignorari, oppignorare, seu pignori dare.

Intellexisti modos acquirendi? Nunc rationes et causas disce restituendi; cum videlicet per Restitutionem reparandum est damnum alicui injuriose illatum; sive ea injuria pertineat ad bona fortunae, per furtum rem auferendo alienam, occulte et fraudulenter, scilicet invito merito domino; quae ablatio si fiat aperte per vim, est rapina; si Principis fisco aut aerario publico, peculatus; si loco sacro aut rei sacrae, sacrilegium; si liberi abstrahantur a parentibus, plagium: si fama (quae est bona nullorum de alterius moribus existimatio) violatur, est maledicentia, et obtrectatio, vulgo detractio; si honor (qui est testificatio excellentiae, alieno animo conceptae) laedatur et imminuatur verbis, est convitium, si scripto, libellus famosus; si factis, contumelia [(printer); sic: contumeliae] . Nec minus satisfaciendum pro injuriis corpori illatis, per mutilationem, occisionem, etc. Animal, quod pauperiem fecit, seu damnum intulit, noxae deditur, hoc est, vivum traditur [(printer); sic: truditur] . In communionem damni et obligationem Restitutionis vocantur, qui geminis his, ex antiquitate petitis, versiculis indicantur:

Jussio, consilium, consensus, palpo, recursus,
Participans, mutus, non obstans, non manifestans.

Quid id tu ad haec? Nunquam pridem obtundo? Desiderius. Ah, quem te memorem? Vastam Pandectarum Iliadem in nucem contraxisti. Mercurialis Ridete, quidquid domi risuum est. An tu hunc Vocabulorum Juris indiculum comparas Poemati Homerico, minutissimi characteris artificio in nucis angustias, sine ulla integritatis labe contracto [(printer); sic: contractae] ! o mentis albae hominem. Quin potius actutum nos hinc auferimus, antequam in varias controversias et lites de verborum significationibus incidamus. Reflecte oculos. Desiderius. Quorsum? Mercurialic. En stridet cardo, ultro panditur janua; considentium in nos mittuntur oculi. Desiderius. Quorum? Mercurialis. Quos Minoes, Rhadamanthos, Aeacos dixere Veteres. Desiderius. Intelligo; Judices sunt, qui velatis olim pingebantur luminibus. Mercurialis. Experieris Argos esse, non Tiresias; ingrediamur ad illos.

CAPUT LXXVII. Judices, Judiciarius ordo seu forma, Executio Sententiae.

JUdiciorum aequitas et administratio continet Reipublicae incolumitatem et conservat; nam per illam suum cuique constat jus et securitas, dum reprimitur violentia, et animadvertitur in violatores ac injurios rerum usurpatores,

implorando Leges, et adversus eos provocando, aut saltem testato denuntiando ac contradicendo, (JCtis protestando.)

Forma Judicii triplex est. 1 per amicabilem Transactionem seu Compositionem controversiae. 2 per Juridicialem in disceptando ordinem (JCtis Processum) seu Judicium strictum. 3 per rigidam Executionem, audita scilicet et [(printer); sic: ] discussa lite, vigorem rei judicatae ad effectum perducendo.

Amicabiliter componuntur controversiae inter partes, sumendo arbitrum (Judicem Compromissarium) dum vel adiguntur ad eum; vel ultro se interponit honorarius disceptor, in quem compromittunt, (unde Compromissum et Compromissores) se acquieturos ejus arbitrio, seu arbitrario judicio, secundum aequum et justum, qui quandoque dicitur sequester, vulgo Mediator.

Si non allubescunt compositiones pacificae, et collibet experiri jure, sectantur forum, ut Judex Legitimus, (JC. Competens) habens scilicet Jurisdictionem vel Ordinariam, vel Delegatam, aut etiam Subdelegatam, (nimirum recipiens judicialem cognitionem, ab altero sibi commissam) praesidet, armatus auctoritate publica, instructusque ministeriis Apparitorum, Accensorum, Praeconum, Viatorum, etc. exercet Judicia die fasto, abstinet nefasto, aut cum per justitium dictio juris est intermittenda.

Actor (litem seu judicium intendens) olim

in jus non vocabat tantum, sed ducebat, trahebat, rapiebat Reum; (contra quem in judicio agitur, quique defendit aut propulsat actionem;) id hodie fit contra manifeste (notorie) improbum, petitque decidi causam, velde simplici et plano, sine libello et ambagibus altercationum, hoc est, sine strepitu, figura et solennitatibus Judicii Ordinarii (JC. Processu summario;) aut acturus ordine legitimo (Jaridico Processu) seu Lege, intendit ei litem sive actionem, impingitque seu scribit dicam, jus postulans, seu vocans in jus; unde postulatio et delatio nominis. Accusator stricte est, qui alterius nomen defert in causa criminali; actor in civili; uterque cum onere probandi; quod Denuntiaetori impositum non est; Calumniator accusat de eo, quod juridice ostendere non potest.

Sunt autem formulae variae constitutae pro varietate actionum, quibus aliquis jus suum persequitur in judicio; quarum alia Civilis, qua suam quisque privatam aut injuriam aut commodam, ob alterius delictum aut noxam, persequitur. Criminalis, qua de capitali fraude aliquis arcessitur ob vindictam publicam procurandam. Rursus aliud judicium seu actio dicitur JC. Possessorium, ubi non de proprietate rei agitur, sed solum de ejus possessione; Petiterium, ubi de dominio disceptatur; illud est Facti; hoc Juris. Ubi attendendum, ut recte edantur postulata, ne cadatur formula. Actionum diversa sunt genera, prout varia vel sunt pacta, vel delicta; v.g. commoda,

depositi, empti, venditi, mutui, pigneratitia, de evictione, de dolo, metu injusto, etc. Sic de vi, de ambitu injuriarum, etc. Actio in rem dicitur Vendicatio vel Vindicatio; in personam Condictio.

Dehinc Reus citatur vel ad tribunal Praetoris in Praetorium, vel ad subsellia Judicum in Dicasterium; idque vel per Praeconem; vel Libellum; vel Edictum (quod vocant Proclama;) nec raro peremptorie, tollendo seu perimendo tergiversationem, ut, si citatus non venerit, contumaciae condemnetur; qui aut praetendit rationes, (JCtis Clausulas) ut declinet forum, vellegali exceptione, vel privilegio, (JC. declinatorium fori) aut se sistit indicta seu dicta die, quod est obire vadimonium, seu in jus ambulare, et comparere; aliquando non sine testata aut praemissa contradictione, sive id faciat per se, sive per Procuratorem, (Mandatarium) Advocatum, (qui jus in judicio suggerit, et praesentiam suam commodat;) aut Syndicum, (qui ab aliquo collegio aut communitate ad causam agendam delectus est. Actor vadatur Reum, sponsione illum obstringendo, vadimonium se non deserturum. Vicissim Reus petit ab Actore satisdationem, vel per pignora; vel fidejussores, aut cautionem, (ut vocant, juratoriam) hoc est, promissionem jurejurando firmatam, fore, ut injudicio adusque litis exitum permaneat, quo possit ipsum; si inique in judicium tractus sit, reconvenire por restituendis seu

refundendis et resarciendis Expensis; et de judicato solvendosi condemnatus alter fuerit.

Exinde Judex agit Judicium, perficitur Accusatio et Inficiatio; (Excusatio, Defensio) accusato aut fatente, liti cedendo, aut excusante objectam culpam, vel diffitente; oblato prius ab Actore libello, qui continet intentionem litis, seu cardinem causae; ubi iterum locus excludendi actionem, (JC. excipiendi contra) opponendo Exclusionem [(printer); sic: Exlusionem] vel Exceptionem: aut Dilatoriam, actionem in tempus differendo, extrahendo, protelando; aut Peremptoriam, actionem omnino perimendo et elidendo.

Postquam lis ab Actore intenta seu facta est; sequitur Depulsio seu Responsio Rei. Ex utroque oritur Contestatio litis seu Constitutio Judicii, facta affirmatione unius et contradictione alterius litigantis; editurque juramentum evitandae calumniae. Inde pervenitur ad Probationes (rationes, confirmationes, demonstrationes) et testimonii dictiones, dum producuntur testes idonei seu legitimi, ac jurati; (si non sufficiat auctoritas corum, et assertio nuda) hoc est, mares, puberes; non infames, non perjuri, viles, inopes, inimici, sanguine juncti, domestici, socii criminis; testes, cum nulla exclusione submoveri possunt, dicuntur omni exceptione majores. Sed jusjurandum praescribitur verbis conceptis, ne jurator eludat per voculas ambigui significati, seu amphiboliam, vulgo Aequivocationem. Postea exhibentur Instrumenta seu autoritates publicae, videlicet consignationes,

tabulae, litterae authenticae, (JC. Documenta) Syngrapha, Chirographa, Apochae, libri rationum, pacta et conventa, etc. Tertio adducitur ipsius Rei Confessio. Quibus accedunt jusjurandum, Praejudicia ex re judicata; Fama per rei evidentiam aut vehementem opinionem, aut conjecturam, ac praesumptionem hominis.

Est autem triplex Probatio. 1 Minor, quae rem perfecte non demonstrat, sed indiget delato juramento. 2 Major. scilicet per duos testes (in Causa Criminali debent esse omni Exceptione Majores) 3 Maxima et indubitata.

Inde conficiuntur Interrogationes super articulis (JCtis Interrogatoria) seu rebus, quae ad cognitionem Actionis institutae necessario requiruntur, secundum circumstantias seu adjuncta caussae et personarum; ad quae Inducti Testes jurando respondent, quod JC. est Deponere juramentum. unde Depositiones et Attestationes; quae omnia Reus refellit, elevat, explicat, infirmat, redarguit, dum adferendo Exceptionem eludit Adversarii argumenta (JC. excipit contra.) Exceptio ab Actore resellitur Replicatione; huic a Reo opponitur iterata ac repetita refutatio seu redargutio, vel nova jurium productio, (vulgo Allegatio) quae dicitur Duplicatio; huic ab Actore objicitur Triplicatio; quam excipit Quadruplicatio, et interdum Quintuplicatio.

Sequitur Conclusio causae, et latio seu pronuntiatio sententiae; quae vel est Absoluta (JC. Desinitiva)

definiendo et determinando controversiam, dum secundum alterum decernitur; alter causa cadit seu lite; dum illi adjudicatur, huic abjudicatur; ille absolvitur, hic condemnatur. Vel, quae non est summa controversia, seu de [(printer); sic: ] negotio principali aut causa, de qua disceptatur, sed de quaestione, super ea incidente, JCti Interlocutoriam vocant. Si non liquet; pendet lis, pronuntiatur amplius, hoc est, ampliatur, protrahitur, prorogatur judicium. Aliquando Reus comperendinatur, actionem in perendinum seu tertiam diem protollendo ac differendo. Antequam sententia fertur, Praeses requirit vota Assessorum, rataque habet, communi Decreta sententia nec retractans, nec rescindens.

Promulgata decisione caussae, fit Executio; nisi Dilatio impetretur vel Incercessione seu Interpositione: vel Supplicatione alicujus; aut pars condemnata petat recognitionem causae, aut apellet, seu provocet, (intra statuti temporis terminos, qui nominantur Fatalia) ad Judicium superius, in quo finis controversiae imponitur; nec vitilitigatores impune relinquuntur.

Quae omnia prius calamo excipiuntur per Scribas, Actuarios, Notarios, Libellarios, Tabelliones, Formularios, Amanuenses, Exceptores cursim scribentes, Logographos, Dicographos, (JC. Commentarienses) breviterque et succincte annotantur in codicibus scripturae primae seu Protocolli; (sic dicti, a colla prima seu glutine, quo olim glutinabantur libri)

aut Protocoli. (quasi a primo membro, nam
[Gap desc: Greek word]
, membrum) unde postea diligenter exscribuntur, et perscribuntur, ac in Acta referuntur. Quorum scriptorum aliud Originarium; (vulgo Orientale) aliud Transumptum, seu Exemplum, (vulgo Vidimus;) Authenticum est, cui vel de Jure, vel de Consuetudine, plena fides habenda.

Caeterum idonei, incorrupti et integri Judicis est, intelligentem esse Juris et Aequi; et attentum ad ejus Punctum; inflexibilem, severum, religiosum; non admittere clancularias delationes; quaestiones non consundere; non prolatare causas extrahendo diem, sed insistere: non sufferre perplexitates [(printer); sic: perpexitates] , et Sycophantias vulturum seu rabularum forensium, injuste aliquem judicio vexantium; vel praevaricando adversam partem juvantium et cum ea colludentium, sed rejicere; non praejudicare inaudita causa; aut sinistre praeconcepta condemnare absentem aut indefensum; nec propendere favore aut odio huc vel illuc, sed medium esse, et partis neutrius; non corrumpi largitionibus, (unde judicium nummarium) sed decernere simpliciter secundum Acta (vulgo Allegata et Probata, ac causarum merita; absolvendo innocentem, damnando sontem, etiam ad refusimem Expensarum, ne protervia maneat impunita; sed ut luat, qui peccavit, sive in aere, sive in corpore.

Denique quod ad Executionem poenalem attinet, prout Delictorum (quo nomine etiam

Crimina comprehendimus) sunt discrimina, ita et poenarum, suppliciroum, mulctarum, quibus noxiae pro varietate Jurium Communium et Municipalium coercentur ab iis, qui vel merum habent Imperium, seu jus et potestatem gladii, ut olim Romae Quaesitores rerum Capitalium; vel mixtum, hoc est, conjunctum cum jurisdictione, seu juris dicendi licentia non tantum in rebus capitalibus, sed etiam privatis. Delicta porro vel committuntur circa rem sacram, ut est schisma, haeresis, apostasia, perjurium, blasphemia, Simonia, sacrilegium, sepulchri violatio; vel circa causas profanas easque publicas: ut crimen laesae Majestatis, cum subditus adversus Principem aut Remp. perduellis est, aut rebellio, seu contumacia seditiosa, ambitus, conjuratio, collegia illicita, receptationes facinosorum, peculatus, (furtum pecuniae publicae) annonae flagellatio. Circa personnas privaias, plagium, (abstractio liberi hominis) vulneratio, homicidium, praevaricatio, (causae malitiosa proditio) tergiversatio, seu causae per accusatorem desertio; calumnia, concussio seu injusta terroris injectio; raptus; (feminae abductio libidinis causa) impudicitia varia; crimen expilatae hereditatis, repetundarum, furti. Delicta communia circa causas privatas et publicas: Prava suasio, injuria in alterius contumeliam admissa, libellus famosus, pictura famosa, rapina, damnum praeter jus datum, scilicet a quadrupede, quod supra diximus, pauperiem vocari;

damnum contra jus vel injuria datum, incendium, effractio, expilatio domorum, vis seu violentia alicui illata, crimen falsi in scriptura, vel instrumento, (mutando, delendo, radendo, celando, supprimendo, etc.) in moneta, testimonio, partus subjectione, nominis mutatione, etc. veneficium, magia, ariolatio, etc. Delictum, quod certum nomen in Jure non habet, stellionatus dicitur, (a stellione, animali fraudulento) estque fraus omnis, dolus malus, et impostura, ut si, v.g. quis, re aliqua vendita, postea aliam tradat, quam ante ostenderat, aut rem jam alicui obligatam iterum, obliget alteri, etc. Delictum improprie dicitur, quod sine dolo, sed non sine culpa admittitur, quae [(printer); sic: quo] tunc est lata, quando omittitur diligentia et circumspectio, quam passim homines ejusdem conditionis adhibere solent; levis [(printer); sic: sevis]

, est omissio diligentiae, quam diligentiores; levissima, quam non nisi diligentissimi impendunt.

Scelerosis infliguntur atroces poenae, ut alii deterreantur a sceleribus; ubi lictor rapit, loris ligat, vinculisque vincit sceleratos, injiciens manibus manicas, pedibus compedes vel pedicas, collo numellas, (collaria, objas) et detrudens aliquos in ergastula, ut, compediti inter ergastularios, exequantur servilia opera, alios includit nervis, et exponit erectis in propatulo cippis: (Meniano infami) alios tradens carcerario custodiendos in carcere, et enervandos fame, squalore, pedore. Quidam prohibentur

exire domo, quod JCti vocant Custodiam privatam seu domesticam, Cicero manus injectionem.

Mitius torquentur, quibus pollex inter duo ferramenta premitur; enormes malefici traduntur carnifici, subjiciuntur quaestioni, imponuntur equuleo, praegravantur ponderibus, distringuntur et distorquentur fidiculis, aliisque modis, si confiteri nolint citra tormentum, (JCtis torturam) ut in confessos, demum supplicium constituatur juxta promeritum.

Scorta et scortatores caeduntur virgis et flagris: impudicis prostibulis inuruntur stigmata seu cauteria infamiae, unde viri feminaeque stigmatiae seu stigmatici; uti et proditoribus ac falsariis. Saccularii, manticularii, abigei, depeculatores mulctantur fustibus seu fustuario, aut mulcta, vel strangulantur suspendio, in patibudo suspensi; praesertim effractores, directarii, vecticularii. Alicubi et furum socii (JCtis complices) ac receptatores aequiparantur compilatoribus ipsis, afficiunturque aequali noxa, pro varia tribunalium ratione.

Moechi, (alicubi) raptores, plagiarii, homicidae et rei laesae Majestatis decollantur, gladio aut securi percussi; latrones, sicarii, piratae, sacrilegi, crurifragio plectuntur, rota contunduntur, ejusque radiis, elisis artubus, innectuntur et intexuntur; sed olim affigebantur cruci, seu furcae. Parricidae vero, fratricidae, insuebantur culeo cum serpente, (aut cum cane et gallinaceo) aquisque morsi, suffocabantur.

Principum interfectores discerpuntur quadrigis in diversum actis; bona vero illorum confiscantur acpublicantur; incendiarii, harioli, sagae, striges et veneficae cremantur super rogum: blasphemi elinguantur.

Calumniatores maligni, obtrectatoresque, et qui libellis famosis, anonyme scriptis, immerentes traducunt ignominiose; itemque convicti perjurii, mutilantur aliquo membro; aut condemnantur ad metallifodinas; (latomias, lapicidinas) vel ad triremes; aut exterminantur, ac proscribuntur, seu relegantur cum infamia, sive inlocum certum, dicendi exules: sive ad vagandum, extorres; ut sic etiam Respublica liberetur purgamentis. Porro exulum tria sunt genera, videlicet Interdicti igne et aqua; Relegati, seu ad tempus amandati a patria; Deportati, et certis loci limitibus perpetuo circumscripti. Minora delicta puniuntur Girgatho (Suidae) seu catasta clathrata.

At crudelitas est, carnificinam exercere, dum immani cruciatu miseri (non raro insontes, ut olim martyres Christi, et hodie quoque) distenti torquentur, donec compago ossium divulsa membratim crepet, et singulae ossium commissurae distrahantur; vel ungulis, uncis, obeliscis, forcipibus, rastris, pectinibus ferreis, scorpionibus, plumbatis taureis sulcantur et dilaniantur; vel laminis ignitis et facibus adtiruntur, seu ustulantur; liquato plumbo perfunduntur: super testace is fragmentis volutantur: aut in ollam pice, oleo, sulphure, resina

bulliente impletam elixandi conjiciuntur; aut assantur, et cremantur in craticula, aut lento igne torrentur; vel prunis inambulare coguntur; aut tunica candente, (quam molestam vocabant) ac galea induuntur; aut sub digitorum ungulis subulae et acus infiguntur: aut cruribus divaricatis in catasta extenduntur: aut surae nodosos inter asserculos compressantur: aut ad bestias damnantur; aut melle peruncti, sub ardentissimo Sole, muscarum et culicum morsibus exponuntur; idque extante aliquando geminis escaphis solo capite; (quod supplicium scaphismus appellatur) aut trochlea in torculari pressantur; aut rotis cultratis discerpuntur; aut vivi terra obruuntur, aut longa fame enecantur, etc.

Turcae soleas pedum fustibus nervose pertundunt; Itali maleficum sublime tollunt, relaxatisque funiculis, pendulum repente cadere faciunt. Angli suspendiarios (patibularios) deponunt semineces, et tepentia exenterant viscera; nonnullos trahis illigatos raptant ad supplicii locum, capite humum verrentes. Tyrannorum princeps, Nero, Christianos, ferarum pellibus contectos, canibus objecit lacerandos: aut palis per medium transfixos, cuspidibus sudium per os emergentibus, in usum nocturni luminis ardere jussit. Mezentius quondam mortua corpora jungebat vivis, et sanie taboque fluentes, crudeli in complexu, et longa morte necabat. Japones, praeter crucis et ignis tormentum immane, cingulo tenus

hominem immittunt in scrobem spurcitiis oppletam; vel scalae innexo, certatim aquam infundunt, eamque, admotis ventri duabus tabulis valide agitatis, iterum exprimunt. Quod ex parte quidam nostra memoria imitati sunt, milites dicam, an latrones, qui, circumacto sune constringentes arctissime capita, per infundibulum ingurgitarunt undam, donec alvi instar tympani intumescerent. Alicubi eo processit immanitas, resupinos ut ligarent, nudoque eorum ventri pelves inversas, cum vivis gliribus intus inclusis, superposuerint, superque pelves ignem exstruxerint, quo excitati glires viscera dentibus perfoderent et perroderent; alii apertae medii corporis cavitati injecerunt avenam in equorum pabulum. Sed pudet haec, aliaque seculorum probra reserre pluribus, tantumque naturae convitium inserre humanae.

Desiderius. Quam fuit jucundum mihi Judicis officium. Judicii formam legitimamque punitionem abs te intelligere; tam graves et funesti hoc genus Phalarides et Busirides meis acciderunt auribus. Efficis profecto hac tua disertatione, ut, quo plus obeo viae, tanto plus referam oblectamenti, contra quam dici solet, longa itinera longa esse fastidia. Est tamen, quod insuper. Mercurtalis. Quid illud? Desiderius. Abunde cum perspiciam, quidquid hoc causarum est judicialium, mei causa profectus et profectionis allatum et agitatum esse, sperare habeo, tuo me ductu, in Veteris Romae

forensia digredi, an regredi posse. Mercurialis. Ita fiet, Desideri, ut cum cancris instituamus iter. Desiderius. Etiam in Legibus retroivimus, sine initae viae dis pendio; cur in Judiciis non id perinde agamus? Mercurialis. Ut video, et tecum mihi disputandum est, et ambulandum. Quod ergo bene vertant veterum Judiciorum Divi Praesides, revisamus illa Romuli tribunalia, sed festinanter; inde pedem ad longe sacratiora Jura relaturi. Desiderius. Prae cupiditate volare videor. Mercurialis. Ne memoria me elabi [(printer); sic: memoriae labi] imputes, si quaedam, jam ante dicta, iterumperstrinxero; malo plusculo longior quam obscurior esse. Desiderius. Praesertim in re Antiquitatis pulvere obsita.

Mercurialis. Controversiae in Judiciis privatis (nam de his nunc loquor) erant triplices. 1 Personarum, de liberis ac servis, libertis ac patronis, inenuis ac libertinis; potestate parentum in filios, nuptiis, adoptionibus, capitis diminutionibus actutelis. 2 Rerum, de mancipationibus, usucapionibus, jurecessionibus, hereditatibus, fideicommissis, bonorum possessionibus, arrogationibus (sunt species adoptionis) et bonorum emptionibus. 3 de Obligationibus, quae erant de mutuationibus, commodationibus, depositis pignoribus, stipulationibus, fidejussionibus, emptionibus, locationibus, societatibus et mandatis, variisque pactionibus nomine carentibus; solutionibus, acceptilationibus, novationibus, delegationibus,

furtis, rapinis, damnis injuria factis, aut datis; et ipsis injuriis.

Praetores ex tribunali in Comitio jus dicebant, reddebant, constituebant, dabant diebus fastis, a fando dictis, quibus licebat jure agere, et Praetori sine piaculo fari: Do, dico, addico. Diebus Intercisis fas dicebatur certis tantum horis. Insignia Praetoria fuerunt praetexta, sella curulis, hasta, ministri, accensi, lictores, gladius. Cum Praetor ipse jus dicebat, tum ferebatur decrevisse, dixisse, addixisse, vel absolute, dedisse; sin' alterum judicare jubebat prose, tum judicium, judicem, actionem dedisse. Jurisdictio his tribus verbis comprehendebatur: Dedit, v. g. bonorum possessionem; dixit, v. g. aliquem liberum esse; addixit, v. g. in jurecessione. Praetoribus assidebant in judiciis per subsellia adjutores, qui hastae (quae ponebatur seu figebatur in loco judicii) praeerant, inter quos Decemviri et Centumviri, etc.

Judicii Ordo hic erat. Primo Postulatio actionis, dein Datio; Dationem sequebatur Editio; hanc in jus Vocatio. Actio alia stricti juris secundum Leges: alia bona fidei secundum Aequum et Justum. Vocaturus quendam in jus, adhibebat aliquem actionis testem, capta hominis praesentis aut forte intervenientis auricula, dicendo: Licetne antestari? (id est, possum te testem sumere?) Si testis responderet, licet; tum adversarium etiam obluctantem vel fugientem, manu injecta, ad Praetorem trahebar. Inde petita [(printer); sic: pedita] actione secundum Leges, postulabat

Actor, ut sibi liceret in adversarium intendere, sive conna cum agere; Reus contra Advocatum poscebat, qui sibi jus suggereret; Actor autem vadabatur Reum, ut certo se die sisteret. Interea dum res in vadimonio fuit; Reus cognita actione aut cessit, aut se ad dimicandum contra comparavit; si cessit; rem pacto aut alia transactione composuit, unde in edicto Praetoris: Pacta conventa; sin' jure experiri placuit, facta est intentio litis, die cognitionis praestituto. Vindiciae, dicebatur actio, cum de possessione, seu uiu rei, erat instituta; Vindicatio, cum de dominio v. g. fundi. Aliquando Praetor jurisdictionem Recuperatoribus mandabat, qui nune Delevati Judices vocantur; Arbitri arbitrarias causas cognoscebant; si gravior causa, praesertim Juris, (nam facti levior erat) eam Praetor Centumviris committebat [(printer); sic: committebatur] , unde Judicium Centumvirale. Datis Lectori [(printer); sic: Lectori] judicibus, permissum est Reo, quem ex iis, vel quos, vellet eligere; nam saepe per alios judicabat Praetor, ut dixi. Inde uterque litigator sibi denuntiabat in perendinum, [(printer); sic: ] diem. Tertius cum adesset dies, factum est judicium; jurabatque Judex Jovem, lapidem, se ex Lege et animi sententia judicaturum. Litigantes juramentum calumniae edebant. Post Oratorum ac Patronorum orationes, utramque in partem; si causa ambigua esset, dicebat [(printer); sic: sciebat] Judex, sibi non liquere; si satis cognita, condemnabat aut absolvebat. Judicio in hunc modum peracto, tria alia Judicia sequebantur. Primum de Reo, idque duplex;

nam si pro illo pronuntiatum, Restitutio in integrum appellabatur; si contra ipsum; Addictio [(printer); sic: Adartio] vocabatur, id est, ni judicatum faceret, creditori nexus addicebatur. Secundum de Petitore seu Actore, contra quem judicium calumniae est habitum, cum, scilicet pecunia accepta, litem vel falso intendisse vel praetermisisse coargueretur. Tertium in Judicem, si aut dolo malo, aut gratia, aut inimicitia sententiam dixisset, unde litem suam facere dicebatur. Pars condemnata astimationem litis praestare cogebatur.

In Judiciis vero publicis agebatur de criminibus, maleficiis, injuriis atrocioribus. Quaesitores dicti, qui ea Judicia exercebant, secundum quaestiones a Legibus praescriptas. In iis Judiciis ubi Oratores Se dixisse significarant, Praeco, elata voce, proclamavit: Dixerunt. Aliquando ad clepsydram dicendum erat, ubi usurpata illa solennia verba: Effluxit, et Dixi. Ibi primo deferebatur et recipiebatur nomen Rei, jussu Praetoris in tabulas scriptum, quod est Reum fieri, seu Legibus interrogari; cum plures unum facere vellent Reum, Judicium factum est, uter deferre deberet, quae res Divinatio dicta, in qua de futuro quaeritur. Ex multis accusantibus, primus, Accusator, ceteri Subscriptores dicti; Dejurata dein calumnia. Si statim fateretur accusatus, lis ei aestimabatur ut victo; et poena repetebatur; si inficiaretur, Delator ejus, crimina in scripto edebat, et fidejussores de persequenda lite dati. His peractis,

Judicii dies constituebatur; Reus interea, posita alba toga, atram et obsoletam induebat, barbam et capillum promittebat; Patronos conquirebat.

Exinde, voce Praeconis citatus, comparebat; fiebatque Sortitio vel Editio Judicum; Sortitio quidem, cum Praetor, aut Quaestionis Judex, Praescriptum Judicum numerum ex urna educebat; quo facto, et Reus et Accusator poterat rejicere, quos parum sibi aequos aut idoneos putabant; quod Rejectio dicebatur. In locum horum Judex alios subsortiebatur, et Subsortitio dicta est. Editione Accusator ex 450 Judicibus, centum edere seu nominare: Reus ex centum tenebatur edere 50. Inde Cognitio in duas plerumque actiones divisa; Utraque habuit Accusationem et Defensionem. Accusatio potissimum testimoniis nitebatur, quae triplicis generis erant. Quaestiones, (testimonia servorum in tormentis) Testes, Tabulae. Accusator, facta potestate dicendi, actionem inchoavit. Ubi accusatio perorata, Patroni ad singula capita respondebant, testibus utrinque adhibitis. In secunda actione Reus priore loco dicebat, posteriore Accusator. Ubi dixerunt Oratores, Sententiaque erat ferenda, Quaesitor suis Judicibus tabulas distribuit, et, ut suas sententias ferrent, in consilium misit, hoc est, jussit ad urnas ire, quibus praeerant custodes, quorum cura attendere, quomodo sortes ex iis ducerentur; aut in eis calculi vel tabellae a Judicibus deponerentur. Unicuique vero dabantur

tres tabellae ceratae; una A Absolutionis; secunda C Condemnationis; Tertia NL non liquet. Ampliano fiebat, cum Judices significabant, non liquere, id quod ex diribitione tabularum patebat. Praetor, seu Quaesitor condemnaturus, praetextam posuit; ejus sormula fere talis fuit: Condemnationis: Videtur fecisse; aut non jure videtur fecisse. Absolutionis: non videtur fecisse; jure videtur fecisse. Ampliationis: amplius cognoscendum. Addebatur utplurimum poena in condemnatione: Videtur vim fecisse: atque eo noentne aqua et igni illi interdico. Duo consequebantur Condemnationem, Aestimatio litis, et Animadversio. In Aestimatione litis, si Reus solvendo non esset, ejus bona hastae atque auctioni subjiciebantur; ea qui emissent, Sectores dicti, Redemptoresque bonorum, damnati vel etiam proscripti. Verberationis, Coerectionis, et Talionis curam habuerunt lictores apud Triumviros Capitales, ad Columnam Menianam [(printer); sic: Meniam]

. Verberatio virgis facta, expeditis scilicet fascibus, mortis supplicium praecessit; Fustigatio in castris usitata; Talio est similitudo supplicii seu poenae, ut patiatur quis taliter, ut fecit. Ignominia et Infamia erat, cum quis munerum et honorum jure privabatur. Si Reus absolveretur, duo itidem judicia relinquebantur, (ut supra indicavi) primum Calumniae, si falsum crimen intulisset accusator; alterum Praevaricationis, si cum Defensore collusisset, et alia vera crimina celasset. Calumniatoribus frons inurebatur funesta litera

C. Praevaricatores infamia notabantur publica; furriferi [(printer); sic: furriferi] , obnupto capite, in furcam seu crucem agebantur. Desiderim. Ne Apollo quidem Delphicus meliora consulentibus responsa dedit, quam tu. Veterum mihi Judiciorum formam explicasti. Memini, cum Tullianas Orationes manu volverem, quoties in iis haesitarim, quoties caput scalpserim, et antiquarium rei Judiciariae Interpretem mihi optarim; modo nactus sum. Mercurialis. Si interpretari est rem superficietenus delineare. Huic viae ad Veteres remensae satis est pretii, si ea tibi molesta non accidit: Desiderius. Molesta autem? perjucunda et peramoena. Mercurialis. Sed enim: Quae mutata subito rerum haec facies? Veteris dum Romae forum obambulamus, subductis repente Romuli moenibus, nova Roma caput exerit, et pro Capitolio arcem illam Adriani; pro templo Concordiae, Vaticanum; pro tribunalibus profanis, sacri Juris sellas ostentat.

Salve sancta petri sedes, Domus inclyta Divum,
Relligione potens; Divini Numinis haustus
Tu populis spargis, coelique sacraria pandis,
Notitiam Verique Dei tu detegis Orbi,
Et sacras statuis Leges; cum Legibus aras.

Te Duce ac Magistra, quidquid de Deo ter Opt. Max. scimus ac loquimur, profitemur nos scire ac loqui. Desiderius. Sacer horror mihi concutit artus; Major agit Deus, ad majora scienda remittit. Mercurialis. Fac, animo constes. Cernis Templum hoc augustum, ingens,

centumque columnis nixum? Hic illa scientiarum Regina Theologia sedem habet, hic docet. Reverentem intro seramus pedem, et, quae summatim tradit, pro ingenio et nostro, temporis, et itineris, percipere studeamus. Desiderius. Aures attentas praebeo; Tu Spiritus alme, Spiritus sapientiae ac scientiae, placidus animis illabere nostris.

CAPUT LXXVIII. Theologia.

ESt haec, si nominis etymon spectemus, sermo de DEO; ob quam causam Metaphysici quibusdam appellantur Theologi; quemadmodum et Poetae, quod Divini Numinis laudes et encomia suis adumbrare carminibus tentarint. Pressius, Theologia est studium rerum Divinarum, seu scientia de Deo, partim ratiocinatione, partim coelesti revelatione nixa. Dividitur autem in eam, quam vocant Positivam; et in eam, quam appellant Scholasticam. Prior nomen inde habet, quod ponat et stabiliat fundamenta, locosque argumentationum Theologicarum, occupata potissimum in explicando et interpretando Sacrae Scripturae sensu juxta auctoritatem SS. Patrum. Qui sensus duplex est; Alter Historicus seu Literae, (TT. Literalis) qui vel est Proprius, nitens simplici et nativo verborum significatu; vel Metaphoricus,

transferens verba ad sensum Improprium. Alter est Mysticus seu Spiritualis, qui non tam in verbis quam rebus, per verba significatis, continetur. Et hic est triplex. 1 Allegoricus, significans Christum vel Ecclesiam militantem. 2 Tropologicus, seu Moralis, spectans mores. 3 Anagogicus, respiciens vitam in coelo aeternam. Omnes faciunt ad verbum Dei in se foecundum fructuose exponendum. Theologia Scholastica, seu Dogmatica, aut Didactica, quae et Speculatrix, magis in cognoscendo quam agendo consistit; dum Conclusiones et Consequentias suas accuratius et more Philosophico speculatur, et ad prima Principia reducit. Haec latius sumpta, prout Religionis Dogmata enixius perscrutatur, uberiusque propugnat, distribuitur in Polemicam seu Controversam, (vulgo Controversisticam) quae mysteria fidei contra Haereticos defendit; et Moralem, seueam, quae de Moribus (vulgo Casibus Conscientiae) agit, ex theoria deducens praxin, dum ex principiis Theologicis docet declinare a malo, et facere bonum, explicando ea, quae ad directionem conscientiae pertinent. Alia divisio est in Theologiam Mysticam et Asceticam, (quae in affectibus maxime consistit) ac Symbolicam, quae per figuras et symbola explicatur.

Primus Sententias, ex SS. PP. ad fidei dogmamata spectantes, collegit libris quatuor Petrus Lombardus Parisiensis [(printer); sic: Parisiensi] , circa annum Christi 1140. quam ob causam eum Magistrum Sententiarum

appellant: quem deinceps alii subsecuti sunt; inter quos eminent D. Thomas Aquinas, cognomento Doctor Angelicus. Floruit circa annum D. 1268. unde Schola Thomistarum; et Joannes Duns, origine Scotus; claruit circa annum 1294. qui Doctor Subtilis audit cum Sectatoribus [(printer); sic: Sectoribus] suis. Prior Opus suum Theologicum, quod Summam vocavit, tres in Partes divisit. In Prima agit de Deo et Angelis. Secundam divisit in duas alias, quarum priorem nominavit Primam Secundae; alteram vero Secundam Secundae. In illa disputat de fine hominis, ejusque actibus, vitiis, ac peccatis, itemque de legibus et gratia; in ista de Virtutibus tam Theologicis quam Moralibus. In Parte Tertia de DEO Homine (seu Divini Verbi cum humana Natura communicatione, quod Sacratissimum Mysterium Graeci
[Gap desc: Greek word]
, Latini Incamationem vocant;) et de Sacramentis.

Disserunt ergo Theologi, juxta methodum S. Thomae in Parte ejus Prima, de Existentia DEI, (ut loquuntur) quomodo videlicet existat ac sit; qui cognosci queat; quae sit ejus natura, quae proprietates, attributa, perfectiones; quomodo simplex; excludens omnem compositionem; unus non admittens numerum aut consortem: summe bonus, infinitus, immensus, immutabilis, aeternus, nulla cognitione exhauriendus, (T T. Incomprehensibilis) ineffabilis; cognoscendus tamen intuitive (ut T. T. loquuntur) seu clare videndus a

Beatis per Lumen Gloriae. Ipse vero scit et videt omnia, quae facta sunt, et fient, fierique possent vel absolute, vel sub conditione. Et haec vocatur TT. Scientia Media seu Hypothetica, vulgo Conditionata. Ejusdem voluntas alia est Beneplaciti, quae si sit simpliciter et absolute efficax, nunquam frustratur suo fine; quod si merum sit desiderium, frustratur saepe; hinc enim sunt peccata.

Alia est figni, qua exterius radiat [(printer); sic: radicat] per praeceptum, prohibitionem, permissionem, consilium, oblationem opis praesentis ad agendum, quid ab Angelo vel homine fieri velit. Hinc oritur Doctrina de Providentia DEI, de desiderio omnes homines salvandi; de Praedestinatione (ut loquuntur) seu Destinatione et efficaci Decreto, transmittendi quosdam ad aeternam beatitudinem. (Reprobi dicuntur Praesciti, nequaquam destinati ad supplicia aeviterna.) In hac Parte disputatur etiam de Mysterio SS. Trinitatis, de Processionibus Divinis, earumque principiis, relationibus, notionibusque, et speciatim de Personis ipsis Sacratissimae Triados, Patre, Filio, et Spiritu Sancto, deque earum missionibus, per quas manifestantur Mundo. Et haec de DEO. De Angelis vero, qualis eorum natura, perfectio, multitudo, discriminatio, creatio seu inceptio, potentia sese movendi, intellectio, illuminatio, voluntas, status gratiae et meriti, (viam vocant) peccatum, poena, ordines, ministeria. Haec in Parte Prima.

In Prima Secundae, de Beatitudine, et fine hominis ultimo, qui est DEUS, et ipsius per visionem beantem (beatificam vocant) comprehensionem et fruitionem (ut loquuntur) possessio. De dotibus corporis beati, quod subtile, agile, clarum, nulli corruptioni obnoxium; de praemiis coelestium civium. Hic explicatur, qui sint actus humani, et qui ex iis quomodoque liberi ac voluntarii; qui non voluntarii, qui violenti ac coacti, qui medii seu mixti propter cupiditatem, metum, ignorantiam, incogitantiam; quaesit ignorantia antecedens, comitans, consequens. Quae actuum humanorum regula proxima, nempe conscientia, sive ea sit opinans, sive dubia, sive errans. An dentur actus indifferentes, seu adi
[Gap desc: Greek word]
, ratione mali aut boni. Quid sit peccatum, et quotuplex; quae differentia, quoad speciem et numerum; quae ejus macula, quis habitus, quae poena damni et sensus, cur illa aeterna; quod DEUS non sit autor peccati; quomodo lues originaria ab Adamo in posteros propagata sit; quod cupiditatis pravae (concupiscentiam vocant) motus, qui reprimuntur, vel quibus resistitur, non sint peccatum; qua ratione, per labem illam protoplastorum, natura [(printer); sic: naturam] sit corrupta et vulnerata. Exinde tractatus [(printer); sic: tractatus] de Legibus, quarum ea est conditio, ut sint utiles, autoritate publica conditae et satis promulgatae; ubi agitur de Legis Mosaicae obligatione et abrogatione; de Legis Evangelicae seu Gratiae inceptione, materia, (quae maxime

est Sacramentorum administratio) et usus obstrictione ac necessitate sive Praecepti, sive Medii, ut loquuntur, sine quo salus aeterna nemini datur; penes quem sit authoritas, humanas ferendi Leges, interpretandi, adstringendi, relaxandi, abolendi, etc. Quae sint Censurae, seu Poenae Ecclesiasticae sive Pontificiae; Quid in Jure Canonico Excommunicatio, Suspensio, Interdictum. Quid sit Gratia Divina, quae ejusdem divisiones in Sufficientem et Efficacem; in gratis datam, et gratum facientem, (alias Justificantem seu Sanctificantem:) in Excitantem (Vocantem, Operantem, Praevenientem:) in Adjuvantem, (Cooperantem, Comitantem, Subsequentem.) Quid sit meritum de Condigno, quid de Congruo, etc.

Jam in Secunda Secundae, Virtutes ex Gratia Divina, ceu radice prodeuntes, declarantur; in quibus praecellunt tres illae, quas Theologicas vocamus, Fides, Spes, Charitas. Fides quidem, cum sit ex auditu, nobis proponitur per verbum DEI scriptum, et non scriptum, seu Traditiones; itemque per autoritatem Ecclesiae, hoc est, summum Pontificem, Conciliaque a summis Pontificibus approbata; et ipfius Ecclesiae certas notas ac signa, quibus veritas a falsitate discernitur. Est autem fides certissima quidem, obscura tamen; cujus mysteria digna redduntur creditu, cum illis, quas dixi, Ecclesiae notis, quod sit Una, Sancta, Catholica, seu Universalis. Hic disputatur [(printer); sic: disputatum] de necessitate actuum fidei sive explicitae

sive implicitae; de confessione sive professione externa, de vitio opposito, quod est Infidelitas, prout convenit Judaeis, Gentilibus, Haereticis [(printer); sic: Haeredicis] .

Quid in fide erroneum, quid suspectum, quid offendens pias aures, quid temerarium, quid inducens ad aliorum peccatum expenditur. Quomodo hallucinentur Novatores, non distinguentes spem a fide; in quo consistat spei certitudo; cui opponitur desperatio ac profidentia (vulgo praesumptio.) Hinc gradus fit ad charitatem DEI et hominis; ubi fit mentio duplicis amoris, quorum alter amicitiae seu benevolentiae, (in quo tamen hoc discrimen est, quod amicitia apertius se exerat) cujus finis est is, cui volumus bene; [(printer); sic: et a nobis distinetur;] alter, quem vocant concupiscentiae, (concupiscentem dicamus) illum ipsum, qui amat, respicit [(printer); sic: respuit] . Hic explicatur ordo amandi alium pro alio; item corripiendi et corrigendi. Huc etiam spectant, quod Graeci dicunt
[Gap desc: Greek word]
nos offendiculum, ruinam, impactionem vocamus, cum scilicet quid dicimus, facimus, omittimus, per quod alius inducatur in occasionem ruinae spiritualis, seu committendi peccatum. De hinc in disputationem veniunt Virtutes illae, quas supra diximus, Cardinales vocari, inter quas plurimum negotii facessit Justitia; huic cum sit annexa Religio, Virtutum Moralium nobilissima, spectat ipsa quoque ad hunc locum; sed nos ei peculiarem destinavimus.

Pars Tertia Summae Thomeae agit de Verbo Incarnato et Sacramentis, quorum vi et efficacia meritorum Christi participes reddimur. Est autem Incarnatio Naturae Divinae cum Humana copulatio ac conjunctio in eadem hypostasi Verbi, scilicet secundae Personae SS. Trinitatis, Filii Patris aeterni, cujus ille Imago est, et Verbum, quod per Intellectum est genitum; qui, per unionem hypostaticam, nostram assumsit naturam seu humanitatem. Hic explicatur Christi sanctitudo; quadruplex ejus scientia, scilicet visio beata, scientia infusa, acquisita, et ea, quam per experientiam habuit; libertas ejusdem circa mortem subeundam. Conjunctio cum Voluntate Divina, praemia meritorum Servatoris, ejusque cultus. Quae sit communicatio idiomatum, seu attributorum utrique Naturae, Divinae et Humanae, communium. De Sacramentis vero, quomodo sint signa sanctitatis, et simul causae, dum gratiam et continent, et digne suscipientibus conferunt, quam Veteris Legis Sacramenta solum figurabant seu praesignabant; et complura alia, quae de illorum materia, forma, ministro, effectu, fructuque quaeri solent. Sacramentalia vocantur, ritus, ceremoniae, actiones exteriores ac religiosae, ab Ecclesia approbatae, conferentes cum ad decentem ac piam administrationem et susceptionem Sacramentorum; tum ad reliquum DEI cultum obeundum.

Desiderius. Quanta rerum Theologicarum silva est! Merc. [(printer); sic: Mere] videbamur Templum aut Basilicam

ingressi, nunc experimur, in, nescio quod, mare nos delatos esse. Petamus littus; et hanc illis velificationem relinquamus, qui, quae nos cursim rasimus aequora, plenis ingentium voluminum carbasis sulcant. Nostri consilium itineris nosti; quocunque deferimur, hospites sumus. Caeterum in hoc genus argumentis, dum licet et res patitur, ex Ciceronis et aliorum Latinioris linguae Autorum arculis verba sumenda duco; sed ubi res aliqua vel non extitit, vel certe illis Latii Patribus Patratis nota non fuit, quo, quaeso, pacto nomen ejus extare potuit? Nam quis ferat, ut, cum, nescio quo, Tulliano simiolo, fidem Divinam, voces Persuasionem? Ut Excommunicationem, aqua et igni interdictionem? Ut peccata morituro remittere, sit Deos superos Manesque Illi placare? Ut Sacramentum, Passio, Redemptor tanquam parum Romana [(printer); sic: Romano] a Romanorum Religione proscribantur? Desiderius. [(printer); sic: Mercurialis] . Mea quidem sententia minus religiosus est, quis quis in hac materia verbis aequo religiosior est. Merc. [(printer); sic: Mere] amo te de hoc judicio.

Nos cum sancta Matre Ecclesia et loquamur, et sapiamus. Id tamen, dabimus operam, ut si minus terse, non tamen sordide locuti videamur. Desiderius. Hactenus de [(printer); sic: ] Theologia, quam dixisti Speculatricem vocari, egisti; Quae Practicae, seu Moralis, sit Methodus et Argumentum, nunc expedi. Mercurialis. Hic in varias itur distributiones; quidam digerunt eam secundum ordinem Alphabeticum;

alii fere modum et divisionem D. Aquinatis sequuntur, omissis, quae plus subtilitatis et speculationis habent. Qui Controversias Fidei tractant, diversa et ipsi incedunt via, et Haeresin, Hydram illam multicipitem, punctim caesimque adoriuntur. Institutionum Christianarum seu Doctrinae Catecheticae Summa continetur quinque capitibus. In 1 agitur de Fide et Symbolo Fidei. In 2 de Spe et Oratione Dominica. In 3 de Charitate et Decalogo ac Praeceptis Ecclesiae. In 4 de Sacramentis. In 5 de Officiis Justitiae Christianae, hoc est, de peccato vitando, de virtute sectanda. Sed de his satis. Si quaeris, quomodo testimonia ex S.Thoma adducta notari soleant, observa, Summam ab ipso Theologicam divisam in Quaestiones, et has in articulos, suis inscriptas titulis. In his proponit Oppositiones; istis subjungit suas Assertiones seu Responsiones (quae vocantur Corpus;) post Responsiones subdit Solutiones objectorum, hoc modo: S.Th. 1.P. q. 12. ar. 6. ad 1. id est, Prima Parte, quaestione 12. articulo 6. ad primum argumentum oppositum respondendo vel dicendo. Si notae sint hujusmodi: 1. 2. q. 6. etc. vel 2. 2. q. 3. exprimuntur ita: Prima Secundae; vel Secunda Secundae (Partis;) quandoque additur in Corp. hoc est: in Conclusione seu Assertione, quam facit S. Thomas: Quid vero dices ad has figuras? D. A. in 4. d. 49. q. 2. ar. 2. Explico: Doctor Angelicus in librum quartum Sententiarum, (nam in quatuor hos libros, commentarios

edidit) distinctione quadragesima nona, quaestione secunda, articulo secundo. Apud Scriptores Theologos reperies varias citationes. v. g. D. 6. s. 3. dub. 1. concl. 3. n. 4. vel tr. 6. c. 2. m. 3. h. est, Disputatione sexta, sectione tertia, dubio primo, conclusione tertia, numero quarto; vel tractatu sexto, capite secundo, membro tertio. Gl. indicat glossam seu interpretationem. Desiderius. Tot inter nobiles scientias, quas methodice ponis ob oculos, cui me applicem, ambiguum copia facit. Paullo ante in Jus Civile inclinabant studia mea, nunc animum ad se Theologia convertit. Alter enimvero sum in bivio Hercules. Mercurialis. Erit tempus, cum alterutrum literae Pythagoreae tramitem inibis; id ne inconsulto fiat impetu, lustremus porro domos, urbes, regiones, visuri, quomodo se consocient homines pro mutuo adjutorio, in familias, Respublicas, Regna, cujus rei fundamentum est Concordia; videamus imprimis, quid Oeconomia reposcat domestica? De Rebus Theologicis recurrit argumentum.

CAPUT LXXIX. Oeconomica.

ESt prudentia de obtinenda felicitate domestica, quae alias dicitur bonum samiliare, privatum, oeconomicum; ad quam tuendam requiritur primum parare, tum parta tueri. Minima hominum consociatio, est domestica; eaque triplex, conjugalis, patria, herilis, rite coalita in unam familiam: quam regunt paterfamilias cum matrefamilias; quibus subsunt filii et filiaefamilias, universumque famulitium.

Destinctio rei familiaris haec est. Possessio domestica vel est immobilis, vel mobilis; immobilis aut naturalis, aut artificialis; naturalis vel terrestris, ut ager et hortus: vel aquea, ut lacus, stagnum, piscina, fons; artificialis, est domus. Possessio mobilis vel est mensura, ut nummus: vel mensurata, eaque animata vel inanimata. Animata est vel homo, ut servus; vel bestia, quae facit vel ad nutritionem, ut ovis, capra, sus; vel ad laborem, ut jumenta; vel ad munditiem, ut felis; vel ad custodiam, ut canis; vel ad delectationem, ut psittacus, philomela. Inanimata possessio est vel necessaria, vel honoraria. Ibi sunt ad victum pertinentia, ut esculenta et poculenta; et supellectilia, eaque partim vestiaria, ut vestimenta, lectisternia, mappae; partim vasaria, ut cu linaria, cellaria, mensaria; partim sellaria, ut cistae, mensae: partim

operaria, ut securis; partim ignominiosa, ut matulae; honoraria sunt imagines, statuae, tapetia.

Acquisitio rei familiaris est vel simplex, vel mixta. Simplex est ordinaria, vel extraordinaria. Ordinaria fit labore; estque velnaturalis, vel artificialis. Naturalis est vel primaria, ut Georgica, sub qua Agricultura, Viticultura, Horticultura, et Cura silvestris: vel secundaria, eaque vel pecuaria, sub qua Pastoritia, Venatoria, Aucupium et Piscatura; vel fossura metallica, vel caesura lignorum.

Artificialis acquisitto est vel permutatio, vel aedificatio. Permutatio est mercatura, foeneratio, et operae elocatio. Mercatura vel est liberalis, eaque tum domestica, quae dicitur institoria (Sueton.) et stataria; tum externa, quae est maritima seu nautica: et terrestris seu vectoria: vel sordida, ut cauponaria. Foeneratio est usura, vel cambium, de quibus cap. 76. Operae elocatio est itidem vel liberalis, vel sordida; illa est, cum quis operam suam Reip. locat in officio aliquo publico; haec in privato, quae est mercenaria. Aedificatio est, qua domus acquiritur accommodata familiae quoad sanitatem, commoditatem ac jucunditatem: itemque rei familiari servandae.

Acquisitio extraordinaria vel est directa, ut hereditas, accretio per alluviem, dos, donatio, inventio thesauri: vel indirecta, (Quintil.) ut emtio, locatio, conductio, lusus, cautio, depositio pignoris, et similia. Acquisitio mixta,

cum plures modi acquirendi concurrunt.v.g. occupatione, accessione, aedificatione, confusione, usucapione, usufructu, parsimonia, etc.

Domum faciunt ornatam parietes bene fenestrati, albati, picturati, projecturis ornati; tutam vero januae bene obseratae, fenestrae bene cancellatae seu clathratae; commodam vero conclavia justae amplitudinis bene distincta pro vario usu: nempe ut sit, ubi convivant domestici, hibernaculum seu hypocaustum instructum fornace vel camino; Andronitis seu andron est pro viris; Gynaeceum vel Gynaeconitis pro feminis. Et pro parandis cibis culina; tum refertum supellectili mensaria coenaculum (tricinium, coenatio; et pro penore asservando cella (hypogeum, apotheca penuaria seu penaria, promptuaria, (promptuarium) mellaria, olearia, vinaria, carnaria, farinaria, casearia, granarium, etc. et pro requie nocturna dormitoria; proque aliis rebus idonea reconditoria, armaria, arcae, repositoria; denique pro transferendis rebus sportae, cophini, etc.

Cubiculum habeat lecticas, quarum latera utrinque lectum sustinentia sunt spondae, harum partes extremae, fulcra; quibus superextenta cadurca, aut filo texta, aut ligno coassata; et lectisternia (toralia, sindones lecticariae;) grabati (anaclinteria) sunt pro meridiana reclinatione delicatiorum, quam Latini meridiationem vocant: et vasa cum praefatione honoris nominanda, ut matulae (scaphia)

(pro vesica levanda; et adstructos secessus pro exone randa alvo, vulgo latrinas: civilius dixeris sellas patroclianas et familiares, loca communia: loca, quo eunt saturi, seu quo itur ad requisita naturae. Solet e lacunari suspendi cubicularis lucerna, seu lychnus, vel unius clychnii, (monomyxus) vel plurium (polymyxus.) Cubiculo vicinum est procoetium seu antithalamus; inde solarium, ex quo transitus ad viridaria, ubi ambulacra subdialia, hypaethrum, xystum seu xystus, exedra, peristilium, diaeta, stibadium; nec desunt aviaria, columbaria, gallinaria, et pergulae et porticus, sub quibus lignorum caudices (segmenta, fragmenta) et ruta caesa reponantur.

Bona ordinatio contubernii sita est in distributione rerum et officiorum: ut quaequiue res in domo suum habeat locum; et quisque locus suam rem, quo pareat statim, quid absit, vel adsit: item quisque domesticus suam functionem, et quaequiue functio suum agentem, ne, respectando alius alium, omnes agant incuriose, omnia tamen sub inspectione Oeconomi, (quem etiam procuratorem, curatorem, dispensatorem, promumcondum, subcuratorem, obsonatorem appellare licet) ad cujus curam pertinet non cibatus tantum et commeatus, (res cibaria ac potoria) sed praecipue rationes accepti et expensi; quas, antequam in rationarios codices referat, prius subnotat in Diariis. Servit etiam in quotidianum usum talea seu tessera, (lignum quadratum) in qua numerus

vel accepti vel expensi, invecti seu illati et exportati apprimitur, annotatur, inciditur crenis. Et quia aliud est parsimonia, aliud sordities, ditescendumque artibus est bonis, non malis, cavebit, ne, nimium parce faciendo sumptum, defraudet genium familiae, dum sordide et praeparce de victu quotidiano deradit, et improbe comparcdit. Paterfamilias curabit, ut omnes noctu sub clavi sint: meminerit, se esse primum mobile, uxorem et liberos stellaes fixas, Saturnum gravitatem, Jovem prudentiam, Martem fortitudinem, Solem religionem, Venerem humanitatem, Mercurium facundiam, Lunam ubertatem rerum, Centrum immobile justitiam. Ab his ad officia conjugurn progrediamur.

CAPUT LXXX. Conjugalis Societas.

BAsis familiae est conjugium a Deo institutum, (sed nequaquam praeceptum omnibus, cum virginitas sit praestantior connubio) ad propagationem generis humani; inde enim veniunt legitimi liberi, et, propter hos, famulatus, cum reliquo apparatu oeconomico.

Matrimonio junguntur mas et femina: nec refert, utrum ille sit juvenis, an viduus, virgo, an vidua; dummodo ambo sint coelibes et nubiles, nec oppido dispariles aetate, nec arctius

propinquitate conjuncti, ne nuptiae fiant incestificae; neve ex nobiliore familia denubant, et innubant in ignobiliorem, quod parit discordiam.

Mas dispicit sibi de femina, ad nubendum habili, (nimium juvenculae, nimiumque exoletae, et anus, sunt illocabiles) quae honeste nata sit, et pudice educata, famaque illibata: utrum insigniter dotata aut venusta, an indotata, non adeo curandum; quia dos, sive fuerit profectitia, videliceta parente profecta: sive adventitia, nempe a quovis alio proveniens; parapherna (JC. paraphernalia, sunt proprium uxoris peculium) et forma sunt bona sugacia et evanida, et excitant plerumque rivales, quorum alterum ferre repulsam necesse est; dotalia bona compensat virtus.

Postquam adjecerit animum ad aliquam, eamque honeste adamarit, ambit ipsam ducere in matrimonium, sive procet seu poscat eam a parentibus per pronubum, aut conciliatricem, (apage lenones et lenas) vocatur prensator aut procus; quod si uterque nupturientium patrimus est, aut matrimus, nihil tentant insciis parentibus: si his orbi; consulunt Curatores.

Cum Amans seu Amator (Amafius et Amasia nec Latine satis, nec pudice dicitur; Amatorculus amat levicule) obtinet, ut sibi amata despondeatur, constituuntur et celebrantur Sponsalia, confirmaturque desponsatio [(printer); sic: Desponsalio] (quae est promissio seu stipulatio suturarum nuptiarum) arrhis, quas JCti vocant Sponsalitias, Solent desponsati,

publice promulgari e suggestu, ne connubia sint clandestina, aut interveniant impedimenta contractum connubialem vel prohibentia, vel etiam dirimentia, et ita fiant innuptae nuptiae; qui quidem Contractus Matrimonialis (quae est stipulatio, seu mutuus consensus de praesenti traditione corporum) apud Christianos evecta est ad dignitatem Sacramenti; nec rite confici potest, nisi in praesentia Curionis et testium. Ad evitandas lites scribuntur prius et consignantur tabulis pacta dotalia; quibus de dote et reciproca donatione convenitur et cavetur.

Matrimonio contracto, cujus vinculum est indissolubile, (neque enim more Hebraeo aut Gentilium licet repudiare, seu dare libellum repudii, aut polygamia uti) dies dicitur nuptiis, qua copulantur a Parocho, solennique precatione et ceteris Ecclesiae ritibus junguntur novi conjuges; quam Solennitatem cohonestant utriusque partis necessarii et paranymphi, comitantes sponsam, pronubaeque eam concinnantes. Canitur Hymenaeus (Thalassio, Epithalamium) et in Nympheo geniale epulum ac choreae instituuntur. Digamus est, qui secundam uxorem duxit.

A nuptiis sponsa ducitur in aedes sponsi, fiuntque repotia: et tum iste recipit nomen mariti; illa maritae: eos vero, qui sibi eloca runt natam aut gnatum, incipiunt vocare socerum et socrum; ipsi ab eis appellandi, gener et nurus. Qui vero elocant nepotem vel neptem, fiunt prosocer, et prosocrus, (socer magnus, socrus

magna;) qui duxit, progener; quae nupsit, pronurus: sed mariti frater est levir; ejusdem soror, glos (oris;) fratris uxor, fratria; sororis maritus, sororius; caeteri conjugatorum, cognati sunt inter se et offines; est et lustrica necefsitudo ex baptisino orta, ubi, qui sacro fonte tingitur, dicitur susceptus, quem qui suscipit seu tenet manibus lustrandum, appellatur patrinus. (susceptor, pater inttialis, et quia ei nomen imponit, Onomosta; vulgo, Compater.

Officia Conjugum communia continentur amore et auxilio mutuo, itemque fidelitate conjugali et patientia. Mariti est, sustentare et protegere uxorem, honorifice de ea sentire, verecunde cum illa vivere, reverentiam potius quam metum sui conciliare, exorbitantem corrigere, quoad fieri potest, suaviter; nec, nisi extrema necessitate, venire ad verbera. Officia uxoris propria sunt, esse domiportam instar testudinis, castimoniae studere instar Penelopes, dispensare labores domesticos instar apiculae, esse condam potius quam promam: maritum habere pro lege et norma sua; alienis negotiis se non immiscere; denique non esse museum hirundinum. Sit concordia inter utrumque et mansuetudo; uxor sit viriplaca, et obediat; vir imperet, sed non despotice, neque sit uxorius, ut illi, qui argentum accipiunt dote, imperium vendunt; ab utroque absit zelotypia, et quamvis offensiunculae quandoque domesticae intercurrant, procul tamen amandetur dissidium, unde sit maritus surdus, uxor

caeca; denique jura jugalia ab utroque stricte observentur. Desiderius. Quod ante de patientia meministi, mihi in mentem revocat, nescio cujus, responsum Philosophi, qui rogatus, cur, cum magnus esset ipse, parvam duxisset uxorem, subjecit, se ex malis elegisse minimum. Mercurialis. Democritus is fuit, celebratus a risu, uti Heraclitus a fletu [(printer); sic: flectu] . Quid ad parentes et cognatos pertineat, porro disquiramus. Desiderius. Quod antequam facias, pauca, quaeso, interferas de veterum Nuptiarum ritibus, nam frequens illorum in Scriptoribus occurrit memoria. Mercurialis. Strictim aliqua tangam. Nuptias praecedebant auguria; inde nova nupta, quam communi nomine Cajam appellabant, deducebatur in domum viri cum facibus (hinc taedae jugales;) ipsa flammeo velata, seu obnupta, (unde nuptiae) colum et fusum gestabat; alia ejusdem utensilia puer (quem Camillum vocabant) in operto vase ferebat; uxores quasi unxores sunt dictae, quia postes januae maritalis oleo ungebant, dabantque operam, ne limen transgrediendo contingerent pede; ibi aqua ipsis et ignis offerebatur, ad significandam irruptam connubii copulam quacunque in fortuna; quibus ceremoniis adhibitus est deus, cui nomen domiducus. Novis conjugibus spargebantur a pueris praetextatis nuces, et Fescennina, hoc est, lasciva (quae et praetextata dicuntur) occinebantur carmina, faustaque vota acclamabantur. Divortium cum uxore facturus adimebat ei claves, et res suas habere jubebat. Desiderius.

Paucis explicasti, quod volebam. Mercurialis. Imus; et observamus, Confarreationem fuisse olim genus Sacrificii inter virum et uxorem, in signum firmissimae conjunctionis. Contra, Diffarreationem, etc. Virago est mulier, moribus viro similis. Virosa mulier libidinosa. Malierosus et uxorius nimium obnoxius et deditus feminis, aut uxori.

CAPUT LXXXI. Parentes, Liberi, Cognati, etc.

DEUS foecundat conjugatos sobole, mascula et feminea: cujus intuitu fiunt e conjugibus parentes, pater et mater; quidem sunt improles. Cum tempus est pariendi gravidae uxori, et Deus avertit casum abortionis, (foetus in utero conceptus, antequam perfecte formetur, embryo dicitur) enititur filiolum, vel filiolam; quandoque gemellos, raro tergeminos; et postquam peperit, (antea parturiit) fit puerpera, latitatura domi tempore puerperii, aliquot a partu seu enixu septimanis, inde prodit, et in aditu [(printer); sic: aeditu] templi sacro lustratur carmine.

Obstetrix (deductis secundis, vulgo secundinis) excipit infantulum tepidulo balneolo, laetaturque, si videt esse corpusculo integro, et absque naevo; reponitque in cunis involutum fasciis, et religatum; vagientem autem delinit, cunarum prorsum rursum agitatione, et consopit.

Alma genitrix (aut etiam conducta nutrix, nutricula) fovet alumnum suum, reclinem in sinu; amplexatur, osculatur, suaviatur: praebensque ubera sitienti, lactat eum. Pusio ipse lactet, seu succum lactis extrahit labris, seu lac suctu: (collactaneus dicitur, qui iisdem mammis nutritur) paullo post tamen satiatur seu nutricatur pulte, praemansove cibo in paedagogio. Geraria abstergit sordidatum molliculis linteolis, et involvit plumeo lectulo, ne algeat: saepiuscule etiam impositum ulnis circumgestat, ut assuescat sessitationi. Et quia submejuli commingunt et conforiunt lectum, eum infantaria identidem repurgat.

A lactatione pervenitur ad ablactationem, (ut Scriptura S. loquitur, hoc est, removetur lactens ab uberibus) et a cunabulis ad serper astra (vehiculum ambulatorium, et subalare puerorum:) ut condiscat ibi manducare cibos solidiores; hic incedere firmiter, bimulus circiter; ad mucum abstergendum appenditur ei fasciola pectoralis: ad ornatum et pro amuleto [(printer); sic: amuleta] bulla. Reliquum infantilis aetatis exigitur lallando, et lusitando pupis, crepitaculis, ceterisque crepundiis; sed petulanter evagantem aut flentem solent territare manduco. ficto terriculamento. Et sic paullatim masculescit, et in ephebeum deducitur, idemque patrissat aut matrescit. Posthumus dicitur, a morte patris natus: Caeso. exsectus matre perempta: Procu. lus, patre sene vel peregre editus: Cordus, ultra tempus legitimum in utero gestatus: Lucius,

prima luce natus: Manius mane. Opiter, cui superstes est avus, mortuo patre: Agrippa, pedibus prius exeuntibus prognatus; Ancus, adunco brachio puer, nec exporrectu facili: Expositus, seu projectitius, qui est abjectus, ut pereat, vel ab alienis educetur; Suppositus, (supposititius, subdititius) qui pro vero et nativo subditus.

Ex utroque parente eodem nati, vocantur germani fratres et sorores: ex eodem patre duntaxat, semigermani: ex eadem matre tantum, uterini: ceteri venientes ab eadem progenie, consanguinei, (necessarii, propinqui;) e paterna stirpe, agnati; e materna, cognati: vitricus et noverca habent privignos et privignas.

Pater tui parentis utriuslibet, est tuus avus; mater ejusdem, tua avia. porro horum parentes, tuus proavus et proavia; istorum, tuus abavus et abavia: illorum, tuus atavus et atavia; rursusque horum, tuus tritavus et tritavia, qui supra sunt, vocantur majores.

Liberi autem nostri sunt filius et filia: quorum liberi nobis erunt nepos et neptis; istorum, pronepos et proneptis; illorum, abnepos et abneptis; inde sunt atnepos et atneptis, trinepos et trineptis; qui infra hos erunt, appellabuntur posteri nostri. Hi omnes dicuntur descendere in linea stirpis recta, aut ascendere.

At in obliqua sunt tui patris frater, qui est tuus patruus; matris frater, avunculus; aviae frater, avunculus magnus; proaviae frater, avunculus major; patris soror, tua amita; matris soror, matertera: supra hos sunt propatruus et proamita,

abpatruus et abamita; proavunculus et promatertera, abavunculus et abmatertera. Duorum fratrum liberi, sunt patrueles; duarum slrorum, consobrini; fratris et sororis amitini et matrueles (Ulpiano,) sed horum omnium indistincte, sobrini.

Officium parentum commune, liberos sustentare, et recte educare, hoc est, instituere ad pietatem et reliquas virtutes erga Deum et homines assuefacere ad laborem, conformare ad morum civilitatem: retrahere vero ab ignavia, protervia, squalore, etc. Satyricus monet:

Nil dictu foedum, visuque haec limina tangat,
Intra quae puer est.

Sed quaedam materculae solent nimis blandiri et indulgere filiis, (quos albae gallinae indigetant pullos) praesertim unigenitis; qua corruptela illi fiunt immorigeri, tandemque degeneres; in quo [(printer); sic: qua] genere et paterculi quidam peccant, nam

Si damnosa senem juvat alea, ludit et haeres
Bullatus, parvoque eadem movet arma fritillo.

Ingenuorum est liberorum, praebere se genitoribus, quippe vitae suae post Deum auctoribus, obsequentes ad nutum, praestare iis reverentiam, amorem, opem, et omne genus officii; fugere impatientiam, murmura, responsationes, contumaciam, pervicaciam, et quidquid adversatur pietati, aut dehonestamento est familiae.

Parentum quoque est, colligere liberis here ditatem; spurios et nothos exheredes jura volunt, hoc est, expelli ex patrimonio. Heres

alius est ex testamento; alius ab intestato. Ille vel est universalis, sive ex asse; vel ex parte tantum (JCtis partialis) uterque horum vel est necessarius heres (ut sunt omnes in recta linea descendentes et, post hos, ascendentes) nisi sit causa justa aut exheredandi, aut praetereundi; vel non est necessarius, hocest, ad libitum testatoris. Si non sint plures, quam quatuor, liberi, legitima portio, est triens hereditatis, hoc est, pars tertia (olim ex lege Falcidia erat quarta) paternae substantiae, inter eos quatuor, aut pauciores, dividenda; si plures sint liberi, legitma est semissis seu pars dimidia inter ipsos cernenda seu herciscenda, quod idem ac partienda.

Si praemature demoriuntur, relicturi post se superstites orphanos, addecet constitui testamento orbitatis praesidium Tutores et Curatores; tutores quidem dantur pupillis, qui sunt impuberes, (hoc est, masculi, qui nondum complerunt aetatis annum XIV, puellae, quae nondum implerunt XII;) Curatores autem constituuntur puberibus, qui usque ad annum aetatis XXV vocantur Minores. (JCtis Minorennes.) Curatorum officium est, Indices hereditarios (Inventarium JCtis) conficere, et juxta eos, deposita Tutela aut Curatione, (JCtis Curatela) rationem reddere, nihil esse abalienatum; quare debent operam dare, ut ex bonis immobilibus, hoc est, fundis, proveniant fructus: ut pecunia in annuos reditus convertatur: ut nihil omittatur

eius curae, qualem diligens paterfamilias propriis bonis adhibere solet.

Cum ii, qui XXV aetatis annu explerunt, (Majorennes vocantur JCtis) herciscunt bona inter se, distributio est penes natu maximum; praeelectio penes natu minimum, et sic consequenter. Alicubi primogenitus fit heres ex asse, reliquis sustentatio sufficiens pro conservanda dignitate status et familiae suae assignatur, uti fit apud Principes ac Magnates. Haereditas jacet, non adita; defertur, quando adire possumus; adimitur, cum heres institutus, postea scribitur exhaeres; aditur, cum quis se haeredem esse dicto factove demonstrat; repudiatur, cum repellitur; omittitur, cum quis se excludi putat. Haeredipetae captant hereditatem; adoptio est, cum alienus in filium adsciscitur, seu adoptatur; isque dicitur adoptivus; abdicatur, qui e familia et jure filii ejicitur; emancipatur filius aut filia, cum e patria potestate exit, et sui juris efficitur, filia, cum elocatur. Pergamus hinc ad turbam capillatorum, aut, si vis, ad pileatorum. Desiderius. Quid hoc aenigmatis? Mercurialis. Ad heros, inquam, et servos; hi apud veteres Romanos ex longo capillitio et nudo capite dignoscebantur ab ingenuis, qui solebant radi; donabantur pileo, cum, e servitute vindicati, efficiebantur liberi et libertint, unde ad pileum vocare est, ad libertatem vocare. In numismatis antiquis altera facies caput feminae exhibebat; cum inscriptione: Libertas: in altera cernere erat duos pugiones, adjecto pileo; quo Brutus et Casius, Caesaris

occisores, patriae liberatores indicabantur. Desiderius. Haec antiquitatis inspersio prae quovis mihi condimento est.

CAPUT LXXXII: Heri, famuli.

FAmilia per sobolem aucta, vel etiam imminuta, opus est, pro domesticis servitiis, conduci famulos et famulas, respectu quorum parentes fiunt heri et herae. Olim servi legebantur et emebantur e captivis, ideoque dicebantur mancipia, quia manu capti in bello; servorum nati, fuerunt vernae, vernulae, vernaculi, (ae, quorum dicacitate quaevis procacia dicta, vocantur vernilia) perinde in servitute manentes, donec essent facti liberi per manumissionem; atque tunc dicebantur liberti et manumissi, filii autem libertini: Apud nos Christianos omnes sunt liberi, quare pauperiores, qui serviunt conducti mercede, habentur instar clientum et clientarum, sub patronis et dominis, quos sibi elegerunt.

Herorum munus est praebere famulis salarium, aut mercedulam et alimoniam (sive sit diarium, seu victus quotidianus: sive demensum, cibatus menstruus) non maligne et sordide, ne conquerantur, se microtrogos potius esse quam artotrogos: distribuere pensa laborum quotdiebus; sed et intervisere, an quisque agat, quod debet, et quomodo; nam oculus domini saginat equum; habenda cura

non corporis tantum, sed et animi; tractandi moderata comitate, ut nec saevitia alienentur, nec indulgentia corrumpantur; dominum suum colant potius, quam metuant; in delinquentes satius uti objurgatione, quam castigatione; idque sine contumelia et acerbitate. In majori familia officia quoque distribuuntur, ut alius sit janitor seu ostiarius, atriensis, mediastinus, scoparius, pedisequus, anteambulo, antecursor, cubiculartus ab admissionibus interiorbus, ab epistolis, etc. Dominae habent pedisequas, ornatrices, implicatrices. etc.

Officium famulorum erga dominos continetur veneratione, obsequio, fidelitate; sint boni et frugi, non cessatores, curiosi, futiles, harpaces, nugatores et nugivendi, rixosi inter conservos; exequantur impigre demandatas operas; praecaveant heri incommoda; ne ogganiant impudenter, nisi velint tractari serviliter, et fieri mastigiae, verberones, flagriones; (plagipatidae, Plauto.) nihil effutiant rerum domesticarum, quod melius sileretur; nec aliunde in domum inferant; sit in iis celeritas cum ingenii dexteritate, ne videantur cerebrum habere in manu.

Domini ne sint Eucliones et harpyiae oeconomicae, quae ex ampla familia faciant amplam miseriam; insit ipsis pietas, qua Deus statuitur actionum omnium omega et alpha; nam Regis ad exemplum, etc. insit prudentia, ut sciant, quid, quantumque in diem, septimanam, mensem, annum expendere debeant, quid valeant; noverint uti dissimulatione, nec omnia ad vivum

resecare velle; insit vigilantia, liberalitas conjuncta cum attentione ad rem familiarem, et aequitate erga omnes. Servitutem velherus servo, vel servus potest renuntiare hero. Atque haec de Oeconomia domestica, cujus optimus magister est Usus, informatrix Experientta. Tempus est ex privatorum aedibus procedendi in publicum. Desiderius. Sequor.

CAPUT LXXXIII. Politia: ubi lustramen urbis.

REspublica dicitur reductio familiarum multarum sub Regimen unum: eo instituta, ut omnes queant degere tranquille, et agere sua secure et ordinate, ne potentior opprimat imbecilliorem. Ad hanc rem opus est conjunctione domiciliorum; quae, si minor, appellatur pagus; major, oppidum; quandoque oppidulum; maxima, urbs; quae differt a civitate, quod haec constet civibus, illa aedificiis. 2 Limitatione ordinum, ut alii praesint cum potestate, et jurisdictione; alii subsint cum subjectione et obsequela. 3 certis Legibus et institutis, quibus omnes et singuli colligantur in unum corpus.

Forma Regiminis esttriplex; quippe administrat Rempublicam 1 alicubi plebs ipsa, permutans inter se officia per vices, diciturque Democratia, seu dominatio populi. 2 alicubi Optimates, diciturque Aristocratia. 3 alicubi potitur

rerum unus solus. diciturque Monarchia, seu Regnum; ejusque Dominator, Monarcha. Oligarchia, seu paucorum dominatus, habetur in vitio Politiae, seu Regiminis Politici.

Circumvisamus urbem. Ubi quaeritur, quae sit habitatio; an tuta, amoena, commoda. Tutae habitationi servit circummunitio: cum oppidis extrorsum circumdantur moenia, fossae, valla, imo et valli, inter quos intervallum est; introrsum veto pomoerium, qua civibus datur accessus ad munimenta; tandem locis editioribus speculae, in quibus civici excubitores excubant, vigilesque vigilant. Portas solent praemunire bipatentibus valvis, et deinsuper impendentibus cataractis, (cancellatis foribus) obsepireque seu stabilibus, seu subductilibus (subliciis versatilibus, pensilibus.)

Amoenam habitationem facit amoenitas fitus, pulcher prospectus, decora fastigia turrium, nitidaque inaedificatio platearum, nempe ut primarii vici, habentes utrinque contiguas aedes, sint ampli: earumque ordines directi, et ad symmetriam atque structuram conspicui; tecta potius compluviata et testudinata, quam pectinata et in angustum surgentia: sint dimensa quaquaversum viarum spatia; angiportus, juxtim transcurrentes, sint angustiores, flexuosi, et fere curribus impervii. Anteriora domorum sint pervia, praestructis porticibus, ut pateat siccus transitus tempestate pluviosa: plateae vero ipsae stratae lapidibus, nc ambulationes sint lutosae.

Commode habitatur urbs, sita loco salubri, non ad palustria virus exhalantia; et cui bene prospectum est de omnibus necessariis, ut sunt aedificia publica, et ultro affluens aqua, et facile parabilia cibaria, ligna, etc.

Publica aedificia sunt imprimis templa ad amplitudinem urbis, proportionem et comparationem exstructa: tum Coenobia et Monasteria, religiosorum virorum ac feminarum claustra; inde curia pro conventu Senatus; praetorium pro exercendis judiciis; cum adjuncto carcere pro custodia delinquentium; aerarium et armamentarium pro asservando publico aere et armis; Gymnasium et Scholae pro exercenda et bonis juxta literis ac moribus imbuenda juventute; Balnae diversae pro diverso sexu. Technophylacium, locus, ubi praestantia artis opera; Antiquarium, ubi vetusta asservantur.

Dehinc sunt: ptochodochia receptacula mendicbulorum, loemodochia peste afflictorum: leprodochia et hierocomia leprosorum: gerontocomia et adelphotrophia senio laborantium, et nosocomia aegrotantium: orphanotrophia pro enutriendis misellis pupillis, aut expofitis, (sicubiprobra ista fiunt;) et hospitalia seu xenodochia pro introducendis hospitibus peregrinis. (Parabolam Graecis et JCtis sunt homines ad curanda debilium corpora deputati.) Et diversoriae, ubi advenae divertant; vel etiam popinae, ubi edulia semper reperiantur parata; sicut et potulenta in cauponis et oenopoliis.

Fora (compita et quadrivia) debent esse plura in populosa civitate pro rebus venalibus, et distincta locis, ut scias, ubi quid quaeras; nimirum alibi forum pecuarium; (equarium, boarium, suarium) alibi olitorium, piscatorium, pistorium, carnarium, nudinarium, etc. alibi denique scrutar ium, ubi scrutarii venditant scruta, et mangones interpolatas vestes.

Opificia habentia [(printer); sic: habentes] aliquid sordium aut strepitus, optime locantur in suburbio ut lanienae, ustrinae, sordescentesque officinae cerdonum, et strepitantes fabrorum: cloacae vero et foricae in recessibus platearum; quarum aliae diffusoriae, devehentes aquas immissas in fluentum, lacum aut mare, aliae subaivae, quibus conceptae aquarum sordes non alio evomuntur, sed, quasi terrae alveo inhaustae, sidendo conficiuntur; priores substratas esse oportet stratura declivi, plana, solida.

Aquaeductus fiunt ab aquilege, seu per aperta incilia, seu per occultos canales, derivatos e montanis scatebris, et effundentes aquam hinc inde in castella aquaria, et ex his, per siphones, in crateres et conchas: in defectu fontanae (fontalis, fontanalis) aquae fluvialis diffunditur tractoriis machinis; aut effodiuntur putei, circumdati oras crepidine: unde aqua vel hauritur situlis seu urnis, sive per rechamum, sive tollenonem, sive tympanum rotatile, ductilibus seu tractoriis; vel antlia, (hoc est, mobili intra arrectum canalem pertica, inferne

cavo aere praemunita, undae intra tubulum aeneum attrahendae, cogendaequiue) penduli manubrii agitatione egurgitatur [(printer); sic: egurgitur] . Ubi ne quidem talium est copia, constituitur cisterna depressiore loco, in quam pluviales aquae confluunt per collicias.

Adde his vias extra urbem publicas; quae veteribus, glarea vel silice stratae, instar erant aggerum et pulvillorum altiusculae et marginatae, hoc est, firmiter arctatae et strictae ad oras lapidibus grandioribus, ne diffluerent ac spargerentur. Dispositi per eas crebriores cippi quidam, eminentes, in quibus insidere fessis, onera reclinare, aut ex iis in equum ascendere fas esset. Extabant et columellae, quae, notis numerorum incisae, milliaria notabant; passim quoque monumenta et sepulchra adsita latus utrumque praetexebant. Memorabilis comprimis Via Appia, a porta Capena Capuam usque, deinde usque Brundusium lapidibus strata per milliaria Italica 474; latitudine 23 pedum, ut duo currus ex adverso libere quirent pervadere et commeare, nec brevior Via Flaminia, quae Roma Ariminum usque, et inde porro Aquilejam ducebat.

Adde navalia, quae sunt loca, ubi naves construuntur, aut subdunctae quassataeve instaurantur et asservantur. Adde portus, seu locos conclusos, quo portantur merces, et exportantur. Solent ex utraqueparte vel manu collocari turres, e quibus, ad claudendum aditum, duci catenae per machinas possint; vel

naturali situ acroteria et promontoria procurrunt; ubi aggeres continuata serie ad arcendos fluctus; latera capacia, navigiis excipiendis commoda; quaque non patet violentior ventis accessus; profunditas tanta, quae navis onerariae rebus convectis gravis, sit patiens; adsunt columnae cum ansis et anulis ferreis, quibus naves illigantur: crebrique fornices, quibus importata conduntur et asservantur; in faucibus speculae altae et munitae (qualis Pharos Alexandrina) ad praevidendos velorum adventus; unde nocturnis ignibus certi nautis monstrantur ingressus: nec non propugnacula ad tuenda sociorum navigia. Descriptionem portus Carthaginensis habes Aeneidos 1.

Magnifica quoque est pontium substructio, quorum alii lignei, qualis admirandus ille Caesaris lib. 4. de bello Gall. alii lapidei, ut ille Trajani Danubio instratus, et impositus pilis e lapide secto ac quadrato, fornicibusque devinctus et concameratus, de quo Dio Cassius et Xiphilinus. Huc accedunt moles ag gerum in aquis jactae, quibus illae frenantur et coercentur. Vide Curt. lib. 4. c. 7. Nobis non vacat plura de his meminisse. De Magnitudine Urbis Romae mira narrat Lipsius, in qua ait fuisse palatia 1780, totidem urbium instar, in quibus circus, sora, templa fontes, balnea, etc. insulae vero (domus ab aliis abjunctae) 46602. Quae cum, jam antea orbis caput, parem non haberet, Augustus tamen Caesar ita eam ornavit et excoluit, ut gloriaretur, marmoream se relinquere,

quam lateritiam accepisset. Nunc ab aedificiis ad incolas.

CAPUT LXXXIV. Societas Civilis.

URbicis ut bene sit omnibus, distinguendi certos sunt in ordines, suacuivis assignanda functio, providendumque, ut et agantur, quae agenda; et corrigantur, quae non agenda, aut perperam acta; et exorbitationes revocentur ad normam.

Ordo cirium est, quod alii sint patritii, oriundi claris prosapiis; alii ephori, (optimates, primates) cooptati in Magistratum sive suffragiis, sive subsortitione: alii plebs, privata curantes; omnes secernendi cognominibus seu cognomentis familiarum, propriisque praenominibus et agnominibus.

Primores Magistrauum, sunt Senatores, invigilantes publicae saluti; et praetores, vacantes litigiis componendis; aedilesque, inspectores publicarum aedium; et tribuni plebis, procurantes, ut populus contineatur in bono ordine; et quodvis collegium intra limites suorum statutorum et privilegiorum.

Hi tribuni dividuntur alicubi in Duumviros, Trium viros, Quatuorviros, Septemviros, Decemviros, Centumviros. Quorum officium est ferre plebiscita, autore Senatu; horum tamen jurisdictio (Duumviralis, Triumviralis, etc.) non est

diuturnior, quam in Duumviratu, Septemviratu, Centumviratu relinquuntur: sunt et tribuni Cereales seu panarii, carnarii seu macellarii, piscinarii, cerevisiarii, vinarii, etc.

Dum Senatus (Senatorum major; et minor est ordo, et in hoc pedarii seu pedanei) agit consessum in curia, domo senatoria, senaculo) ubi album (vulgo matricula) civium et acta civica asservantur. (tabulae publicae, commentarii, Archivum, Tablinum vel Tabularium, chartophylacium, Grammatophylacium) Consul, (cujus officium alicubi annuum, alibi perpetuum; quibusdam in locis praesidet directioni cum collegis per vices temporum) aut ei substitutus Proconsul, cogit, dat, habet Senatum; dimittit consilium, proponit deliberanda; Consuiares vivi sententias dicunt; Syndici assidentes decidunt intricatos casus; Noiarii (scibae urbis, tabellarii, tabelliones, amanuenses curiae, actuarii, archigrammatei, dicographi) perscribunt et consignant auctoritates seu Senatusconsulta, vulgo Conclusa. Irenarchae, olim Censores, praesunt moribus corrigendis. Huc reseruntur varii Officiales, (Apulejo) Accensi, Apparitores, corycaei seu exploratores, circitores nocturni, portarum custodes, nuntii, cursores, viatores, etc.

Opifices habent suas sodalitates, (sodalitia) tribus, curias, corpora, ubi novitius, professus artificium, exhibet artis specimen Curionibus, demumque in ordinem recipitur; infima

plebs, sunt mercenarii, proletariaque multitudo, et relati inter aerarios, seu capite censi.

Civium est, praestare sibi mutua officia; licet alius alio sit honoratior; aut privilegiis et immunitatibus a censu et oneribus gaudeat; solent etiam indigenae praeinquilinis (qui jus civitatis non habens) eximi in quibusdam; peregrini alicubi sunt vectigales, eorumque bona caduca.

Quando cives rarefiunt, admittuntur novi mumcipes, hoc est, in album civium referuntur seu civitate donantur: quando superabundant, colonia (coloni) emittitur alio, ut ex illis aliisque convenis novum fiat municipium.

Magistratuum est videre [(printer); sic: ] , ne Respublica capiat quid detrimenti: quod fieret, si permitterent 1 quenquam civium vivere otiose, neque advigilare suis rebus. 2 aut vestium pretio modove excedere vitae et status sui conditionem, aliove luxu prodigere patrimonium. 3 aut facere quaestum malis artibus, et aliis praeripere sua. 4 aut tolerarent publica inhonestamenta, comessationes, popinationes, ganeas, lupanaria, labem juventutis. 5 aut distribuerent publicas functiones, secundum personas, non secundum aptitudinem et merita. 6 conniverentque ad omnia praepostera. 7 et non sufficerent seu substituerent defunctis alios. 8 aut non contribuerent salaria iis, qui ministrant publico.

In Rebuspublicis bene constitutis sunt. 1 severae Leges ad omnia; non facilc novandae, nedum temerandae;

ut sumptuariae de pretiis rerum et manupretiis, etc. nequis exlex aut illex possit defraudare alienum. 2 justa executio in violatores Legum, sine personarum respectu seu discrimine (vulgo acceptione.) 3 anmversaria examina, ubi quisque cogitur reddere rationem, qua industria victum quaerat: ne cui liceat esse otioso, aut in alios iniquo: aut exercere mendicitatem ostiatim; imo Magistratus ipse, siquem expilavit, repetundarum tenetur, aut ambitus, ob honores malis artibus comparatos.

Nisi haec obsefvantur, imprimis autem, ut juventus recte educetur, subnascitur indubitanter perturbatio rerum, furta, rapinae, latrocinia, meretricia, mutuae oppressiones, pauperies; subversio denique et ruina Reip. tanto major et facilior, quanto ipsa est populosior.

Speciatim Magistratuum est, providere communitati de subministratione rerum necessariarum, quod fit per Mercatores, et varios rerum venalium Curatores et Expositores; de praesidiis valetudinis; quod agitur per Medicos, de quibus cap. 75. De administranda justitia, quod efficitur per Judices, de quibus cap. 77. Curanda per servos publicos mundities platearum, meatus fontium, repurgatio caminorum, cautela ignium, tranquillitas noctium, unde circuino vigilum, qui horas proclamant nocturnas, et subinde Oscum illud ingeminant: Orse verse (custodi ignes.) custodia portarum et clavium. Alicubi sub serum crepusculum pro

signo urbis claudendae, pulsantur aera clusilia; ad incendium extingendum aera incendiarta; malefico, cum duoendus, aes ferale sonat. Haec succinctius de Politia; plura si desideras, lege Lipsium de Doctrina Civili, et Exemplis Politicis: Petrum Gregorium Tholosanum de Rep. et Politica P. Adami Contzen. S. I. Nos avocat Mercurius, tinnulum manu quatiens marsupium. Desiderius. Nimirum Mercatorum deus. Mercurialis. Ita est; admoveamus nos ad illum, et ejus exploremus artes. Desiderius. Obsequor. Est tamen quod insuper. Mercurialis. Quid illud? Desiderius. Sportulam de Magistratu Veteris Romae. Mercurialis. Rogatores, vel ponte dignus Milvio. Accipe.

Magistratuum Romanorum genera et discrimina fuere plura. Aut enim a temporibus dividuntur: ut Ordinarii, Extraordinarii; illi dicti, qui statis temporibus et semper in Rep. essent, ut Consules, Aediles, Tribuni, Quaestores; hi, qui nec eodem tempore, nec semper, ut Dictatores, Interreges. Aut a personis discriminantur, ut Patricii, Plebeji, Mixti. E quibus primi dicti, qui solis Patritiis patent, ut interregnum; alteri, qui soli plebi, ut Tribunatus, et Aedilitas plebis; postremi, qui cuique Ordini, ut ceteri omnes. Aut a qualitate agnominantur, ut Majores et Minores, idque sensu duplici; vel ab auspiciis; vel a potestate majore vel minore. Aut denique distinguuntur ab infignibus, in Curules et non Curules; illis jus est sellae eburneae [(printer); sic: eburnea] , ut Dictatori, Consuli,

Censori, Praetori, Aedili curuli [(printer); sic: , Curuli] , istis minime.

Consules appellati, quod bono consulerent publico, supremum Romae Magistratum, eumque annuum, sicut plerique alii gerebant; eorum insignia fasces et secures cum duodecim lictoribus, sella curulis, toga praetexta, scipio eburneus, sive sceptrum.

Praetores a praeeundo dicti sunt, quorum munera praecipua, Ludi, quos dabant in populi gratiam: Sacra, quae domi plerumque curabant Bonae Deae per uxores; Jurisdiclio tam in privatis judiciis (in quibus Res Civiles) quam in publicis (in quibus Criminales tractabantur.9 Urbanus, apud quem Cives agebant; Peregrinus, apud quem Peregrini.

Aediles, quibus nomen ab aedium cura, inspiciebant opera publica, curabant incendia. Penes ipsos, ritus funerum, infamium muliercularum coercitio, balnea, aquaeductus, cloacae, plateae. lis, qui plus quam lege definitum essent, agri possidebant, diem dicebant: foeneratores reprimebant: popinas et ganeas inhibebant: in facta et dicta incivilia ac improba animadvertebant, mulctamque indicebant; Decretorum, Plebiscitorum, Senatusconsultorum custodia ad eos pertinebat: frangere poterant, quae in via publica iter impedirent; mensuras iniquas et pondera injufta corrigebant; de laeae lusibus cognoscebant. Denique, ut omnia urbis loca et aedificia lauta, munda, integra, expedita servarentur, curabant.

Cereales dicti, qui annonae praeerant. Adagio feruntur edictiones adeilitae.

Tribun: a tribubus nominati, auxilium ferebant plebi contra vim potentiamque Magistratuum; quorum iniqua decreta aut injusta [(printer); sic: justa] rescindebant; januae eorum nocte dieque patebant ad miserorum querelas excipiendas; nullam horam ab urbe abesse poterant; intercedebant, hoc est, Magistratui se opponebant, unico verbo: Veto. In Senatum non veniebant, se dante valvas Curiae positis subselliis sedebant.

Quaestores nuncupati a quaerendo: quod pecunias publicas conquirebant et reponebant. Urbant tractabant pecuniam urbanam, et aeratio praeerant; Provinciales praesto erant Consulibus; ad ministeria belli.

Dictator a dictando seu jubendo nominatus, cujus dicto omnes audientes essent. In rebus arctis, aut desperatis casibus, imperitabat absoluto arbitratu; fuitque imperium ejus semestre.

Censores dicti, sive quod ad eorum censionem arbitrium populus censeretur; sive quod quisque rem suam tanti aestimaret, quanti illi censuissent; creati in annos quinque, quia, lustris duntaxat singulis censeri populum, vetus institutum fuit. Eorum officium seu Censura fuit, publicas privatas opes describere, vectigalia locare, opera publica erigere, inspicere, probare; haec sarta tecta exigere; vias publicas tueri ac reficere; pretia sacrificiorum publicorum curare. Item, senatu [(printer); sic: Cenatu] movere seu

ejicere; equitibus equum et anulum adimere, tribu movere, aerarios facere; unde Magistri morum appellati; inde severitas et Virgula Censoria.

Interrex creatus est, Comitiorum causa, libera Rep. in tempus quinquediale; munus idem, quod Consulum. Consularis est vocatus, qui consulatum gessit, Praetorius, qui praeturam. Proconsul, Propraetor, etc. qui loco Consulis, Praetoris, etc.

Magistratus Minores erant varii. Quatuorviri curandarum viarum; Tribuni capitaies; Nocturni; Valetudinis; Monetales; Coloniae deducendae; idoneos ad arma juvenes conquirendi; Curatores tribuum, etc.

Inter Ministros Magistratuum potissimi erant Praecones, qui ad hastam stabant, seu in auctione pretium rei indicabant; in concionibus audientiam faciebant: in Comitiis tribus citabant ad ineunda suffragia; latas Leges populo pronuntiabant; in judiciis Judices, reos, accusatores, testes vocabant; Oratores dixisso pronuntiabant; inde, praeconium facere.

Viatores vocabant PP. Conscriptos in Senatum. Apparitores praesto erant Magistratibus obsequii gratia; unde officium illorum apparitura et apparitio. Accensi populum ad concionem vocabant.

Caeterum tres erant Ordines Romae. Senatorius, Equestris, Plebejus. Ex his utrumque posteriorem complectebatur Populius, unde illae litterae, S. P. Q. R. Census Senatorius erant

sestertia 800, hoc est, 20000 Philippei. Equestris 400 sestertia. Civium honestiorum centum sestertia; quae Cicero lib. 2. de Leg. vocat centum millia aeris. De quo cap. 63. Qui vero amplius, quam mille, quingentum aeris non deferebant in censum, non adscribebantur militiae ob paupertatem; sed procreandae prolis gratia in urbe relinquebantur, unde Proletarii dicti. Qui vero vel nullo, vel perquam parvo aere censebantur, hoc est, qui tantum pro capite suo aera pendebant tributi nomine, dicebantur Aerarii, seu in tabulas Caeritum relati, nec jus suffragii habebant. Sunt autem inter Quirites ii Populares dicti, qui ea faciebant, dicebantque, quae multitudini jucunda esse volebant. Optimates vero, qui ita se gerebant, ut consilia sua optimo cuique probarentur. Nobiles dicti, qui Majorum suorum imagines, sive ex aere sive cera fictas, in atriis propositas ostentare poterant. Novi, qui suas duntaxat imagines habebant. Ignobiles, quibus nullum jus simulacrum sui effingendi ac proponendi. Ingenui vocati, qui statim, ut nati, erant Liberi. Libertini erant ex illis orti, qui aliquando e servitute manumissi. Liberti e servis in libertatem vindicati sunt. Clientes appellati tenuioris sortis cives, qui se Proceribus Romanis in clientelam dabant, quosque sibi in Patronos adoptabant: quorum patrocinio caput et fortunas suas tuerentur; vicissimque Patronos ipsi suos omni observantia et obsequio colerent, ac

venerarentur, comitando eos in forum euntes, mane salutando, etc.

Desiderius. Dilucide. In Senatu quae agendi ratio? Mercurialis. Senatorum numerus alias ad 100, ad 300, ad 400, et amplius ascendebat; quorum insigne, ut memini dicere, tunica laticlavia, cui scilicet clavus latior intextus; angustior Equites ab illis discriminabat; dicti sunt Patres Conscripti. E quibus Pedarii, juxta Festum, qui sententiam in Senatu non dixerunt, sed in alienam pedibus iverunt [(printer); sic: juverunt] . Alii aliter de Pedariis loquuntur, negantque, quemquam in Senatu suisse, cui non licuerit dicere sententiam. Videntur conciliari posse, si dicamus, Postremis Senatorum, post auditas Primariorum sententias, placuisse, magis pedibus quam linguis ostendere, quid sentirent; praesertim, cum sqepe non singuli rogarentur dicere, sed generali formula interrogarentur: Qui hoc censetis, illuc transite: qui alia omnia: in hanc partem. Quod erat facere Senatusconsultum per discessionem. Quod si dubitaretur, an legitimus Senatorum numerus adesset, quivis Senatorum dicere poterat Consuli: numera Senatum, Quod si Tribunorum aliquis intercederet, ne Senatusconsultum fieret, auctoritas tamen Senatus, hoc est, sententia plurium suffragio lata perscribebatur. Quod si Senatusconsultum probaretur a Tribunis, littera T fubsignabatur, et in aerarium deferebatur, ne posset supprimi vitarique. In eo perscribendo id moris erat, ut ea res, de qua rogatae sententiae

fuerant, summatim exponeretur. Exempli gratia: Quod M. Marcellus Consul verba fecit de Provinciis; D. E. R. I. C. hoc est, de ea re ita censuerunt. Jubebantur autem sententiae dividi, quae duas pluresve res complectebantur, quas non placeret in Senatu tractari. Desiderius. Romana me oblectat et Antiquitas, et Sapientia. Mercurialis. Didicerunt inde omnes gentes sapere. Nos ab iis abeamus, et pedes ac oculos in mercatum transferamus. Quid respectas? Desiderius. Eos, a quibus digredimur. Mercurialis. Amissum requiris aliquod? Desiderius. Omissum aliquid desidero. Mercurialis. Ecquidnam? Desiderius. Petitores et Prensatores honorum, quos Candidatos appellabat Roma, quales fuerunt? Mercurialis. Multa paucis accipe.

Candedati nomen adepti sunt a toga candida, quam gestabant, qui se Magistratum petere professi erant. Professio illa fiebat ad populum per concienem aliquam ad eum habitam. Ubi multum est laboratum in voluntate amicorum et populi concilianda. Qui aliquid studii ostendebant, Salutatores ad domum Petitoris veniebant; Deductores domo exeuntem in forum deducebant; Sectatores assidue latus stipabant. Conciliando populo multum valebat, ut Prensator Magistratus suo quemque civem nomine appellaret ac salutaret; hinc minister ad aurem, qui occurrentium nomina suggerebat, et nomenclator dicebatur; Festus fartorem [(printer); sic: fratorem] appellat; quod clam veluti infarciret in aures Candidati

nomina salutandorum civium. Praeterea adhibebantur blanditiae appellandi, ut patrem, fratrem, patronum. Addebatur aisiduitas ambiendi, hoc est, obeundi, non Romana modo fora, sed municipum oppida, prensando singulos, manum prehendendo; rogando, petendo, beneficium reposcendo sive per se, sive per amicos. Accessit benignitas, dando congiarium, praebendo prandia, exhibendo gladiatores, dividendo pecunias; aut, praesenti etiam pecunia, populi suffragia emendo, ad quam rem ministri adhibiti, Interpretes, per quos pactio inducebatur: Sequestres, aud quos pecunia deponebatur: Divisores, qui singulis nummos distribuebant.

Desiderius Quantae molis erat, Romanos prendere Fasces! Mercurialis. Plerosque ambitio fecit reos ambitus seu empti Magistratus. Nos [(printer); sic: eo] tandem progrediamur, a foro [(printer); sic: tanquam] Romano in forum aliud, ubi licitum est, et vendere et emere.

CAPUT LXXXV. Mercatura.

QUando non omnis fert omnia tellus, homines inter se bona sua communicant; quae uno in loco superfluunt, transmittendo alio, quae defiunt, asciscendo et importando aliunde, etiam longinque ex oris transmarinis; cui negotiationi nomen est

mercaturae, occupatae circa invectionem rerum et evectionem, suo ac Reip. bono.

Invehenda sunt ope vecturae et naviculariae necessaria, quae domi desiderantur, ut defectus sarciatur; quaequiue supersunt, evehenda, ne sine usu pereant. Haec est summa ratio mercimoniorum, exercenda facillime in locis opportunis, puta maritimis, aut ad fluvios navigabiles, sitis; ubi merces consarcinatae; et cistae segestribus involutae, vectoriis imponuntur navigiis, et exonerantur.

Diuturnus mos fuit, merces ipsas permutaere mercibus, quae submutationes necdum omnino usurpari desitae; postea dependebatur infectum aes, (argentum, aurum) secundum indicta et taxata pretia rerum; tandem reperta est moneta, hoc est, aes signatum charactere valoris, quo facilius per manus ementium et vendentium transiret; tum indicatio pretii et licitatio; inde nominis et aeris alieni contractio ac solutio; nunc etiam, via valde compendiaria, pecunia curatur, mittitur, permutatur collybo, seu per collybum, vulgo cambium.

Mercatores seu Negotiatores majoris nominis (Lipsio Magnarii) venundandas mittunt merces ad celebria emporia; sed institores, tabernarii, nundinatores, propalae (qui merces propalam seu de palo pendentes habent, Plaut.) ac [(printer); sic: At] scrutarii, frivolarii circumcursitant oppidatim, inque anniversariis nundinis, aut hebdomadariis mercatibus, venum promunt et exponunt sua, sub cadurcis, (velamentis crassis) aut in tabernis

et tabernaculis; venditaque involvunt cucullis, divenduntque (distrahunt Sueton.) vicatim, angulatim, domesticatim.

Genus venditionis est, cum res veneunt auctione, (sectione, seu sub hasta) ubi venditor ostentat rem promercalem, circumversando eam turbae circumsistenti, et indicat, quanti liceat, (facit pretium, aestimationem constituit, statuit;) tum aliquis emptorum licetur, aut licitatur, (olim empturus tollebat digitum) alius licetur contra pretium augendo; donec res addicatur pollicenti plurimum. Fit etiam, ut quis intercedat ementi, aut apponatur licitator; Proxeneta seu pararius conciliator est emptionis; Proxeneticon, ejus merces. Emaces quidam empturiunt magis, quam emunt, leviter ab emptione resilientes, abeuntes discedentes. Vendaces, loquaciores impendio, cupiunt protrudere merces suas. Quaedam solvuntur mercatori praesentanea pecunia; alia creduntur, et referuntur in libros rationarios, seu in codicem, aut breviarium seu diarium, nominum, sive debitorum; quorum nominum alia sunt expedita et bona; alia impedita et mala, dum aere laborantes alieno emunt tamen, et versuras faciunt; et quando unum expungunt nomen, decem aliorum superest reliquatio; quae tametsi sint confessa, sunt tamen parum idonea, et paria solvendo, ideoque manent insoluta; quibus non expunctu, fit, ut concidat fides. Sed et ipsi Mercatores conturbant et decoquunt, hoc est, fortunis suis evertuntur, et mercaturam

deserunt, coguntur foro cedere, dum fidem creditoribus fallunt; unde dicuntur conturbatores, decoctores, desertores fidei; quandoque vero rediguntur ad incitas nulla sua culpa, sed infortunio.

Cum vero non raro interveniant fraudes, oportet esse cautum in mercando, quippe rari vendentium, contenti lucello aut quaesticulo, nimium quaestum seu lucrum quaerunt, venundantes magni, quod emerant vili, (quanquam est pretium triplex, summum, medium, infimum) ejurant etiam tantidem constare. Aut impostor merces supponit, obtrudit, extrudit invendibiles, vetustas, obsoletas, vitiatas, situ corruptas pro recentibus; aut adhibet mensuras fallaces, etc. Quaedam exponuntur venum, in speciem pretii duntaxat fabrefacta; non in valorem rei bonae, aut in usum durabilem. Est vero pretium justum, duplex; unum, quod a potestate publica ad bonum commune est taxatum, diciturque legitimum; alterum communi hominum aestimatione determinatum; et appellatur vulgare; quod diximus esse summum, medium, infimum. Quidam commercantium nimis restricte et parce premunt venditorem.

Caritas annonae ingravescit (auget vel augetur) subinde; aut remittit, (laxat aut laxatur) convalescit, pro rerum abundantia vel penuria; rarum enim est carum, et carum rarum; saepe tamen monoolae, propolae, dardanarii in culpa sunt, qui, quae pretio imminuto praemercantur, postea pro lubitu taxant; adeoque

communitatem vexant, annonam flagellant, comprimunt, excandefaciunt; quare monopolia non sunt permittenda.

Ubi res delibrata superpondso augetur, est appendix; si quid adjicitur, auctarium vel mantissa. Sed expendere liberalius, facit dispendia, quae depauperant; parcius, compendia, quae opulentant.

Quid requiris amplius in negotio hoc lucroso ac quaestuoso, nec raro damnoso, in quo omnes, augendae attenti rei, caro cupiunt vendere, vili emere. Et ubi hae non audiuntur voces?

-- quaerenda perunia primum est; Virtus post nummos.

Et:

Primae fere vota, et cunctis notissima templis,
Divitiae crescant et opes; ut maxima toto
Nostra sit arca foro.

Illiberales videlicet in hoc toti sunt lucriones (Festo) et quaestuarii (Senecae;) quod ego pace illorum dixerim Negotiatorum, qui rem ita faciunt et mercaturam, ut prosint sibi, laedant neminem; salutares Bono Publico, in cujus incrementum.

Impiger extremos currit Mercator ad Indos.

Nos relicto foro nundinario convertimur ad ludos et lusus, inter quae vocabula, teste Valla, hoc est discriminis: ut lndus sit quodvis ludicrum ad animi recreationem, corporisve exercitationem, fieri solitum, proposita tamen quadam lucri spe, damnique periculo; lusus autem ad solam referatur voluptatem; quod

tamen discrimen fere negligitur. Desiderius. Sive ludi sint, sive lusus; hic mihi salit animus, et pedes, ad rem voluptariam. Mercurialu. Mihi non eadem est aetas, non mens eadem; memini, cum esset. Juveniles te decent spiritus, et exiliens in corpore sanguis. Odi Timones et misanthropos; quanquam
[Gap desc: Greek words]
, ut alibi, ita a ludentibus est observandum maxime; quid deceat, ubi, quomodi; quatenus prodire fas sit. Aureum Tullii praeceptum est: cum juvenes relaxare animos, et dare se jucunditati volent, caveant intemperantiam, meminerint verecundiae. Desiderius. Memori reponam mente.

CAPUT LXXXVI. Modi relaxationum corporis et animi.

QUod caret alterna requie, durabile non est. Fragiles ne labascant aut langueant vires, cessandum quandoque a seriis, dandumque aliquid temporis ludicris, juxta illud:

Interpone tuis nonnunquam ludicra curis.

quae defatigatos oblectent spectatione; aut vegetent commotione; aut refocillent concertatione. Tria haec vacationum lusoriarum genera cursim arbitremur.

Praestigiatores (Gesticulatores, Gesticulariae, Praestigiatrices) perstringunt aciem oculorum mira volubilitate gesticulationum, ut miracula putentur ea, quae sola pernicitate peraguntur. Sunt et petauristae, (schoenobatae, neurobatae, funambuli, facientes schoenobaticam, funirepi Apul.) ambulantes non solum super fune sublime extenso; sed et subsultantes cum strictis ensibus, impeditis alligato onere pedibus; neque tantum haltere manibus gestato sese librantes, sed mirabili artuum flexu se circa restim prone, supine, pendule rotantes. item larvati Ludiones, Circulatores, Agyrtae, Chironomi, ludentes larvam masculam chironomice (masculos mimicos, quorum effigies Festo citeria vocatur) articulis vertebrisque in omnem partem flexiles, ridicule argutos, loquaces et gestuosos; aut ex laxa pera quidlibet protrahendo, ludificandis sensibus, varieque subducendo, trajiciendo, reddendo; praesertim pilulas celeri agitatione jaciendo; unde Quintiliano pilaru dicti, quibus quae emiserint, ultro in manus venire credas.

Scenici ludi praebent spectaculum plausibilius, ubi ex sipario in theatrum aut theatridium sive historice, sive fabulose, inducuntur personae comicae, quas olim histriones vocabant, earumque artem histrionicam et histrioniam; item mimos, mimas, mimulas, ac pantomimos; qui, quod vel verborum et actionum lascivia vel acerba dicacitate plausum captabant, rectius

hodieque explodendi sunt et exsibilandi, dum amatoriis lenociniis propudiose scurrantur aliis.

Actores theatrici vel sunt Comoedi in soccis, dum Comoedia agitur, exhibens res varie turbatas, sed felici eventu: vel Tragoedi in cothurnis, dum Tragoedia ex laeto vel minus turbido principio ad tristem plerumque tendit exitum; dixi plerumque; nam tametsi casus quandoque laetitiam inexspectatam adjungat saevis [(printer); sic: satis] , nihilo secius timet ac miseratur auditor; ut est in Iphigenia Euripidis et Hercule Oeteo Senecae. Comico-tragoedia vel Tragico-comoedia est drama ex utroque mixtum. Primarum partium personas Graeci Protagonistas: secundarum et tertiarum Deuteragonistas [(printer); sic: Deuterogonistas] et Tritagonistas [(printer); sic: Tritanogistas] appellant. In illis solet intervenire error Comicus, qui minimum habet culpae plurimum veniae, dum committitur aut per ignorantiam facti jurisve; aut impulsionem vehementis perturbationis. (Admir abilitas gignitur ex agnitione, dum ignorantia in notitiam mutatur.) Ita Oedipus sciebat parricidium adversari legibus, nesciebat tamen, cum Lajum occidere,t se patrem occidere; aliquando Tragoedia poenam tantum complectitur erroris, ut in Thyeste. Choragium est apparatus theatralis, seu scenicus; Choragus apparator et instructor, et ipse etiam Poeta seu Scriptor. Lucar est pretium, quod penditur pro admissione ad spectandum. Editor facit sumptus ludorum; e quibus Scenici complectuntur

Tragoediam, Comoediam, Satyram (in qua Satyri indueuntur ludendi jocandique causa) et Mimum (ridicula et lascivam vilium personarum imitationem.)

Priores duae dividuntur in Protaesin (quae rei gerendae seriem ambigua luce aperit. 2 Epiiasin, quae est rei involutio et turbatio; continetque sub se Catastasin, (quam quidam [(printer); sic: quidem] peculiarem faciunt partem) in qua res turbulentiores magisque implicitae cohaerent et consistunt. 3 Catastrophen, rerum scilicet vel in bonam vel malam fortunam conversionem et evolutionem. Prologus argumentum (synopsin, summam, periochas) fabulae explicat; antiquis enim omnis actio scenica, fabula appellabatur. Epilogus agit grates spectantibus more veteri, qui pro lege non debet esse. Quae omnia absolvuntur Actibus plerumque quinis, qui distribuuntur in Scenas, admixtis etiam Choris, in quibus Choriphaeus (itidem Choragus) praecedit Choricos. Est autem Actus novus, cum theatrum omnibus personis vacuatur; Scena, cum personae et res in Actibus mutantur. Tibicines et Choraulae in iis concinentes primo movebantur in laevam, vocabantque Stropham et Odam, deinde a sinistra in dextram, et dicebatur Antistrophe seu
[Gap desc: Greek word]
; denique stantes nominabant Epodon. Tibiae dextrae, quae dextra oris parte et manu tenebantur; sinistrae, quae sinistra. Comici affectus dicuntur
[Gap desc: Greek word]
, mores. Tragici
[Gap desc: Greek word]
, unde actio pathetica et affectibus plena. Eptsodia

sunt parerga conjuncta fabulae, non tamen necessario. Exodia seu Interludia et Diverbia ab Exodiariis, ridiculi causa, interseruntur, vulgo Intermedium. Praeludium (Proludium, Prolusio) fit a praeludentibus, et exercitionem Dramatis seu Dramatii praemittentibus, (est autem Drama repraesentatio fabularum, in quibus persona Poetae non admiscetur, unde Poesis Dramatica) ut mereatur [(printer); sic: mercatur] repeti et instaurari. Dicitur dari fabula, cum agitur: stare, cum placet.

Ludii, Ludiones vel Ludiae, induti sunt veste ludiaria. Unde Vestitus Tragicus, purpura, trabeae, chlamydes, syrmata, diademata, sceptra, cothurnus altior; Comicus, tunicae; penulae, togae, socci rudes vilesque; vultus olim perunctus minio, aut foliis herbarum, aut tectus larvis. A vestibus Com oedia vel est Palliata, more Graeco habituque; vel Togata et Praetextata, a toga et ritibus Romanis; vel est Tabernaria, a personarum vilitate; vel Attellana ab Attella, Tuscorum oppido, jocis et dicteriis illiberalibus plena.

Quandoquidem scio, antiquitatis te noscendae tam avidum esse, juverit hic mentionem facere de Amphitheatris Romanorum. Desiderius. Arrectis auribus adsto. Mercurialis. Theatra segmentum circuli in ambitu referebant; Amphitheatra erant oblonga et orbicularia; quibus et nomen Caveae, ab interiore parte, quae concava; caveis adjecti specus subterranei ad custodiam [(printer); sic: custediam] et receptum ferarum, quae per ostiae

et aditus emittebantur in arenam, seu solum infimum desabulatum, (sabulo stratum) ad cursum bestiarum et pugnam. Circus ille arenarius, alias ad silvae consitus speciem, vivam imaginem venationis exhibebat; alias, per occultos quosdam ductus et meatus, subito aqua replebatur, et pro terrestribus feris monstra maris ostendebat, et classem, et navalem pugnam seu naumachiam. Post arenam murus occurrit, qui Podium sustinet, quique claudit et ambit infimum solum; est autem Podium pars muri projectior et prominentior; ab hoc spectare soliti primi e Senatu; nam cum Orchestra plurium Graduum esset, dignissimus habitus est imus, et Podio ac arenae proximus. In Podio sug gestus pro Principe et Tribunal Editoris fuit; Podium cingebant in orbem retia valida et nodosa, vel etiam clathri, contra impetum ferarum. Amphitheatrale spatium ab imo sursum versus Gradus, Graduum intervalla seu praecinct ones habebat; ad quas gradatas sedes patebant ostia et aditus, Macrobio Vomitoria. Viae, per quas itio in circuitu praecinctionum, seu baltheorum, itinera praecinctionum appellantur a Vitruvio; aiae viarum dictae, Scalaria, per quas inter cuneos ascendebatur et descendebatur; sunt autem Cunei. Ordines sedilium cuneata figura sese intercidentium sublime surgentium; in quibus qui locum non habebant, excuneati dicebantur. Porticus superiores, seu fornix theatri, vocabantur Cavea summa, de qua tenuiores seu pullati spectabant; nam insima erat pro

honoratioribus, quia ad spectandum aptior et audiendum. In Orchestra, ut dixi, Senatus spectabat; in proximis quatuordecim Gradibus Equites, in reliquis, hoc est, in cavea media et suprema, plebs seu populus. Locari et Designatores loca designabant, quorum munus erat pellere occupatores a Gradibus alienis, quod ipsi theatrali verbo dicebant, Excitare et Suscitare. Tubi sive fistulae in imo et summo Amphitheatro erant disponsitae ad ejaculandos odoratos humores seu imbres quos Sparsiones vocabant. Solebant et Amphitheatro superduci vela colorata arcendo aestui ac soli, quibus ducendis et reducendis praepositi velarii. Utebantur et pileis seu petasis ac umbellis ad umbram faciendam; Spoliarium fuit, juxta Amphitheatrum, receptaculum interfectorum, aut graviter laesorum; in illud occisi gladiatores unco per arenam trahebantur. Denique Pegmata appellabant antiqui Machinas quasdam e ligno (quarum usus in Theatris et arena) contabulatas, Apulejus confixiles vocat; videlicet contabulationes, quae sponte et occulte statim crescebant, statimque subsidebant, compactae raris quibusdam et interlucentibus tabulis, et sublicis ad laxandum et comprimendum; iis impositi ruebant in caveas ferarum, ibique discerpebantur. Commissae sunt autem vel ipsae bestiae inter se, vel cum hominibus, qui dicti bestiarii.

Hodie Scenae rotantur versatiles et trusatiles. Pulpitum locus editior in Orchestra, in

quo Chorus, eterique fabulae subservientes, personam tamen non habentes, (si quidem Calepino credimus; si vero Rosino; Pulptium erat in Proscenio, ante Scenam porrecto, agentium et loquentium locus.) Postscentum post Scenam est reductum; scena [(printer); sic: Scenan] , frons theatri ab uno cornu ad alterum excurrens. Spectacula Publica seu Ludi Theatrales apud Romanos erant Megalenses, (Megalesia) Cybelae sacri; Apollinares, Apollini; Cereales, Florales, Saeculares, Gladiatorii, Funebres, etc. Atque haec per diverticulum de Ludis Romanis, potissimum scenicis; de aliis quoque sparsim injicietur mentio.

Hoc tempore, inter spectacula numerantur ignes ludicri missiles, festi; cum vel pyroboli, seu tubuli chartacei, nitrato pulvere farti, relicto superna angusto foramine, et annexa librati virga feruntur sursum, flammeum post se trahentes syrma; paulatimque in arcum flexi rumpuntur cum crepitu. Vel ex machina lignea dispositi hinc inde fomites ignei, repente suscitati cooriuntur, et omnem in partem effundunt ardentem tempestatem, varias non raro figmas in aere pingentes. Vel globi flammivomi, subsultim cum undis colluctantes, acrius in humido elemento exardescunt, eumque [(printer); sic: dumque] irato stridore [(printer); sic: strictore] vim Vulcaniam exonerantes, dissiliunt. Aliquando, armati flammeis gladiis congredientes, innoxie se et spectatores ludunt et terrent. De quibus etiam cap. 48.

Non spectando tantum, sed commovendo se, quaerunt redintegrare vires, qui se exercent cursu, saltu, jactatu, luctatu, pugilatu. (quae [(printer); sic: tuae] exercitia Graeci vocant Pentathlum seu Pancratium, Latini Quinquertium, quibus qui se exercebant, appellabantur Pentathli et Pancratiastae.) Quorum certaminum 1 celebratissima fuerunt Olympia, juxta Olympiam Elidis civitatem, quinto quoque anno in honorem Jovis Olympii iterata; victori corona data ex oleastre! primus Olympionices Hercules. 2 Pythia Apollini sacra, in memoriam Pythonis serpentis ab eodem interfecti; vicenti corona Aesculea. 3 Isthmai, ab Isthmo urbe i honorem Palaemonis seu Portuni; victori corona ex pinu. 4 Nemeaea, a silva Nemea; victor apio coronatus. Huc pertinent Graeca illa vocabula, Palaestra et Palaestritae, dicti ab agitatione corporis; nam, praeter quinque illa corpus exercendi genera, etiam manibus se ad funes appendebant, ac librabant, item pedibus stabant et manibus in pugnum vinctio, easque alteri aperiendas porrigebant; pondera manibus attollebant, et ita persistebant onerati. Sciamachiam quoque et umbratilem armorum pugnam conserebant. Erat insuper Palaestricorum officium, gestus, motus, status flexus sormare, ut recta essent brachia: ne indoctae rusticaeve manus; ne status indecorus; ne qua in proferendis pedibus inscitia: ne caput oculive ab alia corporis parte dissiderent; quae qui non didicerunt, Apalaestri dicti. Gymnici se

in Gymnasio nudi et uncti exercebant; iidem fere Athletae a pugilatu et lucta dicti. Ars ipsa Athletica, Gymnastica; Palaestra vero et locum et exercitationem significat. Gymnastes, magister Palestrae.

Cursu in stadio contendunt, incipientes cursuram a linea designata; decurrunt inter cancellos, seu septa ad praestitutam metam; ubi concursorum seu syndromorum quilibet praevertere ac praeterire laborat ceteros, ac post se relinquere. Primus tamen, et qui ante alios emicat, celerius transmittendo campum, obtinet primas, et reportat brabium seu bravium ab assidente Brabeuta. Certatur et vehendo [(printer); sic: supervehehendo] labendoque per glaciem, vel designando lineam, ultra quam nec procurrendum, nec intra quam est consistendum; vel inter signa per intervallum supra congelatam aquam disposita sine attactu translabendo: vel longius prae ceteris lapsum producendo ac praelabendo, etc.

Saltatores, ad modulos Choraulae, agunt choreas varia circumgiratione, et tripudiatione seu tripudio, sublatis et alternantibus plantis. Vel enim Choreutae ad numeros choreumatu pedes in orbem saltatorium circumagunt more Germanico, manum manui saltatricis implicando, seque sessum recipientes, desaltato cantico; vel elegantius, liberi corporis argutia, suppares modulamini gressus movendo; vel pernici pedum micatione ac crispatione subsultim [(printer); sic: subsaltim] reciprocando saltum: vel circulares (puellares)

choros palmis inter se nexis ineundo: vel geranum varios flexus, cum thyrsis fornicatis seu circulis frondosis, exprimendo; vel Pyrrhichen (armatam saltationem) more saliari (saliorum, subsulorum) exhibendo, qui dicuntur Pyrrhicharii. Rustici dant motus incompositos, duroque saltatu terram pulsant. In saltuari giro alii choream ducunt, alii secundas, tertias, etc. tenent, alii epichoream subjungunt.

Jaculatores in area aut campo jaculatorio vel jaciunt ante se, vel evibrant in auras discos (orbes ferreos, in medio pertusos, quibus conum petunt coronandum, unde Graecis discoboli) aliaque missilia, (ut sunt globi fistulis aeneis emissi, vel sagittae ab arcubus extortae) collineantesque ad profixum scopum, contendunt [(printer); sic: contendant] eum tangere, aliis decurrentibus, aliis eum radentibus, aliis medium destinato [(printer); sic: ,] ictu ferientibus, attendendo diligenter ad dioptram, metamque accurate determinando. Vid. Ind. Jaculator.

Luctator in lucta (luctamine, agone) nititur tum vi, tum agilitate corporis prosternere colluctatorem seu antagonistam; sed ille reluctando renititur affligere ipsummet humi; ubi supplantare artis est, recellere risus. Palaestrice concertantes complectuntur se mutuo, complicant brachia, divaricant crura, obtorquent lacertos, obnituntur pectoribus, icunt genu, conturbant gradum, dejiciunt de statu, evertutnque pedibus pedes, non sine quassatione artuum, crebroque anhelitu. Praemium agonistis proponit agonotheta. Olim perungebantur ceromate,

(oleo) ut lubricitate corporis nudi apprehendi ac teneri non possent; dictique sunt arenarii, quod in arena decertarent; unde descendere in arenam; consilium in arena, etc.

Pugiles congrediuntur pugilatu et duello, pugnantque sive caestibus, (quos olim de corio bubulo, fere sicut nunc chirothecas, manibus et brachiis inducebant; Daretem et Entellum habes apud Maronem lib. 5.) sive nudos miscent pugnos, non sine crepitatione maxillarum. Gladiatores (monomachi) decertant gladiis sub directione lamstae, qui familiam ducit dimicationis gladiatoriae: ubi alter ictus infert, alter excipit, inhibet, propulsat; vincit autem, qui infligit, infligendosque praevidet, excludit, frustratur, exit, declinat, eludit, depellit. Ibi compositio et positurae Gellio in statu pugnandi, brachiorum porrectio, capitis et medii corporis abductio seu reductio, in digitos pedum arrectio, assultuum irriti conatus, petitiones mutuae, obliquae [(printer); sic: oliquae] rectae; et repetitiones; praecipua in tutando latere cura, dum colligunt se in arma, dextreque cavent ac vitant. Inde Metaphorae gladiatoriae: stare in gradu, pellere de gradu; dejici, deturbari de statu animt. Inde petere. id est, intentare ictum; et repetere, geminare eundem. Per latus alterius pett, etc. Nec satis est componi et committi semel; plures commissiones seu congressiones faciunt; donec peritior versetadversarium in arena, nec patiatur uspiam consistere; male tum inexercitatis; feriuntur namque plagis inobservabilibus; quare opus est annorum commentatione

et meditatione. Hodie batuunt rudibus; (ligneis gladiis) aut hastulis puris; (sine ferro) aut longioribus hastilibus, scite ea vibrando, crispando, torquendo; mucronibus etiam, seu gladus Drusianis, apice nodatis, in ora eos dirigendo; et machaeris laetioribus, hebeti acie, minus quidem periculose, non minus tamen athletice et pugilice. Nec decst Pompa, et Traductio euntium ad ludum gladiatorium, praecedentibus armiferis; fit invitatio editis libellis, affixisque picturis; interponuntur sponsiones, uter commissorum vincat, seu sit sactionis pennatae (pennariae;) seu Martianae (Martiae.) Ibi tum Ventilatores (Praesultores Pilarii) praeludunt congressui, arma in altum jaciendo, recipiendoque aut ventilando gladios, et praelusoriis ictibus aerem verberando; mox provocatio et pugna. Munerarius proponit munera, et impertit victoribus.

Olim varia erant Gladiatorum genera, decretoria gladiatura vitam petentium, scilicet Secatores, qui Retiarios (reti et tridente armatos) infesto ferro sequebantur. Et Threces (quibus harpe et parma; eorum fautores Parmularii, Secutorum Secutoriani.) Myrmillones in galeis habebant piscis effigiem, hinc antiquum illud: Non te peto, piscem peto. Hoplomachi undique armis tecti; Samnites cum scuto et pinna in casside, quibus oppositi Pinnirapi; Essedarii ex essedo pugnabant: Andabatae ex equis, praevelalatis oculis; (hodie, ad ludos doliares, adhibentur pedites:) Dimachaeri duobus gladiis;

Supposititii, aut Subdititii, fessis aut victis sufficiebantur. Qui victum se profitebatur, tollebat digitum, et submittebat arma, victore acclamante: hoc habet. Si populus inexorabilis missionem negaret, hoc est, pollicem verteret seu tolleret, clamitabat victor: recipe ferrum, victusque praebebat jugulum; si vero spectator premeret pollicem, seu intra palmam conderet, volebat parci, eumque dimitti; quae liberatio est dicta missio. Rudiarii sunt emeriti gladiatores, rude (virga) donati. Postulatitii, qui, Caesarum proprii, petebantur a populo ad dimicandum. Lanista, gladiatorum institutor.

Ad haec exercitationum genera accedit Equitatio, Vectatio, lusus pilae, aliique. Equestre ludicrum est, cum equiso frenans equum injecto lupato, mulcensque poppysmis, docet ex arte gradi, salire, converti, sessoremque molliter gestare; aut cum desultor in equum insilit, aut transultat de equo in equum, mira celeritudine. Decursiones Trojae seu Trojanae instituuntur in catadromo, (decursorio) cum vel belli simulacra cientur, umbratili hostilitate concurrendo, qualis apud Virg. lib. 5. Aeneid. vel gladio glandeve plumbea, equis celeriter circumactis, statuam petendo; vel hasta discum trajiciendo, confixumque auferendo: vel equos ad modulatum in saltatorios vel saltuares giros flectendo; vel etiam vibratis lanceis congrediendo; aliisve modis Equitia (Equiria, Hastiludia, barbare Torneamenta) celebrando. Veteres etiam gestari soliti vel animi, vel exercitationis,

vel valetudinis causa, vehiculo, sella, lectica, cunis, seu lecto pensili, unde gestationes.

Atque ut in catadromo ludi Trojani exercebantur; ita in hippodromo de equorum pernicitate certabatur. Uterque locus in Circo Romano. De quo paucula ut memorem, hic locus monet. Erat igitur Circus locus muris septus, figura ovata, in cujus extremis geminae ex adverso, pari intervallo, surgebant pyramides, quae dicehantur metae; circumcirca aedificia et in iis sedilia ad spectandum; ibidem carceres seu stabula, unde equi, dato signo, emittebantur in curriculum, quod faciebat Praetor mittendo seu projiciendo mappam. Equi, sive puri (non juncti currui) sive bijugi, quadrijugi, sejugi, decemjugi (juxtim inter se jugati) vicies quinquies emissi; septies uno procursu, circa metas ad victoriae palmam obtinendam incitatissime flectere debebant. Aurigantes seu Agitatores discernebantur ex colore vestis; erant enim Russati, (Crocei, Rosei, Ignei) Albati; Prasini seu Virides, Veneti seu Coerulei; inde factiones, favoresque diversi et sponsiones inter Spectatores. Octo Spectaculorum genera exhibebantur in Circo, quae Circensia, vel Ludi Circenses, appellata. 1 Certamen curule et equestre. 2 Gymnicum et Athleticum. 3 Pompa apparatus [(printer); sic: Capparatus] certamini praemissus, in quo Deorum imagines, et nobiles matronae carpentis vectae.) 4 Ludus Trojanus. 5 Venationes. 6 Pugnae equestres. 7 Pedestres. 8 Naumachia

seu pugna navalis. De quibus multi multa; nos ad pilam.

Ludus pilae sit expulsim et dadatim, (in sphaeristerio, vel alibi) raptimque; quando scilicet volans ultro citroque reticulo aut palma repercutitur, altero eam mittente, ltero excipiente, aut contramittente, seu remittente. Pila paganica est pilis farta, et percutienda clava: unde clavaria dicta. Palmaria seu manuaria (harpastum) repellenda palma per Dator es et Exceptores.

Ventosa, (follis aere distentus) si major est, brachiis ligneo tegmine praemunitis expellitur et impellitur: si miner, pugno ejicitur, et reverberatur, ideoque pugillaris et pugillatorius; impostoria dicitur, quando uni ostenditur, alteri adjicitur. Tentant sphaeromachi (sphaeristae, pilarii, periti sphaeromachiae, seu lusus pilaris) mutuis extrusionibus et impulsionibus pilam sibi praeripere; aut cavere, ne terram contingat; aut, variis modis incurrendo, recurrendo, in girum premendo, in adversum jacere, seque invicem ferire. Trigonalis olim dicta est, ut hoc obiter moneam a loco ludentium, et stando triangulum efficientium. Alicubi pilae quoque ligneae, ferulis in fronte latiusculis, expelluntur in altum et longum. Alibi plumatae, seu plumula cristatae pilulae, iisdem ferulis expulsim mittuntur et redduntur. Luditur etiam orbiculis eburneis et ligneis, eos trajiciendo ferulis teretibus Seu tudiculis per annulum et portulam: aut dispositos in sacculos

impellendo; vel sphaeris e ligno majoribus seu globis, trudium impulsu, per orbem ferreum urgendo, impactisque ictibus protrudendo. Globulis item aeneis, eos per oblongam tabulam manu versando, et in nidos ac forulos ostiolis et numeris discretos immittendo, etc. Cum luditur conis, in quadrum vel orbem collocatis, qui medium dejicit, in uno stravit omnes; artis est, globo dextre jactato et rotato, ligneorum edere statorum stragem.

Addamus lusionibus motoriis pueriles istas. diffugium, quo se fugiunt, captitant, et capiunt. Myindam seu apodidrascindam, (ostracinda et dielcystinda nonnihil ab his differunt) seu vaccae latebras, qua se abscondunt et quaeritant, (Guckenbergen) Chytrindam, qua qui medianus seu medius sedet, oculis velatis, vellicatur, pungitur, feritur a circumcursantibus, donec aliquis prehensus, vices ejus subeat; aut capite obvoluto incurvus tenetur tamdiu, donec ferientis nomen prodat, veteribus aenea musca dictus hic ludus. Basilindam, cum sortito ductus Rex facienda praecipit. Schoenophilindam, qua in circulo sedentes obit unus, et, quod clam depositum est, inquirit. Cindalismum, quo paxillos tripedaneos humi statuunt, et stantes prosternunt jactis bacillis (Geiswerffen.) Ascoliasmum (empusae ludum) quo, altero pede in aere librato, uncio subsiliunt pede. Oscillum aut Oscillationem seu Petaurum, quo pueri ex resti pensiles jactantur, liberoque in aere subvectantur. Epostracismum, seu subsultum testularum, quo

testulam aut lapillum tenuem et latum distringunt super fluminis aequor, et numerant saltus, quos edit, priusquam desidat. Adde his incessum grallatorium, divaricando gressum super grallas; qui sic incedunt, grallatores; ejaculationem globulorum in scrobiculos; conjectionem nucum in ollulam; aut sibi superimpositarum dejectionem; versationem turbinis seu trochi flagello stimulati, ad gyros currendo describendos: elisionem stupeae glandis aut papyraceae, aut immaturi pruneoli e sambuceo sclopo; micationem digitorum, divinando numerum [(printer); sic: protentorum] , etc.

Concertamen fit ludendo par impar: et micando digitis repente extentis, eorumque numerum divinando: certando aenigmatibus ac griphis, seu quaestiunculis implicitis, intricatis, et captiosis: tum in sortilegiis, (lusibus sortilegis, magis ex fortuna quam arte pendentibus) ut in alea, (astragalismo seu ludo tesserario) ubi tali aut tesserae immittuntur per fritillum (pyrgum feu turriculam intus capreolatim (trochleatim, gradatim) effictam, ut impingant, ne locus sit fraudi; aut manu miscentur et jaciuntur; Plistobilindam vocant, qua quis plurima puncta numerat jactu; felicissimus est, si trium astragalorum, seu cuborum, singula latera senionem (sex puncta, Coum scenarium) ostendunt; infelicissimus canis, (canicula seu chius aut vulturius, Graecis
[Gap desc: Greek word]
) monadem sive unitatem exhibens, unum videlicet oculum, Graeci etiam

cyclopem vocant. Olim prosperrimus jactus reputabatur Venus, seu jactus basilicus Plauto, cum quatuor taxillorum nullus eodem cum aliis staret vultu. Raderus noster in Epigram. 1. Martial. lib. 12. observat tribus antiquitus lusum tesseris; quatuor talis. Talus sex habebat latera, seu angulos potius; qui cum in nullum incumbebat angulum, sed rectus stabat, casus faustissimus dicebatur. In tesseris cum pro ratione cubi, idem situs sit, numeri seu puncta notabantur, ut etiam hodie.

At ubi certatur sorte et arte, ut in ludo calculorum, quando vel in alveolo ligneis orbiculis, quos duae tesserae diverse cadentes per divisa in abaco spatia versant et reversant, et, pro imparitate vel paritate numerorum intervallis respondente, damnum aleatorium vel inferunt, vel avertunt aleatoribus seu aleonibus. Vel chartulis pictis seu lusoriis in certamen venitur, in quibus quaternae tribus aut factiones Cordis, Nolae, Glandis, Frondis vel dominantur, vel succumbunt. Sunt in iis Reges, Cordatus, Nolanus, Quernus, Gramineus seu Frondarius. Sunt Satellites majores et minores: sutn Dyades (Dyas, Daus/) binio, trias seu ternio, tetras, adis, seu quaternio, pemptas seu quinio, hectas seu senio, hebdomas seu septenarius, ogdoas seu octonarius, enneas seu nonarius, decas seu decenarius. Primo ponuntur et deponuntur numeri; tum miscentur folia, inde distribuuntur, et mittuntur seu jaciuntur, aliis provocantibus in aleam, aliis recipientibus et sustinentibus,

aliis cedentibus: feriunt, vincunt, mactant: iterata sponsione certant, perdunt, lucrantur, prout manipulares paginae vel colores conveniunt, aut dissentiunt.

Vel denique sola arte committuntur lusores, ut in ludo triginta duorum latrunculorum (vulgo Schachus;) aut duodecim Scruporum, quibus luditur in abaco lusorio, vel in tabula latruncularia, (Senec.) quae distincta in regiones duas, et hae in decussatas mandras seu stationes, septa, ubi contenditur, ut quis calculum e sua regione in alteram promoveat, aut, siquem ex hastili agmine incomitatum deprehendit, circumveniat, et captivum ex acie trahat: aut ad extimam alvei seu tabulae lineam agat: aut suum implexum obsessumque latrunculum seu latronem educat e periculo, quod est, reducere calculum. victi censentur, cum Regi nullis patet effugii locus, unde et ludo nomen manet, nam Hebraeis Schach est, vallavit, et mat vel mot, mortuus est; alii dicunt, Schach vocem esse Persicam, et signisicare Regem.

Ludendum est autem, ut delectabile sit, cum coaetaneis, seu coaevis et comparibus, magis animi quam lucelli causa, idque cum sponsione in res non magnas, ut fiat citra inquietudinem et solicitudinem cum bellis collusoribus, qui te non deludant, aut conturbent [(printer); sic: ,] festivitatem fallaciis, jurgiis, convitiis, devotionibus: Locus quaque inter congerrones dandus est diverbiis ac jocis liberalibus, et ingenuis, in quibus nihil indecens, immodestum, petulans, aut dictu

factuve obscoenum sit. Refugiendum ab iis lusibus, quibus honestatis periculum inest, aut infamiae nota inusta; nec illi satis commendabiles, qui plus fatigationis quam jucunditatis habent; ludes autem tamdiu, donec animum (qui remittendus, non resolvendus) ad graviora et seria reparatum sentias; qui crebro lusitat, non indiget lusu. Huc pertinent Venatio, Piscatio, Aucupium, Musica, de quibus suis locis. Desiderius. Mirum quantum animum recreasti meum tot recensendis ludorum generibus; quia vero ventriculum fames vellicat, prae omnibus ego lusibus, mavelim ludere dentibus. Mercurialis Opportune; paratum est convivium, accumbemus; quod antequam faceret Laelius et Scipio, (quanti viri!) conchas et umbilicos in littore Lucrino legebant. Cicero lib. 2. de Oratore. In paroemiis censentur: Postremum fabulae actum addere. Metam properamus ad unam. Jacta est alea. Semper feliciter cadunt Jovis taxilli [(printer); sic: taxillt] . Gladiatorio animo. Catastrophe fabulae. Tragica simia. Comicum palliolum. Herculis cochurnos aptare infanti. A carceribus ad metam, etc. Inter ludiones sunt ardeliones, circulatores, aretalogi, sycophantae, balatrones, [(printer); sic: latrones,] circumscriptores, etc.

CAPUT LXXXVII. Ritus Convivales.

COngressus oppidanorum convivales non sunt praetereundi, sive instituantur vicinalis aut cognatae amicitiae causa, ut sunt charistia (agapae, epularis amicorum accubatio:) sive inter compotores et symposiastas et sympotas ad compotationem seu symposium; et concoenationem (collatitiam) conferendo collectam et symbolas, nemine asymbolo, caupone non raro duplicante rationes: sive instruatur epulum, occasione diei lustrici; aut Natalium, Dedicationis Templi, Martinalium, Bacchanalium; aut dignitatis indeptae, venae sectae; aut praebeatur coena migranti profectitia seu viatica; advenienti adventitia seu aditialis; et inter Mechanicos luminaris assa; aut quidquam esculentae et poculentae accessioni detur; sive publico sumptu excipiantur bene meriti de Republica: sive nuptiales, parentales, et similes epulae ineantur; sive aliquis apud alium pransurum se aut cenaturum denuntiet et condicat; rogatus autem promittat.

Quando convivandum est, archimagirus tradit coquis apparanda cibaria, coempta per obsonatorem, aut subministrata a promocondo, seu procuratore peni. Triclinium curae est architriclino; seu tricliniarcho, ut mensae (orbiculatae,

oblongae, semicirculares seu sigmata) tapetibus insternantur per tricliniarios, (diaetarios stratores, lectisterniatores Plaut.) et supersternantur mappis decenter extensis; tum disci (sive sint orbes, sive quadrae, quae aliquando paniceae cibis in patina suppositae) cochlearia, cultri, fuscinulae, salinum (salillum, in quo flos salis contusi) apponuntur, colyraeque panis primarii aut secundarii, deprompti e canistro seu corbe panario: aut scissae buccae seu bucceae (panis buccellatus, (quem supra cap. 35. ex Spartiano pro pane quoque nautico seu bis cocto accepimus; hic a sectione significatum habet) mapulis mundis tectae; spargitur suffitus, et quidquid aliud mensario apparatui servire potest. Nam e vasario seu repositorio depromuntur vasa escaria (escalia) et potoria; ac reponuntur in abaco vel abaculo; (argyrothecam ab argenteis, byalothecam a cristallinis et vitreis ampullis nominant) adest vas refrigeratorium, in quo oenophorum et canthari deponuntur: adest cuprea trulla [(printer); sic: tralla] , in qua pocula eluuntur.

Invitatos convivas veriire temporius, quam serius, civilius est; quos convivator (epulo, epuli dominus, coenae pater) excipit amico occursu, et introducit. Cumque inter prima salutantium officia abluerunt manus, super malluvium e gutturnio: aut super pelvim seu pollubrum, ex aquali (urceo, urceolo) terseruntque mantili recens loto (inquinatum aut maculis sordidum praebere, incivile foret) assidunt, ambitiose modesti, propter priores accubitus,

per disposita sedilia; praemittitur mensae consecratio; postponitur gratiarum actio.

Demum fercula inferuntur per infertores (dapiferos, ministros mensae) in patinis, lancibus, catinis, paropsidibus; varia embammata, illinctus, obsonia, conditanea, et salsamenta, ut cappares, olivae, cucumeres; ac condimenta acetaria, ut oxyporum aut oxygarum, sinapi, aliaque salsamenta destituuntur in patellis, (scutellis, oxybaphis, acetabulis:) convivium enim, quo magis opiparum est, splendidum, instructum, exquisitum, apparatum, geniale, dapale, adipale, adjiciale, saliare, pontificale, eo habet lautiores cupedias, pulpamenta, scitamenta, matty aseu mactea, missusque plures, magisque varios; Plauto dicuntur struices patinariae.

Structor (scissor, carptor, honorarius ciborum diribitor) deartuat appositas dapes scite, et in partes dissecat, ac dispertitur inter compransores seu convivas, honoratioribus dans segmenta procerum; qualia sunt vescarum animantium armi, lumbi, suffragines, alae, coxae, seu femora, pulpa pectoralis, et desectae inde ligulae; in piscibus plerumque praestat caput, et quod capiti proximum; in lupis tamen et truttis cauda. In nefrende, dapinantium judicio, honoraria lautitia sunt auriculae et pellis. De anate Martialis:

- pectore tantum,
Et cervice sapit; caeterae redde coco.

Cellarius promit merum e cadis, et affert hirnea

seu cirnea: Zythum obba. Pincerna (pocillator) id fusum e cantharo, infusumqne calicibus porrigit convivantibus; Praegustator praegustat potiones, aut propinat promulsidem, quam praelibant discumbentes; olim non in coenaculo aut cenatione, sed in gustatorio, gustus seu anticena, aut anticenium apponebatur. Ad cyathos stant famuli, et furtim pitissant; alii muscas abigunt muscario, ne sint infestae epulantibus, aut illabantur epulis; qui minstrant, cavent, ne quid de liquidis et jurulentis effundant, aut aliquem perfundant aut conspergant.

Praecipuum ferculum dicitur coenae caput, aliquando ambulans, vel ambulatorium, oculorum magis pastus quam palati; cui adjunguntur diversa irritamenta epularia ex carne, pisce, farina, melle, butyro; itemque obsonia hquida, ut sunt juscula, pulmenta, ecligmata, non lambenda exerta lingua, sed sorbenda cochleari. Cetera edulia eximuntur furculis, (furcillis, fuscinulis) et conscinduntur cultris, manubrio prehensis. Bene morati attendunt, ne quid rustice aut cum edacitatis suspicione fiat; quare moderate bolos ingerunt ori, non injectant; comedunt mansitando, (dentibus molendo) non glutiunt tuburcinando; ne postea ructent, aut singultiant; neque lingunt labia aut lambunt digitos, sed detergunt mappula, si perungantur. Agrestium est, fartim se obescare, aut immunda peredia lances detergere, ossa canum more abrodere, tubuccis cibos perflare; aut liquore ita coronare scyphum

ut in mensam exuberet; aut rictu patente potum infundere; aut bibere loquive, haerente in ore buccea; aut excavare panem, solamque ejus crustam rescindere; aut mappulam instar strophioli in globum convolvere; aut garrulitate obtundere accubantium aures; et hujusmodi plura contra legem Decori et Astyologi peccata, de quibus etiam cap. 74. Sobrii sic bibunt et comedunt, ut naturae desideriis satisfaciant; bibones vero et comedones ingurgitant se, vivuntque, ut edant, et non edunt, ut vivant.

Post mensas primas instruuntur secundae, nimirum apportatur impomenta fructuum; ut poma, pyra, nuces, cerasa, pruna, fraga, ficus, uvae cybinae, Prompt. et passae; item caseus, variaque bellaria, tragemata, hypotrimmata e saccharo, seu saccharata, ut pisa, amygdala, foeniculum, adoreae cannae, panis escharites, radii, (genus placentae in longum sectae) liba, crustula dulciaria. Apophoreta [(printer); sic: Apophuntreta] sunt munuscula cibaria a convivis domum ferenda: Lautia (et lautiae) sunt splendidiora munera hospitibus missa; Repotita. lautitia epularis sequentibus diebus repetita. Jentant, qui jentaculum sumunt mane; prandent, qui prandium circa meuidiem; merenda post meridiem capitur, vesperi coena, seu vesperna; coenipeta, qui prensat coenitare foris; Domicoenium Martiali domi sumitur; cenula et prandiolum sunt diminut.

Secundis mensis appositis fiunt largiores et hilariores invitationes, invitatiunculae, et propinationes,

exinde perpotationes et circumpotationes, seu haustus circulares; circumfertur scyphus philotesius seu socialis, (poculum salutis et salutiferum) in salutem hujus et illius, praebibuntque sibi crateres ad ebibendum uno ductu et spiritu, (quod est amystin et amystide bibere) posciturque majoribus poculis, quibus jus fraternum seu fraternitatis sancitur, donec, crapula graves, se mutuo deponant vino, neque pedibus, neque lingua aut ratione satis consistentes.

At qui se potando moderatius invitant, non bibunt ad temulentiam; neque siccant pocula alienae saluti, sed libant; potionemque non raro frigida intercludunt; sibique praesentes sanitatem a S. Joanne modica potiuncula sorbent magis, quam hauriunt. Quandoque tamen accidit, ut plusculum adbibant, et largiore potatione fiant [(printer); sic: fiunt] semigraves, potulenti, ebrioli, non ebrii, famuli furtim subbibunt; feminae compotrices (merobibae) identidem pitissant et catillant.

Sub extremum tolluntur patinae cum buccellis, crustis, semesisque micis, et aliis analectis ac ciborum reliquiis. Ceterum epulationem condiunt festiva colloquia. et voces, ac soni Musici. Peracto convivali et tempestivo (quod non in multam noctem protrahitur) epulo, paratur domuitio; fit consurrectio, (surgitur) gratiae aguntur ei, qui tractavit liberaliter; laudantur conditores instructoresqu dapum: quas grates auctius reponit exhibitor convivii, comiterque

dimittit; sic itur domum. Si noctu; facibus praelucentibus. Quanquam heluones etiam sumpto antecenio et coena, comessatique abunde, superingerunt pocoenia, ut se contumulent citius.

Sed quis ferat compotores, combibones, glutones, manducones [(printer); sic: monducones] , patinarios [(printer); sic: patinarias] , phagones, catillones, tricongios, gurgites, popinones, lurcones, comessatores, barathrones, decoctores, prodigos, asotos, nepotes, etc. qui comessando, nepotando, heluando, graecando, congraecando, pergraecando, abliguriunt, disperdunt, dissipant, confringunt, dilapidant, profundunt, decoquunt, conficiunt rem; digni, qui summam cum Apicio potionem ducant. Desiderius. Quaenam illa, et ille? Mercurialis. Apicius, abdomini natus, cum bis tricenties ventri dedisset, hoc est, sexcenties centena millia sestertium decoxisset, seu duos milliones florenorum; et superessent centies H S, hoc est, ducenta quinquaginta millia Philippeorum, prae desperatione ne famem et sitim ferret, hausto veneno periit. Desiderius. O! portentum luxuriae et gulae Mercurialis. Non minus monstrosa fuit Clodii Aesopii, Tragici histrionis et Vitellii Imp. patina, quam, ob immensam magnitudinem, clypeum Minervae dictitavit, illa sexcenties H S taxata est; in hac scarorum jecinora, phasianorum et pavonum cerebella, linguae phoenicopterorum, murenarum lactes [(printer); sic: lactis] , ab usque mari Carpathio fretoque Hispaniae petitae. Sed missa faciamus haec monstra, et ad eos pergamus,

qui nec cibo vescuntur, nec aura. Desiderius. Antequam hinc abeamus, aliquid de Veterum Conviviis; sive reliquiae sint, sive analecta. Mercurialis. Nae tu lepidus catellus es, qui tam scite adulas me pro micis; praebeo.

Antiquus accumbendi modus erat iste. In cenaculo mensa collocabatur rotunda, humilis: inferiorum quidem hominum tripes, et ex simplici ligno: lautiorum citrea [(printer); sic: citera] aut acerna, aut lamina argentea infecta; quem pes eburneus fabrefactus, puta in modum pardi aut leonis, sustinebat. Circum mensam tres, utplurimum, lecti erant, ex quo triclinii nomen; vel duo, quod Plauto biclininm; posteriore aetate formam hemicycli seu lunatae testudinis referebat, dicta est sigma, a Graeca litera C. Lecti insternebantur aulaeis, purpura, aut alia veste stragula pro copia seu inopia convivatoris; Priusquam autem accumberent, lavabantur atque togas mutabant vestibus, quas a re Coenatorias dixerunt; tum etiam soleas pedibus demebant, ne lectos conspurcarent discubitorios seu tricliniares; at in cubiculariis seu cubitoriis dormiebant. Caeterum aut terni aut quaterni unum occupabant; si plures, sordidum id et minime lautum habebatur, ita fiebat, ut vix supra duodecim una vescerentur. Accubabant reclinata supera parte corporis in cubitum sinistrum, infera inlongum porrecta ac jacente: capite leviter erecto; dorso a pulvillis modice suffulto; quod si plures uno lecto decumberent, primus decumbebat ad caput lecti,

cujus pedes porrigebantur pone dorsum secundi: secundus vero occiput obvertebat ad umbilicum primi, pulvillo interjecto: pedes jacebant ad tergum tertii; et sic deinceps tertius, sic quartus. Jam qui primus et ad caput lecti decumbebat, summus dicebatur: qui ad pedes, imus: qui inter istos, medius, atque dignissimus; proximus honore, summus; hinc cum hilarius invitare se vellent, a summo bibebant ad imum: coenae initium ova, finis mala; hinc adagio: ad ovo ad mala. Distribuebant coenam in partes tres sive, placeat dicere, missus. Primum missum antecoenam, seu gustationem aut gustum, ac promulsidem dixerunt; secundum, in quo lautissimi et praecipui cibi, proprie cenam; tertium, in quo bellaria, mensam pomorum, sive mensas secundas. Erant convivantes non raro unguentis delibuti, crinesque peruncti, et corollis, (coronati quoque crateres) praesertim ex apio, hedera, rosis, violis, myrto, ligustro, aniso, anetho, croco, meliloto, ad retundendos vapores, a vino et cibis sursum elatos. Coena recta dicebatur, quam ditiores dabant clientibus recto ordine discumbentibus in convivio. In sporta vero (sportula, sportella, seu vimineo calatho [(printer); sic: calathos] ) tantum cibi vel pecuniolae largiebantur, quantum aestimabatur centum quadrantibus, seu viginti crucigeris. Porcus Trojanus fartus erat, et gravidus, variis animalibus. Quoad poculorum [(printer); sic: porculorum] genera; Sextante bibebant tem perati ac valetudinarii: Deunce intem perantes et bibaces: Triens in quotidiano

victtu usurpabatur; nec Diis tantum in mensa libabant, ut Geno Bono, Jovi Hospitali, Baccho, Datori laetitiae, etc. Poculum illud officiose in orbem circum ferentes; sed in honorem quoque amicorum tot exiccabant cyathos, quot in eorum nomine litterae continebantur; in Sticho Plauti, Sangarinus ita loquitur:

"Bene vos bene nos, bene nostrum Stephanum.

Et Martialis:

Naevia sex cyathis, septem Fustina bibatur.

Ubi notandum, Veteres calda et frigida apposita vinum miscuisse. Mos quoque fuit, ut talis astragalisve, sorte missis, symposiarcha (quem-Patrem, Regem, Magistrum, Dictatorem, Modimperatorem convivii appellabant) duceretur; nonnunquam etiam sola corollae impositione creabatur convivii praeses, ad conviviales Leges prescribendas. Solebat etiam dominus convivii, (convivator) simulac discubuissent, schedam dare, quae descripta ordine obsonia omnia referret; ut jam tum sciri posset, quid primum, quid postremum coquus missurus esset. Cenabant [(printer); sic: Cenabat] januis apertis, in atrio, ut praetereuntes Censores animadvertere possent, utrum sumptu Legibus concesso aut eas excedente victitarent; quanquam non raro contemptis Legibus Sumptuariis (quod Lucullus in Praetoriis et diaetis suis hortensibus, inter quas Apollo [(printer); sic: ,] famosa faciebat) pretiosiores dapes ad cantum tibiarum inferrent. De his plura Lipsius lib. 3. Antiq. Lect. et Saturnal. ex Macrobio, Plutarcho, aliisque, praesertim Athenaei Dipnosophistis.

Nunquid satis hoc micarum, imo buccellarum? Desiderius. Ita me exsatiasti, ut ipsa saturitas pareret famem. Mercurialis. Itaque coenatus es et incoenatus, pransus et impransus. Age; ad Deas ambulemus, quae cum a parcendo nomen habeant, nemini tamen parcunt. Nosti illud:

Fert Clotho fusum, Lachesis net, filaque scindit Atropos.

Desiderius. Illaetabilis transitio ab epulis ad funera. Mercurtalis. Nimirum extrema gaudii, luctus. Veteres Aegyptii ceream in convivio, mortis imaginem, circum ferebant, aut cranium, vel sceleton ipsum, ut convivae, de morte admoniti, hilarius facerent genio suo, meminissentque vivendum, hoc est, laetitiae indulgendum esse, dum fata sinunt, et fila trium sororum patiuntur atra; unde Poeta:

Sera nimis vita est crastina, vive hodie.

Nos ita meminerimus vivere, ut ne timeamus mori. Desiderius. Erudite, et pie.

Sed quaeso te. Mercurialis. Quid novi rogatus? Desiderius. Irritasti gulam meam, non saturasti, ut dixi. Quid si, quoniam in ore, non tamen satis Latino, nobis frequens est cibus, percurreres potiores missus, sive lautiores, sive plebejas in mensas, inferri solitos. Mercurialis. Quasi vero non actum satis de re cibaria, in arte coquinaria. Semel cocta quid tibi vis recoqui? Desiderius. Cupido me incessit regustandi in triclinio, de quibus tu in culina disseruisti. Mercurialis. An Apicium mae

existimas, quem de negotiis culinariis Dictatorem consulas? Desiderius. Nomenclatorem te volo, et linguae meae inter ipsas dapes jejunae resocillatorem. Mercuralis. Nempe verbis vis pasci. Desiderius. Haec tu mihi appone, auribus devorabo. Mercurialis. Ausculta, salivam tibi vel movebo, vel abstergam.

Qui exquisitiores epulas instruunt, provident sibi de ferina avium, quam coci pennatam seu alatam vocant. Cujus generis volucres sunt, tetraones seu urogalli, attagenes, perdices, phasiani et phasianae, anates ferae, anseres silverstres seu onocrotali, scolopaces, ficedulae, gallinagines, palumbes, turdi, turdelae, alaudae, etc. E domesticis alitibus palato arrident gallopavi, seu galli et gallinae Indicae, capones, gallinae, anseres, anates cerei, saginati, adipati, et eorum acrocolia seu trunculi, in jure piperato, pulli gallinacei, columbae et pulli columbini: assi, farti, in operculato catillo vaporati, jurulenti, haedina quoque admittitur. E ferina quadrupedum sapit cervina; quam vocant rubram; aprugna, quam appellant nigram. Inter praecipua fercula caput aprinum; inferiora dorsi cervini, jecur, aures; coxae Martiali (femora Pontano nostro) cervorum, capreolorum, rupicaprarum, damarum, sale et aceto maceratae, lardoque trajectae; le pores, cuniculi, etc. E piscibus delicatioribus inferuntur ostrea, testudines, fibrorum caudae, salmones, anguillae, oratae, thymalli, mustelae fluviatiles, truttae seu troctae,

funduli, lucii, cyprini, lampetrae, muraenulae, alburni, capitones, percae, cancri dodrantales, etc. Omnia pro varietate, assa, elixa, frixa, vaporatione percocta, in farturas intritas, minutalia concisa, contrita, contusa, et embammate, jure, jusculo aromatico perfusa ac condita. His adduntur diversi generis artocreata; et panes clibanites seu testuacei, a testo (vase fictili, velaereo, in quo coquuntur) dicti, Plauto collyrae, Italis tortae; lagana, placentae, et placentulae variae, fartae, foliosae seu multifoliae, crocatae, butyratae, pertusae, fermento tumefactae, scriblitae frictae [(printer); sic: strictae] , etc. Artocreas, quod miscellaneo eduliorum farto impletur, Italis appellantur olla [(printer); sic: ollae] putrida; cui si piscis includatur, non nisi
[Gap desc: Greek word]
nomen suum retinet; Apicius panificium appellat, (nempe in furnulo coctum) pisce fartum. Cybium Veteribus genus cibi erat ex ovis et [(printer); sic: ] pisce conciso fartis. Panes, seu collyrae, aut liba testuacea inferciuntur alias sectis pyris, malis cydoniis, amygdalis, uvis passis; alias segmentis malorum citreorum, pyrulis, nucibus, cerasis seccharo et melle conditis; alias e massa solida, suntamygdalina, sunt cerasina, seu cerasis distincta, etc. Carnes porro piscesque saporantur aspersione, incoctione, decoctione aromatum, herbarum, citromalorum minorum, varioque conditu, et in globulos, radios, pulvillos formatione. Adjunguntur saccharatae et mellitae pulticulae, (apud Veteres alica e flore tritici celebrabatur) et sercula oleracea, ut, brassica

Pompejana, carduus sativus, orbicularia terrae tubera seu rapa, caules capitati, boleti, aspargai; adstituuntur in scutellis multimoda decocta, et illinctus et intinctus, ex uvis, pyris, baccis, cerasis, melli saccharoque incoctis, diversique generis salgama. Pro acetario apponuntur dulcorata segmenta citreorum malorum, quorum succo assaturae quoque asperguntur.

Parabilius convivantibus pro lautitia est jus simplex bubulae, cum nodulis seu globulis de vitulina concisa; bubula tam recens quam fumo durata; intestina consecta, lingua dulci liquamine perfusa, cerebrum tostum; caput vitulium cum panticibus, seu intestinis pelliculatis: fricte ungulae vitulinae, ungulae bovinae et ungellae suum in oleato aceto, aut jure concreto; varia assa, assaturae, assaria, Apicio armi, costarum, lumborum, renum vitulinorum, ovillorum, vervecinorum; offellae et lumbuli, seu lumbelli Apttio porcini, ovili in craticula tosti; coxae, seu femora vitulina, ovilla, vervecina larido, aut salviae foliis aut allio, trajecta; lumbi bovilli assi, et vaporatione macerati; nefrens seu porculus pinguiculus in cutem crustatam assatus; brassica frusto lardi adipata et uncta, farciminibus coronata, sumen [(printer); sic: sumex] bovillum et suillum, pernae, petasones, succidiae porci infumibulo exiccatae; multiformes placentae, et lagana, malina, sambucea, artolagana, cum salviae foliis fricta. Item coliphia, pemmata, butyrata, crocata, vaporata, minutim

consecta, friata, in orbes crustata; diversaque e farina, ovis, butyro, pane coagula, et pinguia embammata sive herbilia, sive aromatica, sive sectis cepis, pomis, amygdalis, uvis passis conspersa. Satis haec credo etiam Philoxeno gruis tibi collum optanti, ut diutius cibi potusque delectatione frueretur; nobis non lubet cum pinguiore hac Minerva prolixius versari, cum a Libitina ad albentes ossium strues invitemur. Desiderius. Quoniam sive citius sive serius ad illam proparandum est metam, non est, quod morer iturientem; opipare pastus tecum ambulo. Sed cur non prius ad Lucinam, quam Libitinam. Merc. Uti vis. [(printer); sic: ]

CAPUT LXXXVIII. Ritus Natalitii, et Nuptiales.

DEsiderius. Quoniam inter ceteras festae hilaritatis caussas, merito nascendi felicitas ponitur; cum ob parientem, quae, foluta foetu, novem fastidia mensium, quibus uterum ferebat, laeto enixu abstergit; tum maxime, ob partum, qui materni vinculis et tenebris corpusculi expeditus, primam aspexit lucem: cuperem abs te Ritus, quibus ejus jucunditatis argumenta demonstrantur, doceri. Mercurialis. Iterum petis, quod, cum pro hominum, locorum, temporum diversitate, sit valde varium, sine limitatione explanari non potest. Cum enim quidam e Prisco Seculo, Geneihliorum Ritus, ad nostra etiam tempora derivati,

ita usurpentur, ut eos Superstitio invenisse, non Religio coluisse videatur, fit, ut non perinde ab omnibus probentur. Nos tamen, qui orthodoxa sacra sequimur, libenter fatemur, gaudemusque, multa Superstitionis Antiquae Instrumenta in Divsni Cultus Insignia esse traslata. Quo ex genere in Templis nostris conspicimus Aquam lustralem, arcas stipi condendae positas, gladios et scuta de bello: catenas de servitute et capivitate: sigilla cerea (quae Veteres Gentiles Oscilla vocabant) ad genua pedesque statuarum, Divos referentum: capta de hostibus signa: tabellas pictas eorum, qui e naufragiis, periculis, morbis evaserunt; ipsa etiam vestimenta, et navium simulacra, suspensa. De Tabellarum quidem ritu jam Tibullus in mentem venit:

Nunc Dea, nunc succurre mihi; nam posse mederi
Picta docet templis multa tabella tuis.

Et Horatius alicubi canit, Gladiatores emeritos arma sua Herculis ad postes fixisse. Et Martialis zoili cujusdam servi meminit, qui gemina compede Saturno dedicaverat catenas. Alii aliorum faciunt mentionem, quos et quae recitare possim, si liberet scholam instituere; sed nos, am oeniora sequendo, has deflectimus spinas; minime dubitantes, plurima per caecam gentilitatem superstitiose depravata, jure fuisse quaam optimo, sanctiorem in usum a sincera Religione vindicata. Sed ad natalitia, quando ita me rogas. Desiderius. Quam maxime.

Mercurialis. Foetus in vitalem auram editus, si partibus sit omnibus integer et illaesus, duplicat parentibus gaudium, dulcem matrimonii sui fructum aspectantibus. Excitatur in propinquis, amicis, vicinis laetandi et congratulandi studium: audiuntur faustae apprecationes, et vota Genethliaca: praedicatur dies, gemma candidove lapillo signandus; qui parentum spes implevit, prolem desiderattam dedit, genitores suos genuina facie referentem, moribus etiam aliquando reddituram: decus et ornamentum familiae futuram. Ducuntur omnia et praesagia secunda, ex ipsa membrorum configuratione: ex Horoscopo et astris Genialibus; in praelucentibus Majorum exemplis; Locus ipse solumque natale cohonestat incunabula, pariterque honestatur ab iis.

Atque dum genitrix puerperio cubat; pater ea curat, quae pertinent ad instituendam pompam lustralem, et epulum natalitium, quod cum Graecis possimus Charistia vocare. Infans pro conditione et fortunis familiae defertur ad Sacrum fontem, daducho puero, vel puella, ecreum praeferente. Susceptores ac Susceptrioes, jam ante rogati ad id munus praestandum, tenent salutari lavacro tingendum; eique nomen imponunt, unum vel plura, Coelitum Tutelarium: inque bullam infantiae, et necessitudinis, seu cognationis lustricae
[Gap desc: Greek word]
, donaria exargento, auro, gemmis conferunt. Nostratibus foeminis mos est, post sumptas puerperv dapes symbola collatitia privatum puerperae peculium

augere; quae post sesquimestrem secubitum, hoc est, senas hebdomades viribus reparandis, in lectulo datas, prodit ex puerperio, seque addit publico, alicubi templum non prius revisit, quam sit a sacerdote lustrata precibus.

Et haec de Die Natali; cujus anniversaria memoria cum redit: redeunt et gaudia, instaurantur vota, invocantur Superi, faustum ut diem saepe reducant, diuque conservent sospitem, cujus Natalia celebrantur: missitantur varia munera: maxime serta et corollae, et cum iis aliquando carmina. Vicissim is [(printer); sic: Vicissimis] dat Natalitia, hoc est, instruit epulares lautitias: apophoreta mittit amicis: distribuit sportulas clientibus: grates habet Numini Sacrificiis. Nitent festiore cultu et domus et domestici; perstrepuntque symphoniacis. Natales Principum (quandoque feriati) publica hilaritate ac gratulatione celebrantur. Exhibentur ludi equestres, saltatorii, plausus theatrales: saliunt mero fontes: artificiosa ignium spectacula volant: sparguntur in populum dona missilia: aedes et fenestrae ramis, floribus, lucernis, aulaeis, fertis ornantur.

Desiderius. In summam contraxisti hodierni moris Consuetudines Natalitias. Quid de antiquis? Mercurialis. Summatim et has transibo; ausculta. Ad prosperam partionem impetrandam propitiabantur Dii Natalitii, Juno potissimum, et Diana seu Lucina, (utraque dicta Ilithyia) Deae praesides parturientium. Ubi nixu peracto fusus erat foetus, deponebatur

humi: qui si arrideret patri, seu marito, tollebat eum de terra, hoc est, pro sua prole agnoscebat, educandumque suscipiebat. Sin' minus, tanquam alienum vel indignum sua stirpe relinquebat, id est, repudiabat. Germani Veteres et Spartani masculam prolem flumine mersam explorabant, num, patientia algoris, longiorem lucis usuram et nutricationem mereretur [(printer); sic: mererentur] . Thraces diem natalem fletu, fatalem risu prosequebantur; quod ille aerumnarum esset exordium; hic finis. Matronae Romanae partus doloribus defunctae Junoni sacrificium instruebant: vestimenta Dianae consecrabant.

Genitale tempus (Ovid.) ab eadem gente colebatur sacrificiis, muneribus, ludis, epulationibus. Sacra fiebant Genio; floribus primum atque herbis, et odoribus: mox libis atque liquoribus; nam iis diebus effudisse cruorem, aut animal mactasse, mali portenti erat, et foedi auspicii: Postea vero, instigante malo daemone, ad brutas non modo hostias, sed humanas etiam (gladiatores namque dabantur, cruentum laetitiae argumentum) descensum est. Posteritatem vero, et protensioris vitae spatium, a Diis Natalitiis postulare soliti, Natalem sibi avem adesse precabantur, Cornicem scilicet, ob longaevitatem ejus alitis; bona quoque verba dicebant, id est, precationes faustas. Jam Munera Natalitia, erant bellaria, vestes, obsonia, vasa, nummi, annuli, gemmae, etc. tenuiores etiam cereos offerebant, ut indicarent: in hanc vitam esse hominem, quasi ad lucem et

bonarum artium scientiam, progentium. Neque hominum modo dies Natales, sed urbium quoque, et locorum, rerumque cum laude gestarum celebrabantur; quibus diebus, quos Geniales vocabant, et Diis Geniis, et suo quisque Genio hilariter faciebant, indulgebantque; inde cenae sportulaeque Natalitiae.

Desiderius. Multa paucis dixisti. Jam de Nuptialibus quoque Caeremoniis disserentem audire te desidero. Mercurialis. Nimirum Desiderius semper habet, quod desideret; nescio, an Nuptias quoque; de quibus, ne desideria tua frustrem, mox aliqua. Id de Natalitiu ignorare. te nolim, a Christianis coli Dies Natales Martyrum, quibus, fuso pro Deo sanguine, ad vitam transierunt [(printer); sic: transserunt] immortalem: caeterorum quoque Divorum, quibus denati terris, nati sunt coelo. Quorum in memoriam olim erant institutae coenae, quas Agapas vocabant; quae deinde, prolapsa in deterius consuetudine, sunt abolitae. Templorum quoque Dedicationes quid aliud sunt, quam Dies Natales, annua Religione jam antiquitus culit? Atque de his satis. Ad Hymenaeum nos convertamus, (Thalassionem Romani vocabant) quem aliqui adeo prophanant, maritalem ut viri feminaeque conjunctionem inter pacta et foedera mere civilia numerent; sed nos, alia omnia docti, inter Evangelica Legis Sacramenta veneramur; et has fere caeremonias adhibemus.

Ritus Nuptiales.

POstquam Amantes mutuum explorarunt Amorem, Morem, Rem. id est, sinceritatem affectuum; mores, indolem, conditionem; facultates et opes; nec obstat sanguinis sacraeve cognationis propinquitas, nec parentum voluntas; praemissis ternis e suggestu sacro proclamationibus, ut intercedi possit futuris nuptiis, si quod impedimentum intercurrat, instituuntur Sponsalia, mutua stipulatione, coram idoneis restibus firmata, de ineundo connubio. Dies exin Nuptialis ut illuxit, et qui nupturiebant, jam nubunt, auspicium (quod Christianos decet) a pietate ducitur. Adornatur pompa, qua Sponsus et Sponsa ad aedem sacram, utriusque sexus ad id invitati honorfico vel etiam splendido comitatu deducuntur, fidicinibus praecinentibus epithalamium. Gestant omnes corollas, seu vivo de flore, seu ex auro argentove nexili textas, tanquam symbolum amoris conjugalis, concordiae, gratulationis, gaudii. Unde Claudianus in Nuptiis Honorii:

Tu festas Hymenaee faces, tu Gratia flores
Elige, tu geminas Concordiae necte coronas.

Qui utrinque a latere novae nuptae incedunt, Paranymphi vocantur. Quae proxime antecedunt virgines, Coronariae dicuntur: nam earum est, corollas distribuere; matrona, quae sequitur, Pronuba seu Promnestica appellatur, quasi conciliatrix Nuptiarum; vulgus matrem honorariam

vocat. Ad templum ut ventum est, Parochus explicat Sponsis conjugalis consortii officia; coram quo contrahunt matrimonium, id est, legitime sua sibi corpora mutuo tradunt in perpetuam vitae societatem, propagationem sobolis, evitationem foedae libidinis ac incontinentiae. In cujus rei signum, annulum inserunt pronubum mutuo digitis, fidei costantiaeque tesseram; deinde jungunt dextras, in contestationem auxilii et obsequii inter se praestandi. Manus amborum Mysta stola circumvoluta colligat, ut intelligant vinculo se devinctos esse, nulla fortuna dissolvendo. Sequitur Res Divina, sacra benedictione afficiuntur Sponsi: vinum libatur, a Sacerdote sacratum, velut amoris reciproci philtrum.

Quibus peractis, eo, quo dictum est, ordine reditur ad Epulum Nuptiale; sub cujus finem instructori symbola solvitur a singulis; et Sponsis maner a Nuptialia donantur. Liberalius haec agitur solennitas, quando convivae discumbunt asymboli, tantumque honorariis donis conferunt Sponsis, quantum per collectam juxta calculos exactam non dedissent. Ad Nympheum hinc receditur, ubi choreis opera datur, de quibus, uti de aliis hic memoratis, alibi quoque. Postquam et hic satietas cepit pedes; demum inter faces suam quisque repedat domum: Hinc Latinis: Servt pralucentes. Sponsi a paranymphis et agnatis reducuntur ad aedes, in quibus thalamus seu thorus gentalis est apparatus. Dantur postridie repotia; et aliquando

in dies plures Nuptialis hilaritas continuatur. Nunquid placent haec Hilaria? Desidertus. In mentem venit, quod memini legere de quodam Philippide, credo Philosopho, dicente: binos cum uxore jucundissimos esse dies: unum, quo ducitur; alterum, quo mortua effertur. Mercurialis. Ha ha he! Nimis hoc superciliose. Repono tibi alium ex eadem barbata gente; Socratem, ajunt, consultum, an uxor ducenda esset? respondisse: pisces, qui nondum intra nassaem sunt, volunt intrare; qui jam intus sunt, volunt exire. Sic tu vide, ne idem tibi contingat; illum Xantippe sua piscatorem ictum erudiit. Quibus placet hoc jugum, levius illud reddent, si, quod suadet Salomon Prov. 19. v. 14. in uxore ducenda non caeci amoris impetum: non formae opumve splendorem, sed Dei consilium sequantur. Nam domus, inquit, et divitiae dantur a parentibus: a Domino autem proprie uxor prudens. Desiderius. Ita moderaris animum neum, ut neque pavidus restitet; neque temerarius procurrat. Nunc vellem, ut de priscis Nuptiarum Ritibus, praesertim Romanis, aliquid adjiceres. Mercurialis. Multorum equidem verborum et litium res est uxoria; aliter atque aliter, etiam a Veteribus, de ea disseritur; ego, quae legi, et elegi, tibi compendio dabo.

Ornatus nubentium apud Romanos erat toga pura, id est, candida, et nullo purpureo limbo praetexta; item tunica recta, hoc est, purporea et picta. Apud Hebraeos Sponsarum vestis erat

scutulata seu clypeatat eo, quod clypei acu picti in ea fuerint; et in clypeis singulis singulae Majorum imagines. Romana Sponsa flammeo seu lutei coloris velo obnubebat caput, unde nuptae dicebantur; Flammeum nomen habet ab uxore Flaminis, quod eo assidue uteretur, nec liceret a viro divortium facere. Cingulum erat ex ovilla lana contextum, (cestus vocabatur) cui nodus innexus, dicebatur Herculanus, id est, valde firmus, et irruptae copulae; inde Juno Cinctia. Collum ornabat monile. In capitibus Sponsorum corollae, ex verbena et floribus nexae; quae si vario de flore erant vinctae, Pancarpiae appellabantur. Fiebant illae ex auro quoque. Dabant mutuo Annulum Pronubum seu Nuptialem; qui, quod premat digitum, connubii curas, jacturam libertatis, initium servitutis indicat, juxta Procverbium; arctum anulum ne indue. Fuit autem ferreus et purus, id est, sine gemma; ferrum significat durationem et robur; vel modestiam et fugam luxus; loco gemmae erat ipsa Sponsa. Inserebatur in quarto digito manus sinistrae, quia in eo vena quaedam reperitur ad eos usque pertingens, ut conjuges in oculis et corde se gerant; hinc effigies quoque amantium condaliis insculptae. Indicat anulus etiam perpetuitatem; et, posteris temporibus, aurum ac gemmam admisit.

Modus nubendi apud Romanos erat, ut Ignem et Aquam, in limine positam, ambo tangere juberentur; qua etiam nova nupta aspergebatur, ut meminissent, in extrema necessitate

sibi cohaerendum esse. Alexander M. more patrio panem gladio divisum cum Sponsa libavit. Veteres Germani nuptae adferebant frenatum equum, boves, scutum, gladium, belli pacisque subsidia. Apud Latinos Sponsi amicti vitta purpurea, candido colore distincta, et veste versicolore jugum subibant; unde conjugium, et Juno Jugalis. Dum nuberent, invocabatur Deus Jugatinus: dum nova nupta domum duceretur, Deus Domiducus: ut domi esset Domicitius; ut cum viro maneret, Manterna. In sacrificiis, hostiae [(printer); sic: hodie] exemptum fel, ut concordiae et pacis admonerentur.

Modus deducendi. Romani non patiebantur nuptas transcendere limen domus paternae: sed sublatae transportabantur a pronubis; sive quid videri volebant non volentes, sed vi coactae inde egredi: sive, ut oblitae quid relinquerent, dum in limen alienae familiae inferuntur, nomen ibi suum deponerent, et Sponsi induerent. Sponsa, introiens domum Sponsi, deduit dicere: ubi tui Cajus, ego Caja, id est, ubi tu dominus eris et paterfamilias: ego domina ero et materfamilias; quia aja. Tarquinii prisci, Regis, uxor optima fuit lanifica: ideo institutum, ut novae nuptae ante mariti januam interrogatae, quomodo vocarentur, Cajam se esse dicerent, id est, studiosam laboris et operum Minervae; unde, paternas aedes linquentes, colum secum ferebant et fusum, cum stamine, praecedente tibicine, et canente Hymenaeum, seu Deum Nuptiarum, qui pingebatur coronatus floribus et

amaraco: dextra facem tenens, sinistra flammeum: in pedibus croceos soccos habens. carmen erat: Hymen, o Hymenaee Hymen, Ades o Hymenaee Hymen. Ducebant Sponsam pueri duo, patrimi et matrimi, hoc est, qui ex eodem patre et matre nati, seu quorum uterque parens adhuc in vivis esset; tertius praeibat, et preaferebat facem ex spina alba; ea fax dicebatur, Praelux et Taeda jugalis. Plutarchus quinque faces praelatas asserit. Et rapiebatur ab amicis, ne forte illam cito vir ferret in sepulcrum, ut ibi combureretur, quod erat ominosum, scribunt quoque; Sponsam Romanam, in domum Sponsi deductam, fuisse in gyrum versam; ne scilicet viam sciret ad paternas aedes.

Modus disponendae domus, quam nova nupta ingrediebatur. Janua cingebatur lana et lauro; aliisque frondibus et floribus exornabatur. Sponsa vero ingrediens, postes attingebat vittis laneis, eosque jubebat inungi oleo, ne quid perniciosae pestis irreperet; unde uxores dictae, quasi unxores.

Sequebatur Coena Nuptialis, Sponsisque apponebatur inter caetera succus papaveris, lacte et melle dilutus. Post epulas, ubi satis cantum et saltatum, cum Sponsi ad Genialem thorum ducerentur, spargebantur nuoes a pueris praetextatis, (id est, praetextam purpureo limbo togam gestantibus) quibus monebantur conjuges, puerilibus ludis renuntiare, et juvenilia ludicra relinquere, novaque oeconomiae studia auspicari.

Inter eos nucum projectarum strepitus, versus mollitie ac lascivia diffluentes, impuni licentia occinebantur, itidem a pueris; a quibus illi joci praetextati, id est, obscoeni vocabantur; Fescennini vero, sive quod ab urbe Fescennina essent allati: sive quod fascinum arcere putabantur.

Postridie Nuptiarum, apud novum maritum Repotia esse data, supra meminimus; qua die, Romani etiam Munera Nuptialia tribuebant. et tund jam Sponsa Dominam agebat; tradebantur ei claves a marito, et cum iis jus in familiam ac rerum custodiam. Clavibus autem ademptis, rerum quoque administratio uxori adempta intelligebatur; id quod in divortio fieri solebat; verba tum solennia erant, cum vir diceret uxori: Tuas res tibi habeto, et cum dicto eam foras exigebat. Desiderius. Explicate omnia, quae ad Ritus Connubiales, sive novos sive veteres pertinere videntur. Mercurialis. Falleris; pauca de pulrimis strinximus. Quod si te Junonia sacra delectant, Auctores tibi nonminabo, quos super iis consulas. Desiderius. Habeo gratias; libare ad has aras volui, non litare. Mercurialis. Id porro satis constat, tam apud Hebraeos, quam apud Romanos et Graecos in sacris, profanis, nuptialibus pompis, odores per vias domosque incensos; unguentis sparsa pavimenta; parietes item, theatra, coronas, vasa, vestes, capita, pectus, pedes; ipsa etiam vestigia ac soleas pretioso unguine delibuta atque perfusa fuisse. Desiderius. Hem

qualis luxus! Mercurtalis. Hodie quoque tanti quandoque stant haec sacra, ut, vinculo connubii, nexus accedat aeris alieni, equidem Herculeus; quo nec Jovemsuum Juno, nec Jupiter exsolverit Junonem. Desiderius. Desine; nolo plura.

Alterius non sit, qui suus esse potest.

CAPUT LXXXIX. Ritus Sepulchrales.

ULtimum, quod mortales sibi debent invicem, est deductio ex hac vita, cujus non una ratio hodieque observatur.

Apud Romanos veteres cum aegrotus traheret animam, proximi sanguine morientis spiritum osculo excipiebant, flatumque ultimum hauriebant; mox decedentis oculos et ora claudebant, illos in rogo iterum patefacturi, et ad pristinam ac naturalem corporis formam distorta membra reducturi; postea corpus exanime per intervalla conclamabatur, (hoc est, nomen mortui claris plurium vocibus iterabatur, quod fiebat saepius) et a pollinctoribus abluebatur et ungebatur; quod officium pollinctus et pollinctura dictum. Inde cadaver in vestibulo aedium collocatum ad ipsam januam, facie ac pedibus in publicam versis; unde phrasis: foras spectare, idem quod, mortuum esse. Interim Cupressi mortuorum domibus apponebantur, et

adstituebantur. Tum apparabantur per Libitinarios (dictos a Libitina, Dea funerum) ea, quae ad funera procuranda requirebantur, scilicet pyram struebant ad defunctum cremandum; vel eum humi operiebant; aut in hypogeo seu cyrpta subterranea deponebant, quod antiquiore aevo factum. Exinde adorabantur exequiae et pompa funebris, perque praeconem indicebatur funus, et populus evocabatur, ut in illud prodiret. v. g. Exequias L Titio. L. Filio, quibus est commodum ire jam tempus est; ollus ex aedibus effertur. Nobiliores quidem lecto constrato purpura, aut lineis splendentibus (tenuiores in capulis et feretris) efferebaentur a succollandtibus vespillonibus seu sandapilariis; praecedente tibicine (aliquando pluribus, quos siticines dicebant, quia apud sitos seu vita functos canerent) et funebri nenia defuncti laudes canente. Adhibebantur et praeficae, mulieres ad lamentandum mortuum conductae. In Magnatum funeratione gestatae Majorum imagines ad gentilitatem ostendendam, et honoris ac rerum gestarum insignia. Corpus elatum praecedebant servi manumissi, adeoque pileati; sequebantur liberi, propinqui, affines, alique amici lugentium habitu; mulieres in veste candida; viri in pulla, capillo demisso; inque foro laudationes extincti seu Epicedia habebantur.

His ita peractis, funus procedebat ad locum, ubi cremandus defunctus; pyram autem in modum arae lignis gradatim aggestis construere solebant, eique laricem, piceam, taxum intexebant,

et circumcirca cupressos depangebant, arsuras ad abolendum gravem odorem, quem in finem, alia quoque odorifera ligna adhibebantur, et suffitiones spargebantur. Is vero, qui defuncto necessitate majore junctus erat, aversus, rogo ardentem facem inferebat, praesica interea lessum, hoc est, lugubrem ejulatum personante. Quas res vita functus dilexerat, eodem rogo simul cum cadavere concremabantur. Cadaver ubi ustulatum est, rogus, dicebatur bustum; cineres et ossa urna legebantur, seu colligebantur; circumstantes, a Sacerdote ter pura aqua aspersi, expiabantur, sive lustrabantur, praefica novissimum verbum alta voce pronuntiante; I. licet. Quo dicto, qui comitati funus erant, domum abituri, extremum vale clare dicebant, ingeminando: Vale, vale, vale; nos te ordine, quo natura permiserit, sequemur, (juxta Varronem salve dicebant, et vale) levemque terram seu cespitem precabantur. Tum collecti cineres sepulchro illati; ante quod ara, et in hac acerra cum incensis odoribus; quandoque perpetua lucerna addita. Porro mortui, dicti sunt positi, aut compositi, quia in feretro vel in pyra collocati; in quorum honorem ludi edebantur, non tantum militum decursiores, sed gladiatorum (quos bustuarios dicebant) circa ipsum rogum cruentae pugnae, ne scilicet incomitati ad stygem descenderent, sacrificia quoque Diis Manibus instituebantur, seu solvebantur, quod erat inferias facere, dare, ferre, mittere. Dabantur et epulae

funebres seu ferales, partim a vivis ablumendae, partim placandis Manibus, ne indefleti et indeplorati oberrarent, offerendae; ideoque super tumulum reliquendae; quas quia cernere silentio tantum, non etiam degustare sas esset parentantibus, silicernium appellabant, quidam existimant, nomen habere a senibus decrepitis, (quibus appositae) qui dicuntur silicernia, quod in curvo corpore silices cernant. Lugent, qui habitu lugubri incedunt; elugent, qui tempus lugendi implent; Designatores dicti, qui funebri pompae praeerant; Caesarum quidam, ut viderentur per apotheosin seu consecrationem in numerum Deorum referendi vel relati, aquila, ex apice seu fastigio struis ligneae flagrantis et fragrantis, (quadratae ac concavae) combusto funiculo, cui alligata erat, volabat in altum, et Imperatoris animam in coelum dicebatur evehere. Apud quasdam gentes trientem defuncto in os inserebant pro naulo, quem, trajecturus Acherontem, Charonti solveret; aut manui placentam indebant, quam latranti Cerbero objiceret. Seg mittamus has superstitiones, et ad Christianorum funera oculos reflectamus; quorum si quaedam ceremoniae aliquid cum Gentilibus affinitatis habere videantur, ne tu existimes, id a superstitiosis eorum ritibus profluxisse sed hos potius ab illis per cacodaemonem, castae Religionis simium, traductos esse; quid enim? illi monumenta floribus ornabant, num ideo nobis nefas erit, loculos et tumulos floridis herbis conspergere?

illi, ad sese expiandos, aspersionem frigidae adhibebant; ergo nobis ad lustrationem uti aqua non licebit. Humatos illi luminibus honorabant; nobis lampades, faces accendere erit interdictum; illi vita functorum laudes narrabant; nobis orationes funebres Habere, non erit concessum? Fortium illi virorum capita etiam post fata sertis redimiebant; nobis fortissimorum Martyrum et reliquorum Divorum capitibus corollas imponere, cineres et ossa auro et gemmis includere in crimine ponetur? quid quod mortales illi a vero unius Dei cultu alieni, ipsius ductu naturae, multa fecerint docuerintque; an continuo est impium, eandem si sequamur ducem? Desiderius. Omnino in tuo vestigio pedem pono, nihil morans, quidquid Novatores ogganniant; perge de funeribus loqui. Mercurialis. Faciam, si addidero, magnam apud Veteres in sepulchorum forma varietatem, dissimilitudinem, magnificentiam fuisse. Mausoleum, (Conditorium Mausolo, Cariae Regi, ab Artemisia uxore excitatum) quis nescit, inter septena orbis miracula numerari? Aegyptiorum Regum Pyramides non magnitudine solum, sed fidem quoque excedunt; quidam in obeliscis et colossis post obitum habitare voluerunt; alii in cryptis subterraneis. Multorum tumbae ornatae labellis, (minoribus lapidibus) cippis, stelis, columellis et columnis, statuis (e gypso, polline marmoreo, marmore, metallo confectis) et epitaphiis seu inscriptionibus, in laudem

defunctorum exaratis; quae res nec a nostris moribus abhorret; nisi quod Cruces ligneas et aeneas in sepulchris defigamus in Crucifixi Salvatoris memoriam.

Caeterum mortuos nostros ita ritu Christiano tumulamus. Ubi moriens ad ultimam luctam rite praeparatus, hoc est, confessione a delictis expiatus, sacrosancto Christi Corpore, tanquam aeternitatis pignore et viatico, pastus, ceterisque rebus ad salutem necessariis, plisque cohortationibus firmatus, et procuratus est a Sacerdote, animi Arbitro; moribundus inter supplices ad Deum ingeniculantium preces, pro felici luctantis agone, animam Deo, Conditori suo, commendans, exspirat. Morte obita, precationes iterantur, ad viam beatae aeternitatis spiritui expediendam. Tum exanimi clauduntur oculi: corpus alicubi lavatur; et, si dignitas requirit, balsamo conditur; insuitur ferali lineo: aut veste, cujus in vita usus, amicitur, et mox emortuali die includitur capulo, adornaturque funus, et compositum in sandapila (sarcophago) offertur a sandapilariis (tetraphoris, hexaphoris, octophoris) in hunc fere pompae modum: Exeuntibus ad coemiterium aut templum, ferali pulsu campanae sonant, (funebri aeris pulsu concrepatur) memoriam mortis ac charitatis, erga defunctum praestandae, ingerentes; praefertur Christi e Cruce pendentis simulacrum, ut indi cetur, mortuum, dum viveret, sub hoc vexillo militasse. Sequuntur variae tribus et sodalitia; quique lugubrem

psalmodiam canunt; Sacerdotesque linteati, ante lectulum mortualem incedentes; circa illum daduchi cum faculis cucullati; lectulus ipse nigra coopertus est tegete, seu pallio, quod crux per medium oblonga et alba distinguit; solent autem picta familiae insignia cereis facibus et vesti stragulae, qua feretrum contegitur, affigi; tumbaeque flosculi imponi, artisque et studii instrumenta. v. g. Sacerdoti calix; equiti nobili galea, gladius, calcaria adjungi. Viri eunt pullati seu atrati; feminae riciniatae (ricinio indutae) et peplis candidatae. Antequam extinctus terrae mandetur, officia ei funeralia, hoc est, justa persolvuntur in aede sacra; ubi (si actio funeraria, curatio funerea, res funebris apparatius instituitur) erigitur Castrum, ut vocant, Doloris, seu cenotapliium (tumulus honorarius, sepulcrum imaginarium) multis funalibus collucens; amula cum aspergillo, ad sarcophagum adstituitur; pavimentum et parietes, anthracini coloris panno insternuntur; fiunt sacra piacularia proejus anima, ab expiatoriis inferorum cruciatibus (flammis lustralibus, prugantibus) liberanda; peraguntur exequiales preces et psalmorum threnodiae: quo tempore bis aram circumeuntes demortuorum cognati et affines offerunt pecuniam, panem, vinum pro usu Sacerdotum, in expiationem defunctorum; habetur panegyricus funebris, fiunt erogationes publicae in pauperes, dieque ab obitu tertiam, septima ac trigesima repetuntur sacra parentalia, tridiale,

septendiale, tringintadiale; ut nihil dicam de die anniyersaria, qua scilicet, annua religione expiandis functorum animis, inferiae iterantur. Post deductionem funeris, et loculus et tumulus incenso thure suffitur a Curione, (quod idem in elatione funneris factum) et aqua sacrata irroratur, et preces pro piis Manibus dicuntur; tum corpus exanime a vespillonibus seu libitinariis in scrobem demittitur (vel in hypogeum infertur) iis, qui in funus processerunt, (prosecuti sunt, duxerunt) glebam injicientibus, et requiem aeternam precantibus, undamque lustralem aspergentibus. Ossa quandoque refodiuntur (ut pluribus locus sit; hinc sepulcretum, Graecis dicitur polyandriuns) et ponuntur in ossuario (aedicula videlicet ossaria, quam Graji
[Gap desc: Greek word]
appellant) ut ibi mortalitatis salubriter admoneamur. Sic non honorifico solum, sed Christano ritu exequias (solennia funerum, suprema officia) defunctis celebramus ac parentamus, non ignari, humationem seu sepulturam ad animum quoque pertinere, qui, unde mortis imperio discessit, eo aliquando, jubente Dei Filio, sit reversurus. Carent honore sepulchri, aut exhumantur etiam, sacra detestatione jugulati; quique suimet fuere carnifices; aliisque enormibus eriminibus infames. Est vero mors infantum acerba, juvenum immatura, senum naturalis. Familia dum est in luctu, et emortuum dolet, funesta dicitur; Veteres ut mentionem mortis vitaret, dicebant, vixit, naturae concessit, animam egit, adplures abiit,

supremam necessitatem aut jura naturae persolvit. Item, si quid ei factum esset, si quid humanitus accidisset, si quid fato passus fuisset; id est, si mortuus fuisset.
[Gap desc: Greek word]
est facilis vitae excessus, quam sibi Augustus Caesar precabatur; nos meliore jure optamus, speramusque: Desiderius. Ita nobis faxint Superi. Mercurialis. A silentibus ad regalium strepitus Aularum vestigia vertamus, quidque ibi geratur, immixti turbae curiose arbitremur; videbimus, quam splendida sint servitus, officia Palatina, quodquetotum sit Regnnum, aliud nihil, quam tria suspiria: obtinendi: retinendi: omittendi. Desiderius. Hic ego mihi

Lumina tot cupiam, radiant quot sidera coelo.

CAPUT XC. Regnum, Rex, Regia administratio.

QUinque sunt Magistratuum genera: Legitimum, Naturale, Aequum ac Rectum, per Successionem Generis, Violentum seu Despoticum: per primum imperant, quos cives initis suffragiis creant: per alterum mares feminis, in omnibus animantibus: per tertium paedagogi pueris et magisti discipulis: per quartum, quotquot hereditaria successione ad principatum ascendunt: per postremum, qui tyrannice et crudeliter dominantur, quanquam apud Priscos etiam justi Reges audiebant Tyranni.

Regnum est conciliatio multarum civitatum et terrarum sub uno capite, inita eo fine, ut unita virtus sit fortior ad obsistendum illis, quae dissipationem adferre possent; ibi tria sunt necessaria: regio ampla; munita; multtorum inhabitatorum capax. 2 digeries (Macrob.) seu digestio statuum ordinata. 3 sanctio Legum firmata. Regio redacta est sub unum Regimen, seclusa ab aliis limitibus, seu nativis marium, paludum, desertorum, montium, fluminum; seu arte factis, puta concaedibus silvarum, arcibus limitaneis, etc. Ita Chinenses, muro quadringentarum leucarum, se a Tartaria discluserunt.

Rex est, (sive hereditarium capessat [(printer); sic: capesseat] sceptrum, sive liberis Ordinum votis) qui possidet regnum; quod dividitur in plures provincias, (olim ditio bello devicta, et Romano adjecta Imperio, dicebatur provincia) et hae in Ducatus, Principatus, Ditiones, Tetrarchias, Eparchias, Satrapias, Dynastias, Toparchias, (hodie Comitatus, Baronatus) Tractus, Praefecturas, Territoria (JCtis Districtus, seu Terras, ad quas jurisdictio seu coercendi potestas se extendit) castellatim aut regionatim suis limitibus circum scripta; minora minoribus fruuntur ac gaudent immunitatibus, majora majoribus. Regina, prima est post Regem: et quandoque sede vacante Interrex in interregno; Pro rex, vicarius est Regis.

Primarii inter Principes et Proceres sunt Archiduces, Duces, (Reguli) Comites (Palatini,

Provinciales, Limitanei, vulgo Marchiones) Castellani, Dynastae, (vulgo Barones) Toparchae, aliique Purpurati, Magnates et Summates; deinde Equites; Torquati a torque nuncuqpantur; eos Romani dicebant Auratos, ab aureo anulo, per quem a plebe distinguebantur; nostris temporibus eminent, qui ab Aureo vellere et a Spiritu S. nomen habent; inter militares celebrantur Equites S. Joannis Hierosolymitani seu Melitenses.

Ceterum omnes ex istis sua habeht Dominia, Jurisdictiones, Dignitates, Praedia; vel ut propria, hoc est, peculiari jure mancipata, (quod est habere mancipi;) vel ut Clientelaria seu Beneficiaria, (vulgo Feuda;) quorum alia sunt hereditaria seu gentilitia, hoc est, ad heredes (plerumque masculos tantum) tanseuntia: alia non item; quaedam sunt fiduciaria, (JCtis fideicommissaria) quae scilicet fidei alicujus ita committuntur, ut ea alteri tradat, aut restituat; Possessores ipsi, dicuntur Clientes Fiduciarii et Beneficiarii, (vulgo Vasalli et Feudatarii) quippe qui beneficium a Regeobtinent, in cujus possessionem ubi mittuntur, JCtis investiri et investitur am accipere dicuntur; praestantque juramentum fidelitatis, (vulgo homagium) hoc est, Domino per jusjurandum fidem, obsequium, clientelam obstringunt.

Jura Regalia sunt, belli pacisque habere arbitrium, convocare Ordines, Comitia indicere, conferre beneficia Clientelaria, cognoscere de judiciis et fide Magistratuum, eosque constituere,

imponere tributa, subsidia pecuniaria, quandoque captationes, hoc est, agere censiones capitum, ostiorum, focorum, jugerum, aratrorum: exigere vectigalia Decumarum, ex vino, frumento, oleo et aliis frugibus: Scripturae ex pascuis: Portorii ex mercibus importandis et exportandis, aliasque exactiones, in rebus venditis aut permutatis, imperare, et res vectigales facere; confiscare, (Sueton.) hocest, mulctas et bona damnatorum ac proscriptorum fisco seu aerario Principis addicere: jus vo nandi et piscendi constringere: impertiri gratiam a poenis et mulctis legalibus: monetam cudere, ejusque valorem vel intendere vel remittere: monopolium instituere: natalibus restituere; equestri seu Nobilium Ordini adscribere; jus gladii concedere; Decreta facere; Edicta et Interdicta emittere; Mandata dare; Leges ferre, explicare, tollere, relaxare, abrogare, etc. Sic tamen, ut meminerint Principes, se pastores esse populi; oves tonderi posse, non deglubi: concessum esse, haurire, non exhaurire: nec omnia licere, quae libent, neque minus, se homines esse, cogitent, quam praeesse hominibus, eique subesse, a quo potestas omnis est, DEO.

Subditorum est, parere Superioribus, pendere census, tributa, seu contributiones, vectigalia, (quae exercentur per telonas, vulgo telonarios, in teloniis, per portitores, seu magistros portus. Publicani sunt redemptores seu emptores vectigalium,) varias pensitationes,

praestationes, exhibitiones, ut sunt vecturarum, angariarum. (dictio Persica) annonarum, Canonis, (seu Canonicae scilicet praestationis) sive frumentarii, sive pecuniarii, (sunt enim stipendiarii, tributarii, Canonicarii) et quaecunque legitime imperantur, quod est imperata facere, et quemadmodum Principis est, suos tutari, conservare, ipsorumque bonum promovere; ita ad Subjectos spectat, Principem honore, obsequio, fidelitate colere, ejusque commodis inservire; cujus majestas cum sacrosancta sit, gravissimum et enorme crimen committit, qui Laelae Majestatis aut perduellionis reus fit.

Residet autem Rex, Electus, Confirmatus. Coronatus diademate seu corona, ornatus sceptro et trabea, in solio seu throno; habitans in regia, (palatio, basilica) scilicet in metropoli, seu urbe principe, et reliquarum capite. Mittit Legatos et Prolegatos ad Exteros, instructos authentico diplomate, ad res sibi commissas gerendas. Habet et Delegatos ac Subdelegatos, qui ipsius loco praeficiuntur officiis et negotiis exequendis; ut sunt Gubernatores provinciarum et urbium, Vicarii Generales, praefecti, Propraefecti, Administratores, Inspectores, Visitatores, Quaestores, Fiscales, Nomarchae seu Summo Consilio Praefecti, qui Juri praesunt in diversis Dicasteriis ac Curiis, seu Consiliis.

Circa se domi habet aulicos Ministros, maiores et minores; quibus utitur partim ad Consilia subministanda, partim ad pompam Dignitatis;

partimque ad corporis curam et custodiam. Consiliariorum classes in varia divisae sunt Collegia; scilicet Intimum, seu Secretum; Judiciale, ubi causae forenses; Aerarium, (JCtis Camera, unde Camerales) ubi fisci reditus; Bellicum, ubi res militares tractantur. Singulorum caput est Praeses. Magister aulae (Magister officiorum et admissionum, Praefectus Praetorii) eminentior est aliis, vulgo Mareschallus; quo nomine etiam appellatur Magister Equitum, (nam March veteri Germanorum lingua equum, Schalc potentem significat) inde Magister stabuli; Magister seu Praefectus venationum; Magister libellorum supplicum. (Cognitor causarum ad Regem devolutarum, custos sigilli, archivi, chartophylacii, tabularum publicarum; alicubi Praefectus Scribarum; JCtis Ceancellarius, Graecisnomophylax.) Et qui sunt a Cubiculis seu Cubicularii, inaurata clave spectabiles, (vulgo Camerarii) et Cubiculariorum Decuriones, Dapiferi, Pincerna, Praegustor seu Praelibator, (a patinis, a poculis) Thesaurarius; Archimagirus; ab Eleemosynis Seu sacrarum largitionum Praefectus; Ephebi nobiles seu honorarii. Irenarchae praesunt moribus et disciplinae publicae. Sunt et Logographi seu Logistae, qui rationes publicas, hoc est, tributorum perscribunt, (scribae rationarii;) sunt Dicographi, qui causas judiciales consignant; sunt a secretis, ab epistolis, etc. Scripturarii, vel scripturae Magistri: Item Cuhicularii minores, atrienses, celeres seu cursores,

sive a pedibus, aut circumpedes, custodes corporis, (praetoriani equites, pedites) bipennigeri, hastiferi, sclopiferi, (in equis chlamydati) sive satellites, stipatores, laterones, spiculatores Tacito. Satellitium: Coquinarii et stabularii ministri: ab ephippiis, equisones, agasones, equorum domitores. custodes vestium, promi, condi, dellarii, oeconomi; famuli rei argentariae; stratores mensae, curatores pabuli ac pilentorum, metatores et designatores hospitiorum, ac reliquum famulitium aulicum.

Usus Eunuchorum in gynaeceis obsolevit apud nos; utinam et morionum, gnathorum, ardelionum, sycophantarum, canum palatinorum, etc.

Rex Regum et Summus Orbis Christiani in Regimine Politico Monarcha, est Jmper ator (Caesar) Augustus, qui tenet Imperium Romano-Germanicum, electus ab Electoribus qua Ecclesiasticis, qua Politiscis, (vulgo Secularibus) olim Septemviris, nunc recens Octoviris; quorum primus Archiepiscopus Moguntinus, S. R. J. per Germaniam Archicancellarius, (Supremus Cancellarius.) Secundus, Archiepiscopus Coloniensis, Archicancellarius per Italiam. Tertius, Archiepiscopus Trevirensis, Archicancellarius per Galliam. Quartus, Dux Bohemiae, Archipincerna, (Summus Pocillator.) Quintus, Dux Bavariae Utriusque, Archidapifer, (Supremus Dapifer.) Sextus, Dux Saxoniae, Ensifer. Septimus, Dux Brandeburgicus, Sceptrifer.

Octavus, Comes Palatinus Rheni, Heidelbergensis, Thesaurarius, (Summus Largitionum Praefectus.) Imperatrix Augusta, conjunx Imperatoris. Rex Romanorum, futurus seu designatus Imperator est.

Regni fundamenta sunt Consilium, Vires, Auctoritas. Primum imperandi adminicula seu instrumenta Principi commonstrat; ea sunt: Sagacitas in pernoscendis subditorum ingeniis: ars belligerandi: pacis tuendae industria: diligens, adversus subita casuum, praeparatio: forma amplificandi imperii: in honoribus et officiis conferendis judicium: temporibus obsecundandi dexteritas: maturitas in deliberando, in exequendo celeritas, in agendo constantia: animi in prosperis aeque ac adversis aequitas et moderatio: rerum divinarum et ad Religionem pertinentium cognitio, et cura prima.

Ad vires pertinent subditorum amor et benevolentia, imperii antiquitas, amplitudo, vires unitae, arma, opes. Namque Principem non tam Satellites tutantur: neque tam locupletant repositae gazae; quam benevola affectio provincialium.

Auctoritas est fama illa praeclara sive efficax de prudentia et viribus Principis, inter alios populos et Principes sparsa, animisque concepta; plura non addo, ne videar velle facem in meridie accendere, cum hujus argumenti pleni sint libri. Sed merito vapulat Machiavellus, scriptor ille pseudopoliticus, qui Principem

ex vulpe et leone componit, hoc est, monstrum facit: cui in sua mentiri commoda libere concedit; vah regnorum pestem, et mari Thusco, unde emersit, immergendum! Desiderius. Illud Senecae me legere memini:

- - ubi non est pudor,
Nec cura juris: sanctitas, pietas, fides,
Instabile regnum est.

Quae si absint, quid aliud exsoectes, quam seditiones, tumultus, bella? Mercurialis. Recte ais; nunc animum advertamus, quid sint Ritus Legationum.

Desiderius. De Regno et Rege cum, quae volebam, te dissertante intellexerim; quid est, quod tam parce de Legatis meministi, quibus tamen Regia Potentia maxime nititur exeriturque? Mercurialis. Quia in tanta rerum copia, mirum non est, quaedam subterfugere memoriam. Deinde, in hac nostra Eruditionis peragratione, non mihi soli loquendi: sed tibi quoque interrogandi respondendique partes esse scis impositas. De Legatis opportune mones; quorum tamen Expeditiones quia latissime patent; non requires, puto, ut magnis ipsorum itineribus nos adjungamus comites. Cogitemus igitur, eos praeter oculos nostros praetervehi: et, quantum ad institutum nostrum necesse est, strictim colligamus. Quis enim artes eorum et ceremonias satis exploret? Desiderius. Quidquid delibaveris, meis id desideriis suffecturum credas.

Mercurialis. Legatus a legando seu mittendo dicitur; quippe missus ad negotium peregre et auctoritate publica agendum. Appellatur etiam Orator, ab oratione; nam negotia ore magis et sermone quam litteris tractat. Olim etiam Oratores dicti, qui rogaturi seu precaturimittebantur. Hinc Virgil.

Janque Oratores ader ant ex urbe Latina, Velati ramis oleae veniamque precantes.

Mittitur Legatus vel pacis caussa vel belli. Qui de pace ageret, Romanis olim Caduceator a caduceo dicebatur, virga Mercurii, complexu anguium, ornata; quod erat symbolum pacis et concordiae. Qui bellum indicebat, Fecialis fuit, a fide et faciendo dictus. Atque is nullo armorum praesidio munitus aut satellitio stipatus erat; ut scirent omnes, quo minus ad offendendum instructus esset, majori scelere vel laedi, vel violari; ejus officium, arma denuntiare. Hodie, qui imaginem quandam Caduceatoris aut Fecialis refert, Heroldum appellamus; qui paludamentum Principis sui insignibus pictum, gesat: et utroque (veste ejusque olore) exhibet imperii dignitatem, mandataque defert, acnuntiat.

Sunt autem proprie Legati, qui a Principe potente legantur ad alterum, paris dignitatis. Agentes, aut Residentes, qui a minorisa jurisdictionis ac conditionis Principe; aut ab aliquo sacramento fidelitatis adstricto, destinantur ad majorem; aut vice versa. Qui autem a Principe ad Provinciales ac Subditos, imo ad seditiosos, perduelles, praedones, piratas mittuntur, Commissarii

dicuntur. Etenim hi omnes obnoxii sunt imperio, etsi eo se exemerint vi solummodo aut scelere. Possunt etiam Denuntiatores appellari, [(printer); sic: qui] imperium et edicta in factiosos usurpantes. Qui a subjectis ad Principem veniunt, Deputati vocantur. Nuntii a nuntiando dicti, quasi minore pompa et splendore ad minora missi. Hodie ea vocis antonomasia indigitantur fere Oratores Romani Pontificis: Legati vero Pontifioii sunt triplices. Quidam dicuntur Legati a latere: Cardinales scil, seu Patres Purpurati, ab ipsoejus, cui assistunt, latere, cum amplissima auctoritate, emissi, provinciae, administrandae, pacisinter Principes stabiliendae, majorum consiliorum caussa. Secundi, vulgato sermone, Nuntii Apostolici vocantur, qui frequenter etiam cum potestate Legati a latere mittuntur. Ii Cardinales non sunt, sed Antistites, a Summo Praesule ad Principes aliosque, qui imperium exercent, destinati, ut agant, indagent, vel expediant negotia non maxima; vel ut, tanquam Apostolici Judices Delegati, certas caussas cognoscant. Tertii, Legati Nati dicuntur; quod nimirum eo ipso, quo Ecclesiis praeficiuntur, et Praesules creantur, Legati Apostolici nomen et dignitatem assequantur.

Legatorum alii Ordinarii, alii Extraordinarii. Illi diutius apud Principem, ad quem missi, commorantur. Hi exiguo tempore ac super certa expeditione; v.g. ad affinitatem ambiendam, pacta firmanda, fidem jurandam; ad condolendum, gratulandum, munera devehenda,

consilia, vel commeatus petendos, etc. Fiunt etiam ablegationes ad Publica Comitia vel sententiis dicendis, vel suffragiis ferendis, vel negotiis Boni Publici tractandis.

Lagatus porro variis litteris instruitur. Imprimis habet literas commeatus seu securitatis publicae; deinde litteras seu tesseram Fidei ac [(printer); sic: aut] Legationis, quas vulgo a credendo nuncupant Credentiales; quibus exhibitis, pro Legato legitimo recipitur. Tertio instructus est variis praemonitis et praeceptis Principis, que Instructiones vocantur; quibus dicta et promissa Legati firmantur auctoritate mittentis, quem vulgo Principalem vocant. Harum [(printer); sic: Zarum] Instructionum sont multiplices formae formulaeque; nam quaedam praescribuntur, quae cum aliis communicanda sunt; alia in occulto servanda; nonnulla mandeti tam stricti, ut et negotiorum ratio et eorum tractatio Legato sit limitata; alia non item; sed ejus prudentiae permissa.

Legatio sine mandatis, Libera olim vocata fuit, quod ab Urbe abesse ei liceret, ubi, quamdiu, et quomodo vellet libere agere, qui hoc honore atque beneficio auctus esset; partim voti solvendi caussa, partim periculi vitandi, partim negotiorum. A Voto Votiva Legatio dicebatur, ad loca sacra et fana adeunda; atque haec [(printer); sic: hoc] quoque, ut Cicero ad Atticum scribit, honorata, ut pia, erat. Omnium gentium moribus receptum est, ut Legationes pro conditione negotii et qualitate cum eorum, qui mittunt, tum illorum, qui mittuntur, honorifice excipiantur.

Quibusdam proceditur obviam, aedes subministrantur, lautia offeruntur, magnis impensis convivia, choreae, ludi publici instituuntur; quibusdam divertendi duntaxat potestas indulgetur. Olim, quibus publicus occursus decretus erat, etiam hospitio publicitus excipiebantur: isque mos paene hodiernus est. Hostium Legati vel jubentur extra castra urbemve remanere, ut foris colloquium instituant; vel intromittuntur penitus, apparatum bellicum copiasque inspecturi: si tamen constet, ea, quae videnda erunt, sic robore ac disciplina ordinata atque munita esse, ut ad terrorem atque existimationem valeant. Apud Romanos, si Legati, incogniti, vel hostium. Primo, quid venirent, ab exploratoribus requirebatur. Deinde, ad eos egrediebantur minores Magistratus. Demum extra Urbem Senatus in aede Bellonsae audiebat eorum postulata, et, si visum esset, admittebantur intra moenia, quod ipsi dicebant: Senatum dare. Jure gentium sancta et inviolabilis est Legatio. Hinc, si quid contra securitatem eorum quis perpetrarit, reus fit laesae Majestatis, id est, prostitutae fidei et auctoritatis publicae. Non est tamen Legato transeundum per terras Principis non amici, eo insalutato et inconsulto; nec securitate publica, legationis specie, abutendum; est enim permeandum sine noxa. Dicti autem Legati sunt Sancti, partim a foedere sanciendo: partim quia verbenas seu verbenacas, id est, herbas e loco sacro Capitolii,

sumptas, (quae sagmina vocabantur) foedera facturi, vel bella indicturi, secum ferebant; unde Legatorum unus Verbenarius dictus; verbena autem erat gramen ex arce Capitolina, cum terra sua evulsum.

Inter eos autem, qui Legato operam locant, praecipui sunt Oeconomus. et qui a Secretis est, vulgo Secretarius. Priori incumbit, ita rebus domesticis prospicere, ne uspiam necessaria nummorum solutio suspendatur, neve externus splendor atque apparatus desideretur. Posterioris munus est, Legati secreta tacere, aliorum sagaciter indagare, et, quid in literarum dictatione et responsis Domino in mentem venire debeat, solerter et industrie conjectare: ac pro dignitate negotii acute, succincte, nervose calamo explicare. Additur Legationi frequentia ministrorum, ut, quisquis eam viderit, accendatur scire, cujus ea sit; appareatque, a magno venire ad magnum; nam homines splendori pleraque deferunt. Hinc magnificentia Legati aestimari solet e familiae vestiu et copia: anteambulonum, salutatorum, deductorum, asseclarum, sectatorum et calonum concursu; longoque rheaarum atuque impedimentorum agmine. Nec desunt iis speculatores, exploratores, corycaei personati, quorum oculis et auribus investigant, quod suis non possunt.

Non satis est excipi Legatum; admitti debet: et petere ille solet, ut audiatur. Qua ratione dare Concilium Princeps dicitur; quod raro, nisi convocato Concilio, admittat, audiatve.

Duplex vero Admissio est: Officiosa, quae Publica, et Negotiosa, quae Privata appellatur. Publice admitti Legatus solet, salutationis dunta xat causa, idque vel subito et ex ipsa via; vel mox, ubi pulverem lutumque excusserit, lassitudinem exuerit; vel postero aliquo die. Tempus Admissionis a praecipuo quodam Aulicorum, atque adeo in ipso occursu, indicatur. Sed tum primum, cum publice ex hospitio sibi assignato ad Aulam vocatur Legatus, solemni pompa Introductio celebratur. Legatus, priusquam a Principe admissus sit, nneminem adit, visitque. Legato autem jam admisso, salutationis honos ab ipso principe rependitur; nunc major, nunc minor, prout a potentibus, amicis vel inimicis, misso. Nonnunquam advenienti ipse Princeps aliquantulum obviam procedit; nonnunquam assurgit, sedile praebet, operire [(printer); sic: operiri] caput jubet, litteras oblatas exosculatur. Exhibita accessus reverentia, dum sermonem orditur Legatus, capite dete cto manet, nec cooperit, nisi jussus. Et dum vel suum vel adeundum Principem deinceps alloquendo nominat, venerationis aliquod obsequium rursus exhibet, diligentemque in omnibus rationem habet honorum et Praerogativae Principis sui; qua in re officium quoque suum praestant Ceremoniarum designator, et deductionum ac admissionum Praefectus. Post haec enuntiat mandata, quae habet. Romani, signum Imperii, etiam idioma [(printer); sic: idiomata] habuerunt: et ad dignitatem suam pertinere imprimis existimabant,

vernaculo tantum sermone Legationes tum excipere, tum proferre. Sit autem Dictionis character virilis et sententiosus, sine affectatione concinnus, non superstitiose coactus, aut strictim circumtonsus, sed quasi ab animo profectus, et veritatis energia securus. Neque tantum Principis sui Mandata summa cura fideque exponit, sed eadem quoque responsa refert et renuntiat. Peracta Legatione, reliquum est, ut penates repetat, auctior (ut quidam ait) una jam syllaba; ut, qui iverit Orator, redeat Exorar.

Laudes et virtutes Legati his fere continentur: Ut sit genere nobilis; specre praestans ac firmus corpore, opulentus; munificus; contimens; non vinolentus; non rixosus; non morosus; gratus excipienti; non adulator; publice spectailis; religionis, vestis et urbanitatis patriae tenax; eruditus; eloquens; facetus, non dicax; linguarum peritus; item lectionis, scriptionis, etiam occultae; prudens; non ignarus Aulae, quam aditurus; polytropus, seu expertus multarum et magnarum rerum, qui mores hominum ac regionum noverit; intrepidus; temporarius; id est, serviens et accommodans se temporibus, locis, personis; lente festinans; circumspectus; memor; astutus; simulando ac dissimulando tectus; verax; fidus, sed non nimis fidenss; felix. Atque haec de Legatis, quibus Veteres et viaticum et aureum annulum de publico largiebantur. Annulum illum in publico gerebant;

eoque postea depositi, intra domos utebantur ferreo, ut Plinius memorat. Sed hoc primis quidem Reip. annis usurpatum fuit; postea et Senatores gesserunt; a quibus ad Equites, et inde ad omnes ingenuos usus hic dimanavit. De Legationum fructu, sapienter, Regum sapientissimus, Proverb. 25. v. 13. Sicut frigus nivis, in die messis, ita Legatus fidelis ei, qui misit illum, animam ipsius requiescere facit Desiderius. Quid est frigus hoc in die messis [(printer); sic: emssis] ? Mercurialis. Respondeo, esse frigus, a vento afflatum messoribus, calore sudantibus; aestuque mitigato recreatis ac refocillatis. Idem Legatus facit strenuus; nam Principem sollicitudine et curis aestuantem refrigerat, et consolatur felici rerum commissarum expeditione. Desiderius. Id ipsum evenit mihi, cujus tu haec sciendi ardorem ita temperas, et quasi anhelantem reficis; ut discendi calor sit mihi refrigerio. Mercurialis. Agnosco sinum tuum; quidquid in eum demittitur, etiam Aquilone gelatum, mira temperie solvitur, et lenitate tibi domestica mitescit.

Desiderius. Haec spiras aequo blandius. Nunc quo ferimur, et quomodo? ventis; an rhedis? an neutris?

CAPUT XCI: Turbae Regnorum, et Bella.

MErcurialis. Status pacatus est optatissimus; Bellum est immanis bellua, exhauriens aerarium et sanguinem, vastans provincias; non suscipiendum, nisi ut in pace (quae finis est belli) sine injuria vivatur, vel repellendo et arcendo vim injuste illatam: vel eam inferendo, justae vindicationis causa, aut ad res cum legitima auctoritate repetendas, per Militiam, hoc est, multitudinem hominum, aptam et compositam in armis, sub disciplina morum, exercitationis, laboris.

Belligeratur autem, sive quod gentes finitimae invadant nostra, movendo lites de confiniis; sive quod potentes involvant populos bello, de eminentia inter se contendentes; sive quod domi motus suboriantur, non aliter compescendi, quam vi; puta, cum factiosi quidam turbatores sive propter privatas simultates, sive contumaciam parendi Magistratui, clandestinas disseminant conspirationes, et concitare moliuntur conjurationes, tumultus, seditiones, rebelliones; adeoque bella intestina et civilia. Nihil vero non tentandum est domi sorisque, ut bellum anteveniatur: nempe paciscendum cum confinibus; pactaque subinde renovanda: domestici continendi sub aequalitate jurium; nec injuriae permittendae in

quenquam; observandi inquieti, ad novationem rerum proclives, quidvis caussari callidi, suis quod molitionibus obtendere queant.

Coorta conturbatione, solet aut reconciliatio per internuncios requiri; aut vicinorum interpositio; qua tumultuosi, bellaces ac pugnaces suis a consiliis dimoveantur; aut mittitur caduceator, (pacificator) instructus diplomate ad hostem ipsum, ad pacem petendam: aut damni dati reparationem offerendam: aut simultatis compositionem: ut ejusmodi pacificatoria legatione descendatur ad conditiones pacis; praesertim si quis arbitretur, se imparatum imparemve hosti; quippe temerarium foret, objicere se imbellem bellicoso, inexercitatum exercitato.

Si tamen minacior hostis, pacificationem renuit, missoque feciali clarigat, (denuntiat hostilitatem) cogitatur quamprimum de intercludendo aditu, apparatuque bellico, qui multa reposcit. 1 militem, tum indigenam, tum extraneum seu adventitium, quandoque tumultuarium et subitarium. 2 auxilia foederatorum. 3 commeatuum sumptus, seu rem cibariam, vulgo victualia; quare instruuntur domus annonariae, in quibus conditiva reponitur annona. 4 pecuniam, quae est nervus belli; haec depromitur ex aerario; aliquando stips cogitur per capita, emittuntur vicatim, oppidatim, provinciatim conquisitores, (ad habendam conquisitionem) ut colligant et legant militaturos, conducantque dato autor amento; quos jam descriptos

(sive sint Evocati, sive Voluntarii, aut Volones) et deductos in Diribitorium, ad armilustrium. (equitum est transvectio) Diribitor lustrat viritim; habitoque delectu, obstringit sacramento; et sic auctorat, ac numerum init dantium nomen militiae, et refert in catalogum seu tabulas (vulgo matriculam.)

Auctorati, recensi, lustrati armantur ex armamentario; sunt vero armorum alia ad tegendum corpus; alia ad invadendum, lacessendum, defendendum; rursusque aliis instruuntur seu induuntur armatura levi; alii gravi. Tutando capiti datur galea, seu cassis, subducta cudone, cujus ape conus, in cono crista: ori tegendo buccula, seu buccatum tegmen: pectori adoperiendo ferreus thorax, (collo collare) seu lorica, unde loricati, thoracati, qui sunt ab ictu glandis plumbeae innoxii; cataphracti circumquaque loricantur cataphracta, vel ex lamellis squamatim coagmentata: vel annulis et hamulis conserta, commifsa, concatenata; cujus pars posterior humerale; anterior pectorale; brachiorum tegumenta, brachialia; utrumque muniunt pedem tibialia, seu ocreae ferreae. Sinistro brachio olim clypeus inserebatur; nunc liberum juvat dextram, vel in bipenni militari, vel sarissa (hasta longiore) vibranda; vel fistula, (tubo, canna, sclopo, tormento manuario, bombarda) ferrea five aenea, oneranda et exoneranda. Lateri accingitur gladius, aut suspenditur ex baltheo, ut promptius stringatur e vagina; evaginatusque recondatur

facilius, capulo tenus. Ballistarii (catapultarii, sclopetarii) appendunt thecam bombardariam et pyxidem pulver artem: vel complures tubulos ligneos, fartura pulveris nitrati plenos; et funiculos igniartos. Nuper, sagulis amicti, sclopeta furcillis librabant; nunc neutrum est in usu.

Antequam ducatur in hostem; instituuntur palaria, seu pugnae umbratiles, (Graecis sciamachia) prolusionis caussa (exercitium et pugna umbratilis:) producuntur milites tirones, (aliquando etiam panico excitantur) ut discant, telis uti cominus, eminus: per turmas hinc inde concurrere, decurrere, latere, procurrere, resistere, cedere, repente consurgere, in ordinem redire, extendi, laxari, condensari, eircuire, ex obliquo invadere, clamare, locum tenere, imperium servare, jussa exequi: mutare aciem; jam se in orbem colligere, jam cuneum facere, jam phalangem, jam dimidiam lunam, jam aciem quadratam, etc. Sequi signa, pati taedium, aestum, frigus, labores, vigilias.

Dehinc concenturiatur exercitus per legiones et vexillationes; dum redigitur equitatus in turmas; quarum aliae alares, aliae legionariae; illae latera tuentur; hae in media acie consistunt; peditatus (hastati et sclopetarii) in manipulos; in his sunt commanipulones et cohortes: utrique in contubernia seu decurias decuriantur; praesiciuntur decuriis decuriones, centuriis centuriones, (Senec. Capitanei) nempe equestribus

magistri equitum seu hipparchi, pedestribus magistri peditum, millenis chiliarchi seu tribuni (vulgo Colonelli;) tandem omnibus Imperator, Campiductor, supremus Dux belli, Archistrategus; sunt et Ductores Vicarii, Promagistri, Procenturiones, etc.

Quibus adjunguntur varii belli Praefecti, et Propraefecti et Subpraefecti, ut rei tormentariae, castrorum, excubiarum, munitionum: Ductores ac Duces Generales, Primores, Turmales, Tribuni, Protribuni, Legati seu Vicarii, (vulgo locum-tenentes) Quaestores, Inspectores, Curatores Primarii, (vulgo Commissarii) Annonae Structores, (Sitarchi) Vexilliferi, (Vexillarii, Signiferi) Censores seu Metatores, (diversoriorum Designatores) Instructores, seu Ordinatores aciei, (Taxiarchi Graecis) Machinatores, tormentorum Libratores, (ballistarii vel balistariii) tribuni armamentarii, curatores tormentorum, circuitores seu mercatores annonarii seu castrenses, praefecti pontium, curruum, fabrorum, commeatus tormentarii, exploratores viarum, Concionator Castrensis, Scriba Praetorianus, Scribae et Dicographi Castrenses, Praefectus, Judex (Quaesitor, Praetor) rerum capitalium, Ulpiano Latrunculator, Accensi, Apparitores, castigatores, carcerarii, (JCtis Commentarienses,) tibicines, tubicines, tympanistae seu tympanotribae.

E bellatoribus alii sunt honorarii, alii stipendiarii, aliqui primarii, alii gregarii: et iterum, alii dimachae seu desaltorii: (subitarii equites peditesque,

cuidam equestres sclopetarii, ballistarii, ferentarii, catapultarii) aliqui Duplicarii (Duplarii, Duplares) duplicis videlicet armaturae et aliquando stipendii; aliqui ferentarii seu levius armati et expediti. Sunt [(printer); sic: , sunt] novitii, sunt veterani. Equites partim lancearit, partim catapultarii seu hippotoxotae, sclopis aut arcubus muniti, aliquando [(printer); sic: ternis,] et insuper cestra sive securi Amazonia: quidam hopplomachi, seu cataphractarii; hoc est, gravioris armaturae; alii levioris, omnes inter se commilites, seu commilitones, sub uno commilitio merentes: conturbernales sub uno contubernio. Servitiis addicuntur lixae, calones, calatores, caculae, equi sarcinarii.

Rebus sic dispositis et paratis, celeritate opus est; suscipitur expeditio, proceditur in hosticum; (qui ducunt extremum agmen, vocantur uragi) nam domi bellare, est pestem intra viscera recipere; metator tali loco metatur castra, qui commodus sit frumentationi et pabulationi, aquationi et lignationi; hic ponuntur tentoria, tabernacula (quorum praecipua Praetorium, Quaestorium, etc.) figunturque paxillis; pro milite plebejo sunt castrensia tuguria; utque stativa ab incursionibus sint tuta, circumvallantur fossis et aggeribus; cum sunt movenda, detenduntur papiliones, conclamantur vasa, revelluntur signa, (more Romano.) Instituuntur, per certas stationes excubiae quas servant stationarii seu specularii excubitores necunde [(printer); sic: nec unde] superveniens inopinato hostile agmen

pessundet incautos; datur tessera a Praefecto vigilum seu Tesserario, qua se mutuo recognoscant. Vigilias circumeunt Circitores, tesseramque reposcunt. In mediis castris vel foro excubat praetoria militum statio. Si qui ex militibus viatores incursant et exspoliant, praedones sunt et latrunculi; a quibus repurgat vias suis cum turmalibus, quem cum Ulpiano possimus latrunculatorem dicere, aut Tutatorem viarum: Non raro tamen emittuntur sclopetarii, occulti viarum subsessores, et praedantium interceptores. Sunt et in equitibus excursores, et turmae emissitiae.

Interea emirtuntur speculatores, exploratores, et emissarii, qui observent hosticas machinationes; reducesque referant visa et audita; exinde fiunt catervatim, turmatim, centuriatim, manipulatim excursiones, obviaturae depopulantibus, ubique occurrentibus; et leviora certamina conserturae, antequam veniatur ad manus. In [(printer); sic: , in] Concilio vel Consilio Bellico consultatur de loco pugnae et modo aggrediendi, et, si Mars foret iniquior aut locus, de ratione recipiendi militem.

Tandem copiae deducuntur ad praelium, ordinantur in aciem, (rectam, obliquam, sinuatam, lunatam, quadratam) ejus partes sunt frons, tergum, alae, cornua; peditum agmen stabile occupat medium, equites plerumque sunt alarii vel alares. Signiferi [(printer); sic: signiferi] , medias inter catervas, ferunt signa; vexilla sunt pedestria, labara signa equestria: quos aliquando praecedunt antesignani

cum rhomphaeis (xiphomachaeris:) classicum canunt tympanistae tympanorum strepitu, tibieines tibiarum, cornicines (buccinatores Caesari) cornuum; tubicines tubarum; aeneatores ahenotympanorum seu anacarorum. Duces circum-et interequitantes inflammant ad strenuitatem hortatibus galeatos, quos excipit clamor militum, Martem poscentium.

Olim Velites incessebant hostem, et velitando faciebant initium conflictus: mox concurrebant legiones, pugnamque committebant decretoriam; in longius dissitos ejaculabantur lapides, funditores e fundis, ballistarii e catapultis; postea sagittarii promentes sagittas e pharetris, (corytis) imponebant eas arcubus, hosque nervo tendentes et dimittentes, arcebant eminus ingruentem hostem, ac protelabant; aut venientem intra teli jactum, rorarii spiculorum imbre, obruebant. Hodie res agitur tormentis majoribus et minoribus. Velitationem praemittunt equites, procursantes in pugnam leviorem, quandoque tumultuariam; tum bombardarii pedites farta sclopeta seu sclopetos pulvere sulphureo plumbeisque globis (quos vel incenso funiculo vel rotula agitata e fistulis ejiciunt) dis plodunt et trajiciunt pilarum grandine stantes in principiis, seu in prima hostium acie versantes. Illi contra explodunt et grandinant ferreis ac plumbatis glandibus, alternantibus hinc inde bombardarum procellis. Utrinque Tormentarii Magistri tonant et fulminant machinis fulminatricibus, crebrisque jaculationibus

longas bellantium lineas sternunt. Si qui propius irruele tentant, prohibentur a sarissophoris, hastilibus ferro praepilatis, seu sarissis; aut etiam irruentes trajiciuntur bipennibus, magno nisu vibratis. Accidit, ut proximi quique confertim pugnantes proturbentur calis, clavis, sparis, aut inversis scloporum [(printer); sic: ;] scapis vel caedantur latioribus spathis et semispathis: vel obtruncentur harpis et acinacibus: quin concurritur infestis mucronibus; punguntur, confodiuntur verutis, frameis, pugionibus; fitque miseranda strages; dum hinc et illinc punctim caesimque feriunt feriunturque, et promiscue cadunt, conculcantur, proteruntur horrendo cum ejulatu, praesertim si equestres alae se a tergo circum fundant, aut a latere perrumpant, aut currus falcati immittantur.

Quin etiam in pugna sive stataria, sive gradaria saepe anceps fortuna nutat, dum acies inclinatur, (inclinat) turbatur, perfringitur, integratur, restituitur: dum succenturiati et subsidiariae copiae (olim triarii) redintegrant praelium, invadunt hostem, disturbant, fundunt, fugant, insectantur, contrucidant, atque ita fit dimicatio internecina, et ita quandoque debellatur. Qui terrore perculsi, quaerunt evadere, elabi, effugere; si diffugii spes non est, abjectis armis dedunt se, ut capiantur: sed qui caedem et captivitatem evaserunt, palantur dispersim, (quorum multi ab hoste excipiuntur) donec aggregentur a suis; aut inveniant confugium,

quo se in tutum recipiant; impedimentis seu curribus sarcinariis et annonariis, ab hoste captis et direptis, cum curuli vectorioque machinarum instrumento. Fit etiam, ut duces fugam sistant, consternatis animos addant, insequentibus insidias struant; aut ii, quos locus et casus conjunxit, se in orbem tutentur, prementium vim sustentent, et victoriam interpellent; quapropter caute instandum terga praebentibus; nam Mars communis et victum saepe erigit et affligit victorem. Atrociora sunt bella pro aris et focis, quam quae geruntur pro Imperio. Quando nox dirimit pugnam, canitur receptui, victorque miles diribit praedam, spolia, manubias devictorum: ni hostis dimicationem redauspicetur, recollectis in unum, qui fuerant dissipati.

Praelium sequuntur depopulationes et devastationes agrorum; dum praedabundi et populabundi victores, late omnia victricibus (victoriosis Gell.) armis [(printer); sic: ] incursant et infestant: quoandoque etiam, contra fas omne, pagatim incendia spargunt.

Hostilis Urbs, vel arx, fugitivorum perfugium, per tubicinem ad deditionem invitatur; (quae immunita sunt, ultro se dedunt) inde circumdatur copiis, obsidetur, (obsidio vel obsidione premitur) obvallatur, circumvallatione clauditur, ne egressus ingressusve pateat, corona cingitur. Perfecta seu clausa circum vallationis linea oppugnatur, donec expugnetur, hoc est, occupetur, aut recipiatur, seu recuperetur,

Hic adhibentur varia machinamenta, strategmata et astus oppugnationum, insultuum, impressionum, irruptionum; dum aliquando scanduntur muri furiali impetu, admotis scalis; vel advolutis (ut olim) ambulatoriis seu subrotatis turribus;et quibus demissa exostra (arrectario ponte) oppugnatores insiliunt muros, quos Prisci diruebant admotis arietibus, vel libratis e ballista saxis: hodie quatiunt, labefactant, dejiciunt, evertunt, et subvertunt firmamenta quaeque ferrei globi ex obsidionalibus seu muralibus tormentis excussi, locatis post cratitias gerras, (vimineos corbes terra oppletos) e suggestibus tormentariis, (machinarum) tumultuario opere erectis.

Est quoque inventum instrumentum dirumpendi violenter portas ariete pyrio, seu pyloclastro. (vulgo petarda, cuidam tormentum insititium, vel inductile.) Excogitantur indies alia vaframenta; imprimis suffossiones sive occultae per subterraneos cuniculos, inclusis bellici pulveris vasculis, quae sensim repens ignis accendit: sive apertae, sub pluteis, vineis, loricis, terreis munitionibus ex humo congestitia factis; producunturque operum appropinquationes; sinuato itinere, ad declinanda hostium tela, viamque assultui per murorum ruinas faciendam. Injiciuntur ad tecta incendenda pyroboli, malleoli, ignita missilia, sphaerae Punicae, seu pilae granatae, nempe igniariae, variis ferramentis fartae et foetae: intercluditur

commeatus: nihil non excogitatur ad circumsessos in angustias ultimas redigendos.

Neque obsessi, aut obsidendi, quidquam intentatum relinquunt ad sese defendendos; silvarum fauces muniuntur concaedibus: passim objiciuntur ericii militares seu cervi, (transversae scilicet trabes, aculeis confixae, quae ante portas sunt versatiles seu subductiles) exstruuntur antemuralia propugnacula, (praemunitiones, munitiunculae) quae inferne praesepiuntur vallis, palis ac stipitibus cuspidatis ad hostium ascensum retardandum; circa medium, exasperantur sudibus echinatis, seu corvis [(printer); sic: ] pectinatim consertis; quibus praeducuntur fossae ad hostem accessu excludendum; aut contrariis vel transversis cuniculis obviatur cuniculariis (cunicularibus:) aut in subeuntes dejiciuntur pilae igniariae, omnique telroum genere repugnatur adorientibus; qui autcornis, manibus ferreis, harpagnoibus arrepti intra munimenta trahuntur; aut longis hastis transfiguntur; aut discerpuntur machinis, constipatis scrutorum grandine; habent itidem suos receptus, reductus ac perfugia secundaria, quae murorum hiatui et diruptioni opponunt, variasque abscissiones, caecas, foveas, extemporaneas sossas; nec non obstruunt aggeres ex plaustris et doliis convectis ac coacervatis. Solent insuper propugnantes facere eruptionem conglobatim, certatim, catervatim, manipulatim, centuriatim ad arcendos obsesores, eorumque tormenta mutilanda et

et obturanda; sed non raro repelluntur majore vi, et arctius inde premuntur, superatisque fossis, (quae ramalibus, virgultis, saccis oppletis, curribusque tabulatis explentur et sternuntur) et vallis, undique instant, donec clausis arctiora quaeque finat, deficiente praesertim commeatu et ballistarum fartura; et ipsa denique spe; deditionem tractare incipiant, (candidis aliquando vexillis prolatis) petentes inducias, (pacem sequesram, cessationem armorum) quae panguntur ad dies aliquot aut horas, aut etiam prorogantur, datis utrinque obsidibus.

Qui se submittunt pactitia deditione, (deditii) nanciscuntur conditiones honestas, ita, ut praesidiariis cum armis, signis et sarcinis, seu more militari, abire liceat; secus, si res arbitrio praevalentium permittatur; tum enim sine vexillis, extinctis funiculis, tympanis ac tubis filentibus exeundum, lytrumpque ad homines et tecta a direptione, caedibus, incendiis, captivitate redimenda solvendum. Sed viexpugnata civitas diripitur, et in obvios quosque saevitur; feritatis tamen est, non victoriaeurbes delere, excidere, desolare funditus. Soluta obsidione, praesidia abducuntur.

Parta (obtenta, reportata) victoria, laureati victores onusti spoliis, aliquando opimis, erectisque seu fixis trophaeis (tropaeis) ovant ac triumphant: Deo exercituum Domino, si tamen pro Deo militant, exuvias bellicas dedicantes. Ubi strenui, et quorum virtus ante alios enituit, nobilitantur, condecorati insignibus

et niceteriis ob heroica facinora et adversa vulnera (aversa enim sunt dedecori;) saucii curantur, captivi redimuntur, aut liberantur permutatione; atque ita redeunt postliminio ad sau; contra autores turbarum cum perfidis, defectoribus, proditoribus, perduellibus, desertoresque commilitonum et transfugae plectuntur; quandoque in mortis supplicium decimantur. Ultimo miles distribuitur in hiberna, (hibernacula) emeritique rude donantur, et honesta missione dimittuntur seu exauctorantur; qui fortiter occubuere, afficiuntur panegyrica et adorea, (a farris honore, Priscis) seu gloria; eorumque manes inferiis Christianis juvantur, novaque supplementa scribuntur, seu delectus habentur.

Desiderius. Hem bella, horrida bella! quam saevis ac tristibus modis miseri mortales in mutuum exitium exardescunt! Mercurialis. Si picta horres; quid facturus, si praesens in pericula veneris? Desiderius. Alios caftra juvent, et lituo tubae permistus sonitus; me doctarum hederae frontium Diis misceant Superis, et secernant populo. Cedo vero; cum in vulgatis narrationum bellicarum pagellis tot nos peregrina vocabula circumsonent, possumne quorundam explicationem abs te requirere, quasi per exodium, in cruentis hisce Mavortis ludis? Mercurialis. Nosti animum meum; si quid scio, idem te scire cupio. Quid petis? Desiderius. Quando in munimentorum ratione et partibus describendis Galli, Itali, Germani

suam quique miscent vernacula, quid [(transcriber); sic: mquid] , quaeso, est in propugnaculis, quod [(printer); sic: quid] Germanis vocatur cattus? quid cortina [(printer); sic: nunc] , contramine, quid scarpa, contrascarpa; breccia seu breche, baterie, approche, palisades, etc. Mercurialis. Adverte imaginationem; paucis tibi adumbrabo.

Ad munitionem pertinent varia castella, turres, propugnacula, valla, fossae, loricae, viae, opere cornuto, coronato seu coronario, pebtagono, hexagono, polygono, stellato, semilunari, planiformi, seu lineae rectae, etc. Videsne aggeres illos seu tumulos propugnaculis impositos; hos Germani caitos, vel cattas, veteri apud Lipsium nomine, dicunt; Itali et Galli Cavaliere et Cavallieure; murus ille, inter duo propugnacula interjectus, cortina dicitur; moles haec portae praestructa (munimentum portae, paulum a moenibus abjunctum) nominatur rivellino seu ravelin; caecae illae ad latera propugnaculi cryptae, dicuntur case mattae. quasi casae armatae: suggestus illi et aggeres tormentarii nomen habent baterie vel batteria, in quibus eminent vimineae illae loricae, corbium terra oppletorum objectus, post quos jaculatores latent; vineae sunt viae intestinae, per quas occulte miles ultro citroque commeat; approches seu approce, viae seu accessus obsidionales obliquo ductu ad fossores militesque tegendos; (alias promotiones seu appropinquationes) quibus opponuntur excursus obsessorum. Aspice hanc moenium ruinam et fossam rudere complanatam, cogitaque nuncupari breccia seu

breche; (lege bresce) cui resistunt recessus (reductus, receptus interni et receptacula, scilicet ritirate et ridotti.) Vallos istos, seu sudes, imo vallo praefixas vocant palisades. Sunt autem partes valli: fossae, loricae, basis, (planta, pes) altitudo, latitudo, vertex, seu summitas, ambulacrum, succinctus, scamnum seu scabellum loricae, margo seu labrum, acclivitas exterior, interior, etc. Partes propugnaculi: rostrum, humeri, latera, alae, linea faucium, defensionis; angulique varii. Scarpa est ima miri declivitas, seu curvatura, (murus a summo leviter inflexus) contrascarpa, pars fossae moenibus adversa; mina, seu mine, cuniculi: contramina, contrarius cuniculus, seu transversus meatus; et sexcenta horum similia. Quis enim nescit, teri haec vocabula: halabarda pro hasta bipenni, compagnia pro turma seu centuria, aut cohorte peditum, (quorum instructor sergente) squadra pro equitum; garnison, vel guarnison, pro praesidio; spia pro exploratore; alliance pro foedere; avanguardia pro fronte exercitus, seu agmine primo; retroguardia pro tergo exercitus, seu agmine novissimo; bataglia pro acie et pugna; embuches pro insidiis; caporale pro decurione; colonello pro tribuno seu chiliarcho; archibugiero pro sclopetario; ingegnero pro machinatore; cannoni pro tormentis; pistola pro fistula ferrea minore; moschetta, seu mosqueta, pro majore (manuaria;) cornetta pro vexillo equestri; impressione pro assultu; bagage pro impedimentis; baracche pro

castrensibus tuguriis; guardia pro statione militum excubantium; truppa pro equitum globo; ronda pro circitore; salvaguardia pro milite custode et tuore datae fidei; salvo condotto pro fide publica, (assertitiis literis, liberi commeatus tessera;) venturieri pro honorariis bellatoribus; armada pro exercitu; et hujus farinae infinita. Vide Indic. V. Militaria vocabula. Nunc quid sit flotta seu classis navium, videamus, earumque pugnam.

Navalium praelium (naumachta, pugna maritima) est terribilius; nam ipsum inimicum est mare: in quo plerumque ita pertinaciter pugnandum; ut aut vincendum, aut pereundum. Quid enim horribilius, quam cum adversae classes utrinque tonant et reboant, littora circumtonant, igne et fumo coelum obducitur, omnia praesentem intentant mortem? Hinc naves quassantur aquis; inde bellicarum machinarum ictibus perforantur, incenduntur, comburuntur; vel colliduntur inter se, rostrisque et harpagonibus implicantur: classiarii in hosticas triremes per foros et transtra transiliunt, et omnia caedibus ac sanguine miscent. Deterguntur, seu detergentur, lioc est, franguntur remi, rumpuntur navigiorum compages et merguntur: trunca fluitant tabulata, et cum iis cadavera: vel vadis impacta, vincuntur non pugnando: vel armamentis nudata, sorbentur: vel scopulis allisa, aut tormentorum globis lacerata, fatiscunt et subsidunt. Fit etiam, ut, admotis bellico pulveri

fomitibus, suasmet naves incendant: aut ultro in mare desiliant, felicius luctaturi cum vadis, quam cum hostibus. Quae pestis est illa, quamque formidabilis, cum naves incendiariae, cuniculis et ollis, varioque ignium pabulo instructae, caeco seu fomentario igne gliscentes, libratoque et attemperato in temporis ac spatii praemensi fomite igniario, paulatimque serpente, flammam repente evomunt, cumque ea lapidum, catenarum, globorum nimbum; aut ventis in adversam classem delatae, obvia quaeque ardendo corripiunt, lateque incendium et stragem spargunt. Quid quod navium aliquae praetendant e proris horrenda veruta; latas laiae acutasque secures, terrorem ubique circumferentes et cladem.

Navis, qua Archithalassus seu Praefectus rei maritimae, vulgo Amiralius sej Almirachius vehitur, Praetoria dicitur: Propraetoria, in qua ejus Vicarius: Praesidiaria, in qua excubiae; Frumentaria seu annonaria, aut annotina, in qua commeatus advectatur; Pyratica (praedatoria) est pyratarum [(printer); sic: pyrarum] , qui pyraticam faciunt praedando per maria; quibus profligandis et intercipiendis, illa secantur decussatim navium bellicarum cursibus, et obeuntur ac permeantur velificatione omnem in partem facta. Navales copiae partim tormentorum strepitu, partim propofitis ex alto vexillis, partim collucentibus ignibus omnia inter se significant; quae si, in mari occurrentes, antennas demittunt, signum est submissonis. Alicubi, fluminum fcu

flumentaneis aggeribus (hoc est, undarum obicibus et viatorum itineribus) perfossis et perruptis; immissisque per scissuram seu paertionem aquis, inundantur agri; ibique concurritur infestis navigiis [(printer); sic: navigibus] et ratibus; viaeque commeatuum intercluduntur terra, aperiuntur aquis, ut illud Poetae repetas:

Non te decipiat ratibus navalis Enyo,
Et par unda fretis; hic modo terra fuit.

Desiderius. Enimvero infernalium furiarum una Bellona est, cui ad perditionem.

Par via, sive salo; par via, sive solo.

Sed nunc aliquid, vel summatim, de veteri militia, cujus antiqua verba novae sunt accommodanda. Mercurialis. Tanquam si Neoptolemus quidam velis evadere, contra quam ante prae te ferebas, ita perquiris multa de Polemicis; indicabo, quae legi, meminique; sed tu quoque memineris, Veteris militiae distributionem et rationem, aliam sub Regibus Romanis; aliam sub Consulibus; aliam sub Imperatoribus fuisse. Nos, quae de militia Romana universim dici queant, insistentes vestigiis Viri doctissimi, Justi Lipsii, cum eodem in quinque contrahemus capita, quorum primum est

Delectus Militum.

HOste vicino, aut repentino aliquo periculo imminente, raptim capiebant Milites, quos vocabant Subitarios. Qui nominatim citabantur: vel fuerunt Volenses seu Volones.

Proni, Spontanei; vel Refractarii, militiam detrectantes. Illi respondebant ad nomen; isti silebant. Caussae renuendae militiae 1 Vacatio ab aetate, cum ea supra annos 50, aut ab honore, ut siquis in Magistratu, aut Sacerdos. 2 Emeritum, cum quis viginti stipendia complevit. 3 Morbus aut vitium. Equites transvectione seu traductione delecti. Finita conscriptione, adigebantur sacramento, Tribunis concepta verba praeeuntibus. Socit appellati, qui foederati (vulgo Confoederati) et consortes armorum, gratis militantes. Auxiliares, qui mercenarii. Evocati rogatione et precibus sumebantur, quippe veterani, et in gratiam Ducum militaturi. Plerumque hi ducebant ordines, unde Ductores (Graecis Taxiarchi) appellati, minores majoresque, et duplex stipendium accipiebant, inde Duplarii. Certuriones pro insigni vitem gestabant. Conquisitores in agris indagabant et conquirebant juventutem. Sub Principibus non erat Delectus, sed Indictio Militum, pro opibus cujusque et agris.

Ordo militaris.

GEnera peditum erant quatuor. Velites, leves, et in fronte, ac eminus telis jaculatoriis pugnantes; nonnunquam veloci saltu jungebant se equitibus, celerique motu delabebantur equis. Hastati, spiculis, hastis, et contis utebantur. Principes ante et circa signa gladiis dimicabant. Triarii seu Tertiarii (quod in acie, tertio ordine, dicti) extremis in subsidium

deponebantur: Unde et Subsessores dicti, quod altero genu subsidebant; quorum in legione erant sexcenti; stabilibus (hoc est, non missilibus) hastis instructi, si Lipsio et per ipsum Livio credimus. Aliter Vegetius de his loquitur, qui Principes, hoc est, veteres et exercitatos Milites in prima acie (nempe mutata Rep.) collocat; quos et Antepilanos vocat, quia Pilani seu Pilati, hoc est, sagittarii, et missilibus telis utentes post ipsos in media acie stabant. Denique Triarii, qui plerumque tantum in rebus desperatis consurgebant in arma; hinc adagium: Res ad Triarios rediit.

Caeterum Legionum numerus erat varius, aliquando 3 000, alias 4000, alias 6000, et 700 equitum. Communiter Legio Centurias habebat 60, manipulos seu Contubernia 30, Cohortes 10, (quarum singulae tres continebant manipulos, Hastatos, Principes, Triarios; Velites solebant comitari manipulos, et ante aciem pugnare) adeoque in Cohorte erant homines 420, in manipulo 120. in Centuria seu Ordine 60. Si pleniores manipuli, plenior et ipsa Legio.

Equitum Legionaria divisio fuit in 10 turmas. In una turma 30 equites, Decuriae ternae. In Legione turmae decem seu equites 300. Socii dicebantur Alae seu Cornua, quia plurimum, ut alae in avibus, corpus illud Legionum tegebant, hinc Ala seu Cornu dextrum et sinistrum, tam equitum, quam peditum, qui inde alares et alarii, quo tamen nomine plerumque

appellati equites et legionarii pedites.

Inter Centuriones primus seu praecipuus erat Primipilus, cui Aquilae tutela commissa, unde Primipilaris. Tribunus Legioni praeerat. Centuriones sibi deligebant Optionem, seu Succenturionem et Vicarium. Legati Imperatoribus adjuncti erant ad consultandum. Ducum supremus, Imperator, qui Ductum, cum ipse interest, habet; Auspicia vero: cum alius rem gerit, illo mandante, et Fortunam ac Deos suos commodante; cujus ornatus paludamentum, et insignia, lictores cum fascibus.

Arma.

LEvis armaturae fuerunt Rorarii, quod primi, ineuntes praelium, densis telis velut imbrem rorabant. Accensi, quod ad censum Legionum adjiciebantur. Ferentarit a ferendo auxilio dicti, vel quia fundis et lapidibus pugnabant, quae tela feruntur, non tenentur. Funditores seu Fundibularii fundis lapides jaciunt; (iidem libratores) sagittarit sagittas, tragularii tragulas (genus sagittarum oblongum;) Velites jaculabantur hastas velitares, seu hastulas [(printer); sic: hastis velitaribus, seu hastulis] , quarum septenae manum implebant, digitali crassitudine, trium pedum longitudine.

Armae Romanis consueta: scutum quadratum et oblongum, plerumque imbricatum, seu cave inflexum; clypeus cavus et rotundus, cujus pars in medio eminentior, umbo; parma

itidem rotunda, sed minor; pelia, seu cetra, in modum lunae dimidiae, (scutum Amazonium.) Ancile ab omni parte accisum et rotundum. Pilum, jaculum missile, trium fere cubitorum, ferro uncinato, seu tricuspide. Cassides, feu galeae; ocreae. (serrea pedum munimenta;) lorica, loricula; unde galeati, loricati, clypeati, scutati, peltati, cetrati, gladiati, etc. A gravioribus armis gravis armatura; a levioribus levis armatura dicitur. Olim leves equites, qui nudi et inermes praeter jacula; graviores, qui armati et frenati; Desultores, ut dixi, ex uno equo in alium transiliebant mira celeritate. Cinctuti seu trabeati equites dicti, veste duntaxat cooperti, et super eamcincti, manu contum praeferentes, unde Vegetio contati. Alii cataphracti, loricati.

Acies.

IN hac sunt intervalla ordinum, viae, spatia, post Velites hastati; post hos, Principes; post istos, Tertiarii seu Triarii. (tenentes scuta innixa humeris, hastas surrecta cuspide in terra fixas sinistro crure exporrecto.) Qui ante signa pugnabant, dicti Antesignani; qui post ea, Postsignani. Praeter Aquilam, summae hastae insistentem, habebant in signis Lupos, Minotauros, Equos, Apros, Porcos, Dracones, etc. unde Aquiliferi Draconarii. Equitum erant vexilla, vela quaedam quadra, expansa ad hastam; hinc vexillatio, eorum ala; Imperatorium vexillum grande, postera aetas Labarum dixit. Signis in hastem

jactis, acies jam fluctuantes, aut recedentes, fuere restitutae et impulsae. Imperator in media curabat acie; Centuriones juxta suam quisque centuriam, et quidem a fronte, quorum Optiones a tergo. Desertor erat, qui longius, quam unde tuba exaudiri posset, excessisset e castris. Preter aciet formas supra memoratas erat Cuneus, (unde cuneata) cum angusta in fronte acies, trigoni figura, paulatim se retrorsum pandit, unde et rostrum et caput porcinum, Graeeis Delta ?. 2 Globus erat ab acie separatus, vago superventu incursans inimicos. 3 Forfex seu forceps, contraria cuneo, litterae V formam exprimens, cujus usus ad cuneum solvendum et atterendum. 4 Turris, ordo militum in quadro. 5. Serra praeliaris, cum assidue acceditur, recediturque, neque ullo consistitur tempore, modo scilicet hostem invadendo, modo resiliendo. Ad aciem pertinet allocutio Imperatoris ad milites; vel retinendo nimis aut praepropere [(printer); sic: prope] gestientes: vel impellendo tardantes et timentes. Approbatio militum, et ad jussa assensus, clamor, dextrae sublatae, concussio armorum, hastis feriendo scuta; item sublatio scutorum cum crepitu motorum; Improbatio per fremitum et moestam taciturnitatem. Classicum dicitur, cum signa omnia pariter canunt, et militem vocant, incitantque ad pugnam. Erant vero litui, tubae, cornua, buccinae; quae qui inflabant, universe dicti aeneatores; Tympana Romanis non in usu. Classicum excepit clamor militaris, imminente jam

conflictu; cujus cum inventor fuerit Pan; hinc Terrores Panici. Signum praeterea tam pugnae, quam itineris, tunica russa in Praetorii fastigio extensa. Aliud signum ante [(printer); sic: ] ipsam pugnam ab Imperatore datum, uno alterove verbo. v. g. militemus; felicitas; palma, etc.

Disciplina

ESt Praescriptum et Lex quaedam militandi, et in militia se gerendi; et quia Castra, Gymnasium, Palaestra, ac sedes disciplinae, ideo ab iis exordiendum. Fuere Castra duplicia: aestiva quae et mobilia expeditionis tempore. Si paucae in Castris agendae noctes, Mansiones dictae; si diutius subsistendum, Stativa. Et Hiberna (hiemalia, hibernacula) quae per hiemem, et in diuturna mansione, et haec in oppidis; aut instar oppidorum structis; illa sub pellibus; Precestria, aedificia ante Castra pro lixis, advenis, mercatoribus, etc. In parte supera Castrorum et infera erant diversae metationes, (Lipsio metaturae) tentoria, viae castrenses, fossae, vallum, portae; quarum maxima, Decumana. Porro ad disciplinam spectant 1 Munia. 2 Exercitia. 3 Leges. Ad primum pertinent partitio manipulorum ad ministeria, excubiae diurnae, vigiliae nocturnae, (quaternae, in ternas singulae horas divisae) harum circuitio seu lustratio; male iis, qui dormientes aut loci desertores inventi fuerint. Festus Procubitores vocat, qui noctu custodiae caussa ante Castra excubabant. Circitores lustrabant vigilias. Tesserarii distribuebant

tesseras, seu tabellas ligneas, certis verbis aut symbolo notatas.

Ad Secundum quod attinet, Exercitia erant triplicia. 1 Oneris; ferre scilicet in agmine cibum plus dimidiati, et saepe totius mensis; Utensilia, praeter hastam et scutum, gestabant serram, corbem, rutrum, securim, lorum, falcem, catenam, ollam, veru; haec enim necessaria ad pabulandum, lignandum, muniendum, ad captivos vinciendos, et victum. Vallos ternos aut quaternos ad vallandum. Arma; pendebat galea a dextro humero ad pectus, scutum in sinistra; in eadem pertica cum sarcinis; sub dictis oneribus, compositi et ordinati ibant in agmine, non viae tantum, sed pugnae apti. Cum Castris discedendum, ter signum datum, ut in praecinctu essent, vel procincti; ad Primum tabernacula detendebant, sarcinas componebant, vasa colligebant, unde vasa conclamari. Ad Secundum imponebant sarcinas jumentis; ad Tertium procedebant, et movebant Castra; quae ut metatores metati fuerant locis certis, ibi ponebantur: Exercitia Operis, in variis castellis et munimentis exstruendis, fossis ducendis, circumvallationibus faciendis, machinis conficiendis, viis sternendis, pontibus fabricandis, etc. per fabros lignarios, structores, carpentarios, ferrarios, etc. Quibus accedebant Exercitia armorum; dum Firones bis in die exercebantur: Veterani semel; quorum instructor Plinio campidoctor; hujusmodi erant Ambulatio, videlicet celeritas in ordinato

incessu sub signis et armis; et aequalitas, ut suis justisque intervallis. Decursio quoque ad tubam facta, et ad eandem revocata. Saltus, ad fossas transcendendas, altitudines superandas, transiliendas. Natatio. Palaria; dum palum in terram fixum, hinc illinc tiro assiliebat, et variis ictibus, astante magistro, petebat, quod pertinebat ad armaturam gravem. Sed armatura levium fuit, missio hastilium, jaculorum, pilorum, sagittarum; torquere et vibrare sudem; salitio spectabat ad equites, qui didicerunt saltare in equum ligneum, cursus, flexus, orbes, aliaque facere.

Pars ultima disciplinae militaris, Leges. Furta severe punita; peditum stipendium in mensem denarii 10, Philippees [(printer); sic: Philippees] noster. Postea ascendit ad aureum, hoc est, denarios 25. Duplariis seu duplicariis duplex stipendium dabatur; equitibus triplex, nempe denarii triginta, tribunis quadruplex. Addebatur dimensum ex frumento; pediti menstruum quatuor modii, equiti duodecim, praeter hordeum. Quibus accesserunt additamenta in sale, leguminibus, caseo, suilla salita; etiam veste. Stantes fere prandebant et quidem cibum sine igne. In cenam, assam aut elixam ipsi sibi coquebant; quandoque panem [(printer); sic: panum] subitum et subcineritium; alias pultem [(printer); sic: pultum] , unde Plauto pultiphagi. Potus aqua, interdum aceto mixta, quod poscam vocant. Duo erant praemiorum genera. Minora, ob caesum aut dejectum hostem data; Majorae, ob civem servatum. Si

quis extra ordinem, aut in singulari pugna, (monomachia) ut in excursione aut velitatione; aut tali tempore, in quo nulla necessitas fuerat viritim periclitandi, sponte se et ultro eo dederat, hostemque percusserat, hasta donabatur pura, hoc est, sine ferro. Qui vero hoc amplius, hostem dejecerat, aut spolia legerat, pediti quidem phiala seu armilla; equiti phalerae, ad pectus demissae dabantur; torques ambibat ipsum collum. Majora dona; coronae. Civica servanti civem, e quercu seu ilice texta; obsidionalis obsidionem solvendi, e gramine, quia herbam porrigebant victi; muralis primo omnium in murum hostilem evadenti, ex auro; uti et castrensis, primo, in hostium Castra penetranti; quae et vallaris. Quarta navalis, aurea, primo in hostium navem armata vi transilienti, quae a rostris dicta rostrata; quibus coronis domi in ludis et pompis conspicui erant. In aedium vero conspectissima parte ponebantur spolia, arma, et exuviae hosti detractae; suspendebantur quoque et affigebantur postibus ipsis et foribus, in transeuntium aspectum; quae affixa revellere, aut refigere, aut tollere non licuit, etiam alienatis aedibus.

Quod ad poenas attinet. In castigando tria fuerunt imperii et juris Tribunorum. Primo mulctam dicebant; deinde pignus capiebant, denique verberibus castigabant. Verberatio fiebat vitibus et virgis, itemque fustibus; unde fustuarium; et poena fustuaria, quae aliquando

ad mortem; ut siquis mendacio strenuum aliquod factum suum referret, honoris praemiique causa; si in praesidio aut statione positus desereret locum; si aliquid armorum, in ipso discrimine, per metum abjiceret, etc. Quod si plures peccarent, fiebat Decimatio; interdum Vicesimatio; imo et Centesimatio. Praeter castigationem erat ignominiae poena; ut si hordeum pro tritico datum in cibum; si aere privaretur quis, et stipendium non procedebat; talis dicebatur aere dirutus. Cum extra vallum et Castra juberentur tendere; si discincti, et turpi habitu prostituti; si jussi mutare militiam, quod est, ab honestiore genere in humilius transcribi, etc.

Post confecta stipendia, (pedes 20, eques 10) mittebatur miles, liber deinceps et immunis. Justa missio duplex. Honesta, quae emeritis dabatur; causaria, quae ob vitium, defectum, morbum. Injusta missio itidem duplex; Gratiosa per gratiam aut ambitum ab Imperatoribus impetrata, ignominiosa ob delictum aut crimen.

Restat, ut etiam aliquid de machinis dicam bellicis. Et quidem ad oppugnationem subitam adhibitae leviores. 1 corona cingebant, capiebant, et expugnabant urbem, terrendo maxime et claudendo. 2 adhibita Testudo militaris; cum scutis super capita elatis, muro succedebant, primis altioribus et ordine paulatim in morem tecti simplicis decrescente; alia testudo in pugna, cum, globo facto et tecti scutis,

invadebant et perrumpebant; alia in repugnando; cum ab equitatu, aut levi armatura cincti, in orbem se muniunt, mediis altioribus, extremis undique desidentibus. 3 Scalae; quarum quaedam solutiles, compactiles, seu plicatiles, quae plicart rursumque explicari poterant; quaedam reticulatae, aut stupeae, e facibus stupeis instar retis contextae; ad quarum summitates, hami adjecti, ut murorum pinnas appprehenderent. Item Tollenones, quando una trabs in terram praealte defigitur, cui in summo vertice alia transversa trabs longior, dimensa medietate, connectitur, eo libramento, ut si unum caput depresseris, alterum erigatur; in uno ergo capite cratibus sive tabulis contexta erat machina, in qua pauci collocati armati, qui per funes, uno depresso attractoque capite: alio elevati, ponebantur in murum. 4. Crates, sive antelatae, ut tegerent: sive, ut fossas iis implerent. 5. Vinea seu gerra, (tectum devexum) e lignis levioribus colligatum, quam agebant, et sub ea procedebant, et ad muros subruendos arietem admovebant; cui fere similes plutei e tabulis, asseribus, cratibus compacti; nec absimilis multum testudo quadrata, ad tegendos sossores; Arietaria, (testudo) in qua aries suspensus; quibus omnibus musculus est minor, e lignis validis structus, ferro trifido ad murum, vel ad terram suffodiendam; in quem usum etiam adhibiti vectes et dolabrae, secures simplici acie, parte altera in mucronem acuminata.

In oppugnatione diuturna, primum erat tircumvallatio; cujus pars prima, vallum. 2 valli lorica, (accipitur haec vox pro tegmine pectoris militari, et pro munitiuncula, et pro murulo in ambitu valli; itemque pro sepimento e cratibus et tabuli; nec non pro peribolo, et supera structura aedium.) 3 pars, cervi seu ramosi trunci arborum ad coercendam terram vallorum; item praefixi fossis et vallis, viae impediendae aut obstruendae. 4 turres, quae toti operi circumdatae.

Interior munitio (versus oppidum) habebat primo fossas; deinde cippos, seu stipites demissos et depactos, et ab infimo revinctos, ne revelli possent; praeterea lilia, seu soveam instar lilii in imo angustiorem pracutis stipitibus horrentem, superne constratam viminibus ac virgultis, ad occultandas insidias. Insuper stimulos, seu taleas ferreis hamis infixas, in terra defossas ad iter impediendum.

Jam ad oppugnandum alia structa opera. 1 agger, sive e terra, lapide, ligno aggestus tumulus; seu congeries arboribus firmata, cujus latera erant cancellatim tignis directis, transversisque varie ligata; quae muris paulatim admovebatur, producendo opus; in aggere turres, rotis libentibus actae, in fronte ferratae, munimen contra ignes; alias praetenti centones, coria, storeae; in turribus, milites contati, et sagitarii, qui defensores urbis contis, missilibus, saxisque prosternebant, perque scalas et sambucam (scalam e restibus contextam, fulcris subrigendam)

evadebant in muros, inque eos per pontem (qui exostra vocabatur) de turri repente projectum insiliebant.

Sequuntur tormenta; et inter ea praeit aries, qui erat trabs praegrandis, ferro munita in capite, (quod et rostrum dicitur, alias trifidum, alias quadrifidum) suspensus ex alia trabe, velut trutina, repetitis virorum ictibus impulsus, ad juncturas murorum penetrandas ac findendas, et lapides emoliendos. Catapulta, omnis generis jacula, etiam tigna, effundebat; ballista jaciebat saxa; utraque machina non funibus tantum nervinis intenta fuit; sed vectibus quoque et suculis; nonnullae polyspastis; (trochleis plurium orbiculorum) aliae ergatis; quaedam etiam tympanorum rationibus torquebantur. Scorpio secundum aliquos, ballista manuaria, cujus arcus similitudinem a chelis caudae scorpionis habeat; alii putant, sagittas ipsas, sive minores, sive majores, ita vocatas, quod venenum aut lethalem ictum intra cavatum mucronem continerent. Rem cum Lipsio in medio relinquimus. Helepolis (arietaria machina, non multum absimilis musculo, sed longe major) ab urbibus evertendis nomen acquisivit, cujus opera Demetrius Antigoni, Poliorcetes, (expugnator urbium) cognomentum invenit; ars ipsa Poliorcetica (machinalis, oppugnatoria.)

Funda erat funiculus in medio latior, ut ibi lapis contineatur: (quae pars fundae, babena et scutale dicitur) ovali forma, et paulatim in strictius abiens, ad emissionem rotatus, et circumactus

circa caput, altero ejus capite cum ansula, ne exeat, retento, altero dimisso: fustibalus vox est novitii aevi; funda a fundendo seu jactando lapide, librator et funditor, qui ea utitur. Jaculum rude, sine ferro; ut sudes, lignum in capite acutum leviter, et igni duratum; faces erant urentes quaedam hastulae e picea, taeda, larice, etc. Praepilata missilia triplici significatu; quae habent ferreas cuspides; et quae sine ferro sunt mucronata; et quae, pilae instar, botuso acumine rotunda. Jacula ferrata, pluria et multigenera sunt. Hasta dicitur tam de grandi illa, qua cominus utuntur; quam de leviore, quam eminus jaculantur. Lancea seu sarissa, hasta longior, seu ratione hastilis, seu spiculi. Est item spiculum venabuli et jaculi; lanceola. Gesum olim Gallorum idem quod pilum Romanorum; Contus longe feriens. Tragula, validum telum hamatum. Securis ferro crasso est, utrinque acuto; etiam missilis, et usui cominus quoque; Martiobarbuli, qui eo telo (cui pene similis bipennis) scienter et fortiter utebantur. Jaculum amentatum, amento seu loro circa medium, revinctum. Aclis (aclidis g.) exiguum et teres missile, religatum lino vel loro, ut peractis vulneribus posset redire. Sagitta (calamus, arundo, spiculum, arma volatica) habet alas uncinum seu hamum; pharethra ejus theca; arcus corytus, inarcu nervus, cornua, crena, (incisura sagittae) qua nervum admittit; uncus seu fibula, (eburnea osseave) quae epizygi immittitur; haec vero est foramen arcus.

Verutum est spiculum tenue et longum, aptum forare. Et haec de oppugnatione.

Repugnabatur contra testudinem saxis et ponderibus; quod si pars aliqua leviter cessisset, contos et lanceas inserebant, donec, compage scutorum soluta, jam intutos lapidibus, pilis aliisque missilibus prosternebant; si per ipsam testudinem tamen scanderent; ii vero, gladiis et armorum incussu praecipitati, sudibus et pilis obruebantur. Contra scalas et ascensum, furcae usurpatae pertica longiore. Item liquida aut liquefacta, oleum fervens, pix, sulphur, bitumen, plumbum; nec non clypei aerei, fervida arena repleti. Sparsi quoque rumices et tribuli; dolia quoque saxis farta, et cum impetu demissa; cylindri etiam volubiles per pronum labentes; trabes insuper, axe vinctae, per declive incitatae; currus etiam quadriroti, ponderibus onusti, dejecti, et lapides majores minoresque. In omnes machinas e ligno valuerunt saxa et ignes. Hastae ardentes tormentis adigebantur, quae proprie falaricae [(printer); sic: falarciae] aut phalaricae dictae Aggeres eversi consumptive cuniculo aut igne; aliive oppositi. Contra arietem centones, et culcitae paleis plenae, ut vel aberrare facerent ictum, vel vanum redderent, mollitie et laxitate fractum. Laqueis quoque frontem arietinam excipiebant imminentem; idem remedium contra falces, quibus lapides e muris extrahi soliti, Lupo etiam seu Corvo, (ferrum in modum forficis erat dentatum) funibus illigato, parietem aut averterunt, aut ita suspenderunt,

ut impetum non haberet feriendi; quem deprimebant aut frangebant ponderibus grandibus superne incussis aut injectis, dum magnas trabes, longis catenis adaptatas, a capitibus utrinque suspenderant ad duas antennas, super muros inclinatas et extensas, quas deinde sursum trahebant, attollebantque obliquas, et quoties invasura machina esset, ictumque datura, dimittebant laxatis catenis, manuque remissa. Quod si tanta vis fuerat, ut murus arietibus perfoderetur, et decideret; destructis domibus alius intrinsecus murus addebatur, qui, priore fallente, hostes moraretur, et includeret perimendos. Contra ballistas et catapultas erant coria, cilicia, vela, molliter suspensa, quibus vim excipiebant et frangebant; quae aqua humectata, aut aceto, etiam contra ignes valebant. Sed dudum in his prolixior fui aequo, quia tu petacior justo; nunc ad alia. Desiderius. Mirum quod nihil de Triumpho. Mercurialis. Solus hic quot impleat paginas; dimoveamus tandem hinc pedem. Desiderius. Magni Augustini votum occurrit mihi, desiderantis videre Romam triumphantem, Paulum concionantem, Christum in terris ambulantem. Mercurialis. Magna petis, et quae non viribus istis conveniunt. Desiderius. Vel rudi ductu delinea. Mercurialis. Importunus rogator es, alia petis, alia postulas, alia eblandiris, alia exurges.

Triumphus concessus erat nemini, nisi quinque hostium millia uno congressu fudisset, nec victoria admodum cruenta. Victoris rebus gestis

in aede Bellona extra urbem cognitis decretoque Triumpho, militibusque ob virtutem donatis, factoque sacrificio, Imperator in currum ascendebat, in haec verba precatus: Dii, nutu et imperio quorum, nata et aucta est res Romana, eandem placati, propitiique servate. Ingredienti urbem Triumphatori omnis ordo, aetas, sexus in veste candida in gratulationes et gaudia effusi, ad eum videndum excipiendumque se foras dabant. In prima pompa, et velut in fronte agminis praeportabantur simulacra montium, fluminum, oppidorum atque urbium, belli jure acquisitarum. Gestabantur item tabulae, in quibus elementis uncialibus perscriptus navium captarum, urbium expugnatarum, in fidem receptarum, tributo affectarum, gentium debellatarum, Regum devictorum nomina, qui Tituli dicebantur. Succedebant hostilibus spoliis et armis onerata plaustra, cum signis militaribus non erectis, sed jacentibus. Deinde varia tormenta bellica et muralia cum rostris navium, falcati currus, insignes clypei, lecticae aureae, signa, vasa aurea, argentea, aenea; res rarae, peregrinae, e domitis et longinquis regionibus visu admirandae. Erat insuper videre elephantos, equos captos, obsides. Sequebantur tubicines, modos triumphales facientes. Secundum eos, boves albi, cornibus inauratis, vittis ac sertis evincti ad sacrificium Jovi; dextra laevaque popae succincti, aureas argenteasque pateras praeferentes. Inde Tribuni militium Centuriones, Praefecti, Equites ac Pedites

insigniores, donis et spoliis cohonestati, lauroque tempora vincti, clamantes, jo triumphe; Imperatoremque magnis vocibus collaudantes.

Simul autem de foro, versus Capitolium, currus triumphalis flectebat, Duces hostiles in carcerem abduci praecipiebat Imperator, ubi vel aeternis in vinculis retinebantur, vel securi statim feriebantur. Coronae quoque aureae, quibus urbes sociae populique foederati Imperatorem ob virtutem et honoris ergo muneraverant, praeferebantur a ministris serta oleagina gerentibus. Praeterea, currum praecedebant cum coronis citharoedi et tibicines eximii, in quorum medio quispiam talari vestimento opertus, qui gesticulationibus et dicteriis risum concitaret. Tantus denique apparatus erat Triumphi, et tanta rerum visendarum copia, ut aliquando noctes et dies, totumque triduum eo ducendo consumeretur. Ipse Imperator, praeeuntibus lictoribus, veste purpurea, auro intertexta, fulgebat, quali extra hanc pompam nemini fas uti, caput revinctus corona laurea, tenens una manuramum laureum, altera sceptrum eburneum; Currus ipse fuit inauratus, gemmis distinctus, turri rotundae similis, duabus rotis sustinentibus, Deorum imaginibus mire decoratus; pone minister publieus auream coronam lapillis coruscantem sustinens, Imperatoremque admonens, uti respiceret, id est, reliquum vitae spatium provideret, ne superbia tumesceret; hanc coronam Triumpho perfecto in gremio Jovis Capitolini reponebat, aut templis dedicabat, argumento

confessionis, eam victoriam Deorum esse donum. Appendi quoque solita tintinabulum et flagellum, quibus symbolis admoneretur, se quoque in calamitatem devolvi posse, Accipiebantur in currum parvi quoque liberi ac nepotuli; si grandiores essent, equis currui subjunctis impositi, a cognatis et affinibus sustentabantur, ne deciderent; si plures, singulis insidentes equis, currum prosequebantur, quem trahebant equi candidi quatuor.

Sic ornatus Imperator per Triumphalem Portam ad Capitolium ascendebat; post eum captivi, servitute exempti, libertate donati, omnes capitibus rasis et pileati. Tum victrices legiones per turmas laureatae, Imperatorem praedicantes, versus quoque lascivos et inconditos in eum jactantes. Tota via, qua Triumphus ducebatur, aulaeis ad parietes suspensis ornabatur: spargebantur flores et odores undique: utrinque sedilia et tabulata, seu ponticuli, pro spectaculis disponebantur: et, quo esset aptior expeditiorque via, ministri baculos inauratos ferentes turbam e medio submovebant. Delubra viae imminentia patebant, intenta sertis et svaveolentibus repleta suffitionibus. Ibi vota et preces concipiebantur, ibi hostiae immolabantur, et Diis gratiae agebantur.

Postquam advectus esset in Capitolium, gratiarum actionem his verbis effari solitus est:

Gratias tibi Jupiter, Opt. Max. tibique Junoni Reginae. et ceteris hujus Custodibus Habitatoribusque arcis, Diis, lubens laetusque ago, re Romana in hanc

diem et horam per manus, quod voluistis meas, servata, bene gestaque: Eandem et servate, ut facitis, fovete, protegite propitiati, supplex oro.

Tum magna ceremonia victimae caedebantur, et corena aurea, cujus ante meminimus, cum pretiosis manubiis et spoliis opimis Jovi dicabatur. Post ea epulum conquisitissimum dabatur; invitati Consules mox rogabantur, ne venirent, ne eo die honoratior triumphante appareret inter illas epulas.

Genus fuit minoris Triumphi, Ovatio, cui nomen ab Ovibus, quae coronatae ante Ducem agebantur, et exacta pompa sacrificabantur. An satis tandem de re militari? Desiderius. Omnia dixisti. Mercurialis. Ohe Omnia! Ubi mos indicendi belli per fecialem, missa versus aut in hosticum hasta sanguinolenta? Ubi, in oppugnatione urbium, evocatio Divorum Tutelarium? Ubi missio sub jugum e duabus hastis, tertia super eas transversim imposita, erectum? Ubi venditio captivorum sub corona? Ubi artes Imperatoriae Ducumque militarium; et hujusmodi longe plurima? Desiderius. Obruit me copia dicam, an Copiae, id modo rogo, ut hinc me abducas. Mercurialis. I nunc, et Martem vel interrogando lacesse. Desiderius. Abeamus. Mercurialis. Quorsum? Desiderius. Ducem sequor. Mercurialis. Sequere, qua Pietas et Religio vocat. A bello multa ducuntur Adagia. v. g. Ante tubam trepidat. Coelum territat armis. Telum ingens, necessitas. Primas hastas jactare. Et meum

telum cuspidem habet. Epinicium ante victoriam. Vasa conclamare. Fors, domina campi. Cominus eminusque, etc.

CAPUT XCII. Religo, seu Cultus Divinus.

ESt haec Virtus inter Morales praestantissima, quia propinquius attingit DEUM, dicta a religando, quippe quae nos DEO vinculo pietatis adstringit ac religat, dum ei, ut supremo rerum omnium Domino, cultum et obsequia nostra deferimus; sine qua nullum regnum potest esse stabile, nulla societas humana recte constituta. Ipsi Gentiles vitam nostram Religione constare dixerunt. Omnibus, inquit Tullius, innatum est et quasi insculptum, esse Deos; rectius dixisset DEUM. Et rursus; Nulla gens est neque tam ferrea, quae non, etiamsi ignoret, qualem Deum habere deceat, tamen habendum sciat. Quod quidem vinculum adeo necessarium est in Republica, cognitio, inquam, supremae omnium potestatis, quae falli vitarique non possit, ut sine hac neque Principes juste imperent, neque subjecti obedienter imperata faciant. Summa enim est ratio, quae pro Religione facit; et quod in ea committitur, in omnium fertur injuriam; quid enim pretiosius et potius immoralitate animae? Hinc alacritas additur ad mortem, et cetera omnia fortiter contemnenda ob praemium vitae aeternae,

et evitationem supplicii sempiterni; sed quia plures decipiuntur specie boni et recti, facilis est lapsus in superstitionem, qua aliquid supra convenientem Divini Numinis cultum statuitur, adeoque est exhibitio cultus vitiosi, qui vel non debetur; vel modo, quo non debetur; vel cui non debetur; de quo postea.

Religiosae in Deum pietatis modus duabus continetur partibus, piorum certitudine Dogmatum, et recta ratione secundum eadem agendi; est enim Deus non cognoscendus solum, sed et pure pieque venerandus cultu omnino singulari summoque, quem Graeci
[Gap desc: Greek word]
appellant, tanquam supremus rerum omnium Dominus, Optimus, Maximus, Creator, Regnator et Gubernator universi; omnis gratiae et gloriae largitor; quem nullus effugere nec mente nec facto potest: cui nihil secretum, nihil clausum; fidelis Remunerator bonorum, justus Vindex malorum; quae veneratio maxime consistit in Sacrificiis nulli non genti, quanquam superstitiose usurpatis, si Hebraeos excipias, et pauculos quosdam moratalium, quibus melior de coelo radius illuxit. Est autem Sacrificium Oblatio DEO facta, per immutationem alicujus rei sensibilis, in signum et contestationem supremi super res omnes dominii, ex publica et legitima institutione; ut erant victimae, et quaecunque in ara cremabantur ac consumebantur: victimarum appellatio oritur ab iis, quae post victoriam de victis hostibus immolabantur, sive quod vi ictus percussa caderent:

sive quod vincta ad aras ducerentur; hostia quoque dictum est animal, mactandum pro hostibus aut profligandis, aut profligatis.

Caeterum DEUS est Unus in Natura, Trinus in Personis, summe bonus, justus, aeternus, incorporeus, infinitus, immensus, immutabilis, incomprehensibilis, (Plin.) Invisibilis, ineffabilis; per lumen gloriae clarissime intuendus, (Theol. intuitive seu intuitione cognoscendus;) in quo praescientia possibilium omnium et futurorum; cujus Voluntas vel est Beneplaciti, ita nimirum efficax, nunquam ut suo frustretur intento; vel Signi, qua praecipit, prohibet, promittit, sudadet, operatur aliquid; et hanc suis legibus ac praeceptis declarat.

In eo est Omnipotentia sine limite, Providentia sine errore, cuncta ad fines suos destinans, et singulis intime insidens ac praesidens, propriamque cujusque indolem formans, et ad congruas functiones dirigens. Rationalis tamen Natura saepe Divinae Directioni se non accommdoat, suoque vivere cupit arbitrio, hinc omnis peccati atque calamitatis origo. Qui tametsi cupiat omnes homines salvos fieri, aliquos tamen ante destinat, (Theol. praedestinat et praeordinat:) ad vitam aeternam, dando illis auxilia efficacia ad salutem consequendam; nemini negans sufficientia; quem singularem benevolentiae affectum non exhibet reprobis, quorum Reprobationis causa est peccatum, ut vocant finale, seu in finem pertinax; poena (vulgo damnatio) sempiterna.

Dei in sacris Paginis nomina reperiuntur potissimum decem. 1 El, id est, fortis. 2 Elohim sive Elohe, Deus, providens, judicans. 3 Zebaoth, Virtutum seu Exercituum. 4 Eljon, Excelsus. 5 Ehjeh, Ascher Ejeh. 6 Adonai, Dominus. 7 Johava, est illud Tetragrammaton, Hebraeis non pronuntiabile. 8 Schaddai, munificus et per omnia sufficiens. 9 Agla, Infinita virtus. 10 Jah, DEUs. Unde hallelujah, Laudate DEUM.

Idem nullius quidem indigens, Ministros tamen sibi constituit Spiritus, nulla corporis mole praeditos. Quorum tres Hierarchiae seu Acies et quasi Exercitus; earum quaevis in tres Ordines divisa, ac proinde novem sunt Chori: Seraphini, Cherubini, Throni, Dominationes, Virtutes, Potestates, Principatus, Archangeli, Angeli. Inter hos Superiores Inferioribus praestant dignitate et officiis: quorum multitudo longe major quam hominum; conditi sunt ante mundum corporeum. Erant omnes aliquando in via seu statu promerendi et delinquendi, unde pars descivit ab obtemperatione per arrogantiam, ideoque deturbati e coelo in orcum, ubi torquentur cum hominibus sceleratis duplici poena, Damni et Sensus, quam secum sine ullo laxamento circumvectant, quocunque divagentur, aeternum a Divino aspectu rejecti, et inexplicabilibus cruciatibus addicti, tortique et torquendi. Pars in recto persistens ita confirmata est, ut amplius Conditoris sui gratia nequeant excidere; quorum pauca

nobis constant nomina, utMichael, Gabriel, Raphael.

Lapsorum, quorum caput Lucifer, extrema in malo est obstinatio, et implacabile in DEUM ac homines odium. Carcer ipsorum in ipsis terrae visceribus, igne fumido, nec lucente, semper exaestuans; quibus appellationes variae pro functionum et vitiorum, quae promovent, diversitate, ut Behemoth, Astaroth, Belial, Asmodaeus, daemones, cacadaemones, Diaboli, Alastores, Panurgi, etc.

Boni associant se piis, averruncando ab iis noxia, mentem illustrando, preces offerendo [(printer); sic: afferendo] , consolando, excitando, revocando, castigando, tuendo; utriquiue (Boni malique Genii) et seipsos et alia movent, apparentque vel per phanthasiae illusionem; vel per apparitionem veram alicujus rei figuratae et coloratae; partimque ingrediuntur corpora, partim fingunt et effigiant illa ex aere, vocesque acsermones efformant. Loquuntur inter se, dum alter alteri sua insinuat et manifestat arcana, ipsum illuminando. Cognitio in iis naturalis subtilissima, judicii vigor ex operibus artium ac rerum civilium disciplinis acerrimus [(printer); sic: acerrimis] ; potentia tanta, ut elementa permutent et concutiant; humores corporis humani, sensuque et phantasmata varie misceant [(printer); sic: miscent] ; Mali etiam ludificant; et radicibus herbarum et [(printer); sic: ] gignentium ceterorum occultis, sed sibi, praecognitis viribus, inopina remedia et contraria detrimenta efficiunt.

Mali Spiritus, cum personam induunt alicujus male mortui, dicuntur Larvae: cum homines alias terrent, Spectra: cum infesti sunt Infantibus, Lamiae: cum tumultuantur per intempestam noctem, Lemures: cum famulantur alicui veteratorie, Lares, Penates, Spiritus Familiares: cum in vrias formas et metamorphoses abeunt, Empusae; quibus tamen justus omnium Dispensator utitur ad salutarem probationem Piorum, ad meritam divexationem et tormentum Impiorum.

Quam igitur stulti Epicurei, curam Mundi adimentes ejus Opifici, tanquam fatigaretur tumultu rerum, cujus infinita virtus lassari non potest, neque bonitas taedio affici, neque sapientia cognitione assidua opprimi; neque providentia negotiorum mole languescere aut obrui. Qui cum sit Conservator, Inspector, Rector, Provisor, et Moderator omnium, ita consulit singulis, ut universis; quem nihil fallit, nihil latet: qui per vaticinia et futurarum rerum signa, eventis omni aevo, comporobata, praemonet, quae fieri velit, quaeque vitari, Operis sui non Sustentator minus quam Fabricator.

Quam insani Stoici, qui exconnexione causarum naturalium catenant Fatum, cui etiam innectunt Motorem et Gubernatorem omnium; nam quomodo ab eadem causa non eadem semper effecta, si indeclinabilis rerum series ordinem suum immutabili lege percurrit? Ubi voluntatis delectus et libertas? Ubi merita poenarum

et praemiorum, si imposita mortalibus fatalis necessitas? Neque vero Praescientia DEI facit, ut libere contingentia fiant necessario, quia praevidet; sed quia fient, ideo praescit.

Quam vesani Athei, negantes DEUM existere, illum, inquam, quem omnis rerum Natura Auctorem, Primum Motorem, Principium et Finem suum praedicat, qui fecit nos, et non ipsi nos. Nam unde Coelestium motuum nunquam vacillans tenor: unde (ut taceam cetera) animantium multiplices ac mirabiles structurae et formae, nisi ab illa Mente, qua nihil aut majus, aut melius, aut sapientius potest excogitari?

Quam vecordes Machiavellistae seu Pseudopolitici, Atheorum Productores et Eductores, qui autumant, Mundum humanis regi consiliis; cum sapientissime saepe excogitata infaustissimos sortiantur exitus, et callidissimi quique infelicitentur maxime; quorum praecipuum artificium hypocrisis et simulatio, nequitiaeque mantelum Religio; qui modestiam dominandi mutant in libidinem deglubendi subditos: et, sub pallio politico sacris censibus, profanas augent opes, procul habito DEO et conscientia; cujus loco pro status conservatione et ratione (ut loquuntur) erigunt Idolum, cui litant, Utile anteponentes Honesto. Justitia et Pietas in Deum ac homines nomina sunt illis, quocunque flexu invertenda; Res si requiras, reddunt verba in fallaciarum Labyrintho, in omnem natasensum dubia, in nullum certa.

Quid jam putas Fortunam esse et Casum, nisi accidentium rerum subitos atque inopinatos eventus, adeoque Fortuita, quae cum nullas habeant causas nobis cognitas, DEO sunt notissimae, cujus respectu nihil evenit temere. Plebeja inscitia est, sorti imputare vel secunda vel adversa: Gentilis error et superstitio, eandem facere Deam, coeloque locare. Tu si sapis, totum illi te committe, cujus potentissimae et providentissimae gubernationi nemo se potest subtrahere; haec enim cum Divina mente conformatio et conjunctio fiduciam ingenerabit in terroribus, securitatem in periculis; in rebus afflictis tolerantiam; in exspectatione futurorum animi quietem.

DEUS est dili gendus super omnia, et cetera propter Deum; huic ut inhaereas, est tibi cognoscendus: ejusque voluntas, quid fieri velit, exploranda; dein unice concupiscendus; denique praeferendus rebus omnibus, et toto corde omnibusque viribus amplectendus; idque non verbis tantum, sed factis; nam signum dilectionis exhibitio est operis. Quo spectat, preces et laudes ei persolvere, vota nuncupare, et nuncupata perficere, ejus nomine juramenta concipere, eidem debito servitio se dicare, munia Ecclesiastica obire, Decimas et Oblationes reddere, Dies Festos observare, jejunia suscipere, misericordiae opera seu officia aliis impendere, et, quaecunque DEUS praecepit, sedulo praestare, quaeque vetuit, vitare.

Et quia una et simplex est veritas, quot ab ea sunt deflexiones, tot sunt errores et Religiones supposititiae, adulterinae, falsae. Peccatur vero adversus sincerum Dei cultum vel excedendo, idque per superstitionem, quae duplex est; alia scilicet cultus indebiti et incongruentis, ut si quis Judaicae Legis ceremonias hodie observet; ficta miracula pro veris venditet, etc. Alia ratione rei cultae, cum scilicet cultus, vero DEO debitus, falso DEO vel rei creatae defertur, quod fit er Idololatriam, Divinationem, vanam Observantiam et Magiam. Delinquitur deficiendo, irreligiose agendo (Theol. irreligiositatem vocant) per Blasphemiam, quae est contumeliosa de DEO locutio; per Sacrilegium, quod est, rei sacrae, Lege divina vel Ecclesiastica, in cultum Dei destinatae, violatio: (cujus species est Simonia, seu deliberata voluntas emendi aut vendendi spirituale aliquid, qua tale: nomen habet a Simone Mago, qui potestatem conferendi Spiritum S. a D. Petro licitatus est) per tentationem DEI, quae est probatio seu explicatio alicujus perfectionis Divinae, vlis et modis, a DEO ad id non ordinatis: per perjurium denique, et voti violationem. Atque haec de Religione seu Cultu, quem Numini Coelesti debemus omnes; nunc transeamus ad Hebraeos, et videamus, quomodo ipsi Deum coluerint, colantque. In ipso hoc transitu Grammaticum quid (liberalem enim habet Doctrinam) disce: Vocabulum Religio varii significatus est; nam est pietas,

in Dei cultu et rerum Divinarum ceremoniis consistens; est idem, quod debitum officii; quod sollicita et anxia cura; quod scrupulus conscientiae; quod recta conscientia; quod metus Divini Numinis in dicendis testimoniis; eamus. Desiderius. Quidquid dicis, doces, et mea sciendi desideria vel explicando praevenis, vel indicata instruis. Mercurialis. Vide, ne tute tibi Religionem offeras haec proloquendo, non merito meo, sed affectu magis tuo, quam judicio.

CAPUT XCIII. Ritus Judaici, seu Judaismus.

INvalescente Idolomania, evocavit Deus in Chananitidem seu Palaestinam Abrahamum, natione Chaldaeum ab Hebere, Hebraeorum omnium parente, originem trahentem, e merlio Idololatrarum, ut sibi serviat cum sua posteritate, e qua proditurus esset Messias, (Christus sive Unctus) in quo benedicerentur omnes gentes terrae; a quibus eum tantisper segregavit signo Circumcisionis populi, quae erat remedium quoque Peccati Originarii, ac Legis Veteris Sacramentum, gratiam significans, non conferens, nisi ex virtute fidei in Christum

venturum, ex opere operantis, sive suscipientis, ministrantis et offerentis.

Postea Hebraeis (qui et Judaei, a Juda, filii Jacobi primogenito, de cujus tribu ortus est JESUS Christus, qui venit, Sceptro de Juda ablato et in Herodem translato: dicti etiam Israelitae, a Jacobo Patriarcha, cui nomen Israel ab Angelo impositum) Deus in monte Sinai de medio ignis, nubis et caliginis, per manum Mosis, tripartitam Legem dedit, Moralem, quae ad mores; Ritualem; (vulgo Caeremonialem,) quae ad caeremonias sacrosque ritus; et Forensem seu Judicialem, quae ad Judicia pertinet.

Moralis (quae et Naturalis et Divina) est Immutabilis norma Cultus Divini, non tam quia Legis Mosis pars, quam quia Lex Naturae, et pars Legis novae, cujus summarium Decalogo continetur; quem Deus ipse geminis in tabulis palideis scriptum Mosi tradidit, scilicet non esse colendum aliud Numen praeter se; neque sculpenda Idola; nomen suum sacrosancte venerandum; Sabbatum religiose ferianelum; progenitores et Majores honorandos; non temerandam ullius vitam hominis, neque pudicitiam, nec facultates, nec famam ne cogitando quidem aut concupiscendo. Atque horum appendices et additamenta sunt cetera praecepta omnia, (Caeremoniarum et Judiciorum) quae amplius sexcenta Hebraeis, et multa quidem, non sine interminatione mortis, injuncta fuerunt, atque in morte Christi exspirarunt, cum Synagoga sua.

Praescribebatur vero externi cultus ratio per varios ritus, rerum futurarum significationem continentes, veritatemque Legis Evangelicae praeumbrantes, quibus Judaei excitabantur in Messiae venturi fidem ac dilectionem. Nam quid spectabat Arca Foederis, quid Manna, quid Agnus Paschalis, quid varia Sacrificia, Libamina et Sanguinis aspersiones, quam ut essent Typi tum Sacrificii in Cruce peracti, tum ejusdem incruente in Missa repraesentati, (quod in omni loco sacrificatur, et offertur oblatio munda, Malach. 1.) et SS. Eucharistiae aliorumque Religionis Christianae Mysteriorum? Lex Judiciarta spectabat coercitionem refractarii populi et administrationem Reip. Judicum tria fuerunt Tribunalia. 1 Trium Virorum, in quo de injuriis, rebus pecuniariis et minoribus causis disceptabatur. 2 Synedrium (Sanedrim) parvum, vipinti trium Judicum, qui de capite fortunisque Civium judicabant. 3 Synedrium magnum septuaginta duorum Virorum, seu Concilium Seniorum, de rebus gravissimis sententiam dicentium; hoc Tribunal erat Hierosolymis; ceterae duae in singulis tribubus.

Testamentum est duplex, Vetus et Novum; illud est antiquum Foedus a Deo cum Israelitarum populo initum; hoc vero novum cum populo Christiano pactum, ad obtinendam hereditatem Coelestem, morte Christi confirmatum; quae in Veteri Lege per sanguinem populo et arae aspersum praesignata. Geminus quoque est Sacrorum Librorum, quibus Deus suam hominibus

voluntatem declaravit, Catalogus; alter Judaicus, alter Christianus. Judaicus tempore Esdrae confectus est, quo continentur Libri Pentateuchus, (Genesis, Exodus, Leviticus, Numeri, Deuteronomium) Josue, Judicum, Ruth, Regum quatuor, Paralipomen
[Gap desc: Greek word]
duo, Esdrae duo, Job, Psalterium, centum quinquaginta Psalmorum, Proverbia, Ecclesiastes, Canticum Canticorum, Prophetae majores quatuor, Prophetae minores duodecim. Praeter enumeratos, inter Codices seu Volumina Sacrae Scripturae Authentica sive Canonica admittit Ecclesia Catholica libros Tobiae, Judith, Esther, Sapientiae, Ecclesiastici, Baruch, et duos Machabaeorum. Ex Novo vero Testamento quatuor Evangelia, Actus Apostolorum: Quatuordecim Epistolas S. Pauli, Petri Apostoli duas, Joannis tres, Jacobi unam, Judae unam; quae dicuntur Catholicae, et Apocalypsin ejusdem Joannis Apostoli. Alii Libri habentur inter Apocryphos, qui vel rejiciuntur ut falsi, vel non admittuntur, tanquam Divinam auctoritatem habentes.

Porro, quia casta Religio, et sincerus Divini Numinis Cultus ab Adamo per posteros propagatus, penes solos Judaeos remansit, usque ad tempus illud, quo Christus, morte pro nobis obita, Synagogae Ecclesiam suam substituit, operae pretium erit recensendo pewrcurrere, quae de Templo Hierosolymitano, ejusque sacris, ac Sacerdotibus eorumque Ministris et Ritibus sparsim Sacrae Paginae memorant.

Templum condidit Salomon anno mundi ter millesimo tricesimo secundo, posuitque in monte Moria, in quem olim Abrahamus filium Isaacum immolandum duxerat; impensas aedificii praeparavit David tria scilicet millia millionum, ducentos octoginta duos milliones, insuper centum et triginta quatuor millia, et viginti octo coronatos seu scutatos Romanos. Ad id populus puri puti auri septuaginta duos milliones, nongenta et viginti sex millia, sexcentos sex aureos repraesentavit. Magnitudo civitatem bene magnam aequavit spatio; lapides quadrati e marmore candido; opus absolutum septennio.

Intima pars aedis sacrae (penotrale, seu adytum) dicebatur Oraculum seu Sancta Sanctorum, ibi collocata erat Arca Foederis seu Testamenti, in qua tabulae Decalogi, Urna aurea, Manna continens; et VirgaAaronis, quae fronduerat; tegimen Arcae, seu operculum, appellatum Propitiatorium, quod alis expansis gemini Cherubini obtegebant, omnia ex auro vel solida, vel vestita.

Huic Templi adyto, cui velum praetensum erat, adjecta structura, quae dicta Sancta, et Domus Exterior, ubi itidem pavimentum et parietes auro obducti. In hac Exteriore Parte Altare Thymiamatis seu Suffimenti; juxta decem grandiores mensae; in quibus, singulis Sabbathis, duodecim Panes proponebantur azymi; unde Panes propositionis; ex altera parte decem majora, ex auro candelabra sulgebant.

Ante Templi Januam Porticus erat seu Vestibulum aut Propylaeum, duabus insigne columnis aeneis, visenda mole, alteri nomen Jachin, alteri Booz Post Vestibulum Atrium patebat magnum sub dio, in quo Sacrificia offerebantur a Sacerdotibus; ibi Altare Aeneum, quod Holocaustorum nominatum, in quo jugis ardebat ignis, quo victimae incendebantur, et suffitus in ara thymiamatis adolebatur. Ibidem ingens aquarum receptaculum, quod Sacrae Litterae Mare vocant Aeneum, ob capacitatem, duodecim boum dorso fultum, abluendis Sacerdotibus. Geminae quoque conchae peramplae, seu labra ex aere fusilia (Luteres Scripturae) ad lavandas victimas. Extra illud Septum, Porticibus magnis et latis cinctum, erat aliud Atrium, quo cuivis mundo et puro accessus patebat; quod initio commune viris et seminis; postea muro praealto divisum; in cujus altera parte feminae nulla legali immunditia conta minatae: Immundi vero et Ethnici extra Atria fundebant preces.

Circum Atria exaedificatae Exedrae, seu habitacula Sacerdotum et Levitarum, functiones suas in Templo per vices obeuntium; vocantur etiam Pastophoria, seu Tabernacula, aut Thalami. Erant insuper, in Templi inferiore et superiore ambitu, variae cellae, camerae, receptacula pro supellectili sacra, quae, si Josepho testi oculato, credimus, fuit stupenda et immensa vis auri. Erant enim ex auro, praeter decem illa majora candelabra totidemque

mensas, candelabrorum minorum auri purissimi decem millia, totidemque mensarum minorum; Item mensurae, tubae, thuribula, phialae, litatoria viginti millia ex auro. Instrumenta ex electro quadraginta millia. Craterae aureae ad subigendam similam sexaginta millia canthari vinarii et lances aureae octoginta millia: phialarum aurearum centum millia. Summa vasorum aureorum quadringenta et viginti millia argenteorum tam grandis multitudo fuit, ut ea in numerum cogi non potuerit.

Hoc Salomonis Templum a Chaldaeis eversum; post reditum e captivitate Babylonica, iterum a Judaeis exstructum, Duce Zorobabele, et Jesu, filio Josedechi, Summo Sacerdote; appellatumque Templum secundum; quod Herodes diruit, ejusque loco aliud sumptuosius exstruxit, Josepho teste, quod in sui perfectionem quadraginta tres annos absumpsit. Aliqui non exaedificasse, sed instaurasse scribunt: ut Salianus ad annum mundi 4035. Porticum Salomonis appellabant Judaei, tempore Christi, Atrium populi sive Basilicam grandem, undique Porticibus circumdatam; juxta Atrium feminarum, erant domus exaedificatae, in quibus Virgines Templo oblatae habitabant.

Sequitur, ut de Ministris Templi quaedam referamus. Primus populi Israelitici Pontifex, a Deo creatus, est Aaron, Mosis frater, Legislatoris, Judicis, Vatis, Sacerdotis. Soli Pontifici quotannis semel licebat ingredi in Sanctae

Saenctorum, non sine sanguine hostiae immolatae; Sacerdotes quotidie matutino et vespertino tempore thymiama adolebant. Vestitus Pontificius erat iste. Interius adhaerebat corpori tunica byssina, seu e lino talaris, arcta et sine ruga, manicata; (zona circa pectus latiore accincta) supra hanc femoralia ad poplites pertinentia; his superinduta vestis hyacinthina seu tunica, ex lana violacei coloris contexta, Graece Poderis decoro malorum Punicorum textili opere, et aureorum tintinnabulorum limbo, ut incessu sonitum ederet, ac memoriam Dei excitaret; isti superinjecta erat Epomis, (sacris Litteris Superhumerale, Hebraice Ephod) opere poly mito, intercepta cingulo variegato et auro distincto. In medio Epomidis, nempe Pectoralis, eminebat quadra? quaedam palmaris, ex auro, hy acintho, purpura, cocco; cui intextae gemmae duodecim; his insculpta duodecim Israelis tribuum nomina; Sacra Pagina Rationale vocat, cui inscripta gemina vocabula: Urim et Thumim, hoc est, Doctrina et Veritas. Caput circumdabat tiara sive mitra, huic addita lamina aurea, ceu corona, aut diadema, in qua literis expressum: Sanctum Domino. Sacerdotes quoque peculiares habuere in sacris vestes, ut: fomoralia, tunicas lineas strictas, pileum rotundum, ephod lineum. Horum officium, incendere thymiama, panes proponere, lucernas Templi concinnare, inflammare, statoque tempore extinguere, Sacrificia offerre, clangendo tubis argenteis populum convocare, docere,

eidem bene precari, Sabbata et Dies Festos indicare, de lepra judicare, in bello, militum corda corroborare, etc.

Jam Levitae nomen habent a Levi, filio Jacobi Patrtiarchae; et quemadmodum Aaronis posteri Sacerdotio soli fungebantur: ita inter Levitas ipsius Mosis filii erant numerati. Horum munus erat in solitudine excubare ad tabernaculum, humeris portare Arcam, etc. Postquam in terram Promissionis ventum, agebant Cantores, Janitores Templi, thesaurorum Custodes, et vasorum vestiumque sacrarum; ministra^bantque Sacerdotibus. Byssina illis in templo stola. Nathinaei erant a Gabaonitis, ad ligna caedenda et aquam pro Templo comportandam.

Sacrificia praecipua fuere; primo Holocaustum seu Holocautema, quo, excepta pelle, tota victima sacro igne consumebatur, in contestationem Dei, supremi rerum omnium Domini. Deinde Hostia Pacifica seu Salutaris; cum una pars animalis igni exurebatur: altera cedebat in cibum usumque Sacerdotis; tertia in escam offerentis: et vel gratum animum pro acceptis beneficiis testantis, vel pro novis obtinendis rogantis. Tertio Hostia seu Piaculum, aut Placamentum, pro peccato, sive scienter sive per errorem commisso; cujus pars una flammis, altera Sacerdoti dabatur eratque hircus. Mincha erat sacrificium farreum propter pauperes, quibus non suppetebat impensa ad offerenda animalia. Sacrificiorum additamenta fuere libationes seu libamenta ex simila, oleo,

vino, sale, thure; omnia Sacrificium Novi Testamenti praesignficantia; quod et Latreuticum est, supremum Deo obsequium exhibendo; et Eucharisticum gratias agendo: et Propitiationis ad placandum: et Essicaciae ad Impetrandum. Vetera illa Sacrificia, cultusque sacrifici, et ceremoniae, utpote per Christum abrogatae, mera nunc sunt superstitio, quia significant Messiam venturum, qui jam venit.

Fesia nominatiora fuere septem, a Deo instituta. Videlicet 1 Sabbathum, quo, die septimo quovis, in memoriam Creationis Mundi, Deique honorem ac cultum ab omni opere servili quiescendum Judaeis; qui inde dicti Sabbatarii; item Recutiti et Apellae a resecto praeputio seu cute glandis. 2 Pascha (Phase aut Transitus) sive Festum Azymorum, in significationem Angeli Percussoris, domos Hebraeorum transilientis, populique israelitici per mare rubrum transeuntis. 3 Pentecoste, quae dies quinquagesima a Paschate, unde nomen habet, in recordationem Legis, a Deo in monte Sina datae. 4 Festum Tubarum, quo clangebant cornibus arietinis, in commemorationem Isaaci Patriarchae, ab immolatione et gladio Patris liberati, et arietis substituti. 5 Expiationis, seu Propitiationis, aut Placamenti, quo fiebat Expiatio peccatorum populi toto anno admissorum, idque non tam ex vi operis, quam ipsius operantis, puta poenitentis dolore, et ex charitate offerentis. 6 Festum Tabernaculorum, seu Scenopegiae, in gratiarum actionem Protectionis Divinae, dum perregrinarentur

in deserto, per annos quadraginta, et habitarent in tabernaculis; quod celebrabant, manu frondes et fructus citri, palmae, myrti, salicis praeferentes. 7 Coetus, seu Collectae, cum, Die Festi Tabernaculorum octava, conveniebant collecti, grates persolventes, quod terram Promissionis quiete possiderent. Eratque a singulis dimidius siclus pro Templi fabrica et Sacrificiis pendendus. Neomenia seu Novilunium, quod agitabatur ipsis cujusque mensis Calendis in reminiscentiam Gubermationis Divinae; inter Festa non numeratur; quia cessationem a lobore servili non imperabat. Quibus additus est Sabbatismus, seu Annus Sabbaticus, aut Remissionis, quoniam anno quovis septimo nec serebatur, nec metebatur, nec vindemiabatur, sed omnia sponte nascentia erant quibuslibet communia; nec ulla debita exigi poterant; commodata remittebantur tenuioribus; et servi ancillaeque manumittebantur. Annus vero quinquagesimus erat Jubilaeus, quo praedicta indulta telluri hominbusque concedebantur: et insuper possessiones olim venditae ad veteres dominos sine pretio redibant.

Ab ipsis quoque Judaeis quaedam Festa introducta sunt. Ut festum Sortium, in memoriam liberationis per Estherem; Encaeniorum seu Purgationis Templi, sub Juda Machabaeo; Recepti e coelo Ignis Sacri; ob caesum Nicanorem. Xylophoria erant festivitas, in qua mos omnibus, grandem lignorum materiem convehere ad Templum, alendo Igni. Huc pertinent

variae Oblationes, Primitiae, Decimae, Purificationes, Purgationes, Immolationes Primogenitorum, eorumque Redemptiones, aliaque ad agnoscendum Deum, tanquam Conservatorem, Redemptorem, Sanctificatorem.

Juverit etiam scire, quae, praeter Sacerdotes, fuerint inter Hebraeos dignitates, munia, sectae. Imprimis eminebant Prophetae, seu Vates, aut Vatidici, qui Numinis iram peccanti populo denuntiarent, miracula ederent, futuros rerum eventus praedicerent, Deique afflatu Sacram Scripturam explicarent, Doctores vero tradebant, quae suo ipsi studio et sapientia consecuti fuerant; qui dicti sunt Rabbim; nec non Scribae et Legisperui; respondebant enim de Lege consulti, ex Sacris Litteris et Prophetarum Oraculis, magis secundum corticem, quam medullam. Pharisaei penitius Scripturarum mysteria perscrutabantur, homines superciliosi, non multum absimiles Stoicis, hypocrytae, humanas quasdam adinventiones Divinis Praeceptis anteponentes; suaque philacteria (sive ea fuerint membranae, Decalogo inscriptae, frontique circumpositae, sive latiores in pallio simbriae, purpura praetextae) dilatantes. Iisdem Josephus, attribuit
[Gap desc: Greek word]
, iteratam generationem, et
[Gap desc: Greek word]
, traensmigrationem animarum de corpore in corpus; quo errore Essenos quoque seu Essaeos infectos esse, scribit, famam severitate vitae aucupantes, omnia inter se communia habentes,

ne connubia quidem ineuntes; a quibus tamen integritate vitae et castitate longe diversi erant Esseni illi, quos Philo Judaeus laudat, (tanquam suos, cum non essent) Aegyptum colentes, Christiana disciplina a D. Marco institutos. Sadducaei erant haeretici, Dei providentiam, animorum immortalitatem, corporum resurrectionem, Angelum et Spiritum negantes. Samaritani, a regione Samaria dicti, etsi admittebant quinque Libros Mosis, et venturum Messiam exspectabant, in plerisque tamen a Judaeis dissentiebant; praesertim circa locum adorandi Numinis; nam suum ipsi Templum in monte Garizim positum anteferebant Solymaeo; quid, quod, praeter Deum idola quoque, multorum sententia colebant. At Nazaraei singulari sanctimonia efflorebant, Deo sacrati voto a vino uvisque abstinentes, capillum non tondentes, etc. quibus accesserunt Rechabitae, et ipsi a vino abstemii, inque tabernaculis extra civium frequentiam habitantes.

Quid vero sunt Cabala et Cabalistae, quid Talmud et Talmudistae? Desiderius. Vah, monstra vocabulorum? Mercurialis. Explico. Cabala, vox Hebraica, idem, quod Traditio, seu Receceptio, significat arcanam et sublimiorem Sacrae Scripturae intelligentiam, ab Hebraeorum majoribus ad Posteros, quasi per manus, transmissam, dum sensus Mystici et Anagogici, obscuriores et aenigmatici; (ut olim Pythagoreorum dogmata symbolis obvelata) quale est Mysterium S S. Trinitatis, persona, adventus et

officium Messiae, a Doctioribus Hebraeorum suerunt expositi; quorum fuccessores veterem illam et eruditam Cabalam ita perverterunt, ut nunc plena sit mendaciis, fabulis, deliriis, nugis, erroribus et characteribus magicis: Exemplum Cabalae habes in nomine Adam, ubi a significat
[Gap desc: Greek word]
Orientem, d
[Gap desc: Greek word]
, Occidentem, a
[Gap desc: Greek word]
, Septentrionem, m
[Gap desc: Greek word]
, Meridiem.

Talmud significat disciplinam, seu multiplicem Scripturae et Divinae intellectum, hinc Taimudistae, qui varias Interpretationes, Periphrases, Explicationes in eam commenti sunt, et ediderunt; quorum Posteri multas in Christum blasphemias admiscuerunt, novssque punctorum inventis, et aliis futilibus observationibus, literarum transpositionibus, ac inalitiosis emendationibus, Hebraicos Bibliorum fontes corruperunt, totamque, ut quidam ait, Sacram Linguam conspurcarunt. Ejus Auctores potissimi sunt Grammatici, Hebraice Masoretae, qui omnia ad literae corticem, ut sunt stolida mente, velamen supra insipiens cor habentes, traduxerunt, et Sacrosancta Fidei nostrae mysteria eludere tentaverunt. Quidam recentiorum sola scripta Prophetarum tenent, ideo dicti Caraei, quasi Scripturarii.

O miseram et infelicem nunc Judaeorum gentem, qui nec Judices habent, nec Tribunalia sine Lege, sine Rege, sine Sacerdotio, sine Sacrificio, vagabundi et per orbem dispersi, jurati

Christiani JEsque nominis hostes, quod ne legere quidem aut pronuntiare sustinent, umbras quasdam avitae Religionis etinentes, (quales sunt circumcisio, esus azymorum, quies sabbati abstinentia a carne suilla, et c.) et execranda Sacra suis in Synagogis ac Proseuchis peragentes, occaecatis oculis, ut non videant Emmanuelem illum, cujus adventus signa pridem praeterlapsa sunt; jam advenisse, sed exspectent alium, nec sine jejuniis et planctibus implorent, scilicet Pseudoprophetam, Antichrostum. qui et ipse Judaeus (de tribu Dan, cujus literae nominis conficiunt numerum 666) a puero magicis artibus imbutus, per familiarem daemonem Maozim, maximam orbis partem dementabit, sibique per exercitus suos, Gog et Magog, subjugabit, sedem habiturus in Templo Hierosolymitano; absorbendus denique in Tartarum, coelesti igne deflagrans; plurimis Judaicae gentis per Enochum et Eliam ad Christum redituris. Interea sunt Veteratores et Foeneratores perfidi, in omnem fraudandi occasionem intenti, dum licitum sibi arbitrantur; omni fraudum genere, praesertim stellionatus, (variae in contractibus imposturae) Christicolas circumvenire, et iniquissimo soenori Anatocismum addere, usuras non solutas in sortem computando. Desiderius. Ad vivum expinxisti gentem illam, quae quo in Majoribus suis fuit sanctior, hoc est in posteris corruptior, odium coeli, terrarum purgamentum. Quo me porro duces? Mercurialis. Nonne vides

Monstrum horrendum, informe, ignens, cui lumen ademptum,

imo lumine cassum utroque? Desiderius. Quid sibi vult istud? Mercurialis. Idololatriam insinuo, quam aliqui Paganismum aut Gentilitatem vocant; cujus tenebris involuti et oppressi sunt inanium, falsorum et fictorum [(printer); sic: dictorum] Deorum cultores, quos solemus Ethnicos, Gentes, Gentiles, Pagonos appellare; quarum quidem appellationum rationem exquire ab aliis. In monstrum tibi digitum intendo, cui nullus in fronte oculus, sed densa nox et caecus error, colentium ligna, lapides, damnatosque aeternis ignibus spiritus. Desiderius. Assequor; spectabimus. Mercurialis. Immanem draconem, suum qui virus in totum, quam late patet, diffudit orbem, nunquam non pestilentissimus, sive Ammonis Jovis induat [(printer); sic: indicat] arietem; sive Latratorem Mercurii, Anubin; sive aureum Aaronis vitulum; sive alias quasvis bestiarum formas. Contemplemur.

CAPUT XCIV. Idololatria.

INitium Idololatriae per simulacra Ninus dedit, qui Nemrodum, sive Belum, genitorem vita functum, per exsecrabilem superstitionem, in ipso Turris Babylonicae Templo consecravit; et eum, quem mors dudum ac Tartarus habebant, in impia statua, Deum esse Divumque jussit: adorarique tanquam praesens

adhuc vivumque Numen ab Orientis universi populis coegit. Ita filius Idolomaniae, pater Tyrannidis principium stabilivit. Quae duo mala, tunc primum propalam in orbem invecta, magnas coelo terrisque turbas suscitarunt, cum per eorum alterum mortalibus libertas; per alterum immortalibus suus honos eriperetur, in indignissimos, imo teterrimos translatus. Inde prisca idola Bel seu Baal. (quod dominum significat) Baalim, Belial, Beelphegor, Beelzebub, etc. Dixi, Idololatria per simulacra; nam daemones ante jam colebantur sine imaginibus, sive pictis sive fictis, quos stulta superstitio Deos dixit, crediditque, quorum alii Majorum gentium seu Maximi; alii coelestes, superi: alii Minorum gentium, Medioximi seu Medii: terrestres alii et semidei, et infimi, ac denique inferi. Indigetes vocitarunt, qui ex hominibus Dii facti. Romani quidem Imperatores suos consecraturi, hoc est, in Divos relaturi, (quae relatio ac celebritas Graecis
[Gap desc: Greek word]
et
[Gap desc: Greek word]
dicitur) simulacra defunctorum maxima cum pompa ad pyram deduxerunt, e cujus supremo apice, in formam tabernaculi composito, Aquilam subjecto igne dimittentes, in coelum cum eo Principis animam deferri credi voluerunt, eidemque Divinos honores decreverunt, hymnosque cani et Sacra fieri imperarunt. De qua vanitate etiam cap. 89. meminimus.

Atque ut nihil dicam de priscis illis, quorum in sacris codicibus mentio, idolorum monstris, quale fuit Moloch, cujus in amplexus miserabiliter

cremandi pueri per ignem impellebantur: quale fuit Astarthe seu Venus, Sidoniorum Dea, cui Salomon, ex sapiente stultissimus, Templum exstruxit; quale Philisthaeorum (qui et Allophili) Dagon, inferne piscem, superne hominem praeferens. Et vivens illa ac squamosa Babyloniorum bellua Bel, quam obsipata Vates Daniel offa interemit: Et Moabitarum Chamos: Accaronensium Beelzebub et Aaronicus ille ex auro Vitulus: Et aliud Sidoniorum idolum Astaroth, ovem referens; ut taceam Indorum et Japonum Nacas, Amidas, Potocos vel Potaquos , etc.

Deos et Deas illas fabulosas subjiciamus conspectui, quorum ut veneratio summe detestabilis est ad imitationem: ita mythologia plurimum utilis ad ingenuam eruditionem; quem in finem de sacrificiis quoque et sacrificulis adjiciemus quaedam, scire quae proderit eatenus, quatenus et Veteres Latine loquentes intelligamus; et veteratorias Stygis artes, in assimilandis sacratioribus [(printer); sic: sacratorioribus] mysteriis, advertamus.

A Jove principium; cujus nomenclatio a juvando, qui scilicet Divum est hominumque pater, et Coelicolum Rex; Idem Diespiter, quasi diei lucisque Parens; et Vejupiter a nocendo: et Tonans a ciendis tonitribus; qui Deos Consentes et Consiliarios in concilium deliberaturos vocat; cujus genitor Saturnus, a filio coelo pulsus, inventor agriculturae, praeses temporum. Jovis et soror et conjux Juno. Dea Regnorum et divitiarum; cujus filia Hebe, Dea

juventutis, Tonanti a poculis fuit, sed ei postea subrogatus Ganymedes; Aquila est sulminis armiger. Magna Deum Mater est Cybele (Rhea, Ops, Tellus) redimita frontem corona turrigera.

Apollo, sive Phoebus, unus instar multorum est, nam et coelo Sol est, et in Parnasso Musarum (seu Camoenarum novem) Antistes, Medicinae Inventor, Praeses Vaticinii et artis sagittandi. Nec minus occupatus est Mercurius, nuntius et interpres Deorum, inventor lyrae, Deus eloquentiae, mercatorum, surum. Mars seu Gradivus praeest bellis cum Bellona, Ne mesi seu Vindicta, et Victoria. Venus amoribus praesidet, cui famulantur Cupido et Cupidins, Volupia, Gratiae seu Charites. Diana multis gaudet titulis; nam in astris est Luna: in terris Dea Venationum: apud inferos Hecate, vel Proserpina: trium capitum, equini, canini, humani. Eademque Lucina, dum praeest partubus, Trivia, dum triviis. Minerva seu Pallas artium est et ingenii Dea, ac etiam belli [(printer); sic: bellii] , si hastata et clypeata. Ceres inventrix frugum: Bacchus, seu Iacchus, Dator vini et laetitiae; qui et Lyaeus ac Liber, quod solvat homines et liberet curis. Vulcanus, seu Mulciber claudicans, Deus fabrorum et ignis, cum adjutoribus Cyclopibus. Neptunw, seu Nereus regnator aquarum cum madida familia; et uxore Thetide seu Tethy sive Amphitrite, ac filia Doride, tubicine Tritone portuum custode Portuno

seu Palaemone, hujusque conjuge Melicerta, Nymphis Najaarbus et Nereidibus.

Infera regna tenet Pluto, seu Orcus. cujus uxor Proserpina, et Stygium famulitium: Furiae Alecto, Megaera, Tisiphone [(printer); sic: Tiliphone] , Erinnyes, Eumenides, Parcae, vitae ac mortis arbitrae, Clotho, Lachesis, Atropos; Triceps canis Cerberus, et infernalis navita Charon, severique Judices Minos, Aeacus, Rhadamanthus. fluvii infernales: Styx, Cocytus, Phlegethon, Acheron.

Haec de majoribus Numinum commentitiorum; nunc promiscue et quasi in acervo accipe, qui, quarumque rerum sint praestites Dii, sed cave iliis, ne risu dissolvantur; et stomacho, ne indignatione evertatur; quidquid enim uspiam fuit [(printer); sic: fecit] stultitiae ac dementiae, id delira Antiquitas in Deorum suorum album ac tabulas velut in stultitiae cumulum congessit.

Itaque, praeter jam dicta, domibus praesident Genius, Penates, Lares; silvis Fauni, Satyri, Silvani, Dryades, seu Napaeae: arboribus Hamadryades: montibus Oreades. Pan Deus, Pales Dea pastorum et pabuli. Hercules seu Alcides monstrorum domitor, malorum depulsor, Graecis Alexicacus, Latinis Averruncus: Medicinae Aesculapius; navigantibus, pugilibus, equitibus Castor et Pollux: Justitiae Antistita Themis, et ejus filia Astraea: Judiciorum praeses Dea, Dica; Facinorum vindex Nemesis, Adrastea seu Rhamnusia; Nuptiarum Dii Juno, Lucina, Hymen seu Hymenaeus, Jugatinus,

Domiducus et Domiduca. Libitina funerum, Aeolus ventorum, Priapus hortorum, Flora et Chloris florum, Pomona pomorum, Facundiae Suada, Fabulinus infantium. Angerona silentii, Laverna lavernionum, Murcia desidiae, Fidius fidei, Vertumnus et Proteus mutabilitatis, Segetia segetum, Bubona boum, Hippona equorum, Mellona mellis, Collina collium, Vallonia vallicum, Pilumnus pinsendi frumenti; Janus biceps anni ineuntis et abeuntis; idem dicitur Patulcius et Clusius; Consus consiliorum: discordiae Eris; somni Morpheus, Icelus, seu Phobetor, et Phantasus. Quid multis? Nulla res tam fuit absurda et sordida, cui non Deum aut Deam suam praestituebant. Hinc Robigus et Robiga rubigini, Sterculius agrorum stercorationi, Terminus terminis, obtrectationt Momus; Tempesta quoque et Febris; et, quod ridiculum, Fornax (nobis utique Germanis hieme colenda) Divinitatis honore afficiebantur; denique Cloacina (sit honor auribus) cloacis praefuit. Pudet plura. Delubra quoque posita sunt Fortunae, Virtuti, Honori, Concordiae, Menti, Pudicitiae, Spei, Clementiae, Paci, Quieti, Libertati, Saluti, Felicitati; quin etiam Senectuti et Morbo [(printer); sic: Morbi] , Risui et Timori. Vah!

Jam bestiae quam variae in Deorum venerunt censum. Anserem consecrarunt Romani propter servatum Capitolium: Crocodilum coluerunt Aegyptii, (allia quoque et cepas) columbas Syrii, Troglodytae testudines, ciconias Thessali. Alii feles, hircos, lupos, dracones:

colles quoque et montes, luci, arbores adorata sunt. Persae pro Numine habuerunt Salem; (quem vocabant Mithram) Lunam seu Reginam coeli feminae Hebraeae; Chaldaei ignem; Aegyptii aquam; hinc concava Nili statua, per foramina cera oblita, in flammis extitit victrix.

Jam ad Sacra progrediendo, parantur illa, patrantur, peraguntur, celebrantur, aris nonores mactantur, odores uruntur, victimae immolantur pingues, opimae: et feriuntur vel securi in collo; vel malleus incutitur temporibus, ut cadant attonitae, et admoto cultro jugulandae. Erant hostiarum (quae ab hostiendo seu feriendo dictae) aliae Praecidaneae, quae ante solennia sacrificia mactabantur: aliae Succidaneae, quae prioribus jam caesis, si non esset litatum, luendi causa piaculi succedebant; aliae Eximiae, quae de grege singulariter exemptae; Injuges, quae nunquam jugo subditae, etc.

Sacrificia in hunc modum fiebant. Cum Sacerdos (Sacrificus, Sacrificulus, Sacricola) victimam ad aram adduxisset, hanc manu prehendens, fundebat preces; inde fruges aut molam salsam in caput victimae deponebat, addito thure masculo, qui ritus vocabatur Immolatio, quasi molae in caput victimae collocatio, deinde vinum aspergebat; quod, antequam affunderet simpulo seu capeduncula, libabat ipse leviter, et in patera deferebat gustandum adstantibus; atque haec ceremonia dicebatur Libatio. Quo facto, setas inter cornua victimae manu evulsas, tanquam prima libamina, injiciebat

in ignem; conversusque ad Ortum, ducebat obliquum cultrum a fronte victimae ad caudam; quam denique Diis exhibitam (coelo ostensam) et dedicatam jubebat jugulare ministros; qui a mactando appellati cultrarii, victimarii, popae. Ubi perpurgata erat, mox Aruspex, Flamen, aut Sacerdos cultro viscera rimabatur, ne qua offensa pollutis Sacris intercederet [(printer); sic: inercideret] . Inspectis tandem et exquisitis singulis, certas partes ex omni viscere et membro decisas involvebant farina, et in calathis sacrificanti offerebant; Sacerdos aris impositas comburebat incenso foculo; quod reddere erat et luare. Eum ignem ex olea, lauro, quercu nefas erat accendere, quippe lignis diri et mali ominis. Ubi, quod Diis tributum erat, conflagrasset; ad epulas ipsi et convivia convertebantur: Inter vescendum Diis laudes canebant, pedibusque circum aras complodentes, ad numeros psallebant [(printer); sic: psalebant] , et pulsatis cymbalis choreas agebant: Singulis Diis erant singulae hostiae deputatae, superis albae et impares: Inferis nigrae et pares; nec raro, o crudele nefas! teterrimis daemonibus humano sanguine faciebant.

Sacerdotum praecipui erant Pontifices; et inter hos Pontifex Maximus; prius nomen habet a posse et facere, quod scilicet facere, id est, offerre et sacrificare posset; posterius vero, quod maximarum rerum, quae ad Sacra et Religionem pertinent, Judex esset. Augures velut interpretes et internuntii Deorum, quorum Insigne

lituus seu baculus auguralis, a summo inflexus. Officium Augurum fuit, ex avibus vaticinia observare, aliaque signa e coelo (ut sunt tonitrua et fulmina) rerum futurarum et a Diis monita contemplari; et avium quidem aliae erant oscines, quae cantu: Praepetes, quae volatu: Pulli, quae tripudio, seu terripavio, signa edebant. Pavire vero idem est, quod ferire, unde tripudia solistima dicebantur, cum offa pullis data aliquo modo cadebat in solum, et ita feriebat terram. In tonitribus notabatur paritas vel imparitas numeri, ortus et occasus, laevum dextrum; Fulminum alia Bruta. alia Fatidica, et faustum aliquid aut infaustum portendentia. E quadrupedibus quoque omina et auspicia captata; qualia erant leporis transcursus, foetae vulpis, aut praegnantis canis occursus, serpentis, mustelae, lupi, etc. Diri ominis latratus canum, gemitus ejulantium imitantes, noctuarum ululatus; contra felicis, equcrum hinnitus alacrior, et ferocior fremitus. De his omnibus indicabant et obnuntiabant Augures, et de Prodigiis, Somniss, Oraculis, Portentis responsa dabant, observationes auspiciorum, procurationes, expiationesque, Vatumque libros et Deorum monita edicebant: si quid ingruente fato casurum esset; quidque salvis auspiciis fieret, quod augurium laetum, quod fatale, etc. Desiderius. Pro diabolica ludibria! Mereurialis. Praeter varias lustrationes et expiationes, qui ad Templum accedebant, arcana a Diis exploraturi, immolabant

arietes [(printer); sic: acietes] , quorum substratis pellbus indormientes, nocturna visa exspectabant. Ad Augures pertinent Pullarii, qui caveae pullorum curam agebant, e quorum, ut dixi, pastu diversimode augurabantur augurii periti.

Non minus Deorum placita referebant Haruspices ab hostiis, quae in bara conclusae, dicti, (aliqui ab aris non recte desumunt) ab exiis inspectis futura praedicunt, unde Exuspices, seminae haruspicae: ars ipsa haruspicina et haruspicum. seu exti spicium, plena stultissimis observationibus; ut si victima ductorem non sponte sequeretur; si e ducentium se manibus proripuisset; si elapsa ictum fefellisset; si percussa exiliisset altius, aut horridius exclamasset; si calcitrasset, si difficulter exspirasset. Desiderius. Vah nugae nugarum! Mercurialis. Imo Acheronticarum imposturae imposturarum!

Rex Sacrorum vel Rex sacrificulus, exactis Roma Regibus, creatus, nomen regium saltem in Sacris tuebatur, electus a Pontificibus et Auguribus; qui Vestales ad se singulis annis ventitantes praemonebat, ne Sacra ipsis credita negligerentur, his verbis: Vigilasne Rex? vigila.

Flamines nuncupati a licio seu filo, quo caput velatum ac cinctum habebant, unde quasi Filamines. Dialis praeerat Jovis Sacris, Martialis Martis, Quirinalis Quirini seu Romuli. Flaminibus ad sacrificia aderant ministri, quos Camillos vocabant; quanquam aliqui dicunt omnes pueros ab antiquis Camilles vocatos.

Vestales, Vestae Sacra curabant, et perpetuam ejus ignem custodiebant; virginitate venerabiles ac sanctae; quam quae violasset stupro, viva defodiebatur; ob negligentiam ignis extincti, flagris caedebatur.

Salii, Marti Gradivo lecti, aeneo super tunicam pictam pectoris tegmine, ancilia (coelestia scuta) canendo ferentes, illaque pugionibus seu gladiolis pulsantes, cum tripudii solennique saltatu urbem obibant; a qua saltatione nomen acceperunt.

Curiones a Curiis nominati, Sacra Curionia administrabant, quorum Praeses Curio Maximus. Potitii et Pinarii Sacerdotes Herculis fuerunt, quae Sacra, una ex omnibus peregrina, suscepit Romulus.