Regeln fuer die Texterfassung 03/2001
not necessary
EN mitto tibi, Clariss. D. Doctor, amice inter primos honorande, refutationem concionis Mirianae,Mirianam intelligat. Non tamen dubito, quin M. Mart. Miri, celebris illius, sed varia fortuna huc illuc jactati, Concionatoris Aulici et Consil. Elect. Saxonici, A. 1593. desuncti, Homiliam aliquam contra Reform. (ac Socinianos pariter) de S. Coena indigitet, quae Sonero, alia jam opinione occupato, displicuit. Idque, tanto facilius credo, fuisse Conc. argumentum, quia Schopperianam primum scripserat noster, sed lituram huic voci induxit: quem Schopperum in eadem caussa, uti et de Persona Christi et Commun. idiomatum, quam maxime desudasse, nemo ignorat.cuncta ejusmodi Sonero improbari, verbisque adeo hisce satis perspicue innui, qua mente tunc fuerit, et quae porro apud animum suum latitare arcana ejusdem mentis depravatae in Batavis sensa, amicissimo Doldio significarit. Vtrum vero, quod ex verbis §. sq. colligo, cum eodem familiariter horum jam tum quaedam scripto aliquo communicarit, et quaenam illa fuerint, ad pertrahendum eum in Soneri placita, comparata, tametsi Sociniana fuisse suspicor, quoniam nihil praeter ea his litteris inclusum reperi, haud definio.
Inscriptio:
Viro Clariss Excellentissimo D. Leonhardo Doldio: artis medicae Doctori atque philosopho eximo; Domino meo et amico meo honorando.
S. P. D.
T. E.
omni studio addictissimus
E. Soner.
ES ist dasjenig, dadurch Et fürnehmlich uns von Sünden, so wir gethan haben,Soner, der, mit seinem Ostorodo, diese Erledigung nur von der Verwaltung dess geistlichen Reichs Christi verstehet, so ferne dieselbe uns und unsere Wohlfarth und Seeligkeit angehet, welche und wie es uns selbige mitzutheilen bereit und willig ist. Welches also alles figürlicher weiss zu verstehen seye. Siehe Ostorod. Vnterricht c. XL. f. 382.reinigen, nach der Socinianer besondern Sprach und besondern Nomenclatur, so viel, als unterrichten, wie man von Sünden soll gereinigt werden. Welche Bedeutung dieses Worts nirgend vorkommt, sondern die Reinigung Christo und seinem Blut, wegen der dadurch mit Gott gestiffteten Versühnung und Aussühnung, zugeschrieben wird Tit. Il. 14. 1. Joh. I. 9. und 7. Ebr. IX. 14. worauf sich die Reinigung in der Application, d. i. die Vergebung der Sünden durch den Glauben an das Blut J. C., gründet. Pf. LI. 4. Act. XV. 9. Eph. V. 26. u. s. f.
Das lehret uns der Apostel zum Hebr. V, 5. da es sagt: Christus hat sich nit selbst in die Ehre gesezt, dass Et Hoher Priester würde, sondern der zu ihm gesagt hat: Du bist mein Sohn, hent hab ich dich gezeugt. Item: Du bist ein Hoher Priester in Ewigkeit, nach der Ordnung Melchisedech. Daraus sehen wir, dass Et dieses Amt von GOtt seinem Vatter empfangen habe.
Fürnehmlich in diesen 4. Stucken: 1) in den Opffern, 2) in dem Vertretten und Vorbitt, 3) in der Reinigung, 4) in der Absolution und Reinsprechung.
Darum, dieweil Et ein Hoher Priester ist: Dann ein jeglicher Hoher
Das Opffer des Herrn Christi ist zweyerley: eines für sich selbst,
Erstlich hat Et in den Tagen seines Fleisches Gebet und Flehen mit starckem Geschrey und Thraenen geopffert, zu dem, der ihm von dem Tod konnte aushelffen, Hebr. V, 7.
Dieses hat 2. Stuck in sich: das erste ist die Hingebung seines Leibs, oder die Vergiessung seines Bluts am Creuz; Das andertaeglich.
Weil der Hohe Priester selbst soll ewig seyn, muste auch sein OpfferDa es hat ein Opffer für die Sünd geopffert, das ewig gilt,) wo das Comma nach Da es --- geopffert hat, sitzet (er) in Ewigkeit zur rechten GOttes, nehmlich zu herrschen und für uns zu bitten. Wo es zwar Priester ist auf seinem Thron, krafft dess schon gebrachten Opffers, als es getoedtet worden (per nachdem es eine ewige Erloesung erfunden, oder, (durch sein Blut und Todt) zu weg gebracht; als wann mans gibt: Vnd hat eine --- erfunden: welches wenigstens etwas dunckel und zweydeutig ist. Denn dass im übrigen durch das Allerheiligste vorbedeutet worden, als durch ein Vorbild, der Himmel, worein Christus, als in die innerste Hütte eingegangen, begehret niemand streitig zu machen, und stehet klar l. c. v. 24. Dass es aber darinnen geopffert, das ist hieraus nicht bewiesen. Die armen Leute verleitet sonder Zweiffel zu solcher Meinung das Griechische Offerre. Es ist aber ein anders
Es wird ein Opffer genennet, nur wegen einer gleichen Würokung,
In der Würckung und in der Weiss der Verrichtung.
Erstlich dieser: dass in dem alten Bund durch die Opffer des Gesezes nurnur, ist in Mosis Büchern nichts, noch auch etwas in der Epistel an die Hebraeer, oderanderswo, zu lesen. Num XV, 30. sqq. wird zwar ein Vnterschied zwischen Sünden der Vnwissenheit, die zu versühnen, und zwischen Frevelthaten gelesen; selbige Verordnung aber handelt von solchen Verbrechen, darauf die Todes-Straff gesetzet war, und nicht von allen und ieden wissentlichen Missethaten. Man bedencke nur, was Meila gewefen davon Lev. V. 15. sqq. und Num. V. 5. sq. gehandelt wird, und lese das gantze Cap. V. Levit. samt den vorhergehenden und folgenden durch, so wird man aus dem Gegensatz leicht erkennen, dass es auch Opffer für Sünden, die nicht aus Vnwissenheit geschehen, gegeben, wann nur wahre Busse dazwischen gekommen; und wollen gar einige darinnen den Vnterschied unter Ascham oder Schuld, und Chattaah oder Sünd-Opffer, suchen: welcher aber vielmehr in denen daraus erfolgten oder gegebenen Aergernüssen bestehen mag. Gründlicher hat es der seelige Franzius in Schol. Sacrif. Disp. XV. aus 1. Sam. III. 14. Ps. LI. 18. auch Es. I. 10. sqqbewiesen, und die Stelle Num. XV. 22. sqq. mit den übrigen, sonderlich aber Num. V. 6. sq., vermittelst einer Anmerckung von oeffentlichen und heimlichen Sünden, nebst der Absicht auf diejenige, wodurch man die Todes-Straff verdienet, gar wohl verglichen.einem Glauben, einem Nahmen unter dem gantzen Himmel, einer Verbeissung, einer Versühnung auch derjenigen Sünden, die unter dem ersten Testament waren, einer Gnade der Vaeter und Kinder etc. weiss; ob wohl diese einige Gnade des Messiae durch den Glauben an ihn, nicht so deutlich, so reichlich, so frey, ehedem, wie ietzt, (welches aber Circumstantiae sind, und nicht das Hauptwerck selbst,) aus- und mitgetheilet worden. Dieser Bund war allgemein, wie es denn sogleich nach dem Fall, eben wie der vorige Werck-Bund, den unsere Stamm-Eltern, und wir in oder mit ihnen, gebrochen, allgemein gewesen. Aber der nachfolgende Mosaische Bund war particular, der hatte für sich nur zeitliche Verheissungen, wovon Hebr. VIII. 6. zu verstehen, es machte hingegen nicht die gantze Jüdische Religion aus, sondern nur einen geringen Theil davon, und gehoerete nur zu dessen Administration, wie derselbe unter vielem Schattenwerck damahls solte geführet werden, bis der Saame kaeme, dem die Verheissung (schon) geschehen etc. Gal. III. 19. Sind demnach auch die Juden durch eben den Evangelischen Gnaden-Bund, an welchen sie sich, krafft der Verheissung, glaubig gehalten, seelig worden; ob sie gleich solcher Wohlthat unter einer mühsamen, jedoch eben desswegen auch mit zeitlichem Seegen unterstützten Mosaischen Oeconomie, (welches aber ein special-Modus war, und der Hauptsache nichts benommen,) derselbigen Zeit nach theilhafftig worden. Welches schon laengst Augustinus L. IV. contr. Faustum c. 2. und 4. wie auch L. XIX. c. 31. und andere mehr bemercket, weitlaeufftig aber G. Calixtus in seinem schoenen Tr. de Pactis erwiesen.Cappara oder das Cipper solches lehret: der Propheten und Psalmen, da diese Verheissungen immerzu wiederhohlet, und mit den kraefftigsten Worten, vergessen, zurück werffen, in die Tiesse des Meers werffen, tilgen, abwischen, tilgen wie eine Walcke und Nebel etc. beschrieben sind, ietzt nicht zu gedencken. Ob man wohl gerne gestehet, dass solches nach Aussage Hebr. IX. krafft des Mosaischen absonderlichen Thier-Opffer-Bundes nicht erfolget, als welcher nur eusserliche leibliche Reinigung an sich selbst würckete: Denn man auch hier auf den zugleich mit fortlauffenden, und unter jenen Bildern steckenden Evangelischen Gnaden-Bund zu sehen, und die Glaeubige, wie Moses selber Hebr. XI. 26., in goetrlichem Licht, warum David so offt gebeten, gesehen haben.Creutz, Blut und Todt, wann von der Verfühnung der Welt geredet wird, immerzu verwechselt werden. Rom. V. 10 Eph. II. 16. Col. I. 20. und s. f.an und für sich selbst, sonst waere die Wiederhohlung nicht vonnoethen gewesen; sie hatten aber doch dieselbe Krafft typice, wegen ihres Bilder-Amts: wie man einem mit Rechen-Pfennigen bezahlen kan auf ein ehrlichs Wort, und die gantze Schuld tilgen, obgleich die Ducaten, und das wahre selbst gültige Pretium, nach der Zeit erst aus wichtigen Vrsachen geliefert werden. Der Wille, durch welchen sie geheiligt worden, galt damahls so viel, als hernach die Erfüllung, obgleich jener auf diesen sich bezogen und beruhet. Also machten allerdings die alten Opffer niemand zur Rechtfertigung und Heiligung tüchtig, aber das verheissene und schon damahls moraliter gegenwaertige oder gültige Opffer Jesu Christi war es, wodurch auch jenen in A. Test., wie der Effect selbsten bezeuget, und der Ps. 130. absonderlich bewaehret, diese Krafft geschencket und mitgetheilet worden.Sünde wegnehmen heist hier nicht allein so viel als dem Sündigen Einhalt thun, sondern, wie gleich dabey stehet, die Reinigung der Gewissen verschaffen, daraus der reine Dienst des lebendigen GOttes folgends herkömmt; welcher dem Opffer Christi allein, und nicht der Boecke an sich selbst, zukoemmt, so doch, dass dieser Blut jenes Bild - weiss vertreten, und zwar ausdrücklich auch unter dem A. T., so fern ihnen die Reinigung zugeschrieben wird l. c., v. 1-5. Darum sahe schon damahls GOtt nach dem Glauben, dadurch der Gerechte leben muste, Jer. V. 3. Habac. II. 4.
Die Weise der Verrichtung des Opffers im Alten Testament bestunde darinn, dass der Hohe Priester das Blut in das Heiligthum
schlechtweg, et pro absoluta potestate. Vnd so waere es wahr, denn die Gerechtigkeit GOttes, oder sein Zorn wieder die Sünde, oder auch seine vollkommene wesentliche Heiligkeit leydet solches nicht. Siehe Rom. III, 25. coll. Rom. I. ult. Soll es aber so viel bedeuten, als ohne einige Praestation, wann es auch quid pro quo, oder etwas GOtt zu verfühnen, und ihm genug zu thun, an sich unzulaengliches waere, so ist es von der Satisfaction Christi, und dessen Bildern, nemlich den Opffern, deren Todt ein mehrers hinter und auf sich hatte, zu mild geredet. Doch man siehet wohl, wo der Autor hinaus gewollt, welcher damit seiner Acceptilation ein Lichtlein anzünden wollte. Die aber schon laengst durch das verglichene Pretium des theuren Blutes J. C. des Sohnes Gottes, mit dem vergaengl. Gold oder Silber 1. Petr. I, 18. sq. zernichtet worden. Von dem barmherziger Hoherpriester genennet wird, dass es desto williger für uns am Creuz gestorben, und, nachdem es solch Opffer bereitwillig für uns schon auf Erden gebracht, nun noch immer uns als Hoherpriester bey seinem himmlischen Vatter vertritt, oder für uns bittet; nicht allein aber das, sondern auch, welches genau auf einander gehet, aber nicht einerley ist, in seinem Mittler-Reich, davon 1. Cor. XV, 24. sqq., was es erbetten, selbst nach dem Willen seines Vatters in eben der unendlichen Lebenskrafft schencket und mittheilet.
Christi selbst Hingebung zum Tod wird hie nicht ein eigentlichSchlacht-Opffer übersetzt, und den Endzweck, GOtt zu einem füssen oder wohlriechenden Geruch, von diesem Opffer selbst, als dessen Frucht, unterschieden. In den angeführten Stellen Ebr. XIII. und 1. Petr. II. geben es die Vmstaende des Textes und die Sache selbst, wovon die Rede ist, dass kein eigentlich Schlacht-Opffer koenne verstanden werden, welches aber auf Christi Todt nicht appliciret werden kan, und zwar um so viel weniger, da das gantze Alte Testament mit dessen Vorbedeutung durch eigentliche blutige Opffer beschaefftiget gewesen, und das N. T. fast nichts anders, als die Erfüllung in Christi Opffer-Todt zu zeigen, ohne die geringste Anzeige einer verblümten Bedeutung, treibet. Woraus, wie gezwungen diese Erklaerung seye, sonnenklar erscheinet.
GLeichwie von seinem Opffer ist gesagt worden,
ES ist eben das, was sein Opffer ist, fürnemlich aber so fern es die Vergebung der Sünden betrifft, nemlich, dass Et mit seinem Leiden und Sterben zuwegen gebracht,Bezahlung, die so kraefftig gewesen, als wann wir alle gelitten ewiglich, an unserer Statt, eben wie dort mit den Opffern A. T. durch Auflegung der Haende bedeutet wurde, erklaeret.
Es laest sich zwar den Buchstaben nach allhier ansehen, als wenn das Opffer, und die Reinigung Christi des HErrn eine Bezahlung waere für uns, oder für etwas, so wir schuldig gewest waeren; aber wenn man diese Ort recht ansiehet, und mit andern hellen Schrifften vergleicht, fo kan dieser Verstand keines Wegs bestehen. Denn erstlich so waren auch die warhafften und eigentl. Opffer kein eigentl. Loesegeld, und wird ihnen in H. Schrifft niemals zugemessen; Denn was koente man GOtt bezahlen mit Ochsen und Kaelbern,dem Willen und Werth nach schon damahls gegolten, herkommenden Versoehnungs-Krafft, gemangelt? Davon uns doch die Epistel an die Hebraeer sattsam unterrichtet, und die hohe Würckungen jener Opffer, nach dem Ausspruch des Heil. Geistes, deutlich zeuget. Waere also gar nicht noethig gewesen, so viel Stellen aus dem A. T. anzuführen, als welche nur von dem aberglaubischen Gebrauch der Juden in ihrem Opfferdienst, und dem, was dieselbe aus ihrer natürlichen Krafft schaffen, handeln, die geheime Evangelische Würckung aber, aus dem darunter verborgenen Gnaden-Bund, dahin sonderlich Ps. L. v. 5. anweiset, mehrers bekraefftigen.
Es hat aber diese Meynung, wie jezt gemeld, nemlich, dass es durch sein Sterben uns viel guts erzeigt, indem Et uns damit zum Glauben und Gehorsam gebracht, hat machen aufzuhoeren zu sündigen; Also dass wir auch der Straff der vorigen Sünden gefreyet werden; Dann es ist hie zu mercken, dass die Woertlein für uns an gemelten Ortfür einen etc. nicht anders als an eines oder unserer Stelle kan genommen werden; theils, dieweil sie anderweit durch wider, (welches aber hier nicht seyn kan,) oder an statt eines andern, wie zum Ex der HErr warff unsere Sünde auf ihn: Et trug unsere Kranckheit und lud auf sich unsere Schmertzen Es. LIII. Ich muss bezahlen, was ich nicht geraubet hab: Es haben mich meine Sünden ergriffen etc. Ps. LXIX. Et ist das Lamb GOttes, das der Welt Sünde trägt (so dass es sie an seinem Leib getragen, wie ein Last-Traeger, was man ihm aufgeladen, Sabhal, welches Tragen auch weyland durch Auflegung der Haende der Sünder auf die Opffer angedeutet worden) It. Et wurde ein Fluch für uns Gal III. Et hat uns, da es der Gerechte, für die Vngerechte gelitten, theuer erkaufft 1. Petr. I. et III. Apoc. V. 1. Cor. VI. etc. deutlich genug zu erkennen geben. Des Loesegelds selbst, welches noch überdiss so offt beniemet wird, dass es das kostbahre Blut dess Sohns GOttes sey, welches uns als eine Erloesung reinige, ietzt nicht zu gedencken. Wodurch also auch der modus oder die Art und Weise, wie Christus für unsere Sünde (und nicht nur für uns) gestorben, ausgedrucket ist.
Dieweil aber geschrieben ist, daß Christus uns erkaufft habe, so muß ja jemand etwas für uns bezahlen? 1. Pet. l, 18. 19.
Das Woertlein: Erkauffen, wann es in H. Schrifst von GOtt, oder dem HErrn Christo gesagt wird, behaelt auch nicht seinen eigenen eigentlichen Verstand,also hat hier nicht Statt, dieweil ein grosser Vnterschied zwischen der voelligen Beschreibung des Erkauffens Christi, und dem Verkauffen, wovon in angezogenen Stellen die Rede ist, darinnen nicht so wohl auss Pretium, als die Gewalt des Kaeuffers, in dessen Macht der Verkauffte kommet, gesehen wird, eben so wie GOtt gleichsam eine Toepffers Arbeit, wegen des künstlichen Wercks, zugeschrieben worden, wann Moses von unserer Leiber Bildung Gen. I. 27. geredet hat. Mit einem Wort: In diesen Gleichnus-Reden wird auf den Effect, nicht auf den Modum agendi gezielet. Wann aber von Christi Erkauffen unser aller gehandelt worden, so wird entweder zugleich mit der Modus per
Mit nichten: denn zu einem Mittler wird nicht mehr erfordert, denn dass es zu Verrichtung desjenigen, dazu es gesandt ist, und sich gebrauchen laest, taugliche oder auch vorgeschriebene Mittel brauche, was dieselbige auch seyn, und bedarff nicht, dass es um einer oder derandern Parthey willen, etwas leide und büsse.
Was ist dann, daß Et unser Sünd getragen hat?
Tragen heist allhie nur hinweg nehmen, oder gleichsam hinweg tragen, auf was Weiss es auch geschehe, wann man es schon nicht auf sich laedt.
ES wird genannt die Rechtfertigung, und ist diss, dass Et uns unsere Sünde verzeihet, und unangesehen derselben, die Gerechtigkeit zurechnet,schlechterdings für gerecht achtet, ob wir wohl weder eigene noch frembde Gerechtigkeit haben. Aus welcher Vrsach denn auch diese Zurechnung der Verzeihung der Sünden nachgesetzet wird, welche als der Grund der Absolution, wann sie glaubten, dass solche von der geschenckten Gerechtigkeit dess Lebens und Leydens Christi herkaeme, billig sollte nach goettlicher in der Schrifft beschriebenen Process-Ordnung vorangehen, ut caussa ante effectum.
Darum, dieweil der HErr Christus und der Vatter eines sind, in dem Werck unserer Seeligkeit oder Seeligmachung,nun nach dem Tod Christi bey der Bekehrung lociret wird etc.
Allein die Glaubigen, denn wer nicht glaubt, der wird nicht gerechtfertiget, sondern verdammt, wer aber glaubt, der wird seelig Marc. XVI, 16. und Paulus sagt zum Roem. III, 28. dass der Mensch gerecht werde durch den Glauben. Man muss aber verstehen den Glauben an Christum Gal. II, 16. denn nachdem der HErr Christus erschienen,
Das Woertlein Sie, gehet nicht auf die Vaetter, sondern auf die Christen zu Antiochia, welchen etliche wollten die Beschneidung aufdringen, neben den Glauben an Christum, von denen sagt Petrus, es sey genug, dass sie durch den Glauben an Christum gedaechten seelig zu werden, dieweil auch die Apostel selbst nicht anderst, als durch diesen Glauben, und nicht durch das Joch der Beschneidung, welches weder sie, noch die Vaetter haetten moegen tragen, wollten seelig werden, gleichwie sie, die Antiochener, vor welchen das Concilium gehalten ward. Denn es war da nicht die Frag, wie die Vaetter waeren seelig worden, sondern wie die Antiochener moechten seelig werden, ob es genung waere an dem Glauben, oder, ob man sie auch beschneiden müste, und zwar haette man die Antiochener nach der Vaetter Weiss halten und richten sollen, so haette man sie der Beschneidung nicht befreyen koennen,Wir und Sie im Gegensaz, die Jüden und Heyden, oder vielmehr die Bekehrten aus diesem u. jenem Volck, bedeuten, davon hier allwo, wie in dem 8. u. 9. so auch imu. Vers ein gleiches geschiehet, ohne Noth nicht abzuweichen ist. Der gemeine Fehler ist daher entsprungen, dass man die Worte Petri also angesehen, als hielten sie noch eine Vrsach in sich; da doch in solchen der Schluss seiner Rede enthalten, und es mit dem Woertlein
ES ist eine Herrlichkeit Christi, in welcher Et herrschet über alle vernünfftige
Auch von GOtt seinem himmlischen Vatter: solches bezeuget Paulus zum Philipp. II, 9. 10. da es sagt: GOtt habe ihn erhebet, und einen Nahmen geschencket über alle Nahmen, in welchem sich alle Knie im Himmel und auf Erden, und unter der Erden beugen soll, und alle Zungen bekennen, dass JEsus der HErr sey, zur Ehre GOttes des Vatters. Item Petrus in Geschichten am II, 32. 33. 36. dass ihn GOtt auferwecket, zu seiner Rechten gesezt, und zum HErrn und Christ gemacht habe; und am V. Cap. 30. 31. dass Et Ihn zu Herzogen und Seeligmacher erwecket habe, legt auch die Prophezeyung im CX. Psal. von ihm aus: der HErr hat gesagt zu meinem HErrn, seze dich zu meiner Rechten etc. Es sagt auch Paulus zum Ephes. am I, 20. 21. dass GOTT der HERR seine grosse überschwengliche Macht gegen uns erwiesen hab, indem Et Christum von den Todten auferwecket, und zu seiner rechten Hand in den Himmel gesezt hat. Davon hat David im II. Psal. geweissaget, da Et spricht: Ich habe meinen Koenig eingesezt auf meinen heiligen Berg Zion, du
vornehmsten, und nicht eigentlich genommen wird, mit dem an die Colosser nicht zu vermengen. Das Nachfolgen und Gleichwerden seinem Ebenbild Rom. VIII. siehet auf das Leyden. Daher man fein distincte von dem allen sollte handeln, und nicht alles unter einander mengen.dieweil von einigen mit: So fern erklaeret, und damit 1. Joh. III. 9. verglichen wird.eingebohrne Sohn vom Vatter; welches ja von der Wiedergeburth nicht zu verstehen, als die es nicht bedurfft, auch sie mit den andern Soehnen gemein haette. Vnd was noch mehr, so ist sein Ausgang oder Geburth nach Micha von Anfang von Ewigkeit her würcklich schon gewesen, darauf erst in der Zeit, die in Bethlehem gefolget. So wird auch die Gottheit Christi anders von dem Heiligen Geist beschrieben; wovon wir jetzt nicht weitlaeufftig seyn koennen.Anhang und aeusserliches Merck-Zeichen oder beygelegten Character bekommen. Die Erklaerung Paulli Eph. IV. und Col. III. von dem Ebenbild GOttes jetzt zu geschweigen, der davon nichts meldet.
Das Wort Alles, im XVI. Cap. bedeutet nicht gar alles, was der Vatter hat, sondern nurHaben dessen, was der Vatter hat, jene Gaben des Geistes gleichfalls herführet. Denn wer alles hat, kan ja auch etwas gewisses, so dahin und darunter gehoeret, haben und geben; aber diss alles bleibt doch, (nichts ausgenommen,) voellig in seiner unumschraenckten Weitschafft. Welches auch bey dem folgenden XVII. Cap. zu mercken, nur dass daselbst die Application anderst, als im vorigen XVI. Cap. gemachet wird.
Dieses bedeutet, dass sie eines Willens seyn, einerley Macht und Werck zur Seeligkeit der Menschen üben, wiewol der Vatter solche Macht von sich selbst, der Sohn aber von dem Vatter hat: Denn dass es nicht schlecht zu verstehen sey, siehet man aus dem, dass Et eben in diesem Capitel sagt v. 29. der Vatter sey groesser denn alle, und am XIV. Cap. 29. der Vatter sey groesser, denn Er.unum) seyn reden, nehmlich nach dem Wesen; sondern nur so viel ist daraus zu erkennen, dass Christus keine einfache Person, sondern eine solche sey, darinnen sich zwey Naturen befinden, eine nach welcher es mit dem Vatter eins, und die andere, nach welcher es kleiner und geringer seye als der Vatter; daran wir nicht zweiffeln. Auf welche Art also der scheinbahre Wiederspruch zu heben.
Diese Gleichheit bestehet darinn, dass Et durch seine empfangene Macht, welche ihm sein Vatter gegeben, eben die Werck, welche sonsten GOtt allein zugehoeren, also verrichtet hat, und noch verrichtet, wie GOtt selbst, hebt aber den Vnterscheid nicht auf, dass GOtt der Vatter diese Macht von sich selbsten habe, Christus aber von GOtt dem Vatter.koenne nichts von ihm selber thun etc. da es oben nur gesagt: Der Vatter würcke und es auch etc. nicht wegen Vnvermoegens, sondern wegen der Einigkeit des goettlichen Wesens und wesentlichen Eigenschafften, welche so innigst beyden (samt dem Heiligen Geist) gemein seyen, dass so gar eine Person ohne die andere nichts thun koenne. Welches es sodann ferner aus dem, was ihm, als Menschen und nach der Menschheit, mitgetheilet seye, ab nehmen und mercken heisst: angesehen es dergleichen Ehre und Macht nimmermehr haben koente, wann nicht seine menschliche Natur in persoenlicher Vereinigung mit seiner Gottheit stünde, und Et zugleich selbst eine goettliche Person waere.
Erstlich eben um dieser Vrsach willen, dieweil ihm Goettliche Macht
Et hat sie zwar zum Theil schon auf Erden gehabt, die Zeit über seines Predigamts, und hat sie mit demselbigenwürcklich regierenden HErrn und Christ zu verstehen sind.
Repetenda haec visa nobis sunt, typisque de novo subjicienda, cum annotationibus, hinc inde adspersis, quia mollius quaedam (ob caussas forte suo quoque loco reddendas) in hac Fama pronunciata sunt; unde facile fides nostra in percensendis cunctis, uti revera gesta sunt, praesertim numero deviorum a veritate definiendo, paullo aliter quaedam enarrans, in dubium vocari potuisset.
CVm ante paucos dies,Schopperus, proximo post Festum Academ. Petro-Paullinum die ex more electus, Queccio; unde epistolam hanc mense Julio conscriptam esse liquet.post susceptum Academ. hujus Rectoratum, quem tibi et Acad isti faustum atque salutarem precor,Schopperum cum collegis anxium animi reddebat, Sociniana haec caussa erat. Nec fefellit Dinnerum spes concepta, uti superius jam dicta condocent, quod ad ipsam Academiam et haeresin inde omnino ejectam attinet; at Schoppero lugubrem fuisse hunc annum, quippe quo, antequam magistratum deposuit, vivere desiit, ex Vita ejus alibi copiosius descripta constat. Quod triste fatum Schopperi nobilissimi etiam ICti, Scipionis Gentilis, mors paene praematura (aet. a. 53.) antecesserat.consilii capiendi causa ad me accessisses: meministi nos variis de rebus, tam ad universam Acad. quam ad te privatim spectantibus sermocinatos esse: quae postea abrupto colloquio, ut scripto consignarem,Schoppero scriptum hoc praelum subiit: cui consilio dato auctoritas deinde Illustrium Academiae Curatorum accessit.et publici juris facerem, svasor et auctor mihi fuisti. Quamvis autem tacito naturaesensu a consilio scribendi, vulgandique qualiacunque mea typis alienior sim atque timidior,Dinnerus, impressa hodieque com pareant, in Vita, Sinceri industria repetita, et Wittianis Memoriis enumerata. Quaecunque vero prostant, demorsos omnia sapiunt ungues.aliorum exemplo doctus, quam sit hoc nostris temporibus miseris et exulceratis periculosum, et ut est apud Evagr. nescio tamen, quomodo ad morem nunc tibi gerendum procliviorem me caussae nonnullae reddierunt: inter quas praecipuae fuerunt, ut et cultae inter nos per annos decemMatthiae Hübnero Pomerano, Noribergam, ut Consiliarii Reipubl. illustris munus administraret, evocato successerat. Amicitiae de reliquo caussam cum Schoppero cumprimis cultae non aliam fuisse putamus, quam orthodoxiae in doctrina Eccl. commune studium, cui noster praeter caeteros collegas laudabiliter deditus erat, et Schoppero ob hanc quoque caussam amicior extitit.amicitiae testimonium aliquod extaret, ut et par utriusque nostrum studium in honore Academ.oecultam querimoniam continent, affulgebit, si fata Academiae reliqua praeter triftiora illa, de quibus ex professo in hoc libro disseruimus, consultis Vitae cujusque descriptionibus, contendere L. B. non pigrabitur. Vnde non eadem peraeque omnes, etiam in religionis negotio et controversiis, sub id tempus agitatis, sensisse elucebit.vindicando fuisse appareat. Quorum posterius in tanto fallendi
et dissimulandi certamine mihi non honestum modo, sed propter fatalem hujus seculi morbum, suspicandi dico quidvis de quovis Improbitatem, etiam necessarium propemodum judicavi.
Principio igitur fortunatum praedicabas decessorem tuumQueccium, incredibili studio in hac, quam tractavimus, caussa versatum, nihilque in se, quod ad summam rei attinet, desiderari passum.in munere rectorali, qui eodem tempore et molestissimis laboribus defunctus esset, et magna cum laude sua magistratum deposuisset. Mirari quoque te dicebas, quod is, qui Philosophiae studiis a puero deditus, in dicendi vero artibus, aliisque scientiis ita versatus est,Queccius, etiamsi scriptis non admodum multis inclaruit, in elegantiori omni litteratura, Graeca maxime, et dicendi arte atque poetica exercitatissimus. Ordinario autem Philosophiam Moralem ita professus est, ut, cum Aristotelem potissimum ex more temporum sequeretur, subinde tamen jam tunc adspergeret, quae Juris naturalis indagationem altiorem prae se ferrent, et genuina morum principia eum delibasse ostenderent. De reliquo Noribergae eum natum esse A. 1561. et in ipsa schola Altorphina atque Academia dehinc bonis litteris imbutum, adolevisse, interque primos ejusdem Professores eminuisse, variisque disputationibus, moralibus praesertim, et orationibus omnino XII. Norib. A. 1626. 8vo uno volumine procusis, in orbe litterato clarere, diem autem supremum A. 1627. (postquam A. 1624. uxorem, Barbaram, Georgii Staudneri, Solisbacens. Eccl. Antistitis filiam, m. Octobri amiserat,) obiisse, aliunde vel constat, vel, alibi certe enarratum iri plenius, spes est.ut invideri ipsi possit, animo simul ea complecti potuisset, quae ad regendam Vniversitatem, et definienda negotia tam varia tamque subita, omnes necessaria esse perspiciunt. Vt enim contra vulgi votum, quo honorem omnes gerere volunt, magistratum nemo,Lutherum observatum est fuisse, qui, quod constat inter omnes, et a S. Ven. Loeschero nuper admodum annotatum fuit, Consulatum Academicum nunquam, quoad vixit, sufcepit.idem simul et honorem modeste delibaret, et labores illi admixtos viriliter exhauriret, sapientiae et Eloquentiae studiis haud dubie consecutus erat. Contra tamen Socrates, vir supra hominum conditionem et fortis et sapiens, cum tueri personam in simili scena desperaret, ab omni munerum publicorum administratione penitus abstinuit, et virium diffidentiae daemonii suiBorremansii, sternutationis signum id fuisse existimantis, opinio, ob caussas, quibus conjecturam suam in Variis Lectionibus eruditissimis valde probabilem reddidit, inprimis probatur.auctoritatem praetexuit, cujus, ut scimus, vis omnis
in interdicendo etprohibendo, nulla in jubendo fuit. At si(ut ait ille) gubernator navim torquet, non valentia: quis Socrati conferri potest, qui et oraculi voce hominum omnium sapientissimus judicatus est? quem ob id Rectoratu bis gesto a decessore tuo victum superatumque esse consentiebamus.
Illud quoque, quod vel maxime ad officium magistratus ChristianiAcademici, ubi non solum eruditionis, sed pietatis etiam, quae sine veritate ne quidem existere genuina potest, habenda est ratio: ut, quod vulgo dici solet, non splendido duntaxat nomine, quemadmodum non male conquesti sunt de praesenti Academiarum statu nonnulli, sed vere Officinae Spiritus S. nuncupari possint.pertinet, minime dissimulandum putavimus, quod cum hostis generis humani per agrum Domini et Christi ejus zizania non nominandae et detestandae haeresis in partibus quibusdam Europae sparsisset, et ex seminario illo plantae quaedam furtim in fundum nostrum translataePoloniam, nominatim Racoviam; furtim autem et clam huc translatae quae plantae fuerint, supra jam docuimus, Gittichium fuisse, et ipsum quoque Sonerum cum aliis quibusdam obscurioribus Cap. II. memoratis, sive in Belgio sive alibi hoc veneno afflatis. Caeterum, cur neque hoc in loco, neque alibi Soneri explicate in hac oratione mentionem fecerit Dinnerus, haud dubie ea fuit caussa, quod, cum dubia viderentur, quae de eo suspicati tunc erant nonnulli, et Schoppero atque Dinnero, singulari insuper amore humanissimum illum et pietatem maximam praeferentem olim collegam complexis, (quorum uterque etiam compater ejus fuerat,) satius visum est silere, quam sive ingrata, sive incerta et scrupulosis plura duntaxat suspicandi ansam datura pronunciare. Brevius: Silentio haec videbantur sepelienda magis et dissimulatione, quam excusatione non satis certa ac solida.dicerentur: Exrector ille noster ad extirpandas eas operam fundi dominis tempestive commodasset: Cumque seriusa peritis agricolis agnitae illae fuissent, et periculum esset, ne propter sinistros rumores sparsos, quasi ager totus vitium contraxisset,Socinianam, passim ferebatur indignissima calumnia.ejus pretium minueretur: cum Fama ipsa (at quali quantoque portento?) lento quasi duello congredi non dubitaverit, quod nisi illa extincta, jus suum dominis fundi salvum esse non posse plerique existimarent. Quod te cogitantem, et in quae tempora magistratus iste tuus
incidisset, exactius pensitantem, mirifice animo commoveri dicebas, nec tantum conterreri mendaci infamia ista, sed et aliud vehementer pertimescere, ne videlicet calamitas ista in tempus culturae tuae, anteriorisque coloni praecipue reservata,Schopperus, multumque curarum et molestissimi laboris, cujusmodi jam devoraverat plurimum, inquirendo solicite, decessor, sibi adhuc, donec malum lugubre prorsus contumularetur, (sic enim funestandi vocabulum accipiendum arbitror,) sustinendum esse, anceps metus erat. Idque tanto magis Vir bonus, senio jam multum provectus, timebat, quod, sibi quoque palam negligentiae culpam tribui coepisse, jam ante non sine dolore exquisito perceperat.et ad funestandam eam coelitus quasi dimissa esset. Solent enim deprehensi in difficultatibus homines saepe etiam fortuita ad causam trahere, et tuta omnia timere, praecipue cum quid sit timendum, non constat. Quo metu cum liberare te jam tum pararem, et totus in eo essem, turbellae quaedam ex transverso incurrentes, teque disceptatore et arbitro componendae officium istud mihi, unaque praesentiam tuam inviderunt: itaque discessum est, ut scribendi laborem mihi imponeres.Dinnerus, sed Schoppero soli hanc epistolam efflagitanti tribuit: cujus amicitiae illud se officium ultro dedisse ait.
Quod igitur ad metum istum tuum attinet, eum non utilem modo Academiae, sed etiam cum inclyto Magistratu nostro ac reliquis Collegis tuis Clarissimis Viris, denique cum optimo quoque et amantissimo Acad. hujus communem tibi fuisse scimus: quorum nemo est, quin beluae istius dispendia et damnaSocinismum, sed vagum et per ora varii generis hominum, qui variis affectionibus animi regebantur, volitantem rumorem hoc loco denotare, series orationis totius condocet. Dispendia autem quanta metuenda sint, sicubi de academiis percrebescat falsae doctrinae istic sparsae infamia, vel superioris aevi Historia, ubi Crypto-Calvinismi aut Syncretismi quibusdam labes ad spersa est, nostra autem aetate nescio quae Pietisimi haeresis personat, abundantissime confirmat. Ex quibus nominatim quaedam repetere, vel invidiae metu, veremur.cognita habeat, Famamque sinistram expugnasse majoris operae putet, quam aprum Erymanthaeum, aut Nemeaeum Leonem conficere, aut aves Stymphalidas pellere, aut Cerberum capere, aut Hydrae capita secare: quibus facinoribus fabulosus Hercules olim sese extulit.
nec enim facere possum, quin versiculos hosce, quibus ante annos aliquot beluam istam pingebam,hoc loco recolam, et adscribam. Illud plane malum, quod ad plures proserpit, eo quod unum occupat: illud item, quod subitis auctibus ad perniciem adolescit, eo quod sensim et cum ratione quasi maturescit, periculosius esse omnibus in confesso est. Jam vero non tela rudis colorem nunquam mutandum avidius imbibit: non testa recens ex liquore olido celerius odorem concipit: nec vapor pestilens aeri commixtus violentius animantibus sese infert, uti celerrime Fama sequior hominum animis, per innumeros linguarum et aurium traduces, non sine svavitate aliqua se insinuat, et posteritati quoque propagat. Quod autem infamia ista detectae Impietatis et errorum, vel in administratione tua,Schopperus, jam patefacti erant cuniculi omnes. Ad Pastoris namque et Professoris munus haec verba respicere, valde dubitamus.decessorisque tui, vel in ipsa Academiahaerere non possit, non foret mihi difficile ostendere, nisi hujus rei rationes multo tibi quam mihi notiores esse scirem. E multis tamen unum subjiciam, quod vel maxime ad Academiam pertinet.
Fac semen furtivumServator, ab hoste generis humani dormientibus aliis satum, Matth. XIII. 27. 28. appellat. Doctrinae autem falsae zizania isthic intelligi collatum Cap. XIII. Ep. ad Rom. ubi scelera morum gladio plecti jubentur diserte, quae h. l. toleranda dicuntur, condocefacit.in viri optimi fundum conjectum pullulasse: Quid hic tellus, quid, inquam, tellus justissima peccavit, quae gremio illud suo suscepit? quid humor et calor, quibus obstetricantibus in lumen germen editum est? quid Sol et aurae, quae in spem frugis culmos fragiles educarunt atque firmarunt?
Deinde illud quoque non gravate mihi largieris, ad rectam colendi agri rationem non terram tantum bonam, et coloni periti industriam requiri, sed vel inprimis ut semina ipsa frugi sint, vix unquam Vir honus, ut Bernhardus inquit, in Cant. Serm. LXVI., nisi boni simulatione deceptus est.ait S.Nazianz. h. e. quia nequam seminis cultura quoque infelix futura est. Qualiscunque igitur colonus, qualiscunque et (cujusmodi olim pagis agrisque colendis a Numa rege praepositosdiscimus) contigerit: semper tamen
Quid enim hic colonocolono toties heic iterata et inculcata leguntur, a succrescentis lolii culpa immuni pronunciando, si officium ille suum, quantum per vires et industriam licuerat, fecisset, procul omni dubio ad consolationem et a participatione culpae ipsius Schopperi liberationem spectant; in qua re jam ante laboratum fuisse, supra docuimus, et vel sola Apologia illa, quam Cap. III. Sect. I. §. 18. typis subjecimus, id addocet.imputari potest? An quia fraus et dolus vendentis semen malum obscura sunt, ideo deceptum condemnari oportet?
Audio, inquis, sed peccare me dicis, qui tanquam de agello Titii aut plantis agatur, hactenus verba secerim. Enimvero Academiae existimationem hic versari, quae Vrbis filia nobilis, non ita pridemplerisque visa sit: nunc vero reatu servulorum ac fugitivorum quorundam dejecta ac consternata periclitetur, ne tota familia festinato praejudicio falsarum religionum condemnetur, atque adeo ipsa quoque capta ex vitae societate criminis fide, affinis maleficio judicetur. Ei vero dum oratione frigida ac bruta opem ferre coner, eorum me superstitionem imitari, qui Lunae laboranti aeris sono atque tinnitu auxilium ferre se posse putabant. Quod enim in Lunae defectu Telluris umbram esse constat, id in Academia nostra Famae sequioris maculas esse, quibus ne deformetur, verborum sono atque numero praestari non posse.
Equidem sicut vera ista esse concedo, et mala plerumque remediis fortiora esse non inficior: ita vel inprimis, quae causa sit tam sinistri rumoris et judicii, investigandum, nec aliter de remedio liquere posse arbitror. Idem, opinor, faciendum censeres, si aquae canalis, qui prius copiose et pure profluebat, vel defecisset, vel aquas turbidas veheret: dispiciendum enim et noscendum ante omnia putares, an in venis, an vero in capite tale quid esset, an denique in medio itinere aliquid irrepsisset. Causam autem
hanc praecipuam esse animadverto Odium inimicorum,reliquorum vero Invidiam, omnis calumniae parentem. Cum enim Acad. ista fortunata multis videretur, cum aliis de causis, tum quod doctores tales ab ipsis primordiis (praefiscini dico) sortita esset, qui fama et nominis sui celebritatePhilosophorum Criticorumque, Poetarum item excellentium, tum JCtorum et Medicorum, in omnibus paene disciplinis versatissimorum, scriptis Altorphina ex Academia emissis, ante hoc et sub id tempus conspiciuntur, ut non facile etiamnum eruditorum aliquis sit, qui Piccartos, Giphanios, Scherbios, Taurellos, Soneros, Donellos, Scipiones Gentiles, Rittershusios haud admiretur, aut certe eorum veneretur memoriam.totius Europae viros doctissimos provocare potuissent, idque ipsi inimici ac malevoli confiterentur: simile quiddam dominis et colonis ejus evenit, quod C. Furio Cresinio, qui cum in parvo admodum agello largiores multo fructus perciperet, quam ex amplissimis vicinitas (verba suntPlinii) in magna invidia erat, ceu fruges alienas pelliceret veneficiis: donec die dicta a Sp. Albino, productis in conspectum civium veneficiis, id est, familia, bobus omnique instrumento rustico, suspicione se liberavit, omniumque sententiis absolutus est. Eodem ex fonte invidiae et malevolentiae crimen pravarum de DEO opinionum in Acad. istam derivatum est: cujus vel solo nomine audito collectam per tot annos bonam existimationem Academiae subito corrumpi posse malevoli sperabant. Argumentum Achilleum affertur, quod adolescentes aliquot moratiSocinianam inquam loliginem, vel probaverant omnino, vel certe in animum demittere coeperant, non bene morati tantum fuere, sed integri etiam vitae scelerisque puri extiterunt, ut exemplo esse caeteris potuerint, ipsorumque adeo Praeceptorum amorem hac de caussa sibi conciliaverint.apud nos fuerint, qui religionis improbatae ergo coivisse, et sacra privataDinnerus, quod oppido clandestinae istae fuerint machinationes et coitiones. Sed vero, nec frequentes admodum, antequam discessissent signiferi, esse numeratas, eventus, ipsorumque reorum indicia, deinde edocuere. Quorum etiam e litteris, invicem scriptis, paullatim istas defecisse, post id tempus, ex quo nempe hinc abierant primipili, compertum est.praeter leges habuisse dicantur.
Magnum utique crimen, nec leviter transmittendum! sed quid hoc ad Academiam pertinet? Annon, Marone testante, in agro alieno
An propterea fundus pro derelicto habendus, aut quasi ob crimen domini publicandus erit? An alia causa est Academiae, in qua ignorantibus dominis mures, talpae, et busones isti cavernis latibulisque suis tuti atque tecti aliquantisper stabulati sunt, donec suo indicio sorex unus atque alter se atque socios prodidit?
Sed non hoc tantum, verum et aliud praecipue criminantur, quod litterarum et Philosophiae cognitione eosdem instruxerit Academia, qua tamen nonnisi pessime, ad oppugnandam veritatem usuri sint.Socinianorum clam, per pararios subdolos, allatis, malum hoc et satum et propagatum esse, satis superque deinceps innotuit. Certe quo pacto ipse etiam Sonerus amicissimos, interque hos J. Crellium cumprimis, in has partes pertraxerit, ne nunc quidem satis liquido constat: utut, haud dissimili Ruarum usus est, id factum fuisse, valde sit credibile.Verum cur non et hoc accusant, quod iisdem etiam elementa pietatis et Religionis Christianae, id est, arma talia Academia contulit, quae nisi prius abjecissent, invicta firmitate eos contra haereses et errores omnes tueri potuissent.Dinnerus; Sed ignoravit fortassis t. t. Vir optimus, non tantum capita religionis Chriftianae praecipua homuncionibus illis, ingenio abutentibus, suo offendiculo fuisse, inque lapidem illum angularem miseros, sua culpa quidem, at periculose, impegisse, ipsa vero pietatis in Decreto, Can. de occidendis. 23. q. 5. et sanctitatis praecepta, quae, ut Plautus olim de sua jam conquestus est aetate, e parietibus pendebant, malis moribus per civitatem currentibus, in materiam rerum novarum tanto confidentius suscipiendarum, assumta insuper pietatis et vitae integerrimae, quam prae se ferebant, larva, et in occasionem defectionis conversa raptaque esse. Haec profecto si comperta jam tunc fuissent, aut simul cum abusionibus caeteris, et praetextu ex fictione mysteriorum quaesito, conjunxisset, aut non nude ac simpliciter elementa pietatis haeresi et erroribus opposuisset. Nisi forte speciem pietatis a vera et sincera animi, sec. verbum Dei rite comparata, religione distinguendam, recte quidem, at obscure subindicavit.Nulla videlicet res est tam exquisitae bonitatis tamque innoxia, quin aliqua obesse possit, prout ea quis usus fuerit, et plerunque quarum rerum in vita hominum plurimus est usus, earundem etiam abusus et corruptelae plurimae reperiuntur. In quam sententiam praeclare S.Augustinus in
epistolis: Absit (inquit) ut ea quae propter bonum ac licitum facimus, si quid per haec praeter nostram voluntatem cuiquam mali acciderit, nobis imputetur. Alioquin nec ferramenta domestica et agrestia sunt habenda, ne quis eis vel se vel alterum interimat; nec arbor aut restis, ne quis se inde suspendat; nec fenestra facienda est, ne per hanc se quisquam praecipitet: et paullo post: Quid enim est in usu hominum bono ac licito, unde non possit etiam pernicies irrogari? Hactenus Augustinus. Sed quorsum, dices, haec omnia pertinent? Eo nimirum, ut ostendam, Infamiam falsam saepe etiam innocentibus, inimicorum et invidorum artibus irrogari, idque in praesenti negotio Academiae nostrae, ejusque civibus evenisse. Quod qui temere et absque DEI permissione fieri existimant, nae illos in maxima rerum omnium ignoratione versari oportet. Solet nimirum benignissimus ille Pater hac ratione intra modestiae fines continere eos, qui alioquin bonae mansuraeque famae praesumptione facile efferri, et contemnere aliorum obscuritatem poterant, eoque tandem homines adducere, ut contemptum et infamiam non secus ac laudem et honorem a Domino esse agnoscant. Sic Divus ApostolusPaulus gentium doctor per gloriam et ignominiam, per infamiam et bonam famam praeconium Evangelii sui currere testatur. Quod explicansB. Gregorius Magnus: Ne qua elatio de laude surrepat (inquit) permittit omnipotens DEUS malos in obtrectationem et objurgationem prorumpere; ut si qua culpa ab ore laudantium nascitur, ab ore vituperantium suffocetur.
Sed bene res habet. Rubore vultum nostrum suffundere, non etiam iram super nos effundere clementissimus pater voluit, remediumque mali in malo ipso maximum inesse ostendit. Qui enim sunt isti, propter quos tam male audit Academia? Annon adolescentes sunt, quorum ante viginti annos nemo natum se scivit?noster: quorum, ut paullo liberalius exaggerent quaedam, et alia vicissim extenuent, quae vel adversa sibi vel accepta sciunt putantque esse, mores et rationes excusationem facile haec affirmanti pariunt. Accurate enim si horum, et primariorum quidem inter eos, aetatem consideres, supra hac de caussa exquisite traditam, plerosque jam superasse, et nonnullos etiam multum excessisse, eam, quam definivit, intelliget Lector benevolus.annon pueri magni sunt, viri autem nequaquam ex sentemiaIphicratis haberi debent? Is namque cum filium haberet statura magnum, aetate vero paene puerum, eumque Aediles ob proceritatem ad onera civitatis subeunda compellerent: festivissima reciprocatione
eos elusit, et si magnos pueros viros esse existimarent, consequens fore respondit, ut viros parvos pueros esse decernerent, innuens non corporis habitu, sed judicii maturitate et rectitudinePiccartus, qui, praestantissima quaedam ingenia in transversum abrepta esse, supra, ut vidimus, ad Kircbmannum suum perscripsit, neque etiam ingenii, quas ostenderunt deinceps, dotes eximiae ab hoc judicio Piccartiano discrepant. Quae dum repetimus, miseros hos, tam facile a veritate Evangelii, ut Galatas olim, abductos, fascinatosque sophisinatum quorundam glaucomate objecto, judicii quoque viros et adultiorem aetatem aestimari. Quos igitur nemo profanae alicujus sententiae auctores laudare dignaretur, eos sibi quisquam ad novum, et post mille ducentos annos inauditum dogma duces eliget? Quos orto inter vicinos jurgio, nemoarbitros propter aetatis defectum accipere auderet, eorum circa tremenda Religionis nostrae mysteria definitiones ratas quisquam putabit?Dinnerus monet adversus eos, qui totam Altorphinam Academiam, et paene etiam Noribergam ipsam, Socinianam factam esse, ut olim de Ariano orbe subito neddito dictum, strenue tunc fabulabantur, immo potius criminabantur: his illisve, etiam Doctoribus, nominatim in suspicionem societatis impiae iniquissime tractis. Quos inter vix unus ejus particeps, idemque etiam non solus, sed cum adventitiis quibusdam, dux et autor fuit reliquis; ceteri omnes autem tantum ab ea labe aberant, ut de erroribus hujusmodi, approbatis inter auditores quosdam, ne ipsi quidem aliquid suspicati fuerint.Nondum, nondum tam male cum Germania ejusque Ecclesiis agitur, ut de Religione ephebis istis credere, vel eorum auctoritate permoveri oporteat: quos absque aliena auctoritate et consensu Curatorum vix civile ullum negocium gerere leges permittunt: Nondum sic desipimus, ut post asellum,quod dicitur, diaria sumamus, et fastidita auctoritate tot clarorum atque praestantium patriae nostrae Theologorum musteorum horum novatorum acumen admiremur! qui cum illis collati, fontes ac nebulae sunt aqua carentes: nebulae a turbine agitatae sunt, quibus caligo tenebrarum in aeternum servata est, ut cumscriptura loquar. Vitae sanctimoniam jactant: sed conscientiacarent, Spei nostrae ac Fidei praevaricatores certissimi. A vitiis intacti sunt: sed ambitioni turpissime serviunt: Veritatem vestigiis omnibus unice sectantur: sed pro regula dissimulationem et deceptionem habent. Heu scelus et seculi nostri stupendum dedecus! Vix
sinit me gravitas rei ad fabulas poeticas deflectere: Si quis tamen et hisce locus est in hoc argumento, Narcisso formosissimo juvenum persimiles hos juvenes esse existimaverim. Amabant illum Nymphae, quamdiu singulo sibi placere non optavit. Fugerunt eundem Nymphae, quamprimum in fonte se conspicatus suam solius formam adorare, seque solum admirari et amare coepit. Eodem namque modo Mens bona et Sapientia Narcissis istis ab initio adsistere, eosque complecti et amare visae sunt. Qui simul ac in fonte ambitionishaeresium matrem, sic Augustino dudum dictam, in omnes Crypto-Socinismi sodales convenire, non temere asseveranterque ausim tueri; aliter namque de nonnullis, nominatim de Vogelio, censemus, non sanguinis amore, ex quo eum ducimus, sed aliis indiciis, perquam luculentis, ita ut sentiamus, inducti. Peuschelium vero et quosdam alios, uti Dümlerum, et ipsum quoque Ruarum, immunes ab eo vitio fuisse, neque ipsi etiam credimus negari posse.se conspicati, nemini cedere, nullius auctoritatem revereri, ipsi sibi exempla et rebus in omnibus esse; opinionisque propriae amore velut ebrii per scientias non intellectas liberius bacchari coeperunt: puellae tam sanctae alienissimo tempore piaculares adolescentes destituerunt, eorumque conditione amplius uti se nolle, palam, uti videmus, profitentur. Non potest profecto Sapientia illuc accedere, ubi aditum Opinio praeoccupavit; nec magis doctrinam sanam, aut Magistratus imperia, aut consilia recta capessere turgidus fastu animus, quam qui manum occupatam habet, qua nec apprehendere quicquam praeterea, nec tenere, vel stringere possit. Praeterea, cum non adolescentes tantum et ejusmodi sint, propter quos maria Tyria nunc concitantur, ut in proverbio est, sed numero admodum pauci:Cives Noribergenses h. e. Noribergae natos a peregrinis, et inter illos quoque leviter tinctos hac loligine, atque infectos omnino et pervicaces quosdam, qui sane perpauci fuere, distinguendos esse videtur. Ad Corpus certe Academicum, totum, inquam, infamandum, quantuscunque etiam fuerit conspirantium numerus, inique facta est applicatio, criminationi et calumniae, quam judicio aequo, quod quidem Christianos decet, similior.aequumne est; ut Corpus totum Academicum propterea infametur? Vix enim duo vel tres sunt, qui hucusque in errore damnabili perstiterunt, ex quibus unusDümlerus videlicet, quem in Poloniam se recepisse, sine diuturna in Germania mora, jam tum cognitum erat.ad socios se dignos extra S. R. Imperii limites jam pridem abiit, propediem exilio et infamia, nisi resipiscat, ob transfugium istudmulctandus. Quis jus istud introduxit, quaeve hunc tam barbara morem permittit patria? Nihilne Vniversitati Juris regulae et leges civiles proderunt, quibus singuli ab injuria et maleficio defenduntur,
et quas tanto cum studio Viri summi in ea interpretati sunt? Lexcivilis est, ut auctores suos poena teneat, noxa caput non egrediatur, ratione ista naturali confirmata, quia iniquum sit quenquam alieno odio praegravari. Quod cum in tantum valere optimus Imperator Trajanus voluerit, ut satius esse diceret nocentis sacinus impunitum relinqui quam innocentem condemnare: Videant haereticometrae isti, qui una decempeda omnes Altorphii commorantes tam exacte metiuntur, nulloque discrimine Tros Rutulusve fuat, veneno sectario afflatos et infectos traducunt,quantum a regula ista justi et aequi discesserint. Quanto rectius juris nostri interpretes, qui crimen Vniversitatis et Collegii frustra accusari tradunt, nisi vel aeris campani sono, vel clangore Tyrrheno, vel vexillo levato, convocatis omnibus et consentientibus deliberatum prius crimen perfectumfuerit. Quanto etiam cautius Innocentius IV. PP. qui eos duntaxat ex Collegio vel Vniversitate, quos culpabiles esse constiterit, fulminari jubet: in ipsam autem Vniversitatem vel Collegium anathematis sententiam proferri districteprohibet, causa addita, quod alioquin etiam innoxios hujusmodi sententia irretiri contingeret. Enimvero, si tanquam indictis et promulgatis Represaliis, quas vocant, in nos grassari, et paucorum ob noxam et furias, etiam innocentes quoslibet apprehendere et pignerari jus fasque credunt: id tamen praeter alia adhuc ignorare se declarant, quod artium bonarum et scientiarum studiosos, eorumque doctores fortissimus Imperatornobilissima et notissima constitutione a pignerationum violentia jam olim tutos praestitit, contraque venientes infamiae aliisque poenis subdidit. Vnde autem hoc totum, nisi ab Odio et Invidia est? Quasi enim praelio nocturno decernendum sit, ita sociorum ora atque vultus ab hostibus pars magna nec dignoscere, nec CHRISTI et Socini castra discernere laborat.
Invidiae vero argumentum illud minime fallax est, quod pro duobus iisque captivis haereticisCorn. Marci jam tunc in libertatem suam, postquam ad meliorem mentem matunius caeteris redierat, restitutus, caeterosque, praeter absentes suspectos dilapsosque, ad breve tempus custodia liberiori attinere satis visum est: quo tamen vinculo et illi h. t. jam fuere soluti. Caeterum, duos hosce captivos solos Vogelium Peuscheliumque fuisse in sententia defendenda pertinaces, e superioribus constar.quamplurimos in ditione magistratus nostri videre se putant: nihilque verius est eo, quod Federico Regi Neapolitano olim respondit Actius Sincerus Sannazarius ille, cujustumulum inter Neapolin et Pausilypum montem, non procul a P. Maronis tumulo ante annos quatuordecim non sine admir atione adspexi. Est enim principi poetarum sepulchri honore et monumento, sicut ingenii quondam gloria, proximus. Non pigebit, uti spero, historiolam eam cognoscere. Referam autem verbis Joannis JovianiPontani: Actius Sincerus, inquit, rari vir ingenii magnaeque nobilitatis, et ipse quoque admodum facetus, cum in conspectu Federici Regis esset inter physicos quaestio, quid praecipue conferret oculorum perspicuitati, aliique foeniculi afflatum dicerent, alii vitri usum, aliique item aliud. At ego, inquit, invidiam ajo. Obstupuerunt hoc dicto adeo medici, ut ab auditoribus derisui haberentur. Tum ipse, Annon invidia majora ac pleniora omnia videri facit? Quid autem oculis magis praesentaneum, quam ut vis ipsa adspiciendi major reddatur atque vegetior? protulitque statim Ovidianos illos versus:
Quod si forte tam turpem notam Vitii inertis,deprecentur aliqui: Temulentiae autem, ut viros Germanos decet, bona fide agnoscere malint, id quoque permittendum illis causa cognita censeo. Quis autem ex gente ista nostra tam est a bibendi consvetudine alienus atque remotus, ut nesciat temulentis pro uno Sole geminum apparere, et geminas se ostendere Thebas? praeterea, et postquam illis vertigine tectum ambulat, ut geminis assurgat mensa lucernis? eodem plane modo et figura, qua isti pro duobus Socinianis aut VorstianisVorstii, Conradi nimirum illius famosi, et Socini placita commixta esse, aut promiscue saltim his illisve attribui consvevisse, elucet. Quam bene et quam Vorstio judicio nos adhuc inhaerere iterum iterumque profitemur; tametsi, scriptis et hujus, vitrum Sociniani poculi lambentis, ingenioque suo valde abusi Philosophi haud parum promotam esse diram haeresin, non negemus.haereticis multos, imo innumeros Altorphii videre imaginantur.
Verum ut a diverticulis istis in viam redeam, longe praesentius et praestantius remedium nobis pollicetur solicitudo et prudentia Nobilissimi Collegii Dominorum Scholarcharum et Curatorum Academiae hujus. Qui cum injuriam, qua immerens filia ipsorum affecta est, ad se pertinere iudicarent, eamque, quod etiam privatis parentibus jura civilia concedunt, vindicare constituissent: ante omnia tamen illusis ambitionementibus adolescentum remedium adhibere, eaque ratione errorem pullulantem in herba, quod dicitur, opprimereDinnero ipso, cavilletur, id generali notione, pro exstirpatione, adhibitis ad eam legitimis melioris videlicet doctrinae et informationis e Verbo Dei desumtae remediis, h. l. accipi, observari volumus, et ad ipsam cum deceptis colloquendi, eosque paullatim meliora edocendi, methodum perquam laudabilem provocamus adhibitam, hac quoque de caussa Cap. III. Sect. II. copiosius descriptam.laborarunt. Ita nimirum cum fascinatis istis agi debuit: Verba sunt B.Macarii. Neque enim vestis ritu Religio subito vel sumitur aut ponitur: et esse Mentem humanam paulatim ad veritatis cognitionem traducendam, iidem vel exPlatone ejusque specu subterraneo didicerant, ex quo educti in apertam lucem, qui antea vix tenuem luminis stricturam admittebant, aegerrimeSolem intueri possunt; ubi vero paulat im assueverunt, admodum deplorant, miseriam eorum, qui in subterraneis illis locis vitam degunt.
Mirantur omnes Legis Romanae providentiam, quae navigantibus alicubi ita prospexit. Ne piscatores (inquitVlpianus) nocte lumine ostenso fallant navigantes, quasi in portum aliquem delaturi, eoque modo in periculum naves, et qui in eis sunt, deducant, sibique execrandam praedam parent: praesidis provinciae religiosa constantia efficiat. Non minori vel studio vel circumspectione sapientissimus Magistratus noster Senatus Reip. Norimberg. usus est, qui ne incauta juventus ad ignes hos fatuos, ad scopulos sophismatum et errorum deinceps delata naufragium salutis aeternae faceret, gravissimo Edicto proposito, praescriptaque a se normaNormam vocat, non credendorum, quae sola est scriptura S., sed confessionis compendiariam et subsidiariam e Script. divinis derivatam. Ex quo simul loco, ut haec obiter notemus, Alumnis seu Stipendiariis Norib. Reipubl. cunctis Aphorismos istos, de quibus supra Cap. III. Sect. II. §. 72. dictum est, ut subscriberent, propositos, atque hoc modo: Latitarentne adhuc aliqui diversa sentientes, nec ne? exploratum esse, colligimus. De quo alioquin nihil erat distincte nobis cognitum.alumnis suis severe cavit, eaque velut face ostensa iter aperuiterrantibus. Navigationis porro cursum nautae in tenebris acus beneficio dirigunt, quae magnetis tactu vim istam mir abilem percipit, ut motu suo recta in mundi polum feratur, in eoque solo fixa maneat: Cumque innumera in coelo et sidera et loca sint, iis omnibus posthabitis in mundi axe conquiescat. Magistratus noster inclytus, cum Veritatem et Simplicitatem Verbi coelestis id esse in Ecclesia sciret, quod Stella polaris aut Cynosura in coelo est, eo subditos suos vocare, nocte et tempestate seculi hujus ingruente, muneris sui credidit. Ibi namque nox metuenda, ubi immani mortalium scelere imminuto Verbi divini lumine, Opinionum umbrae crescunt et multiplicantur. Ibi tempestatis futurae praesagia certissima, ubi haeresium fluctus intumescentes Ecclesiae minantur. Ibi nox noctibus onmibus nigrior, in qua lumen illud de lumine, in qua lux illa vera, quae illuminat omnem hominem venientem in mundum, obscurari incipit. Ibi tempestas quavis tempestate tetrior, ubi Sacro silente Flamine, blasphemiarum et errorum venti inter se praeliantur.
Tametsi et aliis rebus plurimis prudentissimi Domini Scholarchae palam mundo fecerunt, se non aliarum rerum, quam retinendae in Ecclesiis et Scholis Veritatis Evangelicae esse studiosiores. Vt enim rescripta eorundem innumera taceam, quibus superiori Rectoratu haeresis diabolica fere jugulata est: Quale nuper spectaculumDinnerus: Eadem ne mens fuerit Collegae moderatissimo Mich. Piccarto Hist. Polit. Observationum ejusdem, eodem hoc anno 1616. in publicam lucem datas Decades posteriores, nominatim vero Decad. VII. Cap. X. conferre: quanquam et ipse, libros in Deum contumeliosos impiosque et stuprandis liberalibus moribus aptos aboleri, ad extremum non improbet.forum Opidi nostri praebuit, cum iisdem mandantibus et adstantibus, magna Nobilissimorum et doctissimorum hominum caterva stipante, majori, hospitum et peregrinorum circumfusa multitudine, ipso die Academ. hujus natali, et precone ex Curia superindicente pseudotheologorum istorum libri concremati sunt?Cujus incendii flammam quidam ex adstantibus tam alte ascendisse affirmabat, ut ex ipsa Sarmatia
atque Belgio conspici potuerit. Iidem vero, cum postea exteros nonnullos ejusdem sectae, alias nobilissimo genere prognatos, omnique doctrina elegantiori excultos castra hinc movere juberent:Quinam illi fuerint et quanta prudentia modestiaque nonnullis illustri etiam dignitate conspicuis Polonis hinc ut discederent imperatum fuerit, pari modo jam Cap. III. Sect. I. § 33 sqq. dictum est. Quemadmodum vero castra hinc movere jussi abierint, quae phrasis a Dinnero provide usurpata est, ad Diarium forte Smalcianum annotabimus.invidiam, credo, pertimescebant, aut animi et voluptatis causa odium peregrinorum provocabant, aut famam nominisque celebritatem facto illo venabantur. Idemque forte Senatui toti inclyto propositum antea fuit, cum dilapsos et palantes damnati dogmatis socios, in diversis Electorum ac Principum GermaniaeVogelium et Peuschelium retractos e Wittebergensi et Jenensi Academ. haec respiciunt, eosque, cum contubernali Vogelii, solos. De reliquis enim ad eum modum reductis nihil constat. Qualia autem vincula fuerint, in via nimirum de fuga suspectis injecta, similiter jam ante, cum caussis id faciendi gravissimis adjectis, pluribus etiam illic actum est.provinciis conquisitos, ceu pecudes segreges retraheret, et ex vinculis causam dicere cogeret. Suum tunc negotium, sic credere fas est, non Religionis gerebat, et sicut vir illeLydus, cui quod domi ageret, non erat, foris negotium atque difficultates quaerebat.
Quae omnia cum ejusmodi sint, in quibus nec diligentiam quisquam, nec severitatemSeveritatem, inquam, sed ingenti, uti rationes religionis exposcunt, aequanimitate et benignitate temperatam.desideret: mirari profecto liceat nihilominus repertos esse, qui adolescentum crimende Crimine hoereseos judicarunt prisci, inter quos et Dinnerus numeratur, ICti, quam hodierni quidam, quibus aut alia placet nomenclatura ambiguitatibus verborum involuta, aut haeresis atque orthodoxia pari passu ambulant; sola in solium charitate, quae sine vera fide, etiam quae creditur, spuria est, meraque honestatis species et larva, collocata.viris, herisque mancipiorum exprobare: denique qui Ordini Amplissimo tempestatem eam tecte objectare ausint, quae priusquam calamos in agro nostro paucos comminueret, alibi arborum atque hominum stragem ingentem edidit.Quisquis innocens est, primus in Altorphinam Acad. lapidem projiciat. Certe, quotquot erant t. t. Athenaea, non apud exterostantum, sed in ipsa quoque Germania, a Socinianis emissariis fuisse infestata, indubitanter affirmamus. Cujus afferti vel sola vita Smalciana fidem deinceps stabiliet, et si Volkeliana fata paullo distinctius explorata essent, amplius confirmarent: ut Neuserianum sodalitium Heidelbergae et Campani illius teterrimi conatus in alma Leucorea, Luthero praesente, taceamus. Plura, ne invidiae nos exponamus periculo, et suspicionibus forte etiam indulgere videamur, silentio praeterimus; quoniam, ubi Germani plerique Sociniani studiis suis seculo XV to. primum operam dederint, vel Indices civium in Vniversitatibus variis qui extant demonstrabunt, quos tamen fere omnes in Poloniam vel intulisse Socinismum, vel jam ante in patria sua haustum, ibidem non quidem demum imbibisse, sed excoluisse tamen, et quantum licuit clam promovisse aliisque instillasse, satis superque cognitum est. Quis vero tam perfricatae frontis sit, ut propterea integras Academias, ubi cives et alumni illi ad tempus vixere, atque ab aliis illic latitantibus Socinianis, sectae hujus placitis clam imbuti sunt, Socinismi ipsius infami nota adspergere ausit?Cui tamen praeter Conscientiae bonae antidotum, etiam amuletum istud ex sapientissimo Philosopho paratum video, quo veluti baccare frontem adversus criminationes tam injustas illinat. Ego aliter (inquitSeneca) respondendum judico, nec artem gubernatoris deteriorem ulla tempestate fieri, nec ipsam administrationem artis. Gubernator tibi non felicitatem promisit, sed utilem operam et
Haec ille pro gubernatore suo graviter sicut omnia, et vere disputat: quae singula, nullo negotio, si instituti praesentis ratio hoc pateretur, ad Magistratum nostrum transferri possent, qui et ipse improvisa exorta tempestate perniciosissimae haeresis, rebus his gestisProceres nostri, ut modum etiam excessisse permultis, sine caussa satis praegnanti, et quod circumstantiae omnes in vulgus cognitae non essent, iidem viderentur.muneri suo satisfecit, clavumque hucusque rectum tenuit. Quem ut deinceps quoque perpetuo tenere valeat, Dominomaris JESU CHRISTO, DEO illi benedicto in secula, PATRIQ et SPIRITUI SANCTO consubstantiali, cum B. Gregorio Nazianzeno ita supplicat:
Quae cum ita sint, spesque maxima omnes foveat, fore, ut agro nunc perpurgato,Poloni, Noribergenses autem partim ad meliorem mentem reducti fuere, partim etiam in quibusdam adhuc emendandis cum successu laborabatur.plantisque noxiis eradicatis, forma et fama pristina fundo Academico redeat: quid est, cur rumoribus sinistris de nobis sparsis magnopere commoveamur, aut Academ. quasi fama diminutae fatum deploremus? quid etiam est, Magnifice Domine Rector, cur Magistratui isti tuoSchopperus tantopere Magistratui suo nuper inchoato metuerit; cum tamen eo suscepto jam detecta esset impiae illius cohortis conspiratio: nisi forte, ut fieri solet, plura adhuc latere, sed frustra existimaverit, aut formido illa notabile Academiae decrementum, quae huc usque mirifice floruerat, spectaverit. Quod admodum est verisimile. Forte et ipse famae suae, ne quid culpae apud exteros sibi quoque imputaretur, qui domi talia jam expertus erat, timuit. Cui tamen timori non magis, quam suspicioni ab re conceptae haud respondit, divino beneficio, eventus, ut accessiones non multo post novorum privilegiorum pristinum etiam splendorem multum augerent.notam aliquam inustam esse arbitreris? aut cur universi dormienti in navi DOMINO et tranquillitatem omnibus exoptatissimam reducere valenti diffidamus? Sicut enim, cum lychni complures eodem in conclavi lucent, umbrae rerum languent, expallescunt et attenuantur: ita ubi Verbi divini jubar diffusissimo lumine radians, ubi Christiani magistratus illustris splendor, et in defendenda Veritate Zelus: Vbi Ecclesiarum et Theologorum clarissimus consensus errorum umbras oppugnant, eas rarescere et cum pedissequa sua Fama tandem evanescere, tristemque subire sub Orcum necesse est.
Et haec sunt, Mag. Domine Rector, quibus metum tuum, vel ipsius potius Famae mendacia convincere cogitabam. Quae si non omnino improhari tibi intelligam, magnum operae pretium fecisse me arbitrabor. Scio domi meliora tibi suppetere, et ad confutandos rumusculos istos efficaciora, nec monitore aliquo te in rebus istis opus habere. Patiuntur tamen summi gubernatores in tempestate se quandoque etiam a vectoribus admoneri, nec arrogantiam eam, sed periculi societatem interpretantur. Quod ut tu quoque facias, et affectum hunc meum erga te Academiamque curaetuae commissam boni consulas, vehementer rogo. B. V. et DEO adjuvante bene rem gere.
ERstlich das Inn den Einigen unzertrennlichen Goettlichen Wesen seyen drey Personen, widersprechen die schwermerische Photinianer, Inndem sie offentlichen schreiben das man ohne greulichen Irrthum nit glauben koenne, wenn man sage, das nur ein GOtt, und doch drey Personen deren iede GOtt sey, sintemahl hierrinnen ein Contradiction und Widersprechung begriffen sich erweisen thu.
Das dieselben drey Personen seyen und heisen die Erste der Vatter, die Ander der Sohn, die Dritte der Heilige Heist, Widersprechen gleichesfalls Obgedachte Schwermer, und geben nitzu, dass der Heilige Geist eine Person sey.
Das der Vatter von Ewigkeit her, den Sohn hab gezeugt, wird von Ihnen den Photinianern auch verneint, und woellen, dieweiln GOtt Vnuerwesslich vnnd vnsterblich, so habe Et auch nicht natürlicher weis den Sohn zeugen oder gebaehren koennen. Sintemahl das es zeuget davon geschrieben stehet (du bist mein Sohn hent hab ich dich gezeuget) sey nit von Ewigkeit, sondern Inn gewisser Zeit geschehen, und sey diese Geburt nichts anders, als eine Anordtnung und Erwehlung dardurch Christus mit seinem Leiden und Sterben zum Koenig erwehlet und bestettiget worden.
Das der Sohn GOttes der Eingeborne genent werde, dieweil Et ainig vnnd allein aus der Substanz vnnd Wesen des Vatters von Ewigkeit her geboren ist, Verlaugnen die Photinianer allerdings, und widersprechen, das Et darumb der einige genennet werde, dieweil Et durch GOttes Crafft allein Inn dem Jungfreulichen Leib empfangen, Vnnd Inn seinem Anfang und Vrsprung keines Wegs von Mannsgewalt habe, sondern von GOtt ausgegangen sey. Item: Dieweiln Et geheiliget, vnnd in diese Welt gesandt, das Et ein Prophet were, zuuerkündigen das Euangelium, Fürnemblich aber, dieweiln Et GOTT gleich sey Inn seinem Reich, da Et vber alles regiere vnnd herrsche.
Das der Sohn GOttes mit dem Vatter gleiches Wesen sey, darwider lehren die Photinianer: Das das Wesen des Sohns GOttes nichts anders sey, als vnser, der Menschen, Das aber der Vatter vnnd Sohn eines seyen, mus man nicht verstehen Inn der Substanz vnnd Wesen selbsten, sondern gleich wie ein Mensch sich mit dem Andern Befreundet, vnnd also Vereinigt sich auch der Vatter mit dem Sohn.
Das der Sohn GOttes dem Vatter nicht Allein Inn der Macht vnnd Herrligkeit sondern auch Inn der Substanz selbsten, vnnd Inn der ganzen Natur gleich seye; Darwider statuirn die Photinianer, das der Sohn GOttes dem Vatter nit Inn der Natur vnnd Substanz, sondern
Das der Sohn GOttes von Ewigkeit her entsprossen sey, Verneinen die Photinianer ganz schroecklich, Inn dem sie sprechen, Et seye nit vor der Welt oder Abraham, Ja auch eher nit gewesen, Als zu der Zeit, da Et Inn dem Jungfrewlichen Leib Mutter Maria empfangen, vnnd geboren worden, Vnnd solches dahero, Dieweil ein Mensch ehe Et anfaengt ein Person zuwerden, zuuor nit seye, bis Et empfangen vnnd geboren werde.
Das der Sohn GOttes habe erschaffen die welt, vnnd Alles was dar-Innen vnnd darauf ist, Woellen die Photinianer auch nicht zulassen, sondern das die Welt erschaffen sey, sey vmb seinet willen geschehen, werde auch vmb seinet willen erhalten, vnnd sey Et nur allein secundaria vnnd nit primaria causa, das die Welt erschaffen worden, Et habe es aber selbsten nicht gethan.
Das der Sohn GOttes Aus der vrsach GOtt genennet werde, vnnd sey, dieweil Et warhafftig Inn den Wesen GOtt ist. Darwider woellen die Photinianer: Christus sey nicht für sich, sondern nur ein gemachter GOtt, vnnd fürnemblich darumb ein GOtt genennt, dieweil Et Goettliche Crafft, Macht vnnd Herrligkeit empfangen habe, Aus Goettlicher weiss Regiere vnnd herrsche, desswegen Et auch mit goettlicher Ehr vnnd reverenz angebeten werden solle, Vnnd solches dahero, weil GOtt mit vnss durch Ihn geredt, vnnd mit goettlicher Crafft angethan, vnnd gezieret, auf das sein Ambt Craeftig vnnd thaetig were, darumb dann, vnd keinerandern vrsachen halben schreibe Johannes, Das wort ward GOtt, als das es auf sein Ambt, vnnd das Et nemblich vnser Prophet vnnd Hoherpriester were, gesehen habe.
Das der H. Geist warer GOtt sey gleiches wesens mit dem Vatter vnnd mit dem Sohn, Vnnd ein besondere Person von Ihnen Beeden Ausgangen, Darwider sein die Photinianer dieser beharrlichen mainung der H. Geist sey zwar woll die Crafft vnnd wirckung die etlicher massen heilig vnnd gerecht mache, Vnnd dahero man Ihme ohne Verwunderung Goettliche Aigenschafften zuschreibe,
DAs Inn Christo zwo Naturen seyen, Eine goettliche vnnd Eine menschliche, Widersprechen die Photinianer das Inn einer einigen Person zwo Naturen koennen erfunden werden.
Das die menschliche Natur Inn Christo mit der Gottlichen warhafftig vnndt wesentlich bestehe, durch die Vereinbarung so derselben mitgetheilet ist, Woellen die Photinianer das eine Natur hiebey Ohne selbsstendig vnnd Aigen wesen müsse verstanden werden.
Das man von des Sohns GOttes Menschl. vnndt von des Menschen Sohns goettl. Eigenschafften lehren vnnd predigen solle, dieweil solches per communicationem Idiomatum, da Eine Natur was Ihr Aigen, derandern zuaignet, geschicht, Lehren die Photinianer das es nicht müglich das eine Natur Ihr Aigenschafft zugleich mittheilen vnnd behalten koenne, Hergegen ein andere annemmen, dannenhero die Mittheilung der Aigenschafften nur ein gedicht sey.
Das Christus mit seinem vollkoemlichen gehorsam den Et von wegen vnnd an stadt vnserer An das gesez gewendet, das gesez ganz vnnd gar erfüllet habe, laugnen die Photinianer vnnd geben für, Christus habe das gesez nicht erfüllet, Sondern die gebott, so zuuor noch nicht bey dem gesez gewesen, die Et auch an das Liecht gebracht, vnnd sey vollkoemblich Inn derselben Satisfaction vnnd gnugthuung erfunden worden.
Das Christus sein Ampt vnnd Opffer vff dieser welt Verrichtet habe, Darwider schreiben die Photinianer, es sey erst zu der Zeit geschehen, da Christus gen Himmel gefahren, vnnd sich seinem Vatter vnd vns dargestellet habe.
Christus habe sein Ampt vnnd Opffer verrichtet zu der Zeit, da Et sich am Stamm des Creuzes aufgeopfert hat, Darwider sprechen die Photinianer, Christus werde darumb vnser Hoherpriester genennet,
Christus habe mit seinem Opfer für alle vnsere Sünde genug gethan, Dieses verneinen die Photinianer gottslaesterlicher weise, Inn dem sie sagen, Christus habe nit für vns gelitten, noch mit seinem Leiden für vnsere Sünde genug gethan. Das Et aber mit seinem Todt, was wir zuthun schuldig gewesen bezahlet, vnnd das ware Ranzion vnnd Lossgelt gegeben, Ja den Todt für vns gelitten, vnnd denselben geschmaeckt, habe Et zu dem Endt gethan, damit Et vns Lehre, wie man durch Creuz vnnd Trübsal Inns Himmelreich durchdringen müsse, Dass es vns auch die vergebung der Sünden Vergewissere vnnd Versichere, ein Recht gewisses wares Vertrauen vnnd Zuuersicht, auch einen Neuen gehorsam Inn vns erwecke, Vornemblich aber, das Et nit die sonderbare Macht vnndt gewalt, dardurch Et vns von der Sünden straff frey vnnd Ledig mache, erlangen vnnd verdienen vnnd zuwegen bringen moege.
Das Christus mit seinem Opfer das Menschliche geschlecht mit GOtt versoehnet habe, Widersprechen mehrgedachte Gots Lesterer, Inn dem sie erschroecklich fürgeben, Christus sey kein solcher mitler, der da GOtt mit dem Menschlichen geschlecht Versoehnet, oder durch das Verdienst seines gehorsams den Zorn GOttes gestillet, Villweniger GOttes gnadt, dardurch die Sünde Vergeben werden, erlangt vnnd gesucht habe, dann es Vnuonnoethen gewesen, das der Mensch mit GOtt, welcher doch die welt zuvor, vnnd ehe Christus gestorben, geliebet hat, durch Ihn hette versoehnet werden doerffen.
Das Blut Christi Reinige vns von vnsern Sünden, Das wollen ebenmaesig die Photinianer nit zulassen, Inn dem sie nicht glauben koennen, das das Blut Christi die Craft habe, die sünde Abzuwaschen, vnnd dauon zu reinigen, sondern meinen, es werden diese wort, das vns Christi Blut Reinige, aus der vrsachen gesprochen werden, dieweil Et durch sein Blutvergiessen die Goetliche Macht vnd gewalt, dardurch Et die gehorsamen vnnd glaubigen von der Sünden strafe erloeset, erlangen koenne.
Das der Leib Christi nach seiner Aufferstehung sey vnsterblich: Hierauff die Photinianer, Et sey woll nit sterblich, oder das es mehr sterben werde, Et müsse aber sterben koennen, denn an einem vnsterblichen Leib sey es nit moeglich, wunden vnnd negelmal zufinden, oder zufinden.
Christus habe noch an Ihm Inn der himmlischen Herrligkeit das ware fleisch vnndt ware Blut welches die Photinianer gotts Laesterlich vnndt zwar Innstendig Verlaugnen vnnd widerstreiten.
Christi Priesterschafft, wie Auch sein Reich werde ohne Endt sein Ewiglich. Darwider schreiben die Photinianer, es sey darumb gesagt, du bist ein Priester Inn Ewigkeit dieweil Christus Inn seinem Priesterthumb keinen seines gleichen zum nachvolger haben werde.
Das Christus warhafftig Im Himmel vnser Vertretter und Versprecher sey, Darwider sprechen die Photinianer wir bedoerfen keines Mitlers vnnd fürsprechers, Christus werde figurlicher weis vnnd zwar darumb vnser Mitler genennet, dieweil Et vns Allezeit mit seiner sonderbaren gewallt vnnd Herrlichkeit so Et von GOtt empfangen, Von Allem vbel erloesen woelle.
Wann Christus nit warer GOtt were, so würde Et auch nit mit waren glauben angeruffen vnd geehret werden koennen, Das Verneinen die Photinianer gantz vnnd gar, das Christus warer GOtt sey, Jedoch aber sey Et würdig, Vnnd woellen an Ihn geglaubt, denselben angebetten vnnd geehret haben.
DAs durch den fall der Ersten Eltern das Ebenbild GOttes verloren, vnd die Menschliche Natur Verderbt sey worden, Woellen die Photinianer das das Ebenbildt GOttes auch noch heutiges tags an dem Menschen erfunden werde, sey aber nit war, das durch der Ersten Eltern fall der Menschen Natur sind verderbt worden.
Dann Alle Menschen, so nach dem Fleisch gezeuget vnnd geboren, die werden Inn Sünden erzeuget, das Nennen wir die Erbsündt, Die Photinianer aber widersprechens, das die Erbsündt ein gedicht vnnd Moenchsfabel sey.
Das der freye will durch des Ersten Menschen fall verderbet sey, Verlaugnen die Photinianer gots Lesterlich vnd erschroecklich.
Das der Mensch Ohne des H. Geistes gnade nit koenne Buss thun, vnnd bekehret werden, Hierauf sagen die Photinianer, es sey Vnuonnoetten, durch denselben die gnade zur Bekehrung zusuchen, Dann das Euangelium allein Craefftig vnnd thetig gnugsam sey den Menschen dardurch zubekehren.
DAs die Lehr des gesezes durch Mosen vnns gegeben Inn rechter Volkomlicher Zahl sey, Sagen hierauff die Photinianer es habe dem gesez noch vill gemangelt, so von Christo darzu gethan worden.
Das das gesez so dem Menschlichen geschlecht zuerfüllen Vnmoeglich war, durch Christum gehalten vnd erfüllet sey, Beantworten die Photinianer dieses also, Christus habe zwar dem Gesez gnug gethan vnnd erfüllet, aber solcher gestallt, das was an demselben gemangelt es durch zusezung neuer gebotten habe solches ergenzet.
DAs der Mensch werde von GOtt gerecht gemacht, Aus gnaden, vmb das Verdienst vnnd gnugthuung Christi willen, Verwerfen die Photinianer vnter solchen das Verdienst Christi ganz vnnd gar, Vnnd Sprechen der mensch werde gerecht vnnd selig, durch die Blose gnade gottes.
Das der Glaub, dardurch der Mensch gerecht wirdt, sey Ohne zustümung goettlichen worts ein gewiss vertrauen vnnd Zuuersicht,
Das der glaub dar durch der Mensch gerecht wirdt, Inn dem werck der rechtfertigung den guten wercken entgegen gesezt werde, Woellen die Photinianer, das die gute werck ein wesenlich theil derselben sey, so Offt sie Lehren, das der glaub den GOtt an den glaubigen erfordert, sey ein zuuersicht Inn Christum Oder gott welcher durch Christum oder durch den gehorsam der gebotten Christi das ewige Leben verheisen hatt.
DAs die gerechtfertigte vnnd Newgeborne Inn diesem Leben noch alle weil strauchlen vnnd sündigen, Widerlegen die Photinianer der gestalt, das die widergeborne woll Sünde haben, dafür sie zwar taeglich Bitten, so lang sie aber New vnnd widergeboren sein, koennen sie nit sündigen, Oder aus obgesezten sünden Einzige vnnd die andere haben.
Das es unmoeglich sey das die New und wiedergeborne Menschen das gesez halten erfüllen, vnndt nit solten fündigen koennen, Darwider sagen die Photinianer das einem Menschen mit der Hülff Gottes die Et den allen leistet, seinen gebotten voellig zugehorsamen Leichtlich, Dieweil Inn Allen menschen noch souiel Craefften, die gebott Gottes zuhalten, Jedoch sey der Mensch nit also Craefftig Ohne gottes Hülff, welche niemand versagt wirdt, vnnd wo dann dieselbe so koenne der Mensch warhaffrig den gebotten gottes vollkoemliche folg Thun und Leisten.
Das die Newgeborne so Offt sie GOtt mit neuen Sünden erzürnen, vnnd Beleidigen, durch die Buss wider zu genaden An-vnd aufgenommen werden: Hierauf sagen die Photinianer, es seyen viel sünd zum Todt, die da nit koennen Vergeben werden, Als da sindt Geiz, Diebstal, Ehebruch, Todschlag, Zorn, Kezerey etc. Müssen derhalben
DAs Sacrament der H. Tauff sey von Christo eingesezt vnnd Befohlen, darwider streiten die Photinianer vnnd sprechen, da Christus seinen Jüngern vnnd Aposteln zu taufen bevohlen, habe Et von der Tauff der Lehr allein vnnd nit von der wassertauff geredt.
Das durch die wassertauff ein Mensch der es mit glauben ergreifft vnnd annimbt, werde gerecht und Neugeborn, Sagen die Photinianer die wassertaufe habe keine solche Crafft, das der mensch dardurch solte heilig gerecht vnnd selig werden, Dann Obgleich Christus Marc. am 16. saget, wer glaubt vnnd getaufft wirdt, Der wird selig, So red Et doch nit von der wassertauff sondern Von der Buss.
Das man auch die Kinder Tauffen solle, woellen die Photinianer etliche Ihre kinder Inn der kindheit zutauffen nicht zugeben, sprechent, die kindertauff habe einen grossen unterscheidt zwischen der tauffe so die Apostel gebraucht vnnd celebrirt haben, seyen also diese Beede tauff weit einander entgegen, vnnd woellen aus der vrsach nit, das man die kinder tauffe solle.
Das die Wort der Einsezung des Abendmals Christi, der spricht Nemet, Esset, das ist mein Leib, Nemet, trincket, dass Ist mein Blut schlecht nach den worten sollen verstanden vnnd erkleret werden, Schwermen hergegen die Photinianer vnnd sagen, das man die wort nit eigentlich sondern figurlicher weiss verstehen solle, denn das Brodt, so da wird gebrochen vnnd geessen, der Leib: Der Wein aber so Et wird gegessen vnnd getruncken, das Blut Christi genennet werde, soll es anders sein ein Figur, Bildnus vnnd schatten gleichsam des Leibs vnnd Bluts des Herrn, Auch also dessen Todt verkündiget werden.
Das das Essen vnnd Trincken Im H. Abendmal soll genommen vnnd gebraucht werden, nit aber Blos Brod und Wein, sondern fürnemlich der Leib und das Blut des Herrn, Hieraus geben die Photinianer
Das der warhafftige Leib des HErrn Inn dem Abendmal mit dem Mundt Aber doch himlischer vbernatürlicher und unerforschlicher weis genossen werden, Widerreden die Photinianer darumb, dieweil Ihnen solches niessen, da man nicht anderss Als schlecht Brod vnnd Wein empfindet, Vnmoeglich Ja schroecklich und Vnnüzlich, auch wider den Artickel des Glaubens, Auffgefahren gen Himmel, daselbsten dann Christus kein fleisch und Blut mehr habe streiten bedüncket.
Das durch die Niessung des H. Abendmals werde gestercket der Glaub, erlanget vergebung der Sünden, vnnd Andere geistliche Wolthaten, Verlaugnen die Photinianer vnnd sprechen, das das Essen vnnd trincken Inn des Menschen gemüte gar wenig Oder nichts verrichte, Es sey ein Narrischer vnnd kindischer Irrthumb, so man glaube vnnd hoffe, vergebung der fünden zuerlangen, So neme man auch Im H. Abendmal Brot vnndt Wein nit folcher gestalt, dass man andere geistliche Wolthaten damit empfange, sondern dass man für die empfangene Wolthaten danck sagen solle, fürnemlich aber sey das H. Abendmal darumb eingesezt, dass Inn der Christlichen kirchen die gedaechtnus des Leidens vnnd Sterbens des Herrn Christi Jerlich Celebrirt vnnd feyerlich gehalten werde.
Das die Christliche kirchen Vor vnndt zu der Apostel Zeiten gewesen, Vnnd noch Bleiben werde, wollen die Photinianer dieweil die Christliche kirchen gefallen, vnnd zerstoeret, Also, dass keine Rechte Christliche Kirchen mehr sey, Oder das dieselbe hinfüro Bleiben werde, Die Jenigen, so solches Bekennen grosser vnnd kühner Leichtfertigkeit beschulden.
Das das Predigambt Inn der Christlichen kirchen niemandt gezieme, Et sey denn gesandt Oder beruffen, Darwider sagen die Photinianer, das Inn der Christlichen Kirchen Jederman koenne vnnd doerffe Lehren, Ob gleich Et nit gesandt, ordiniret, Ja auch das Euangelium nit verstendig berichtet sey, Wann Et nur dasselbe nach bestem gutduncken Lehre, dann es wenig an der sendung vnnd Beruffung gelegen.
Das ein Jeder Christ seinem Mit Christen vor Christlicher Obrigkeit soll zu gericht fordern vnnd nit vor Türcken Juden vnnd Heyden, Darwider wollen die Photinianer, es sey gros vnrecht, so einer seines glaubensgenossen vor gericht fordere, Es were dann, das sie zuuor durch die Christliche kirchen ermahnet, vnndt wo sie nicht parirn vnnd gehorsamen wolten, sie Alsdenn gar Ausgeschlossen vnnd Inn Bann gethan werden moechten, Sonsten solte man Niemandt, Als die frembden so nit unser Religion vnndt glauben zugethan Vor Gericht Citirn laden vnnd erfordern.
Das der Obrigkeit krieg zuführen, Aber Jedoch Ehe nicht, Als wann die Noth erforderdt gebühret vnnd wollanstehe, Sagen die Photinianer, es sey grosse sünd und unrecht krieg zuführen Obs gleich mit Billigkeit Oder nichtgeschehe.
DAs Alle Menschen am Jüngsten Tag aufferstehen werden, Wollen die Photinianer schier verlaugnen, Inn dem sie schreiben das keiner, der an Christum glaube vnnd vor des Herren Zukunfft sterbe, Im Todt bleiben, sondern durch denselben erwecket vnnd Ins Ewige Leben versezt werde, Sintemal daraus erfolget, das die unglaubigen nit sollen Aufferstehen.
Das unser fleisch, mit welchem wir an Jezo umbgeben, nach den Articul des glaubens, Ich glaub ein Aufferstehung des Fleisches, auferstehen werde, Wollen die Photinianer nicht, das das Jezige Fleisch, nach den worten auferstehen sollen Verstanden haben, (werden) sondern erklaerens auff diese weis, Das Jenige was Fleisch gewesen ist, soll auferstehen, Nach den worten, 1. Corinth. 15. Fleisch vnnd Blut werden das Reich GOttes nit ererben.
Das diese Leiber, So wir Inn diesem Leben an uns tragen, Die sage Ich, werden zugleich mit denen die wir hernach tragen und haben, Aufferstehen vnnd Inn der Herrligkeit erscheinen werden, wollen die Photinianer nit glauben, Sondern Sprechen, Die Leiber der gottseligen vnndt gerechten werden allerdings nit fleischlich, sondern geistlich, himmlisch, und Vnsterblich sein.
QUae singula hominibus ad dicendum accedentibus, Auditores omnium ordinum praestantissimi, timorem facere consveverunt, ea mihi in praesentia sese objiciunt universa. Sive enim loci ratio perturbationis aliquid adferre possit; Altorffi dico: Sive audientium conditio; apud illos dico, quorum dignitatem admiror, conspectum vero subvereor: Sive ipsa orationis materia, dicendique occasio; ita dico, ut eodem tempore de ingenio, de doctrina et de honesti nominisinfamiae metum ex haeresi ad tempus approbata, quae civili sensu usuque vocabuli recepto per se neminem infamem reddit, respicere, sed paullo laxiori notione usurpata esse, ut famae per Germaniam universam de errore tam immani, et legibus quoque civilibus severe prohibito damnatoque, jam undique sparsae, ipsique adeo perfidiae crimini, cujus haud injuria a legitimo Magistratu suo Juvenes hi insimulati fuerant, occurreretur, et, resipuisse tandem, qui desipuerant antea, cunctis, quibus veritas coelestis cordi esset, cum honestae poenitentiae laudabili praedicatione innotesceret: Quicquid etiam contra Sociniani, impietatis pristinae socii et adjutores, de mutabili et versatili, seu desultoria ipsorum conversorum indole, deblateraturi essent.sama haec mendax dici potuerit, ex superioribus proclive est colligere. Fuisse certe, non Doctores quidem publicos, Sonero excepto, eoque clanculum et quasi aliud agendo quibusdam talia suggerente, at Studiosos et advenas nonnullos istic, qui venena isthaec dogmata occulte instillarent aliis, et per cuniculos propagarent, quis dubitet? Ad approbationem igitur quod attinet, et publicam quidem cognitamque, itemque tam late diffusam, ut strenue calumniabantur malevoli, haereseos sparsionem, fama utique mendacissima dici potuit.Senatorio videlicet, et Ecclesiastico, praesentes erant, ut alios gravissimos viros taceamus, qui ex Academiae Doctoribus, et Noriberga Altorphium advectis, magna copia auditorum sedes occupaverant.Pfinzingius et Loeffelholzius, Viri generis et meritorum gloria gravissimi, de quibus superius dictum est.declamandi potius, quam disputandi modum determinantis: cujus consilii rationes alibi jam explanatas vidimus.Socini, quem sobrium ad tantum facinus accessisse vulgo fertur, improba industria. Quod vicissim nemo, nisi qui a lapide ejus angulari initium fecerit collabefactando, Christi nimirum divinitate mere factitia et gratuita, sine periculo aggrediatur. Idque ipsemet in suis de Divinitate Christi Libris, Sigismundo III. Reg. Polon. a Jacobo Siennio, Patrono Socinismi praecipuo, et Racoviae infelicis Domino, dedicatis agnovit Smalcius, nec obscure, sed aperte prorsus, caeteras prope omnes disputationes, nisi Petitione ejus, quod erat in principio controversum, eludi posse, professus est, et reapse in scriptis universis, quotquot Socini castra sequuntur, praesertim Germanorum, omniumque luculentissime ejusdem Smalcii contra Smiglecium, et Scargam e Soc. Jesu, Ravensbergerum item, Grauerum, Franzium, ipsumque adeo Vogelium nostrum, demonstratum est.Vogelius. Quis enim nescit, ipsis sibimet lynceos videri Socinianos, et ab aliis quoque praedicari? Nec dubium mihi est, quin haec acuminis, sed crucis mysterio adversi, uti jam pridem a Paullo commonitum est, persuasio, philosophiae ratiunculis, styli in super qualicunque elegantia exornatis, suffulta plerosque in transversum abripuerit. Ad quam etiam Philologiae in abusum artificiose tractae adminicula, et utriusque linguae haud vulgaris notitia, qua nonnulli valebant, et Capita praesertim factionis eminebant, accessere: quibus adeo, qui cum istius Sectae hominibus vicissim disputare velint, instructos non leviter esse oportet.Moderamen quoque inter decipulas, quibus ipse cum sui similibus captus sit, commemorat. Quid enim, ea potissimum tempestate, qua omnia litibus et condemnationibus immodicis personant, acceptum magis magisque plausibile videri possit, quam moderatio et dulce pacis nomen, atque necessariorum denique creditu, ad perexigaum numerum clarissimis verbis in Scr. S. revelatorum et nullius consecutionis ope demonstratorum, tum agendorum potius, et ad praecepta Christi instituendam vitam sanctam, quae mens est totius gregis Photiniani, redactorum compendium?Dictamine h. l. addit noster. Sic enim Historia Socinismi prorsus luculenter condocet, eos, qui nomen eidem, in societatem fraternam pellecti, semel dederant, totosa nutu signiferorum, Socini primum, qui tamen demulcere suos solebat blandius, quam jubere; deinde vero Smalcii, hominis valde imperiosi, auctoritateque et praefidentia maxima pollentis, pendere consuevisse. Vt parum abesset, quin Racoviam, velut ad Tribunal Jovis illius Capitolini, omnia e Polonia, Transylvania, Germania et Belgio relata, atque inde oracula, a caeteris, quibus tantum jussa capessere fas esset, expectata redditaque fuerint. Quod vel Vita Smalciana, et, si de Altorphinis sermo sit, Libellus memorialis ille, qui in Cent. II. Epist. Ruari f. 88. exrat, comprobare possunt.Liberam itaque confessionem fuisse, ipse palam professus est Vogelius, ut, qui coactam fingunt, aut metu extortam, nimium sibi sumant, et adversus solem loquantur.Orationum esse solet habitus: quem ob graves caussas huic retractationi atque confessioni induere jussit prudentia Procerum Noribergensium laudatissima.
Atque ut hinc mea proficiscatur oratio; Credit et confitetur Ecclesia orthodoxa, JESUM NAZARENUM, MARIAE FILIUM, qui et Christus dicitur, et Redemptor atque Salvator noster in sacris literis ostenditur, non nudum, purum putum, communem et simplicem hominem (ut cum Cerintho Ebionaeorum genus quoddam docuisse auctores sunt praeter Eusebium,Athanasianam hanc fidem nostram petulanter cognominantes, et Ante - Nicaenos Doctores Patresque prorsus aliter, h. e. Arianorum vel Photinianorum hypothesibus congruenter, ea, quae nos venditemus, mysteria exposuisse, deque illis etiam in eandem quoque sententiam locutos esse, asseveranter perhibentes. Huc enim digitum intendit Vogelius. Ex instituto id saxum volvisse pro Arianismo, quem animo fovebat, ut a Patre edoctus erat, in Nucleo Hist. Ecclesiast. Sandium, constat; et passim, pro Socinismo seu Photinismo instaurato, his quoque armis pugnantem, inprimis contra Smiglecium, videas Smalcium; cum quo idem cornu inflavit deinceps, omniumque impudentissime, Dan. Zwickerus. Quibus post Gardinerium, strenuum Sandii Antagonistam, et J. G. Bajerum nostrum, Zwikeri, post Comenium, audacissima asserta solide discutientem, omnium accuratissime et universe satisfecit G. Bullus in Desens. Fidei Nicaenae Oxon. et Amstelod. 1685. et 1688. excusa, atque in Operibus deinceps, cum aliis hujusmodi, cura et studio J. E. Grabii A. 1703. auctius recusa: A quo et Episcopio, ipsique adeo Petavio, plus, quam fas erat, adversariis largitis, et huic praesertim imprudentissime, idem, quod Ariani, Patres Ante Nicaenos de Filio Dei fensisse, concedenti, in Praef. libelli laudati invictis argumentis obviam itum est. De reliquo, formulas loquendi de Deo Sec. II. et III. usitatas, quibus etiam Praxeae et Sahellii Scholae leguntur abusae, Whistonio denique haec talia nuperrime recoquenti, uti Angli plurimi, ita ex nostris b. G. Olearius et M. Gottl. Frid. Gude vel ex Martyrum effatis satisfecisse, notum est.
Merito vero primas tribuimus illi, quod est in primordio Evangelii Johannis, qui doctrinae Christi dignitatem commendaturus, arcessit eam ab auctoris, h. e. ipsius Christi (quem nomine ex Chaldaea ParaphrasiMemra, sensu pronominis reciproci, usurpata est, evidentissima occurrerent. Cujusmodi non solum Guilb. Henr. Vorstius in Bilibra Veritatis, Rittangelianae Librae opposita, et Disceptatione eidem praemissa de Verbo Dei, collegit plurima, (qui Lib. a Cl. J. Clerico non scriptus est, at praelo Freistadii A. 1700. submissus cum Praef. nova) sed vel sola in compendio haec specimina, quae Ruth. III. 8. et Es. XLII. 1. leguntur, scrupuli plus satis artentis ad hujusmodi argumenta movere queunt. Quibus noster acutissimus in talium argumentorum robore dignoscendo Hakspanius addatur, utpote qui de Vsu Libr. Rabb. §. 104. sqq. haud male ad filium Dei formulam illam subinde quadrare ex accidenti scribit, caeterum permultis exemplis nativum usum reciproci Pronominis confirmat. Vtut sit; Nos rectius, et ad praesens institutum convenientius, missa Platonica imitatione, a Sp. S. genio alienisma, (nisi, ad meliorem ut applicaretur sensum id nomen, inde occasio sumta sit,) ipsum Nomen divinum Deoque proprium, Jehova, quod haschschem, Nomen Dei, Verbum illud, sive Sermonem illum
Et verbum illud erat Deus. Sunt enim haec verba per se tam clara tamque perspicua, ut nihil necesse foret, ad lumen eorum ostendendum, quicquam addere, nisi humani ingenii curiositas nebulas quasdam obfunderet. Illae igitur ut facilius dispellantur, notandum in primis arbitramur Spiritus Sancti morem, quo appellationem DEI aliis etiam, qui VERUS ILLE DEUS non sunt, puta,Limitationis nomenclatura laxius paullo sumta videtur Vogelius h. l. denotare additamenta quaelibet, ex quibus, tanquam praedicatis, ut vocant, ad jectis, qualia sint subjecta, colligi possit. Cujusmodi sunt, quae de morte Magistratus Psalmo LXXXII. leguntur. De Angelis autem ubi sermo est, major fortassis, quantum ad hoc, difficultas movebitur a Smalcio in Praef. ad Orat. hanc reposita p. p. discutienda: ubi et argumenti istius Joh. X. adhibiti vim atque robur solide, ut speramus, vindicabimus, ipsamque Christi altissimam divinitatem fortius adstruemus.Ego dixi dii estis, pro se alleget,Sed moriemini ut homines, quae satis indicat, esse ibi sermonem de DIIS, non qui per essentiam seu naturam tales sunt, sed qui ob similitudinem, quam cum VERO DEO habent, hanc sortiuntur nuncupationem, quam et verba praemissa, Ego dixi, non obscure innuunt. Tantum autem abest, ut in illis, de quibus agimus, Johannis verbis, hujusmodi aliqua limitatio monstrari queat, ut potius non nulla sint documenta, quae cogunt per duram et coactam, ut vocat, Socini interpretationem hujus loci, impugnat ex ipsis Remonstrantibus Limborchius, in Theolog. Christiana ejusdem L. II. c. XVII. §. XV. legantur. In quibus ea primas tenet, qua, orationem identicam fore, si de praesentia Christi, quem adesse Johannes testatus sit, heic sermocinaretur Evangelist., ostendit. Quis enim in dubium vocare posset, inquit, Jesum jam adesse, quum Johannes eum adesse praedicaret? Vt novitatis suspicionem fictam, cui idem obviam eat, Divinitatis item per signa et miracula demonstrationem, quae tamen non ab initio statim, sed post inchoatum munus publicum edidit, et audacissimam factorum ad triennium adstrictionem taceamus.in principio,apud DeumVnigenitus ille Filius a Patre in mundum missusnatus est, et in mundum venit,ut destrueret opera Diaboli) ceu prius posteriori opponitur; aperte vero probatur ex illis Salvatoris verbis, quibus asseritse apud PATREM habuisse gloriam antequam hic mundus esset, quod idem est,Phrasi Script. S. recepta, eademque perpetua, cui ne unum quidem exemplum dissonans adhuc opponi potuit.fieri, sed creare, aut creaturae novae nomenclaturam, adhiberi solere; et quidem cum additamentis et descriptionibus ejusmodi, unde non de prima, sed secunda creatione seu restitutione sermonem esse evidentissime liqueat. Qualia Eph. II. 10. 2. Cor. V. 17. Jac. I. 18. et alibi reperiuntur. Ad quod accedit, Johannis in scriptis quibuscunque, ab ea notione, qua alii utuntur, abstinentia perpetua, ad quem ejusdem scriptoris potissimum respiciendum esse, recte praecipiunt Hermenevtices Sacrae Magistri.Proprii esse Judaei, quos VERI illius DEI populum immo peculium fuisse ex multis veteris instrumenti locis discimus. CaveturEt vidimus gloriam ejus, certe non qua caro erat (sic enimnon erat ipsi forma neque decor, nec quicquam habebat pulchritudinis, despectus erat, et contemptissimus virorum) sed qua erat in eo sublimius quid et excellentius, quod exprimitur satis clare, quando edisseritur, qualis illa gloria fuerit, nimirum Non factum, quo fortassis illam fingularem in Mariae Virginis utero formationem H. N. referre ausint Sociniani; quibus solenne est ante dies hujus mundi, ut Mich. V. 1. habetur, ex ea Sp. S. virtus Dei, quae primogenitum uni genitumque Dei filium denotat, rationis fundamentum contineat.non datae precario post nativitatem aut resurrectionem vel adscenfum in coelos; neque destinatae duntaxat, sed ejus, qui jam Verbum dicatur fuisse apud DEUM (Verum scilicet,) eidemque appellatio personaliter: quo respectu alius est a Patre, et tamen ita alius, ut, ego et Pater unum (non unus) sumus, dicere identidem potuerit.Articulo, addito interdum, interdum vero omisso, itemque ipso nomine Dei hac vel illa forma loco praedicati aut subjecti posito, opponantur loca sequentia: Rom. VIII. 33. Luc. II. 14. 40. 52. III. 2. Matth. IV. 4. V. 9. VI. 24. XII. 28. Marc. XI. 22. XIII. 32. in quibus sine articulo indubitato verus Deus denotatus est. Quibus praeter alia in epist. et Act. Apost plurima addantur alia nomina, prorsus eodem modo occurrentia subinde, propria Act. XII. 10. XIII. 9. 13. 16. 46. XIV. 14. Luc IV. 48 VII. 43. 47. VIII. 45. 51. Jo. I. 42. etc. Sic quoque promiscue subjecti aut praedicati locum occupat Confess. Dümlerianam.
Huic succedat nobilisnobilis, quippe qui solus, ad constringendos Socinianos, vel propter notabile additamentum Smalcius, in citando eodem, ut paullo ante vidimus, illam fraudulenter omisit? Eam vero quando in Catechismo gemina forma, quasi parum, sive addatur sive omittatur, sive item neutro aut masculino genere de personis, rebusque intelligatur, pensi haberet subindicaturus, exhibuit, sane hoc ipso, quanta sit vis veritatis, Quorum (est) adoptio etc. quorum (sunt) patres, et ex quibus (est) Christus, ille existens super omnia Deus benedictus in secula. Quanto vero et hoc oraculum est illustrius, tanto audentius quidam negant, de Christo id esse accipiendum, qui tamen, quia nimis manifeste refelluntur articulo ad testes in terra tres testes alios in coelo memoratos esse subindicat,) de alia adhuc natura Christi, quam qua caro est, agere velle Apostolum, simul prodit, et sicuti Milliana etiam aut Küsteriana adhuc auctior editiones, ubi lectiones vel ad nauseam et probrum N. T. Librorum undique, non collectae solum, sed corrasae etiam reperiuntur, nihil hujusmodi exhibeant, quod momenti aliquid afferat; tanto magis irritus, iste suspectusque elabendi conatus Criticus et ingeniosa vis divinae a Socinianis illata Scripturae, elucet. Quae enim de nomine Millius, partim etiam perexiguae auctoritatis codd. aut versionibus nituntur.incidentis certe, ut Logici appellant, propositionis: cujusmodi exemplum illud est, quod omnium luculentissimum et huic nostro ex asse consentaneum, sed inter reliqua h. l. omissum 2. Cor. XI. 31. habetur, eademque verborum, articuli item et participii constructione, non alium, quam summum Deum ipsumque Patrem Domini nostri Jesu Christi, nec affirmate, et congruenter ad Judaeorum Socinus antesignanus sodalium contra Wujekum verba haec ad Christum referenda esse facile concesserit, et Smalcius, de Divin. Christi c. XII. juste hoc Domino Jesu Christo competere, quod eum Paullus appellavit Deum benedictum in secula, scripserit. Vt Catechismum ipsum Racoviensem, et Versionem N. T. Socinianorum nihil prorsus heic, nisi in vocabulo alle tricantem, atque Enjedinianam istam interpunctionem, audacissimam negligentem, omittamus. Quando enim inutil ter factitia divinitate efficitur, partim etiam vel solo loco aequali Eph. IV. 6., ubi eadem benedictus, quando idem significare debet, quod, benedictus sit, (quemadmodum necesse foret, si verba, ille existens Deus super omnia benedictus, a prioribus sejungi deberent) nuspiam solet postponere ei, ad quem refertur, sed semper anteponere, cum tamen hic non istud sed illud fuerit factum.
Sed et frustra sunt alii, qui pro Neque etiam singularis illa fuisset Judaeorum, ut priores, praerogativa; quippe quod cum omnibus gentibus, quarum sane Deus est creatorque et conservator optimum Maximum Numen cunctarum, commune esset. Gratiae enim peculiaris promissionem aliter effert Sp. S., neque, ubi illud fit, hujusmodi epitheta v. g. benedictus etc. addit. Quanquam etiam gratia ad deploratam illam Judaeorum malitiam, in qua delineanda occupatus est Apostolus, perinde uti minime quadret. Tantum abest, ut transpositio illa, quicquid etiam sit de accentuum inscriptione, uncialibus litteris vetustioribus usitatis non conveniente, locum habere possit.illius altissimi,et illius benedicti
Porro si proprium Eliae secundi munus sive officium est, proxime et immediate anteire Messiam, ut certe esse scripturae novi Foederis aliquotiesEt multos filiorum Israel convertet ad Dominum DeumDominus ille, addito nomine Dei, explanatur dilucidius, et p. p., quo sensu idem Deus dicatur, perspicue explicabitur.suum. Et ipse praecedet ante eum in Spiritu et virtute Eliae. Apparet enim hinc manifeste, eum, quem Baptista praecessurus erat, esse Dominum Deum filiorum Israel. Non esse autem more Hebraeis usitato, Relativum, ut in scholis loquuntur, positum pro antecedente, docet optimus horum verborum interpres Zacharias, qui quod ab Angelo didicerat ita reddit: Et tu puer, inquit,Propheta illius altissimiAltissimi vox, uti nomen Dei addendum subaudire jubet, ita quoque omnem subordinationem excludit, et vel sola Socini effugia cuncta omnino obstruit, ea praesertim, quae ex usu Gr. vocis Altissimi nomenclatura, praesertim si cum particula caussali (summi Dei Prophetam, sed peculiari modo, et secus quam Prophetae caeteri, atque adeo non sine singulari quadam praerogativa, dictum esse Johannem Baptistam: ideo nimirum, quia Christum illum, tanquam Lucifer Solem, et anteivit, et jam praesentem voce pariter alta atque digitis coram demonstravit. Plura, ubi Smalcio quaedam obloquuto respondebimus, paullo post annotaturi sumus.vocaberis. Qui sic vero? Praeibis enim ante faciem Domini parare vias ejus. Ecce quis ille, ante quem Angelus Zachariae filium praecessurum dixerat; ille altissimus; ille Dominus, cujus vias erat paraturus. Vnde jam etiam constat de praecedendi modo, quod is non sit, qui per se ad vitae pietatem pertineat,
Vox clamantis in deserto, parate viam Domino, rectas facite semitas ejus, et quae ibi sequuntur. Innuit eumdem quoque modum Malachiae vaticinium,En ego mittam vobis Eliam Prophetam, antequam veniat dies Domini magnus et horribilis, et ipse convertet cor patrum ad filios, et cor filiorum ad patres, et aliud:Ecce ego mitto angelum meum ante faciem meam, et statim veniet ad templum (vel potius, ut vox Hebraea Hechal admittit, et textus cohaerentia requirit,) ad Regium palatium suum Dominator ille quem vos quaeritis, et angelus testamenti quem vos vultis. Vbi, qui Dominatorem illum ab Angelo teftamenti diversum esse contendunt, nae illi nec impiorum quaefitum, nec DEI responsum, nec Messiae munus regium satis videntur adtendere. Ratum proinde esto, ex allatis Angeli verbis evidenter haberi, Christum Redemptorem nostrum esse Dominum DEUM Israelis, hoc est, Verum illum et Vnum Deum.
Quem se esse non obscure innuit ipse, quando se fuisse antequam Abraham fieret, esset aut nasceretur, non nude affirmavit, sed asseveratione gemina confirmavit, cum Judaei tempus durationis sive existentiae ipsius restringerent ad annos nativitatis. Inquiunt enim illiTu nondum quinquaginta annos habes, et vidisti Abraham: sed audiunt mox responsumAmen amen dico vobis, ante Abraham fieri, esse, nasci, (nihil enim refert sive hoc, sive isto, sive illo modo graecum verbum vertas) ego sum; simplicissime autem, proprie, et objectodifficultati objectae congruenter. Cui, si de futuro tempore respondisset Christus, et, se praesentem jam esse, antequam Abrahami nominis illius tam illustris per accessionem ad Eccl. variarum gentium, arcana significatio patefieret, professus esset, partim de caepis ante loquutis ipse de alliis quaedam reposuisset, (aliter namque, quando indirecte interdum respondet, rationes disputandi comparatae sunt) partim non tam manus ad lapides tollendos, quam risum et cachinnum movisset: qui de ipsius coram existentis praesentia vel non dubitabant, vel, si ad lucis mundi titulum longe remotissimo loco commemoratum antea haec respicere putes, cum Abrahamo tamen eum apte cohaerere, utcunque Abrahami nomen pro persona perpetuo in Scr. S. esse usurpatum, nusquam vero rem seu eventum isthoc nomine denotatum, si absolute ponatur, taceamus. Quod forte etiam, si ad mysticum significatum respexisset Christus, ut fieri alioquin solet, denuo repetiisset.personarum signet, prout ex usu Graecae linguae Cl. Raphelius, et Xenophonte nominatim atque Arriano, in quorum altero etiam cum Annott. Philolog. ad N. T. praestantissimis observavit; quem consulere non poenitebit.Antequam Abraham fieret, ego sum. Mirum autem est, hanc versionem, huncque sensum verborum Christi, cui omnes tum veteres tum recentiores interpretes favent, ab illis, qui non ignorant, libros N. Foederis suum et peculiarem habere idiotismum, qui rancida Grammaticorum praecepta non usque quaque observat, immo quandoque ejusmodi loquendi modos admittit, qui viris Graecismo puro assuetis non injuria videantur Haec nunc dixi vobis antequam fiant. Qui vero fit, quod aoristus infinitus Si, scilicet, res et materia subjecta patiatur, eamque probo alio adhuc exemplo valde manifesto, quod est apud LXX, vel quicunque alii fuerunt Hebraeorum
Ante Abraham fieri ego sum, quid quaeso erit absurdi, cum et scopi ratio id ferat, immo requirat, nec quidquam aliud sensum verborum proprium et simplicem, cuivis primo statim intuitu sese ingerentem, relinquere; et ad periculosam tropodaedalian,Limborchius explicationem istam Socini utriusque, (Faustus enim patrueli suo Laelio acceptam refert) admodum contortam et violentam vocat, eamque hoc solum nomine merito suspectam esse ait, multisque id rationibus solidissimis evincit ac demonstrat. Nobis, acicularum aciem superantem hanc explicationem, semper visum est, inter eas referendam, quae, cum ingenium auctoris non stupidum fane prodant, ipsa tamen subtilitate sua, Senecae illud: Nihil acutius arista! illustrare queant. Vnde etiam assensum vix aliis extorquebit, quam, qui, cum veritatis vinculis constricti sunt, liberos se adhuc esse, bonamque caussam nihilominus tueri, vel ipsis etiam ingeniosis ineptiis, simulare conentur.
At dicet aliquis AriiSocini enim cohortem hactenus, Jesum Christum, antequam Abraham nasceretur, jam extitisse, satis fuerat, ex l. c. demonstrasse: quippe cum quo eum in illa disputatione comparaverant hostes, atque, nudius tertius coepisse, qui tamen Abrahamum se conspexisse jactitet, indignabundi objecerant, petulanterque id ipsum, tanquam grandem mendacemque insolentiam exprobratam justo zelotarum ardore, impetuque in ipsum facto, manibus etiam ut coercerent, per conscientiam sibi incumbere existimabant.robori argumentorum confisi, tutius a qualicunque illa ad Christum Dicere illius divini, in Creatione hujus universi ejusque historia descripta, a Mose adhibiti applicatione (nisi forte illustrationis gratia id fiat) abstinere jubent. Quoniam jam ante hunc mundum ab omni aeternitate dicendo demum esse ortum Arianus aliquis, aut hujus similis divinitatis aeternae Christi hostis, inde fingere possit. Vt omittam, ipsam verbi hujus notionem, ex effectu consequente planifsime elucentem, non de mandato et jussu agere, quo revera creaturae sunt productae. Quae ex Psalmo etiam XXXIII. 6. coll. 9. et CXLVIII. 5. sq. luculentius demonstrari possent, id si nunc ageremus. Quantumvis vero ex hoc loco filii Dei, jam tunc cum mundus conderetur, existentis, et ante hunc orbem non creati, sed geniti a Patre, aeternitas diviniasque non ptobatur; aliunde tamen eam olidissime evinci, et a Sp. S. traditam esse, sufficit: eaque de caussa hoc imbecilli ariete facile carere possumus.
Quod ipsum quantum roboris ad fidem nostram stabiliendam et muniendam ego habere credam, facerem sane ut intelligeretis, Auditores, nisi me hactenus allatis,a se ipso, divina adspirante gratia, deprehensis, fe convictum esse de veritate, et ad Socinismum deserendum penitus adductum, mentem mutasse supra testatus erat Vogelius. Conf. Cap. III. Sect. II. Paucarum enim ex harum numero inter disputandum cum ipso, sed aliarum fere, non minus tamen firmarum, aut facta omnino erat mentio, aut plenior certe harum, quam illarum, quae in Oratione hac urgentur, instituta est discussio.Scimus quod Filius Dei venit et dedit nobis mentem, ut cognoscamus illum qui verus est, et simus in illo vero, in filio ejus Jesu Christo. Hic est ILLE VERUS DEUS, et vita aeterna.
Tibi vero JEHOVAH DEUS meus confitebor in toto corde, in coetu rectorum et congregatione. Te celebrabo in populis, et canam tibi in gentibus. Quoniam magna est misericordia tua usque ad coelos et usque ad nubes veritas tua. Circumdederunt me dolores mortis, et angustiae inferni invenerunt me, Intraverunt aquae usque ad animam meam, et undae obruerunt me. Dilataverunt adversus me os suum divites, et cantiones fui qui bibebant sechar. Factus fui in contradictionem vicinis meis, et
fratribus meis in proverbium. Et dixi quidem in corde meo: Non consundar, quoniam propter te Domine sustinui opprobrium, propter te operuit confusio faciem meam: Sed tu JEHOVAH novisti insipientiam meam, et delicta mea a te non fuerunt abscondita. Quia caligo obtexit faciem meam, et tenebrae et lubricitates factae sunt viae meae; satiata fuit malis anima mea, et vita mea ad sepulchrum pervenit. Reputatus sum cum descendentibus in foveam, factus sum vir cui non est fortitudo. Lectum doloris mei liquefeci lacrymis meis, elanguit oculus meus prae afflictione. At quam bonum mihi, JEHOVAH, quod afflixisti me, ut discerem statuta tua. Dixi enim: Quid gloriaris, o potens in malitia. Confitere adversum te praevaricationes tuas, et iniquitatem tuam ne cela. Clamavi ad JEHOVAM, si forte responderet mihi, et remitteret impietatem peccati mei. Vere miserator et clemens JEHOVAH, longus ira et multus misericordia. Condonavit mihi omnes iniquitates meas, et infirmitates meas sanavit. Revocavit ab inferis animam meam, et de profundis aquarum eripuit me. Misit Spiritum suum et creavit me, locutus est ad cor meum, et vivificavit me. Revelavit oculos meos et deduxit me in viam rectam. Direxit gressus meos secundum eloquium suum, et sapientiam in occulto scire me fecit. Lucere fecit mecum vultum suum, et mirabilia de lege ejus aspexi. JEHOVAH, lux tua et veritas tua ipsa me deduxerunt et adduxerunt ad montem sanctitatis tuae, et ad tabernacula tua. Quam amabilia tabernacula tua JEHOVAH exercituum, concupiscit et etiam deficit anima mea ad atria JEHOVAE. Beati habitatores domus tuae. Liberator meus aspice DEUS, et respice faciem servi tui. Misericordiam et veritatem diligis. Dabis ergo gratiam et gloriam servo tuo, ut veniat et appareat coram vultu tuo, et habitet in domo tua in longitudinem dierum, Tribue servo tuo, ut vivat et custodiat verbum tuum; ut ambulet perfecte, et querat te; et custodiat legem tuam semper in seculum seculi. Robora o DEUS quod operatus es mihi, et adjiciam super omnem laudem tuam. Os meum annunciabit omnem justitiam tuam, et dicet semper: Benedictus JEHOVAH ex Sion, qui habitat in Jerusalem. Hallelu-jah.
Proximum a DEO in gratiis agendis locum, jure meritissimo tribuo incluto et Nobilissimo Senatui Noribergensi, Magistratui meo benignissimo; in primis vero Magnificis, Amplissimis et Prudentissimis Rei literariae curatoribus, splendidissimis et gravissimis Senatoribus, Dominis Patronis et Mecoenatibus meis beneficentissimis, quorum liberalitati, benignitati et humanitati totum id, quod sum, me debere profiteor. Etenim illi sunt, qui non solum ab aliquot
Saxonum Elect. et Principum Academia longinquum requirebat, factis, nihil h. l. repetimus. Sustentatione vero in custodia honesta, publicis impensis, dum in ea detinerentur, continuata, aliisque, ut fieri soler, erogationibus, iisdemque non alium in finem, quam ut corruptae mentis deceptisque juvenibus consuleretur, profusis, eos haud parum auctos esse, atque hinc quoque benefactorum in se collatorum magnitudinem non sine gravi caussa laudabiliter oratorem nostrum depraedicasse, brevissimis monemus: ne quis inter blandimenta haec temere referat.Speciem namque severitatis potius, quam graviorem animadversionem fuisse, quicquid in hos apostatas ingratosque cives statutum est, neque aliam, adolescentes hosce protervos, praesertim Peuschelium, in litteris responsionis suae Jena Noribergam perscriptis, ut supra vidimus, ferocientem propemodum, vel coercendi, vel ad rationem reddendam ex peregtinis terris adducendi rationem iniri potuisse, ipsa res, Civilium puta, atque communium, quarum severiora in homines hujusmodi statuta et nota sunt, et alibi jam producta in scenam.Doctrina videlicet vinciendo, sed convincendo agnoscitur veritas, quae, aut confessio potius ejusdem, edenda est, et edisserenda ex animo, non extorquenda. Solus heic ille vis Deo grata victis salutaris est.Schroederum Vid. Gas. Ollaris p. 6. sqq.singulares supra jam adduximus, quas huic generali non prorsus negligendae quidem, sed praecipuum momentum haud continenti, adjungendas adhuc censemus.Christus Rex Regum et Dominus Dominantium, qui spiritu suo consilia vestrarexit, instituta direxit, et ad divini nominis gloriam, Veritatis propagationem et Ecclesiae commodum flexit, spiritum illum non auferat a Vobis, sed cor da Vestra in bono stabiliat, Legem suam vos doceat, et justitiam suam ante vos ambulare faciat. Vt judicium Domini judicetis, et pauperem et egenum justificetis, ut manus Domini sit Vobiscum, et brachium ejus roboret Vos, ut sint vectes portarum Vestrarum firmi, et DEVS ipse habitet in medio civitatis Vestrae, ut pax sit in antemurali Vestro, et prosperitas in palatiis Vestris, ut misericordia et pax sibi obvient, et justitia et pax se mutuo osculentur, ut populus vester sciat jubilationem, et ambulet in lumine vultus Domini, ut salus Domini vobis sit propinqua, et gloria ejus habitet interra vestra, ut inebrientur pinguedine domus vestrae, et de torrente deliciarum vobis potum praebeat Dominus, ut faciat Vobiscum signum in bonum, et videant et pudore afficiantur inimici vestri, ut sustentet vos, et quietos praestet a die mala, donecreddat vobis retributionem justam et sors vestra sit in seculum.
Sed et gratias, quas mens mea potest concipere, maximas ago et habeo Reverendis, Clarissimis, Excellentissimis, et Doctissimis Dominis Theologis, ut et aliis quibusdam spectatae eruditionis et humanitatis Viris, qui tam in his quam in aliis locis vel ultro, vel jussi, rogatiaut vocati in me errante sive revocando industrii, sive persuadendo seduli, sive informando prompti, sive convincendo dextri, sive denique alio quocunque modo juvando laboriosiamanuenses fuere, qui, quae disputata fuerant, in commentarios retulere, identidem, si opus esse videretur, praelegendos. Vt alios omittamus.
Rependat Dominus operi ipsorum, et merces eorum fiat solida a Domino DEO Israelis. Det ipsis Dominus petitiones cordis eorum, et os eorum suavitate impleat. Misericordia et veritas cum eis sit, et in nomine Domini
exaltetur cornu eorum. Custodiant labia ipsorum scientiam, et eloquia Domini in corde eorum reponantur. Custodiat ipsos Dominus, et totum stratum eorum commutet in infirmitate eorum. Longitudine dierum saturet eos et recuperet juventam eorum sicut aquilae. Scribantur cum justis, et e libro vitae non deleantur. Accipiant benedictionem a Domino, et videant bona Domini in terra viventium.
DIXI.
QVid mihi humani evenerit, hoc est, quomodo mira quorumdam arte et calliditatePeuscbelius fatetur, quem multo aliter sensisse antehac, vel litterae ad Illustres Acad. Altorp. Cara tores datae edocent: quae nil nisi proterviam et suspiciones de calumniis delationibusque spirabant, cunctaque deliberato consilio suscepta esse pronunciabant.Non nobis, Domine, non nobis, sed nomini tuo da gloriam. Hoc tamen de me profiteri possum, nunquam mihi animum fuisse, quadam ab aliis dissentiendi libidine vela veritatis tramite discedere, velopiniones meas a recepta Ecclesiarum Evangelicarum doctrina discrepantes pertinaciter defensare, vel etiam alios, qui mecum non facerent, superbe contemnere: Sed superftitioso quodam zelo,Socinianorum paene omnium confirmant.rationis amussim revosandae ac reformandae studium nuncupare praecocem illum impetum rectius debebat. Inquirere enim in veritatem, si genuinam sequaris regulam, nunquam prohibitum est, sed ab Apostolo multoties, v. g. Philipp. III. 1. Thess. V. et alibi, imperatum.
Dum igitur rem ipsam aggredimur, audiamus primo omnium praeconem Angelicum, caelitus ad Josephum in somnis, ut ad pastores, in campis pecoris pascendi et tutandi gratia pernoctantes, demissum, quid ille de Salvatoris nostri officio DEI nomine edisseruerit: Pariet filium, inquit, et vocabis nomen ejus Jesum; is enim salvum faciet populum suum a peccatis ipsorum.Ne timete, en ego vobis ingentem nuncio laetitiam, toti populo futuram, quia natus est vobis hodie Servator, qui est Christus Dominus, in oppido Davidis. Ex his enim verbis luculenter constat, Jesum Christum esse nostrum Salvatorem.Servatoris atque Salvatoris, de Christo sospitatore nostro, Peuschelius usurpat nomina. Quamvis enim non me lateat, titulum hunc splendidissimum in sacris litteris Christo, Deo ac Domino nostro, proprium, a Graecis autem Latinisque communiter maximis Reipubl. Statoribus tributum, quo proinde prior duntaxat calamitatum depulsionem, posterior autem novorum beneficiorum comparationem denotare videatur; non tamen negari potest, ipsam vocabuli Graeci notionem, quam uno verbo exprimi non posse, jam pridem conquestus est Orat. IV. in Verrem Cicero, utrumque significare, liberationem puta a damnatione et felicitatis aeternae donationem. De Socino autem, elegantioris latinitatis studioso, tanto minus dubitare fas est, hoc gemino significatu vocem istam eum accepisse, eumque eadem sententia asseclas quoque esse imitatos; quoniam officii Christi pars maxima, quod quidem ille cum assectatoribus suis Liberatori O. M. adscripsit, non tam in pristini status irae, quam ex arbitraria Dei gratia derivat, abrogatione, quam novi obsequii ad legem perfectiorem et exemplum illustrius per Christum procuratione, ex ipsius mente, consistere censetur. Nobis Propitiatoris nomen, e significantissimo Gr. Hierenymo Cicere id, hujus quoque tanti beneficii nescius, ignorarit.Vicaria et plenaria, quam expletivam nonnulli vocant, Graecaque voce Socinianos, quis nescit?restituende. Quae qualis restitutio fuerit, honoris nempe et dignitatis tum legis, tum legislatoris potissimum infiniti, impie violati, non aliunde rectius, quam ex ipsa laesionis divinae descriptione Rom. II. 22. 23. addisci potest.
Hic igitur pes nobis figendus, et arma militiae nostrae spiritualia divinipotentia in aciem producenda sunt. Non est autem, Auditores, quod putetis, me omnia illa hoc in loco adducturum, et copiose persecuturum, quibus alias sacratissima Servatoris nostri Satisfactio solet astrui: hoc enim ut faciam, tempus vetat, nec patitur actus hujus ratio. Tangam tamen praecipua, quorum ordinem ducat illud Esa. cap. LIII. v. 11. Pro eo, quod laboravit anima ejus, videbit et saturabitur,
in scientia sui justificabit ipse justus servus meus multos. ET INIQUITATES EORUM IPSE BAJULABIT. Apparet enim hinc, Christum Salvatorem nostrum [de quo vaticinium hoc intelligendum esse, negari nulla ratione potestPeuscbeli, quid de hoc loco, ex sententia Mart. Seidelii, ad Te ipsum perscripserit Ruarus tuus, quae in Epist. Ruari Cent. IIda f. n. 4. sqq. legantur.aufferre, uti saepius simplex verbum, et Hebr. Nasa cumprimis creberrime, pro composito usurpari solet.in eum fecisse incurrere iniquitates omnium nostrum, etiam innuit verbum Hebraeum Sabhal, quod semper ejusmodi portationem fignificat. Quamvis enim id habeatur in v. 4. loci citati, quem in rem suam allegare videtur Matthaeus historiae suae cap. 8. dum ait, Salvatorem omnes morbidos sanasse, ut impleretur dictum Esaiae: Ipse infirmitates nostras tulit, et dolores nostros portavit; nihil tamen illud instituto nostro officit. Nec enim per sanationem miraculosam proprie Christus implevit, quod dictum erat per Prophetam, sed ostendit, se esse eum, qui spirituales nostras infirmitates sit portaturus, ex eo, quod corporales, quarum scaturigo sunt illae,laboris animae illius, qui iniquitates multorum bajulaturus esse dicitur. Iste vero labor quis fuerit patet itidem ex hoc ipso capite, v. scil. 5. ubi vulneratus esse dicitur, propter iniquitates nostras, et attritus propter scelera nostra: unde et pictura, qua eum depingit Propheta v. 3. despectum et novissimum virorum, virum dolorum et scientem mfirmitatem, et quasi absconditum vultum ejus, et despectum, ita ut non reputaverimus eum, immo putaverimus eum quasi leprosum et percussum a DEO. Quam ob caussam merito de illo pronunciat idem v. 4. Vere langvores nostros ipse tulit, et dolores nostros ipse portavit; disciplina paeis super ipsum, et livore ejus sanati sumus. Quod pronunciatum, si
vicariae; quod manifestissime pronomen, nostros, semel iterumque repetitum, demonstrat, et effectus sanationis hinc in nos vicissim redundans, (quae permutatio 2. Cor. V. ult. diserte explanateque traditur,) confirmat.portare peccata, quotiescunque respectum istum habet, nihil aliud esse, quam poenas peccati luere, ut ostendunt omnia haec loca. Levit. V. v. 1. Num. IX. v. 13. et cap. XIIX. v. 1. Levit. XIX. v. 17. Thr. V. v. 7. Ezech. IV. v. 5. et cap. XV. v. 19. et cap. XVIII. v. 35.; quibus dissimilem nemo poterit ostendere. Quid est vero poenam peccati luere? annon idem, quod pro peccatis satisfacere?exactori debiti comm. 7. exhibita describitur. Quae vocabuli Hebr. Nagas significatio tam exquisita est, ut vel sola ad eum, quo Christus pro nobis aut nostra portasse dicitur peccata, modum accuratissime explanandum satis esse queat: tametsi a multis nostratium argumentum hoc, ponderis licet praecipui, cum Jerem. XXX. 31. praesertim comparandum, versionum, ut arbitror, culpa, utplurimum negligatur.honoris, qui legislatori debetur, laefi seu violati pensatur, et injuria per moralem aequivalentem passionem reparatur: ut et legis et legislatoris dignitas vel h. m. conservetur.factus est patri obediens usque ad mortem, mortem autem crucis, multos justos constituisses, id quod Phrasi scripturae Propheta dixit peccata multorum portare vel bajulare.Christus delicta nostra ita portasse dicatur, ut in corpore suo supra lignum pendens vulneratus nestram nobis salutem acquisivisse affirmetur; quis dubitet, de portatione peccatorum a Christo, ut reo nostras subeunte partes, non ut judice, facta, sermonem, eademque explicatione etiam, quidnam illud sit, quando paullo ante pro nobis, (justum pro injustis Cap. III. 18.) passum legimus, distinctius expositum esse?
Hinc progredior ad illa scripturae loca, in quibus Christus nos dicitur redemisse, Tit. II. v. 14. et quidem sanguine suo Eph. I. v. 7. Apoc.
emisse, Gal. IV. v. 5. idque non gratis sed pretio, 1. Cor. VI. v. 20. Ecclesiam suo sanguine acquisivisse, Act. XX. v. 23. semetipsum aut animam suam redemptionis pretium dedisse 1. Tim. II. v. 6. Matth. XX. v. 28. et Marc. X. v. 45. quibus omnibus diligenter inter se collatisPeuschelio. Neque enim nostri ex generali tantum liberationis qualiscunque notione, aut voce; istam satisfactionem vicariam sufficientissimam divinaeque justitiae placandae aequivalentem exsculpunt, uti calumniantur Sociniani, multaque loca contraria, eumque modum excludentia vel non includentia et commemorantia coacervant: Sed talem, qualis, collatis hisce, quae adductae sunt, descriptionibus, Christi redemtio dicitur identidem, urgent, atque hinc expletivam fuisse solide probant, invicta redimendi dubitas, ecce tibi verbum emendi ut et acquirendi; si de his quoque, ecce pretium, et quidem diserte determinatum; ut nihil adeo sit, quod justam dubitandi ansam relinquat: nisi forte desideras eum, cui pretium istud fuerit persolutum. Age vero, efficiam quoque ut hunc agnoscas Deum ipsum ex eo, quod is idem sit, cui se Redemptor, et hoc ipso Pontifex noster, obtulit, testante Apostolo Eph. V. v. 2. et authore Epistolae ad Hebr. cap. IX. v. 14. Neque enim realis aliqua, quam dicunt Philosophi, inter victimam sive hostiam Christi, et ejusdem eum nobis factum esse redemptionem, 1. Cor. I. v. ult. se dedisse redemptionis pretium, 1. Tim. II. v. 6. animam suam dedisse eum esse propitiationem pro peccatis nostris 1. Joh. II. v. 2. et cap. IV. v. 10. se obtulisse DEO Hebr. IX. v. 14. se tradidisse hostiam DEO Eph. V. v. 2. dedisse animam suam Ascham, id est, victimam seu hostiam piacularem Es. LIII. v. 10. Vt silentio jam involvam, alias inter omnes constare, passionem et mortem Christi esse ipsissimum illud medium, per quod opus redemtionis nostrae fuerit peractum; quam eandem tamen oblationis etiam Christi mediummortem Christi appellare vellem, quam ipsam oblationem seu sacrificium piaculare. Medium enim, saltim viaea, ut promeriti sibi ipsi in coelum ingressus, ut istic demum sese offerret, nec ipsi Sociniani forte, mortem Christi fuisse, inficiabuntur.alioquin opus fuisset Christum saepius pati a condito mundo. Et v. 28. verbis illis: Ita et Christus semel oblatus, speciatim ad Christum applicat, quod in versu praecedenti generatim de omnibus hominibus dixerat, constitutum illis esse semel mori.oblationis synonymam explanationem dilucidat, id per vocabulum oblationis utique intelligendum est.redemptos emptos et proprio sanguine acquisitos esse dicunt. Quo obtento simul etiam obtentum est, a Christo pro peccatis nostris vere esse satisfactum,in cruce, hoc ipso, dum passus est atque mortuus.
Porro in astruenda sententia nostra non ultimum sibi locum vendicat egregium illud Johannis enunciatum, quod est 1. Joh. I. v. 7. Sanguis Jesu Christi emundat nos ab omni peccato. Certum enim est, haberi in eo et similibus aliis, quale est, quod in Epistola ad Hebraeossanguis Jesu Christi conscientias nostras purgare scribitur ab operibus mortuis, respectum ad sacrificia veteris testamenti, in quibus aliquam sive emundationem sive expiationem peccatorum, ex DEI ordinatione,relatione divino foedere constiruta typica, eaque; quantum ad effectum, non minus, quam ipsum Christi sacrificium est, Anima carnis in sanguine est, et ego dedi eum vobis super altare ad expiandum pro animabus vestris; non declarative tantum (ut Adversariorum est opinio;) sed suo modoet ipse sanguis expiabitpro anima. Vnde jam inferimus eo quo auctor ad Hebr. cap. IX. v. 13. infert, modo: Si sanguis taurorum et hircorum suo modo vere emundavit et sanctificavit inquinatos, h. e. peccatores,
se et naturali virtute, in Ecclesiae externa societate, praestare potuerint, significant, ipsamque supernaturalem, ex foedere Evangelico, jam tunc valente, virtutem, respectu Dei h. m. placati, utut hactenus Filii Dei sanguis est, omni pretio auri et argenti copiosissime licet expensi praestabilior.substantiae.applicatam comparatamque in cruce atque morte ipsa Si in luce ambulaverimus, sicut ipse in luce est. Hinc enim evidentissimum est, non respexisse Apostolum ad nudam declarationem, quae nude ostendat, nos a peccatis esse mundatos (quam etiam respuit societas nostra cum DEO vera, cujus ibidem fit mentio): ut nec ad Novi Foederis confirmationem, (quae alia Adversariorum glossa est,) qui enim ad mandatum Christi in luce ambulat, sicut DEUS in luce est,continuata: ut, qui justificatus est, non magis, sed porro etiam justificetur, et nunquam gratia illa divini Numinis conciliati excidat; quae ratio est, cur emundatio illa per Christi sanguinem parta identidem applicanda, et gratiosa adjudicatione divina, et fidei apprehensione, in praesenti tempore, ambulationi in luce postponatur: si vel maxime temporis enallagen defugias.ordinem non negligamus. Sic namque gratiose, se quoque gratos ejusmodi donata per sanctificationis ordo consequens si exacte observetur, eam quoque, etsi non per et propter eam, retinendam, neque unquam omittendam aut subtrahendam esse, divino consilio benignissimo, ut aeterna sit gratia, non caduca, quae cito fit, cito perit, constitutum ac promissum est.resipiscite, ut deleantur peccata vestra,Si conversus fueris toto corde tuo ad Dominum, miscrebitur tui.
Sed nec prorsus negligenda videtur ista etiam ratio, quam pro sacratissimo Christi Redemtoris nostri merito petere possumus ex eo, quod is, Christus inquam Redemtor noster, in scripturis non tantum traditus, passus, mortuus, sed pro nobis et propter nos traditus, passus et mortuus essepro nobis, vel propter nos, non innuere nudam aliquam occasionem,Paullus pro Ecclesia diritus persecutionem passus ipsamque mortem, sic enim illud Sociniani.tanquam vicarius, quod nobis patiendum fuisser, et quidem pari modo, ut poenam, explentem, atque id ipsum quod reus ipse praestare non poterat, accuratissime praestantem.Lev. 16. v. 26. 28.) in se accipiebant, et pro quibus offerebantur, fuerint mactata. Erant namque illa typi vel umbrae mundissimi illius agni DEI, quiportaturus erat in corpore suo super lignum peccata mundi,agnus, quod notandum est probe, in die expiationis oblatus non fuit, sed quotidie Deo exhibebatur, ut piaculum. Vnde, caetera etiam sacrificia Christi typum gessisse, liquet. Quem universalem typicum respectum etiam impositio manuum vices suas sacrificio a delinquente traditas innuens, idemque ritus piacularibus in universum cunctis hostiis communis, haud obscure adumbrat.Anima carnis in sanguine est, et ego dedi eum vobis super altare ad expiandum animas vestras. Ipse sanguis est pro anima expiatio, vel ipse sanguis expiat animam. Ex his enim tria habemus, quae diligenter considerata mox nobis monstrabunt, quod quaerimus. Primum enim dicitur, animam carnis esse insanguine, quod nostris verbis si proprie efferamus nullum alium sensum habet, quam, vitampecoris esse in sanguine:dedisse sanguinem pecoris, in quo est ejus anima, hominibus super altare, adeoque constituisse ut occidatur pecus in hunc finem, ut expientur illorum animae. Quomodo vero? an, ut sacerdos fuso, sparso et combusto isto sanguine declaret tantum, homines istos, qui pecus illud pro se adduxerant, esse expiatos apud DEUM, nec amplius ob peccata sua irae et poenae divinae obnoxios, ipseque sanguis nihil conferat? Minime vero. Audi enim, quod additur, tertium: ipsum sanguinem, sive vitam pecoris pro anima esse expiationem, vel, quod idem est, ipsum sanguinem, animam, vitam pecoris, expiare animam, quae peccaverat, et ob id alioquin, nisi DEUS ex mero beneplacitomodum nempe si spectes applicationis, per bestiam loco Rei mactatam et immolatam. Qui, quantumlibet sapientissimus fuerit, non tamen naturali quadam ratione, sed solius voluntatis divinae et oeconomiae Mosaicae, qua Patriarchalis elaboratior continebatur, a Deo constitutae, fundamento nitebatur, typoque tantundem efficaciae, quantum Sociniani putant, sed vere praestita aequivalente omnibusque numeris plena absolutaque satisfactione constat. Quae propter ambiguitatem notanda videbantur. De reliquo, non tantum animam pro anima, bestiae videlicet pro homine Deo immolatam, sed etiam manuum solennem impositionem praemittendam, istam surrogationem demonstrare, jam saepius dictum est.qui factus fuit pro nobis peccatum et maledictio,Graeca Versione piaculare sacrificium ordinarie exprimi soleat, et hinc, quo minus de ea notione dubites, tum vero ipsa etiam corporis cum umbra illa congruentia manifestior sit, paullo distinctius porro Christus aliquoties, v. g. Rom. VIII. 3. et Heb. X. 6. etiam ira divina sedata prorsus acquiesceret.Socinianorum primariis, ad modum praenotionum Polemicarum, ante omnia occurrendum sit, si quis disputationis cum illis campum feliciter ingredi cupiat, laqueosque sophismatum caute evitare velit. Quos hac potissimum de caussa h. l. subjectos reor, ut, quoniam brevitati studendum erat, generali hocce indicio, quibus armis reliquae
I. Non necesse est, omnes fidei articulos, licet insignes sint, et ad salutem scitu et creditu praecise necessarii, ad literam in sacris scripturis esse expressos; cum nec hoc ipsum ullibi diserte in sacris literis dicatur, nec sufficiens ratio rei istius a quoquam proferatur, et ab ipsis Adversariis, Photinianis inquam, in doctrina de fide, de modo salutis per Christum partae, et aliis Religionis punctis similibus contrarium non leviter stabiliatur.Christum, ac proinde etiam Caput fidei de Christo ejusque Persona et Officio, idemque paene solum, pro fundamento sidei, et capitali haud dubie dogmate, Scr. sacra aliquoties venditat, atque h. m. hunc quoque articulum, in quem tamen atrociter impetum faciunt, potiores ejus quoque partes directo negantes, Sociniani, principem esse et summo gradu 1. Cor. XV. 1. sq. docet; at vero reliquos, qui cum eo propius connexi sunt, tametsi minori quodam gradu, capitales non esse, quamvis non prorsus nullius momenti videantur, illud est, quod recte nostri hinc consequi inficiantur, nexumquc contra cum praecipuo illo lapide angulari reliquorum, prexime super instructorum, ex ipsa aedificii sacri descriptione Paullina strenue urgent, et invocationis insuper genuinae cum tranquillitate conscientiae rationem habendam potissimum esse simul jubent. Qua in re quando Paullum 1. Cor. III. n. sq. Col. II. 19. et Hebr. IV. 2. itemque Es. XXVIII. 16. et alibi alios Viros Dei praeeuntes sequuntur, deinde vero non minus credenda, quam agenda, Christianis religiose per universam Scripturam, non frustra certe, sed ut fide sincera approbentur, injuncta observant, eaque potiora tandem fatentur esse, quae diserte cum respectu ad salutem ut necessaria definiteque commendantur; non caeterorum tamen, sine quibus illa nec intelligi, nec consistere possunt, vel parem, vel haud multo imparem necessitatem atque excellentiam, Sp. S. negare, aut extenuare existimant, sed mitius duntaxat de errantibus sentiendum esse jubent, eaque docent, quae ab ipso Spiritu divino ita docere edocentur. Paucis: Aurea est fidei catena, cujus si vel unicus disrumpatur aut subtrahatur e compage tota annulus, salva illa esse nequit. In his vero primas deberi Loco de Deo et Patre et Filio et Sp. S., vel ipsa initiatio in Baptismo ad ejus venerationem et cultum, quem ne quidem sine genuina agnitione animo concipere licet, nisi ignotum Deum, more Atheniensium, substituas, omnes condocere potest. De caeteris, si accurate vocabula Ecclesiastica, compendii et commoditatis gratia usurpata, et ipsam Scr. S. loquendi fermam, at recte intellectam, tum vero etiam judicium de erroribus errantibusque distinctum, attente discernas, facile conveniri poterit. Vtinam vero de veritate quam de pondere mysteriorum divinorum magis essent soliciti Sociniani! Ita certe major de salute ipsorum promovenda, quam per Theologiam illam comparativam, hominum omnium vires excedentem, atque hinc nunquam certis a Sp. S. limitibus determinatam, spem concipere liceret.
II. A via regia in scripturae interpretatione temere non est declinandum, h. e. a sensu verborum scripturae literali et proprio, aut etiam communiori, non facile est recedendum, nisi evidentes suppetant rationes, eaeque non ex ratione, quae mensura fidei nunquam esse
analogiae fidei, a Paullo commonstratae, nomine venire constat.regia via, uti recte h. l. factum est, i. e. significationis verborum, intra contextum orationis positorum, propriae et usui loquendi simul consentaneae consectatio urgetur, linguae cujusque genium, et utriusque praesertim sacrae, Graecae atque Hebraicae, consuetudinem non esse excludenda, sed quam maxime indolem earundem intelligi debere, quis nescit?
III. Subordinata se mutuo non tollunt, sed saepius ponunt, ideoque ab unius inclusione ad alterius exclusionem bona non datur consecutio. Quemadmodum igitur non sequitur: Mulier est propter virum, ergo non propter DEUM: ita nulla est sequela: Christus passus est, ut relinqueret nobis exemplum constantiae, patientiae etc. Ergo non, ut pro peccatis nostris satisfaceret, cui tamen sequelae mirum est, quantum Adversarii tribuant.Gittichium quondam sophismate contrario miros ludos egisse in ipsa Acad. Altorphina, meminerat. Nec tamen negat Peuschelius, aliter, si particula exclusiva, uti in Loco de Justifieatione, ex operibus aut fide, v. g. Gal. II. 16., adhibita sit, additaque ea manifesto pateat, quo respectu exclusio aliorum locum habeat, quam ubi ea absit, sentiendum esse. Quae propterea addimus, ne vel Pontificii, vel ipsi Sociniani, ubi Pater fidei regulam integram accipiendam esse, res ipsa docet, nititur, infinitaque exempla, non uno in loco omnia exponi, et vel sola de Fine Scr. divinae, collatis 2. Tim. III. 16. et Rom. XV. 4. locis, doctrina evincit, totamque fidei compagem ex omnibus partibus esse conficiendam sane ipsa Apostolorum disputandi methodus per Crellius in calce Obseru. ad varia Scr. S. loca T. II. Exeget. f. 321. sq. animadvertit.
IV. Nihil absurdi est, quaedam esse in typo, quae non sunt in antitypo, et vicissim, quaedam esse in antitypo, quae non sunt in typo. Satis enim est, si conveniant illi, typus, inquam, et antitypus in re, utut in modo rei discrepent, ut esus agni Paschalis, Isaaci nativitas, Salomonis in DEI filium adoptio, populi Israelitici ex Aegypto vocatio, et alia complura
Sociniani, modo anniversarium expiationis festum, quod Typum esse Christi et unicum fere in cultu Levitico quam maxime urgent, expendant, id diffitebuntur.
V. Loca scripturae, quae gratiam et misericordiam DEI in Christo nobis exhibitam commendant, non sunt opponenda aliis, quae nos per Christum vel per ejus sanguinem ut redemptos esse insinuant. Quando enim scriptura utrumque uno in loco docet, ut apertissimum est ex Rom. III. v. 24. cur non potius Spiritui divino credimus, quam rationis coecae judicium audimus, ut vel gratuitam nostri justificationem, vel Christi redemtionem, quam absque satisfactione esse non posse jam superius innuimus, negandam esse statuamus?
VI. A conditionibus rerum humanarum et carnalium, ad rerum divinarum et spiritualium negationem non semper progressum dari legitimum, non effugium est, sed ipsissima veritas. Quod nec omnino inficiari possunt ipsi Photiniani, qui nobiscum fatentur, Christum generatione vere et proprie sic dicta prognatum esse in hunc mundum, et tamen generationem istam citra omnem viri operam peractam esse, inter omnes hodie Christianos constat.miracula, quibus tamen ipsa Socinianorum de Scr. S. auctoritate divina fides magna ex parte innititur. Vnde sane, uti ex infinita Dei potentia, essentia etiam qualis sit, cognoscere proclive est.Arminii schola accepta, et procul dubio, uti supra jam innuimus, jam tunc depromta Peuschelii mentis sensa produnt, quae nemo forte t. t. animadverterat subobscure h. l. insinuari. Conf. quae supra Cap. IV. de Peuschelio cum Remonstrantibus commercio litterarum observata sunt.ex nostra parte qualiscunque praestatio, etiamsi imperfecta cui acceptilatio succurrat, locum habeat; idque etiam spectatur, quando Apostolus multoties gleriationem omnem a nobis abesse jubet. Aliter vero res comparata est, si de conditione applicatrice, qualis fides est, loquaris: utpote quae instrumenti mere passive se habentis rationem continet.
VII. Abusus rei bonae non damnat rem ipsam, neque id, quod est ex eventu, confundendum est cum eo, quod est per se. Non magis igitur doctrina Ecclesiarum nostrarum de Satisfactione accusari poterit, quod studium pietatis enervet,mutandae sufficiens ratio esset, toram ea Theologiae compagem aut solvendam aut prorsus abolendam posceret. Quod neque Christus, neque Apostoli, Paullus inprimis et Judas, qui abusionis hujus diserte meminere, jusserunt, sed genuinam potius veritatis ad sanctitatem applicationem, eamque Evangelicam, suo jam pridem nos exemplo nobis praeeundo, edocuere.Fidem inquam cujus anteambulo poenitentia est, et pedissequa indivulsa vitae sanctimonia, Paullo dictam et
VIII. Non licet nobis opera Divina ad nostri judicii normam exigere, multo minus, quid vel sine, vel cum laesione justitiae facere potuerit, aut non potuerit, extra Dei expressum verbum decernere.totum providentiae divinae, tam abstrusum, praesertim erga sceleratos maxima longanimitate tolerandos, et contra pios castigandos, mysterium, ejusque singularibus documentis impervia stupendaque majestas neganda, et Lucretianum illud: Ignoscite fasso: solicitor nullos esse putare Deos; approbandum erit. Vt Origenis commenta taceamus, ad quae, solius justitiae divinae, nostrae rationis decempeda metiendae, praepostera aestimatione et noster Sonerus se abripi passus est, et alii ex eadem cohorte magnopere inclinant.volentem, et per summam, qua in se vitamque suam pollet, potestastatem, ultro, sponsoris, aut expromissoris potius in modum, sese offerentem.
Nunc, ut ab initio monui, alia quaedam dicenda restant, quae tamen quam fieri potest brevissime complectar. Ac primum quidem, quod pietas et omnis honestas urgent, quod gentilium instituta et facta comprobant, gratias non quidem tantas, quantas debeo, sed quales possum, agere, habere, et omni tempore pro virium mearum modulo referre decet iis, qui medicam et auxiliarem manum mihi tempore hujus BabylonisEtymologice vocabulum isthoc ad Ecclesiae statum variis hominum opinionibus mirifice, uti nunc ita tunc temporis concussum applicari, dubium non est; Ex usu enim loquendi Prophetico, ad quem coetum id spectet, et qua de caussa, nemo est, qui nesciat.
Primo igitur ante omnia oculos meos levabo ad montes, unde venit mihi auxilium. Auxilium meum a Domino, qui fecit coelum et terram. Tribulationem et dolorem inveneram, et mala, quorum non erat numerus, circumdederant me. Comprehenderant me iniquitates meae, et non potui ut viderem: Quia collocatus eram in obscuris, et tenebrae contexerant me. Transierant in me irae Dei, et multiplicatae erant super capillos capitis mei. Supplantaverant me viri dolosi, et laqueum tetenderant mihi, qui loquuntur vanitatem. Tu vero Domine supposuisti manum tuam, ne corruerem, et a filiis alienorum eruisti me. Docuisti me justificationes tuas, et notas mihi fecisti vias tuas. Direxisti gressus meos, et non dominabitur mihi posthac vanitas. Exaltasti caput meum, et de calumniis hominum redemisti me. Benedic igitur anima mea Domino, et noli oblivisci omnium beneficiorum ejus. Benedic anima mea Domino, cujus verbo caeli firmati sunt, et Spiritu oris ejus omnis exercitus eorum. Benedic anima mea Domino, quia visitavit et fecit servo suo redemptionem: Domine, eloquium tuum ignitum est, et servus tuus diligit illud. Lucerna pedibus meis sit verbum tuum, et lumen semitis meis eloquium tuum. Veniant miserationes
tuae, ut lex tua sit meditatio mea. Deficiat anima mea in salutare tuum, et in aeternum non obliviscar justificationes tuas. Tibi dicat cor meum, exquisivi faciem tuam: Domine faciem tuam requiram. Audi quaeso vocem meam, miserere mei et exaudi, ut cantem tibi, et laus tua semper sit in ore meo, ut offeram tibi holocausta pinguia, et vitulos labiorum adducam ad tabernacula tua. Benedic anima mea Domino, et noli oblivisci omnium beneficiorum ejus.
Maximas consimiliter et immortales gratias ago et habeo Magnifico, Nobilissimo et Prudentissimo Senatui Noribergensi, inprimis vero Amplissimis Dominis Scholarchis, Patriae Patribus, Viris qua pietas, qua eruditio, qua generis nobilitas, Clarissimis, Dominis Mecaenatibus, jus imperii in me habentibus, omni studio et observantiae cultu aeternum colendis: quod pro sua eximia pietate et spectata prudentia, ut me, velut oviculam in variis errorum et tenebrarum biviis exerrantem, mediis Magistratum Christianum et Catholicum reformatum decentibus illoque dignis,Vogelius, ita pariter Peuschelius, vim sibi illatam esse, sed ex peregrinis terris, sine infamia aut ignominioso comitatu, retracto argumentorum robore ac pondere viam ad veritatem reclusam testatur. Quam etiam ob rem Evangelicam Ecclesiam, ipsum adeo Magistrarum suum Catholicum, quantum ad hanc quoque haereticos ad saniorem mentem reducendi methodum, reformatum vocavit.augustam forte) reducerent, nulli labori, curae et impensis parcere voluerint. Vtinam mihi, atque iterum utinam, centum essent linguae, oraque centum, quibus in laudes tantorum virorum erumpere pro dignitate possem. Nunc quia me meo modulo metiriscio, nec mea me fugit balbuties, tantum in depraedicandis ipsorum laudibus facio, quantum possum, non ignorans, me longe majora debere, et, utut desint vires, laudandam tamen esse voluntatem. Quia vero factum infectum fieri nequit, et post culpam commifsam nihil nisi ingenua illius confessio et seria emendatio cum anteactae vitae detestatione requiritur, supplex ego eundem Magnificum, Nobilissimum et Amplissimum Magistratum meum obsecro et obtestor, utsi quae est illius in Christo consolatio, quae non exigua, si quod charitatis solatium, quod eximium, si qua Spiritus communio, si qua viscera et miserationes, ut, inquam, omnem iram et indignationem, quam ex praeposteris et deterioribus in hoc religionis negotio dictis, actis et factisPeuschelius non sine gravi caufsa, meminit, ex superioribus repetendum est: ubi non solum asperius quaedam pronunciata scriptaque commemoravimus, sed etiam talia, quae parum a contumelia verborum in Deum ipsum sanctissimum profusa aberant, enunciata a Peuschelio fuisse, hac linguae et calami intemperantia cumprimis laborante, animadversum est.multus misericordia, et tardus ad iram esse dicitur. Sic Christi legem implebunt: Estote misericordes, sicut et Pater vester misericors est. Neque vero lenitatis et misericordiae quenquam poenituit, at severitatis et immoderati zeli permultos. Ad poenitentiam enim properat, cito qui judicat,et judicium sine misericordia erit ei, qui misericordiam non praestiterit, ei praesertim, qui culpam ingenue agnoscit, et vitae prioris correctionem promittit. Quantum enim imbecillitas mea permittit, divino adjutus Spiritu, hoc operam dabo, ut, quod Dionys. Alexandrinus ad Novatum inquit, illustrior sit ipso lapsu resipiscentia, et ardens post culpam vita gratior sit, quam in securitate torpens innocentia, vobisque ceu agricolis, de quibus Augustinus loquitur, plus placeat ager, qui spinis etiam magnis eradicatis centenum profert, quam qui nullas unquam spinas habuit, et vix ad tricenum pervenit. Nec est, quod vos, Nobilissimi Proceres, fama Academiae hujus sequiorcum rigore statuta fuerant, quibus supersedere, nisi Academiae salus ea efflagitasset, forte et potuissent Illustres curatores et maluissent.Quicquid petierimus, accipiemus ab eo, quoniam mandata ejus custodimus, et quae grata ipsi sunt, facimus. Licet et illud hoc loco non dissimulavero, quod quia major hominum pars cum improbo Chamo pudenda proximi sui, statim atque patescunt, ulterius propalare et aliis monstrare, quam cum pio Sem et Japhet pallio charitatis (charitas enim, juxta Petrum,operit multitudinem peccatorum) integere et obvelare studet, ideo etiam saepius et celerius fama alicujus sinistra per tot regiones et hominum legiones
DEUS OPT. MAX. qui est vita et longitudo dierum nostrorum, Nobilissimo et Amplissimo Magistratui nostro pacem intra muros suos, et prosperitatem in palatiis suis concedat; Ille idem eundem etiam ad senectutem, ad canitiem ferat, perferat, et adhuc in senio pinguem virentemque foetificet, et ut pupillam oculi sui conservet, sub umbra alarum suarum protegat, inque fasciculo viventium perpetuo colligatum habeat, per et propter Filium suum Dominum nostrum Jesum Christum, Amen: Ita Deus faxit, Amen.
Non etiam silentio praetereundi mihi sunt, viri Reverenda dignitate et doctrina Clarissimi, Theologi Patriae nostrae praestantissimi, vestri labores et sudores, curae item atque vigiliae, quas, pro mea meaeque miseriae sociorum salute et conversione procuranda, exantlastis. Vos enim ii fuistis, qui toto hoc tempore vehementioris objurgationis haberet, exciderit, et haud raro vel deprecando rei justam magistratus indignationem mitigarint.
Certe qui se Christum didicisse, et ab eo se edoctum gloriatur, eum necesse est aliam prae se ferre sapientiam, quae juxta Jacobum c. 3. superne oriens, casta est, pacifica, aequa, obsequiosa, pietate bonisque referta fructibus, nec temere de proximo judicans. Qui se discipulum Christi profitetur, eum necesse est sectari illam Christi discipulis propriam virtutem, charitatem inquam, quaepatiens est; non temeraria, non se gerit turpiter, non est irritabilis, non male cogitat, non gaudet injustitia, sed veritate laetatur. Qui servum Domini se venditat, non debet pugnare, sed mansuetus esse erga omnes, docibilis, patiens, cum modestia corripiens eos, qui resistunt veritati, inquit Apostolus 2. Tim. II. v. 24. Videndum talibus, et etiam atque etiam cavendum, ne, specie carnalis et fervidioris zeli fascinati et decepti, conservos suos flagellent, ne, si quando venerit Dominus, et offenderit eos alios verberantes, eandem cum servo nequam poenam luant: Id quod serio Authori Casei Ollaris ruminandum.
Dominus autem, qui, poculum aquae frigidae uni ex minimis ipsius datum se remuneraturum, promisit, Vobis, Viri Reverendi, secundum opus vestrum tribuat, et salutari suo Vos, sacerdotes suos, induat, ut tanquam ejus sancti exultatione exultetis, et per Domini Spiritum indies a claritate in claritatem transformemini, ut mundo ore et corde in Nestoreos annos viventes, valentes, Ecclesiae multa grata dicere scribere et facere possitis. Ego sane memoriam tanti beneficii ex animo non solum nunquam deponam, sed, praeterquam quod apud alios celebrare et depraedicare idipsum non desistam, etiam illud quovis tempore studiis et officiolis meis pro modulo virium mearum
Antequam vero concludam, non possum committere, quin iis, qui communia mecum studia tractant, lectionem librorum Photinianorum dissuadeam, non quidem magnopere ea ratione adductus, quod libri illi sint veneno infecti,Peuschelius, nec ita pridem sub id tempus famosissimus ille Jac. Gretseri S. I. libellus, de Jure et more prohibendi expurgandi et abolendi Libros haereticos et noxios adversus Franc. Junium et Joh. Pappum potissimum A. 1603. Ingolstadii forma quasta evulgatus. In hujus enim opusculi L. I. c. XXV. argumentum illud a venenis, quae insint haereticorum scriptis, magno verborum apparatu inculcatur, mirumque in modum exaggeratur. Quae librorum prohibitorum indicibus amplius confirmari, et in Bibliothecis Pontificiis, ubi libris hujusmodi separatim positis, locus peculiaris, cum inscriptione haud raro Orcum praeferente, destinatus est, idemque contra aditum promiscuum repagulis communitus, ad oculum demonstrari, quis nescit?quoniam propter sensus inexercitatos bonum a malo adhuc satis probe discernere nequeunt, lacte nutriendi sunt. Altera et posterior classis continet eos, qui, quoniam exercitatos sensus, id est, judicium exquisitum ad discretionem boni et mali habent, solido cibo vescuntur, quos auctor epistolae illius perfectos vocat. Cum igitur nos Theologiae studiosi eo tempore, quo studia Theologica in Academiis tractamus, adhuc in prioris classis auditorum numero censeamur, id quod vos omnes fassuros puto: non est consultum, ut quidvis pro quovis ad evolvendum arripiamus, praesertim libros graves ac intricatas controversias continentes, quales sunt libri Photinianorum, qui lectorem in S. literis exercitatissimum, et praeter subactum judicium alia plurima tum philosophicae, tum theologicae eruditionis adminicula requirunt: quibus nos, qui vix a limine Theologiam salutavimus, multum adhuc destitui sentiemus. Vt jam nihil dicam de eo, quod Photinianorum doctrina in omnibus fere articulis innovationemSocinianorum prope omnium scripta in oppugnandis nostratium hypothesibus magis occupata videas esse, quam adstruendis, quae ipsi excogitata subtiliusque contexta exhibent, placitis: in quibus tamen pleraque etiam ad rationis, revelationi, ut opinantur, refragantis Chemnitius LL. fuis Theologicis praefixit, de Vsu et utilitate LL. Theolog. Dissert., cujus breves admodum commonefactiones b. Schlüsselburgii Tom. V. Catal. Haeret. inserta, et b. Dorfchaei Theologiae Zacharianae praemissa, Orationes geminae mirifice illustrare queunt: Vt alias de Theologia systematica lucubrationes, et Fechtianam inprimis Disputationem, omne punctum ferentem, taceamus. Ita certe, et quae vera sunt recte, atque ordine eo, quem ipse Sp. S. praescripsit, ex fonte genuino imbibi, et falsa ex adversojusta quoque trutina seu
Interim et illud serio cogitemus, ne temere et facileSit ea, ita scite olim Philippus, modestia ingeniorum, ut honestas sententias, et quidem divinitus traditas, modeste retineant, etiamsi non omnes praestigias, quae contra struuntur, destruere possint.Nam cum varia sint dona et unus Spiritus,
Nec est, quod quis mihi verba Apostoli:Omnia probate etc. occinat. Non enim, dum haereticorum librorum lectionem dissvadeo, id simpliciter de quovis tempore intellectum volo, sed illud saltem tempus innuo, quo fundamenta theologiae in Academiis ponimus.
Qui facile credit, facile decipitur, locum habet.
Tandem vobis eorundem studiorum sociis margaritae loco fidele hoc monitum relinquo, ut quia Theologia est doctrina practica, et proinde finis ejus non nuda
DIXI.
M. Mich. Piccartus.
INTER alios ecclesiarum istarum, quae a Papatu secessionem fecerunt, naevos, hic non postremus est, quod, qui unam Ecclesiam constituere deberent, in tot fere sectas misere discissi sint, quot egregios prae aliis viros illis Deus concesserat. Nam (ut antiquiores omittam) praeter Lutherum, sunt qui Philippum Melanchthonem sequuntur, sunt qui Flaccium Illyricum, sunt qui Zvinglium, Calvinum, Schvenckfeldium, Mennonem, et alios pro fidei ducibus agnoscant, et alios prae aliis
strenue contemnant.Smalcius non minoris momenti ac numero etiam haud pauciora inter suos dissidia? Quis enim nescit, quantae fuerint in Transylvania aeque ac Polonia disputationes eorum, qui unanimiter mysterium sanctissimae Trinitatis impugnarent? Dimidiam fere scriptorum ipsius Fausti Socini partem polemica hujusmodi opera constituunt, et reliqui etiam sodales semper habent, de quo, quantum ad aliorum dissensum, in opusculis suis querulentur. Noti sunt Budnaeani, Semi Judaizantes, Francisci Davidis sectatores, etiamnum superstites, schismate a reliquis jam pridem divulsi. Multo vero celebriores erant, tunc temporis adhuc in Polonia quoque passim reperti, et integras Ecclesias diu tenentes Ariani: ex qua Farnovianam factionem infra commemorabimus famosiorem. De Baptisino, eoque sive prorsus omittendo, sive adultis, libere aut necessario, conferendo, quae magna contentione animorum, inter multas distractiones, disquisita fuerint, Mart. inprimis Czechovicio ad extremum pertinaciter suis inhaerente opinionibus, quem fugiunt? Vt antiquiora de eodem argumento litigia silentio praetereamus. Accessisse et Ostorodianam a caeteris dissensionem, inferius ad Diarium Smalcianum demonstrabimus. De Bellis autem, Jurejurando, Magistratu gerendo et similibus, ut sint eo tempore permulta inter Socinianos agitata, tanto magis urgeri et reponi Smalcio, nostris insultanti, posset, quo promtiores in accusandis, immo damnandis etiam, nonnullis, paullo laxiori sententiae deditis, caeteri rigidiores fuerunt. Tacemus reliqua et minutiora, quae enumerare nimis longum esset, sententiarum divortia.Quod ipsorum factum, ut sacris literis repugnat, sic vehementer Pontificios in ipsorum ignorantia confirmare potest; ad promovendum autem divinam gloriam remora est aerte non postrema. Sed multo magis deplorandus is est inter alios naevus, quod ii, qui alios amant et colunt, et amicitiam ipsorum fraternitatemque omni ratione captant, non tantum spe sua frustrentur, verum etiam quovis inimicitiarum, adeoque persecutionum genere ab illis ipsis repudientur et premantur. Vt enim natura ab illis abhorremus, qui a nobis diversum sentiunt, si nos ipsimet parum curent: sic ipsa non tantum religio, sed natura et ratio ad eos nos redamandos cogere videtur, qui, qualescumque tandem sint, amicitiam nobis offerunt. A quovis enim homine amari, beneficium est certe non minimum. Quanto ergo majus beneficium censendum est, si ab illis amemur, qui, nulla alia de caussa amare se nos, prae se ferunt, quam quod persvasum habeant, id omnino ita fieri debere, idque ad gloriam Dei, et nostram communem salutem necessario pertinere? Qualem inhumanitatem experti sunt hoc nostro seculo non semel, nec uno in loco, et etiamnum experiuntur Evangelici (qui vulgo Calviniani appellantur) a Lutheranis quos vocant. Nam etiamsi nihil non faciant Calviniani, quo unio fraterna inter eos et Lutheranos succedat: hactenus tamen ita omni fructu carent isti eorum conatus, ut nonnulli Lutheranorum ad Papatum recedere, quam ad Calvinianorum Ecclesiam accedere malint.Apostatarum colores defectioni suae utcunque illitos pro veris mutatae sive mentis, sive professionis, caussis habere oportet. Quicquid vero horum sit, (quorsum enim spectet Smalcius, non satis liquet,) hoc tamen certum est, ab unione cum Calvinianis, vulgo sic dictis, nostros haud injuria abhorruisse, eo videlicet modo nunquam non oblata et adornata ab illis, ut sub involucris confessionum generalium et ambiguarum errores Ecclesiae puriori blande inferrentur. Cujusmodi in ipsa Polonia luculentissimum fuit Consensus, Sendomiriensis documentum, A. 1570. editum; quippe quo, post multas adversae partis, hyaenae vocem imitantis, tergiversationes, (consulto omittimus alia,) et simulationes nihil aliud effectum est, quam ut plurimi auditorum Calvini placitis sint infecti, multi ad Papatum redierint, quidam autem jam olim damnatas baereses, aut noviter excogitatas, approbarint, paucissimi autem sanam doctrinam retinuerint. Quae verba sunt Hist. A. C. verae, Apologiae Form. Conc. contra Ambros. Wolffium subjectae. Vbi porro, ejusmodi conciliationes semper infelicem et tristem sortiri exitum, et habere solere, idque universalem omnium seculorum experientiam testari, additur. Nobis itaque quibus duli, creberrime jam detecti, jure merito suspecti sint et lucem cum tenebris combinandi studium, cum Paulli verbis 2 Cor. VI. 14. sq. idem cum Experimur et nos, qui vulgo Arriani vel Photiniani priori titulo falso, posteriori captioseArianismo equidem facile largimur, eum Socinianis falso, si accurate dogmata utriusque sectae expendamus, tribui, etsi captiose Photinismum Socini gregi adscribi, vix persuadebit cuiquam Smalcius. Quis enim nescit, hunc eadem prorsus, quae Photinus olim de Christo ante suam ex Maria virgine nativitatem, docere; unde non possunt non reliqui errores decumani consequi? Vtut tam dilucida de Photino ejusque doctrinae in capita fidei caetera diffusione praesto non sint, (pauca enim fragmenta citationum superesse constat,) quam systema doctrinae Socini exhibeat: qui tamen antiquorum momentorum defectus, ut captiose Photiniani dicantur, postquam mens eadem utriusque partis summatim clarissime exposita est et cognita, non sufficit.audimus, parem vel etiam majorem inhumanitatem,inhumanitate injusta est Smalcii querimonia, a quibus nulla ipsis unquam vis est illata, si a Serveti et Val. Gentilis caussa, obscura valde et intricata, discedas. Quae enim de Ariano homine stammis ultricibus a Jacob. I. R. Angl. tradito Casaubonus in Dedic. Exerc. Anti-Baron. v. 3. narravit, non satis intelligimus, neque dijudicamus. Sed forte inhumanum illud esse opinatur Socini Schola, quod janua Socinianis ad disseminanda impia dogmata, ab utrisque, et nostris praesertim, qui nec Serveti supplicium sibi imputari sinunt, nusquam fuit aperta. At hanc nobis mentem non inhumanam, sed pro veritate coelesti, tanquam deposito divino, custodienda, vigilantiam ipsum Sp. S. imperare sciat, quotiescunque tum a Lutheranis, tum a Calvinianis. Nam nec librum sibi a nobis dedicari utrique ferre possunt, ut exempla Argentinensis Senatus, si
ipsorum consensu, id quod ante annum prodiit, editum estDedicatione, scriptaque et eidem opposita Apologia, disseruimus.et Illustrissimi Principis Landgravii HassiaeMoscorovianae supra l. c. §. XXXI. mentio facta est. Sed quis eventus fuerit audacis istius inscriptionis, minime, ut putamus, gratus, nondum distincte resciscere potuimus: etsi litteris forte scriptis Principem sapientissimum, magnopere sibi Nuncupationes hujusmodi displicere, non dubitemus esse testatum idque revera factum esse, legisse alicubi recordemur. Quemadmodum etiam de Heidelbergensi Academia, cui Smalcius ipse obtulit F. Socini Praelectiones Theol, et de Gedanensi Republ., cui nonnihil operum suorum idem dedicavit, nihil certi, quo exceperint affectu, constat.docent, quod tamen Pontificii reges et principes, in viris Evangelicis et nostris, saepissime non iniquo tulerunt animo:Socinianos, v. c. Catechismum Lat. Racoviensem Angliae Regi Jacobo I., et librum de Divinitate Christi Smalcii Sigismundo III. Polon. R, cui eum Jacobus Siennius Palatinides Podoliae Divinitate Christi, sed meris ambiguitatibus contecta, declamavit. Sed quemadmodum prior illa Moscorovii audacia execrabilis visa Regi, Casaubono teste, et feralibus flammis expiata est: ita mirum profecto non erat, Sigismundum, Regem licet Pontificium, non aegre tantam impudentiam tulisse: quoniam neque de Socinianis ille magnopere solicitus erat, neque de Dissidentibus, ut vocant, reliquis, immo nec de Pontificiorum ipsorum ab istis dissensu, sed rebus suis provehendis studebat enixius, atque hinc varias istas de Religione Polonorum opiniones in rem suam, et fovendo eas et tolerando haud illubenter, convertebat. Non erat igitur, cur Smalcius hanc Regis sui aequitatem, aliorsum spectantem, tantopere depraedicaret. Aliis de reliquo Regibus quae sint a Socinianis inscripta, cum cognitae nobis haud sint, non est, quod de istis magnopere laboremus.ubi vero potestas ipsis Evangelicis data fuit, aliquem ex nostris capiendi et durissime tractandi, ibi nihil reliquum fecerunt plerique. Nam et Palatinus regni Vngariae non ita pridem Ministrum nostri caetus, qui in fines Vngariae visitandorum suorum gentilium et consangvineorum caussa venerat, et, ut fieri solet et debet, cum aliquibus de religione privatim collocutus fuerat, librosque, certe non multos, illis rogatu illorum dederat, per milites capi, carcere inhonesto detineri, compedibus ad truncum more Vngarico alligari, libros comburi jussit, combusturus fortasse, vel alia ratione
vita privaturus, aut in aeterno carcere detenturus, ipsum Ministrum, nisi Generosae nobilitatis polonicae diligentia et auctoritas vix aliquid clementius impertrasset, ut scilicet spoliatus omnibus rebus suis, a patria relegareturDiario certe horum nihil, quod miramur, annotavit Smalcius. Vbi ergo circumstantiae desunt, in medio talia relinquere tutius est.Senatus vero Norimbergensis, cujus prudentia hactenus alias Respublicas superare visa est, eo prolapsus est nuper etiam amari et praeposteri zeli, ut in paucos quosdam studiosos, quibus Deus id, quod nostrae Ecclesiae hactenus profitentur, alto suo consilioSmalcius hypothesium suarum amore abreptus. Alii enim aliter judicarunt, et ipsi quoque fascinati antehac deinceps agnoverunt.revelarat, tam graviter animadverterit, ut nova papalis tyrannisob alias caussas custodia adstricti, ex S. litteris de veritate libere disputando et colloquendo informentur? Nonne haec Christi et Apostolorum methodus fuit? Caetera enim civili de caussa facta esse, jam multoties estendimus.eos invasisse merito dici possit. Homines enim liberos,catenis ligatos,Syndico comite et ductore, quam prudens, ne elaberentur de perfidia suspecti, ratio fuit.ex Academiis satis remotis Norimbergam deduci curavit, et ibi in carceribus squalidissimissqualidissimi, sed honestissimis civibus, etiam nobilibus, ob varias quoque civiles caussas destinatae turres. Quod nemo ignorat, qui vel a limine Noribergam salutavit.per non paucos menses conclusos, minis etiam carnificinaeFornero descripta.propositis, tandem eo adegit, ut veritatem abnegarent, et publice etiam retractarent. O Deus, ubinam gentium sumus? Haeccine fieri decet inter eos, qui verum Christi Evangelium praealiis sibi revelatum gloriantur? En in medio illorum, qui Antichristum deseruerunt, Antichristus regnat? Quis tandem hujus tyrannidis finis futurusest? Num fortasse credunt, hac ratione divinam veritatem suppressum iri? At contrarium eos omnia, quae hoc seculo elapso in Europae potissima parte facta sunt, adeoque illorum ipsorum in religione profectus, docere poterant. VeritasSocinismum pro veritate venditare nemo ausit, nisi Smalcius et Smalciani erroris misere decepti sodales.ut palma premi potest, sed nullo oneri tamen cedit. Et videtur quidem ipse Deus calculo suo comprobare, quam vehementer illi istiusmodi omnia displiceant. Nam et Palatinus ille Vngariae, malam apud plerosque gratiam iniisse dicitur; et ipsemet, qui minas et mortem spirabat, paullo post diem suum obiit; pro nobis vero adversus Noribergenses ipsemet
DeusSmalci, scurram, si quis alius, petulantissimum insulsissimumque? Hoccine credibile aut memorabile, tanta vecordia innata cuiquam ut sit, quae id, quod Smalcius ait, approbet? Sed forte ad Simei istius instar, qui Davidi maledixit, haec intelligi vult Smalcius. Ita sane suspenso gradu, posse id dici, conscientia forte reclamante, affirmans, subinnuit. At male haec ad praesens negotium applicari, ipsa caussae ingens differentia ostendit.eum excitasse dici potest, qui alioquin non minus nos detestatur, atque ipsimet Noribergenses, qui, rei indignitate motus, talem libellum conscripsit, qui satis superque docet, istiusmodi factum, viris judicio saltem sobrioCasei ollaris impium illud maledici Forneri scriptum Smalcius, aut ipse non satis ab affectuum intemperie sobrius, haec dum scripsit, fuit. Provocamus ad Lectorum scurrilis Opusculi illius quorumcunque vel mediocrem aequitatem et judicium sanum, absque omni partium studio, utcunque institutum, ne dicamus, defoecatum: quos adstipulatores nos habituros minime dubitamus, et quovis pretio aut pignore interposito spondemus.praeditis, minime probari. Sed et ipse coetus noster non intermittet, pluribus suo tempore docere, quam graviter hic ab iis, quos non pro fratribus habemus,Sociniani pro fratribus, quoscunque volupe est, hoc tam splendido, aut, si malis, suavi et amico nomine dignari. Nobis cum Paullo constitutum est, quibuscunque, qui aliud Evangelium praedicant, quam ipse annunciaverat olim, anathema dicere, insalutatosque, ut Johannes, moderatissimus caeteroquin discipulorum Christi, imperavit, res suas sibi ut habeant, jubere, et pro eorum tantisper conversione deprecari.peccetur, adeo, ut id solum, si nihil aliud esset, sufficere possit ad eos vita aeterna privandos, nisi serio resipiscant, et ista male a se facta deplorent.Smalcii ita, in transversum abrepti, praedamque sibi ereptam dolentis jactantia Nihil certe posthaec eorum, quae magno hiatu hic promissorum fert et ostentat, in lucem prodiit. Meliora vero errantes edocere, tantum abest, ut, vita aeterna privandos esse, qui id agunt, hinc consequatur, ut Jac. V. ult. inter primaria pietatis opera connumeretur.Ego vero omissis istis omnibus, brevissime nunc docebo, quam vana sit consolatio et spes, quam ex ista duorum studiosorum Johannis Vogelii, et Joachimi Peuschelii revocatione (si qui sint, qui conceperunt) conceperint.
PRIMVM, non probatur in orationis tuae titulo verborum ambiguitas, Vogeli: Oratio de vera et aeterna Jesu Christi divinitate. Tu enim non potes nescire, veram dari et aeternam Jesu Christi divinitatem, quae tamen non sit ab aeterno:tricis manifestis ductum. Quis enim dubitare poterat, de vera, non titulari, et aeterna, non precaria, atque ex gratia, sive ante sive post adscensum in coelos demum, concessa dignitate, sed essentia divina, qua Patri aeternus, si absolute adhibeatur, ordinarie intelligenda est, h. e. ea, ut durationem etiam ab omni aeternitate, sine principio aeque ac fine, includat. Hoc ergo sensu, quando aeternum Deum Vogelius appellavit propitiatorem nostrum, sophistarum morem imitatus est Smalcius, et cavillationibus indulsit, in alium sensum vocabulum isthoc rapiendo; at hoc ipso documento, quantum sit confessionibus Socinianorum de vero et aeterno Deo Jesu Christo tribuendum, clare prodidit. Per nos licet summam substituant sycophantae; Sed neque hoc termino, quasi et nos subordinatum verum Deum, eadem voce utentes, perinde ut ipsi, concedamus, abutantur, rogamus, et contra eam calumniam protestamur. Quod reliquum est, utrum aeternam illam suam, sine fine nimirum, tametsi initio non careat, duraturam Jesu Christi divinitatem, cum potestate illa in judicio extremo tradenda et abdicanda, et subjectione 1. Cor. XV. commemotata, eumque in modum, ut Sociniani solent, explicata, conciliare possint, qui disputatorem hunc nostrum sequuntur, ipsi videant.
Deinde priusquam ad ipsam probationem ejus, quod probandum sumsisti, accedis, satisdationis loco palam omnibus vis facere, quod omnem Photinianam blasphemiam detesteris, omnemque Socinianam impietatem averseris. Itane satis digni tibi visi sumus, nos et Socinus, in quos ita juvenili aestu involares? Cur nobis nomen affingis, quo nos appellari nolimus,Photini caeteris hypothesibus, quae, fatemur, hodiernis temporibus obscurae sunt, postquam ipsius pariter et antagonistarum pleraque scripta injuria temporum interciderunt; hoc tamen dubitatione caret, praecipuum illud et capitale dogma, unde reliqua omnia promanant: Jesum ante nativitatem ex Maria virgine matre nullatenus extitisse; commune Socino atque asseclis ejus esse cum Photino, ac proinde a potiori et Ariani nolint appellari, denominari. Non erge satis caussae habuit, immo nihil prorsus caussae fuit, cur tantopere et Vogelio et Peuschelio propter cognomentum isthoc, in Socini scholam optime conveniens, denue insultaret, iisdemque juvenilem aestum, ac puerile quiddam impingeret. Vt taceam, a b. quoque Ittigio nostro in Historia, quam congessit praestantissimam, Photinium eadem, quae Sociniani, in reliquis quoque Theologiae capitibus docuisse, jam sic satis accurate esse ostensum.Socinum tribuere, caussa est cur blasphemia ei cum grege eadem dogmata sectante adscribatur; Sed quod longius non progrediantur, et sermonibus, injuriam Propitiatori optimo inserentibus, divinitatem inficientur summam aeternamque, eamque pertinaciter illi denegent, et, quam videntur tribuere precariam, factitiam, gratuitam, ipsi ut mero homini, tanquam officii mere prophetici rite peracti praemium, donatam, unde et consimilis invocatio atque adoratio si qua exhibenda sit, pendeat, confingant. Quae si cum regia ac sacerdotali dignitate, geminoque munere, sive prorsus improprie accepto, sive vicariis tantum partibus, ad tempus durantibus, circumscripto, compares, caeteraque systematis Sociniani non meliores, nec honorabiliores Christo ac Sp. S. quoque, hypotheses expendas, profecto sine injuria de summo Numine et sanctissimo Sospitatore atque Consolatore, eas neutiquam vel mente cogitari, nedum, ut fit in scholis Socinianis, tam proterve propugnari posse liquet. Caeterum et juvenum esse, cujusmodi Titus ac Timotheus erant, et virorum, Paullus etiam multoties districte imperavit. Ostensos vero errores esse, non tam confessio adversarii externa, quae raro convictione interna extorquetus, quam argumentorum ipsorum robur et virtus demonstrant.Levi de caussa, an gravi, deseruerint cives nostri, glaucomate sophismatum antea decepti, haeresin ante approbatam, eamque publice recantarint, aequorum esto, argumentis utrinque bene comparatis, judicium. Adversarii sane pertinacis,
Instituis ergo probationem ejus, quod Christus sit verus et aeternus Deus, productis primum illis verbis Johannis: Et sermo ille erat Deus. Vbi statim videre potes, quam non respondeant tuae thesi verba Apostoli. Tu enim per Deum verum et aeternum, Deum illum unum, et summum intelligis, nisi monstri aliquid alis: Johannes vero tantum simpliciter dicit, sermonem esse Deum, non omnem vero, qui est Deus, esse Deum illum unum et summum,subordinatum. Qua si nostri disputarent methodo alta voce, peti id, quod sit quaecunque sunt facta, (non restituta) cuncta condidit, coll. Hebr. I. 10. cum comm 3. sqq. unde, Deum illum esse creatorem omnium a Deo distinctum creatore, eaque de Christo, sine accommodatione, non dici tantum quodammodo posse, sed a Sp. S. diserte dici, liquido patet.Smalci! perinde ut solebas cum tuis, ipsum tibi Trinitatis vocabulum in Scr. S., ostendi exposcere. De rebus disputamus, Spiritumque S. tanta mysteria clare, sed sua, ut intelligeretur, significantissima
Morem tu quidem Spiritus sancti notandum mones, quo appellationem Dei aliis etiam, qui verus ille Deus non sint, puta angelis et judicibus tribuat ille quidem: at nusquam tamen, sive de uno, sive de pluribus eorum diserte, citra omnem limitationem, seu aliam quamcumque additionem asserat, quod Deus aut dii sint, sed hoc honoris soli illi vero et uni Deo exhibeat. Sed et hic neminem te habere certum est, ex viris et auctoribus divinis, qui tecum faciat. Immo contrarium diserte testantur sacrae litterae. Nonne enim diserte citra omnem limitationem seu aliam quamcumque additionem, judices Dii appellantur, teste Davide, et ipso Christo verba Davidis absque ulla additione allegante? nam quod tu pro limitatione addis, Sed moriemini ut homines, id nonnisi inepte a te factum est. Haec enim verba non ad limitationem divinitatis, sed ad declarationemLogomachia haec est. Nihil enim aliud per limitationem intellexit orator, quam declarationem istam illico subjectam; unde, quo significatu magistratus dicatur Deus seu potius dii, non proprie videlicet, sed translate, Lectorum quisque colligere queat.Christus mortuus est, ut homo, neque tamen necessario, sed libere, nostraeque salutis promovendae caussa, aliter vero de hominibus illis, quorum l. c. fit mentio, mors commemoratur, nempe ut poena insolentiae eorum, qui summa in his terris potestate sua abutantur, ut vel tandem, se moriendo fragiles esse homines, sentiant, infligenda. Quae conjunctim spectata illam declarationem continent, ad quam digitum intendit Vogelius, verborum brevitatem sectatus, et in Christum Vogelius, quoniam vel ipsa Angelorum natura toties in Scr. S. descripta, quo sensu Dei aut Deorum forte nomen ipsis tribuatur, condocefacit. Ad haec vero sine dubio ea caussa accessit, quod incertum prorsus, aut certe valde obscurum est; utrum de Angelis unquam nomen Elobim revera usurpatum occurrat. De nomine Jehovah profecto res est expedita, nusquam illud creaturae datum reperiri, et si quando id videatur factum, vel Legatum Illum foederis divini, quem vulgo Angelum increatum appellant, apparuisse, vel nomen Domini, more passim recepto, ad praesentiam legati, aut ab ipso etiam legato, vicem Principis sui obeunte, adhiberi patet. At de nomine Elohim (El enim procul dubio validiorem quemque denotat, ex Ajil deductum) et nos dubitamus: quoniam Ps. 97. generatim Col Elohim, quicquid Dei est, ac proinde etiam Angeli, pars divini ministerii praecipua, Christum adotare jubentur; altero vero in loco Ps. VIII. ipse summus Deus intelligitur, a quo Christus ad tempus desertus sit, utpote qui Angelorum quoque ministerium eidem in statu humilitatis extremo denegaverit: ita, tamen, ut Paullus Hebr. II. non tam verba, quam sensum verborum expresserit. Si neque haec placeat l. c. utriusque explanatio, vel hinc tandem, etiam de Angelis minusque proprie accipi, patebit, quomodo de Angelis ipse Sp. S. se vocabulum illud intelligi velle testatur. Cujusmodi de Christo translatae notionis documenta ex Spiritus divini verbo depromi haud possunt: quippe cui mere divina effentialia (nisi de humana ejus natura manifesto instituatur oratio) generatim Ps. VIII. enunciantur, ea distinctius in Ep. ad Ebr. explicari, ut modus quoque definiatur: quod in eadem Epistola, Judaeorum more, cum quibus potissimum disputatur, saepius fieri v. g. ex Cap. XI. 21. et XIII. 15. coll. Gen. XLVII. 31. et Hos. XIV. 3. perfacile esset ostendere sr longius digredi vellemus. Caeterum conf. b. Thom. Ittigii Paullin. in Part. Ps. VIII. Commentar. expens. seu exercit. Theolog. ad Hebr. II, 9. opuscul. ejus var. insert. p. 56. sqq.
Apponam autem hic, antequam tua amplius examinem, aliqua eorum, quae vocis Deus in verbis Johannis limitatio sunt, et impediunt, quo minus Christus Deus ille unus sit, etiamsi simpliciter Deus a Johanne appelletur. Vnum est, quod sermo ille, qui Deus dicitur, apud illum Deum, scilicet unum, fuisse dicatur. Deus autem unus apud Deum unum esse dici non potest, sine ingenti abfurditate et contradictione,Smalcius de Deo, sive personaliter sive essentialiter considerando, tritissimam distinctionem, Scripturamque praeeuntem obsequio fidei pio, animoque rationi tumultuanti fraenis injectis, morigero sequatur, et facile spondeo, tam absurditas imaginaria, quam contradictio ficta evanescent.in Filio, et filius in patre, immo pater et filius simpliciter unum esse dicuntur? Quae sane, nisi illam essentiae unitatem, praesertim sr toties simul alium dici P. et F. et Sp. S. legas, cum personarum distinctione recte compares, Jahannis deducti agnoscit; mirum in modum aurem hallucinatur, quando, ex praemissrs fundamentis conclusio ut inferatur, neque Johanni id facienti, neque Vngelio id factum esse ostendenti, concedi posse, perperam opinatur.
Jam videamus, quaenam tu documenta afferas, quae cogant in loco Joannis per haberi haec verba in loco proprio, et locum proprium explicas, in ipsissima doctrinae de praestantia et excellentia Christi sede. Esto enim, ita rem se habere, ut ais, quaenam rogo ratio est consequentiae? Haeccine, quam addis, quod in ipsissima doctrinae de praestantia Christi sede, ut in omnibus scripturae locis similibus, a verborum sensu communi et proprio, absque caussa gravissima, eaque ex sola scriptura petita, recedendum non esse moneant theologi cordatiores omnes? At quid ista ratio aliud est, praeter nudam rei falsissimae assertionem? Quinam enim isti sunt theologi cordatiores, iique omnes, qui ita moneant? Certe praeter eos, qui nobis adversantur,Sociniani, caeteri omnes in meridie coecutiunt, qui illis adversantur, nisi prorsus hi lumine etiam capti videantur. Vab! quantum supercilium! Certe hoc ipsum valde suspectam reddit Socinismi caussam, quod in explicatione Scr. S. non ab hominum tantum aliorum interpretatione, rationibus hermeneuticis, ex ipsa natura sermonis cujuscunque desumtis, innitente, soli recedunt, sed etiam huic singulari oraculorum divinorum ad praejudicatas systematis sur opiniones accommodarae detorsioni unice confidunt, eamque, utut in revelatione supernaturali mysteriorum versentur, rationis, adversus ea sese efferentis, fere meris Vogelius, sed ipsa potius sermonis humani, a quo divinus non recedit, in unaquaque lingua indole et universali consuerudine. Hanc itaque oppugnare satius fuisset, quam phrasm oratoris captare. Liceat de reliquo verba b. Hoepssneri, Lips. Theol., emunctae profecto naris vir, h. l repetere. Miror, inquit ille, cum Reform. de S. Coenae verbis disputans in Isagog. ad S. C. f. 30. sq. aut rationem a nobis petere non debent adversarii; quare non amplectemur sensum siguratum, quem illi tradunt, sed proprium sensum verborum Domini teneamus. Ac perinde est, ac si ex viatore regiam tritamque viam tenente, cur non alia via incedat, quaerere velles, aut cur domum ingrediatur per januam et non per fenestram. Hoc enim nemo sanus quaeret ab eo, quem aliter ire et ingredi non cogit necessitas. Itaque proprius sensus, sic ille recte concludit, verborum Christi (Scripturae S.) tenendus est, quia figuratum nulla necessitas postulat, immo, quod addimus, alia de Christo Script. testimonia omnino prohibent. Vides ergo, Smalci, non hominum auctoritate, sed sermonis naturali et universali conditione, interpretationem Scr. S. nostrae Eccl. usitatam niti, et inique Vogelii verba exagitari.Thomas a caeteris Apostolis, qui, cum crederent, quod non viderent, ille solus, nisi manibus etiam palparet, quod credendum esset, se nunquam assensu suo approbaturum, sine tergiversatione edisserebat, eoque nomine ab ipso Servatore graviter objurgatus legitur.facta sunt, complexum extiterit, eaque cuncta etiam produxerit, h. e. Deum summum, creatorem coeli et terrae, eum dici, jam satis est. Caeterum proprie, an improprie, hajjom, unoquoque die, filium a Patre gigni, explanate affirmatur, sine vi verbis planissimis illata interpretentur accuratius: aut ad secreta poli altius, quam fas est, se adscendere, divinasque infinitas perfectiones finita mente sua perperam metiri velle agnoscant: Etenim, si quid de seipso clarissime testetur Deus, fide dignum et omnibus opinionibus nostris posthabendum esse, vel tandem verecunde fatebuntur dissidentes.Smalciana solent perpetuo oberrant, et veritatis luce, radiisque solis coelestis, satis superque jam discussa sunt saepissime.ut in omnibus scripturae locis similibus. Quinam sunt isti omnes alii loci similes,SmalcI, luculentissimum Cap. ad Ebr. Imum, id que totum, huic tuae jactantiae retundendae, si veritas tibi cordi esset, attente perlectum, suffecisset. Quod quam male habuerit Ostorodum, illum praeceptorem tuum, ex magistri communis epistolis ad discendum fuerat, ut alieno periculo saperes.Smalcium, vel suspicabitur. Nos ad contraria omnia provocamus, et denuo Epist. ad Hebr. totam huic argumento destinatam instar omnium commendamus, nostratiumque ejusdem Epist. interpretationes, cum argutiis Crellio-Schlichtingianis collatas, expendi jubemus.absque caussa gravissima, eaque ex sola scriptura petita, a fensu communi et proprio recedendum non esse. Nos enim nunquam ulla in re quicquam statuimus absque caussa gravissima, eaque ex scriptura [sobrio sensusobrietas! Magnum periculum est, res fidei humanis committere rationibus; nihil hoc aliud est, quam ferrum candens, non forcipe, sed digitis contrectare. Sic magis sobrie Homil. V. in 1. Cor. II. Chrysostomus.mysteria in Scr. S. patefacta esse, quae, quod ad rem, clare proposita sint, qua modum autem nos lateant, rationemque nostram superent aut excedant, (cujusmodi adhuc in praesenti esse toties repetitum legitur,) constat. Vr omittam, talia si nulla sint, inanem fuisse Paulli de ratione sub obsequium fidei, vinculis quasi injectis, redigenda 2. Cor. X. 4. sq. praeceptionem, et, ut caveamus nostrorum hunc sensum nominis esse, ut verum illum Deum notet, omnia sacrarum litterarum loca, quae unum tantum Deum quoquomodo ostendunt, testari. Vbi ipsemet vel quid dicas parum intelligere, vel quid sentias non expressisse videris, vel certe prorsus falsum dicis. Quid enim est dicere, nominis Dei hunc sensum esse, ut verum illum Deum notet, omnia loca, quae unum tantum Deum quoquomodo ostendunt, testari, nisi verba fundere otiosa,unus, sec. essentiam; neque etiam nostra Ecclesia alia docet. Vtrum vero illa una Dei natura, sine partitione vel multiplicatione, communis sit pluribus, non a nobis, qui haec ignoramus, per rationis sibi relictae, quantacunque sit, sagacitatem, sed a Deo ipso, quem, sui optimum cognitorem, modeste, in hujusmodi praesertim rebus, nostros limites excedentibus, et venerabundi sequimur, edocemur. Atque illud est, quod sine nugatione innuit Vogelius, in Jesu Christi demonstranda una illa ipsa divinitate, cum Patre communi, occupatus.
Secundum documentum facis, quod Sermo ille in principio fuisse dicatur. Sed primum non video, quomodo ex eo, quod quis in principio creationis rerum omnium fuerit, consequatur, eum illum unum Deum esse. Credebat enim Arius, Christum ante secula omnia fuisse, et omnia per eum creata esse, et tamen idem contendebat, tempus fuisse, quando non esset Christus, adeoque illum Deum unum esse negabat.ante mundum hunc extitisse constanter dicitur illud est, de quo hic disputatur. Multos fuisse, qui Arianos, Deum verum, at sactum creatumque, statuentes, dudum connumeratos esse, parum caussam Socinianam, eamque multo, quam illa fuit, pejorem, utpote existentiae Filii Dei ante Mariam Virginem, manifestis testimoniis Scr. S. comprobatae, insuper adversam, juvabit. Error enim multiplex veritatem simplicem non tollit, sed magis dilucidat.fuit (tunc, quande omnia existere inciperent, fuisse, neque postea demum coepisse, evidentissime demonstret?ut mox patebit, sed mox etiam patebit, quomodo erres. Interim nos sugillas, qui per Principium, evangelii principium intelligendum censemus. Sed valde infirme. Ais enim, quid tribueretur Christo, quod ejus testi Johanni, cum quo is ibidem confertur, tribui non posset. At enim, si concedatur, a Johanne Baptista initium factum esse evangelii (ut ex initio Marci apparet) non a Christo, cujus tamen est evangelium, et a quo illud denominatur, certe non leve aliquid est, scire, Christum, etiamsi tunc nondum apparuerit, cum Johannes Beptista apparuit, jam tamen extitisse, et extitisse talem, qualem paullo post se exhibiturus erat.Johannes Christum superarit. At huc respici, nihil omnino occurrit, quod vel leve et obscurum nobis indicium faciat. Aeternam contra et cum rerum omnium conditu conjunctam Johanni excellentiae infinitae Christi prae Johanne testificationibus, post Jehovae, filii Dei unigeniti, non ex Mariae sed patris sinu orti ac progeniti, atque eatenus etiam ad Hebr. CVII.
Sed tertium tuum documentum expendamus. Explicari ais, ubi sermo in principio ille fuerit, nempe apud Deum. Sed nec hic explicas, quomodo ex eo appareat, Christum esse Deum illum unum. Nonne enim Arius concedebat, Christum ante omnia secula creatum, adeoque apud Deum in principio creationis fuisse, et tamen, Deum illum unum, esse, strenue negabat?ante mundum dicitur esse aut fuisse, uti saepe jam ostensum fuit, tantundem est, quod aeternum.personali distinctione jam ante monita sunt, et repugnantia evanescet.apud Deum esse (Smalcius, sed vicissim et ipse monendus erat, ex illa apud Deum esse, nostratibus nunquam simpliciter, Di initatem Christi demonstrandam, vel visum, vel dictum scriptumque esse.id de puro puto homine dici non posse, jam constare. Sed frustra. Hoc enim tunc demum verum esset, si constaret, verba in principio, de principio creationis omnium rerum intelligenda esse. Hoc vero tute confiteris, nondum a te probatum esse, sed in sequentibus probatum iri. Quomodo igitur ex eo, quod nondum est,principium creationis intelligi, tum quia absolute loquitur Johaunes, tum vero etiam ex rebus ab ipso hoc factis omnibus; at, uberiorem demonstrationem in sequentibus se daturum, non repugnat, si promisit Vogelius.id ulterius hinc colligi, quod haec apud Patrem existentia alibi manifestationi, ceu prius posteriori, opponatur. Sed certe aqua tibi haeret. Nam 1. Joh. I, 2. de Christo sermonem esse probari posse plane diffido. De re enim, hoc est, de sermone vitae ibi Johannem loqui, pronomen, quo res exprimitur, quater repetitum satis superque docere videtur. Nec opus est, ob verborum quandam similitudinem res similes esse statuere.videri, oculis spectari, manibus tangi potuit? Apage has ineptias.Smalciani.quando unigenitus ille filius, a patre in mundum missus, natus est, et cum in mundum venit, ut destrueret opera diaboli, pronunciatum est priori sui parte prorsus erroneum, posteriori vero, in qua aliquid veri inest, pro nobis contra te pugnat maxime. Falsum est, unigenitum filium Dei tunc in mundum missum fuisse, cum natus est, nam sacrae litterae Christi missionem (vel adventum in mundum, quod idem est) non tantum a nativitate illius sejungunt, verum etiam nativitatem, in mundum missioni et adventui, anteponunt, teste
Ego in hoc natus sum, et in hoc mundum veni,ut veritati testimonium perhibeam. Et sane isto loquendi modo temerario nimis libere id sumitur,probatur, quia jam in principio verum omnium factarum existentis personae his verbis missio et manifestatio in utroque loco Johanneo commemoratur.in mundum sermo est, et quidem per nativitatem, ut missio isthaec nativitati aequivaleat, ejusdemque quasi in mundum Christus Smalcio, quando officium prophetae est aggressus. Magnopere vero errat miser Sophista; quandoquidem aperte mittere, absque additamento, et mittere in mundum, quae nativitatem denotat, commiscet sucumque sub illa fallacia compositionis ac divisionis, ut vocant, abscondit. Raptu autem illo fictitio in coelum, quem, tanquam ante officii prophetici exordium factum. audacter cohors Socini ad haec effugia utcunque munienda excogitavit, malae caussae pejus adhuc consuli, dudum ostensum est.cum munus prophetae incboaret publicum. Nam et natus est nobis puer, filiusque nobis, quod ait Esaias, datus, eumque in finem sine peccato, uti Ep. ad Ebr. aliquoties docet, conceptus, ut nostra hinc commaculata generatio emundaretur. Tacemus unionem cum Deo, fundamento in ipsa unione personali utriusque naturae posito, illico et ab initio instaurari coeptam; quam etiam ob rem ut a nativitate inchoanda, et circumcisione luculenter demonstrata, deduci possent. Neque enim his nunc nobis opus est, quoniam l. c. Epist. 1. Joh. c. III. non mera destructio, sed adventus Christi, eum in finem, ut destrueret opera daemonis mali, commemoratur, ac proinde, quandocunque demum ista executioni data sit, neutiquam, ex illo tempore tantum adventum quoque, praesertim cum scopus duntaxat nativitatis exprimitur.hic a te additam esse,Vogelio additum est, sed quis mundus intelligi debeat, dilucidius explanatum. Factum enim, non refectum innui, h. e. creatum ab initio rerum omnium, quae praeter Deum existunt, non reparatum, (quanquam nec totus mundus reparationis Christi objectum sit,) ipse Johannes disertis verbis docuit.esse, et quidem ita, ut sit fueritque apud Deum, cunctaque crearit seu fecerit, quae nemo cum sola destinatione conciliabit unquam. Haec, non illud, de deinceps demum facto l. c. Joh. praedicantur.electum esse, gratiam alicui datam esse, habere mansionem, et quae sunt reliqua, atque simpliciter esse seu existere, quotusquisque est, qui non intelligat? Recte igitur, aperte l. c. filii Dei Vogelius, quia vix frivolis hujusmodi exceptionibus tu ipse, Smalci! obloqui aufus es.aperte illud ex illis probari dicere non dubitaveris. Sed et illud calvum est, antequam mundus esset, quod idem est, ac si dixisset, ab aeterno.quod idem est, ac si dixisset, supponere
Sed jam quartum prodeat documentum. Verbo huic, ais, asseri mundi et omnium rerum effectionem. Sed nec vocem mundi, nec vocem omnia hanc aspectabilem machinam, quae caelum et terra alias appellatur, hic significare docuisti; nec verba per ipsum caussam efficientem principalem denotare ostendisti, nec denique facta esse, idem esse, quod creata esse, probare cogitasti, quae tamen omnia ad sententiam tuam obtinendam necessario requiruntur.Johannis notio vel mediocriter linguae Graecae gnaro Lectori cuivis ingerit?inepte si affiemes dictum, quod consultissime a Sp. S. hoc modo explanatum est. Vt enim taceamus Johannes, quibusve, non summam duntaxat, sed unicam quoque eorum, quae praeter Deum existerent, omnium caussam esse, cum Patre et Sp. S. alibi nominatis, Quod notare, inquit Cl. Lampius ad h. l., usu veniebat, cum Simonis Menandrique discipuli et duo rerum principia statuerent, et mundum (materialem) qb, angelis creatum praedicarent. Aptissima ergo fuit, ac propemodum necessaria, haec ipsa loquendi formula. Multoque magis ea necessitas confirmari potest, si, Manichaeismum etiam ante Manichaeos, quod Cl. Wolffius eleganti opusculo demonstravit, et ante Simonem quoque, inter Philosophos potissimum errores hujusmodi passim invaluisse, observes.ad eam, novam videlicet creationem, pertinentia, expressa, et ex hypothesi praejudicata conficta. Ipse namque Johannes liquido testatur, de factis, seu creatis ab initio simul, omnibus, quae praeter Deum sunt, h. l. sermonem esse, quae non nisi fidiculis adhibitis ad nove creata, seu reparatum genus humanum, de quo altum hactenus fuit silentium, adstringuntur. Neque vero etiam reparatio, quam substituit h. l. Smalcius cum suis creationi, redemtio Christi ipsa, sed applicatio per regenerationem et solorum quidem hominum in Scr. S. audit. et luculentis simul additamentis, de ea sermonem esse, toties, quoties de illa agitur, significatur. Quae omnia ad h. l. neutiquam congruunt. Quibus positis reliqua etiam cuncta, quae de Apostolis, quibus illa nova creatio nunquam legitur tributa, artificiosa verborum calumnia a Smalcio subjiciuntur, corruunt. Caetera autem nugamenta vel ipsa verborum series supersiciarie inspecta refellit.munus forte princeps caussa sit, valde dubito. Plures ex ipsa nativitate aeterna, et nomine Jebovab, haschschem Judaeis etiam dicto, cui h. l. vox existens ante Johannem, immo in principio rerum omnium, h. l. describitur Messias. Si vel unicum locum mihi Socinianus aliquis, quo fecerit, pro destinatione accipiatur, ex universa Scr. S. ostenderit, erit mihi magnus Apollo. Vtrum vero ea quoque notio, si obvia esset, huc quadraret, nova disquirendi materia hinc demum exsurgeret. Quicquid ergo hoc est commmentorum, Servetum olet.Smalcio Deus videtur factus: quae ut cum praemio mortis, qua doctrinam suam obsignasse putant socii, atque nomine tunc demum dato, uti Phil. II. 9. legitur, conciliare queant, ipsi videant. Nos, de communicatae humanitati majestatis divinae usu plenario l. c. explicando, facilius omnes hos scopulos praeternavigaturos speramus.
Quintum igitur documentum habes, quod huic Verbo tribuatur hominum vivificatio et illustratio, et ita quidem, ut eam nonnisi a virtute omnipotente (quae vero solius Dei est) proficisci posse cuivis appareat. Sed quis non intelligit, posse id, quod solius Dei dicitur, cum alio communicari, et posse de eo etiam dici, quod vita in eo sit,Johannis intelligas, quae tandem Baptistae erit minor dignitas? Nugae ergo haec sunt, et pessimae caussae manifestissima documenta.Smalci! Si de Christi persona sermo antea fuit, cur jam ad Evangelium, eadem licet verborum de uno eodemque omni potenti virtute instructum h. l. fatearis, cui praedicato (Christus enim ipse non nisi Enthusiastis videtur, dissentiente Scr. S., dici,) alias non nisi moralem vim totus Socinianorum grex tribuere solet? Novum desperatae caussae indicium!in illo, ut Deo, creatore omnium rerum, est per essentiam. De qua praerogativa Baptista, ut administer, tanquam de fonte lucis, ipsoque, ut comm. 14. habetur Filio unigenito Patris, testatus h. l. dicitur, eamque Apostoli quoque tot speciminibus deinceps conspicati admiratique, cum veneratione religiosa, leguntur.aliis communicata h. l. intelliguntur, quid erit tandem, quod praeter ea praestabilius in Christo supersit, cum et Apostoli miracula, et majora quidem, quam ipse Dominus, quemadmodum Christus ipsemet pollicitus est Joh. XIV. 12., patrarint?
Pro documento etiam sexto habes, quod Judaei proprii hujus Verbi dicantur, quos veri illius Dei populum, immo peculium fuisse, ex multis veteris instrumenti locis discamus. Sed et hic nullum est robur, potuit enim idem populus judaicus, qui antea solius Dei fuerat, Christi etiam populus fieri, quatenus eum Deus illis praefecit, et salutem illorum in manu ejus positam esse voluit, tamquam ejus, qui non ut Moses servus fidelis in domo Dei, sed filius futurus erat super
Vogelius loquitur. Idemque sic quoque peculium Christi rectissime hanc gentem h. l. appellari commonstrat, ut non tunc demum Deum Patrem eidem Christum praefecisse ajat, sed hunc ad eam, tanquam quae jam pridem peculium ipsius fuerit, venisse, et a suis tamen diu ante peculiari foedere particulari Mosaico sibi unitis non esse receptum, cum tanti sceleris detestatione conqueratur. Quod si denique eo sensu super domum suam filius futurus erat Christus, quo assignatum fuisse hoc ei peculium Smalcius ait; videant Sociniani, quo pacto haec cum Eccl. Judaica, paucis exceptis, rejecta, et domo spirituali Dei ex gentibus aliis collecta constructaque, consistere possint. Nobis scopis, hoc quicquid est Smalcii effugiorum, dissolutis similius videtur. Potuit enim populus Judaicus Christi etiam populus fieri, sed factum esse cum constet, ad priora haec tempora divinamque Christi et
Vltimum documentum, ad probandum, Christum Deum illum unum a Iohanne appellari, affers, quod aperte caveatur ne quis verhum hoc, ob id, quod dictum erat, Deum factum aut nuncupativum tantum existimet, dum mox subjicitur, Et vidimus gloriam illius. Certe non qua caro erat, (sic enim non erat ipsi forma nec decor, nec quicquam habebat pulchritudinis, despectus erat et contemtissimus virorum) sed qua erat in eo sublimius et excellentius, quod exprimitur satis clare, quando edisseritur, qualis illa gloria fuerit, nimirum ex qua evidenter conspici potuerit, esse hunc Sermonem, sive hoc Verbum verum et unicum Dei filium, quippe vere et unice ab ipso genitum. Atque hinc esse, quod non nude dicat sed nec tantum sed veritatis siquidem non similitudinis notam esse particulam omnes hujus loci interpreies unanimi consensu fateri. Viden', Vogeli, istius tanti tui conatus vanitatem! Primum enim idem dicis, quod nos, Apostolos scilicet gloriam Christi vidisse, non qua caro erat, sed qua aliquid sublimius et excellentius in eo erat; nam et nos sublimius aliquid et excellentius in Christo agnoscere,dignitas filii tandem illud erit quod conspectum ab Apostolis existimas. Cur vero Apostolus tantopere generationem ejus, et quidem, tanquam unigeniti, neque in Maria virgine, sed Spiritui S., non Patri, creatio supernaturalis Jesu in utero matris, neutiquam vero generatio, tribuatur, manifestissime docent. Quae omnia Paulli Hebr. VII. 3. Melchisedecum, quatenus ante dies mundi jam communicatam, quo factum, ut Deus de Deo sit, Filius etiam habeat. Quae si ratio non capit, mirum quoque non est, si Smalcius, cui fides idem est quod credere illis, quae vides, tam proterve neget, aliter profecto, si Deum de his mysteriis testificantem audire pio fidei obsequio mallet, judicaturus. Caeterum Vogelius non male, Divinitatem Christi probaturus, Filium unigenitum patris esse demonstravit: utpote quo posito, nemo non, qui Filii geniti a Patre ideam ac definitionem novit, vel eandem specie, vel numero etiam, quod Divinae naturae convenit, habere essentiam Filium hunc Dei, intelliget.
Quae deinceps post enumerata haec documenta, de gemino, quo Verbum istud a vero Deo distingui videatur, modo addis, ea dici a te non debuisse, quivis non imprudens intelligit; per ea enim totum id destruitur, quod hactenus extruere conatus es. Nam si Christus ita a Deo vero distinguitur, ut apud eum fuerit, quis non videt, eum ejusdem numero cum Deo essentiae esse non posse?ab initio rerum omnium jam extiterit, et ipse Deus fuerit, ejusdem cum Deo, Personam enim divinam unam cum alia ita comparari, liquet, ut utriusque divina essentia communis substernatur.Articulo naenias, et fundamento solido destitutas, et contrariisjam revictas exemplis, toties crepari.In ipso vita erat, nullus est voci vitae articulus additus, cum vero addit, et vita es at lux hominum, ut appareret, eum de eadem vita, de qua loqui coeperat, agere, articulum voci vitae addidit. Sic alibi etiam, cum dixisset de Christo, sciens, quod
a Deo exiverit, nullo ad vocem Dei addito articulo, ut constaret, eum in sequentibus verbis, et ad Deumabiret, de eodem Deo loqui, articulum ad vocem Dei addidit.Smalcius, eoque ex Johanne etiam desumto, quantum Articulo, sive addito, variis nominibus, sive omisso, tribui oporteat, demonstrari potest, et ficulnea proinde esse, quaecunque de ejus usu magna animi contentione congeruntur, hinc evidentissime patet.aeternitas, et opus creationis rerum universarum, et vita, tanquam sonti, et generatio a Patre et peculium idem Judaicum, et ante Joh. Baptistam, aetate naturali sine dubio seniorem, aliaque plura attributa legas.
Sed jam loco hoc absoluto ad alterum transis, in quo Christus a Paulo Smalcio disputandum fuerit. Plures, ex eadem cohorte, aliasque elabendi rimas circumspicientes, non minus, quam hunc unum ostentatorem, et nominare, et vias hujusmodi occludere, institutum praesens jubebat.necessario id faciendum erat, ne quid dissimulusse videretur.Smalci us, pseudo-critic talia commenta in Socinionorum non omni no nullis libris reperiri. Non ergo, otiose haec quoque repetita esse, inficiari ipsemet potuit, suaeque ipsius, qua paullo ante in Vogelium invectus est, reprehensioni o ntradixit.
Credimus, ais, Christum esse Deum existentem super omnia, hoc est, altissimum illum et benedictum in secula, atque sic unum illum Deum. Sed ostendendum erat, esse super omnia necessario significare altissimum, non
hoc est, id quod tu sentis, explicandum,super omnia, unde sane ipsa vox supremus orta est, non tam offert, quam menti sibi constanti nullisque anticipatis opinionibus indulgenti ingerit?Potest hic esse sensus etc. effugium, atque, ne concipi quidem posse tanquam super omnia Deum, eumque in aeternum benedictum, cui haec dignitas sec. naturam divinam, a carne distinctam, phrasi inter Judaeos praesertim non nisi de summo Numine usitata, competat, illum, qui gratuito subjectionem hanc rerum omnium acceperit, plane arbitramur. Vt taceamus, ne syllaba quidem de subjectione rerum precario facta mentionem h. l. fieri, sed ex praejudicata illa Smalcii atque sociorum de factitia Christi divinitate eam confingi.Omnia subjecit sub pedibus ejus. Cum autem dicit, quod omnia subjecta sunt, manifestum est, quod praeter eum, qui ipsi subjecit omnia.Smalcius, humanae Christi naturae donata ad Rom. fermo instituitur, ubi carni altera natura opponitur, manifestissime consundit. Vnde nec mirum est, subjectionis a Patre factae sec. carnem Christi, ad majestatem evectam divinam, illic meminisse Paullum, ad Rom. IX. autem silentio eam praeteriisse; quia de naturali perfectione et excellentia summae divinitatis heic loqui instituerat.Deus a se ipso, quia eadem, quae et Patris, communicata licet generando, summa divinitate exsplendescit, atque hactenus cum Patre unum est; tametsi illam supremam super omnia naturam non babeat a se ipso, sed per generationem. Ex hac vero origine personali non aestimanda est summa unum nihilominus maneant, quod toties Christus ipse repetiit, tum natura Deum esse, tum a nemine quicquam, tanquam inferiorem a superiori, eidemque subjectum, habere, atque ut Deum accepisse, manifestum est.Socinianorum Versio sensum expressit, et locus notissimus Matth XXVIII, 18. confirmat.
Iam tertium locum adducis, verba angeli de Iohanne Baptista: Et multos siliorum Israel convertet ad dominum Deum suum, et ipse praecendet ante eum in spiritu et virtute Eliae. Et primum leviter sane rejicis, quod de verbis angeli a nostris dictum est, nempe progredietur vel ambulabit ante illum, nempe Deum, ita accipi posse, quod sit in conspectu Dei ambulaturus, quae phrasis est hebraica, et significat vitam cum vera pietate traducere. Hoc enim admisso, argumentum tuum debilitari saltem necesse est, quod ita verba illa accipit, quasi de praecedendi modo temporis respectu accipienda sint. Nec quicquam refert, quod tu istum modum improprium appellare velle videris. Saepissime enim sensum verborum improprium proprio praestare, et ad remSmalcio; si vero principia rationis praeceptasque inde animo persuasiones substernat, male h. m. Scripturam ad regulam illam sallacem inslecti, nec ipsi adversae partis Doctores modestiores abnuent. Smalcio ad incitas redacto fingi, cum silentium de Legato, in his locis omnibus, quibus ad Christum Esaiae illustre illud vaticinium applicatur, ostendit; tum vero etiam praerogativa, quam Christo ipse Johannes, huic. Prophetico testimonio innixus, ut Domino et sponso Eccl. tribuit, confirmat. Huic enim sola Legati a supremo Numine dignitas constituendae non sufficiebat, quam sane communem utrique fuisse nemo negaverit. Atque hinc ex his vicariis partibus, falso Christo tributis, verum verborum utriusque Prophetae sensum peti haud posse, sed ipsum Christum verum summumque Deum fuisse, ut eum nuncupat, cujus adventum Baptista anteambulo praesignificare, eidemque viam sternere debuerat, inde recte a Vogelio demonstratum est.
Sed ecce ultimum ais, non obscure Christum innuisse, se Deum illum unum esse, quando se fuisse, antequam Abraham fieret, esset, aut nasceretur, non nude affirmavit, sed asseveratione gemina confirmavit Ioh. 8. v. 58. ubi te statim doli vel erroris accuso, qui ausis affirmare, Christum dixisse, se fuisse antequam Abraham fieret, nec enim Christus dixit, Amen amen dico vobis, priusquam Abraham fieret (ut nunc istud admittam) ego fui, sed tantum dixit, Ego sum. Quae ipsa verba sensum, quem tu Christi verbis affingis, nulla ratione ferunt vel admittunt. Esset enim in Christi verbis talis soloecismus, qualis nullus habetur in universo sacro codice Novi foederis.Grotio ad h. l. ex Psalmo XC 2., quod ita huic simile est, ut ovum ovo, observatum temeritati Smalcianae opponemus, inque soloecisinis fingendis parciorem de reliquo esse jubebimus.Sum, qui sum, accommodare. Sed jam (ut ex multis paucissima dicam) pueris notum est, aliter Deum locutum esse, nempe, Ero qui ero. Ipsa etiam res loquitur, differre istas locutiones Ego sum, et Sum, qui sum. Haec enim perfecta est, licet figurata, locutio, et significat Deum esse sui similem, in promissis scilicet, ut hac de re eleganter super hunc locum disserit Brentius: illa vero prorsus elliptica est, et semper est adimplenda. Quomodo autem hic adimplenda sit ex v. 12. cap. diserte constat, ex 24 vero et 28. colligi potest.Futurum illud mox convertere non verecundatur. Vt taceam, ad remotiora isthaec asserta neutiquam respicere verbum de aetate Christi, atque existentia, recentine an prisca? ipsumque adeo Abrahami aevum antevertente, lis tandem mota erat. Ob arrogatam certe Lucis mundi dignitatem, non nunc demum, sed jam ante, lapidandum, furor sceleratorum hostium jussisset. Qui cum ad haec verba pronunciata, objectioni sane ex asse respondentia, ad extremum erumpat tam subito, tamque vehementer, quis non videat, novum quiddam et proximis dubiis, de aetate Christi injectis, congruens sublimiusque assertum Vogelii orationem repetantur.
Sed te audiamus disserentem: Judaeorum verba citas: Tu nondum quinquaginta annos habes, et vidisti Abraham, et responsum ad ea Christi
sensum esse horum verborum, vere vobis affirmo, me esse ante, ut ita dicam, fientiam, existentiam, vel nativitatem Abraham. Satis sane frigide, et sine omni probatione. Iam enim ostensum est, Christum ita loqui non potuisse, nec sensum talem admittendum esse, nisi dicatur, Christum aliter locutum esse, quam locutus est.locutus est, uti res ipsa et interrogatio objectantium Christo nuperrimum existendi initium postulabant. Quicquid sit de illa Vogel I in explanatione verbi apposita erat (si Judaeorum de Jesu Nazareno, mero homine, nuper ex Maria nato, spectes persuasionem,) objectio, et clara atque plana, minimeque captiosa. Quid ergo opus fuerat responsione obliqua? Cujus quoque in ipsis verbis, ex mente Laelii Socini, qui autor est hujus perversissimi obscurissimique sensus, nec vola nec vestigium extat, simpliciorem autem illam interpretationem nostram, et antecedentia dicta, et, cum responsionis planissima usitataeque vocabulorum omnium significationi consentanea sententia, quae subsequuta sunt, facta condocefaciunt. Quorum illa non de eo: Vtrum Jesus Lux mundi esset, nec ne? Sed de recentissima origine atque aetate vix virili, agebant; haec autem apertam blasphemiam, lapidatione dignam, pronunciatam, aut certe ita visum esse Judaeis, arguunt. Quam nisi ex affectata, ut illi opinabantur, divinitate vix exculpes, eamque contra disceptationis materiam h. l. fuisse, si conferas Cap. X. 33-39., inficiari, nisi adversus solem loquaris, vix poteris.Venit hora, ut glorisicetur filius hominis. Amen amen dico vobis, nisi granum frumenti lapsum in terram mortuum fuerit, ipsum solum manet, si autem mortuum fuerit, multum fructum affert, et tamen ista responsio plena sapientia, et vere digna Christo fuit.de futuro tempore, quo visuri sint Christum Graeci in terris ipsorum inposterum praedicandum, loquuntur, et non tam obliquum videtur responsum illud, quam Tunc intelligetis, quae de me dixi, deque exaltatione mea etc. lucem affundunt. At in colloquio Christi cum Judaeis priori nostraque illa, de qua hic disceptamus, responsione, nihil prorsus, quod vel nos audivimus exlege, quod Christus maneat in aeternum, et quomodo tu dicis oportet
exaltari filium hominis? Quis est iste filius hominis, ita Christum respondisse legimus: Adhuc modicum tempus lux vobiscum est. Ambulate, dum lucem habetis, ne tenebrae vos comprehendant, qui ambulat in tenebris, nescit, quo vadat. Dum lucem habetis, credite in lucem, ut filii lucis fiatis. Christum vero tali responsione hic uti potuisse, adeoque usum fuisse, objectio Iudaeorum, si bene consideretur, docere nos potest. Mera enim erat cavillatio, immo calumnia, nam Christus nec dixerat, se Abrahamum vidisse, nec id, unde id colligi posset. Tantum enim dixerat Christus, Abrahamum exultasse, ut videret diem suum, et vidisse et gavisum esse, vel (nam et hic sensus admitti potest, ut alibi docuimus) Abrahamum exultaturum fuisse, ut videret diem suum, et si vidisset, gavisurum fuisse.vidisse revera diem suum Abrahamum, diserte inquit, e diametro adversa, novoque documento, Smalcium, semel iterumque praesentia et praeterita in futurum convertentem, id sibi licere, quod soloecismum nostris justis de caussis enallagen praesentis pro perfecto statuentibus interpretatur, demonstrans. Quis ergo non indignetur tantae hominis arrogantissimi petulantiae!a majori ad minus verisimile h. e. altius et sublimius mysterium, quod non aliud esse potuit, quam existentia ante Abrahamum, Christum progressum esse, eaque asserta lapides in sanctissimum caput suum a lapideis hominibus conjiciendos provocasse.quinquaginta annorum mentio commonstrat, quae, si de conditionata quadam visione sermo esset, prorsus non ad colloquium hoc quadraret. Tantum abest, ut haec sententia aliis praeferenda sit.Remonstrantes tam perspicuae orationis, offusis dedita opera nebulis, obscuratae pudeat.
Iam, quid post nudasVogelii assertiones, sed sermonis clari planique, ex indole nativa orationis, ad Socinianum gregem potissimum, adstruere vel manibus palpari potest.Smalcius, quem jam ante vel unico loco Psalmi XC. diluimus. Legitimam contra versionem esse, si non alia, hac fola tamen ratione solidissime evincitur, quod nostra haec interpretatio interrogationi aut objectioni respondet ex asse, Smalciana autem et verbis ipsis planis et scopo disceptantium Christi atque Judaeorum vim apertam infert.Socini discipulus atque dignitatis Messiae verae hostis negare ausit; Quodsi vero a Vogelio ex h. l. Joh. VIII. 58. Smalcio est factum, dixeris, nae hoc modo per compendium omnem demonstrationem ex firmissimis principiis petitam evertere, et vitii Mirarite, ais, istam versionem et sensum, cui omnes
interpretes favent, a nobis ob solam regulam grammaticam de natura aoristorum infinitorum, qui scilicet temporis definitionem accipiant a verbis, quibus cum junguntur, rejici, et non constare, ais, utrum ea perpetuo obtineat apud eos, qui quam purissime graece sunt locuti; nec deesse etiam in ipso sacro codice exempla, quae habeant contrarium. Ego vero mirari jure possum, te istud ausum fuisse dicere, quod ob solam regulam grammaticam istam versionem et sensum rejiciamus, cum non nescire potueris, nos alias easque gravissimas ejus rei caussas habere, quarum nonnullas in hoc ipso scripto exposui.nunc illi praeposita exigit quodammodo, et ita ratione istius enallages vocem Aoristum primum et secundum! Mirum homines, tanta Philologicae eruditionis opinione tumentes, in tantis rebus tam imbecillibus ratiunculis niti, omnesque alios, quasi qui cornicum oculos soli configant, contemnere.tu es in secula, sic cum dicitur, tu es, antequam montes nascerentur, vel a seculis, intelligendum est Deum fuisse, vel extitisse ante creationem montium, et a seculis.eadem prorsus est oratio Christi: Qui de reliquo ad secula anteriora ipsam sui ante mundi existentiam, quod l. c. Psalmi factum est, proferendo progressus non est, quia comparatio adversariorum cum Abrahamo ad hujus eum aetatem revocaverat, hominemque ante Abrahamum extitisse, qui tamen cum Judaeis coram colloqueretur, vel sic satis divinitatis significationem faciebat luculentam.Vogelio proxime demonstrandum fuerat, non ignoranti, hanc si ostendisset ex l. c. Socinianis, ab Arianismo, eam quoque ob caussam, abhorrentibus, manus dandas nobis esse.quaecunque facta sint, palam id asseritur; quia his verbis, praeter solum conditorem rerum cunctarum, inclusa sunt, quae facta sunt, omnia. Angelos vero nusquam legi creatos, vix credibile est serio heic affirmare Smalcium, qui, totius exercitus coelorum ambitu comprehendi Script. S. phrasi perquam usitata, quem a Deo conditum esse, in ipsa Creationis historia dictum est, nescire vix potuit. Vt invisibilium thronorum et potestatum etc. creationem per Christum (creationem inquam, non restitutionem, qua neque Angeli boni indigent) Col. I. 16. testatam omittamus.Scimus quod filius Dei venit, et dedit nobis mentem, ut cognoscamus illum, qui verus est, et simus iu illo vero, iu filio ejus Jesu. Hic est ille VERVS DEVS, et VITA aeterna. Sed et vitiose illa recitas, si contextum graecum consulueris;Smalcins. Novum ergo hoc puto jactantiae specimen, et lyncei acuminis ostentatio!proxime praecedentia pronomina relativa, aut sensu saltim eo usurpata demonstrativa, referenda esse, naturalis loquendi consuetudo exposcit? Hoc vero insuper loco, non ad patrem respici, sed filium, ipse orationis scopus, de quo utrum verus sit Deus aut Messias, disputabaeur, efflagitat. Non de re denique sed persona agi, et genus et Hic est verus ille Deus, ad filium Dei referenda esse:
a posse ad esse, ratiocinationes, cum haud ignorarit Smalcius, quem et ipsam gratiarum Vogelii actionem suspectam reddere non puduit, putidum est, denuo illud posse h. l. ingeminari; quando timorem potius haec expressisse, cujus nulla caussa fuit, debuerat probari.quare in patriam non libere remeare jussi, sed vincti utique retracti sint primipili hi apostatae, multoties jam exposuimus. Nunc denuo, squalidum fuisse carcerem, uti finxit Smalcius, fama a malevolis sparsa, ut mitissime sentiamus, deceptus, negantes et pernegantes, non hanc fuisse ne ipsum quidem rigorem illum, dormientibus, ut evigilarent, commovendis prudenter adhibitum, gratae mentis confessione indignum fuisse, censemus.
QVANTA sit utilitas sententiae de Christi persona, qua statuitur, Christum hominem illum, quem Deus ex virgine conceptum et natum, in mundum missum, et in mortem traditum resuscitavit, et ad dexteram suam collocavit; et praeter vel ante eum, neminem alium esse unigenitum Dei filium et servatorem nostrum; quod scilicet per eum vera summi Dei gloria asseratur, et nostrae in ea salutis firmitudo consistat: quanta item utilitas ejus de Christi munere sententiae, qua creditur, Deum absque ulla satisfactione, ex mera sua gratia peccata
peccato liberationi per imputationem et remissionem ad Rom. VI. 22. et alibi virtutis habitum novum, quem in sanctificatione Sp. S. ingeneret, tanquam fructum consequentem subjungit.
Primum igitur ais, Christum esse nostrum salvatorem, et ad id probandum satis otiosaPeuschelius. Hoc enim ordine a re ipsa ad modum procedere necesse erat. Quem si neglexisset, haud dubie Socinianae: Philosophica nimirum, quod fieri sane cum Paullo dolemus et improbamus, transitumque hunc Peuschelium quoque approbare amplius noluisse, gladioque Sp. S. h. e. verbo divino pugnare maluisse laudamus.quod iniquitates hominum ipse (scilicet, Christus) bajulaturus sit. Quid hinc extruis? Christum pecrata nostra portasse non nuda ablatione, sed oner osa portatione, quod Deus in cum fecerit incurrere iniquitates omnium nostrum. Sed inepte portationem, quae fit per ablationem, extenuas, eam nudam appellando. Nullus enim modus est, quo peccata verius portari dici possunt, quam si ita portentur, ut etiam simul auferantur.Smalcius, edisserat quaeso cum suis, quomodo onus illud peccatorum, et ipsorummet quidem delictorum nostrorum non minus quam poenarum, pro delictis impositarum quas nos gestare debueramus, Christus gestarit bajulando, nisi justitiae, aut irae si malit, divinae satisfaciendo, et vices nostras passionibus tantis receptis explendo? Quicquid praeter hunc modum comminiscetur, luculentissimis Oraculorum divinorum testimoniis, tametsi forte ingeniosis Magistri sui persvasionibus et phantasmatibus, non consentaneum esse, eorumque vim minime exhaurire, evidentissime patebit.Tunc portasse Matthaeus neutiquam affirmat; etsi Christum tot aegros sanantem eum fuisse, qui nostra crimina, ut tunc, sive pro ratione formali accepta, sive de tempore rectius intellecta, salva res erit.satisfactione in cruce praestita sermo sit; at de habitu vitiorum extergendo si quando loquitur Scr. S. eoque beneficio, quod per sanctificationem nobis obtingit, h. e. altero redemtionis seu mortis Christi (quem solum admittunt Socini asseclae,) effectu, auferri quidem et exstirpari intrinsecus delicta concedimus, sed, caussam praestructam, eamque in ipsa satisfactione exhibita positam, atque justificationem per imputationem antegressam, non negligendam esse, iterum iterumque monemus, Paullumque Rom. III. IV. V. atque VI. capp. haec conjungentem sequimur.poenas utique luisse, unde pax nobis, placato Numine, redderetur, de Christo testatur Esaias; quando castigationem ipsi, tanquam onus grave, incubuisse, et, quod nobis praestandum erat, exactione rigida ab ipso, piacularis hostiae, pro nobis substitutae, semel iterumque affirmat. Vt restitutionem eorum, quae nos contraxeramus debitorum, patiendo praestitam, et Ps. LXIX. tam dilucide descriptam sileamus, aliaque vicariam maledictionis Gal. III. susceptionem ei tribuentia testimonia omittamus.de occasione mera in locis omnibus silentium, ubi potius perpetuo ipsa delicta delictorumque, promeritae poenae commemorantur, variis nominibus v. g. dolorum, castigationis, vulnerum, mortisque ipsius, quae peccati stipendium seu poena est haud dubie, expressae. Immo vero cum rerum adsint testimonia, quid opus est verbis?tam eum legi satis fecisse dici posse, qui obedientiam praestitit quidem, at poenam tamen inobedientiae a lege requisitam subit, quam alius quispiam, qui fecit prius, hoc est, qui activa, quam vocant, obedientia,
quod lex jubet, peragit, primum obscure rem explicas. Ita enim loqui videris, ac si Christus obedientiam legi non praestiterit, sed tantum poenam inobedientiae a lege requisitam subierit, vel saltem ac si quis poenam inobedientiae a lege requisitam subire possit, qui obedientiam non praestitit, quod nimis absurdum est; deinde id, quod maxime probandum est, tacite pro concesso sumis. Christum scilicet poenam inobedientiae a lege requisitam subiisse, quo nihil falsius dici potest. Poena enim inobedientiae a lege requisita est aeterna maledictio. Christus vero eam tantum maledictionem subiit, quae morte quidem crucis, adeoque maledicta, sed tantum triduanaimperfectione delinquentium, luentiumque, cum Deo infinito collatorum, oritur. Personae ergo in Christo Filio Dei praestantia, quam de industria Sp. S. multoties simul cum ipsa infinitam justitiam vindicem, infiniti pretii morte pro toto genere humano ultro suscepta atque tolerata abundantissime explevit. Quae etiam caussa est, cur pro divinitate praedis nostri tam fortiter decertemus, eaque negata in tantas errorum syrtes adversarios praecipites agi, doleamus.
Progrederis deinde ad ea scripturae loca, in quibus nos Christus redemisse dicitur. At non nesciebas, vocem hanc improprie accipi in ss. litteris plerumque, et nudam tantum liberationemSmalcius, plerumque ita accipi vocabulum praesertim ubi pretii etiam pro liberatione soluti explanata fit mentio, ratiocinari licet? Taceo ea quoque, quae pro nuda populi Dei in V. T. ex hostium potestate liberatione adducuntur exempla, tametsi hostibus non sit voluntate jam olim firmatam, et reapse incarnata, redemtionis officio perfuncta opponatur personae patris et Sp. S., aut Officium Dei Trinunius, inprimis Patris, munere, quo ut Judex hujus universi fungitur, et salva res erit. Deum certe mundum secum ipso conciliasse, non dubitavit affirmare Apostolus 2. Cor V. 19 coll. Col. I. 20. cui, addito vel Senatoris ex Collegio Senatus praestito toti Senatui placamine haud insolito, tutius acquiescimus ajenti, quam omnibus ferocientis rationis, divinam personarum oeconomiam vix primis digitis attingentis dubiis temere in re sibi incomperta, solaque Dei ipsius revelatione nitente, motis.Deus, ais, est is idem, cui se redemptor et hoc ipso pontifex noster obtulit, testante Apostolo Eph. 5. 2, et auctore epistolae ad Hebr. 9. 14. Sed hic nihil recti dicitur. Nam non hoc ipso Christus pontifex noster est, quod redemptor est. redemtor enim etiam est propter mortem: at pontifex reipsa et perfecte non nisi post exaltationem, propter curam, quam nostri in caelis gerit in administranda nostra salute.Smalcius hac ipsa responsione Pontificis munia conjunctim spectata cum redemtionis actu seu expiationis cura, quae primas inter ea tenet, omniumque hinc primo loco praemittenda erat: de qua placatione Dei per sacrificium in cruce peractum h. l. sermo est. Quamvis igitur ad Pontificis officium fateamur pertinere, ut interpellet pro placatis, eaque pars altera sit muneris ab eo, ipsoque adeo Christo, Pontifice summo, administrandi, non tamen ad ipsam expiationem, sed praestitae jam antea applicationem spectat; atque hinc tantum abest, ut Deo sacrificium, tanquam Pontifex offerre, in his terris non potuerit, ut potius, nisi hoc placamentum per mortem antecessisset, alter Deprecationis actus, consequutus haud fuisset. Est itaque Pontifex et propter mortem, tanquam actum hujus officii principem, et propter intercessionem, ut actum consequentem, atque falsum proinde est, hoc ipso Christum Pontificem non esse, quod Redemtor est, quoniam absque hoc actu primario sacrificii piacularis Deo praestiti, uti olim inculpatum per spiritum aeternum; in illo vero tantum dicitur, Christum seipsum tradidisse pro nobis, oblationem et hostiam Deo, in odorem suavitatis. Differunt autem offerre se Deo, et tradere seipsum pro aliis. Hac enim phrasi, tradere seipsum, cum de Christo sermo est, perpetuo mors illius exprimitur: adeoque sine additione vocis Dei, cui se tradiderit,
Epistola vel sola ad Hebraeos toties, quoties oblationis fit mentio, reclamat, ita, ut non solum actu transeunte, actu continuato adhuc, distinguat. Quemadmodum etiam in cultu Levitico Hebr. Korban ab ingressu in adytum, nunquam priori hoc nomine designato, distingui consuevit, quam etiam ob rem Eph. V. 2. utraque, et traditione hoc ipso, dum mortuus est et se obtulit, facta, praedicatur.Smalcius, quam, offerre se Christum, eo sensu, quo alias sislere sese usurpamus, quando coram Deo etiamnum apparet, dici quodammodo posse. At hac notione in Ep. ad Hebr. accipi, nondum opinor esse demonstratum; ubi potius actus ille antegresse in terris, et quidem in cruce, ubi sanguis piacularis, ut etiam tempore postponitur: quod liquidissime omnium Cap. X. comma 12. coll. c. VII. 27. demonstrat. Vnde simul et vocabuli offerendi notionem, in praesenti argumento, non ex qualicunque Latinae aut Graecae linguae usu, sed stylo, ubi de sacrificiis sermo est, biblico, aestimari debere patet.oblationem et hostiam Deo in odorem suavitatis, jam non quid Christus fecerit, sed quam acceptum id, quod fecit, Deo fuerit, docere, satis fuisse a nostris, loco prorsus simili ex epistola ad Philip.Scripturae praesto est, in quo, adhuc se osserre Christum Deo, dicatur. De repraesentatione enim et apparatione coram Deo hic nemo litem movet. Quo sensu autem, et jure, phrasis ista Paullo Phil. II. 9. coll. Luc. 24. 26., non ut promerita merces, spectetur, recte sese habet; modo de exaltatione ad usum divinae Majestatis, Christo ut homini jam ante communicatae, plenarium, sec. eandem naturam, intelligatur. At pretium pro nobis tunc Deo Christum dedisse, etsi repraesentaverit jam datum in cruce, neque nos docemus; Stylo vero scripturae tunc etiam ipsum fe demum obtulisse, negamus et pernegamus.tunc demum se obtulit, sed postquam jam ante oblationem illam suam, cum immolaretur per modum cruentae obtulerat, Hebr. X. 12. ad dextram Dei, interveniente inter hos actus adscensu ingressuque in sanctuarium seu coelum, consedisse dicitur.Smalcius, vel solus toties inculcatus Eph. V. 2. locus haec eum docere potuisset, ubi Dativus,
Jam quod ais, Nullam realem inter hostiam Christi, et intercedere differentiam, rem dicis ab omni verisimilitudine alienam; dum vero eam sic probas, quia idem quod fuit hostia Christi Deo oblata et ab eo acceptata, simul etiam fuit istud, quod in redemptione nostra intervenit precium, agnosce, quaeso, ipsemet, annon incertum per aeque incertum probare coneris, vel potius, an non sit quaedam in istis verbis nugatio? Hostia, perinde uti offerendi actum ad sacrificium ipsum usitate appellari. Quod porro si physice spectes, utique morali respectu seu officii ratione, in quantum vices peccatoris sec. dispositionem Dei sustinet, consideres, quidni et hostiam et sine nugatione dici posse atque oportere constet?cum sanguis funderetur, conciliationem factam esse multoties repetit, et consummatum id esse, quod Col. I. 20. etiam Christo Propitiatori tribuitur, ipse Servator Joh. XIX. 30. proclamat. Vt alia testimonia 1. Petr. II. 24. Rom. V. 10. Ebr. IX 24. sq. omittamus.Epistol. ad Ebr., quanta quanta est, refragatur; nusquam certe Sacerdotis, seu Pontificis, quod perinde est, summi Jesu Christi munia sacerdotalia coelo includens, sed partim in coelo consequenti repraesentationis actu, cum interpellatione pro nobis perpetua, partim in his terris primario peracta ea fuisse, in ipsa morte suique ipsius victima, docens, nulla prorsus praeparationis merae, quae a Socinianis hic fingitur, et sacrificiis quoque V. T. repugnat, (ubi extra aram ea facta est,) mentione facta. Immo tam clare et dilucide Christum sacerdotem in hoc mundo adhuc viventem et crucifixum appellat Paullus, ut Cap. V. ad Ebr. com. 6. patiendo oblatae, et oblatam victimam repraesentandae in coelis, accurate distinguuntur, ambo vero ut sacerdotales, apertissima cum V. T. ministris et victimis comparatione instituta, describuntur. Cap. VIII. autem terrenum illum Leviticum umbratilem modum significate, vel peracto sacrificio in terra manere non debuisse, apertissime, ex ipsa corporis cum umbra collatione, constat.pretii, quo emti simus, multo quam aurum et argentum esse solent
Sed nunc pergis ad verba Johannis: Sanguis Jesu Christi emundat nos ab omni peccato. Quae sane mirum est a te, ad probandam satisfactionem pro peccatis, afferri potuisse. Vt enim me breviter expediam, Johannes in loco citato per peccatum, non peccata ipsa, ut alibi, sed poenam peccatorumJohannes illis inquam, de quibus paullo post, confiteri nos debere per Filii Dei sanguinem fieri aut factum esse ajentis, exhauriat; quoniam et physicae ex eo puritatis ratio habenda non est: necesse profecto erit, moralem quandam Deum placandi atque remissionem hinc nobis peccatorum, salva Dei justitia, concedendi vim ei inesse. Quam fatisfactionem vicariam et piacularem quando appellamus, hujus emundationis modum, alibi distinctius paullo explanatum, compendiosius enunciamus, Scripturamque, ut par est, ex Scriptura explicamus, atque a violentis Socinianorum sycophantiis, verborum planissimae perspicuitati inhaerentes vindicamus. Quo sensu vero adhuc nos sanguis iste Filii Dei emundet, jam ante dictum est; de instrumento autem applicandae emundationis hujus acquisitae, inque omnem aeternitatem valentissimae, alibi disserendum est. Heic per
Nunc ex eo etiam, quod Christus pro nobis, seu propter nos traditus, passus, et mortuus sit, docere satisfactionem anniteris. Sed primum te a proposito detinere id debebat, quod eaedem scripturae, quae Christum pro nobis traditum, passum, et mortuum esse asserunt, propter nos eundem mortuum esse dicunt. Nam siloco nostri Christus mortuus fuisset, et id per ea verba, quod pro nobis mortuus est, scriptura indicare vellet, nunquam id diceret scriptura de eadem morte, quod istam sententiam priorem in dubium vocare posset.Servatoris dignitate et officio, vel locis aliis, ubi, quo modo pro nobis mortuus sit, explicatius edisseritur, cognoscere oportet. Qui cum surrogatione ac si omnes mortui essent, pro quibus mortem occubuit, 2. Cor. V. 14. Tim. II. 6. et Matth. XX. 28. teste Sp. S. contineatur, ineptissime per speciem, ut vocant generis, seu formulae generalis dilucidatio carpitur.Socino suo implicitus affligatur Smalcius, an denique utroque, determinare proclive est.Ex tabernaculo, ais, posteriori respiciamus ad prius, hoc est, intueamur sacrificia veteris foederis, et dispiciamus, num de illis dicipossit, quod vice seu loco hominum, quorum peccata inse accipiebant, et pro quibus offerebantur, fuerint mactata. Inspiciamus sane, siquidem ita tibi videtur ex umbra rem ipsam eruere.Anima carnis in sanguine est, et ego dedi eum vobis super altare ad expiandum animas vestras. Ipse sanguis est pro anima expiatio, vel ipse sanguis expiat animam. Hinc tria iterum otiose ponis. Quid enim ad rem facit, 1. quod vita pecoris sit in sanguine, et 2. quod Deus constituerit ut pecus occidatur, in hunc finem, ut expientur animae illorum, cum probandum est, pro hominibus aliquid factum esse, significare, vice vel loco illorum factum id esse;Peuschelius, quando animam pro anima l. e. a Deo postulari docuit; alibi vero multories pro et ego dedi eum ad expiandum animas vestras. Sanguis enim animam expiabit. Quid etiam ineptius dici potest, quam cum legitur, sanguinem expiare animam, dicere, hoc idem valere, ac si scriptum esset, sanguinem pro anima expiare,Smalcius, qui, cum explanatis verbis l. c. Lev. XVII. 11. addatur; Ego dedi vobis sanguinem bestiarum, ut pro animabus vestris expiationi inserviat etc. haec vel oscitantia abreptus non animadvertit, vel, dedita opera, verba Mosis male in latinam linguam convertit, immo pervertit. Pro alio certe ad expiationis usum dari, idem esse, quod loco ejus immolandum concedi, praeter confessionem peccatorum, cum manibus rei, et sacrificium pro se offerentis, impositis, editam, ipsa particulae Smalcius, cur sanctissimam de satisfactione J. C., pro nobis victimae piacularis facti, doctrinam opinationis exili titulo contemtim, suoque haud dubio, quod expertus jam novit, malo, eapropter, immo universe traduceret.
Ad multa, quae a nostris sparsim dicuntur, elevanda, aphorismos annectis, qui quanti sint momenti, operae precium est expendere. Dicimus primum, necesse esse, ut omnes articuli fidei in ss. litteris expresse extent. Tu id necesse esse, negas, triplici motus caussa: 1. quod hoc nullibi in ss. litteris dicatur. et 2. quod sufficiens ratio rei istius a nemine proferatur. 3. et a nobis ipsis in doctrina de fide, de modo salutis per Christum partae, et aliis religionis punctis similibus, contrarium non leviter stabiliatur. Prima hic nominari non debuit. Nec enim necesse est, omnia in ss. litteris extare, quae vera sunt: sed satis est, ea sic se habere, aliundeunico sacrificio articulos fidei necessarios cognitos esse sufficit.Difficiliora autem cognitu esse. quae nostri pro necessariis venditant, dogmata, temere magis a parte adversa affirmatur, quam probatur: praesertim si de rebus ipsis, non vocabulis compendiosis et subsidiariis, disquisitio instituatur, quorum circa illas fides communis omnibus occupata est; haec scholis et Theologis id verum esse de illis, quae difficiliores sunt, et longiori disquisitione,
adeoque acumine opus habent. Tales enim sunt pleraeque, quas vos ad salutem tamen necessarias esse creditis. Vt, in una numero essentia plures esse personas; vel, tres esse, quorum unusquisque sit Deus, nec tamen tres esse, Deos, sed unum esse Deum: Christum ab omni aeternitate ex essentia Dei patris generatum esse, generari, et generandum esse in aeternum. In Christo duas esse naturas, quarum altera sit persona, altera nescio, quid, nam nec persona est, nec accidens: et tantum abest, ut, quantumvis longa disquisitione accedente, intelligi ea possint, ut tandem dicere necesse habeatis, ea credenda esse, etiamsi intelligere non possimus: et vulgus hominum, licet jam a non paucis seculis doceatur ista, tamen sponte sua fatetur, se ea non capere.si revelationem consecteris, de Christo Smalcius. Quotusquisque enim est, qui non capiat, aut intelligat, Christum Deum esse et hominem, una persona geminam hanc naturam, quarum illa, natura distinctam ratio non comprebendat, sed tanquam Smalcii regulam in ea quae modestiores e nostris necessaria creditu esse statuunt, convenire apparebit.peritiam forte sidei, dicere voluit, non ipsam fidem constituendam; etiamsi ad explicandam, firmandam defendendam, illustra dam etiam esse, nemo neget. Religio latius patet, quam fides.consistat, negare haud licet temere; non tantum, si contra conscientiam novaturienti ac petulanti animo id fiat, sed etiam ne primaria illa fidei capita, sine quibus aut fides existere nequit, aut Ministerium Ecclesiasticum, quo minus officio suo satisfacere possit, impeditur, labefactentur. Vnde errores, quos vocant haud paullo leviores, quam qui haeresin pressius dictam gignunt, secundi ordinis, uti b. Dürrius noster appellare consuevit, oriuntur. Quae monere visum est, quia nimis jejune et exiliter de his noster disputat.Modum inprimis percipiendi istam gratiam per Christum partam per Fidem tantum, sed recte explanatam, et cum sanctitate vitae atque operum, contra Sp. S. mentem, hanc ab illa perpetuo, ut consequentem distinguentis, neutiquam, ut Socinigrex solet, commixtam. Quae profecto tam necessaria sunt, ut ex ignorantia illius modi et repudiatione proxime tristis pernicies totius syangogae Judaicae, paucissimis exceptis, nata sit, et Antichristianismi etiamnum animam spiritumque infelicem, quem trahit, in his erroribus quaerendum esse, palam sit. Et tamen haec leviora esse censet Smalcius? quae inter praecipua Gal. V. 4. coll. comm. 9. numerat Paullus. Nempe et Racovia Romam olet et ubi non placet, odit.Socinismus vel tandem in Naturalismum, exemplo Christi ntcunque, et, ad modum Socraticae disciplinae, dilutum desinat. Cujusmodi vitium jam pridem in Pelagianismo, qui totus a Socinianis sua jam civitate donatus est, Enarrat. in Joh. b. Phil. Melanchthon notavit.
Secundus aphorismus accurata etiam eget censura. Vt enim verum est, quod dicis, a via regia in scripturae interpretatione temere non esse declinandum, ita valde dubium est,Regium namque in hujusmodi argumentum non est, quod elegans et ornatum dicitur, quo Tropi verborum et flosculi sententiarum referuntur, sed nativa significatio, quae et princeps jure meritoque audit. Hoc enim sermonis indoles, phaleris fucoque opposita, efflagitat, et Scripturae S. simplicitas cum scopo docendi etiam simpliciores, quos inprimis sapientes reddit Ps. XIX. 8. sq., exposcit. Aliud postulat admittitque genus loquendi Prophetarum stylus.an via regia sit sensus scripturae litteralis
et proprius, ut tu assirmas. Qui enim nescit, dimidium fere ss. litterarum esse allegoricum et figuratum, is theologi nomen tueri nullo modo potest. Cum Christus sermones tales affectassee tectis, quasi mira perspicuitate sine ullo involucri genere nota et, ut pueris, veluti praemansa, ulterius inculcanda: ex quorum scriptis summa potissimum mysteria ad oculum demonstraria nostris solent.poetica aut prophetica, ubi styli potissimum locum habet granditas schematibus expolita, et ob graves caussas usurpata, Rhetorum has observationes si applices, recte haec congruentia dicuntur: ubique vero talia, ubi styli etiam rationes ea nec postulant nec permittunt, crepare ineptum est, et hominem arguunt, qui ita sentiat, sine caussa obscuram orationem reddentem, quam planam et claram esse, ipse dictionis tenor nativus sua luce, qua radiat, demonstrat.non esse recedendum etiam a communiori sensu, ridiculum sane censeri potest. Vnde enim constat, quid sit communior ille sensus. Nam si quod tu cum tuis sentis, communiorem sensum appelles, nonne te ridere possunt omnes, qui tibi adversantur? et jure quidem. Nam et vos jure rideretis alios quosvis, si communiorem sensum eum appellarent, quem ipsimet sequuntur.praeconcepto eum verbis Scripturae inferimus, ut Sociniani solent, ad systema Theologiae suae a mysteriis liberae (quod Smalcius ajebat, accommodantes; Sed propositum pia et simplici veneratione, fide que sincera sumimus accipimusque. Qua via id, quod in Theologia tutum est, quam maxime contineri. tam diu persuas sumus, dum contraria solidis argumentis stabiliantur.nisi evidentes suppetant rationes. Hoc enim nemo se non facere credit, et nos id semperSmalcio, non injuria toties conquerimur. At hujusmodi rationes, nisi forte eas excipias, ubi haud commentitia varii generis rerum permixtarum, sed meridiana luce clarior contradictio locum habeat, neutiquam intellexit Peuschelius; utpote qui ad fidei potius analogiam, et Script. S. testimonia, alibi occurrentia, et cum locis obscurioribus, per justum videamus, claris verbis a Deo revelatum esse, credendum nobis esse, non male contra Maresium defendit, in Theologia pacifica, acutissimus Wittichius.simplicissimo orationis genere non aliam ob caussam, quam quia rationis principiis mysteria non omnino congruunt, (a quibus tamen, quod mysteria sunt non possunt non discrepare seu disconvenire) tropos a Socinianis perperam confingi, et sermoni lucuiento affingi, ostensum est. Tale quid etiam illud est, quod absque hujusmodi etiam caussa, scepticorum illud refugium: Potest ita explicari etc. quasi hoc in Hermeneutica etiam profana sufficiat, obtendunt.evidentiam rei seu idearum, et testimonii denotante, antagonista: aut per veras intelligit, quae sunt syntagmati artificiose, aranearum ut telae solent, a Socino demum post crassiores Serveti ductus, texto consenteneae. Huic enim accommodanda esse omnia, alibi nec profiteri veretur noster.eaque non ex ratione, quae mensura fidei nunquam esse potest aut debet, sed ex eadem scriptura petitae, quam inepte sint dicta, expendat cordatus lector. Vtut enim optimas esse rationes, quae ex scriptura petuntur, confiteamur, alias tamen, quae ex ipsa ratione petuntur, repudiandas minime esse jure contendimus.Socinianus eas obsequio fidei subjiciat, aut praeferat, judices, quoscunque velint adversarii, a partium studio alienos, deposcimus. Quo jure vero id fiat, ipse Sp. S. docet, quem jussisse equidem fidei imperium tribuisse, rationique in revelatis divinitus derogasse, ex 1. Cor. II. 14. et 2. Cor. X. 5. bene etiam scimus.unicam veritatem interprete Grauero profiteantur esse, et Hoffmanni duplicem illam veritatem, ambiguitatibus vocabulorum revera obvolutam, (sic enim inspecto Hoffmanni opusculo deprehendi) rejiciunt, eamque ob rem, nuper admodum, rationem contradicere reapse mysteriis, neque ullatenus conciliari cum illis posse, in Apparatu quodam litterario defensum esse, mirati sumus. At, ex principiis rationis mysteria hinc dijudicanda esse, nequaquam existimamus, sed justis limitibus, intraque ambitum rerum finitarum atque creatarum (ubi multum etiam adhuc est, quod ignoramus,) coerceri volumus. Ipsam vero Scripturam esse rationem, nisi ab attendentibus ad verba, ad quae etiam Christus nos jussit Smalcius, incommode saltim dictum arbitramur.primas deberi fatetur adversarius; quem pariter in singulis controversiis hujus asserti memorem fuifse, optandum erat. Parum autem abest, quin ipse, undecunque ratio sumatur etc. h. l. affirmans, sibi ipsi contradixerit.Ego sum Deus Abrahami, Isaaci, et Jacobi, quanam, quaeso, ratione usus est? Vtrum ex ipsis ss. litteris petita? certe minime. Nuspiam enim legitur in scripturis, Deum non esse Deum mortuorum sed viventium, et tamen ratio Christi, ex ipsa rationeconsecutiones applicat: de quibus aliter profecto, quam istis, sentiendum est, nec fundamenta cum instrumentis demonstra tionum theologicarum confundere decet.Subjecit ei omnia sub pedibus ejus, Deum non includi, dicit manifestum esse, quod excepto eo, qui illi omnia subjecit, ratione satis firma, non tamen ex ipsis ss. litteris, sed ex ipsa ratione,passiva quam vocant, eximi concluditur. Caeterum, Patrem filio omnia subjecisse, ex ratione innotescere, non autumo, tam impudentem fuisse Smalcium, ut statuerit.rationem fidei mensuram esse nec posse, nec debere. Quasi vero id mensura fidei dici debeat, quod cum fide tantum convenit, et fidei non dominatur, sed perpetuo ancillatur.Smalcius h. l. non male docet; Sed ubi ad rem ipsam et singulares quaestiones de Deo Christoque accedendum, quam egregie patiantur rationem revelationi ancillari Sociniani, infinitis documentis constat.Smalcio idem est, quod ex asse convenire, ut neque, quod supra rationem sit, quicquam remaneat. Quam Theologiam nuper Anglus aliquis, Smalcii similis, Evangelium nudum h. e. omnibus mysteriis exutum, et in Philosophiam paullo magis dilutam conversum impie appellavit.secus si fiat, fidei Christianae rectitudinem mutilatum iri: et perpetuis nos dubitationum ventis circumferendos. Jam enim ostensum est, Christianam religionem, si non potiori, saltem bona ex parte, in sensu allegorico et figurato fundatam esse,Paullus Act. XXVI. 22. Immo et ipse Christus, qui, cum Sadducaeis disputans, non nisi ad Scr. S. provocavit.ratio arrogans et superba, quae Socinianorum solet esse latibula hujusmodi quaerendi caussa, jubeat. Hoc vero illud est, quod nostri, suffragantibus cum linguarum omnium indole sanioribus cunctis, aegre ferunt. Tutius, nisi priores rationes caedemque genuinae obstent, verbis planis et perspicuis inhaerent, qui doctam etiam in divinis cum Paullo ignorantiam profitentur, et, Deum talem esse, qualem nos fateamur, investigare non posse, id ubi ipse testatur, credunt. Certe, si licet tropos pro lubitu fingere, non erit Script. S nisi arundo a ventis agitata, aut vertumnus aliquis, ut olim L. de Serv. Arbitr. scripsit Lutherus, ita nunc quoque repetendum esset.
Tertius etiam aphorismus, subordinata se mutuo non tollere, sed saepius ponere, ideoque ab unius inclusione ad alterius exclasionem bonam non dari consecutionem, verus quidem est, sed non ostensum, subordinata illa esse: Christus pro nobis, (quae verba injuria omisit Peuschelius) paslus est, utParticipii forma (Petro efferuntur, per particulam ut explicantur, quae, ut mos fert omnium prope linguarum, inprimis vero Graecae, per et rectius reddenda erant, ut, et vicariae satisfactionis et exempli subministrandi genuinae patientiae finem fuisse passionis Christi, doceretur. Quod etiam scopum geminum fuisse, cur ita pateretur Christus, principem alterum, alterum secundarium, significat, et subjuncta uberior vicariae pro nobis mortis toleratae, proque alienis delictis passionis tam dirae in cruce exantlatae explicatio confirmat. Quae caussa, quoniam aerumnarum, quas Christus, ut sponsor noster, sustinuerit, magnitudo longe superet et qualescunque servorum calamitates ab iniquis heris illatas, non tantum efflicacissime patientiam adversorum promovere poterat, sed etiam ipsam crucifixionis Christi plenam rationem penitus exhaurit, et, ne quis in unico illo secundario fine hareret, h. l. addenda fuerat. Quam etiam ob rem alibi ut plurimum, primario commemorato, accessorius iste, cui institutum Petri in hac consolatione ansam dederat, prorsus omittitur.conciliati sunt, praeter beneficium creationis, per hanc gratiose susceptam a Christo et inter tot perpessiones pereactam jure redemtionis multo magis Domino huic tam benigno et evergetae ad perpetuum obsequium obstrictos, et ne quidem amplius sui juris, sed quasi soldurios ejus esse, qui non sibi, sed ad nutum et arbitratum hujus tanti tamque dulci nos beneficio justitiae suae donatae afficientis Domini, ut Paullus testatur 2. Cor. V. 15., in solidum vivant, eidemque per omnem vitam liberati gratae mentis instinctu quicquid agant, habeantque virium ad urnam usque consecrent. Quae multoties etiam in ipso Codice divino Ps. CXXX 4. XXII. 27. et 31. sq. Es LIII. 10. sq. coll Ps. CX 3. Luc. I. 74 Rom VI. per tot. Hebr IX. 14. XII. 28. 1 Petr. II. 21. Tit. II 14. et Luc. V. I. 40. sqq. cumprimis luculentissime demonstrantur: tametsi animo non servili, sed filiorum amorem substruente obedientiam hanc fieri debere, itidem diligenter inculcetur.tanquam satissactio aut meritum injunctum esset. At hunc in finem, non tantum nusquam docet Sp. S, id Christianos decere, sed etiam, si quis cum Christi merito et justitia, unice coram Deo ad justificationem valente, vel conjungat, cum gratia Dei Evangelica Christique participatione excidere, asseveranter Gal. V. 4. ait. Quae vero genuinae sint universae sanctificationis, ut fructus consequentis, ipsorumque adeo bonorum operum in via ad falutem plenam contendentibus necessariorum caussae, non opus est, ut h. l. repetamus; quoniam passim, praesertim 2. Petri I. 3 sqquelonga serie enumeratas, et satis superque definitas esse constat.
Quartus aphorismus, quaedam esse in typo, quae non sunt in antitypo, et vicissim, quaedam esse in antitypo, quae non sunt in typo, et satis esse, si conveniant typus et antitypus in re, utut in modo rei discrepent, quantum vis sobrio sensu concedi possit, nihil tamen caussam Peuschelii, et aliorum in justificationis negotio juvat. Dummodo enim firmum stet, in re typum cum antitypo convenire debere jam id quod volumus, obtinuimus, et omnes adversarii caussa ceciderunt. Miror autem Peuschelium in re tanti momenti, tam brevem et obscurum fuisse. Nam si, quid velit, latius exposuisset, et exemplis illustrasset, statim ad oculum apparuisset, quam otiose iste aphorismus appositus sit.Smalcius, aut dissimulavit non potuisset eam compendiosius investigare, quam si b. Wolffg. Franzii de Sacrificiis Tract. integrum, ipsissimis Smalcii naeniis oppositum, consuluisset, superiori A. 1616. primum in lucem datum: in quo, quam non otiosa fuerit haec Peuschelii commonefactio, Dispp. omnino XX. ostenditur.
Non minus etiam otiosus est quintus aphorismus: immo calumniae aliquid in se continet. Nec enim nos loca scripturae, quae gratiam et misericordiam Dei in Christo nobis exhibitam commendant, opponimus
Smalcio cum stupore audiemus. Nunc misso hoc fuco, iterum iterumque repetimus, gratiam illam Dei, quae in Christi passione satisfactoria patefacta est, non merito in universum omni, sed nostro, nostro inquam, opponi, cui alienum substituendum fuerit. Quod cum a Deo ipso substitutum sit sapientissime, et jam procuratum indulgentissime, et applicatum clementissime, et ad vitam denique aeternam usque per illud fide nobiscum misericorditer communicatum, Smalcius; Sin minus, quod in aprico positum, ridendus, immo petulantia haec, ex quolibet quodlibet fingendi, ipsasque vocabulorum notiones receptas pro lubitu, in sacro hoc potissimum argumento, immutandi, detestanda est.iram sycophantice inclementiam vocat antagonista, et hoc ipso, quid sit justitia Dei, ejusque cum misericordia temperamentum, se nescire miser prodit: Cunctasque adeo divinarum proprietatum essentialium rationes, quibus, Deum Ens barmonicum esse, dudum demonstratum est, cum ignoret, quid mirum, si ubique, coecorum instar, impingit. Quae hoc minus toleranda aut laudanda in Socini schola est oscitantia, cum in ea plerique, perinde ut C. Vorstio visum est, ipsa illa attributa ex parte ipsius Dei, cum inter se, tum etiam a Dei essentia, tanquam veri nominis accidentia, reapse distincta esse, doceant.
Sextus aphorismus, quo affirmatur, ipsissimam esse veritatem, a conditionibus rerum humanarum et carnalium, adrerum divinarum et spiritualium negationem, non semper progressum dari legitimum, quem sensum habeat, equidem non percipio, et, an satis recte propositus sit, dubito.Aphorismi: Non licere a rebus finitis et creatis ad infinitum Numen, quod toto coelo et amplius perfectius est rebus a se productis finitisque pro arbitratu suo, accurate ratiocinari; sensum esse, non videat, eumque etiam ab ipso Sp. S. tradi Hiob. XI. 7. sqq. Eph. III. 20. et alibi tradi, ignoret?Socinianorum objectio, contra veram et proprie dictam generationem Filii Dei a Patre coelesti, ex materiali rerum corporalium propagatione desumta, infringatur, neque, a veritate ad modi ejusdem rationes argumentari licere ostendatur. Quod sane tanto minus licitum est, quo certius constat, neque generationem animae ex anima, per traducem spiritibus consentaneum, ad liquidum, sive affirmetur, sive negetur, adhuc perductum esse, dubiaque non spernenda multis videri, quae contra creationem, cui ipse alioquin addictus erat, L. I. Retract. c. l ex commixtionibus hominum cum bestiis praecipue, observavit Augustinus, aliique de generatione quoque Angelorum vel possibili disputant.quod nos, dum pietatis studium (vel potius ipsam pietatem) ab hominibus, qui salutem aeternam expetunt, exigi contendimus, hac ratione satisfactionem qualem qualem a nobis postulari, dicamus, nescio quid continere videtur contrarium ejus, quod hactenus asseruisse visus est Peuschelius, qui scilicet omne illud, quod nos ad consequendum aliquid facere tenemur, satisfactionem appellare non dubitat.Peuschelium Christianorum sanctitatem satisfactionem appellasse. Quodsi vero id factum sit ab ipso, aut aliis potius, non satisfactionem ad iram Dei placandam, quae et meritoria ad beneficia Dei jure quodam nostro consequenda, dici possit, intelligi a nostris, sed, quae voluntatem Dei praestare studet, seu ad placendum, nemo dubitat, et toties repetitae cum Pontificiorum disceptationes condoce faciunt.Peuschelium; at si caussam hujus obscuritatis, quam supra ad ipsam Orationem quaedam commentati exposuimus, animo expendas, haud dubie majotem, quam antea, lucem ex iterata verborum ejus lectione tibi affulsuram experieris.
In septimo aphorismo recte dicitur, Non damnare rem ipsam abusum rei, nec id quod est ex eventu confundendum esse cum eo, quod est per se: Sed male illud tum ad propositum Peuschelii, tum ad nostram sententiam accommodatur. Doctrina enim Lutheranorum de Christi satisfactione talis est, quae per se efficere potest,Non quid fieri quoquo modo possit, sed quid doctrina aliqua per se efficiat, disquiritur. Neque vero etiam hanc nostram, ipsiusque adeo Sp. S. de Satisfactione I. C. sententiam veram et Evangelicam per se, si recte quis eam atque integram teneat, efficere posse corruptionem motum concedimus, contrariaque potius omnia hinc profluere consectaria, veram nimirum ex his principiis demum pietatem gignentia et Evangelicam obedientiam, cum Apostolo ex Cap. VI. 1. sqq. ad Romanos paullo ante ad oculum demonstravimus, calumniasque has disjectas jam esse a Sp. S. monuimus.substrata satisfactione Christi et fidei fundamento ei innitente, tunc demum de genuina pietate et cogitari potest, et de ea quoque cogitant, ut par est, et sanctificationis necessitas atque ordo postulat, regeniti atque justificati; uti l. c. et alias saepius, cum Christo magistro, Paullus inculcat discipulus.ordinis a Deo constituti, justificationem jam impetratam cum salute gratiae consequentis, cum caussoe necessitate et respectu ad salutem caussali, non confundenda est. Quo sensu etiam, si qui vocabulo medii utantur, itemque vioe regni, et similibus, intelligendi omnes sunt. Scriptura namque S. quotiescunque et justitiam et salutem credentibus tribuit, ita fidei nostra ex parte soli adscribit, ut ab ea caussoe dignitate opera, etiam a regenitis patrata, constanter excludat, etsi ut necessaria consequentia seu fructus, aliasque ob rationes necessitatis, sedulo urgeat, atque ita urgeat, ut opera seu novam obedientiam a fide, in Christi satisfactione recumbente, ejusque natura seu ratione formali diligentissime distinguat.Pontificiorum cavillationes vel ex parte approbaret Smalcius; quippe qui haud ignoravit, qualem illi necessitatem B. O. commendent, meriti videlicet dignitate exsplendescentem; etsi inter scopulos adhuc de congruo aut condigno haereant. Quam hypothesin tamen, Scr. S. oraculis e diametro repugnantem, nec ipsi Sociniani videri volunt sibi probari, neque, etiam si candide nobiscum agant, diffiteri possunt, nostrates, dum in oppugnanda illa phrasi: Necessaria esse B. O. ad salutem, uti antehac, ita post L. Interim eam callide admodum incrustantem paullo, vehementius laborarunt, et adhuc occupantur, sensum Pontificium duntaxat, aut qualemcunque caussae respectum notare, eaque de caussa a formula ambigua abstinere suos jubere. Quod enim non omnem necessitatem eorum inficientur, inde patet; quia et salvandis et ante salutem (gloriae puta) immo, ut partem etiam ordinis divini, ipsiusque salutis gratiae, jamque inchoatae quodammodo gloriae, ea necessaria esse, quia debitores lumus Dei, largiuntur, eosque etiam, qui paullo praecipitantius: Nullo modo ad salutem necessaria esse: affirmarunt, plerique palam reprehenderunt. Vt omittam neque ipsam illam phrasin, de qua primario disputatur, in omnibus Ecclesiis, praeter eas, quae Formulam Concord. receperunt, quo minus usurpetur cum interpretatione sana, prohibitam esse. Amsdorffium de reliquo meliori sententia, quam verborum adhibitorum prudentia: Noxia seu perniciosa esse ad salutem B. O., aliquando pronunciantem, sed illico a formula illa, cum monitus esset, abstinentem, tanto minus objicere decebat, quo certius est et in vulgus notum, neminem unquam eidem suffragatum esse, sed a forma illa loquendi offendiculo plena cunctos abhorruisse, eamque adhuc horrere atque detestari.Lutheranorum, quae Apostolorum et Christi ipsius est, teneat, veram pietatem, quae ex Fide oritur, consequi, neque fuco qualicunque, Paullo judice 2. Tim. III. 5. coll. Rom. XIV. 23., rem confici.parum religiosae glossae quorundam, de B. O. necessitate rigidius disserentium, jam ante dictum est. Nunc illud adjiciendum putamus, si parum religiosas glossas eam nostrae Ecclesiae solicitudinem appellet, qua, de Justificatione Sanctificatione sincera ex fide per operum continuum exercitium deducta distincte agendum, atque utrumque beneficium Dei diversimode consectandum esse, recte docet; ipsum profecte parum religiosum, et genuinae Evangelicae religionis simul oppido ignarum esse, hinc liquido elucere.de Fide et B. O., quotquot extant, Lutheranorum libri practici, ipsiusque adeo b Lutheri scripta, ex quibus nuper huc pertinentia praestantissima, quaeque collegit Cl. Ramhachius, retundunt: quippe in quibus distinctio cum necessaria conjunctione ubique inculcatur.radicem omnino per poenitentiam, uti a Socinianis quoque describitur, evelli, probandum fuerat, non simpliciter affirmandum aut ponendum. De habitu vero qualicunque acquisito, magis magisque in renovatione continua, ne dominetur, eradicando, ea, nostri docent, quae, cum sint Scr S. conformia, nec ipsi Sociniani negare queunt, utpote qui et ipsi talem exstirpationem docent esse necessariam.Qui sunt Christi, carnem cum concupiscentiis et cupiditatibus non crucifigunt, sed crucifixerunt.Smalcius heic oberret, et paene ipsas Paulli loquendi formulas carpat, in illis certe tricas varias nectat, non videtur operae pretium cum eo operose disputare.praeterito, ubi de initio jam facto renovationis sermo erat, aliquid captare?Paullus Rom. VII. de se jam regenito et longius progresso loquutus sentit, qui non nisi per mortem a radice peccati in se habitantis, sed non dominantis, liberatum iri sperat, eaque de caussa mortem optat coll. Ebr. XII. 1. Gal. V. 17.spuria, h. e. ea, quae ex fide in Christi merito posita non profluit, etiamsi valde speciosa.halitu sumitur, vitam praesentem adhuc demonstrante; sed fructus Gal. V. 6.Paullum, qui novam obedientiam seu
Octavus et ultimus aphorismus otiosus etiam prorsus est. Fatemur enim, non licere nobis opera divina ad nostri judicii normam exigere, multo minus, quod vel sine vel cum laesione justitiae suae facere potuerit, aut non potuerit, extra expressum Dei verbum decernere, et dum istud ita simpliciter pro aphorismo venditat Peuschelius, iterum nos calumnia premere velle videtur, quasi scilicet nos simus, qui opera divina ad normam judicii nostri exigamus,vicarium: qui negligendus haud est.judici mundi, qui se abnegare haud potest.
Post aphorismos istos duo restant, breviter perstringenda potius, quam exagitanda prolixius. Alterum est, quod gratias agis tum Magistratui, quod te mediis Magistratum christianum et catholicum reformatum (haec tua sunt verba) decentibus, illoque dignis, in viam caelestem reduxerit, tum theologis, quod in conversione tui procur anda curas et vigilias exantlarint, et erga vos dissentient es mites fuerint et mansueti. Ergo magistratus Christiani officium est, dissentientes a se, idque non ex animo, sed tantum discendi aliquid caussa (ut tu de te profiteris) catenis ligare, per urbes ligatos ostentare, in carcere squalido per menses non paucos detinere, et, fi sententiam mutare nolint, in perpetuum ei addicere?non de sententiae mutatione, quam testificatione, per jusjurandum actum esse.Cives Novibergenses, et perfidi beneficiarii, saepius jam dictum est, metu autem tormentorum expugnatos, ignoscet Smalcius, si mendacium esse dicamus.civiles commiscet calumniator cum Ecclesiasticis, et conscientiam fidemque attinentibus: quanquam neque istas satis intellexisse videatur.CASEI OLLARIS inscripsit, nec timoris Dei, nec pietatis, nec veritatis rationem habuisse, verbose quereris, si ita, ut antea commemoravi, a magistratu et theologis tractati fuistis.casei Ollaris scriptori et Smalcio nunquam concedimus.Sociniani! Mira profecto et audax arrogantia, atque ostentationi Pharisaei illius, alios omnes prae se contemnentis, Luc. XVIII., haud multum absimilis. Vt omittam, quid distent aera lupinis, qui norunt, facile intellecturos, ad pietatem Socinianam, ab ingenua quippe, quae ex fide vera oritur, longe remotam, neutiquam, sed nostram Ecclesiam, istorum coetui praeferendam, rectius quadrare, quicquid unquam de praxi Christiana in Scr. S. docetur.Socinianos, insensati et improbi sunt? Vah! quanta hominis impudentia. Certe vel hinc, quis Smalcius fuerit, intelligi potest, ut vel verbum addere tot tantisque hujus Thrasonis turpissimae ostentationis documentis, jam ante datis, atque in fine denique tam impudenti assertione obsignatis, pigeat.
LAUS DEO et CHRISTO.
Hieron. adversus errores Johannis Hierosolymit. tomo 2.
Quaeso, Lector, ut memor tribunalis Domini et de judicio tuo te intelligens judicandum, non personas loquentium, sed causam consideres.
An utraque Symbola, Nicenum et Athanasii, sacris litteris in omnibus sint conformia.
Responsio ad hoc ex litteris generalibusAugustinus et Calvinus de Symbolo isto priore, Niceno puta, senserintSchröderus notaverat, supra jam adduximus. Quibus nunc reliqua, quae ad marginem nostri exemplaris sua ipse manu alleverat, succedent, addito praeter characterem alium, quem cursivum vocant, ipso nomine SCHR. signanda, et a nostris h. m. discernenda.Calvini scriptis, locum hunc perquam notabilem, ab Andren Dudithio, Joh. Lasicium, Eq. Polon., primum protractum in lucem, animadverti; Vnde vero eum depromserit, cum l. c. (ut habetur epistola illa in Bibl. krr. Polon. Tom. I. f. 513. (a)] non distincte indicarit Dudithius, ignorans, in Lib. tandem adversus Valent. Gentilem edito eum reperiri, deprehendi; Sed Calvini etiam amicos atque asseclas jam in nodo hocce solvendo, aut ictu certe declinando, elaborasse observavi, Samuelem inprimis Maresium, Junium item et Chamierium. Quorum ille ex professo in Biga Fanaticorum eversa (cujus prior Dissertatio Epistolae istius Dudithianae totius Examen Groeningae evulgata, verba haec discussit, reliqui autem obi: es ejusdem objectionis meminere. Vtut sit, nihil certe caussam Peuschelii haec juvare poterant. Vt enim taceam, Calvinum non fuisse, quo praeceptore uti vel debebat, vel consueverat, in Ecclesia patria, ipsa quoque verba Calvini contra Val. Gentilem ejusmodi sunt, ut non multum Symboli istius verba identidem ea objicientem adversarium caussamque ejus juvare posse, recte commonstrent; quippe quae humana sint, solaque Ecclesiastica auctoritate prae caeteris valeant, atque Filium Dei quoque esse significantissime doceant. Quodsi vero et de auctoribus, ipsis videlicet Nicaenis Patribus, utrum his verbis illud conscripserint, dubitavit Calvinus, ut videtur subinnui, historicus ille fuit error et memoriae lapsum prodens: Ita certe et his ipsis verborum formulis consulto conscriptum id esse, et in hanc, qua nunc quoque extat, compagem redactam, praeter additamenta ad Art. III. Constantinopoli deinceps adjecta, post Ruffinum Socrates Hist. Ecel. L. I. c. 8. clarissime testatur. Ad sententiam vero quod attinet, non tantum ipse l. c., ad Athanasium provocans, veritati subscripsit Calvinus, sed alibi etiam eandem contra Servetum, inque Institut. Thevl. ex instiruto ita accurate explanat ac tuetur ut, quamvis L. I. c. XIII. §. 5. de vocabulo Vtinam sepulta essent, constaret modo haec inter omnes fides etc. illico tamen, quia temere non sint inventa illa nomina, cavendum esse, ne temere repudiando superbae temeritatis arguamur, moneat, atque alias de summo hoc mysterio, ubicunque de eo disseruit, honorifice ac reverenter senserit et loquutus sit. Quaecunque ergo fervidius disputanti, et, humana divinis adversario isthaec nimium quantum urgenti posthabenda esse non sine excessu demonstraturo, exciderunt, perinde uti Lutherus, si odisset, se haereticum ea propter non fore, scripsit; Socinianis minime prosunt, sed Symboli utriusque, de qua interrogatus erat Peusehelius, sententiam intemeratam relinquunt, eamque sancta veneratione prosequendam tanquam eminentissimam veritatem jubent. De qua h. l. dispiciendum fuerat.battologiam: Deum de Deo, lumen de lumine, Deum verum de Deo vero. Quorsum ista repetitio? an vel emphasin habet ullam vel majorem expressionem? Vides ergo, carmen esse magis cantilando aptum, quam formulam confessionis, in qua syllabam unam abundare absurdum est. Quid quod Augustinus, qui valde religiosus fuit cultor synodi Nicenae, fortiter impugnavit particulam illam: Credo inExemplaribus quibusdam priscis, hodierna certe nec Praepositionem illam exhibent, nec Synodo Niconae dicam scribendam permitterent, quoniam non ab ea hoc, quic quid est, sed Constantinop. Patribus profectum esse constat.si putaret
a talibus auctoribus manasse?An putarit Augustinus Symbolum Nicaenum a Patribus Nicaenis non prodiisse. Haec ad marg. Schr. adscripsit; Vtrum vero Lemmatis tantum usum habere voluerit verba illa, an interrogative cum admiratione intelligenda sint, non assequor, Hoc tamen affirmo, nec mihi, de symb. hujus auctoribus Nicaeno-Constantinopolitanis Patribus dubitare potuisse Augustinum, probabile videri, credibilius autem esse, de Praepositionis istius additamento, quod impugnat, dubitasse. Quae si ita sint, nec Peuschelii caussae, neque Calvini etiam scrupulo hinc orto multum commodi afferrent; ad praesens certe institutum parum facerent.Augustinus habet dissentientes: quos neque divinam ulli Synodo, neque parem omnibus auctoritatem tribuere, sed earum quoque decreta ad Scr. S. normam examinanda esse, constat, docere; tametsi forte ex Ecclesiae approbatione singularis quaedam Oecumenicis, quam Ecclesiasticam vocant, et hoc sensu quasi mediam appellandam censent, ex nonnullorum opinione videatur adscribenda. Quicquid vero horum sit, non de auctoritate sive conciliorum sive symbolorum, et num sint Nicaenum atque Athanasianum, sed anne sint, quae ita nuncupantur, sacris litteris consormia? quaesitum fuerat. Ad quae directo respondere, satius fuisset, quam de auctoritate, dispositione atque origine eorum declamare.hominumque vitia plus justo exaggerata cum doctrina commiscent. Caeterum quanta fuerint vitia illa et dissidia, aliorsum, quam praesons, de quo h. l. agitur, negotium spectantia, et quae tandem inter disputationes concordia, exclusis haereticis, per principia Scr. S. puriora rite applicata coaluerit, cum ipsa historia Concilii Nicaeni accurate ab Eusebio Russino, Socrate, Sozomeno, caeterisque fide dignissimis Historicis descripta condocet, tum vero etiam Vindiciae nostratium jam tunc demonstraverant pluribus; at deinceps porro a Gesnero, Menzero, Dorscheo, Calovio, J. Meisnero, Danhauero, inprimis vero a b. Bajero contra Sandium et Zwikerum, atque omnium plenissime adversus recentissimas ejusdem Concilii criminationes earumque auctores maledicos a b. Fechtio in de Concil. Nicaeni Iunocentia Tr. exquisitissimo ostensum est: Vt alios extra Ecclesiam nostram sileamus.Calvinum et scripsisse ad Polonos, duram sibi videri phrasin istam: Deum de Deo etc. immo et periculosam, solius ne Calvini praecipitato, et ex abusu harum phrasium Valentini Gentilis orto judicio standum erit? Quidsi verbis hisce tam solicite in Symbolo expressis ingeminatisque studiose ad formulas Arianorum contrarias, quorum pauca tantum fragmenta supersunt, spectasse Confessores, divinamque non Gentilis ille, obscurissimis de Deo ideis perplexisque conturbatus homo, exsculpes, nisi ipsum mysterium S. Trinitatis inficiari velis. Caetera ex Dispp. notissimis, proprie ne an improprie Deus lumen vocetur? et superioribus ad verba Calvini, quae Dudithio accepta tulit procul dubio Peuschelius, observationibus perfacile dilui possunt, modo ad rem potius quam verba, eademque ab hominibus, haud certe rejicitur. Et tam non sine ratione: Si enim Deus numero unus est, (ut certe est) quomodoPotest sane: Quia Deus ita est numero unus, ratione essentiae, ut nibilominus Filius, qui est Deus ille unus, sit de patre, qui est idem Deus ille unus, distinctus a filio, non ratione essentiae, sed PERSONAE. Schr. Nihil ergo heic improprii, sed mysterium duntaxat, omnium rerum finitarum rationes excedens, deprehendunt, qui revelationis ductum modeste sequuntur.Deus verus proprie et per se Divinitatem ipsam, seu divinam Essentiam declarat, sique Deus a Deo est, iterum proprie loquendo: annon sequetur,Non hoc sequitur, sed istud: Vnam Deitatem a duobus diversimode haberi. seu unam et eandem Deitatem in duabus esse personis. Schr.duas esse horum Deitates, et porro unius Deitatem ab alterius Deitate propagatam,Schr.Similitudo est, non omnimoda aequalitas, quod pari modo, qui animae ex anima parentum traducem defendunt, eademque similitudine etiam, ubi de rebus creatis, quae multiplicari possunt, utuntur, ne decerpendi aut partiendi quaedam idea immisceatur, diligentissime monent, in divinis autem multo magis observan dum est: ubi insinita perfectio etiam multiplicationem, sed non communicationem, excludit.insinitam perfectionem impossibile haud esse, vel ratio intelligit, aut certe, se nihil definire posse, tanquam de re, captum suum longe excedente, modeste fatetur; sed revelatio etiam ita revera rem comparatam esse, quoties de filii aeterna a Patre nativitate sermocinatur, clarissime docet. Quorsum sane tota haec Disputatio, quae de Mysterio fidei agit, eodemque rationi sibi relictae neutiquam cognito revocanda est.in tempore, neque factum, sed, infinite persecto quodam modo naturam eandem communicando per generationem hunc filium ante tempora seculi, ac proinde ante tempus, natum seu genitum esse. Si quaeras, quare? non aliter, quam, qua modum, intelligere non posse, habemus. Michas certe Cap. V. exitum Christi, eumque non vulgarem sed eminentiorem, jam ab initio, immo ante dies hujus mundi fuisse, explanate affirmat. Cui de unigenito filio Dei haec cum ipso Patre de coelo testato potius, quam omni Philosophorum choro, fidem habere par est.tacite tropumFalsum: Schr. Forte id tropicum putavit Peuschelius, quod rebus creatis non est conveniens. Quasi vero in Deo generatio persectior esse nequeat, quam in creaturis, et quicquid eminentius in ipso est impsoprie tale censeri debeat! illa priora non absolute, sed relate,Recte: Schr. Ita sane ipso Peuschelio monente difficultas omnis, quoad in mysteriis fieri potest, tollenda est.non essentialiter, sed personaliter accipienda esse. Atque vox ista Deus, si proprie de aeterno veroque Deo sumatur, absolute semper et essentialiter accipienda est,Negatur. Sive enim absolute sive relate accipiatur, semper proprie accipitur. Schr. Posterius enim cum priori tantum subsistentiam relativam priori addit, quae tamen, quod mysterii hujus apex est, ad essentiam si respicias, cum ea prorsus eadem est, etsi inter se invicem comparatae differant, personasque pari modo distinctas constituant.Hoc etiam tum fit, cum relate accipitur; etsi non essentiam tantum, sed et relationem significet. Schr.proprie loquendoNegatur: quia relate accepta potest quidem aliam atque aliam significare relationem, semper tamen eandem essentiam. Schr.Non enim potest una vox plures habere significationes omnino proprias, sed ne cessario unam tantum habet propriam, caeteras omnes improprias.Potest tamen vox una proprie significare eandem rem diverso modo. Sicuti pater in homonymis, quae dicuntur Item in iis, quae modo ample, modo stricte accipiuntur. Item in iis, quae de Deo et creaturis diver simode dicuntur: ut vivere, intelligere etc. Schr. Brevius: confunduntur modus habendi infinitus pariter, in generante atque genito aut procedente, cum translationibus in rebus finitis usitatis, (in quibus tamen ipsis non omne discrimen improprietatem parit,) commiscetur.Quinam sunt illi? Schr.in dicentes, reprehendunt, eo quod in symbolo Apostolico, quod Niceno et tempore et auctoritate prius est, ea vox olim omissa fuerit, et tantum dictum, Credo Spiritum Sanctum.Vnde istud? Contrarium apparet e symbolo ab Jrenaeo recitato. Schr. Caeterum Formula haec in Symb. Irenaei L. I. adv. haeres. c. II. legitur; cui addi potest Origenes, qui in L. honore ac dignitate patri ac filio sociatum sanctos Apostolos tradidisse Spiritum S., quando ejusdem Symbol. recitat argumentum, addit.Quasi vero par possit esse ratio Sp. S., etiamsi significetur virtus Dei, et Ecclesiae. Item: textus Apostolici et Ecclesiastici! Schr. Notandum autem est, quando Apostolicus et Ecclesiasticus textus distinguuntur a Schroedero, quia, uti supra jam observatum, Aposto licum symbolum ab ipsis Apostolis conscriptum esse perperam existimavit.non aliter hoc fieri, quam quo sensu dicamus, nos credere in unam, sanctam Catholicam et Apostolicam Ecclesiam,Cur hic particula non potius pro suppositia habetur, aut juxta tenorem symboli Apostolici eliminatur? Schr. Alia certe et meliora exemplaria praepositionem istam etiam in Symb. Nicaeno-Constantinopolitano omittunt.Ajunt,Enallage personae et numeri: ajunt pro ajo. Schr. Enimvero videtur hoc vocabulo ad quosdam, de quibus antea, respicere, aut ex mente Socinianorum loqui. Ege certe parum haec attendenda arbitror, de veritate, non hominum opinionibus, solicitus.credit in me, non in me credit, sed in illum, qui misit me, hic autem estNon tamen solus pater: siquidem et Sp. S. misit eum. Schr. Notum enim plus satis est, quamobrem Patrem suum Christus fere semper in Oeconomia officii sui nominet: quae alibi jam sunt adductae rationes.sibi proferriNon est necessarium; 1) Quia sufficit mandatum baptismi, 2) quia praescriptio symboli aequipollet mandato, 3) quia sufficit mandatum de credendo in Deum. Schr.petunt. Sequitur in Symbolo: Qui cum patre et filio simul adoratur. Quae verba ingentemTanta ne difficultas in quotidiana nostra qua clauduntur Psalmi: Et quam vetustis simam esse probat Basilius testimoniis antiquissimorum Patrum? Schr. Noe alibi b. Gottfr. Olearii Dissert de Sp. S. Adoratione et glorificatione adversus Guilh. Whistonum commendavimus, in qua, praeter argumenta ex Scr. S. petita, inprimis angelica illa invocatione Es. VI. descripta, atque Simeonis Luc. II. depraedicata, antiquitatis Ecclesiae praeclarissima selectissimaque testimonia collecta reperias, et quorsum etiam adhibita particula in, seu formula in Sp. S., spectet, solide condocetur.difficultatem, si ad lydium scripturae lapidem examinentur, patiuntur, quod ex dicendis patebit.
Erasini auctoritas nec apud Pontificios, nec apud Luther anos magna est. Praesertim in articulo Trinitatis admodum est exigua. Schr. Vid. Annott. ad Confess. Dümleri.toti triadi competere, ut cum dicitur esse Omnipotens, aeternus, Creator. Aliquando personae, idque vel patri, vel filio. De patre, ut cum dicitur: Deus filio suo non pepercit. De filio, ut cum dicitur: Dominus meus et Deus meus. De Spiritu Sancto non esse perinde in promptu Exemplum: idque etiam fateri Greg. Nazianz. in libris Theologiae: Et quanquam inquit, certissimis argumentis colligitur, Spiritum esse Deum, nunquam tamenScilicet, hunc in modum: Spiritus S. est verus Deus. Schr. Perinde nimirum, uti supra, mysterium Trinitatis totidem syllabis sibi demonstrari in Cod. sacro, expetierant.Ex libro de Synodis deprehenditur, Hilarium fuisse amicum pnevmatomachis, qui de Filio recte sentientes aliquandiu se conjunaerunt orthodoxis. Praesert enim ibi Eleusium Cyzici Episc. Macedonii sectatorem aliis: Et Macedonianam interpretationem excusat. Opponimus Hilario Athanasium, Basilium, Nazianzenum, Ambrosium, qui omnes Sp. S. Deum vocant. Schr. Quos naevos, tanto minus caussae habemus, cur miremur, cum et alios errores de Christo ipso probaverit, quos nunquam purior Ecclesiae suos fecit. Vt styli singularis granditatem et Gallicos cothurnos, scripta viri de reliquo solertissimi obscuriora haud raro reddentes, taceamus. Vtut sit, Hilarius et Paullus non pari passu ambulant. Et sancti quidam suos passi sunt manes.Negat tamen, illum creaturam esse, Libr. XII. Schröd.Argumentum ab auctoritate negative sumptum est frivolum aut infirmum. Schr. Antiquissimis Ecclesiae temporibus invocatum faisse Sp. S., ostenditur testimoniis Justini et Athenagorae. Cypriani orationem ad Sp. S. vid. Anti Soc. 508. Schr. Qui quando alias saepius citat Anti-Soc., videtur LL. Communes suos allegare, ut, si forte his de locis colloquendum esset, statim invenire testimonia illa Patrum posset.Contra in Collecta octava Pentecostes ae Sanctissima Trinitate: Adspira S. Spiritus, et ducito nos in portum voluntatis tuae etc. Schr.Olearius Whistono demonstravit. Quibus Petri King., Hist. Symb. Apost. auctoris, ab eodem b. Oleario latine redd., verba subjicimus, qui, postquam mirum fortassis videri posse nonnullis, multis adeo de Patre et filio in Symbolo allatis in medium, tam pauca de Sp. S. afferri dixit: Sed ejus rei, respondet, luculenta nobis suppetit ratio. Nempe in primitiva illa Ecclesia non adeo multum de divinitate et personali Sp. S. subsistentia disceptabatur. Vtut enim Gnostici juxta cum aliis quibusdam injurios in eum sese ostenderent, maximo tamen impetu atque furore adversus Patrem et filium serebantur, quo ipso necessitas Ecclesiis fuit imposita, ut potiorem curam in ea parte, quae insultibus eorum maxime pateret, defendenda ponerent. Quam etiam ob rem caeteris distinctius magis, quam ante, expressis additamentis, et hoc Symbolum et ipsum quoque Nicaenum, quantum ad Personam atqne Majestatem Sp. S. dilucidius describendam, paullatim locupletatum esse constat. Eademque, ad hymnos si applices, quorum perpauci ante Sec. IV. supersunt, si qui habentur, genuini, postremo huic scrupulo removendo sufficiet observatio.Cum jubemur orare patrem, qui in coelis est, nomen patris est essentiale, patrem cum filio et Sp. S. indefinite significans. Schr.Tanquam omnium consiliorum et operum divinorum fontem. Schr. Adde Oeconomiam in Symbolo patrum, quod canitur in sacro, filius pronunciaturScil. quia de Filii divinitate tum erat quaestio. Schr.non esse dubitandum, quin Spiritus S. sit Deus et possit invocari. SeCriticam fidem sapiunt!nec id ex collatione scriptur arum esset expressum, non ausi sunt idQuod non factum est, ante controversiam de Sp. S. motam, id postmodum abunde factum est. Schr. Quae ratio etiam fuit, cur in ipsa Synodo Nicaena confessione de Sp. S. perbrevi defungerentur Patres, pluribus autem eam explanandam, cum Macedoniani turbas dedissent, deinceps Ecclesia censeret.non ab Athanasio, sed ab otioso potius monacho aliquo scriptum fuisse autumat,Vbi ita censet Camerarius? Schr. Etiam haec, sicuti supra Calvini de Symb. Nicaeno judicium praecipitantius paulo pronunciatur, depromta sunt ex Epistola Dudithiana, sed inique Camerario (Joachimo videlicet sen.) ea imputari, non solum conquesti sunt saepenumero tam parens ipse, quam Philippus et Ludovicus, Filius atque nepos. Et filius quidem, contraria a parente suo se audivisse, testatus est manu sua ad Dudithianae epistolae marginem adscripta. Pater vero, quo superstite jam haec fama emanaverat, integra epistola ad Eboronium, Castell. Cracoviensem, perscripta A. 1563. calumniam ex professo diluit, immo ad ipsummet Dudithium datis litteris dolorem suum de cavillatione isthac exposuit. Tertius denique nepos, Coronae Suecicae t. t. Exlegatus et Consiliarius, ante hac vero Palatinae aulae Minister primarius, injuriam avo suo fieri Maresio, ipsismet protographis, quam aegre hoc quicquid est fabulae sparsae tota familia tulerit, semel iterumque demonstravit. Quae cum non potuerint, certe non debuerint, incognita esse Peuschelio, (jam vero etiam in laudata superius S. Maresii Biga Fanaticorum eversa, typis excusa f. 28. seqqueleguntur) miramur hoc loco repetita esse. Vtrum denique Athanasius Symboli hujus scriptor sit nec ne? quorum illud Schroederus noster videtur credidisse, Camerarius non item, in medio h. l. relinqui potest.Nec obscure, nec aperte. Schr.non obscure contradictionem involvunt. Si enim tres Deos aut Dominos dicere catholica religione prohibemur, quomodo singulatimQuia unaquaeque persona unam et eandem Deitatem, aliv atque alio atque alio modo obtinet. Schr.Quia non nisi una numero Deitas in singulis est personis. Ad multiplicandum nomen substantivum requiritur, ut multiplicentur supposita et personae. Schr.Quia Deitas non multiplicatur, etsi supposita multiplicentur; Seu: quia una tantum est Deitas in tribus personis; Seu: quia nomina substantiva tribui Deo in plurali non possunt sine praejudicio unius essentiae. Schr. Quae tamen de immediata praedicatione intelligenda sunt; mediate enim propter communem tribus personis unam eandemque essentiam, omnino, tres esse personas divinas, dici potest, atque solet.At singulatim Domini et Dii non sunt vocati, sed singulatim unaquaeque vocata est Deus ac Dominus. Schr.Domini et Dii vocati, et qui proinde revera tales singulatim sunt (alias eos tales vel confiteri non possemus, vel falsa esset nostra confessio) non sunt tres Dii et Domini? rursus, si Catholica religione tres Deos aut Dominos dicere prohibemur, cur prius, et quidem de una persona singulatim, dixit: ita Deus et Dominus pater, Deus et Dominus filius, Deus et Dominus Spiritus Sanctus? an Deus, Deus, Deus:Non sunt: Quia idem significatur Deus, idemque Dominus; cum enim Filius dicitur Deus, sicut pater dicebatur Deus, non dicitur Deus alius a Patre aut Sp. S. Sed idem Deus cum illis. Schr. Paucioribus: Non numeratur Deus nec Dii, sed numerantur personae, quae habent, distinctae quidem ut personae, unam tamen Martinii atque Zanchii explanavimus.Tres personae revera sunt, quia tres sunt relationes, seu, quia triplex est personalitas; non autem sunt tres Dii, quia nec triplex est Deitas. Schr.Ineptiae. Schr.Immo quaelibet ex aequo est Dominus et Deus, quia quaelibet per naturam est Deus et Dominus. Etsi enim Filius naturam divinam accipit a Patre, non tamen minus est Deus, sicut Isaacus non est minus homo, quam pater Abrabam, etsi etc. Schr.non tamen quaelibet ex aequo est Dominus et Deus, sedNon una, sed omnes ex se: una tamen a nullo. Schr.una ex se, primo et per naturam, reliquae hujusNon hujus beneficio: ne productio personarum, quae est necessaria, vidcatur voluntaria. Dicendum igitur: Reliquae ab illa. Schr.Non secundario: quia naturale est divinae naturae, esse in pluribus personis. Schr.Non pergratiam: quia productio personarum non est voluntaria, sed naturalis. Schr.Immo, quod est una, idem est altera, puta verus Deus. Deum nuncupandum et salsum relinquimus Arianis, Photinianis etc. Schr.prorsus non, vel nuncupative saltem et falso? Conciliet hanc, qui potest, Certe, aut Davus es, aut nequam. Schr. Forte per jocum.Profertur aperta, nullis troporum et figurarum involucris operienda. Schr.scripturam apertam, aut consequentiam legitimam, validam et cogentem, non insulsam, infirmam, et crinibus, quod dicitur, huc tractam, et statim veritati plene me assensurum (quod etiam tamen non usquequaque nego,dubitare se adhuc et quodammodo fluctuare, significaret, atque, docilem hinc etiam se praebere velle meliora edoctum, profiteretur Peuschelius.Spiritum S. singulatim Deum consiteri, quod HilariusDe Hilario dictum est supra. Schr.nec ex collatione scripturarum expressumVbi hoc fatentur? Aut quid tibi dicitur ex Scripturarum collatione expressum esse? Schr.quod consequentiam extare, dicereVbi? Schr.CrediderimCredas, quod voles: Christianus orhis sccus credit. Schr.nullaVbi igitur in Symbolo Apostolico adducuntur Scripturae dicta? Schr. Symboli est confessionem fidei breviter complecti, non probare, quae ad ejus confirmationem pertinent, neque etiam utrobique dcest.scripturae dicta adducit, cum talem confessionis formulam ex nudis scripturae verbis extructam esse etQualege? Quis fixit? Satis est omnino esse: Praesertim si Athanasius in illo symbolo agere voluit interpretem. Schr. Sanam verborum formam commendat Apostolus, non verba syllabatim e Script. depromta. Alioquin non alia, quam Hebraica et Graeca (forte intermixta) adhibenda essent; si verbis duntaxat, quibus Sp. S. usus est, uti oporteret.oporteret, et deceret. Sed pergamus. Ex eodem Symbolo contra ipsum Symbolum sic argumentor: QualisLoquitur de qualitate non personali, sed essentiali: Cujusmodi sunt, increatum, immensum, omnipotentem esse etc. ut patet. Schr.pater, talis filius, talis Spiritus S. At inferius dicitur: pater a nullo est factus, nec creatus, nec genitus. Ergo talis etiam filius,proprietates, cum essentialibus commiscentur. Illae personas invicem distinguunt, hae Deum ab omnibus, quaecunque Deitatem non habent, discernendum docent.satis exprimitur iis, quae immediate subjiciuntur. Schr.sine limitatione hoc proferens, locutus est.
Porro dicit Athanasius: Et in hac Trinitate nihilmajus aut minus.Loquitur Athanasius de majori aut minori, quod opponitur aequalitati, ut patet e verbis proxime sequentibus. Quam vero equalitatem v. 6. exposuerat hisce: Sed Patris, Filii et Sp. S. una divinitas, aequalis gloria, coaeterna majestas. Schr.Irenaeus, Justinus, Lactantius, Tertullianus, Erasmus, Calvinus, Sohnius, Zanchius, Deum Loquuntur illi de originis (non essentiae, non gloriae, non majestatis) quam propter inter personas Trinitatis ordine est prima. Schr. Quid si etiam dicamus, nec satis commodam esse formulam? Quod enim ordine primum est, usu loquendi recepto praerogativam simpliciter non dicitur habere, nisi forte vocem ordinis addas.sed respectu principatusQui principatus (non est essentialis, in quo personae sunt aequales, sed personalis et ordinis. Schr.illius, quem in Deitate obtinet. Vide Erasmum in apolog. tomo 9. (praesertim contra Eduardum Leum, et Jacobum Stunicam Hispanum) ubi non semel hunc locum ita declarat, et sententiae suae astipulatores Chrysostomum, Hilarium,Hilarius L. IX. de Trinit. Pater major me est, sed filius minor non est, cui idem esse donatur. Schr.Non de, ipsa Divinitate, sed de filio, ut Deo. Schr. An bene, quod nobis non videtur, illud est, de quo disceptandum est.pater major me est, ita olim interpretatos esse, ut patri suam in ipsa Scholastici vocant autoritatem principii et originis. Schr. Ego illam in modo habendi seu ratione originis patres constituunt. Quod si quis dixerit, modum illum habendi, id est, quod pater essentiam a seipso habet, nullam ei Autoritas (principii et originis conceditur: Sed quae non tollit aequalitatem inter personas. Quia quicquid haec ipsa autoritatis dicit perfectionis et dignitatis, id totum est in filio, cui eadem communicatur essentia, quam habet pater. Essentia enim divina omnem omnino perfectionem et dignitatem comprehendit. Schr. Si vocabulum excellentiusQualiscunque sit illa excellentia, si tamen alter ille, quod habet, non habet per gratiam, sed naturam, non tollitur aequalitas. Schr.Loquitur de quae fit per gratiam, non quae fit per naturam. Sermo enim est, de operibus misericordiae.
Forma dat esse rei, non tamen excellentior est reipsa. Sol dat lucem homini, non tamen praestantior est homine.
August. L. III. c. Max. c. 24. Beatius est dare etc. sed in hac vita, ubi inopia est, qua utique melior est copia.
Bellarm. Beatius est dare, quando, qui recipit, est in potentia ad recipiendum, et proinde est indigens et imperfectus. Filius Dei sic accipit vitam, ut tamen nunquam fuerit non vivens etc. Accepit enim nascendo: ab aeterno autem natus est, et persectus natus est.
Pater genuit filium existentem. Genuit enim talem, qualis ipse erat. Epiph. haer. 69 Schr.Aliquam igitur patris eminentiamdiversitas siveAt inaequalitas officii non tollit aequalitatem personarum. Ratio: cum, quia officii est externa, ideoque rationis tantum relatio; tum, quia quod fit per oeconomiam, non minuit naturam sed commendat gratiam. Schr.inaequalitas officii, quod hinc pater, inde filius, in negotio salutis aeternae perQuod nectit, ipse solvit. Schr.gratio sam liberae voluntatis oeconomiam hactenus administrant. Hic enim filius, ut Mediator et legatus, omninoputa, ratione officii suscepti. Schr.inferior est patre legante, et Servatorem illum nobis ex gratia donante. Sic enim ipse Christus Matth. 20. v. 26. 27. 28. Vter major est, inquit, legatus, an qui ipsum legavit? Et praeterea ratio ipsa docet: Omnem Mediatorem, intercessorem, sacerdotem etc. qua talis est,Dubito: Potest enim Caesar pro Comite intercedere apud Comitem; An inferior (est) Comite? Schr.inferiorem esse eo, apud quem intercedit, et cujus legatum agit etc. (Vide Piscat. in animadvers. ad collat: amicam D. Vorstii, item Bellarm. in peculiari libello, quo censuram suam in librum Concordiae contra impugnationem Würtenberg. theolog. defendit.) Denique omneFalsum, quia quis seipsum donare potest. Nihil est tam tuum, quam tu, inquit Augustinus. Sic tota Trinitus donat se fruendam beatis. Schr.donum, qua donum, donatore suo inferius seu minus esse oportet: siquidem de vero et principali donatore loquamur. Quare et Christum Deo patre suo hoc respectu minorem esse oportet. Haec adeoVt quid horum perspicuum sit, tamen est. Schr. De oeconomia enim consilii divini communis, seu pacti inter patrem et filium quoque initi, Zach. VI. 13. hic sermo, atque eatenus pacificator seu Idem docet Athanasius, ubi dicit: Pater est a nullo. Filius est a Patre. Schr.filius agit per se, sed non ase: pater vero, et per se, et a se agit. Haec vero omnia quomodo cum verbis Athanasii: In trinitate nihil majus aut minus est, stare et conciliari possint,dependentia ab origine, terminus ab effectu, communicatio ejusdem numero essentiae in sinitae, quae nec majus nec minus admittit, et speciei quae in multiplicabilibus tantum locum habet, ac denique persona non confundatur cum essentia, quarum haec non habet originem, sed illa, per generationem, et sic gignendo eandem essentiam infinitam, infinito quodam modo communicatam, habens, et conciliatio in animo verbo Dei credente, neque se didivina penitus intelligere fasso, proclivis erit. conciliet,Pulcherrime conciliantur omnia. Schr.Recte dicitur, personae sunt coaeternae; cum quia nomen coaeternae est relativum, tum quia est adjectivum Non autem recte dicitur, tres aeterni; cum quia nomen aeterni est absolutum, tum quia fungitur vice substantivi, et perinde valet ac neutrum: Tria aeterna. Reg. Substantivum non potest Deo tribui in plurali sine praejudicio unius essentiae. Schr. At si dicatur: Tres sunt personae aeternae perinde est, ac si tres esse personas, quae habent unam aeternam essentiam, affirmes.non tres aeternos, sed unum aeternum esse?Vnus est aeternus, quia una tantum in Deo aeternitas: tres personae coaeternae, quia singulae earum per illam unam aeternitatem aeterna est. Schr. Est enim una essentia infinita, aeterna, et in tribus personis talis est ac manet.idem sibi ipsicoaeternum?Tres unum sunt ait Johannes, et Christus ipse multoties de se et Patre loquitur.Regula bona, accommodatio mala. Schr.Ratio manifesta est; Quia una est tantum aeternitas, sicut una est Deitas a qua quaelibet persona babet, ut sit aeterna, sicuti est Deus: Vnde licet unaquaeque persona possit dici aeterna, et tres personae possint dici coaeternae, quatenus habent eandem numero Deitatem; attamen tres aeterni non possunt dici: sicut nec tres Dii, etsi dici possint. Schr.tres personae aeternaeNon sunt: quia non est nifi una numero aeternitas, per quam quaelibet est aeterna. Schr.non sunt tres aeterni, vel tria aeterna? an vero tres personae non sunt tres personae, sed vel una persona, vel nihil, vel nuda nomina? omnia absurda.Sed quae ex iis, quae Athanasius proponit, neutiquam consequuntur. Schr.At non dixit; Vnam esse personam: Sed; Alia est persona Patris, alia Filii, alia Sp. Sancti. Schr.Athanasii superior de una patris et filii Deitate assertio sarta tecta manere debet, phrasin hanc posteriorem subsistere prorsus non posse: Cum omnis aequalitas semper vel ad minimum sit inter duo, vel duas res, inter duosQuos vides et audis, ubi Athanasius, Patri Filium aequalem esse, dicit. Schr.Quasi vero haec inter se pugnent; Esse idem cum Patre, et esse, aequalem Patri: Immo vero quo major identitas seu unitas, eo major seu exquisitior aequalitas. Quippe unitas similitudinis et aequalitatis est fundamentum. Schr.non aequalis, sed idem patri, vel cum patre dicendus est,Inanis formido. Schr.Quid obstat? An forte unitas numerica non potest esse fundamentum aequalitatis, specifica potest? Annon potest idem sibi ipsi dici semper similis et aequalis? Quanto magis alter alteri? Schr. Si habeant ambo unam eandemque essentiam.Sunt coaeternae, non aeternae. Schr. Immo vero etiam aeternae perinde ut omnipotentes, quia communis est tribus essentia una aeterna, ita ut tres eam sine multiplicatione habeant, et tamen in tribus personis eadem existat aequaliter, immo unissime, ut ita loquar, una.Si maxime dixisset Tres personas aeternas, non tamen tres aeterni essent dicendi, quia fieret ab adjectivo ad id, quod habet rationem substantivi: Schr.plures
aeternos,Eadem est ratio de tribus coaeternis. Schr.vel sibi invicem coaeternos, et sic non unum esse aeternumad Christum qua hominem, sive secundum humanamAtqui Christus secundum humanam naturam non potest dici aequalis Deo Si qui igitur referunt (ad eam,) illis aequalem esse, idem est, quod aequalem gloriam cum Deo habere. Ita vere receditur a littera. Schr.una ego lituraIngens pollicitatio. Schr.omnia, quae hoc loco scripsi, expungere paratissimus sum. Obiter hic et in transcursu dico, vocem latinam aequalis, et graecam similiAt non hoc loco: Oppontur enim non dissimili sed humili, et postmodum exaltationi. Schr.illud Immo vero affectus humilitatis et in humilitate obediendi Patri: ut patet ex antecedd. et conseqq.nehmblich der Goettlichen gestalt,Non forma, sed magnifica illius ostensione in et per assumptam humanam naturam se exinanivit. Schr. Ambiguitas nominis forma quicquid hoc est obscurat, et evoluta dilucidat. Ipse certe Apostolus vocabulo hoc Deo (cujus majestas adoranda est, et remenda) dicere,Non hoc absurdum: Quia, pro rapina formam Dei seu aequalitatem cum Deo non habere, hic idem est, quod se non magnifice ostentare, more eorum, qui Divinitatem sibi rapiunt, seu qui Dii esse volunt. Schr.quod naturam seu Essentiam suam Divinam pro rapina vel rapto non habuerit, (quasi unquam vel factum fuerit, vel fieri potuerit,Etsi proprie pro rapina eam habere non potuit, potuit tamen more eorum, qui pro rapina habent, magnifice se in assumpta natura ostentare; quod non secit, sed (se) exinanivit. Schr.nulla ratione fieri potuerit, ut altissimus omniumque rerum supremus Dominus se exinaniret,Quid obstat? 1) si intelligatur agere: 2) si intelligatur non forma Dei se exinaniisse, sed formae illius (majestatis) magnifica ostensione; saltem in assumpta natura. Schr.Quaerendum: Quid dicat proprie humiliare aut exaltare? Nam et ipse supra agnoscit liberam. Schr.Christus, qua homo,Christus, qua homo, nunquam erat in forma Dei, ita, ut esset aequalis Deo; Sed potius inde a Virginis utero erat in forma servi, quae formae Dei opponitur. Schr. In forma quidem Dei fuisse Christum hominem Paullus ait, sed possessionem majestatis communicatae his verbis designat, et ab usu plenario distinguit. Sic forte rectius respondetur, quam si prorsus neges, in forma Dei, qua hominem, fuisse. Peuschelius enim de forma. Dei finita et potentia eximia, ejusdemque etiam usu, uti sequentia docent, loquitur, cum Paullus de infinita, sed ex unione personali deducenda, qua ordinarie usus non sit, sermocinetur. Ita quoque aequalitas illa, seu ad esse communicataque esse cum informa Dei esset, quatenus, in corpore humano obambulans, magna edidit argumenta majestatis sibi secundum carnem communicatae, leprosos nimirum mundando, caecis visum, surdis auditum restituendo, morbos curando, mortuos excitando. Breviter: quatenus docuit velut potestatem' habens,Non erat hoc in forma Dei esse: siquidem per istud non erat aequalis Deo: Sed formam Dei particulariter et frustillatim, ceu radiis quibusdam, exerere. Schr.velDe simili supra dictum. Schr.similis Deo (quatenus homines ad hunc hominem Jesum in necessitatibus suis, velut ad Deum ipsum, confugerunt) illudImmo, antequam horum quicquam faceret eive accideret, erat in forma Dei, et non duxit pro rapina aequalem esse Deo. Schr.Non quam habebat, sed quam habere poterat, si filius Dei majestatem suam per carnem voluisset exerere. Schr.
An in unica, aeterna et indivisa Dei essentia tres distinctae sint personae?
Ad hanc etiam in litteris generalibus respondi. Nunc addo, variare hic in delectuManifestum est, non esse vim parem in omnibus dictis: ideoque et inde deductis argumentis. Quaedam sunt primaria, quaedam secundaria. Quaedam quaedam Quaedam demonstrantia, quaedam illustrantia. Quaedam quaedam accommodatitia. Schr. Prudentia igitur opus est, ne iisdem semper armis pari modo rem confici putes, et veritatem ipsam ludibric exponas.mutuo vineta caedere, et ita non levem altius inquirendi et dubitandi causam praebere. Exempli gratia, illud Gen. I. Creavit Dii etc. Hunnius vocat illustrissimumSi vera hic narrat. Schr. Benigne de Praeceptore olim et hospite suo ita judicat Schroederus. Nobis ne illustre quidem id semper visum est, et quoties de ejusmodi argumentis, Ebraeae linguae indolem saepe posthabentibus, pugnatur, toties mihi praeclara G. Calixti Dissertatio, de S. Trinit. mysterio A. 1645. Respondente Joh. Latermanno proposita, in mentem venit, in qua, quid de ejusmodi ex V. T. desumtis ratiociniis habendum sit, accurare edisseruit: quae Filius quoque Frid. Vlricus, ab aliis impugnata et lacessita, mascule defendit. Eamque hac quoque occasione data L. B., quicquid aliis videatur, commendamus.Hunnium non potuisse ex patribusQuid tum? Non sequitur, Patres non usurparunt, ergo argumentum nihili est? Schr. Forte et ratio facile reddi potest; quia Patres, uno alteroque forte excepto, nec Hebraica intellexerunt, ex cujus linguae constructione isthaec petita sunt.adducere unum, qui illo usus fuerit, testatur et gloriatur Paraeus in Comment. in Genes. Nam quod Lombardum adducit, nihil ad rem facit. Et Paraeus dicto loco omnes rationes pro et contra adducit, et negativam suam pro virili confirmat. Sic locum 1 Joh. 5., quem principem constituunt, Lutherus, ut et Latina versio vetus, nec SyrusAt Syri et Arabes legunt: Hi tres Pha de num in unum sunt. Schr. In quibus partim, fateor, quid illud Pha de num sibi velit, me non intelligere, partim etiam falsum esse, quod de lectione hujus loci in utraque versione testatur. Neque enim in codice ullo, sive MScto sive impresso, ante se eum reperiri, palam et candide profitentur tam Gutbierius, quam Schaafins: quorum tamen uterque ex Tremellii editione, ubi ad marginem adscriptus erat, suis eum exemplaribus inseruerunt, idque in additis Var. Lect. ad h. l. ipsimet annotarunt. Auctoritati vero hujus insignis testimonii nihil exinde decedit, quoniam utraque versio, secus quam vulgo existimatur, recentiorem aetatem prodit, et, ut sileam, Nestoriani hominis vestigia in priori occurrere mentionem autem ejus vix ante sec. sextum reperiri, ita porro Arabicam translationem ex Syriaca demum adornatam, utramque vero ex mutilaris Codd depromtam esse, luculenter patet, atque inter Philologos satis constat. Ac proinde parum hae versiones Socinianos juvant, nec nostris magnopere, si locum exhiberent, prodessent.Athanasius L I. ad Theophil. de unita Deitate legit. Cyprianus in Lib. de Vnit. Eccl. legit. Hieronym. in Praef. Epist. Canonic. diserte dicit: In Graeco haberi, sed a Latinis interpretibus esse omissa. Complutensis editio, et aliaprobatae sidei exemplaria legunt Schr. Quae citavit b. Schroederus ex Patribus testimonia, excepto Cypriano, cujus, quamvis etiam Libell. de Vnitate Eccles videatur alicubi interpolatus, ideo tamen maximae auctoritatis est hujus loci allegatio, quia et Fulgentius ad cum provocat,) tanti non sunt, ut adversario pervicaci Criticesque perito artis satisfacere possint. Ambo enim Athanasii scripta, in quibus haec verba inveniuntur adducta, quorum alterum duntaxat nominavit Schroederus, alterum vero Disp. est in Conc. Nicaen. cum Ario instituta, pro Hieronymi autem Praef. in Epist. Canon. quae disputantur, ejusmodi sunt, ut, licet, quod liquido etiam ostendit en Dissert. critique sur le verset 7. du chap. V. de la 1. Ep. de S. Jean Ms. Martin adversus R. Simomum, multo sint firmiores rationes pro ejus ingenuitate, propter stylum ab Erasmo et Socino etiam agnita, quam Cypriani istam citationem, hunc ipsum locum genuinum esse, ab aliis, v. g. J. Gerhardo nostro, J. H. Majo Sen., et plenissime a F. E. Kettnero, (qui et rationes, cur Patres Sec. priorum IV. eum non produxerint in medium, reddidit) a Cl. J. Laur. Mosoeim autem compendiosissime, itemque a Dav. Martinio et similibus evictum sit, exemplaribus etiam MSctis tam Gr. quam Lat. jam multo pluribus, quam ab initio renatarum litterarum eadem sententia confirmatior habeatur. Mihi fortissimum omnium pro hujus loci S. Trinit. hostes Artemonitae, jam Sec. I. inclinato hujus impietatis et insimulati, et, teste Euseb. H. E L. V. c. 28. etiam, cum ignominia, convicti sunt.non ad essentiam, sedArgumentum tamen manet: Si silius est testis divinus E. Deus est. Antecedens probatur; Quia est testis in coelo: quia ibidem testimonium ejus vocatur testimonium Dei. Schr. Mihi non videtur deserenda phrasis: Vnum sunt. Hanc enim et non aliam Cyprian. jam sua aetate in Cod. Sacro prae oculis habuit, et hodieque eam paucissimis exceptis, iisdem non melioribus, eandem lectionem exemplaria fere omnia exhibent. Nec obstat, quod Joh. XVII. unitas fidelium talis, qualis Patris et filii sit, esse jubetur; Haec enim comparatio, perinde ut Matth. V. ult. perfectio etiam fidelium atque patris, non tanquam in totum, sed in tantum talis, non ut aequalis, sed ut similis describitur, et, ut ejusmodi sit, praecipitur atque rogatur. De se et Patre contra aliter Christus: Qui me videt, inquiens, videt et Patrem; Nihil potest operari Pater, quod non operatur et Filius etc. itemque Joh. X. Ego et Pater unum sumus etc. Vnde quemadmodum necessario consequi, Christum esse Dei filium, atque adeo revera Deum, ipsi hostes Judaei agnoverunt: ita revera etiam Christus non refragaturus, sed ex operibus optius id confirmaturus vindiciis suis amplius verba sua l. c. explanavit: qui, si formula loquendi in calumniam rapta fuisset. procul dubio aliter calumniatoribus obviam ivisset.ad testimonii unitatemSed temere: quia distincte loquitur Joh. de testibus in coelo, quos dicit esse unum, et testibus in terra, quos dicit esse in unum. Schr. Certe praestantissimi codices hanc differentiam exacte tuentur, ita ut inter XV. exemplaria MScta, quibus usus est Rob. Stephanus in praeclara illa ed. N. T. A. 1550. fol. non nisi unicum discrepantem, si citationi ad marginem adscriptae fides habenda sit, (de qua sunt, qui dubitant.) invenerit. Vtcunque vero ista citatio comparata sit, de qua le Long. in Bibl S. conferri potest, reliqua tamen MScta cum vulgari lectione, uti collectanea Millii atque Kiisteri edocent, prorsus consentiunt pleraque.Sugillat praeceptorem suum. Schr. Tota haec digressio ad Disputationem supra toties memoratam de S. Trinit., praeside Schoppero et Respondente Sauberto habitam respicit, de qua nihil repetimus.Nec mirum, cum sit articulus multimembris: qui non nisi operose inde demonstrari possit. Schr. De his similiter jam supra plus satis dictum est.locus clarissimus et primarius solusSi non probat omnia, probat tamen aliqua. Schr.manifestis simaLoquitur de patesactione ad visionem, non ad demonstrationem. Schr.trinitatis patefactione accipit. Luth. vero inquit: Quod si alia trinitatis probatio non esset,Ita est, ut Lutherus scribit. Schr. Cui et nos assentimur.frivolum est, et sannis calumniisque obnoxium. August. de tribus angelis interpretatur. Musc. in comment. in Gen. ex professo refutat, inquiens: talia officia Abrahamum illis exhibuisse, quae nemo DeoNisi in assumpto corpore apparenti. Schr. Cujusmodi visa vere divina non omnia sane Sociniani negare poterunt, utut de personis divinis hactenus disputatio seponatur.exhiberet, nisi insanus. Quod autem in singulari numero eos compellat, (in quo vis probationis Schopperianae) id fieri, vel quia ratione legationisAt quis unquam audivit, tres legatos compellari singulari numero? Schr. Ego rectius et compendiose magis respondendum existimem, non propter legationis tribusque commune munus singulari numero interdum loqui Abrahamum, sed quia unum inter eos, quacunque demum ex nota, prae caeteris, diviniori et Patriarchae noto charactere, eminere animadvertisset; cum quo etiam pari modo parique de caussa colloquium, duobus jam longius progresfis, post eorum discessum, continuavit. Nam qui discesserant, Angelos fuisse, Lothum deinceps invisentes et e periculo liberantes, vix dubitari potest. Ac proinde, typicum licet hinc petere liceat (quae qualia sint, notum est, nisi Sp. S. ipse typum explicet) pro S. Trinitate argumentum, sed illustrans magis, quam probans; non tamen nimium urgendum videtur. Vtut de reliquo, Deum ipsum apparuisse, ex nomine divino satis clare colligi queat. Quod de Abrahama tam promte adhibitum esse, tanto minus miramur, quoniam, apparitionibus hujusmodi divinis adsvetum fuisse, ex integra vitae ejus historia satis superque cognitum habemus. Paucis, si quod sentimus, candide pronunciandum sit, cum b. Hakspanio nostro in Not. Philol. in h. l. ita nos sentire profitemur: In terminis hic Jehova apparuisse dicitur. Ergo divina fuit haec apparitio, sed non immediata, qualis erat Gen. XVII. 1., neque solum mediata, qualis Gen. XVI. 12. sqq. per angelum facta; Sed mixta, ubi Deus ipse Angelis se conjunxit. Vnde simul, quantum ad Trinit. mysterium inde demonstratum, robur argumentum hoc contineat, non obscure patet. Quo si forte plane abstinuisset Schopperus, sarius fuisse, facile est existimare. Caetera in alium locum rejicimus.unus erant, vel quia unus ex illisNon praestantior tantum, sed et ipse Jehova erat Schr. Bene, at quid inde pro S. Trinitate colligas? Pugnandum est firmioribus argumentis.praestantior reliquis duobus, quem Abrahamus compellarit: cum quo solo etiam, reliquis duobus Sodomam descendentibus, tanquam judice terrae, utpote illius legatoJehovam allocutum esse Abrahamum, quando dicitur nullaque prorsus legationis nota vel per verbulum expressa est, plus et divinius quiddam in recessu habet. Neque exempla aliorum legatorum, verba alibi nomine Dominorum facientium, huc quadrant, ubi aliae notabiliores circumstantiae illustrius quid condocent. Quam Dei ipsius praesentis patefactionem singularem quando tuemur, non tamen, infirmitatem argumenti hujus pro S. Trinitate et nos agnoscere, dissimulamus.inscii angelos exceperint,Peuschelii spernendum est. Quamvis enim ad Angelos, apud Lothum divertentes, respici putes, illud tamen (praesertim si numerum plurium animo recte reputes,) hinc consequitur, pro S. Trinitate inde non posse admodum firmam deduci demonstrationem. Quod autem solorum angelorum mentio sit, non aliam procul dubio ob caussam factum est quam quia, seposita hactenus divina, inter angelos comites, praesentia, de utroque Paullus loqui volebat exemplo, quorum tamen alterum, Gen. nempe XIX. descriptum, de divina singulari apparitione racet.Zwinglio, Calvino, Vatablo, Gualth. Tremell. Bulling. CastellioneNon quaeritur, quid ab istis sit factum, sed quid fieri debuerit. Schr. In quo me consentientem habet Schroederus. Manifesto enim de pluribus divina potestate praeditis l. c. Esaiae sermo est, atque hactenus sua deducto inde argumento, pro persona in Deo non una, vis constat indubia.quod sit Enallage personarum,At temere et sine ratione cogente, quae nulla hic affertur, non est decurrendum ad enallagas et figuras. Schr. Neque etiam integra orationis series, tametsi modo prophetam, modo Deum loqui concedas, id permittit, utpote quae luculenter saltim Deum et Spiritum Dei, et non minus hunc quam illum, qui Deus antea, a Spiritu Dei (personaliter) distinctus, dicebatur, in eadem logatione divina (si vel maxime Messiam hic non sermocinari fateamur,) occupatos conjungit.interpres in Hebraeis seu Hebraicis doctissimus, aut Hebraeae linguae gnarus, dicere voluit. Parum enim Hebraeo alicui, a Trinitate omni modo abhorrenti, tribuendum esset auctoritatis, quibus loca de Deo trino in alienum sensum detorquere tritum est; gente autem Hebraeum suisse, nemo unquam, inter eos quoque, qui alios tales commenti sunt ipsumque adeo Lyranum, somniavit.diaboli est, et studium omnia incerta reddendi,Quis ille? rogandum. Schr. Ex hisce aliisque formulis in his notis subinde repetitis, quicquid heic annotatum est a b. Schroedero cum primum Gonfessionem hanc perlegisset, ad marginem adjectum, colligo, ut collocuturo deinceps cum Peuschelio memoriam refricarent, et interrogandi de quibusdam materiam praeberent.hunc moremAt non sequitur: Sp. S. alicubi enallagen usurpat: E. et isto in loco. Schr. Judex itaque totius rationis propheticis libris, ubi frequentiores quidem esse figuras, sed non ubique crepandas, qui de Exegesi sacra modestiori praecipiunt, solicite monent.Spiritui S. usitatum, et non diaboli inventum esse. Quem et doctissimi hebraei et jurati Arrianorum hostes agnoscunt, et recipiunt. Cum argumentis destituimur,Quasi vero illico destituatur argumentis, cujus unum vel alterum argumentum sive bene sive male solvitur. Schr. Interim prudentiam in illis seligendis haec suadere possunt atque debent, ne batuatores videamur esse, non gladiatores, et coecis offendiculum objiciamus.quid non facit desperatio?Facit autem istud justa indignatio. Schr. Praesertim si cum Thrasonibus sermo est, qui unius sorte argumenti aut loci Scr. S. V. T. illustrantis magis, quam probantis, et insinuantis mysterium potius, quam aperte et plene demonstrantis, imbecillitate hactenus ostensa, triumphum ante victoriam canunt, uniusque cohortis propulsatione, jam lauream imponendam sibi deposcunt.Non argumentorumEt numero et pondere vincere, est laudabile. Schr.numero, sed pondere vincendum, necImmo et loci, (et quidem praecipue) et argumenta sunt afferenda. Schr.loca, sed argumenta ex locis afferenda sunt: ociose quidam congerunt loca, ubi Patris, Filii, et Spiritus S. fit mentio, quae nemo, ne ipsi quidem adversarii, negat, sed argumenta ex locis afferenda sunt, quibus probatur, Patrem, Filium, et Spiritum sanctum tres esse personas unius essentiae, hoc est ubi et mihiNon, si tibi, et aliis, qui majori judicio et meliori pietate istam caussam tractant Schr. Adde: et sine nebulis praejudiciorum anticipataeque, nescio cujus, de S. Trinitatis dogmate erroneo, opinionis.aqua haeret. Deinde illa infirma prorsus rejicienda,
ternaInfirma ut haec sint ad demonstrandum, sunt tamen idonea ad declarandum. Non igitur rejicienda Schr. Scilicet, si justo ordine proponantur, et solidis, praesertim ex N. T., demonstrationibus subjungantur.iteratione nominis Dei vel Sancti, quibus et sexcentae instantiae et alia iterationis causa, puta constans rei assertio, item perfectionis denotatio opponi potest. Similis farinae est illud: Ex ipso, in ipso, et per ipsum. Quibus verbis nihil aliud innuitur, quamEsto, non tamen sequitur, nihil aliud innui. Schr.Deum sibi sufficientissimum esse, nec ulla re externa indigere. Cogitemus illud D. Thomae:Bene Thomas: Non tamen ideo, ne quidem apud fideles, majoris lucis gratia, non licet inducere rationes non cogentes. Schr. At de probatione, non illustratione, et quidem contra pertinacem adversarium pugna si sit ineunda, loquitur Peuschelius. Cujus idcirco etiam monitum hoc saluberrimum, supra quoque a nobis approbatum, tantopere placuit viris, cum zelo justo prudentem etiam circumspectionem in methodo disputandi conjungentibus, ut neque cum Judaeis ex V. T. sive Jesus Nazarenus sit, solidissima evidentissimaque argumenta jubeant, eoque facto ex N. T. librorum veritate hinc simul evicta, mysterium illud demonstrari, demonstratumque deinceps ex V. T. locis amplius confirmari, locaque istic occurrentia obscuriora ex hac luce ante accensa illustrari suadeant.An tales quoque Photiniani? Schr.
Annon Photinianum argumentum, ubi tres sunt personae, ibi tres sunt essentiae, quia persona nihil aliud est, quam Essentia singularis intellectu praedita, etc. sit mere sophisticum, et quid ad id respondendum?
Quaeritur ex me, annon hoc argumentum sit plane sophisticum, et quid respondere ad illud velim. Etsi vero ego is sum, qui audireHic non audiendi, sed dicendi (confitendi) locus est. Schr.non sophisticum, sed veritati proximum videri,Ita vero aut personarum Trinitas, aut essentiae Vnitas neganda videbitur. Schr.nostros vocare Theologos, quorum jam castra deseruerat, fratresque Socini cohortem, tessera et data et accepta, agnoverat.non est saltemAssentior. Schr. Si ipsa nimirum persona hoc nomine denotetur, quae per hypostasin subsistit.tropus modus subsistendi, ut Sohn. et Keckerm. definiunt, sed est substantia certo charactere, sive subsistendi modo insignita. ErgoNeg. Consequentia. Sequitur enim alterutrum: Ergo aut tot sunt substantiae, quot personae, aut substantia una tribus modis subsistendi est insignita, adeoque una substantia in tribus est personis. Quod in divinis non est mirum; Quia ibi hypostaseos nomen non est aliquid absolutum, sed relatio, quae multiplicari potest, non multiplicata essentia. Schr.Essentia per generationem communicata filio, nihil aliud est, quam ipse filius genitus.Assentior. Schr.Persona in Deo nihil aliud est quam essentia. Quare in definitione personae nomen essentiae et potest et debet loco generis poni. Idem lib. I. cap. 13. intellexit Tertullianus, in divinis personam esse substantiam individuam, per se subsistentem et incommunicabilem. Proinde definitio personae, quam afferre solent viri docti, retinenda est, ut pia, vera et scripturae consentanea, totique Ecclesiae probata, quae haec est: Persona est substantia individua, intelligens, incommunicabilis. Francis. Suaretz lib. 3. de Trinitat. cap. 5. aperte tres essentias relativas,Hunc valere jubemus. Tres relationes dicimus, sed non tres relativas essentias: quia a trinitate ad unitatem essentiae est redeundum. Schr.tres substantiasTres substantias, pro tribus subsistentiis. Schr. Ita enim vox substantiae t. t. praesertim in Gallicanae Eccl. scriptoribus saepenumero legitur usurpata. Quemadmodum et Graec. Dicunt essentiam genitam, non quod per generationem sit producta, sed quod per generationem sit communicata filio. Nec sequitur, quod alia atque alia essentia, sit in Patre et filio, sed quod eadem essentia aliter sit in Patre, aliter in filio: In Patre in Filio quaelibet persona est tota Deitas. Gregor. de Valentia tres personas fateturContra morem scholarum. Schr.esse tres substantias, tres res, tria supposita. Et quomodo verum ens, aut vera hypostasis seu vera persona et substantia,Non potest. Nec tamen sequitur, ut vera illa essentia sit trina, sicut personae tres sunt. Schr.irrefutabile videturVidetur solvitur per Non videtur. Schr. Quod superest, nobis, quicquid de his controverti solet, commodissime solvi et explanari posse verisimile est, si in definitione sup positi aut personae, nec personalitatem in casu recto, nec naturam seu essentiam denotari dicas, sed, personam in casu recto designare aliquid ex natura et personalitate seu subsistentia conflatum, affirmes, atque reliqua ex divinae naturae, quemadmodum de proprietatibus etiam essentialibus docetur, tam simplicitate, quam revelationis de tribus relationibus in ea invicem distinctis veritate sola aestimes, de caetero, Deum talem esse, qualem nos fateamur investigare haud posse, humillime fatearis.
An in Christo duae distinctae naturae, divinitas et humanitas, in una persona sint unitae?
Eadem responsio in generalibus litteris: Hic mihi saltem contra testimonium aliquod ad hoc probandum usitatum excipere liceat. Est illud 1. Joh. IV. v. 3. Omnis Spiritus, qui confitetur Jesum Christum, qui in carne venit, ex Deo est. Hic ajunt, dicere Evangelistam, filium Dei assumpsisse humanam naturam. Atqui non filius Dei, qui nudum Deum denotat, sed Christus Jesus,De JEsu CHristo loquitur (Johannes,) quia istud scribebat post inoarnationem. At quod de illo enunciat, competit ei Filio, qui venit in carne; scil. assumpta. Schr.Quasi vero non possit dari alius, v. g. Christus, Deus et homo, qua Deus, venit in carne: non qua homo, alias quilibet homo posset dici venisse in carne. Schr.Ostorodus, qui hunc Naogeorgum allegat. Schr.Vna birundo non facit ver. Schr. Obiter notandum, hunc Naogeorgum, Comment. in 1. Epist. Joh. auctorem, Straubingensem patria fuisse, ejusdemque opusculum, quod citatur, A. 1544. 8vo lucem vidisse, semperque in pretio hominibus id genus habitum esse, cujus etiam haud pauca in rem suam convertit Minus ille Celsus Senensis (Laelius forte Socinus) in de Haereticis coercendis, quatenus progredi liceat libello, constat.Scilicet assumpta. Schr.Si per carnem intelligatur carnis humilitas, temere provolatur ad tropum. Schr. Immo vero etiam haec ipsa humilitas substantiam simul assumtam connotat, et superior illa nostratium de in carnatione explicatio hujus loci accuratissima redit.
Annon Photinianum argumentum: Si in Christo duae naturae essent, tunc etiam juxta Nestorium duae forent personae, siquidem nulla natura intelligens absque sua persona consistere possit: sit pure sophisticum, et quid respondendum?
Praeter datum generale responsum, dico, nihil me hactenus vidisse aliud responsionis loco datum, quam in aliis hoc valere, in mysterio autem Vnionis non item. Quam responsionem Photiniani et Nestoriani rident,Rideant, sed videant, ne in aeternum fleant. Schr.principio petere,Quasi vero in responsione petatur principium: aut non potius petant principium, qui a creatis rebus ad increatas argumentantur. Schr.Quid Pezelius et Vrsinus respondeant, solicite non inquirimus: nos nostros corymbos nectimus. Schr.aliam aliquam Scil. Vrsinus ignoravit artem disputandi, quam hic sibi arrogat. Schr.me magno cuidamIndicandum, quis ille sit. Schr. Quisquis vero fuit, hominem fuisse, a quo nihil humani alienum, indubitatum est.Theologo talia quaedam argumenta proposuisse, insufficientia responsionum ostensa, quodque majora robora illis responsionibus, si aliquid
nonsatisfaciunt,Non sufficit dicere: Hoc valet in aliis, sed non in mysterio Vnionis: Sed quis sic respondet, nisi prius mysterii rationem diversam ostenderit, aut ostendat. Schr. De reliquo repetantur, quae supra et ad calcem praecedentis quaest. de definitione personae observata et commonita sunt: unde, rem omnem ad communicationem tandem essentiae divinae unius infinitae, non obstantibus pluribus personis, devolvi, atque hinc hae si demonstratae sint ex Scr. S., dubia isthaec cuncta in fumos abire, constabit.
An in Christo Domino nostro, vera sit Deitas, secundum quam unius cum patre essentiae et ab aeternosit?
Eadem, quae ad priorem, generalis responsio: Hic illud attendi velim, multa argumenta nobis Herculea videri, quae in conflictu stramineus fiunt et sunt Achilles. Paucis hic, quid aliquando pro disputatione moverim, exponam. Contra verba Ps. 110. Dixit Dominus Domino meo, ex quibus divinam Christi naturam evincunt, sic opposui 1. In hebraeo non extare Jehova vel Adonai, sed Adoni, quae vox creaturis passim, vel etiam vilissima dominatione praeditis, tribuitur.Rege Davide, idem, qui Dominus ejus nuncupatur, superior vocatur; quem non alium, nisi Deum, se superiorem agnovisse expeditum est.Non tamen homini sed homini Deo. Nam bomo non potest esse Dominus, sedens ad dexteram Dei. Schr. Conf. omnino Esaiae Cap. XLII. 8.homini, non Deo aeterno hoc dictum. Matth. 26. v. 64. a modo videbitis filium hominis,DominiAdde, Domini ad dextram Dei sedentis. Schr.Exempla dissimilia. Schr. Namque et patres ipsorum neque ad dextram Dei unquam dicuntur consedisse, neque Domini, sed patres vocantur. Conf. Ps. XXVII. 10respectu dignitatis regiae patrum suorum Domini fuerunt,
licet illorum filii, qui tamen unicam habuerunt naturam. Nec obstare, quod David in praeterito loquitur, dixit Dominus Domino, non vero, dicet Dominus: et quod Christus homo tamen nondum fuerit. Hoc enim more scripturae fiat, quae propter certitudinem reifuturae, partim in praesenti, partim in praeterito loquatur:hodie geniti descriptioni adjunctae legantur, et de hisce, ut futuris, ipsemet Christus, interprete Davide, Ps. XL. sermocinetur; neque h. I. praeteritum omnino negligendum esse, atque dixit de aeterno inter patrem et filium pacto agere, verisimillimum est.dictum, coll. Act. II. 36.nisi Christus Deus et homo esse praesupponatur, vel talem eum esse constet. Quo quid magis ridiculumArgumentum tale: Quicunque Dominus per increatam Dei potentiam regnat, illum oportet esse Deum aeternum. Atqui Deus per increatam potentiam regnat. Ergo etc. Propositio probatur: Quia increata potentia, fatentibus (omnibus,) nulli convenit, nisi quod sit per essentiam Deus, vel eidem sit unitum. Assumtio probatur: Quia ad dextram Dei sedere est pari potentia cum Deo Patre regnare. Schr.in autore quodamCedo, quis ille auctor? Schr.parentis jam pridem mortui filium Dominum esse, nulla unquam aetas aut vidit, aut audivit, nec ulla hujus rei instantia dari potest in universo hoc orbe terrarum. Mortui enim non sunt.Falsum. Schr. Aliter Christus Luc XX. 38.nisi quatenus efficere potest, ut ii, qui esse desierant, et nulli erant, iterum existant et resurgant.Vel potius; nisi talis sit filius, qui non solum post mortem, sed et ante mortem extiterit. Schr.qua homini, datam esse, probat
virtutem vificandi mortuos, sic et filio deditHaec facta est per generationem aeternam. Schr.deditHaec vero per communicationem realem in tempore. Schr. Illud. enim addita ipsius Christi verba condocent.firmissimumNec sine ratione. Qualis enim est Filius, talis generatio Filii: Filius est aeternus; Ergo etc. Assumptio probatur: 1) Cui competit potestas aeterna, ille est aeternus. At Filio competit potestas aeterna Joh. XVII. Phil. II. Ergo etc. 2) Quia in eo est sperandum (confidendum,) Ibidem: Ergo. etc. Schr. Pro ibidem mallem substitui Jerem. XVII. 5.quidam esse putant pro generatione aeterna filii astruenda: sed quem Chrysost. Hilar. Theodoretus, Antiochenus, Calvinus, Musoulus, Bulling. Marloratus, Vatablus, Hemmg. Bugenhagius, multique ex Pontificiis aliter explicuerunt,Non videndum, quid multi faciant, sed quid facere deleant. Schr.frivolam argutiam vocat. Bugenhagius hanc explicationem dicit esseBugenhagius non dicit esse, sed videri. Schr.praeter consuetudinem scripturae, et argutam magis, quam theologicam. Vatablus hodie simpliciter de die resurrectionis interpretatur. Locum Joh. 10., praeterquam quod Calvinus rejecit, non ita pridem etiam magnum theologumQuaerendum, quis ille? Schr. Jenensem videtur indigitare, et forte Grauerum.insufficientem agnovisse,quomodo argumenta inde sumantur, non monstrant,Quidam vero etiam monstrant. Consulat igitur hosce. Schr.nudis verbis, velphrasibus argumentantur, exempli gratia, Christus vocatur Deus, filius Dei, imago Dei, dicitur, unum esse cum patre, in patre esse, in mundum venire, miracula facere, absentia nosse. Ergo, concludunt quidam, habet naturam Divinam. Quid autem ad haec Photiniani? nil minus, dicunt, inde concludi. Nam nomen Dei non esse proprium, sed appellativum,Dicunt hoc illi: Sed perperam probant. Quibus enim boc nomen praeter Deum tribuitur, eis tribuitur metaphorice et aequivoce. Quare si forte non est penitus nomen proprium (uti Jehova,) magis tamen est proprium, quam appellativum. Schr. Eo videlicet sensu, quia nemini, nisi summo Deo per essentiam, seu, ut nomen naturam ejus infinitam designans, proprie tribui solet, ita ut quicquid non habeat eam naturam, ab illo, tanquam solo et uno Deo, semper distinguatur, eorum vero, quibus per metaphoram forte applicatur, participationis nominis, ob similitudinem quandam, manifestissime vel ex circumstantiis caussa pateat, ipsaque adeo additamenta translationis rationem subministrent.Dei filium,Nomen filii ibi non legis. Schr. Sane rectius ad Christum vox illa postrema Dei refertur, qui, cum etiam filius sit, neposque et pronepos atque atnepos etc. Patriarcharum, ordine enumeratorum, quorum posteri omnes stylo Hebraeorum (coll. Gen. 36. etc.) filii appellantur, tanquam filius Dei proprie dictus heic tandem celebratur: uti pluribus id in Tr, exasciatissimo S. R. D. J. M. Langii de Genealogia Christi demonstratum est.Vocatur primogenitum Dei, qui tamen non sint ejusdem essentiae. Credentes diciScil. Adoptione; Contra quam Christus dicitur unigenitus et proprius Dei filius. Schr. Haec ergo epitheta, quo sensu filius dicatur Christus, explanant.Virum dici imaginem DeiSed non talis, qualis describitur Col. I. Hebr. I. Schr.Sed non ita unum, ut unitas illa determinatur Joh. X. Schr. Confer, quae nos supra ad 1. Joh. V. observavimus.omnes homines in mundum venire,ab initio, antequam Johannes erat etc. Caetera ejusmodi sunt, ut multum ab argumentis nostratium pro divinitate Christi summa atque aeterna differant; eamque ob rem, peculiari responsione ut excutiantur, necesse non est.in mundum exire dicuntur in Epist. Johan. Apostoli miracula faciunt: Elisaeus absentia cognoscit. Si quis jam dicat, diversa ratione et modo de filio Dei, et nobis credentibus, sive angelis, dici hoc vel illud, is jam velprincipium petit, vel jam non amplius ex verbis, sed ex rebus argumentatur, quod est aliam instituere disputationem. Tela igitur haec ab initio praevidenda, ut postea minus noceant.
An Photinianum argumentum: Si filius Dei ex virgine Maria natus et conceptus est. Ergo ipse velejus persona ante eam non fuit, et proinde non ab aeterno: siquidem quaelibet persona tunc esse et fieri incipiat, quando concipiatur et nascatur etc. sit merum sophisma, et quid ad illud respondendum?
Ad hoc argumentum, quod Christoph. Ostorodus Goslariensis in Institut.
Jacobus ad Portum distinguendo inter generationem naturalem et suppositum naturale, et inter generationem supernaturalem ac suppositum supernaturale.Respondeo planius: Negatur connexum; Ratio, quia filius Dei e Maria natus et coneeptus est non in natura propria, per quam est Filius Dei, sed in natura assumpta, per quam est bomo. Seu: quia Filius Dei dicitur conceptus et natus non regulariter, sed per communicationem idiomatum; ubi videndum est, sec. quam naturam haec ei competant, et ubi locum babet Regula: Mutato genere praedicationis etc. Ad rationem connexi dicendum: Verum esse, quod dicitur de persona unius naturae, seu de persona creata, non autem de persona increata, inqua est alia atque alia natura: Item, verum esse de persona, quae dicitur nasei regulariter et absolute, non autem, quae dicitur nasci secundum quid et per communicationem idiomatum. Ex. Homo dicitur quotidie nasei secundum partes per nutritionem adnascentes. Schr. Mihi, si, quod res est, edisserendum sit, parum haec, praeterquam quod perspicua magis sunt, a respons. Jac. ad Portum videntur differre. Quod autem substerni Ostorodo suo Peuschelius, more horum hominum fit, sed illaudabili, quo, ubicunque e re sua esse videtur, modo respondentium modo opponentium, et fere semper defendentium tantum partes perperam sibi sumunt, nostrisque contra onus probandi, perinde ut Pontificii, nova arte eam in rem excogitata, solent, imponunt. Cui effugio non alia, rite et justo ordine cum fructu disputandi, atque sophistarum ictus declinandi, ratione obviam iri potest, quam si Socinianorum, quo Christum verum h. e. summum et aeternum Deum esse inficiantur, primum et ante omnes controversias alias aggrediaris, veritatemque dignitatis Non enim ex controversis, sed ex iis, quae utrinque in confesso sunt, respondendum.Lex Si enim ex controversis argumentari licet, modo possint probari; multo magis licebit e controversis respondere, quae, licet nondum sint probata, probari tamen possunt. Alias enim sequeretur, Christum et Apostolos vitiose saepe respondisse. Schr. Mihi consultius videtur, eo ordine disputare, ut controversiae non omnes pari censu habeantur, sed accessoriae et sub sidiariae, a primariis et principalibus
An in Christo Domino nostro jam in statu gloriae vera sit humanitas, secundum quam veram carnem et sanguinem, quae in Coena participamus, habeat. Item: Annon Photimanum argumentum, caro et sanguis regnum Dei
non possidebunt. Ergo, quia Christus sit jam in regno Dei, eum non habere carnem et sanguinem: sit purum Sophisma, et quid respondendum?
Fateor, me hic negativae sententiae, quae videlicet nos, carnem et sanguinem habituros esse, negat, magis accedere et favere, idque propter gravissimas et praegnantissimas rationes, in scriptura probe fundatas. Vos quaeso, viri Nobilissimi et Amplissimi, qua me benevolentia hactenus disserentem audivistis, eadem me et jam, non privato ausu, sed publico vestro jussu dicentem audiatis: Initium facio a cap. 6. prioris ad Corinth. ubi Apostolus v. 12. et 13. sic inquit: Omnia mihi licent, sed non omnia expediunt; omnia mihi licent, sed ego sub cujusquam potestatem non redigor. Jam attendatur, quid subjungat: hinrichten. Quomodo vero hoc convenit cum eo, quod vulgo ajunt, idem numero corpus cum omnibus suis membris resurrecturum? an datur corpus absque ventreIneptiae: Loquitur enim Apostolus non de solo ventre, sed de oper ationibus ejus circa quae in altera vita cessabunt. Schr. Quam etiam ob rem solius ventris, cujus est, recipere cibum et digerere, non corporis totius, meminit. Immortale enim in vita oeterna fore corpus, non immortalitate ordinata et animali, qualis fuerat in statu integritatis, sed spirituale, non spiritum, ratione modi etiam conservationis, alibi testatur Apostolus,Mirabilis sane homo, qui manibus, pedibus, auribus, oculis, capite etc. praeditus, ventre tamenhactenns, non omnino, i. e. non ut non sit, sed ut ad hunc finem non amplius prosit, opus (officium) priscum pcracturum esse, docet.De qualitate (seu de igitur est quaestio. Schr. Atque huc etiam subsequens respicit responsio.non qui, qualesve hominesQuid igitur inquit Apostolus: Quasi vero, ... respondet Apostolus, non omnia ad qualitatetu referri possint: cujusmodi sunt incorruptibilitas, gloria, potentia, spiritualitas, scil. quae opponitur animalitati. Schr.
Cum hac I. Parte Peuschelianae Confessionis Annotationes Schroederianae, quas nostris interpositas hactenus exhibuimus, finiuntur. Neque enim in MScto, cui Neo-Sociniani nostri putentur. Breviores autem erimus utplurimum, quia pleraque, jam ante discussa, haud alia, quam succincta, ad incidendum nervum objectorum, commonefactione vel repetitione opus habebunt.
AN argumentum Photinianum, Deus nos dilexit, antequam filium suum in mortem pro nobis dedit. Ergo, filius Dei passione et morte sua ir am
Dei tum demum non placavit, sit mere sophisticum, et quid ad id respondendum.
Cum quaeritur, an Deus per Christum placatione indiguerit, eo quod hominibus ob peccata iratus fuerit, non hoc quaeritur, an unquam Deus hominibus propter peccata iratus fuerit, hoc enim nemo, nec etiam ipsi Photiniani negant, ac proinde frustra et otiose aliqui id probant ex dicto Esaiae: peccata vestra vos et Deum sequestrant: Sed hoc est Deus, atque ab illo, quo, ut judex mundi, peccatum non potest non odisse, tanquam ignis consumens, mutatus? Ipsum certe peccatum et peccatores sub id tempus immutata, tantum abest, fuisse, ut nunquam pejori, quam cum Christus in mundum veniret, loco ea extitisse, vel ipsa crucifixio Filii Dei sceleratissima demonstraverit.amorem erga genus humanum communem, quali cuncta opera sua et singulatim quidem homines, tanquam creaturam caeteris, conspicuis certe, praestantiorem prosequitur; atque gratiam dilectionemque paternam et specialem, qua placatos sibi, credentesque in Christum et sanctos, tanquam Principum subditis suis, sed incolumi justitia, benigne prospicientium, et haud raro inter lacrymas fusas sontes plectentium, aliosque, interveniente conciliatione, eademque saepenumero admodum operose procurata, in gratiam recipientium, exemplis confirmari atque illustrari videas.inimici, ergo nondum placati nec placentes Deo fueramus. Deum vero non minus nobis, quam nos Deo conciliandos per Christum fuisse, uti Hebr. V. 1. clarissime omnium, ita toties etiam alibi asseritur, quoties Deo pro nobis mactaretur, Eph. V. 2. Hebr. IX. 24. sqq. X. 12. 14. sqq. Sacerdos noster obtulisse dicitur. Quae nemo sanaementis homo, vel mediocriter attentus, sine praestatione aliqua, qua ille, qui nobis infensus fucrat, accepta, h. e. Deus peccatori, posita ira, denuo conciliatus sit, concipere poterit.
Ego hic sententiam dicturus, ajo, ex eo, quod Deo per acceptilationemPeuschelio, ut, cum ad frugem rediisset, eam videatur adhuc probasse sensu Remonstrantium, vocabula Sp. S. varia, v. g. accidens erit mortis aeternae damnatorum, qui nunquam se exasse satisfacturos Deo, aeternum licet poenas patiendo, haud ignorant. De Christi degustatione mortis aeternae pro nobis tolerata contra, propter Praedis perfectam infinitamque dignitatem, aliter sentiendum."sed mera est, et benigna Dei acceptilatio,Casmanni (Ottonis, Eccles. Stadensis V. D. M. A. 1607. pie defuncti) ex Anti-Socino ejus, a Joach. Vrsino Ambergae A. 1612. edito, et vicinis molitionibus, quas subodorabatur ille, dubio procul opposito desumta, f. 225. sq. habentur, sed ita, ut, prouti scopus auctoris docet, acceptilatio non imperfectam placationem, aut solutionem potius, quae notio alias in Jure Civili usitata est, designet, verum plenissimam, quo ipse Casmannus vocabulo utitur, et per solutionem ad ultimum usque quadrantem explicat a Deo probatam. Vnde terminum hunc ita a Viro optimo, utut minus accurate, accipi, ut acceptationem alienae praestationis pro nostra et propria, quam nos ipsi praestare debuissemus, denotet, planissime patet. Quae acceptatio, sicut gratiam Dei solide confirmat, ita implacabili. Huic repugnat procuratio et acceptatio, alienae praesertim, satisfactionis, non illi.harmonia, per naturalem perfectionem optime sibi constantis, temperamento quodam sapientissimo, conjunctim hoc opus stupendum perfecisse, quod Sp. S. ipse multis in locis, inprimis Rom. III. 25. 26. explanate docet, hinc discere potius, quam alterutrum attributorum divinorum ab hoc sanctissimo opere excludere decet.justitiae satisfactum sit, honorique judicis infiniti infiniteque justi improbe laesi consultum, proclivem esse.nobis gratis dedit. Quae vero parum conveniunt cum iis, quae p. 482. scribit: Deum nobis iratumnobis ipsis exigendae satisfactionis rigori: quem Lex exposcebat, Evangelium autem in ut ignis comburens, peccata derestantis, relatorum consectaria; quae, nisi compensatio sacrilegii admissi fiat et intercedat, ubi a peccatore utique tolli possunt, haud sane mutantur. Ex hominum injustorum et torpidorum vero indulgentia, seu negligentia potius in administranda justitia, haec aestimanda non esse, in confesso est: quemadmodum etiam, infinito odio eos haud prosequi scelera, adversus Deum quoque commissa, praecipue post funestum lapsum, proh dolor satis superque constat.mysterium hoc crucis, quam phrasin Paullus 1. Cor. I. saepius repetit, impervium quid prodant: quae proinde nostrum est non rimari, sed adorare, ne in der Gnaden-Stuel, ut vertit Luth. Vbi respondent, hoc fieri allegorice ad exemplum operculi, quod erat super arcam foederis, quod ita etiam vocatum fuit, non quasi Deus per hoc operculum, populo suo placatus fuerit, sed potius, quia in eo, vel supra id Deus se populo propitium exhibuit,operculum illud, hinc solido etiam auro constans, et inprimis, supra omnia vasa tabernaculi sacra, maxime Legis in arca jacentis fulmina, seu maledictionis peccatorum denunciationes, continuas contegebat. Eaque etiam ratio fuit, cur ex hoc loco definite responsa tantum gratiosa expectari debuerant. Quare nec responsionem, sed operculum ratione typici officii spectatum, Paullus l. c. commemoravit, Peuschelius autem nudo in meridiana luce oculo ad typum hunc minime attendens, et de oraculis datis duntaxat cogitans, a janua magnopere aberravit.acceptationem alieni meriti pro hominibus ipsis, quibus id incubuerat, cum acceptilatione absoluta putide permiscentis documentum.Per seipsum reddatur. In Graeco enim fonte cruce, in carne, patiendo, factum esse, ut non solum inter se omnium gentium homines, sed Deo quoque conciliarentur, expresse semel iterumque affirmatur. Geminus autem finis atque effectus, primarius, qui Deum placandum cum mortalibus respicit, et secundarius, qui homines invicem ut fundamentum antecedens, hic, ut consequens, neque heic etiam commisceri debuerat.verum Dei cultum habebant. Judaei vero haec omnia, qui per legem et praesertim per ceremonias ab omnibus populis distingvebantur, ita, ut propterea dissidium inter utrosque aliquod vigeret. Christus vero venit, et postquam mandata vel dogmata, prout apostolus vocat, nempe ceremonias sustulit, utrisque salutarem Dei gratiam et eadem mandata, nempe charitatis, annunciavit vel annunciari curavit, et itacapitalia non erant, sed accessoria et fructus, verum per una fide omnibus ad Patrem, per Novae creaturae, ad praecepta forte nova formatae. At Paullus hac nova creatura cumprimis fidem, coll. Gal. VI. 5. cum V. 6., complexus est, eamque caeteris omnibus ejus partibus, fructibus potissim um, in negotio principe justificationis, per modum instrumenti Christum recipientem, esse anteferendam, immo unice, quantum ad istum effectum, Peuschelius, alia deinceps edoctus est, et mentem ipse mutavit.per Christum, spectatum ut per se ipsum, (uti Eph. II. in coelo demum factum esse, sed in terris, demonstrant. Quod autem Deus Pater, qui ut judex hic spectatur, ipse hanc conciliationem procuravit, non sane, haud iratum eum fuisse peccatis et peccatoribus, innuit, sed misericordiam justitiae intercessisse, atque illam, ut huic satisfieret, parasse, quibus opus erat, Deumque sibi ipsi non repugnare, seu, uti Paullus 2. Tim. II. 13. loquitur, se non posse negare, iterum his ipsis condocetur.exclusa omni gloriatione nostra, luculentissime declarat, at divinam simul justitiam, eamque non arbitrariam, sed naturalem, quam maxime constabiliri ostendit.ejusdem tanquam praestantia officio redemtionis substernatur? Certe nisi a tali tantoque Sospitatore nostra cum Deo conciliatio proficisci haud potuisset, eamque ob rem opera ejus divina tantopere jam ante exaggeravit Apostolus.in Christo habitat Ecclesia. Quotusquisque est qui tam nefandam verborum calumniam sine bile legat? Apage nugas e facris. Procul hinc, procul este profani.in cruce, ubi haec facta dicitur reconciliatio per mortem, spiritualiter gubernavit omnia? Bella Exegesis praesertim ad Sociniani Syntagmatis doctrinae analogiam egregie congtuens. Ad Eph. I. 10. de effectu consequente reconciliationis sermo est, atque locus proinde iste male ad hunc de caussa agentem, ut acquisita benevolentia Dei paterna agunt, iterum cum applicatione de qua postea disserit Paullus, confunduntur.consequentia, vel prorsus h. l. non attingit, vel certe pnimario haud quaquam tractavit.Socinianis videtur, utpote quorum conciliatio absque homines jam in V. T. demortuos, quorum peccata Christus non minus, uti Hebr. IX. 15. perspicue docetur, quam sequentis aevi mortalium, expiavit, atque hos adeo solos intelligi oportere, eo sensu, quod cum in coelis jam sint, non tamen, nisi per Christi in eam ingressum consequi potuerint. Quam etiam ob rem alios sub terra, mortuos videlicet et qua corpora sub terra adhuc abditi videas cum istis, qui in coelo sunt, qua animam conjungi Quam tamen sententiam nemini obtrudimus. Si quis enim indirecte, ex conciliatione hominum atque Dei, profluentem consccutamque amicitiam angelorum cum hominibus beatitatis consortibus, et de mortalium quoque poenitentia, uti Christus inquit, mirum in modum laetantibus, ut fit, isthaec interpretur, nihil dixerit, quod fidei analogiae adversetur.Grawerus vera esse fatetur in sua contra Ostorod. dissertatione, dum ait: Haec ego cum Socino et Ostorodo vera esfe fateor. Quid tamen contra afferat, ut non tantum hanc, sed etiam alteram illam, Dei videlicet cum hominibus factam reconciliationem, evincere conetur, paucis postea dispiciam. Nunc dico, me his explicationibus eatenus accedere cum Socino et Ostorodo, quatenus iram Dei erga homines, tunc, cum Christus Dei foedus nobiscum pepigit,
Socinum et Ostorodum statuunt.acceptilatione satisfactionis imperfectae pro persecta a Deo (wie man mit einer boesen Schuld zu thun pslegt) acceptae, proque toto debito hoc modo delendo benigne valere jussae. Quemadmodum vero, uti semel iterumque a nobis jam observatum est supra, acceptationem cum acceptilatione male confundit, et Scr. S. testimoniis ipsa haec doctrina quoque refragatur, ita inique hunc nostris Theologis errorem (quicquid sit de Socinianis quibusdam,) imputat; a quibus haec hypothesis ex instituto saepius, omniumque solidissime a Frid. Spanbemio, et Matth. Zimmermanno nostro, peculiari de Acceptilatione libello, confutata est.iram deposuisse Doum, antequam satisfactio praestita esset. Charitas namque generalis illa, et gratia paratrix iram justam adversus peccata severe punienda non tollit: Quemadmodum omnis voluntas antecedens ordinata. ordinem hoc ipso, quod ordinata est, haud excludit, sed stabilit.comparata per speciali paternaque erga filios jam redditos, seu jure ad hanc dignitatem redeundi donatos, gratia loquuntur, quam applicatio illa particularis (eventu) ex universali acquisitione deducta excipit. Vid. 2. Cor. V. 18. et 20. con. Rom. V. 10. et II.alienae, h. e. a sponsore atque expromissore exhibitae, sed pro nostra, quasi ipsi passi ea essemus omnia, 2. Cor. V. 14. a Deo judice perbenevole receptae, et rigori legalis exactionis non inhaerentis.Casmannusparatrix praedicatur, recensio et congeries. Nemo enim nostratium eam negat; at propterea satisfactionem prorsus aequivalentem non esse a Christo praestitam, sed qualemcunque eum passionem, ad demonstrandam peccatorum turpitudinem, Deique sanctitatis violationem, (quam tamen ipse Deus non tantopere amplius curet,) sustinuisse; hoc probandum fuisset. Contraria certe omnia vel haec ipsa loca, in quibus interdum ordine cuncta acquisitionis et applicationis beneficia, alias per se distincta, simul conjuncta comparere utique fatemur, condocesaciunt, et locus Rom. V. 10. evidentissim eomnium evincit.corpore carnisin corpore carnis per mortem; ergo non demum in coelo. Vnde applicatio heic quoque ut finis reconciliationis, ab hac distincta, consequitur.ut sisteret vos sanctos, et inmaculatos et inculpatos coram ipso, si tamen permanetis in fide fundati etc. Pergunt et dicunt Actor. X. v. 36. legi, quod Deus per Jesum Christum pacem evangelizaverit, vel annunciaverit, ex quibus verbis nullam irae Dei placationem sequi dicunt, sed potius contrarium, propterea, quod Christus pacem annunciavit, antequam mortuus fuit.Antrorsum vero et retrorsum valere, fide interposita sincere licet tantum nixas, praestationes et applicationes morales, nemini incognitum est, qui vel a limine scientiam morum salutavit, idemque Epist. ad Hebr. X. 10. comprobat. Atque haec illa pax est, quam Christus annunciavit, certo videlicet, uti per promissa jam facta, ita per satisfactionem morte praestitam facienda, aut executioni danda.Peuschelius, eadem quoque responsio iterum iterumque repetatur.principalis virtute sua meritoria perfectissima, Christi fides, tanquam applicationis instrumentum morale, seu movens minus principalis caussa, quatenus videlicet illud meritum cum fiducia sec. pactum Evangelicum apprehendit atque sumit, conjungantur, neutiquam vero, quae subardinatae sunt, invicem sibi opponantur.Habent pacem acquisitam oblatamque omnes, habent vero tantum, ut ea reapse fruantur, non nisi credentes et regeniti, qui soli comparatam universe omnium acceperunt, ut Paullus loquitur l. c. Ep. ad Rom. V. 10. et 2. Cor. V. 18. atque 20.proxime ob cujus primaria fides, in Christi pars est, interveniat. Qua etiam de caussa hic ipse rite applicacandus cunctis, si conditionem applicatricem ipsamque adeo impossibile est renovari ad poenitentiam. Ebr. VI.indeterminatim cunctos ad Christum accedere jubet, et divino jurejurando confirmat: etsi, difficilem, non propter Dei limitatam ad certum tempus omnimodam gratiam, sed humanae mentis per Satanae impietatem et justam indurationis gradu tamen distinctae, poenam, atque obfirmationem insuperabilem, adeoque eventu etiam raram esse veram illam sceleratorum, et saepius in peccata, eadem praesertim, petulanter relapsorum conversionem, facile concedatur. Extraordinarium itaque casu seu eventu, (ex parte hominum enim obstacula obsunt plurima,) et caussa, (neque enim alia Dei, quam una Evangelii aeterni, oeconomia, peccatis omnibus abundantiori, opus est,) si distinguas, res expedita erit.non fuit iratus,inimicosPeuschelius videtur respicere, nemo erit, qui ei, quantum ad haec, contradicat. Miramur autem, tantopere iram adversus hos cespitantes magno conatu exaggerari, cum tamen erga universi humani generis infinita delicta eadem ira divina omni studio hactenus extenuata fuerit.alia hostia, quae relicta sit, (Paullus l. c. ad Judaeos scribens, et cum Judaeorum praejudicatis opinionibus depugnans, qui tamen, ad idem sacificium Christi poenitentia non fucata redire peccatores, etiam apostatas, posse, haud inficiatur, immo ex professo cap. III. omnes cohortatus est; perinde ut Cap. VI. non, impossibilem omnino renovationem esse ad poenitentiam, docuerat, sed, per frequentissimas, uti ab impuritate Levitica, varii generis lotiones et ablutiones iterum iterumque repetitas, atque adeo eo modo, tamque facili crebraque eluendi hos naevos morales vicissitudine, fieri haud posse, demonstravit. In quo loco, non minus, quam in hoc altero, ex Cap. X. depromto, permultos impingere interpretes, et nescio de quo Novatiano auctore hujus epistolae suspicionis concipiendae occasionem dedisse, saepe mirati, immo propemodum indignati sumus. De peccato autem in Sp. S. commisso qui cogitant, cum Apostolus generatim de apostasia loquatur, videant, quo pacto dubiis exinde ortis occurrere queant.acquisita in terra repraesentata Deo in coelis, per modum realis deprecationis, nostris eum mederi delictis, ait Jobannes; Conjuncta igitur denuo Peuschelius cum formali ratione acceptilationem iterum, jam ante licet rejectam, commendare videntur.placandam et satisfaciendum ei ex asse obtulit in cruce atque morte. De reliquo varia caussarum concurrentium in sanctissimo hoc negotio, quod Benigno rectius dixeris. Filium enim unigenitum Pater ideo benigne creaturae, a Satana seductae et corruptae, (nullam contra deceptori et seductori malltiosissimo cum suis gratiam impertiens) praestantiori de reliquo caeteris, largitus est, ut hoc modo sapientissimo, cui neque excogitando mortales pares fuissent, patefaciendae clementiae simul et justitiae caussa propitiatio demum procuraretur.filius mortis appellatur 2. Sam. XII. David adulter et homicida, ita quoque haec corruptam ac propter eam, obnoxium ac revera subjectum esse, docet. Quod autem non semper imputet, ex Fide, credentibus solis propria, qualis Ps. 130. etiam David describitur, derivandum est.obnoxium irae Dei esse, ita tamen, ut Deus ejusmodi homini non irascatur. Qualem vero benignitatem Christum mittendo Pater ostenderit, jam saepius ekplanate dictum est.poena ipsa irae et justitiae vindicis effectus fuit. Etenim acceptilatio illa, quam toties hactenus crepaverat, tandem aperit. Fallitur autem, quando leviores tantum poenas, quae ut gravissimae in Scr. S. jam que olim in Psalmis passim descriptae sunt, et ab ipso Christo atque Apostolis ita repraesentantur, ad mortem videlicet usque crucis exporrectae, toleratas esse a Propitiatore fingit. Ad mortem triduanam quod attinet, vera sane illa, etsi triduana, fuit, si quidem naturalem consideres, quae itidem peccati est generatim loquendo affirmatur, sed ipsa quoque desertio illa, quam ad tempus in cruce sine inhabitantis Divinitalis, aut, si malint Sociniani, Patris solatio sensit, reapse eam demonstrat. Quae profecto mors ipsa aeterna, privatio, inquam, omnis gratiae et solatii divini, fuit, quantumvis non aeternum duraverit, utpote quae duratio ex impersectorum hominum damnatorum imbecillitate satisfaciendi (ubi contra in Christo infiniti praedis dignitas omnia vel uno momento explevit,) exsurget: uti jam superius ad oculum ostendimus.subjectos fuisse Judaeos, pariter ut gentes caeteras, quae adhuc, non conversae videlicet, filii irae appellantur l. c., nec non Cap. IV. Quemadmodum etiam alibi esse sub lege et ira, atque sub gratia vicissim esse, distinguuntur. Quod superest, non solum dignos ira cunctos ait Apostolus, atque hinc damnandos revera fuisse, inquit, nisi gratia intervenisset; verum etiam omnem illam vivificationis atque salutis gratiam, misericordia Dei creaturarum suarum miserentis procuratam, perfecto merito Christi soli Apostolus adscribit, ac proinde gratiam, de qua loquimur, specialem soli liberatori Filio attribuit, eamque per fidem nostram fieri, absque qua ira in non credentibus maneat, evincit.propter Christum, parantis remedium satisfactionis, at cum implacabilitate minime: quod saepissime jam animadversum est, confessorem nostrum negligere, nos vero paene taedet toties repetere.erga nos, generalem, ut creaturas, quas, perinde ut daemones, perire noluit, sed reconciliari voluit. Vnde majorem saltim in doemones iram fuisse, quam homines, ab illis deceptos, colligas; iram vero negare omnem insiniti judicis laesi, nimis temerarium esset. Videtur etiam Peuscbelius benignitatem Patris in tradendo eo ad mortem, quae libera sane divini Numinis erat actio, et in eo excruciando, tanquam vicario nostro, more suo permiscuisse.pro nobis solvitur dubium. Furorem autem nollem cum ira Dei, etsi infinita, permutasse. Justus enim ad infernum usque insimum hujus et alius cujuscunque judicis, severi licet, rigor furor dici non potest sine injuria, nisi magna et notabilis catachresis concedatur.Apostolo, utpote qui non de passione Christi, sed procuratione reparationis nostrae per Christum, et applicatione ad nos regenerandos seu vivificandos Eph. II. 4. loquitur.tanto expromissore non opus erat mora,) mortis dolorem persentiscebat.Psalmi verba conveniunt.accidens, ex hominum, se satisfacere ipsos non posse, prospicientium et scientuim conditione et imperfectione profluens.traditio dicitur a Sp. S., non desertio, quam in cruce demum se sentire questus est.Socini opinio redit,) haouit.internuncium, atque propitiatorem ad expiationem, deposuit, et tamen Redemtio facta est per mortem, dato Retractio fit per conversionem et justificationem atque sanctificationem in applicatione, ad finem usque vitae continuata, ita tamen, ut diversorum horum effectuum diversa quoque, ad gratiam ipsam Dei impetrandam, retinendamque, atque ipsam adeo salutem, sit relatio.implacabili irae adversatur, quod multoties jam Inculcatum est, etsia Theologis nostris, fateor, raro in Respons. ad object. Socinianorum perspicue urgeatur.objecta diversimode, et hac quidem in re homines, modo ut creaturas, modo ut peccatores, spectans, a nobis, ut diversa, sicut et voluntas antecedens, concomitans et consequens distinguuntur, non potest non concipi. Quemadmodum etiam a Sp. S. ita describi solet.effectus, quidni etiam ratione objectorum, nonuno modo Deo obversantium et consideratorum?quasi, quantum ad singulos, ut fruantur gratia paterna, non plane deponatur, nisi erga eos, qui in Christum liberatorem credunt.applicata quisque ea fruatur, instrumentum applicationis adhuc ex ordinatione pacti Evangelici desideret. Quod eventus naturale, quo ut ignis comburit, exposcere, ipsamque Dei sanctitatem id addocere, monstramus. Conf. Ps. V. 5. Habuc. I. 13. et Rom. I. ult. Vbi natura, unde vero, nisi, tanquam ex natura Dei profluentem, naturalemque proinde, justitiam Dei, etiam ex sana ratione eam scire gentiles, dicitur.aliter, quam in N. T. dispensavit.conciliatione comparanda Ergo dissidium iraque antea locum habuere, quum alioquin pace inter utramque partem, laesam ac laedentem, in concordiam redigendas, per filii irae communitet omnes, Judaei et Gentiles, dicti, nisi, quod irae divinae a natura et nativitate obnoxii atque rei? Eph. II. 3. Omnium vero luculentissime hujus irae fit mentio Joh. III. 36, ubi Christus ipse, manere super his, qui in ipsum non credunt, iram Dei, atque adeo antea omnibus jam incubuisse, quamdiu extra et ante. Christum Deo obversabantur, docet.acceptatione loquitur Casmannus, non alia.conciliatione conspirent, toties, praeter mutua inter Deum et homines, per mortem crucis, ego sane tam perspicax non sum, ut intelligam. Vt tot Sp. S testimonia de dicasterio divino, in quo haec a Christo, coram judice, exquisitissimas passiones subeunte, qui non credit, Joh. III. 18. jam judicatum h. e. damnatum esse, certe non abenevolo, sed ab irato judice, ut non nova sit opus accessione, ait: etsi, per extra Christum posito, quam diu per fidem hujus particeps factus, incumbit atque imminet: cui quam maxime nondum conversi, quovis tempore, (Legis enim maledictio, qua iram operatur, semper eadem est) subsunt.nemini aditus ad Patrem patet, nisi antea placatum, h. e. postquam irae quoque ejus in peccata et peccatores satisfactum fuerit. Alias vana esset, sine hac antegressa expiatione atque placamento, poenitentia.plus et minus, et res erit consecta. Vnius affirmatio enim non est alterius negatio.Paullus l. c. disserit de applicatione per ministerium Eccl., cum antea de parta per Christum conciliatione Dei et hominum, atque rursus, jam disseruisset, eamque praestruxisset.per fidem quisquam, accurate loquendo, Deo satisfacit, sed, qui credunt in Christum, satisfactionis Servatoris et fiunt reapse participes.placabilem. Crambe recocta!non velle reum absoluta voluntate rejicere, sed iram misericordia temperare.Iram temperare, et a summo rigore aliquid remittere, id quod facit, ut satisfactionem alienam et procuret et acceptet, largimur, (quod etiam Evangelicum pactum docet acjubet) at plane iram eum deponere, nimis audax est assertum: a quo abhorremus, tanquam in passionem Christi injuria hypothesi.expletiva satisfactione ira Dei consopita et placata eam nobis impetrantem.Factus est per Christi meritum, non ante fuit, etsi in eo merito procurando valde benignus fuerit. Conciliatio enim nostra cum Deo, et Dei nobiscum, ut correlata simul sunt natura, atque inepte de alterutro, quin alterius simul habeatur ratio, disputatur.reconciliationem accipere Rom. V. 11. nuncupat. Oblata enim et collata, quorum haec hoc est, grandis verborum calumnia est. Nostri enim de acquisito Dei paterno favore, quem consequitur justificatio et adoptio cum ipso haereditatis jure, per Christi satisfactionem impetrato, conciliationem illam primario intelligunt, et cum Paullo 2. Cor. V. applicationem subsequentem, quam heic solam urget Peuschelias, a priori, tanquam caussa, ita distinguunt, ut hanc ei subjungant.paravit, paratamque demum offert. Es ist alles bereit, kommt zur Hochzeit; ita verba habent legatorum Domini et Patris familias. Matth. XXII. 1. sqq.Procuratio, Acquisitio et Applicatio cum effectu, nisi reluctentur Procurat, dicere voluit, aut certe debuit. Propitium vero proprie loquendo non vocamus, qui ita benignus est, et tamen simul erga offensas indignabundus atque iratus, sed placabilem.Remissio peccatorum est duplex, at altera (proprie impetratio remissionis peccatorum,) non antecedit meritum Christi, sed ex ea provenit et profluit. Conf. Col. II. 13.Sanguis ergo Christi, non absoluta Dei voluntas et arbitrarius favor, illud est, unde reconciliatio orta ac derivanda est.intemerata justitio sua vindice, et sibi quidem naturali, promovendi.implacabilis, non omnis, et vehementissima quoque cum placabilitate consistere potest, praesertim si conciliatio singulariter aequa atque pretiosa sapienter procuretur, et sine difficultate admittatur.Applicatione ergo sermocinatur Apostolus.benignum, placabilem etc. salva nimirum justitia, cui satisfieri opotrebat.conditionis vocabulum, nisi de applicatrice loquaris, non satis commodum est, certe ambiguum. Christi vero meritum sine dubio, non nisi latissime conditio appellari potest, quia per se sufficientem, continet.ejus, per quod conciliatio facta, atque ira Dei placata est, non solum testata, aut utcunque demonstrata. Paullum vero in his audire oportet, non Socinum, ingeniose verba Sp. S. et Apostolorum in alienum sensum detorquentem, ipsumque expletiva.eadem scil. qua antea, via et libertate, ad quam etiam gratia illa per idem verbum Evangelici pacti, cum lege conterente et h. m. excitante efficax, et per Sacramenta ad renovandum foedus in Baptismo initum, atque ex parte Dei immotum, operantia perpetuo invitat. Si qua difficultas intercedit, et major quidem, quam in prima conversione, ea non ex rupti foederis violatique valore sublato, quasi nova aut extraordinaria gratia, praeter illam per Christum partam, requireretur, sed ex animi majore ut plurimum, variis de caussis, subsequuta obsirmatione, et metuenda hinc pervicaciori obluctatione, oritur. Hinc deteriora fiunt prioribus, quae divinae gratiae in Christo per Sp. S. apud multos nihilominus felici successu tandem superatur, ut propterea quaedam nova et extraordinaria salvandi ratio aut methodus fingenda non sit.Fausti potius phantasmata Socini excogitata similitudo, quae nulla scil: destituitur alia cum Oeconomia salutis nostrae partae per Christum convenientiae parte, quam Scripturae S. confensione: Vtpote in qua aliter omnino et ante satisfactionem Dei erga hominum peccata animus, aliter ipsa satisfactio Christi, profecto non levicula, aliter denique post eam praestitam consequens exaltatio describuntur. Quemadmodum clarissime jam dudum a nostris demonstratum est. Quicquid ergo heic similitudinis expositum est artificiose et ingeniose ex rebus bumanis, id ad ideam quidem de Christo a Socino sibi fictam efformatamque illustrandam facit, a veritate vero Evangelici pacti diviniori et sublimiori tantum abest, quantum coelum et terra distant, infinitisque parasangis hisce non, nisi solida horum omnium probatione ex oraculis divinis, quam nondum vidimus datam, consuli potest.Deus item et passie denique qualiscunque a morte piaculari etiam aeterna, ut Majestatem Christi ad dextram Dei evecti taceamus, infinitis modis (coll. Es. LV. 8.) differunt. Caetera ex superioribus particulatim discussis, et docentibus, quantum distent aera lupinis, humanaque a caelestibus mysteriis a Sp. S. patefactis, h. l. repetita magis elucescent.consequente exaltatione, ordine divinitus constituto, post fundamentum in ipsa unione personali positum, ad plenum majestatis jam ante possessae exercitium, subjuncta, et exinanitioni succedente. directo non disserit,) sed omnium, quae Spiritus Dei sunt, h. e. mysteriorum, etiam revelatorum a Deo, approbatio et genuina cognitio: quod suo comprobant, cum Peuschelio, Sociniani exemplo quam luculentissime; in omnes quippe partes potius se convertentes, quam fide sincera vicariam Christi exactissimamque satisfactionem Deo pro nobis praestitam ratihabentes. Qui proinde, quo spiritu ducantur, sapientumne hujus seculi, de quibus l. c. ex professo actum, an eo, qui ex Deo est, aperte etiam h. m. produnt.secundarius ita propugnandus est, ut primarius quasi, sed revera se a Deo ad tempus omni solatio destitutum desertumque esse, clamavit in cruce suspensus.Plenissimo imperio, actu secundo sec. humanam etiam naturam regnantem, qui tamen Rex, uti coram Pilato testatur, jam natus erat, eoque nomine diu ante insignitus suerat. Quo sensu etiam ibidem Act. II. Christus dicitur factus.venerunt, h. e. crediderunt, omniumque ejus meritorum participes facti sunt. Quid namque sit, venire ad Christum, ipse docet Joh. VI. 36. sq. VII. 37. 38. dilucide.dixit praedicavitque inprimis Christus, nec omittenda fuerant.solum hunc resurrectionis quoque finem fuisse, loca Scr. S. Rom. IV. ult. VI. 4. sq. Eph. II. 5. sq. 1. Petr. III. 21. Joh. XIV. 19. Cor. XV. 21. sqq. prohibent.gravisfima, quae infinitae Dei majestatis honori reparando, et a nobis commisso adversus eum sacrilegio compensando responderet, truculentissimoque hinc et vilissimorum hominum mortis genere etiam ad oculos demonstrata, ut interna mala sileamus.Sociniani, ut Socratica philosophia paullo magis dilutam Ethicam Christianam, immo totum, quantus quantus est, Christianismum ejusmodi construant.solis promissionibus legis nixa, aut ad vitae sanctae studium sec. leges Christi, praesertim novas, institutum sese referente. Quippe quas leges Sp. S. nescit, sanctitatem autem e caussis salutis, et justificationis seu gratiae, et gloriae, semper quoque excludit; etsi ad ordinem hunc, quo Deus inchoatum opus suum in nobis perficere velit et jubeat, nos graviter adstringat observandum, Deique misericordiam, aliena justitia parta et nobis donata demonstratam, verbis non minus, quam factis, ad aliorum insuper emendationem comparatis, glorificare praecipiat. Quemadmodum ipsi etiam justificati, nova hac Evangelicaque justitia per beneficii dulcedine aeque ac magnitudine cognita, sese ad hanc gratam mentem declarandam obstrictos sentiunt, alacresque praestant.Peuschelius) congruentia; quia ea ipsa fuerunt, quae nos miseri sustinere propter peccata brachio suo se sustentatum esse, apud Prophetam hinc testatus legitur.Theophilum, quem vocat, h. e., amicum quendam scripserat paullo ante Peuschelius, iisdem verbis, quibus, alia licet occasione sibi subministrata, jam perscripta orant, ille nunc, ut confessionem redderet, invitatus, ad XI. quaesitum responsionis loco esse voluerit. Atque hanc forte caussam fuisse existimes, cur haec pars Confessionis potissima supra a caeteris, postquam vix primis digitis argumentum hoc antea attigerat, appendicis in modum, sejunctum subjunctumque fuerit. Vtcunque vero haec sint, mentem tamen eamque corruptam doctisfimi juvenis, et quare in oratione, Socinismo recantando destinata, eadem doctrinae pars illi praeter alias explicanda rectius data fuerit, luculentius ex his quoque patet. In qua tamen palinodia acceptilationis aliquid, eum non temperare sibi potuisse, quin admisceret, jam supra observavimus, mentemque Peuschelianam ex Cap. IV. amplius dilucidiusque pernoscendam L. B. commendamus.
Deus nobis ante passionem et mortem Christi iratus non fuit, sed propitius, quatenus remissionem peccatorum et donum illud suum, quod nobis largitus est, et plenae satisfactionis loco acceptavit, obtulit, licet reipsa remittere, nisi interveniente Christi
Ad Graweri replicationemGraweri haec fuerit replicatio, ut vocatur, nondum, investigantes quam diligentissime, reperire potuimus. Illud vero ex his verbis colligo, non solum publice, ac privatim quoque, cum Grawero saepius de rebus Socinianorum Jenae disputasse Peuschelium, sed etiam ad aliorum informationem, qui Graweriana responsa, in libris jam praelo evulgatis data, objectabant, solicite amicis, quid regerendum sibi videretur, suppeditasse. Inter quos cum Cornelium Marcium praecipue familiarem et harum rerum curiosum habuerit indagatorem, non dubium nobis videtur, Theophilum illum, ad quem haec perscripta t. t. fuerant, ipsum illum Marcium fuisse; a quo, veluti supplementum Confessionis suae, non invitus deinceps permiserit, verbosam hanc Dissertationem Illustribus Proceribus Noriberg. Reipubl. atque Pastoribus Eccl., ad negotium hoc pertractandum designatis destinatisque, inprimis vero b. Schroedero et Joh. Fabritio, tradi atque communicari, ut una opella et institutioni Marcii et confessioni plenius edendae satisfieri posset.
Primum quaesitum quod attinet, ingenue fateor, me duorum istorum Symbolorum, Niceni, inquam, et Athanasiani, omnimodam cum Sacris scripturis convenientiam hactenus quidem videre non potuisse, idque tum alias ob causas, ad quaesitum II. IV. VI. et XII. exponendas, tum ob hanc: quod utrumque illorum, inprimis vero posterius, vulgo quidem Athanasio, a nonnemine vero, viro in re litteraria eximioCamerario, de qua insimulatione hujus Critici et Litteratoris eximii, liberiori interdum ore et calamo usi, supra jam dictum est pluribus.Vogelius; ex sequentibus vero de rebus etiam ipsis, seu cognitione dogmatis ipsius sermonem ipsi esse, et duriora haec pronunciari intelleximus. Quam bene autem, illico ostendemus. Nunc, meram et imaginariam otiosamque persuasionem ac contemplationem inique Ecclesiae diviniori imputari, brevibus monemus: utpote quae et hanc partem credendorum practicam esse, uti Theologiam universam, constanter docet; quemadmodum etiam in ipso symbolo Athanasiano ad extremum praxis vitae necessaria non est neglecta, quantumvis non sit ex instituto, quod nec permittebat symboli brevitas, ex capitibus his fidei explanate et explicite deducta.sequeretur, ut quicunque theoricam ejusmodi scientiam, quae haut raro haminibus maxime impiisspectrum et larva fidei. Tit. I. 16. 2. Tim. III. 8. Quicquid sit de ideis, cum vere fidelium et per divinam Sp. S. convictionem divina convenientibus; utpote quibus nisi vividius lumen Dei in animum, etiam post perceptionem veritatis, vere et modo genuino per verbum idem praedicatum, tamen non Enthusiasmum quendam, recipiant, gravius etiam damnantur.tribuenda videtur, haberet, vitam aeternam essent adepturus, quod neminem dicturum crediderim, qui vel minimum pietatis sensum prae se tulerit. Longe igitur aliamratione doctrinae seu veritatis dogmatum divinitus revelatorum, alia tamen est, quam impiorum, etsi circa sacra haec valde exercitatorum et humana quoque fide illa approbantium, ratione cordis et animi; ubi requiritur, teste Paullo 1. Cor. VIII. 1. sqq., ut quisque mysteria hujusmodi cognitu necessaria, sine quibus alioqui verus Dei cultus in humani ingenii somniorum et idolorum admirationem et venerationem, (ut fit extra Ecclesiam veram) degeneraret, cognoscat objective, tamen genuinam h. e. subjective veram appellavit? Mortuam, et Diabolorum fidei eam similem esse praeeunte Jac. cap. Ep. IIdo passim audias et recte appellari otiosam illam notitiam et assensum sterilem.Si quis dicit, novi eum, et mandata ejus non servat, mendax est. Et c. III. v. 3. Qui peccat, nec novit eum: neque vidit eum. Sic et gentium doctor: 2. Thess, I. v. 6. Christus ultionem infliget iis, qui Deum non noverunt,simul, sed distincte, exposcentibus, cum universa Scriptura, praesertim Eph. I. 17. seqq. coll. Joh. XIII. 17. et Luc. XII. 47 sq. nobis suffragante, faciat.aliquid istius theoricae praeexigere:fidei, unde charitas profluat, circa credenda certe occupatae, et doctrinae, et cognitionis veritatis etc. mentionem diserte faciunt. Neque profecto aliter fieri potuit, quin utraque combinarentur. Ea enim est quorundam (verbis utimur S. R. Abb. Mosbemii in Vindic. antique Christian. discipl. contra Tolandi Nazarenum Sect. II. Cap. I. f. 255. sq.) dogmatum natura, ut sine corum cognitione mores inculpati ac labe vacui esse nequeant, etc. Quibus porro addit: Quum Libri illi, quos divina sapientia nobis concessit, non modo morum praecepta nobis inculcent, verum etiam dogmata plurima disertis verbis tradant, nullo modo fieri potest, ut is, qui a Deo volumina ista profecta esse credit, ad illa quidem sese adstrictum esse fateatur, haec vero negligat. Immo vero Deus, ita pergit ille, quum praeter leges, quae vitam dirigunt, alia quaedam hominibus aperuerit, hoc ipso declaravit, se omnino velle, ut ea ipsa, et non alia mortales credant. Si enim nihil aliud, quam sanctam vitam postularet, omittere ea potuisset, et omisisset certe, regulasque morum tantum sanxisset. Huc vero, quae de Deo ipso ejusque natura, personis et perfectione agunt, cum sit princeps cultus religiosi, immo unicum, objectum, et personam praecipuam partem constituere, manifestum est; Absolvere autem ea cultum omnium omnem, nemo est, qui tueatur.Socinianos, aliud tamen spectantes, ipsaque dogmata eversum euntes,) Steph. Curcellaeus, breviter ita occurrit b. noster Dürrius, in Isagog. ad LL. Norm. Noriberg. f 38 sq. hunc in modum ad prima Symboli verba commentatus: Ita cordate et sincere autor Symboli (quisquis fuit) praefatur. Sed eam praefationem merito arrogantem dici debere, scribit Steph. Curcellaeus Diss. I. de Vocib. Trinit. Personae etc. Quia sic multas Christianorum myriades, qui ista non intelligunt, ac perinde credere nequeunt, orco damnari sit necesse. Id vero si de terminis difficilioribus, quibus utendi contra adversarios et articulos fidei explicandi etiam veteribus saepe necessitas imposita fuit, accipiatur, largimur: sin de ipsis dogmatibus in nostro symbolo, sive bis verbis sive aequipollentibus, etiam paullo concisius propositis, et ad captum simplicis popelli, intellectu minus valentis, accommodatis intelligatur, certum sane et pro Christianae fidei criterio firmissimo tenendum est, neminem posse salvari, nisi qui profiteatur et credat Divinitatem earum personarum, in quarum nomine est baptizatus, et remissionem peccatorum in merito et passione Christi speret. Verbis quid opus est? Ipsa Scr. S. haud Paullo disertius adjudicat iis vitam aeternam, qui non credunt in filium Joh. III. ult. coll. 1. Joh. V. 12. Act. IV. 12. etc. Atque non aliam fuisse mentem totius Vet. Eccl. inde constat, quod eos tantum in fidelium numerum recipiendos, adeoque juris vitae aternae participes esse statuerunt, qui doctrinam in Symb. comprebensam et memoriae mandatam interroganti fideliter reddere possent. Haec ille. Quibus nihil addimus, quam ex ipsa inscriptione Symboli Athanasiani, explicationibus compluribus dilucidati, ut formae sanorum verborum, etiam docentibus observandae, inservirent, non nisi Fidem hanc Catholicam, minime omnium vero phrases singulas, a cunctis requiri, elucere.si quis Deum esse sciat, itemque Jesum illum Nazarenum, qui sub Pontio Pilato Hierosolymis fuit crucifixus, Christum, illum filium Dei credat, testes sunt, ni fallor, satis graves, auctor epistolae ad Hebraeos c. XI. v. 6. et Johan. in Evang. c. XX. vers. ult. Saltem ex dictis constat, Fidei Catholicae, quae ad salutis adeptionem simpliciter et absolute necessaria est, substantiam in essentia Dei et Christi speculatione aut scrutationenec tantum, nec praecipue sitamPetram appellavit Matth. XVI., cui Ecclesia inaedificata nunquam corruere et everti a portis etiam inferorum possit: Vt ipsam inaugurationem ad hanc fidem tuendam in Baptismo taceamus, ponderis hujus doctrinae maximi singularem et principem testem.
Ad quaesitum secundum itidem candide et ingenue dico: me tres illas, quas modo dicta Symbola orbi Christiano, in una individuaque divina essentia venerandas proponunt hypostases seu personas, hactenus quidem in conscientia mea agnoscere non posse. Miramini forte, Viri Amplissimi, et exsecramini insperatum hoc et audax meum responsum.
nullus in toto sacro codice locus reperiri possit, qui vel unum Deum in Trinitate, vel Trinitatem in unitate, vel tres personas in una divina essentia, vel unam divinam essentiam in tribus personis, veltandem simile quid, terminis, ut loquuntur, terminantibus,Vogelius terminos Ecclesiasticos, Trinitas, Hypostasis, Personas tres, unam individuam essentiam, priori sensu terminos terminantes ut, loquitur, accipiat, vel iniqua petit, atque de vocabulis his ad commoditatem mysterium hoc per compendium enunciandi facientibus litem movet, vel terminos etiam quosdam expresse in Scr. S. hoc de mysterio a Sp. S. adhibitos temere negat. Sin de sensu verborum et rebus ipsis, non extare in Script. ullum locum de S. Trinitate, affirmat, immo neque simile quid; adversus solem loquitur; cum, Deum unum esse, eumque non Patrem tantum, sed filium quoque et Sp. S., qui tamen tres alius atque alius et nihilominus unus ille summus religiose colendus et invocandus Deus sint, passim istic doceri jam saepius et infinities nostri demonstratum dederint. Quam veritatem tribus partibus potissimum constantem, atque hinc diversis etiam in locis Scr. S. traditam, quisquis fide sincera approbat, etsi reliquos terminos nec norit nec usurpet, hactenus pro fideli a nobis habebitur; caetera autem Ecclesiae, huic mysterio ea ab hostibus ejus vindicando adhibenti, facile relinquentur.tantam esse sacrarum literarum sufficientiam, claritatem et perspicuitatem, et quicquid ad salutem scitu vel observatu sit necessarium, cuique etiam vulgari et simplici homini diligenter eas legenti, et in timore Domini meditanti, quam facilime
liquere queat. Hujus vero principii quomodo salva manebit veritas, si quod dicitur, non aliquo modo aut ex eventu, sed primo, absolute, per se et praecipue ad salutem necessarium, nullibi aperte, perspicue, et ad litteram in sacris litteris sit traditum, sed ita indicatum, ut demum ad consequentiastextura, successu temporis perfecta, et accessionibus magis magisque locupletata, nec scholasticam methodum, sed liberiorem dispositionem, historiarumque, precationum, paraenesium, epistolarum, vaticiniorum in corpus unum redactorum, et, ut occasio divina ferebat, conscriptorum, singulare syntagma referens, luculentius confirmat. Vt alia, quae jam ante de consecutionibus dicta sunt, consequentias capere, et deductiones intelligere, non cuivisCamerario a Philippo data est, datum esse, ipsa docet raiio, et abunde comprobat experientia: cujus exemplum, dum causam alteram adfero, me vobis sisto ipse. Adeo, siquidem tardum et hebetem me fateor ut quantumvis jam diu multumque laboraverim, inque consequentiis illis, quibus tres in una essentia divina personae vulgo ostendi solent, intelligendis quam maxime occupatus fuerim:venerande Vogeli, sed vaciuas nimis aures, quod ipse deinceps fassus es, Ruaro Peuschelioque, atque Richtero cum caereris fistula dulce rationi, recalcitranti fidei et novaturienti, canentibus praejudicatisque sophismatum decipulis, mentem tuam opplentibus, praebueras. Hinc illae lacrymae.ratiocinanturtribus membris constantem ex pluribus Scr. S. locis conjunctim ita perspicue componunt et, proponunt in compendio.Deus unus, quidem est essentia, sed trinus personis. Hanc ratiocinationem, dico, mihi non satisfacere, ob rationem triplicem. Primum falsa aliquatenus est assumtio, (Minor.) Secundo ambigua est. Tertio id, quod ex conclusione educitur, non est necessarium. Dixi, aliquatenus falsam esse assumtionem. Verum me dixisse, patebit inferius, ad quaesitum XII., ubi demonstrare conabor, nusquam ad litteram Spiritum Sanctum in Sacris litteris dici Deum.De conatu testabitur responsio; de successu nostra ad eos conatus frustraneos responsio.Duplicem enim usum vocisProprie, an improprie sumto vocabulo? Hoc igitur addendum fuisset. In sequenti enim explanatione, non de rei duplici et propria notione, sed de vocis hujus homonymia evolvenda solicitus es, Vogeli!Deus in sacra scriptura reperio, quorum unus est, quando singnificat eum, qui in coelo et in terra ita aliis praeest et dominatur, rerumque causa est et origo, ut neminem superiorem habeat, aque nullo alio dependeat.summum, uti alias aeternum Deum.Summum imperium negamus quenquam habere posse, quippe quod infinitum est, nisi sit natura aut per essentiam Deus. Impossibilis ergo dicenda erit illa summi imperii communicatio, ac proinde commentitium hoc fundamentum a limine repellendum.quapiam ratione divinitatis illius unius Dei est particeps.similitudinem quandam, vel opinionem hominum, at improprie, nomen illud augustum gerit.Deus esset modo posteriore?super omnia Deus in secula dicitur, eademque perfectio essentiae divinae porro ex generatione a patre, nomine Jehova, Deo summo proprio, operationibus item et Proprietatibus, adoratione denique et invocatione divinis etc. confirmantur. Quae omnia in conspectu quafi vel unum Cap. I. Epist. ad Ebraeos exhibet.docet hoc ipse filius, quando se contra Judaeos ex Ps. LXXXII. v. 6. his verbis defendit Joh. X. v. 35. Si, inquit, illos dixit Deos, ad quos sermo Dei factus est, et non potest solvi scriptura, quem pater sanctificavit, et misit in mundum, vos dicitis, quia blasphemas,
a pari desumta, sed, uti verba ejus clarissima docent, et opera deinceps inculcata iterum iterumque stabiliunt, argumentum a minori admajus auditores solide et perspicue deducens, et ab errore sapienter abducens.Simplex igitur appellatio Dei filio tributa non evincit, filium esse unum illum Deum, nisi idoneo aliquo medio probetur,usitatiori recedit. Vsitatiorem autem esse notionem Dei, pro summo rerum omnium conditore et conservatore, nec ipsi Sociniani, credo, inficias ire possunt.Theophilos quosque, et qui Quod vult Deus dicuntur, homines, cujusmodi nomen is habuit, ad quem Augustinus LL. de baeresibus scripsit, in Deorum censum referre oporteret, si Socinianorum ad praesens instirutum applicationi fidendum esset.nec filium umquam subjective aut apposito articulo Deum appellatum dudum animadverterunt.Vogelius, eo L. B. ablegamus.caro Christi ante commemorata, ut de qua nitura sermo sit, quando de nativitate ex patribus agebatur antea, ad aliam naturam sequentia pertinere ostendit. Neque enim frustra illa adjecta est. Clarius autem idem patescit, quando factus Deus dicitur. Vr reliqua praedicata, quemadmodum jam supra commonstratum est, non nisi ad solum summum Deum congruentia, sileamus. Quae tanti sunt ponderis rationes, ut et ipse Vogelius stringens quam maxime argumentum pro divinitate Christi essentiali ex h. l. in Oratione sua dehinc, meliora edoctus, petierit.non necessarium esse, quod ex conclusione argumenti propositi educitur. Esto enim, sit conclusio ista firma, h. e. sint Pater Filius et S. S. ille unus Deus: neque tamen hinc necessario confici poterit; Deum unum esse essentia, trinum vero personis. Vt maxime enim daretur, unum in sacris literis non dici, nisi respectu aut essentiae aut personae, (quod tamen falsum esse patet ex Joh. XVII. v. 11. 21. 22.similitudinem a Deo, non esse cum aequalitate confundendam, inde efficitur, quod alibi ita unum cum Patre filium dicitur (ut reliquajam non repetam,) qua, quod Pater facit, idem et filius faciat, neque alter sine altero quicquam operari possit. Joh. V. 19. Quod quo sensu accipi debeat, ipsi Judaei l. c. haec interpretati, et Christus, eorum interpretationi haud refragatus, sed in ea potius ex honore aequali Patris et filii amplius confirmanda occupatus, addocent.non minus tamen concludi posset, Deum
trinum esse essentia, et unum persona, quam, unum essentia, et trinum persona. Si dicant Theologi, Scripturam obstare, quae ita loquatur, ut alium esse Patrem, alium filium, alium Spiritum Sanctum ostendat, quod non possit non inferre distinctionem personalem: quaesitum ex ipsis velim, cur non potius distinctionem essentialemunum esse Deum constanter testatur, sed etiam plures essentia, etiam numero distinctos, Deos qui statuit, repugnantia loquitur; qui plures sine multiplicatione divinae essentiae Personas, non item: Cui sententiae etiam Scr. S. suffragatur.distinctionem essentialem inferre pluralitatem Deorum, iterum quaeram, unde hoc habeant? Certe nunquam, ut videtur, se expedient, nisi ad tribunal rationis provocent,quae non ex sacra scriptura tantum probari queat, sed rationis etiam subsidio, quo mysteriis ejusmodi nihil est capitalius, opus habeat.subsidium accessorium concedamus? Hinc ne fundamentum id esse, quem admodum Socinian inficiandae Trinitatis argumenta solent, effici poterit? Vsuni certe principiorum rationis in Theol. non rejicimus, sed abusum et dominium. Audiatur Dominus, ancilla obtemperet, atque subserviat, si quando ejus opella uti placeat, quoad licet et fas est, rerumque rationes et et sphaerae ac docendi methodi permittunt.loco controverso,per oscitantiam quoque (quicquid sit de haereticorum malitia, jam supra ad Peuschelii consessionem notata,) faoilius aliquid omitti potuisse, quam integrum comma, immo periodum inseri. De qua etiam fraude vel incuria nunquam contra Catholicos, tanquam crimine ab ipsis admisso, olim leguntur conquesti adversarii, ad insimulationes caeteroqui paratissimi.nec in Latina vulgari versioneSyra, nec legitur etiam ab Athanasio, nec a Nazianzeno neque a Didymo, neque a Chrysostomo, neque a Cyrillo, neque ab Augustino, neque ab Hilario, neque a Beda: ut multis testatur in annotationibus ad N. T. Erasmus,Martinius, docuere, nec ea, quae Emlynius reposuit, tanti sunt, ut quisquam ideo Pelargus in admonitione de Arianis, pag. 31. et 32. defendens contra Posseuinum, Jesuitam, Lutherum, qui nec ipse locum hunc in Germanica sua versionepersonam eum esse, non evincit, cum non minus res, quam persona testari possit, ut videre est in versu statim sequente, ubi in terra testari dicuntur spiritus, sanguis et aqua, cum tamen certum sit, nec spiritum, (ut quidem hoc loco sumitur) nec sanguinem, nec aquam, esse personam.testimonium operum,Operibus, a se distinctis, improprie testimonium, sibi vero proprie tribuendum esse, planissime docet.testimonium Scripturae provocat: Sed nec illud etiam, quod Spiritus Sanctus cum personis, nempe Patre et Verbo conjungitur, quidquam roboris habere videtur. Solet enim Scriptura saepius in una eademque re, res cum personis non minus conjungere, quam res cum rebus, aut personas cum personis: ut Eph. VI. v. 10. Phil. III. v. 10. 2. Thess. I. v. 9.et quidem posita est, partim distincta tantum ubique objecta, non actionum, cujusmodi testimonium est pronunciatum, subjecta (si ita loqui fas est,) nominantur; quae magnopere differunt. Ibi propria verbi notio retineri potest; hic non item.objectum commendantis Paulli diversum, et in sequentibus quoque differentia notabiliter, per singularem numerum Lutherus: der euch bebüten kan etc. reddidit.aliud esse, unum esse, et aliud in unum esse, tamen nullum hoc esse discrimen, primum patet ex eo, quod quidamAntwerpiensibus praestantissimos esse Codd., praesertim MSctos, adhibitos ab Aria Montano, praecipuo ejus operis pretiosissimi gubernatore, nemo temere credit. Plerique certe, Gramruaticum meliorem eum fuisse, quam Criticum, haud injuria opinantur. Et quanquam maximam partem secutus est Ximenii editionem, ex MSctis illustribus expressam, ut prae se fert inscriptio; non dum tamen, qualia fuerint illa MScta, et quantae auctoritatis, satis constat, neque etiam, quam Cardinalis iste, pecuniosus quidem at minime rerum Criticarum satis peritus, exploratum est.praepositio idiotismo Hebraeo, ex quo sine dubio hic loquendi modus est desumtus, saepissime abundet, non secus atque apud Hebraeos particula fine, ad quem collineet testimonium illud, sive organorum gratiae, sive tres unum esse dicuntur, praesertim deficientibus N. T. exemplis, horum sensuum aliquem locum habere exsculpet, sed ex uunitate potius essentiae, tanto magis indubitatum trium in coelo, seu coelestium illorum testium consensum infallibilem inferendum esse, eta Johanne deduci, colligere necesse habebit.Baptismi formulam anteferendam censeo. Vt alia omittam.toties illa unum Deum inculcet. Videatur Deut. VI. v. 4. Matth. XIX. v. 17. Marci II. v. 7. X v. 18. Lucae XVIII. v. 19. Rom. III. v. 30. Gal III. v. 20. 1. Timoth. II. v. 6. Hinc namque necessario sequitur, quantum ego quidem intelligo, quod non sit binus aut trinus.essentiam, seu triplex, ut multi sint Dii. At non esse plures, quibus etiam sine multiplicatione eadem communis una sit essentia, hinc neutiquam consequitur.Opposita enim sunt inter se: Vnus et Trinus, sive unus et binus: ita ut, si Deus unus sit, jam non binus sit aut trinus: Sin binus aut trinus, jam non sit unus. Videor autem jam audire Theologos, dicentes, hoc non esse argumentari ex scriptura, sed potius ex ratione tela. torquere in scripturam. Dico vioissim, nihil magis argumentum hoc habere rationis, quam ipsorum distinctionem, quando nimirum Deum unum docent essentia, trinum vero personis. Cur enim ita distinguunt? Annon, quia fieri non posse sciunt, ut opposita praedicata, de uno, et. aeodem respectu ejusdem enuncientur. Atqui et hoc ipsum est, quo mediante ego ex illis scripturae locis, quae Deum unum esse expressa litera tradunt, concludo, non posse eundem binum esse, aut trinum.unum esse Deum, et tamen Patrem esse Deum, Filium esse Deum, et Sp. S. esse Deum, perspicuis verbis docent, indeque etiam, ut in cultu pariter religiose conjungant, edocti, quo sensu haec, quae repugnantia aliis videntur, conciliant. Atque, id ut faciant, cumprimis adducuntur, quando, alium esse Patrem, alium Filium, alium Sp, S. ibidem affirmari, hosque tres in Baptismi formula per conjunctionis particulam et disjungi, et tamen ad unum perpetuum cultum in ipsa initiatione etiam conjungi observant. Tantoque magis in ea sententia amplius confirmantur, quod animadverterunt, in illis locis, ubi unitas Dei urgetur, Deum rebus inter creaturas pro Diis venditatis opponi, et, quando de Patre resp. Filii ex ipso geniti sermo est, personas vocamus, alioquin denotare solent: sicut etiam, quando de Essentia Dei sermo est, Cur, quod ipsis licet in affirmando, aliis non licet in negando?necesse esse, ut idem etiam probetur, et quidem apertissimis scripturae verbis.grammatice ex actionibus personarum, quarum tamen unaquaeque Deus dicitur, demonstratae sunt, et ut relativae oppositiones explanate propositae.infinito, quod comprehendere non possumus, fateamur nos desinire nihil posse, sed ipsi de se talia ac tanta revelanti tantum credere oportere.nunquam eos hoc posse, tam certum est, quam quod certissimum. Non diffitentur enim ipsi, ideoque ad tot, tamque varias consequentiasScripturae dictorum combinationem genuinam inprimis urgemus: quo facto demum ex operationibus etiam, dictis V. et N. T. comparatis, cultu religioso, attributis divinis plura argumenta subjicimus, eaque consecutiones apertas pronasque, non distortas, sistentia atque continentia.nunquam recta ratio sibi contradicat ipsa: omnis vero consequentia deducta ex scripturis etiam nihil aliud sit, quam recta ratio illuminata; qua de re prolixius disserendi locus jam non est Quin tollunt II. hunc respectum diversum ipsae scripturae, quoties vel solum Jesu Christi Patrem verum Deum,solus ille verus Deus (opposite ad ficta idola, aut, uti 1. Cor. VIII. loquitur Apostolus, Christi peculiare officium, quo et Dominus noster singulari quodam modo est, referre, ac nomen proinde Patris essentialiter accipi malint, quorum sententia digna est, quae diligentius excutiatur.oeconomiae salutis nostrae Pater Domini nostri Jesu Christi est unus, non tantum essentia, sed etiam persona. Pater
Domini nostri Jesu Christi est ille unus Deus. Ergo ille unus Deus unus est non tantum essentia, sed etiam persona.Quidam, qui est unus ille verus Deus, est Deus non tantum essentia, sed etiam persona, h. e. est persona divina, quae habet unam essentiam Dei. Quid inde? Quis hoc negat?ut cognoscant te, qui solus es verus Deus: evincit ipsa vis locutionis Graecae, quae apparet etiam ex loco plane simili 1. Tim. VI. v. 16., ubi cum, Graeca verba ita sonent, Exclusio itaque haec itidem ad praedicatum pertinet, non subjectum. Quanquam etiam, haec de dominio Christi, ratione officii, oeconomico si explices, nihil erit, quod explanari accuratissime haud possitad Patrem occupatus fuit. Quod tamen, qui nomen Patris essentialiter accipiunt, ne quidem, ut concedant, necesse esse, sed Sp. S. quoque hoc nomine comprehendi, putabunt. Nonubique omnium personarum enumerationem necessariam fuisse, certissimum est. Taceo, nec praeceptorum Christi, nec promissorum simul his verbis plenam descriptionem contineri. At haec quam maxime necessaria esse ad salutem, Sociniani contendunt.unus Deus et pater omnium: Atque sic praeter illum, qui omnium sit pater, nullum esse Deum: ex quo necessario sequitur, ne ipsum quidem Jesum Christum esse illum Deum. Neque enim Jesus Christus est pater omnium, immo ipse patrem habet, nempe illum, qui est pater omnium, et proinde ille Deus; nec etiam Spiritum Sanctum, qui itidem non est pater omnium.quod alibi etiam expresse asseritur, idem non h. l. negat.cuncta condidisse et conservare dicitur Vt generalem paterni nominis de Deo usum omittamus.oppositio ad Deos Domini quoque nomen aliorum sententiam de essentiali Patris notione videtur confirmare, ad Regnum quippe Christi oeconomicum et in propitiatione ut acquisita, ita per fidem dispensanda, occupatum, sec. 1. Cor. XV. respiciens.Accepit, sed non gratuito, verum per essentiae in generatione comm unicationem ejusdem, quae communi consilio, non secundum imperium, in assumta humana natura, cum qua ea personaliter communicavit, cumprimis annunciavit et dispensavit.ab ipso excogitata, ac commentitia, quemadmodum et Christum a se loqui accusabant et calumniabantur Judaei, ea fore, Christus ait; at hoc ipso eadem, quae et Pater et filius volunt, sentiunt atque judieant, propter esseotiae et consilii unitatem ab ipso esse annuncianda, magis confirmat.absolutissima Dei simplicitas, quae nihil aliud est, quam simplicissima ejusdem in se spectati unitas. Quicquid enim absolutissime simplex est, absolutissime etiam unum est. Quod autem absolutissime unum est, nullo modoAbsolntis sime unum dici Deum, et ratione personarum et ratione essentiae, nusquam reperio; contrarium autem tres, quibus eadem numero absolutissime esse unum, et ullo modo esse multum. Est autem binum aut trinum multum. Nam ubi duae aut tres unitates sunt,tres, quibus unitas illa indivisibilis et haud multiplicabilis divina communis est. Numerus, qui hinc exsurgit, personarum est; unitas essentiae.personarum, non naturae aut essentiae.Si multus, quomodo unus? Si unus et multus simul, quomodo jam simplicissimus,coinpositionem negat in Deo esse, non personarum pluralitatem, seu multitudinem, si commode ita loqui liceat. Compositum autem ex tribus personis Deum esse, nemo nostratium docet.aut, quod eodem redit, quomodo simplicissime seu absolutissime unus? Cum omnis, etiam rationis, diversitas, si in re fundata sit, (ut certe diversus iste, quem Theologi docent, respectus in ipso Deo fundatusrelativa oppositio actionibus et proprietatibus personalibus innixa.necessario importet multitudinem propterea, quod diversitas esse nequeat, nisi inter plura,plures.et contradictio in adjecto sit, idem qua idempersonaliter, non diversum quid ratione essentiae ejusdem: quod utrumque scriptura docet.a seipso esse diversum; Ita me colligo: Quicunque in seipso simplicissime et absolutissime est unus, is nullo modo potest esse multus. At Deus in se simplicissime et absolutissime est unus:absolutissime enim unum esse Deum et ratione personarum, jam ante ostendimus, falso affirmari. De simplicitate in praeced. annotatione (b) aliquid observatum est, quod si repetas, etiam majorem propositionem laborare naevo deprehendes.nullo modo potest esse multus, is nullo modo potest esse binus aut trinus. At Deus nullo modo potest esse multus.Distinctionem autem personalem, seu personarum, distinctionis, unde plures exsurgunt, aliquem esse modum liquet.Qui nullo modo potest esse binus aut trinus, is nec subsistentiis seu personis potest esse binus aut trinus. At Deus nullo modo potest esse binus aut trinus.
Ad quod respondeo, me pro puro puto, ut quaesitum loquitur, sophismate habere non posse, quod legitime ex sana ratione video deductum. Verum quidem est, non niti argumentum illud principio aliquo in Scriptura Sacra alicubi aperte tradito, sed solo rationis discursu;
rationem nihil praejudicare scripturae; fateor, rem ita se habere, sed et hoc sedulo cavendum arbitror, ne quid pro scriptura habeatur, quod ipsa scriptura nullibi perspicue tradit. Tum vero demum cessat ratio, quando manifesta incipit revolatio: Haec ubi nulla est, ut ego hic nullam esse existimo, nimis credulus aut superstitiosus sit, qui rationis praesidium deserat. Quin immo si, ut ea, quae rationi refragantur, admittamus, ipsius divini Spiritus verbis clarissimis adduci nec passumus nec debemus, quid nobis faciendum putabimus in iis, quae ab hominibus praeter ejusdem spiritus certissima evidentissimaque testimonia contra rationemet tradi in Ser. S., utut non his ipsis verborum apicibus, quantum ad rem tamen distincte tribus, ut constat, propositionibus, et contra rationem non esse, quantumvis ejus captum et limites excedat, jam saepe demonstratum est. Male ergo haec, tanquam incerta, immo ut talia, de quibus contraria notissima sint, substernuntur ferocienti adversus Sp. S., qui hanc veritatem testatissimam reddidit, rationi.Annon apropria et usitata significatione deflectimus omnes, eam solum ob caussam, quod firmis rationibus simusrevelatione, cum qua sane ratio hactenus conspirat, potissimum desumtis. Quare isthaec exempla ad praesentem controversiam non quadrant.persuasi, nihil borum in Deum vere et proprie cadere posse? Cur igitur, si in his rationi aliquid damus, idem non facimus in aliis? Sed desino plura hac de re verba facere; cum illi, qui hoc responso solent uti, satis refutent ipsi, quando contra Pontificiorum transsubstantiationem egregie axioma istud philosophicum, quo accidentia absque subjectis esse non posse sancitur, urgere solent,subsidiarium urgent. Fundamentum nostrum in doctrina de S. Coena haud aliud ponimus, quam verba institutionis clarissima et sensum propositionum exhibentium, quae, quando res geminae sistuntur, non transsubstantiationem, sed Paullus etiam explicat, designant. Multi certe ex nostris, cum Pontificiis disputantes, hoc argumento philosophico prorsus non utuntur, sed ipsos adversarios mutuis de modo transsubstantiationis, et eo quidem potissimum, qui cum corporis natura conciliandus sit, ambiguis digladiationibus se conficientes, deque ficto hoc mysterio ex ratione mirifice disceptantes aequanimiter spectant.casu recto, sed ex utroque aliquid constans. Vnde profecto essentiam infinitam communicari pluribus posse aut non posse suppositis, seu intellectu praeditis personis, rationem non determinare patet, sed, tanquam rem imperviam sibi (quippe quae finita est,) in medio relinquere, et ex revelatione decisionem expectare, constat, aut certe id officium ejus, nisi plus justo sibi arroget, liquet.contradictionem implicant. Essentiam enim individuam dicunt, et tamen incommunicabilem negant? Quae vero essentia individua est, quae non sit incommunicabilis? Quid enim est individuum, nisi quod indivisibiliter subsistit? Quid vero indivisibiliter subsistit, nist quod incommunicabile est? Annon enim omne divisibile communicabile, et omne communicabile divisibile? Quid enim communicatur nisi quod multiplicatur? quod autem multiplicatur nise quod dividitur.re infinita necessario consequi. Quam ipsam communicari potius posse et sine divisione, et sine multiplicatione, atque adeo essentiam individuam non esse etiam incommunicabilem, contrarium praesertim testante per revelationem de se ipso Deo, optime sibi ipsi cognito, affirmamus. Ratio autem nunquam, nisi a finitis rebus argumento insulse ducto, communicationem talis naturae fieri haud posse, evincet. Ac proinde, quicquid est hujus argumenti, sophisma est, et quidquid Symbola ista oecumenica, quae vocant, de unione duarum in Christo naturarum personali dicant et definiant, extra et praeter sacras literas fieri, hactenus quidem statuam. Et sane si unquam miranda isthaec unio contigisset, seu quod idem est, si unquam Deus ille aeternus, ille Jehova homo factus fuisset, impendio mirum est, nusquam apertis verbisapertis verbis extare in S. literis? Haeccine postulant Sociniani: Deus est incarnatus; aut Deus est homo factus etc. Iniqui sunt, si Deo hoc mysterium enuncianti verba ipsa praescribere et quasi annumerare velint, et gnaviter impudentes. Nonne idem prorsus sonant verba: perspicuitate verborum patefactum est. Quod si non vident id Sociniani, aut nolunt perspicere, ipsimet velum, non Mosis, uti Judaei solent, sed Aristotelis, sibi imponentes, h. e. cum ratione, hisce dijudicandis impari, male consultantes, in caussa sunt: Quae praejudicia solicite Lucam nihil hac de Matthaeus isthaec distinctius explicarit, neque Lucas ex professo divinitatem illam Christi fusius explanarit, scopus utriusque, inprimis vero Matthaei, in caussa fuit, quem, ex familia Davidis natum esse Jesum Nazarenum Regem Judaeorum, commonstrare potissimum voluisse, indicio est perquam luculento, quod eandem veritatem, Judaeis ob oculos ponendam, ex adoptionis jure, et cum Patre non naturali etiam, sed legitimo nexuque logali, ejus non tam genus, quam cognationem deduxit. Sufficit ergo a Sp. S. hoc mysterium, ubiubi placuit, revelatum esse. Nativitati certe in tempore et Christi hominis ex homine necessario id omne (utut, commode fieri potuisse, non negemus, et factum quoque esse a Luca, ostenderimus,) adjiciendum fuisse, quicquid ad divinitatem Christi quoquo modo pertinet, praesertim verbis a Socinianis praescriptis, nondum assequimur.Evangelistas nominat, cur Johannem Cap. I. 13. non inspexit?imperfecte doceat, qui non simul omnia tradit. Sufficit, aut ipsum alibi, aut Johannem autem, quando dilucidius eam expressisse affirmamus, et coeteros, et hunc Evangelistam scopo suo congruenter scripsisse, praesertim contra haereticos, divinitatem. J. C. jam tunc improbe et aperte oppugnantes, recte defendimus.Marcus etiam imperfecte Evangelium suum scripsit? Immo satis bene pro ratione finis propositi, miraculis potissimum brevi compendio percensendis destinati.Vogelius manus dederit.Socinianis, quibus adversus solem loqui honorificum videtur, omniaque vel manifestissima Scripturae testimonia bumana Christi cum divinis confundunt, aut statum exinanitionis ejusque rationes haud intelligunt, vel oeconomiam denique Christianam salutis nostrae, ad Socraticae scholae disciplinam legesque, diluta duntaxat paullo studiosius Philosophia morali, revocant.Petri illa concio id necessario requirebat, quia Judaeis ante omnia, Jesum illum crucifixum verum esse Messiam, eumque necandum et resuscitandum, ut pro nobis satisfaceret, demonstrandum erat; Neque Paullus id primario agebat, cujus labor ad idololatriam stultitiae revincendam tendebat: unde neuter porro ad caetera mysteria progredi, et prudenti ordine ea tradere deinceps neglexit. Neque enim in una concione simul tradi cuncta poterant, pluraque etiam sacro tinctis lavacro, uti symboli compendium docet, instillanda, antequam initiarentur, servabantur.Apostolus, disseri, nisi stolidissime ante Deorum commentitiorum cultu destructo, et ignoti Dei, Creatoris coeli et terrae, contra genuina ex naturali Theologia, eidemque convenienter primum tum, et ex revelatione, descriptione data?Paullus, ad Magistri exemplum docens, qui nec ipse alia Apostolis suis, quam quae portare hactenus poterant, exponebat dilucidius, caetera in futurum tempus sensim tradenda, quo et minus obstaculorum objectum iri praevidebat, rejiciens. Joh. XVI. 12.plene, et qua singulas partes cumulatim, una, h. e. una propositione vel periodo ex prosesso et quasi catechetice, exponi, et vel centies pari modo ita reperi, atque inculcari debuisse. Scriptura scrutantibus et
Non sophisticum, sed admodum probabile puto argumentum quaesito quinto propositum, ex eo, quod per rerum naturam fieri nequeat, ut ulla substantia completa seu perfecta propria sua subsistentia careat, cum ipsum substantiae esse consistat in eo, quod per se subsistat.modus est incommunicabiliter existendi etc. et substantiae adjunctum.esse habere, animadverti volo. De subsistentia, jam dictum est, aliter judicium ferri oportere.modus, modus, quo persona, quae ex essentia rationali et subsistentia conflatur, incommunicabiliter subsistit.Vogelio agnitum.homine sine exemplo, et ab utraque natura, ac personae simul unitate indivisa, descripto miretur; nisi qui, in Christi persona nullum Paullo, hoc affirmanti, obloqui non verecundetur?aliqua, etiam communicata; praesertim in tam arcta unione, ubi veritas haec: Tu Fili Dei es silius hominis, aut contra: Tu fili hominis es filius Dei, inconcussa non solum, sed etiam petra et immobile fundamentum Ecclesiae est, Christo ipso id pronunciante, et Paullo insuper de mysterio, quod subsit, filium Dei assumtum, sed assumsisse humanam naturam Ebr. II., dicitur. Assumentis autem est dare, ei praesertim naturae, quae sola perfici potest.propositiones, ut vocantur, personales, v. g. Filius Dei est filius hominis, et contra, diversis licet verbis, hinc inde ita occurrunt, ut non tantum unus idemque dicatur, expressis etiam verbis, idem, qui utramque habet naturam, sed etiam idiomata promiscue, tam divina quam humana, de eodem enuncientur. Christum praeterea novit scriptura, non Christos, neque unquam de eo, quem eundem modo secundum carnem, modo sec. Spiritum, id est, divinam naturam, in eadem oratione creberrime describit, ut pluribus loquitur.Majori seu Propositioni, ut Vogelius appellat, quae universalis esse, aut eidem aequivalere debet, signum illud: Quisquis est unus ille Deus, est pater etc. addas, falsam eam esse, atque hinc, cur conclusio falsa inferatur, clarissime etiam apparebit.Mediatoris ac Propitiatoris, per quem omnia Deo scil. conciliata sint, judicia in ipsis formulis oppositis additisque deprehendantur.Sociniani putant, alia Deus sit, alia non sit; Sed de oeconomia, qua ad nostram salutem instaurandam filius Dei propitiatoris munere fungitur, quoniam tandem Deus omnia in omnibus, non per fidem amplius in Christum, sed immediate, sublata videlicet oeconomia illa a Patre omnia, et per filium cuncta esse dicantur, atque huic Domini dignitas, illi, tanquam Judici, unius Dei majestas adscribatur, caeterae personae autem ab illa essentiali communione non excludantur, reddi potest.officii. Sic enim inter Deum et homines oeconomia illa divinitus sapienter disposita, interque personas pari dignitate divinas, ita uti cujusque etiam origini conveniebat, partita.Socinianorum, eos in oppugnandis potius thesibus nostris occupatos esse, quam adstruendis suis. Vbi vel vulgares disputandi leges distinctione opponentibus occurrere licere ex ipsa thesi integra petita, si a controversiae statu praesertim aberrent tela, notum est, et probationem a respondente postulare velle, inter inconvenientes petitiones in tali certamine refertur.unigenitus et proprius univoca, ut vocant, sui simile, et ejusdem, vel specie saltim, naturae gignere tralatitium, hoc est, ab omnibus in confesso positum recte credunt.accommodatione hac ficta opus est, quae nusquam in citatione dictorum V. T. in N. T. sed impleri etc. locum habet: quoniam in utroque horum locorum neque Act. XIII. resuscitatio ex Psalmo cit. probatur, neque ad Hebr. V. sacerdotium Christi, verum personam eandem esse, quae et sacerdos et resuscitata sit, quam filium quoque suum David l. c. appellet, ostenditur, uti verba ipsa et formulae, quibus Script. sacri usi sunt, in hujus dicti applicatione docent. Singulatim Act. XIII. non de resuscitatione, quae seq. comm 34. sq. demum demonstratur et explicatur, sed de excitatione h. e. missione filii in carnem ad Ecclesiam et redimendam et colligendam, coll. com. 23., agitur, et prima tantum verba Psalmi IIdi allegantur, more Paulli, utut potior adbuc nervus probandi in sequentibus, quae compendii gratia reticuit et noluit integra repetere Paullus, reperiatur. Aliud igitur si Apostolus hoc loco adducto demonstrare voluit de Persona illa a Patre inissa, quam Sacerdotem quoque constituit et resuscitavit, ipsum sane Sacerdotium atque Resuscitationem ex mortuis verba hujus Psalmi non denotare, et generationem filii Dei salvam esse, liquet.
Ad VII. Respondeo. Nisi velimus duos Filios Dei statuere, quorum unus quidem ante conceptionem et partum Mariae virginis extiterit, alter vero post conceptionem et partum ejusdem esse coeperit, non video, quid desit huic,filius Dei utique conceptus, sed non ut filius Dei et sec. eam naturam, qua Dei est filius. Vnitas personae ergo duabus naturis constantis, altera assumente communicatione idiomatum, e personali unione et communione profluente, recte et dextre explicare. Quam etiam ob rem Angelus, nasciturum filium Dei vocari, h. e. stylo Hebraeorum esse, inquit.Toti personae, sed non formaliter secundum totum ejus. Neque enim alia persona est, quam haec ipsa non quoad utramque naturam ei tribuenda est, sed tantum humanam, cujus ante initium (absolute scil. rerum omnium) ante dies hujus mundi, et temporis, cum mundo inchoati, manifesta erit aeternitatis, quae sola ante hunc mundum fuit, descriptio, coll. Es. XLIII. 13. ubi Dei aeternitas hac ipsa formula Mijjom legitur expressa. Caetera, cum futurum h. l. ad nativitatem humanam prospicere constet, et quae sunt hujus similia, responsione non digna sunt, quia a nobis ad aeternam gener ationem confirmandam non adhibentur. Ad pluralem vero Mozaoth quod attinet, tantum abest, ut ex eo nomine verboque Jeze collatis ea obscuretur, ut potius, quia generatio cum generatione, eodem vocabulo humanam futuram ab alia, ante dies mundi jam facta, distinguendam osse, et hanc aeternam fuisse, magispateat.Refutatione Smalciani scripti cum meminerimus, non opus est, cur in hac graeci sermonis indoli minime convenienti detorsione et calumnia verborum moremur. Quorsum enim Vogelius digitum intenderit, jam cognitum est.
De conditione, seu qualitate corporis Christi, nunc in gloria constituti, ita judico, ut me scriptura jubet. Ea vero ipsi Christo jam non animale quod caro est, et absque sanguine esse nequit, (anima enim carnis in sanguine est, Lev. XVII. v. 1.) sed spirituale corpus tribuit, immo eundem in spiritum vivificum factumNon de Christi corpore resuscitato heic loquitur Apostolus, sed, quemadmodum antea Adamum, cum crearetur, descripserat, ita nunc Christi incarnationem describit, atque hinc et ordinem resuscitationis, post hanc vitam naturalem praecedentem sequuturae, et originem ejus ex Christi carne per inhabitantem Spiritus vox non spirituale corpus absque carnis et sanguinis substantia, sed divinam virtutem h. l. denotat, carni scil. Christi per unionem personalem communicatam.Paulli morem; qui corruptam moraliter naturam et per peccatum et peccata consequentem physicam corruptibilitatem atque corruptionem intelligit. Vbique alias (res mira!) improprias notiones crepant Sociniani; heie vero proprietatem vocabulorum, sed contra usum loquendi Paullo receptum, non alia de caussa, quam ut hypothesi suae inserviant, tandem, sed infeliciter, urgent.physicam cum morali conjunctam et ex ea ortam. Vt taceamus perpetuum in lingua tunc temporis usitata Hebraica hujus formulae usum, exemplis a Lightfooto, aliisque, jam Vogelii aetate, commentatoribus Philologicis illustratum; quo peccatum quidem ea hominum connotat, infirmitatem vero et corruptibilitatem seu mortalitatem maxime omnium et praecipue denotat, Quam et ipsi Sociniani quando in perver, tendis locis Scripturae, ubi Deus caro dic tur factus, urgent operose, in h. l. autem 1. Cor. XV. interpretatione dissimulant atque impugnant.fingularia, quae Paullus, priusquam haec subjunxit, jam enumeravit, spectes, et sec. leges Hermeneuticas ad sequentia applices, non de alia mutatione, quam qualitatum eum sermocinari, meridiana luce clarius patescat.satisfacere disputetur, et non alia Hebraica Graecaque idem prorsus, sive sola, sive cum periphrasi quadam, enunciantia, praesto sint tam verba quam nomina. Si unquam alias, in hoc certe argumento, petulantia Socinianorum indignatione dignissima est.redimendi verbum ibi proprie et haud quaquam figurate esse accipiendum.eo nimirum casu, quo persoluto pretio fit redemtio, aut illud certe substernitur, ut jam ante solutum vel certo persolvendum. Cujusmodi populo Israelitico redemtio ex captivitate non una, respiciendo simul ad Christum ejusque meritum, jam ante praecognitum validumque, aliquoties contigit.permutationis tamen notio (vulgo Ausloesung Germ. dicta,) salva erit, persoluto quasi pretio in poenis his aliisque illatis, aliis vero singulari gratia ab ii sdem immunibus praestitis expressa. Quemadmodum ex c. l. Es. luculenter patet.Is, cui se obtulit: quod multis modis et Iocis repetitum legitur.placabilem irati judicis, Dei, fuisse iram, quod creaturam nobilissimam misere seductam perire in universum et aeternum noluerit, tum vero etiam clementiam suam juxta cum jastitia, aut ira vindice, patesacere sapienter maluerit.Vtrumque verum est. Etenim ab ira justa redemti jam nunc demum eidem fide vera conciliati per Christum servire possunt, ut grati sint et placeant tanquam filii.pro nobis idemPaulli verba de se pro Coloss. passo i. e. propter eos et in eorum commodum Cap. I. 24. condocent. At secus de formula pretium datum atque saepiuscule commemoratum, tanquam Peuschelium.specialem, de Christi passione pro nobis ubi sermo est, adstringi, alia sunt, quae demonstrant. Quid ergo opus his ambagibus?pro notare caussam finalem, et eandem vim habere, cum voce propter,vicariam substitutionem denotare, et quidem ordinarie ap. Latinos Graecosque, nec ipsi negant Sociniani. Aliunde ergo, qualis in hac de Christi pro nobis passione locum habeat significatio, addiscendum. Genus, et propter aliquem mori, non excludit speciem, vice nimirum alterius pati atque mortem eundem quoque subire posse. Vbi vero id factum sit, descriptiones speciales, sicuti de Christo, determinant.per imputationem, quae moralis est, eaque ex cultu sacrificiorum Leviticorum illustretur.Non accommodavit (si vocem hanc vulgari applicationis, neglecto literali genuino, accipias sensu,) sed accurate explicavit, quando, partim eum ipsum esse qui sanavit morbidos, quem etiam ut animarum nostrarum redemtorem a peccatis colere oporteat, partim morbos hosce sanatos spiritualem nostram sanationem, Petr. III. 24. descriptam, sublimiori figura et typi repraesentatione, adumbrasse, hac ipsa allegatione docuit. Quae caussa etiam fuit, cur pauca alia, praeter sanationes aegrorum varii generis, miracula Servator sapientissimus patrarit. Nucleum ergo horum miraculorum quando Matthaeus demonstravit, et isthaec quoque beneficia corporalia non nisi ex satisfactione Christi provenire, eique accepta ferenda esse, ostendit, sensum amplissimum verborum Esaiae accuratissime explanavit.ex ipsa re substrata demum dijudicandum est. Vbi non solum, quo minus in praesenti hanc notionem compositam pro simpliciori admittamus, prohibet rarior bujus significatus, quam simplicis, usus; Sed etiam ipsa passionis Christi descriptio, in qua quod alibi per nasa enunciatur, alias per sabhal, cujus non alius, quam oneris gestandi, sensus est, redditur; atque adeo simplicem illam significationem nasa in Christi passione pro peccatis nostris locum habere, hinc manifestum fit et valde liquidum, aut certe si aufferre urgeas, eam actionem consequentem, sine praestructa gestatione, et satisfactione tanquam antecedente caussa et piaculo, concipi haud posse.bajulandi in Esaiae illustri Cap. LIII. notionem habere, et quidem in eo loco, de quo tanquam classico inprimis disquiritur, negari non potest. Qam si in N. T. significationem per ut sacrificia solebant olim typice, explicari videas, quo sensu Graecum quoque hoc verbum accipi oporteat, facile intelligi poterit.Apparere ergo dicitur in sacrario, seu coelo, pro nobis, sed non offerri; nisi, etymologice et generali quadam vocis Aeternum durantem, concedimus; aeternam sormaliter talem cujus duratio adjunctum est ex personarum eam patientium impersectione coortum, negamus, et locum citatum non ad hanc, sed priorem pertinere, monemus.ipsa illa poena, quam sec. rigorem legis homines sustinere debuissent, solo accidenti durationis perpetuae a reipsa separabili destituta.Socinianorum divinitate temperamentum tamen justitiae et misericordiae admittendum est, ex quo libera praedis seu expromissoris alienae poenae, ultro et peramanter susceptae, praestatio utique locum quoque habere potest.si satisfactio admittitur, (quod sane gratiae est,) etiumsi ipse eam praestiterit reus. Quidsi enim judex iratus et implacabilis in omnem aeternitatem, aut quam diu saltim possit, delinquentem excruciet, neque compensationem recipere velit, aequalem licet delicto? Cum Christi autem satisfactione tanto magis misericordia Dei consistit, quanto magis ipsum Numen sapientissimum et invenisse hoc remedium, et procurasse, (placabilem hoc modo iram suam esse, utut gravissimam demonstrando,) et compensationem, ne quidem ab ipso reo, sed Expromissore exhibitam, acceptasse. Quo temperamento rectissime, et non sine stupore agnitae sapientiae divinae, tam justitia quam misericordia, divinae ambae proprietates, salvae et incolumes manent. Quas ipsum etiam sanctissimum Numen eapropter Rom. III. 24. 25. sq. conjungit. Quem locum ideo iterum h. l. prae ceteris notari jubemus, ne temperamentum hocce ex ratione nostra excogitatum esse, adversarii heic quoque, uti alias, cavillentur.per serigida, respectu personarum autem, quibus est destinata, gratuita. Hinc Christi etiam meritum per particulam propter, et solutionem, quae non rapuerit, ad applicatione fidei solum per, ordoque instrumentalis cum passiva, ut justicapa est fides, vi justifican di et salvandi, aliunde accepta, gaudens tribuitur: ne quis glorietur.donum a praestante accipit. Hinc Propria, non aliena, eademque etiam gratuito donata et applicata.alieno apparatu (plene data est atque praestita.vincendam mortem et testificationem satisfactionis, seu adjudicis placationem efficacem, (qui etiam propterea demonstrandam, ac denique cum justitia et salute positiva, sublata jam ante promerita poena, quicquid praestitum est, tanquam vivus et exaltatus redemtor, applicaret, non in hac tantum vita justificando et sanctificando, sed in aeternam etiam vitam, qua animam, quave corpus similiter per virtutem suam resuscitatum, amboque unita introducendo.fidem demonstrandam, gratumque pro tantis beneficiis gratuito et procuratis, divinitus et acquisitis a Christo, et donatis denique in Christo, animum testandum, nostram electionem atque vocationem sirmam reddendam, eoque ordine, quem Deus praescripsit, ipsam beatitudinem gloriae adeundam: de quibus 2 Petr. I. 4. sqq. et alibi saepius disseritur, omneque meritum bene operantibus pariter atque operibus bonis, immo (comparate cum aliis) optimis denegatur.ad fidem, si pergant in ea, magis magisque inepti (impedimento scil. malitiose posito,) redduntur, vel fidem jam impetratam, per divinam gratiam applicatricem, ex demerito excutiunt, atque hinc, quia aliena destituuntur satisfactione applicata, repudiata quippe, suae a se ipsis praestandae ad obolum usque sese obnoxios reddunt, et ob contemtum istum etiam tanto gravius secundum. Joh. III. 18. et 36. (praeter relapsum in pristinum foedus operum et jura violationis ejusdem,) plectuntur.repudiationem meriti Christi oblati benignissime, omnium gravissimam, proximamque damnationis caussam.applicatione ex nostra quoque parte per fidem opus est, qua deficiente, turbataque et neglecta adeo oeconomia Dei omnimoda, nemini, qui applicationis hoc organo, sua culpa, caret, illa satisfactio reapse prodest.ut bene agat, propter satisfactionem nunc demum acquirendam, (a Christo quippe jam partam,) sed ob alias caussas, incumbit: ita, qui repudiat illam satisfactionem gratuito et serio oblatam, ipsum pro se et de suo (tanquam alienam adspernatum) justitiae divinae et propter contemtum illum, atque ob tanto hinc majorem auctumque multum hoc ipso reatum, satisfacere debere.ex bypothesi, cujus omnis culpa neque in Deo judice, neque Christo redemtore, sed homine contemtore haeret.Quaesitum undecimum, quod ego hactenus quidem sophisticum agnoscere non possum. Qui
Absolute eodemque respectu, quatenus male cupit aut odir.Omni modo et implucabili odio.specialis et paternae.implacabili.ad reconciliationem admittendam se band difficilem, immo paratum ostendit, seque non esse implacabiliter iratum.
Restat Quaesitum duodecimum, quod est de Sp. Sancto, quem Deum in sacris literis nusquam appellari, supra ad quaesitum secundum asserui, assertionisque illius probationem huc rejeci. Loci scripturae, in quibus Spiritum Deum appellari Theologi credunt, potissimumHoc ipso, (nota) quod Sp. Sancto mentitus erat.duorum assertorum de eodem combinatio.Erasmus Schmidius, et alii plurima jam t. t. collegerunt,) ita comm. 4. idem casus Dativus adhibetur, et comm. 13. (ut peccatum, non simulando, sed decipiendo et ludificando commissum, tanto dilucidius describeretur,) per immediaie non aliam, quam quia Sp. S. in ipsis habitet, ejus dignitatis, qua templum Dei sint, caussam reddi, et de alia divina persona h. l. (utut alibi id factum sit unionis personarum divinarum demonstrandae gratia,) nihil commemorari.Sp. S. est Deus idemque summus et aeternus, (nam de novo alias tricandi ansam arrepturi essent,) summa mysteria proponenda essent. Revelata ea sunt, ut placuit Sp. S., de se ipso ita, et non aliter, locuturo atque locuto.Vogeli, hujus immodestiae.de donis ejus sermo est. Uti quidem perfrequenter Spiritum accipi nemo inficiatur, sed tamen ex ipso etiam contextu et praedicatis, simul id colligi et intelligi posse palam est. Perinde ut Christi nomen subinde pro Evangelio de Christo usurpatur, nec tamen idcirco, personam asse Servatorem optimum, negatur.improprie omnes norunt, atque id norunt quidem ex aliis Sacrarum litterarum locis clarioribus, has easdem res non esse personas, docentibus. De Sp. S. autem contraria omnia testantur innumera Scr. S. testimonia, actiones non solum et passiones v. g. tentationes illi tribuentia, aliumque a Patre et filio diserte appellantia, sed vel solum etiam Cap. XII. 1. Ep ad Corinth. rem conficere potest: in quo partim pro lubitu donorum, a quibus luculenter distinguitur, distributio cum operationibus variis ei adscribitur, partim etiam cum caeteris personis divinis pari modo universae Ecclesiae regimen per universum orbem ab eo geri, sine ulla metonymiae nota, identidem legitur assertum.aliunde satis et meridiana luce clarius (quod etiam ipsa harum rerum natura docet,) haud esse personas constet.Abi ad baptismum, tam Christi quam nostrum, (paucis enim multa complecti placet) et videbis, utrum Sp. S. per metonymiam, tanquam persona describatur, nec ne? Ostendant mihi virtutem aliquam aut attributum Dei Sociniani.
EDle, Ehrnveste und Fürsichtige Grossgünstige Gebietende Herrn und Patroni, E. E. und H. von unserm mit Dümlero gehaltenen Collation, nach deren Erforderung, zu berichten: Ist damahls unser Fürhaben nicht gewesen, denn allein ein Tentamen anzustellen, und zu vernehmen, was hinter ihme stecken moege, und was man in künfftiger Disputation bey ihme moegte zu gewarten haben. Der Verlauff aber, so viel wir davon eingedenck, verhaelt sich also: Anfangs hat Er, Dümlerus, eine kurze Oratiunculam gethan, darinnen es unterandern angezeigt, wie es seine darvor übergebene argumentaTribbechovias aber das meiste in seinem schoenen Tract. de Doctoribus Scholasticis, den Herr Heuman A. 1719 wieder mit einer Praef. in Jena auflegen lassen, kurtz zusammen gefasset; allwo diese Vermessenheit in dem Cap. II. und anderswo, bemercket und bestraffet ist.
E. E. E. und H. H.
Vnterthaenige Prediger
M. JOH FABRITIVS AD D. SEBALDI. M. JOH. SCHROEDERVS AD D. LAVRENTII.
Gratiam et salutem a Deo Patre, per Jesum Christum ejus Filium, Salvatorem nostrum. Cum debita observantia et officiis etc.
EAs, quas nuper in proximo colloquioFabricio ergo atque Schroedero hanc mentis suae uberiorem declarationem, ut jussus erat, transmisit.sarcasmum amarulentum subesse suspicer. Ab animo certe Dümleri hos ludos, in re seria licet sanctaque, non admodum alienos fuisse, ejus in haeresi obstinatissima pervicacia nos credere patitur.
Primum autem quaesitum inter nos est de Trinitate, h. e. de unitate essentiae et Trinitate Personarum in Deo. Resp. Quanquam ego aliquid, et illud ipsum quidem certo quodammodo, in S. literis de Trinitate legam,
Primum enim, quod me inprimis movet, si ita certum esset et indubitatum, imo, quod magis est, et rei caput, si ita omnino (ut perhibetur,) ad salutem hominum necessarium esset illud de Trinitate dogma, ejusque cognitio; deberet saltem semel atque iterum (si non soepissime, quod tamen necessarium videri possit,) expresseDeus est Trinus, seu Pater, Filius et Sp. S. sunt tres personoe divinae, et unus ille summus aeternus Deus. Sufficit aliis verbis, idem significantibus, idem fieri.libertate propugnant.scrutantibus scripturam placuit, collustranda, atque magis magisque constabilienda.luculentius esse, sine veritatis detrimento, omnes fateantur.Rever. vestris dignitat. multo notior esset quam mihi. Deinde, quid magni momenti habet, quod dicitur: Nos credere haec omnia oportere, non rimari, cum sint mysteria, quae nos nostra, h. e. ratione humana, nullo modo assequi valeamus? Nam primum non quaeritur impraesentiarum, an Trinitatis dogma sit mysterium? Sed hoc quaeritur: An illud ex S. fontibus demonstrari queat? Si enim hoc esset firmum et indubitatum, non amplius forte quaerendum vel potius rixandum ita esset de modo, quo sit vel esse possit. Secundo, si omnino concedendum est, dogma istud, de unitate essentiae et personarum trinitate maximum esse mysterium et prorsus inpervestigabile, cur igitur non pauci SS. literarum Doctores docere illud ejusque modum exponere, sunt conati?curiosulis, ingeniique sui ostentatoribus Scholasticis, vel ab inficiatoribus ejusdem adacti etiam id quidam conati sunt, (quo successu, non pronunciamus,) ut vel sic tandem, non tam a ratione alienam esse hanc veritatem, utcunque ostenderent. Neutrius partis caussam suscipere volumus, neque unquam etiam sibisuscipiendam putarunt nostri, ut potius de ea nigro carbone notanda integris dissertationibus limitibusque rationi positis fuerint soliciti.Thomas, Durandus, Scotus, Ockam et fortassis alii. Annon enim satius fuisset, plane nunquam conari rem talem, vires et ingenii humani captum excedentem?illustrationi utcunque id inservire posse censeas. Hanc enim, si modeste applicetur, quicquid in rebus creatis simile videatur, nemo temere negabit locum habere posse; uti contra nemo etiam nostratium (quicquid sit de Reformatis quibusdam,) simillima nonnulla in mente humana pro demonstratione venditaverit, aut, quando Filius imago Patris appellatur aliquoties in Cod. S., eapropter, modum generationis hisce determinari et in aprico prorsus poni, asseveranter pronunciaverit.a nobis vicissim rejectis; eatenus videlicet, quatenus prorsus non aperte et perspicue satis hoc mysterium, in Scr. S., per Christum praesettim et Apostolos, patefactum esse Dümlerus negavit.Dümlerus, et Crellio quoque de Vno Deo Patre L. II. Sect. I. c. 3. visum est insuperabile, utut minime novum sit, sed Thomae Aquinati, et Scholasticis aliis pridem usurpatum, miramur caeteris praemissum, cum tamen non sit imbecillius aliud: Quamvis enim varii variis modis (uti nuperrime contra Baelium Diss. I. f. 15. sqq. ex instituto S. Rev. Acad. Tubing. Cancell. D. C. M. Pfaffius ostendit,) ad illud minus feliciter responderint, facillime tamen totum hoc, quantum quantum est, sophisma solvitur, si eatenus, quatenus unum sunt, non esse distincta, et contra, in quantum distinguuntur, unum non esse, observes, atque hinc porro, limitatione justa addita, cujus virtute tandem haec conclusio consequetur: Ergo inter se quoque certo respectu (nempe essentiae ratione,) eadem sunt: totum ratiocinium concedas. Neque aliter id fieri poterit, nisi ipsum Trinitatis mysterium neges. Fluctus ergo hi sunt in simpulo, et, si tertium simul communicabile esse, de quo hic utique sermo est, essentia puta divina tribus personis communi, notes, non male a mediocri (le moindre Ecolier) scholae alumno responderi ad hoc dubium posse, ipsum Clericum in Bibl. selecta T. X. A. 1706. f. 389. scripsisse sine jactantia, nemo non intelliget.Quaecunque eadem sunt uni tertio, illa inter se quoque eadem esse necesse est. Atqui personae divinae sunt eaedem uni tertio, vel, si una vis, quarto, h. e. personae divinae sunt essentia eaedem. Ergo inter se quoque eaedem erunt. Ac per consequens, vel multiplicatis personis, essentia multiplicabitur; vel essentiae unitate retenta, et personae unitatem retineri oportebit.
Majoris firmitatem quod attinet, eam non impugnari existimo; si quidem eam tanti faciunt Magistri Scholarum omnium, ut, ea convulsa, omnium syllogismorum fundamentum ruere necesse esse putent.incommunicabili, illa eatenus quoque inter se eadem sunt etc. temperant.compositio, et pluralitas, non naturae seu essentiae, sed personarum, eandem numero simplicissimam essentiam habentium.essentiali proprietati, cum personae ab essentia non distinguantur, nec essentia multiplicetur, non obstat.plura esse in una essentia divina, sed tres, aut plures.iidem non sint, etsi sint idem, vel unum, seu habeant potius eandem naturam.Compositio, quae ad essentiam pertinet, vitatur utique, sed pluralitatem (personarum) vitare Script. S. nos adeo non jubet, ut credere et statuere potius jubeat.alius pater, ut pater, et alius filius, ut filius, et sic quoque alius Sp. S. ut talis, seu ut procedens, a Deo ipso nobis adorandi proponuntur. Cui humili fidei obsequio obtemperamus, reliqua, uti Angeli Es. VI. alis suis contecti, miramur, non rimamur.tres relationes, in una essentia. Res essentiam denotant, relationes modi sunt: qui invicem collatis personis, oppositisque sec. eas, differentiam pariunt, sed ad essentiam relati cum illa idem manent, nec diversa quid sunt, atque hinc adeo compositio cessat. Caetera, quae capere non possumus, revelationi nos accepta ferre, et in Deo esse, quae nos comprehendere nequeamus, fateri humiliter oportet. Idque tanto magis nos decet, quanto clarius idem illud Numen infinitum, Iumen se inhabitare Dümlerus Metaphysicas illas distinctiones ideis satis lucidis clarisque perspectas habuerit, quanta protervitate ad summa rationique, corruptae praesertim, impervia mysteria applicare ausus est.personalis relatio, cujus respectu filius originem habet, tanquam genitus a Patre, cum essentiae ejusdem, quae originem non habet, filioque generando communicata est, simplicitate, h. e. unitate unissima (ut ita loquar,) commiscetur. Quemadmodum itaque, simplicitatem essentiae esse attributum, paullo ante ostensum est, qua una manente et ipsa incolumis est; sic etiam personae secundae et tertiae origo eidem non obest, quippe cui tantum personarum inter se distinctio innititur, essentia autem eadem semper (communicata scil. infinito quodam modo, non producta per illam originem) retinetur. Quae reliqua funt, ex sanctissimo illo:
Si Filii essentia eadem est numero, cum essentia Patris et S. Sancti.
eandem esse incarnati filii et procedentis Sp. S. essentiam, quae et patris est; inde consequetur. Ac proinde in hoc syllogismo, si integer formetur, neganda est consequentia.Nullatenus igitur rectius dicendum fuisset. Nullatenus autem patris essentiam esse extra Patris personam ambigue dicitur. Si enim privative sumatur, conceditur haec propositio; si vero cumulative, ut ita loquar, seu potius, communicative, petitur id, quod est in principio. Caeterum neque essentiam commode dici incarnatam, sed neque etiam absolute et communiter in hac origine personarum, nominatim vero in generatione filii, spectari, verum relate, ut charactere filii determinata est, satis constat. Quod reliquum est, fufficit, Fivita de infinitis judicium sibi samere non debent, prosternent.immediate et per se Filium Dei, ut filium, incarnatum esse memini aliquos dixisse. Cum quibus litigent, si volupe est, Sociniani, commodene an incommode, hae an illae formulae rem abstrusam melius explicent, aut nodum solvunt. Nostri naturam characterizatam charactere personali filii Dei, aut ipsum potius Eum assumsisse humanam naturam, qui habeat eandem naturam divinam, sibi per generationem communicatam, quae etiam Patris est. Ad Patrem autem, utrum illa assumtio et unio terminetur hypostatice an filium, illud, tanquam omni ratione sublimius, ex sola revelatione addiscendum, eidemque, quae incarnatam esse naturam divinam, seu habitare totam in Christo in una suarum hypostasium tantum, non reliquarum, nominatim autem in Filio est, asseveranter docet, credendum. Totam namque hanc Dei patefactionem in carne, nisi revelata fuisset, etiam Sociniano sensu, nemini unquam innotuisse, conceditur. Cur igitur eidem, personam determinanti, nempe Quicquid sit de distinctione illa, inter principaliter et secundario; hoc tamen certum est, revelatione ita docente, naturam illam, quae communis unaque, Patris, et filii humanam naturam assumentis, non esse unitam cum humana natura, ut Patris est, sed ut Filii charactere hoc personali insignitam. Caeterum eandem esse naturam ejus, qui incarnatus est, filii, et patris, qui incarnatus nunquam dicitur, quod quidem solum perplexa haec objectio probat, quis negat?prout hoc aliove modo Patris aut filii est, hoc aut illo charactere personali determinata.personae inter se, ut revelatio nos docet, alium atque alium in Deo nominans, distinguuntur.ut communis est omnibus, etsi eadem, quae communis, sed ut filio per generationem propria est atque Filii natura.distinctionem personarum inter se relativam, at veram tamen et realem personalem, sed distinctionem ab essentia et personarum et relationum istarum personalium non docemus. Cessat igitur omnis compositio simplicissimae essentiae divinae, ad quam ea proprietas, essentialis hinc etiam dicta, pertinet. Reliqua revelationi accepta ferimus, cum qua Dümlerus tumultuans, sed ut modestiae erga Deum, de se testantem tanquam infinito ente, ipse finitus memor sit, transigat.essentia Patris, quatenus est Patris, non est incarnata; vel clarius: Ergo aliquid, quod non est ut essentia patris, incarnatum, est ut essentia filii (haec enim determinatio etiam in praemissis addenda est,) incarnatum. Quod concedimus.modi eandem essentiam habendi, diversi sunt, h. e. diversae sunt, ex actionibus personalibus, generationis et spirationis, resultantes relationes et proprietates. Quod utique verissimum, est et, Dümlerum mera sophismata in re tam seria proposuisse, palam, sed etiam turpissimum est.
Si Christus, seu Filius Dei ex substantia Patris est vel ex tota, vel parte ejus erit. Non posterius; Quia substantia Dei, cum sit simplicissima, nullo modo dividitur. Cum perfectissima; nec augetur, nec minuitur. Ex tota igitur substantia Patris natus erit Filius. Si hoc; Aut Pater ita dedit substantiam filio, ut ipse eam amiserit; vel retinuit eandem. Non primum. Nam amissa Dei substantia seu essentia, Deus esse desineret. Retinuit igitur Pater substantiam totam, quam tamen totam, eandemque numero, filio dedit. Retinuit vero, et dedit tamen? At hoc est ex numero illorum, quae simpliciter, ac proinde Deo quoque, sunt impossibilia.Dümlerus productionem atque communicationem divinae naturae. Illa consistere cum unitate numerica haud potest, et repugnat säne, produoi idem numero, quod jam fuit. At communicatio illam multiplicationem necessario haud infert. Cujus etiam in rebus finitis, v. g. vita corpori nostro communicata eadem profecto, quae animae est, et igne, communicante seipsum cum ferro ignito, (ut a candela petita similitudine opus non sit,) occurrit, multoque adeo magis in infinita divina essentia, quae ne quidem multiplicari potest, locum habere potest, locumque habere, Deo, de se id ipsum testanti, credere par est. Communicari igitur nullatenus pluribus posse divinam naturam, ut una numero sit maneatque, neque demonstratum est hactenus neque etiam unquam demonstrari potest, totumque proin hoc argumentum corruit.origine animae rationalis, seu mentis humanae, traducis alicujus defensoribus objicias. Ad originem ex Patre filii Deo vel non applicantur ea, nisi
Ille unus DEVS est Pater, ex quo omnia. 1. Cor. VIII. v. 6.
Christus non est Pater, ex quo omnia.
Ergo Christus non est ille unus Deus.
Respondent quidam: etiamsi hic Apostolus solum Patrem dicat illum
Ille unus Deus est Pater, ex quo omnia, et quidem solus, si vel maxime et nomen Patris personaliter accipiatur, de quo supra observatum est, quosdam, nec immerito, dubitare; Sed Pater est unus ille Deus, ex quo omnia. Vnde conclusio tantum haec profluit ex vitiosa forma primae figurae, quae Minorem non negantem, sed affirmantem desiderat. Si vero secundam figuram retineas, et Majorem universalem ita instruas: Quisquis est unus ille Deus etc. est Pater, ex quo omnia; novus hinc naevus novumque vitium luculentissime patebit. Quorum sophismatum miror thrasonem hunc non puduisse.Dümlerus, Christum esse personam? Non credo. Quorsum autem, si Christum fateatur personam esse, et naturam communicari posse, haec effugia?communicatam naturam divinam habens, sane erit Deus.unum, non unus, sumus, semel iterumque affirmavit.aut in tribus. Posterius verum est.personae, seu natura in tribus personis suprema, omnipotens etc.persona una quidem (si personaliter vox Patris sumatur,) sermo est, sed non exclusis aliis in eadem Divinitate personis; cum excludantur tantum Paullus, Pater, ex quo omnia, comparate ad dominium, Christo ut origine emanationis unius personae ab alia, et posteriorum a prima, quae rectius fons Trinitatis, quam terminus a quo, seu fundamentum, audit.
Ille unus DEVS est unus in essentia, et trinus in personis, ex hypothes.
Atqui Deus Pater, ex quo omnia, est ille unus Deus.
E. Deus Pater est unus in essentia, et trinus in personis.Quisquis est unus ille Deus, ille est unus in essentia et trinus in personis, falsa erit. Quodsi vero ad hunc modum, ut vera sit, instruatur: Quisquis est unus ille verus Deus, ille Deus est vel unus in essentia etc., vel habens naturam unius Dei, qui est unus in essentia et trinus in personis; totum argumentum, quod ad posterius membrum, concedendum erit.
Et sic una persona erit tres personae, et quia etiam de Filio et S. Sancto dicitur, quod sint ille unus Deus, E. tres erunt trini, et ita novem erunt personae in uno Deounapersona habet Deitatem, quae est tribus personis communis, et tres habent eandem naturam, quae est unius Dei, qui unus est essentia et trinus personis.
His ita pertractatis, cum nullo modo filius includi queat, necessitate urgente dicendum est, illam naturam divinam, quae est terminata in persona Dei Patris, non aliam praeter illam, pro uno vero Deo Israelis invocandam et colendam esse.Christum natura merum hominem factum esse Deum, seu munus tantum vicariae divinitatis accepisse? Quicquid respondebunt Sociniani, eadem et nos, ubi apertam Trinitatis descriptionem exposcunt, regerenda, haud injuria, putabimus.Simul atque natus concedimus. Quia ex ipso momento conceptionis, quo unio personalis Filii, sed ab aeterno jam nati, coepit, atque per nativitatem illam in tempore id factum putet Dümlerus, ut formaliter filius Dei diceretur, negamus.unionem personalera gratia (qualis et haec fuit formatio,) rem non conficit, sed generatio ex patre, quae Filio Dei sine blasphemia Deum appellari, contra Judaeos ex loco Psalmi ostenditur, quia, cum homines istic improprie, propter vicariam potestatem et analogiam, eo titulo insigniti sint, tanto majori jure eum, quem Pater in mundum miserit, filium nempe ejus ex se genitum, ita nuncupare non solum liceat, sed oporteat: utpote qui cum Patre unum sit, eandemque naturam communem habeat, quod operibus divinis, propria virtute patratis, satis superque demonstratum dederit, et porro demonstraturus sit.Persona eadem excitata, h. e. populo Dei sec. promissiones missa, filio nimirum ex Patre aeternum genito, et ut mittendo a Davide l. c. porro descripto, comntate 33. Paullum loqui, de resuscitatione autem, et quod illa ipsa persona tam illustris e mortuis suscitata sit, comm. demum 34. sermocinari, alibi jam ostensum.eundem illum, qui genuerit filium, eum quoque sacerdotem constituisse, ex conjunctis locis Ps. II. et X. l. c. doceri, et dignitatem hinc sacerdotis Jesu Christi humana longe majorem adstrui, evicimus. Quibus in praesenti nihil addimus, quam, si a prima forte discedas, de caeteris valde arduum fore Socinianis, si unus etiam dicitur Dominus, pari jure nobis exclusiva particula, aut vox urgenda ex mente Socinianorum non includeret, sed excluderet Patrem.Patrem quoque hic sumi essentialiter, et primam creationem, omnibus personis communem, atque secundam, seu restitutionem, filio ut caeteras Person is divinas h. l. non excludi, sed eos duntaxat, qui nomen sine re vel gerant vel affectent.excludi, quos toties in V. T. Deos peregrinos, praeter personas suas, (Al pauai) Ex. XX. 3. abstinere unus ille Dominus Israelis praecepit, idemque mandatum identidem repetiit.
Ille unus DEVS est ultimus finis fidei nostrae.
Christus non est ultimus finis fidei nostrae. Ergo. Dicit enim ipse Joh. XI I. v. 44. Qui credit in me, non in me credit,non idem quod non solum denotare, nemo nescit, exemplisque paullo post a b. Glassio, Grammat. S. de Adverbiis Can. XXII. abunde comprobatum est. Quoties enim quaeso, ut in se credant sideles Deo salutisque suae cupidi, jussit? Quod autem fides per ipsum ad Deum judicem tendat, Oeconomia salutis nostrae toties inculcata, et Mediatoris officium, salva Divinitate personae ipsius, requirunt.per quem accedendum ad Deum esse, Sp. S. passim cum Christo ipso docet. Officium itaque a persona distincte consideretur, ex oeconomia liberrimi et communis consilii divini ortum et constitutum, et res salva erit.
Ille unus Deus nullum habet supra se DEVM.
Christus, quatenus DEVS, habet supra se DEVM Heb. I. v. 8. 9. Sic enim verba habent: Thronus tuus, DEVS, in seculum seculi Virga rectitudinis, virga regni tui, dilexisti justitiam et odisti iniquitatem, propter hoc unxit te, DEVS, DEVS tuuscum in mundum introduceretur, explanate affirmatur.
Ille unus DEVS scit omnia.
Christus non omnia scit. Marc XIII. v. 32. De die autem illa et hora nemo scit, neque Angeli, qui in coelo, neque filius, nisi Pater. Ergo non est ille unus Deus. Effugium illud; Scit secundum divinam, nescit secundum humanam naturam, nihil valet. Scire enim et nescire, ut et omnes aliae actiones et passiones, non sunt naturarum, sed personarum.communicatis sibi a divinitate, ut homini, ad communem possessionem et usum, ipse libere, quando et quomodo voluit, uti reapse potuit. Omniscientia autem unionis tunc temporis si sapienter uti noluit, prout revera, tanquam homo, naturaliter nescivit diem judicii, ita quoque eum se ignorare Christus dicere potuit.Eodem modo ac jure Pater hic solus nominatur, quemadmodum alias ordinarie Christus propter statum, in quo tunc existebat, et officium suum, propterque oeconomiam divinam singularem, ad eum cuncta referre solet: salva essentiae ejusdem cum eo ac Sp. S. communitate, ad quam h. l. in officio suo constitutus prophetico humillimus attendere, aut se referre noluit.ut homini, ignorantiam illam, quam utique cum prophetico officio conveniebat, vel profiteri vel negare, tribui jubet.de rebus ad salutem necessariis sermonem esse.
Vnus est Deus, testante pluribus in locis S. Scriptura.
Ergo consistere nequit, in ipso esse tres personas: Sequeretur enim,
infiniti sunt, sed unus. Quid mirum ergo, si singulari prorsus modo, et ab eo, qui in finitis rebus caeteris omnibus deprehenditur, plane distincto idem unus plures, aut plures illi unus infinitus Dens sint? Caeterum non tantum nomen numerale unus de una substantia, sed etiam actu et similibus usurpari notum est.finita sunt, tam physica quam moralia, entia, quae multiplicari utique possunt; at divina essentia non potest, etsi possit pluribus communicari, teste ipso Deo; quo si destitueremur testimonio, id quoque ignoraremus.officium considerato.
Ex quacunque doctrina sequitur, Christum non fuisse verum hominem, illa est erronea, et humano generi pestifera. Ex doctrina de Christo, constante ex duabus naturis in una divina persona, sequitur, Christum non fuisse verum hominem. Ergo est erronea.peculiarem et a divina natura, seu potius, distinctam personam humanam, atque adeo duas esse in Christo personas, illud est, quod inficiantur. Unam personam et hypostasin equidem in Christo admittimus, sed ita, praecunte, quantum ad rem, Scriptura S., ut propriam filio Dei et communicatam humanae naturae subsistentiam eandem statuamus esse, personamque et humanam et divinam in una persona, quae humana simul et divina sit, Deusque et homo doceamus. Quorsum ergo hae argutiae, et paene dixerim difficiles nugae?
Vltimo demum ad probandum, quod Pater tantum sit ille unus DEVS, inexpugnabilis ratio videtur, quod nullius simplici Dei nomine, quando substantiam ipsam significat, DEVS tantum Pater certissime intelligitur, quemadmodum omnes fateri coguntur: nunquam autem, cum praedicta ratione simplex Dei nomen est positum, solus Christus, seu Filius, solusve S. Sanctus aperte et citra omnem controversiam significatur, nam etsi Christus nonnunquam Deus appellatur, tamen tunc Dei nomen subsistentiam ipsam non significat, sed substantiae tantum attributum, seu mavis, tunc Dei nomen non subjecti, sed praedicati locum obtinet.Dümlerus, ut evincat, nusquam Christum et Sp. S. dici unum illum (essentialiter: quo sensu etiam filius et Sp. S. hoc nomine communi comprehenderentur: Partim, si personalem sensum retineas, eodem modo de Filio et Sp. S. alicubi necessario loquendum fuisse, quando divinitas eorum praedican da, quid, quaeso, sit, quod cogat, ut id statuamus, rescire vellemus. Sussicit, Deum utrumque, non semel, sed saepius, et sine nota impropriae notionis appellari, atque ab actionibus, attributis etc. porro, describi divinis. Si denique nusquam, ubi subjecti loco hoc nomen reperiatur, de Christo id posse intelligi arbitratus est opponens, ante omnia, ut haec regula probata ab ipso fuisset, potius quam praestructa, optavissemus. Evidentia namque sua, ex ipsis terminis ideisque connexis, insita, uti prima Metaphysicorum principia solent, non radiat: inprimis, si nomen Dei non muneris et dignitatis, sed naturae nomen sit, quod locus Gal. IV. 8. omnino evincit. Quodsi vero etiam contraria exempla praesto sint, ex quibus promiscue subjecti et praedicati loco nomen Dei adhibeatur, eodem sensu de Patre aeque ac filio, v. g. Matth. XXII. 32. Act. VII. 32. 2. Cor. VI. 16. 1. Tim. III. 16. ad Hebr. I. 8. et XI. 16. 1. Joh. V. 20. 1. Reg. XIIX. 39., additis simul locis ex V. T. in Novo allegatis, praecipue Psalm LXVIII. 18. seq. coll. Eph. IV. 8. fundamenti hujus lubrica, quae Socino maxima videbatur, firmitas tanto luculentius patebit.
JAm si ad personam Filii deveniamus, et in illo conjunctionem divinae essentiae cum humana natura consideremus, quanta, DEVS bone!
Thomas olim: Nisi imposuero manus meas vulneribus, eaque contingam digitis meis, nullatenus credam. Nobis aequivalentia sufficiunt abunde.Matthaeus, quia de humana, etsi supernaturali, conceptione et nativitate disserere instituebat: Caetera ex miraculis aliisque testimoniis demonstraturus. Regem enim Judaeorum ex Davidico stemmate natum esse Jesum, inprimis ostendere volebat.hujus, ergo alterius praecipuam rationem non habuit, nec tamen Angelicum illud testimonium praeteriit silentio.Ideoque illud ad virtutem Dei substantialem, uti paullo ante ostensum, h. e. ad primogenitum Dei, personali operatione in utero matris suae, id, quod ex ipsa erat, assumentem, si referas, (quemadmodum Hebr. sub Chuppa fit copulatio maritandorum.) illustrissimum habebis personae, quae substantiae geminae heros sit, testimonium.Lucae expresse traditum sit, (Matthaei enim brevitas et scopus id necessario haud exposcebat,) contrarium patet.Non debuerunt hoc loco absoluta necessitate, et tamen a Luca illud, seu Angelo potius, cujus verba Lucas repetiit, id factum est.exserte dici potuisse, quin ratio, cui Johannis et Paulli testimoniorum recalcitrantes, et obloquuti, testantur Sociniani.Johannes quaedam siluit, quae caeteri descripsere, ita reliqui omiserunt, quae ipse supplevit. Quae alias quatuor Evangelistarum, in conscribenda Historia Christi, ratio fuisset, nisi, ex integra eorum harmonia eam contextam cognosci plene, optimum sapientissimumque Numen voluisset?Johanni potius id vindicari officium debere, res ipsa ostendit; Lucae certe reperitio magis curae fuit, et eorum, quae ab aliis dicta jam fuere, confirmatio, atque illustratio: quemadmodum et initialia ejus verba praefationis condocefaciunt.Dümlerus.Filius Patris unicus vocatur?simul esset, id quisque facile, si sanae mentis esset, cogitare et existimare poterat.qui, sed non eatenus, quatenus ex Maria natus erat, Dei filium appellari video.Dei filius distincte a nativitate ex Maria matre appellatur.Dümlerus cum suis inique postulat.Dümlerus. Quodsi tamen in ea sit aut fuit opinione, (quam et Schrödero arrisisse propemodum, jam alibi observatum est,) paucos reperiet, nisi Pontificios his ineptiis fidem habentes, qui adstipulentur: Neque ego, fareor, a contrariis argumentis invictis me patiar dimoveri, nisi, praeter traditionem sublestam, rationibus solidissimis, ut id credam, prorsus conuincar.qui filius et Dei et Mariae sit, factam mentionem esse dilucidam. Tantum necessarium erar, ut existeret fides, credentibus breviter praesertim fidei confessionem edituris, cui usui hoc Symbolum multo ab initio, quam nunc est, brevius inserviebat.universa non haberi, falsissimum est Cogiter Lector vel descriptionem Christi Hebr VII., qua incomprehensibilia.personali unione.supra id, quod scimus et intelligimus, Deum facere posse, certum sit, et, de unione divinae naturae cum humana in Christo personali id demonstratum esse, nego ac pernego.assumta et cum divina unita. Facta enim est non filius Dei, sed filii Dei personaliter conjuncta, atque hoc sensu coadunita natura. Idque fieri potuisse, si filius Dei se ultro cum illa natura tam arcte unire, eamque conservare integram voluit, quid prohibeat, non perspicio. Glaucomata igitur haec sunt pueris objicienda; quae tamen vel illos etiam repudiaturos puto, qui nondum aere lavantur, dummodo dicta illa classica Ebr. II. et Joh. I. (quae sane a teneris ediscuntur,) cognita habeant.Socini, ignorantia veritatis, nondum penitius et solide ex Scripturis divinis cognitae, juvenili impetu sub primam lanuginem (vid. supra Cap. II. §. 14.) descivisse.indubium) est. Et hoc principiooeconomiae salutis nostrae fulcro, quod ne labefactavit quidem Dümlerus his argutiis, tantum abest, ut destruxerit.Nunquam ostensa est, nec ostendetur contradictio vera.nostri, et recte quidem.Ens harmonicum, nunquam contraria agit, et agere potest, per infinitam sui ipsius perfectionem, non legem externam.Abi et fac (seu judica de caeteris mysteriis, a Socinianis impetitis, rerumque finitarum natura oppugnatis divinis infinitae potentiae, scientiae, praesentiae ipsiusque adeo essentiae veritatibus atque documentis,) similiter.Dümlerus; qualia tamen esse, quae ad Christi incarnationem personamque atque officium ejus pertinent, nondum probavit.potissimumcommunionem hypostaseos suae, cum idiomatibus, personaliter itidem et per unionis gratiam dedit. Hanc vero perfici potuisse, illam perficere, quis dubitet? Reciproce autern id factum ita esse, tametsi terminus unionis utramque naturam attineat, nemo inquit. Cum larvis itaque luctatur Dümlerus.accidente intrinsecus perficiente loquatur adversarius. Unio enim haec subjective in humana natura est; divinam autem ut terminum respicit. Haec dat, illa accipit, et temen manet personalis relatio mutua, qua rem, non qua modum. Es haben beede daran theil, sed diverso modo. Caeterum Ignatius inquit, honorandum, cum fateamur, fatemur simul, omnes ejus rationes distincte nos enumerare aut evolvere haud posse in hac mortalitate.eadem persona, quae Deus et quae mortua, liceat non sec. eam naturam, sec. quam Deus est, mortua sit. Ipsa Scr. S. Dominum gloriae et Principem vitae esse crucifixum, sed simul mortificatum in carne, cum restrictione et explicatione, inquit.quae persici potuit.personaliter, ut et ipse homo esset, relationem et terminum unionis personalis, nihil ei additum est. Corruptio autem locum non habuit, quia nihil accepit, sed per unionem dedit humanae naturae h. m. perficiendae, et perfectionis unice capaci.cum unione et per unionem datum id esse, ad quam etiam Pater cum Sp. S. concurrit, efficienter, (etsi terminative et hypostatice filii sit,) fatentur.habituales et unienis confunduntur. Illae naturales sunt, hae communicatae, per id, quod tota plenitudo in Christi humana natura habitat ita habuit et accepit diviniora illa idiomata, quia per unionis gratiam consecutus est, ad communem in una persona Patri autem accepta haec, saepius jam dictum est, cur Christus retulerit, neque ea, ne actum agamus repetere necesse est.unctio interdum dicitur,) accepit efficienter, a Filio solo hypostatice: qui solus in subsistentiam suam H. N. assumsit.Dümlerus a Deo in consilium de nostra conciliatione cum Deo adhibitus fuisset. Impia audacia!vel non potuit divina illa ipsissima idiomata accipere, quibus ad opera communia vel noluit Deus aliter, quam interveniente tali unione, salutem nostram, propter comminationem foederi operum annexam, procurare. Prius (notum enim est, quosdam dissentire,) et nos approbamus.conjunctis nunquam ea expectari potuisfent. Sanguis enim filii Dei, non meri hominis, emundare nos a peccatis et poterat folum, et debebat, et nisi Deus ipse sanguine suo redemisset Ecclesiam, ut Paullus: docet Act. XX. nunquam ea redemta pretio modoque sufficienti fuisset.Paullus hoc assorit. 2. Cor. V. 18. Cum hoc ergo in coelis talia edocto transigas, Dümlere! Nec difficile id erit, modo personam et officium Christi distincte, cum oeconomia, ut diximus, divina et judicii divini, rite consideres, distincteque de singulis judices, et vel Senatus Collegio a Collega placato, quod saepe jam monitum est rem satis dilucidare, illustres. Ut alia taceamus.Virtus enim altissuni est ipse Filius. Dei, primogenitus et unigenitus. Quae operatio filii tanto minus negari potest, quo clarius etiam Hebr. II. 14. seq. assumsisse, et participem factum esse carnis seminisque Abraham dicitur.esse.illapsus ille divinissimus, quo Filius Dei, clam et nemine advertente, uterum matris singulari operatione ingressus, illaesa ea, ejusque virginitate, naturam suam humanam assumsit, sibique copulavit. Neque enim oeconomiae divinae in statu praesertim humilitatis haberetur ratio. Alibi certe templum illud ipsius Angeli foederis, Malach. III. 1. seq., dicitur esse.Deum suum interdum illum nuncupat, minime absonum est.a judice e carcere dimitti oportebat, idque necesse erat Sp. S. testari, ut satissactionem et praestitam plene atque ex asse, et acceptatam, judicemque per eam placatum esse, h. m. palam omnibus innotesceret. Conf. Es. III. 8.non sine patris voluntate, sed ejus, totiusque Trinitatis, communi consilio factum, factum tamen ita esse, ut vis atque potentia, (a potestate hic notabiliter distincta,) Christi ipsius, h. e. non adventitia, sed essentialis seu propria et insita fuerit.quod aeternae mortis apex est, testatur.personae tribuenda erit; sec. quam vero naturam formaliter id passus sit, aliunde, et ex ipsa quo que naturarum conditione, explicandum.tanquam in officio occupatum, hic spectari spectandumque esse, hinc potius efficiatur, et oeconemia officiorum, in dicasterio hoc divino perpetuo observanda, non negligatur.ut homine, ubi de morte agebatur, et consilio simul divino communi, collata oeconemia modo commendata singulari, cuncta intelligi et explicari debere palam est.bypothetica tamen voluntate in statu exinanitionis proposita, sed et aliae circumstantiae evidentissime testantur. Quae omnia ne fieri ex defectu virium existimarentur, divinam ipsemet virtutem suam sibi inhabitantem personaliter, per eandem naturam, miraculis inter haec luculentis demonstratam dedit.non quatenus Deus, verum qua homo. Idem tamen qui Deus, non alius.Thomae, verbis Scripturae et vel Paulli Phil. II. 3. seqq. revincenda.Dümlerus, perpetuo gyro non potest non eircumagi.
Et haec quidem aliquanto susius pertractavimus, materia crescente sub manu. Nunc ea, quae de Christo dicta sunt, in pauca veluti conferamus; postea de Sp. Sancto nonnihil adtexturi. Dico. Nullo modo fieri potest, ut is, qui vere ex foemina natus, et postea mortuus fuit, idem ab aeterno sit. At quis nescit, Christum Dei Filium vere ex foemina, nempe virgine Maria, natum, et postea mortuum fuisse? fieri igitur nequit, ut Christus Dei Filius ab aeterno fuerit. Si respondetur: non simpliciter, sed secundum quid, nempe secundum humanam naturamin tempere ad divinam naturam assumtam. Non video, quid obstet, si Scriptura S. de una persona, uti quidem fit saepiuscule, id testetur.eodem respectu, et sec. eandem naturam. Solum enim tempus tem non conficit, quanquam neque illud negligendum sit, ubi de vera contradictione agitur.Vt homo autem Christus in tempore coepit esse.Ut filius Dei, attamen ille, qui filius Dei. Vertigine perpetua laboras, Dümlere. Hoc testatur, posterius inquam, Scr. S., non prius.eundem fuisse, quo homo et natus est, nativitateque hac sua coepit esse.
DES. Sancto, praeter ea, quae supra de simplicitate Dei allata fuere,compositio a pluritate personarum, quae in Deo uno non sunt, ut eum componant, tanquam partes, distincta fuit.Dümlerus supra de S. Trinitate, ut eam eloqueretur, Script. S praescripsit petulanter. Eo modo ita diserte appellari, uti Sp. S ipsi collubitum est, perspicue nobis sufficit.Erasmi auctoritate S. Trinitatis mysterium, quem virum multae eruditionis fuisse et facundiae, sed religionis eclecticae, i. e. vagae et variae, quis dubitet? Viam equidem haeresibus, nominatim Arianismo, stravisse, affirmat Maximilianus Sandaeus, cujus in Grammatico profano Vol. I Comment. XIII. f. 488. multa reperias hujusmodi elogia; sed quia id genus hominum judicia parum pensi habeo, Criticum fuisse meliorem ego dixerim, quam Theologum, atque hinc accedente insuper methodo Theologiam per jocum tractandi sane illaudabili, parum ejus auctoritati semper in hujusmodi argumentis tribuendum censui.Peuschelio eadem objectanti responsa, volumus.
Nunc hoc etiam (quod secundum est) paucis probemus, S. S. Personam etiam nec vocari in S. literis,rem ipsam, negamus. Quorsum enim spectat vox alius, qua Sp. S., ut a Patre et filio distinctus, appellatur. Ut tres Johannis testes sileam.singulari gratia constanter uniri sanctis, quid prohibet?notiones diversae, et res erit in vado.persona a Patre et filio spirando orta, sic n. Christu, ipse testatur.tertium comparationis, quod h. l dicitur esse, nosse intimos Dei et hominum recessus, conveniunt. Qua caetera possunt esse et solent dissimillima. Aliud certe de Sp. S. ipse Deus alibi docet.personaliter accipiatur, tunc expedita erit difficultas, neque etiam, cur Sp. S. non sit sui ipsius Spiritus, deinceps arduum erit intelligere. Personam vero non esse, tantum abest, hinc ut consequatur, ut potius haec ipsa origo, cum origine generationis comparata, (ab ea licet alioquin distincta,) personam esse arguat.Personaliter, salva essentiae communicatae et communis unitate.
Et haec hactenus ita disputata sint de eo: An Deus ille noster, Deus Israelis, sit unus in Essentia, et trinus in personis. Vbi primum in genere, postea etiam de Filio et S. Sancto in specie, quaedam locutus sum, quae (fateor ingenue) ita me vincunt, intus et in animo meo, ut hactenus contra tam apparentem
Vos Reverend. et Clariss. viri, qui aetate, autoritate, doctrina et munere docendi Ecclesiam Dei demandato valetis, haec mea qualia cunque, sereno vultu ac voluntate a me accipite, legite, perpendite.Dümleri probamus, eidemque, si quidem resipuit, de quo magnopere dubitamus, ut ex his dubiis omnibus expeditus falutis compos sit factus, toto pectore precamur. Sin minus, misericordiam decepto ab aliis homini in die judicii optamus quidem, at impetraturum, vel ob S. Johannis verba: Qui filium non habet, (uti patefactus nobis est,) nec Patrem habebit propitium, vix speramus. Tu, Domine, Deusque Trinune conserva nos in veritate tua, quia verbum tuum veritas est.
Vestris Reverend. Dignitat. omni studio et observantia deditus NICOLAVS DVMLERVS etc.
NAtus sum Gothae, quae est urbs Provinciae Thuringiae celeberrima A. 1572. die Lunae duabus ante Festum Pentecostes septimanis,
post bellum GothanumChrist. Pontano jun., Wilhelmus ille Grumbachius, Melch. Zobel. Episcopi Herbip. parricida, fax et incentor celebratur, justa animadversione, cum complicibus caeteris plectendus: Quodque in A. 1567. potissimum incidit, et auspiciis Maximil. II., Caesaris Augusti, maximi Evangelii purius praedicari Patroni, atque Augusti, Septemviri Imperii R. Germ., armis, quibus exequebatur proscriptionem publicatam, severissime adhibitis gestum est, atque arci Grimmensteiniae inprimis fatale fuit.
Patre NicolaoTheophili Nicolaidis nomen Filio interdum assumere placuit; praesertim in Lib., quo A. 1614. Tr. de Eccl. et Missione Ministrorum cujusdam Alb. Borkowskii refutate conatus est: quem male nonnulli Joh. Volkelio tribuerunt.Schmaltz et matre Catharina Reuchin.Smalcio assumto supra jam dictum est: Vbi etiam, nisi fallimur, cur alterum, de quo paullo ante, interdum cognomentum, a patre videlicet, assumserit, ratio invenietur reddita. Nunc praeter ista Smalcii et aliorum nomina mutata, etiam Caprum juniorem, Joh. illius Capri, famosi Smiglensis Ministri, ut videtur, filium, cum praeceptoris in Gymnasio Racoviensi munia susciperet, nomen quoque suum gentilitium, incertum qua de caussa, missum fecisse, et Kozelscii novum adoptasse, ex Crellii epistola in Cl. Creenii P. V. Animadv. excusa observamus. Cujus idcirco mentionem heic facere visum, quia, et hujus nomenclaturae novae originem ex materna familia repetendam esse, admodum probabile putamus.
Pater meus multum valebat apud Cives et Senatum Gothanum ob juris scientiam, et candorem, quo inomnibus actionibus utebatur. Liberalissimus erat: ideoque et parum facultatum nobis reliquerat.
Pater me puero trium annorum mortuus est. Is duas uxores habuit. Ex priori genuerat (quos ego quidem novi.)
Johannes insignis fuerat artifex, in parandis scriniis, mensis et aliis hujusmodi. In bello Gothano vexillifer fuerat, (procerus enim erat) deinde profectus ex patria in Daniam pervenit: Vbi Hafniae (quae est regni metropolis) sedem fixerat; Vxorem duxerat cujus dam Ministri, uno ab urbe milliari degentis, filiam. Ex ea progenuerat sex liberos, ut deinde me adolescente Gotham perscripsit, sed an nunc vivat, nunquam rescire potui.
Valentinus patre mortuo coelebs mansit per annos plus decem;
Dietleben duxit. Ex ea XIII. liberos susceperat, sed omnes, praeter unum filium Johannem, mortui.Valentinum ad fratrem suum, Socini asseclam, in Polonia tandem abiisse jam octogenarium, inferius A. 1615., et A. 1620. diem illic quoque suum obiisse, commemorabitur. Tantum autem h. l. obiter monuisse satis erit.
Ex altera quam pater meus bene senex (annorum fortassis 82 vel 84) duxerat, mater mea suscepit filiam unam Osannam: Filios duos, me Valentinum et Johannem.
Post mortem Patris habitavimus nos liberi et mater nostra, cum fratre Valentino,
Aetatem puerilem, scholam patriamLudovicum P. I. f. 18. seqq. descripsisse constat. Quo etiam auctore, ab initio M. Joh. Meierum Rectoris munus ad A. 1580. administrasse, et huic A. eodem Dinkelium demum successisse, cum adolevisset magis Smalcius, cognitum habemus, eumque proinde conferri ad haec juvenilia Smalcii fata pernoscenda suademus.
Amabar a plerisque plurimum, et inter studiosos, quos schola patria habebat, fere sesquimille, ingenio et memoria videbar, judicio praesertim Rectoris Viri clarissimi Dn. Johannis DinckeliiTruchtelbornensis Thuringi, Professoris antehac Hebraeae Linguae Erfurtensis.Archidiaconum Gothanum ad tempus ab A. 1583. egerat.Tu evades alter Lutherus.
Accidit autem, nescio quo fato, ut post discessum ex patria Dinckelii perpetuo cum ejus successore M. Johanne Helter,Erfurtensi, qui praefuit Rectoris officio, usque ad A. 1592., quo hac sparta et scholastica functione universim ipse se ultro abdicavit. Impat ne fuerit huic muneri, uti Smalcius h. l. testatur Pastor Waltershusanus atque Superintendens denique Gothanus creatus sit, Joh. Helderus, qui A. 1621. ex hac vita excessit, non definimus.
Erat is Rector paulo rudior, et tamen decessore imperiosior: Carpebant ejus ruditatem alii, carpebam interdum et ego,Tu eris aliquando Pestis Ecclesiae; Smalcio discipulo dixisse ajunt. Joh. Wilkii enim vitae rationibus a Clarmunde P. V. descriptis ea minime congruunt: utpote qui post abdicationem Helderi A. 1592. Scholae Gothanae regimen suscepit, eaque tempestate, qua Smalcius jam diu in Academiis vixerat. Hujus autem informationi in classe quadam inferiori eum praefuisse, neutiquam constat.
Concionatores, homines vitae dissolutae, me praesente (eram enim unus et primus ex illis, qui conviviis adesse et Musicam exercere solebant) multa suo munere indigna faciebant. Hoc ego viso, credebam mihi etiam licere lusus quosdam pueriles (studiosis tamen interdictos) tractare: Monitus ab illis dicebam, me hoc ab eis didicisse.Socinianorum plerique: cujusmodi quid et nostri praetexebant, et nuperrime obtentui sumtum esse bene constat ab illis, qui res novas in Ecclesia moliebantur. me fore aliquem novum haereticum. Itaque desperata illorum gratiae recuperatione discessi e patria cum Valentino Brotkorp, Lipsiam aestate, Anno 1589. Lipsiae commoratus aliquantulum, in Autumno discessi Vittebergam, An. 1589.Dedicatione gemina tam Catechismi, A. 1608. nisi me fallit memoria, quam Refutationis Thesium Wolffg. Franzii A. 1614. Racoviae 4 to publicatae, eidemque Academiae inscriptae, ejus rei nullam mentionem injecerit.
Anno 1590. domum redii. Deinde Coburgum ad istum meum FautoremDinkelium, ut puto, Eccl. Antistitem.Frimar offerebat conditionem, plane repudiabam) discessi Jenam. Ibidem aliquantum commoratus in patriam reversus, et hinc
Anno 1591. Argentinam me contuli primo vere; Ibi forte incidi in D. Andream Voidovium, qui mihi de facie Vittebergae notusViri juvenis adhuc, jam supra exposuimus. Nunc A. 1583. annis adolescentem a Praeceptore Socino eum appellari Tom. I. Op. f. 470. a. et 471. b. et, ne nimis diu humanioribus studiis, quibus tunc deditus erat magnopere, immoretur, aut in illis consenescat, sed ex superioribus disciplinis, aliquam eligat, commonefieri, ipsumque abzinfantia in vera pietate educatum esse, perhiberi, porro annotamus: breviter. Hoc tempore quorum fuerit juvenum in studiis et moribus Moderator; dicere equidem certo non possumus; ex iisdem tamen litteris ad cum a Socino datis vel Paulicovii vel Buccellae., Socini evergetae filiorum gubernandorum curam gessisse conjicimus: quorum loco deinceps Argentorati, Krokieri ephorus factus est; ejus ne vero; qui postea Rector Racoviensis fuit; an alius, incertum. Ex cujus Socini Epistolis etiam, Witteb. Saxonum A. 1590. d. 25. Aprilis, et forte jam antea longe diutius: cum iisdem discipulis vixisse, atque deinceps quoque reversum in Poloniam et Zakroviae ac: Lublini degentem; Germaniam, ut illic commorari diutius liceret, deauo cogitasse, nominatim ex Ep. V. f. 473; (a) didicimus. Cujus testimonio denique, quando in Belgium, Ostorodo comite, cum nobilibus Polonis sibi creditis, excurrebat, in matrimonio jam vixisse, innotuit. Post haec tempora Lublinensi illum coetui et Racoviensi denique praefuisse notissimum est, et post seros annos grandaevum, ac prope septuagenarium, ex hac vita excessisse, (ita tamen, ut annus definitus lateat,) aliunde cognitum habemus. Quorum omnium distincte enarrandorum non alia nobis caussa fuit, quam maxima hujus hominis in proselytis conquirendis, et omnium paene aliorum curas superans industria: quibus etiam, quae Cap. I. superius jam sunt adducta, porro illustrari posse speramus. In praesenti ergo nihil addimus, quam Matthaei Radecii fuisse generum, ex hac ipsa vita ad A. 1621. patere.OchiniBernh. Ochini Dialogis (quos Diabolos Hottingerus vocavit,) plurima, quae collecta in Observ. Halens. et Vener. Lauterbachii Ariano Socinismo olim in Polonia n. XIV. Cap. I. exposita habentur, non repetimus. Illud vero omittere non potuimus, quin paucis moneremus, vel ex his, quibus primum usus est Voidovius, ad Smalcium sibi suisque hypothesibus conciliandum, instrumentis, non obscure colligi posse, Dialogos istos SS. Trinitatis et Satisfact. J. C. vicariae mysteriis oppugnandis destinatos fuisse, certe a Socinianis ad credentes ad ea collabefactanda, tanquam primum et praecipuum arietem, admotos esse. Vt frustra sint, qui pro excusandis illis magna animi contentione laborant. Non male hinc etiam Theod. Beza, qui ejus ac sociorum indolem bene exploratam habuit, in Praef. ad Valent. Gentilis teterrimi haeretici impietatem ac triplicis perfidiae et perjurii explicationem, A. 1567. Genev. ed. f. 15. Gentili callidiorem vocat Ochinum, qui dubitare de singulis, Academicorum more, videatur maluisse, quam quicquam desinire. Qui porro, sed paullo ante, postquam quid de Blandrata, Gribaldo et reliquis sentiret, edisseruit, breviter, sed significanter, Ochinum impurissimum hypocritam appellavit.
Revocatus ille in Poloniam a fratribus suis, rogavit me, ut secum eo me conferrem. Quod equidem non renuebam, tum ipsius, tum etiam Zachariae Krokierii, Lublinensis, cujus is Praeceptor erat, causa; Sed morbo impeditus, promissum praestare non potui.
Anno 1592. orto inter Argentoratenses et Lotharingum bello, ob Episcopatum Argentinensem, quem 9. Canonici Brandeburgico detulerant; reliqui quinque Duci Lotharingiae; cum, clauso collegio, plerique Studiosi discederent, et periculum etiam urbi imminere videretur; ego etiam navigio vectus discessimense Julio, die, ni fallor, 2do. Patriam visitavi: Hinc recta Lipsiam me contuli, ubi in Gregorium Cygnaeum, et ejus discipulos Cyrenbergios, Proconsulis Gedanensis filios, Johannum et Casparum, quos Argentinae etiam noveram, incidi. A quo dimissus patriam ejus Crosnam, tribus a Francofurto, quod est ad Oderam, milliaribus dissitam, visitavi: Hinc deinde profectus 18.
Voidovius, me se inventurum.Smalcii, de his testantis, Epistola elucebit.
In absentia tunc temporis D. Voidovii et Ostorodi receptus fui perquam humanissime a Dn. Christophoro Lubinecio,
Reverso Dn. Voidovio tradita mihi fuit functio Scholastica, quam usque ad annum 98. administravi.Smigliensis Scholae gubernationem. Sic enim inscriptio habet epistolae Fausti Socini ad Smalcium nostrum A. 1595. d. 14. Febr. datae. Pietate atque eruditione or natissimo Juveni (erat namque t. t. annos 23. natus,) Domino Valentino Smalaio, Smiglensis Scholae Rectori, amico et fratri in Christo charissimo etc. T. I Opp. Socini f. 459. seq. Quemadmodum vero Eccl. Lublinensis deinceps Minister fuerit, constitutus ad A. 1598. ipse retulit.
Interim ego in veritate investiganda totus fui,Socino exstimulatus: Cujus verba l. c., in epist. A. 1593. ad illum scripta, digna sunt, quae conferantur.Smalcius. Quemadmodum qui sec. XVI. inter Anti-Trinitarios valde receptus erat mos sacro iterum, adultos videlicet, et quid rerum ageretur, gnaros fonte tingendi Socino tandem, ut supra ostendimus, eo propendente, et Lubienicii hist. Reform. Pol. fol. 190. et de cardine controversiae rite ponendo ipsum Socinum in Epist. ad Smalc. data, quae habetur Opp. T. I. f. 467., adde.
Dum vero de sede figenda in Polonia cogito, unica me fere matris meae, viduae, quae suam paupertatem spe promotionis meae solabatur antea, cura anxium semper habuit, nec prius acquievi, quam eam ex ipsa patria Smigliam adducerem.
27. Decembr. igitur die iter ingressus, Gotham profectus, absque omni labore matri persvasi, ut mecum iret in Poloniam. Imo, quod mirum videri debet alicui, mater mea, quae nocte praeterita somniarat
Anno 1593 tertio climacterico.
Volui autem omnino Ministris patriae innotescere meam confessionem. Itaque omnes adivi, et cum illis de ea conferre aliquid verborum volui. Sed repulsus sum satis inhumaniter a Superintendente, Joh. Eckharto.Antistidis Gothani nomen tenuisse Smalcium. Tanto igitur magis miramur, altum, de Ekhardo hoc, in serie Superintendentium ejus Ecclesiae, ut vocant, silentium; utpote in qua, prout in Recens. Nov-Antiq. A. 1717. f. 798. seq. exhibita legitur, M. Joh. Messerschmidt A. 1588. fatis defuncto, Joh. Wolffram A. 1598. mortuus, et huic demum M. Mich. Julius, ille ex illustratis quibusdam Canticis Ecclesiasticis inprimis clarus, successisse dicitur. De Henr. enim Ekhardo, Altenb. Eccl. Praesule, non est, quod cogitemus; hunc namque et recentiorem, atque ad sec. XVII. initium referendum esse, neque Gothanam Eccl., a qua Altenburgensis tunc temporis regimine Principum familiae peculiaris ex Joh. Wilhelmo, Joh. Friderici II. fr., ortae sejuncta fuit, gubernasse constat.Erphordiam, metropolin Thuringiae, urbium totius Germaniae maximam, tribus a patria distantem milliaribus, vehere vellet; donec tandem civis quidam primarius Joh. Sorge, qui media nocte equos cum curru vacuo eo mittebat, suam mihi et matri operam in vectura offerert. Quam benevolentiam ego ultro oblatam arripui, et dia nocte cum matre patria egressus, summo mane Erphordiam per me veni.
Vbi statim ex meo curru conscendi alium, qui recta ibat Lipsiam ad nundinas, et sic perendie ejus diei Lipsiam perveni.
Vbi diverti ad Cyrenbergios, quos transiens antea Lipsiam, nempe Smiglia Gotham proficiscens, visitaram, et quos, narrando illis ea, quae Smigliae nova in negotio religionis didiceram, eo perduxeram, ut sacrosancte pollicerentur, se mecum in Poloniam discessuros, si intra spatium octo dierum Gotha ad se reverterem.
Hi igitur ingressi mecum iter, Crosnam usque, in patriam Praeceptoris, sui diverterunt. Ego vero recta cum matre mea Smigliam profectus, eos anteverti, et d. 31 Januar. una cum matre mea, bene sana et incolumi, tantum iter emensus, ad fratres Smiglienses reversus sum.
Matrem meam recepit Illustris Domina Elizabetha de Zborow Dudithia, benefactrix mea, et eam tractavit humanissime tum Christi, tum etiam mea causa. Eram enim praeceptor filiorum illius, Alexandri, Danielis et Hieronymi. Smalcianarum statu illustrandi occasio, Epistolam illam, quae in Recens. Nov. Antiq. A. 1722. ex MSC. excusa est, recusam demus, quippe in qua Dudithianorum filiorum suae fidei t. t commissorum expressam mentionem fecit Smalcius, aliaque notatu digna commemoravit.A Deo salutem: Quando ita vis, fiat: Habe potius haec pauca, quam nulla, promissis meis debeo multum: autoritati tuae plurimum. Confeci iter. Non opus fuerat coram nostro Senatu in tantum me ob tantillam pecuniam abjecisse: pecunia, quam Argentinae: quam domi sperabam, occurrit in via. Multa tuli, sed tamen pertuli. Quaeris ubi nunc sim? Vide parietem tuum Musaei; sum Smigliae in Polonia, ut vocant, Majori: Quid agam? id quod dixi tunc. Doceo generosi et Magnifici Domini Duditii Epis. et Consil. Caes. (nosti, ni fallor, eum) generosos filios tres et his adjunctos aliquot nobiles. Plura jam de me non possum, doleo. Fratrem hic alo: brevi adhibiturus ipsum ad artem mechanicam. Novarum si quid est rerum haberes: hoc habe unicum, Regis Poloniae soror, (si fiet, quod vulgus ex Comitiis Varsaviensibus attulit) nubet Electori Palatino. Provocavi te praeire litteris: non litteras volui: si non prolixiores litteras mihi miseris, non legam: prolixissimas expecto: optime de me sperare cum omnibus non desinas. Res in vado. Cum iterum scripsero (scripsero autem non nisi ad litteras tuas responsum) multa eaque seria. Dominum
Hellerum saluta, qui si me odit: dic me alium esse: si tum quoque: personam ipsum odisse: non vitia: hominem esse: non Christianum dicas. Vno verbo Dn. Beringerum et Dn. Quintum (aliud nomen nescio) Litteras ipsorum me expectare referes. Dab. 6. Id. Nov. Smigliae An. 1592.A tui amantissimo et observantissimo
Valentino Schmalzio Gothano.P. S. Litteras sic perferes: Mercatorum nostrorum alicui ituro Lipsiam con cede, deferri roga in aedes Dn. zur gulden Rosen ad studiosum ibi habentem Gregorium Gyneum.
Doctissimo Viro Dn.
M. Guiperto, Scholae Goth. Con-Rectori.Smalcii scholastica, quid simultatis inter Smaltium et Helterum (qui male Hellerus in priori exemplari impresso vocatur,) intercesserit, intelligi potest. Vt taceamus animi characterem et temperamenti cholerici luculenta indicia, quae ex ea Socinisinum defecerit, homo novarum rerum ambitiose cupidus atque oppido praeceps, non obscure produnt.
Mense sequenti Aprili profectus sum iterum Lipsiam, profecturus etiam in ipsam patriam, adducendae etiam sororis Germanae Osannae causa. Sed Lipsiae a quibusdam civibus Gothanis, qui eo ad mercatum venerant, monitus pedem retuli. Retulerant enim, me, ea ipsa
II. Octobris Dn. MoscoroviusHieronymus hic est Moscorovius, de quo a nobis supra Cap. II. §. XXXI. copiosius dictum. Ex his vero Smalcii verbis, Reginam, hanc uxorem ejus secundam, Andr. Dudithii, cujus etiam gener frequentissime audit, filiam fuisse, distinctius cognosces. Vnde et, senio atque aetate valde fuisse profectum, hanc cum duceret conjugem alteram, intelliges. Quod ad Dudithium de reliquo attinet, non est, cur mireris, conjugiis eum cum aliorum nobilissimorum Polonorum filiabus, tum filiarum quoque elocatione inter eos, arctius fuisse innerum affinitate; quandoquidem cum ipse Hungarica nobilitate spectabilis esset, tum vero A. 1565. ob maxima merita in Comitiis Petricoviensibus inter regni Polonici indigenas receptus fuerat, ac proinde caeteris indigenis aequiparabatur. Quem de reliquo in religione cum illustri Boineburgio non pro puro Sociniano, sed eclectico habendum putamus.Regina ex Horechovicza Dudithia.
Septima die Martii uxorem duxi virginem nobilem, Aganetham Blechoviam, quae tunc famulabatur D. Dudithiae [Smalcianam, in notando syderum positu, si quid singulare de se suisque commemorandum occurreret, notandi diligentiam, hanc ex schola et a discipulis Philippi ortam esse superstitionem, quam Lutherus haud raro et risit, et improbavit, animadvertimus, tantamque t. t. eam fuisse paene deploramus, ut insigne illud Eccl. nostrae ornamentum, Mart. Chemnitius, ex eadem officina ipsius Melanchthonis et Collegarum ita edoctus, cum de erigenda Vniversitate Helmstadiensi cogitaret Serenissimus Princeps Julius, D. Br. et L., felicem et auspicatam ante, quam id exequeretur, constellationem expectandam suaderet. Quod haud ita pridem non sine admiratione ac risu in Rethmeieriana Hist. Eccl. Brunswic. legere memini. Quae tamen superstitio longe modestior fuit, quam ea, qua abeunti ad Comitia Augustana ipsi Philippo Melancht. a Mathematicis praedictum is esse scripsit Camerario suo, sub autumnum sydera fore magis propitia disputationibus Ecclesiasticis Epp. f. 136.
Pater uxoris cognominatus alias Wotowsky ex Masovia circa Pultowsky ex pago Wotowa. Sed a praedio, quod tenuit et prodegit, Blechow, sic fuit cognominatus.
Mortuus est Vresiciae, anno, ni fallor, 1602.
Sorores habet uxor meatres: Vna nupsit Dn. Nicolao Herluttorio non procul ab urbe Javorow in Russia.
Altera Germano cuidam Gedanensi Emmanueli Pavoni.
Tertia civi et Scabino vel Proconsuli Veliciensi, Johanni Foltino.
Frater germanus unus in bello interiit, adversus Mihayto, Vojevodam Moldaviae, suscepto.
Alter fuit natus ex secunda uxore, Jacobus. Is adhuc vivit, et servit cuidam Lithuano.
Ad me venit 17. Maji anno 1607. quemMagnisici haec littera signum est, quo sub id tempus Proceres in Polonia insigniti appellabantur.
Hoc anno Turca Jaurunum cepit 9. Octobris. Smigliae celebrata Synodus.
Johannes Preclavius, adolescens insignis, discipulus meus, Lipsiae mortuus 28. Novembr. Venit adme Fridericus Cuel, et Johannes Lippe, Gothani. Renunciavi Smigliae cum matre jus civitatis Gothanae, donata parte mea sorori. In Lipa, praedio Dn. Moscorovii, conventus ministrorum celebris habitus.
14. Febr. Petricoviam cum filiis Dn. Dudithiae ad tribunalitia judicia profectus sum.
8. Maji. d. Christina. Sol in Geminis, luna in Scorpione, 1. Lunae quadratura.
16. Julii Joh. Ostorodus diem suum obiit.Christophoro in eadem Socinianorum castra abreptum esse, commemoravimus.
Hiems et frigus intensissimum 26. Novembris A. 1594. usque ad 7. Martii continue duravit.
4. Januar: Affinis meus, Conradus Zinck, Gotha ad nos venit. Cui donavi die 27. Januar. partem patrimonii mihi competentem.
27. Januarii Gedanum profectus sum, ubi una vehes (Last vocant,) frumenti 114. thaleris vendebatur. In Hispania uni homini panis duobus florenis vix in unum diem sufficiebat.
Germani arcem Hatwan ceperunt: praesidiariis omnibus deletis.
6. Augusti tanta fuit tempestas, ut terra moveretut, et a fulguribus domos conflagraturas crederetur.
Hoc anno Turca Agriam cepit. Legatus ad Turcam fuerat D. Petrus OstroviusOstrovius Aulicus regius, Jacobi Ostrovii, Dapiferi Lublinensis, filius, quem a comitate et rerum gerendarum dexteritate mirifice laudat Lubienicius f. 254. Vbi et Legationis hujus, inter alias, Constantinopolitanae meminit, et partibus Socini adhaesisse non obscure simul innuit. E grege autem Socini etiam fuisse hinc efficitur, quod in matris aedibus, ex Suchodolia gente ortae, sub initium, Ecclesia Socinianorum ejus loci civium (quos enumerat f. 253. Lubienicius) congregata dicitur, in domum deinceps A. Lasotae et Stanislai Orichovii translata.Petrus Statoriusmedius, Petri, Thionvillani, Sen., filius, A. 1605. praematuro fato defunctus. Atque ex hoc demum itinere, quemadmodum verba in vita Wissowatii f. 228. med., ubi in ipsa Byzantina arce veritati praebuisse dicitur testimonium, intelligenda sint, caeteroquin admodum obscura, pernosces.Petrus Schoman,Georgii Schomanni, cujus etiam in Patris Testamento ap. Sandium, tanquam A. 1574. nati, f. 195. facta est mentio. Etsi de fatis ejus reliquis parum innotuerit.
Cum essem Gedani, dixit mihi D. Mathaeus Radecius,Gedani, aut in vicinia certe urbis tunc temporis morabatur, hac tempestate Radecius senior; tametsi jam inde ab A. 1583. Socini placitis, uti ex epistolis Socini ad eum perscriptis evidens est, favere, et de coitionibus etiam clandestinis cogitare, atque nova moliri quaedam vehementius coepisset. Vtut enim haec clam agitata essent diutius, non tamen in nervum, nisi, postquam haeresin ille professus esset palam, A. 1592. erupere; quo facto, post moram aliquot annorum demum ex urbe egressus, et Buskovii primum, (unde ad Voidovium A. 1598. ineunte scripsit,) dehinc Smigliae, atque Racoviae denique, ubi A. 1612. d. 29. Martii an. aet. 73. ex hac vita excessit, Ecclesiis seu coetibus Socinianae sectae praefuit. Vtrum vero, quando cum Smalcio heic Gedani collocutus dicitur, adhuc officio suo in urbe ipsa perfunctus sit, an Buskovio, ubi jam A. 1597. degebat, in urbem ea libertate, qua et Ruarus, t. t. ingressus, sermones istic cum advena novo miscuerit, definiri haud potest: Vtut fateamur posterius hoc ex sequentibus colligi facilius posse.Gedanum per Stephanum Regem gesto globos lapideos 152. librarum in maenia jactos fuisse. Gedanenses solos pro rebellione regi solvisse 200000 florenos: ordines vero, quos vocant, 100000 florenos, idque spatio quatridui A. 1577.
10 Junii h. pom. 2. (alia 18) d. Theophilus, Smigliae, (
18 Septembris hora noctis quarta die
24. Julii Samuel Wilkovius, discipulus meus, febri epidemica extinctus. Contemtor erat veritatis, quam aliquo modo perceperat.
Pestis grassata est in Germania gravissima. Nulla multis in locis messis fuit. Coloniae Agrippinae uno die, ut ex D. Monavio Wratislaviae audivi, 1500. obierunt.
12 Novembr. Soror nostra, virgo nobilis, Margaretha in Barthin, uno a Smiglia milliari, febri epidemica extincta est. Speculum omnium virginum Christianarum.
19. et 20. Jan. nix sesquiulnam alta cecidit.
11. Julii Fr. Christophorus Ostorodus in Belgium iter suscepit.
3. Julii Lublinum commigravi: cum uxore et liberis, d. 14. eo perveni.
Fueram antea in Synodo Lublinensi cum fratre Ostorodo: Ibi cum mortuo D. NiemoevioSandius, qui anno eodem quidem, sed d. 5. Maji., Job. Niemojovium hunc, ad quem Epistolae Socini extant lectu haud indignae, diem supremum obiisse scripsit: quas vide T. I. Opp. Socini f. 397. seqq. ordine exhibitas excusasque.Lublino Czechovicio,Martini Czechovicii nomen huic homini erat, lites autem, postquam Vilnae jam A. 1561., ubi minister erat Ducis Radzivilii, Vilnensis Palatini, et Cujaviae deinceps publice docuerat, Lublini tandem hoc ei fatum attraxere, quas pro Arianis et Anabaptismo subinde moverat. Defunctum esse Lublini A. 1608. male Sandius affirmat. Conf. A. 1613. hujus Diarii. Caetera obscura sunt.Christophorus Lubienicius,Christophorus Lubienicius, Stanislai, Quaestoris Satrapiae Lublinensis, et ad Judicia in Satrapia Sendomiriensi ac Lublinensi deputati, filius, Andr. et Stanislai frater, is erat, Senior dictus, et a juniore, Christophori filio, Lublinensi itidem, postquam aliquantisper Racoviae docuerat, Ministro Eccl., distinguendus; cujus posterioris, non prioris, filius fuit vagabundus ille, et misera tandem morte Hamburgi extinctus, Historiae Reform. Polon. et vasti de Cometis operis scriptor, Stanislaus Lubienicius. Caussa vero, cur ille Czecbovicius (Martinus praenomine,) hoc munere, quod administraverat, suo sacro abdicaretur, non alia haud dubie fuit, quam quod ad Arianas partes nonnihil propendere, et de Baptismo aliter, quam Socinus, sentire quibusdam videretur, cum Socini hypotheses contra ex asse propugnaret Lubienicius; cui tamen, tanquam minus adhuc exercitato in proferenda tuendaque haeresi, adjunctus est Smalcius. Conferri de his potest epistola ad hunc Lubienicium a Socino data, quae Opp. Socini Tom. I. f. 469. legitur, et lucis nonnihil huic historiae, coll. Lauterbachii Socin. Polon. f. 253. seqq., accendit.LevartoviaeLublino id oppidum est: de quo et Scholae atque Coetus istius Gubernatoribus, Socini partibus addictis, vid. Lubienicius L. III. Hist. Reform. Polon. L. III. C. XIII. f. 255. Quod reliquum, hanc ipsam, cum Lublinensi, Ecclesiam A. 1627. disturbatam esse, idem l. c. commemorat.
Ibi degens in aula Illustris Dn. Petri Ostrovii,
Hoc unum tamen tuto dicere possum, me, licet multorum ab initio calumniis premerer, et tantum non obruerer, qui sc. Czechovicio favebant, tamen ista omnia ita superasse, ut tandem omnium fere animos ita mihi devinxerim, ut ab eis amar es et colerer.
Ab insidiis Jesuitarum perpetuis, mira providentia sua, Deus me semper incolumem servavit.
29. Martii Jaurunum a Germanis captum.
In Lithuania grando ad magnitudinem capitis equini cecidit. Pars una etiam glaciei, quatuor ulnas longa et lata, coelo delapsa omnem segetem funditus perdidit. Ex corticibus quercineis panis paratus multos interemit. Sex rustici Septiranum Vicinum virum interfecerunt et assatum devorarunt: de quibus supplicium sumtum.
Vid. Fr. noster Blastus minister Kiedanensis ex Samogitia.
Rustici armentis partim fame, partim ab hominibus, consumtis, ipsi jugum subire, et aratrum trahere coacti sunt.
In minori Polonia, vicina Russia, oppidis plurimis domus quaedam, praesertim vero cauponae, noctu ejusmodi signo notata fuerant, ac si aliquis ingenti silice ea perstrinxisset, quod nulla etiam ratione deleri potuit.
Die Ascensionis. B. F. Socinus Cracoviae ludibrio expositus, crudeliter tractatus, a nebulonibus, tandem ipse vivus evasit. Librorum vero omnium jacturam fecit.Socini, mi dre sane habiti, calamitatem accuratius pernoscendam facit, epistola Mattbaei Radecii, a Secretis quondam Reipubl. Gedanens., sed in Socinianorum castra deinceps, ut p. a. dictum est, transgressi, quam typis subjecit Cl. Th. Creenius, Animadv. Philolog. Histor. P. IV. f. 233. seqq. et haud multo post, quam haec gesta sunt, d. XVIII. mens. Junii ad Corn. Daems, Bruxellensem, Goudam in Batavis data missaque est. Vbi et, quae de Librorum, praesertim Nov. Test. Syriaci, jactura h. l. memorantur, ibidem f. 238. distincte explanata reperies.
Rex in Sueciam profectus a Carolo Duce Sudermanniae profligatus tempore induciarum navem conscendit, et Gedanum appulit.
Jesuiticarum artium una.
Mense Novembri Alexander Zborovius, Samuelis decollatiAndr. Dudithii, et caussas infortunati hujus vitae exitus nemo brevius accuratiusque descripsit, quam Job. Praetorius noster, Mathemat. in Acad. Altorph. PP. ord, qui et ipse inter domesticos Dudithianos quondamlocum habuit. Cujus hac de re epistolam in Monumentis Piet. et litterar. Palatin. P. II. f. 121. perlustrare, non poenitendum erit operae pretium. Qua occasione, quia vulgo fertur, mortem suam ex siderum positu Dudithium sibi ipsi praedixisse, idque praesagium ad laudatum ante Praetorium, domesticum quondam liberorum suorum Praeceptorem, perscripsisse, Jo. Guilh. Bajero Theol. D. et PP. Altorph. asservari, L. B. moneo.Cancellario Zamoiscio, sed frustra.
Rex Hispaniarum Philippus, Caroli V. filius, crudelissimus Christiani sanguinis per annos circiter 50. effusor, obiit. Vitae genus Deo exosum fuit. Vitae finis talis: Pediculi pectus ejus exeserunt 13 Septembris.
29. Januar. F. Ostorodus ex Belgio reversus.Franequerae latuerat cum socio Voidovio. De quibus re bus Cap. I. nostrae hujus Histor. actum est.
25. August.Zarsiniensis Fratrum congregationis mentionem facere noster: forte, quod ad eam nec invitatus erat, nec comparuerat. Ejus vero, et Statorii, qui ei interfuit, meminit, tanquam paullo ante celebratae, ipse Socinus in Epist. ad Joh. Krzess. A. 1509. d. 20. Martii exarata, et Celeberr. Creenio P. VII. Animadv. Philol-Hist f. 216. seqq. typis subjecta. Vbi tamen pro agro Luctlacuciano, unde epistola scripta dicitur, Luclaviciano Blonscii, de qua postrema Socini sede alibi jam disseruimus, legendum esse monemus. Hoc loco enim, tanquam in nido suo, ut ipse Lubienicius vocat, (quem in Hist. Ref. Polon. L III. c. XV. conferri suademus,) deinceps constanter vixit ille sectae coryphaeus, scholamque istic instituit. De quibus omnibus, et de schola cumprimis istic erecta, atque ab Hungaris potissimum frequentata, l. c. plura habentur. Cum quibus Auctorem Histoire du Socinisme Gallum P. I. Cap. XXIV. f. 105. comparare non poenitebit.Elizabetha Lublini (
Regina Anna mortua est. Pestis Cracoviam invasit vehementissima.
13. Novembr. disputatio Racoviae habita, inter nostros et Evangelicos. Ea fuit causa conversionis ad nostrum coetum maxima D Jacobi Sieninii, Palatinidis Podoliae, haeredis in Racow.Jac. Sieninius, Johannis Sieninii, Palatini Podoliae, filius; de quo a Joh. Securinio, ut veram poenitentiam ageret, et Socini dogmata sectaretur, flexanima eloquentia permoto Lubienicius legi potest, L. III. Cap. III. f. 191. Qui etiam L. III. c. XII. f. 241. Stanislai Lubienicii, quo olim amico in aula Stephani Regis usus erat, ad id faciendum, atque scholam insuper et typographiam istic fundandam inductum esse, testatur.
18. Junii in Lithuaniam missussum, cum D. Christoph. Lubienicio collega meo, et D. Christoph Rudnicio Ministro Surasiensi, ad Synodum Neogardiensem: Vt ista blasphemia, quae quorundam animos occupaverat de non invocando Christo,Franc. Davidis haeresis (hypothesibus tamen Socini et asseclarum primariis magis, quam ipsa Socini insulsa de invocando eo, qui non sit Deus, nisi factitius, consentanea) non altas in Polonia, nec tantas, quantas in Transylvania radices egit. Ita tamen eam infestavit subinde, ut magnopere capiti etiam caeterorum, F., Socino privatis et publicis disputationibus, (cujusmodi fuit, quam cum Christiano Frankio habuit,) contra eam laborandum esset. Non tam propter ipsam dignitatem et honorem Jesu Christi asserendum, quam, denegata ei summa divinitate, collabefactare omni ope nitebantur, quam ne nimis abominabilis haec doctrina caeteris videretur, et Scripturae quibusdam dictis, nimis clare invocationem hanc requirentibus, aliquo sic saltim modo consuleretur. Quibus tamen ita consulere studebant impostores, ut, honorem illum invocationis religiosoe non ultimum esse, sed intermedium quodammodo, qui per Christum ad Patrem ad extremum tenderet, callide perhiberent. Qua ratione, quod altera manu largiri videbantur, altera subdole et impie Servatori O. M. subtrahebant. Vt tricas Socini inter adorationem et invocationem meris et difficilibus ambiguitatibus involutas taceamus. Caeterum Budneanos, qui cum Franc. Davidis sentirent, in Polonia appellatos esse a Sim. Budnaeo, Klecensis ac dein Loscensis Eccl. Ministro, ea propter e ministerio sacro deposito, et A. 1584. excommunicato, ut Bibl. Versione Polonica inclaruerit; sed asseclae ejus non sint pro fratribus a caeteris Socinianis agniti, aliunde compertum est.Domanowsky quidam; Sed non comparuit. Confirmatis igitur tunc fratribus discessimus, dilata disputatione cum istis hominibus in annum sequentem.
20. Mense Decembri mater mea in Vola Moscoroviana diem suum obiit, sepulta in Krassow, praedio Dd. Goslaviorum, uno a Vola milliari.
Religiosa fuerat semper, et vere religiose mortua. Mei prae caeteris erat amantissima, et, absentis licet, maxime et perpetuo memor. Vnde factum esse credo, quod, cum an. 89. Vittembergae graviter decumberem, illa hoc ita plane, ut res erat, Gothae senserat. Deinde, quod pridie ejus diei, quo Gotham Smiglia veni, omnes suos consanguineos visitaverat, et eis valedixerat, affirmans, se somniasse, me perendie e Polonia venturum et se abducturum, ideoque etiam ipsis omnibus insalutatis denuo mecum discessit. Denique cum an. 98. ivissem in Volam
Lublinum eo ipso die mane, antequam illuc veni, dixit omnibus: Meus filius Valentinus venit, me abducturus etc.
Eodem anni tempore, iterum cum iisdem Collegis missus fui in Lithuaniam ad componendas istas controversias. Domanovius iste detrectavit colloquium, et ad Synodum non venit. Itaque re diu multumque agitata, tandem omnium consensu excommunicatus est. Reliqui omnes ad frugem rediere sua sponte, auditis nostris de Jesu Christi divinitate probationibus.
Felicissime pugnavit Mauricius Vraniae Princeps cum Alberto Archiduce. Bellum in Moldavia adv. Michaelem Principem motum.
Carolus Sudermanniae Dux totam fere Livoniam cepit, in quem anno sequenti bellum susceptum.
Turca Canisium cepit.Paradiso nomen fuit, capitis periculo.
Hoc anno, qui fuit 4. climactericus septenarius, calvescere caepi.
13. Junii hora fere noctis prima febri laborare caepi tertiana duplici vehementissima, et melancholica hypochondriaca, quae duravit usque ad 31 Julii.
8. Augusti recurrit priori multo auctior, sed et hanc, Deo juvante, tandem superavi 28. Augusti.
Interim mense Julio ad me venerunt duo sororis Marthae filii, Valentinus et Johannes Fischer.Socini tamen gregem alterutrum horum pertractum, pellectum certe, fuisse, consilia videntur subinnuere, quae de sororis filio Smalcio suo sese suppeditasse, ipse scripsit Socinus, sub initium epistolae ad eum perscriptae, quae habetur in Opp. Socini Part. I. f. 467. (a). De reliquo conf. ad A. 1616. annotata.
Racoviae Synodus habita est ministrorum celebris. Extat Epitome eorum, quae tunc tractata fuerant, a me conscripta.Sandius inter scripta unitariorum commemorat f. 174., et Colloquium Racoviense primum nominat, eosdemque, quos noster h. l. enumeravit, fratres praesentes rationesque conferentes recenset. Nec male conjecit, quando acta hujus colloquii a Smalcio conscripta esse suspicatus est. Idem enim heic ipse Valentinus de se sine tergiversatione testatur; etsi
Aderant F. Socinus H. Moscorovius, P. Statorius, C. Ostorodus A. S. et C. Lubienicii, P. Brelius, Joh. Volkelius. I. Franconius. V.Sandio l c. Stodolius iste Christophorus dicitur.Stodolius. P. Przybylovius et Ego. Duravit 3. septimanas integras.
Mens. Octobr. D. DudithiaAndr. Dudithii de Horebovicza in Smigla, A. 1579. ab eo in matrimonium ducta, conjux fuit, cui Elisabethae nomen, gentis autem origo ex illustri Zboroviorum familia erat. Ea proinde post annorum XII. viduitatem vivendi finem fecit, et quanquam, uti ex pl. rev. Lauterbachii Ariano-Socinisino olim in Polon. Cap. II. f. 246. patet, juxta maritum Vratislaviae sepeliri antehac voluerit, non tamen hujus voti compos facta est, sed Czarkoviae ossa deposuit. Ex his itaque lacuna illa exhibiti l. c. monumenti Dudithiani, A. 1589. positi, quo defunctus est maritus, expleri et explicari poterit. Conf. A. 1612. et de Zborovianae gentis splendore Lubienicium Hist. Ref. Pol. fol. 226. atque alibi.
Bellum in Livonia susceptum: Rex eodem profectus est.
25. Decembr. Helena (
18. Aug. d. Petrus Ostrovius mortuus est; Extinctus dolore calculi. Anno aetatis suae 46. climacterico, novenario quinto.
19. Jan. a Senatu Drosdensi (forte Crosnensi) literas accepi in negotio Cygnaei defuncti.
In expugnatione arcis Felini, Farensbach, Dux belli periit.
Rex domum reversus. Sigism. Batthori Transylvania expulsus in Silesia obscurus vixit, nescio quam diu.
19. Maji suburbium Lublinense, Cracovium versus, totum fere conflagravit. Aula, in qua degebam, cum dimidio rerum mearum periit. 3. Julii incendiarius crematus.
Ludovicus Leuchsnerus, nobilis Francus, Lublinum venit, cum eo
Paulo Krokiero discessi Lublino ad D. SolinumSolinus? Neminem inter Socinianos ita cognominatum novimus, praeter Crellium. Eum vero hoc loco intelligi non posse, indubitatum est; utpote qui A. 1602. vix annum aetatis puerilem attigerat, et de Socinianorum consuetudine atque Polonia adeunda nec per somnium cogitaverat. Quid si suspicemur, ipsum Sonerum, quem Sonnerum et scribere consuevisse hosce erroris sodales, et cum sole comparasse, alibi jam animadversum est, in Poloniam, Noriberga digressum, clam excurrisse? Nihil definimus, at sagacioribus hanc non vanam profecto conjecturam expendendam accuratius commendamus, et si vere contigit illa digressio, quid de ipso quoque Sonero sentiendum sit ejusque in fratres affectu, hinc praecipue efficiendum colligendumque putamus atque suademus. Quae dum scribimus, monendus est L. B., de mendo typographico, in Historia Reform. Polon. Lubieniciana f. 199. med., ubi Soneri, tanquam Cracoviam jam A. 1560. circiter delati, fit mentio, quod nomen male exscriptum Joh. Sommeri nomen substitui, per temporum rationes, jubet. Caeterum, cur de Sonero haec in mentem venerint, Leuchsneri, de quo Cap. II., cognatio in caussa fuit.
Hoc anno pestis in Prussia grassata est vehementissime. Gedani 18000. desiderati sunt. In reliqua Prussia 50000.Racoviense secundum, inchoatum, et XXII. sessionibus d. 19. ejusdem mensis finirum esse, Sandius inter libros anonymos Biblioth. Vnitar. f. 174. seq. narrat. Quod, mirari satis non possum, omisisse Smalcium, qui tamen et ipse cum Socino, Statorio, Ostorodo, Volkelio, Czechovicio, Lubieniciis, Moroscoviis et aliis obscurioribus fratribus, eidem interfuit. Et hujus colloquii acta conscripta esse, ex Sandiana narratione efficimus; quamvis nemini eadem, ut priora, ille tribuat: unde forte, eidem Smalcio accepta ista ferenda esse, non obscure colligitur. De pestilentia h. t. Gedani et in Borussia grassata Hartknochius conferatur L. III. H. E. Boruss. Cap. V. f. 774.
5. Decembris ex summo et praesentissimo periculo liberatus sum. Concitaverat J. Twardochleb studiosos collegii Lublinensis, eo, quod puerum quendam domi suae detinuerat, volentem quidem, sed tamen profugum ex ipsorum schola, qui una cum eo in Podoliam discessurus erat. Concurrerant ad eum eripiendum aliquot centum studiosi, et jam jam domum meam invasuri erant, et eam eversuri, nisi singulari Dei providentia Jesuita accurrisset, et eos profligasset.
Hoc anno 31. Octobris Generosus Dn. Joh. Gorscovius, (A. aetatis suae 23.) filius ex sorore Illustris D. Petri Ostrovii somniavit hoc somnium, quod saepius deinde mihi exposuit; anno vero 1610. manu suam Calendario conscriptum exhibuit: Anjota widziat zobtokow, Ktory miat taystre sistow y pisni yezyki pisanych, ktora secare most przed soba, opadt na jakynisi polu, gdzie byto zyto sians y preknie wzesle, Tamem ja byt y p. Walenty Smalcius Minister zbora Lubelskiego, jdysmy przystapili, owe listy dawat B. Walentemu Benedictus
D. 28. Junii discessi Lublino Racoviam versus. Vbi perfuncti communioneSocinianos, ut collecta subinde aliqua ex vicinia suorum multitudine, invitatisque etiam longius interdum dissitis, S. Coenam solennius celebrarent, novoque vinculo unionis fraternae, sese mutuo frequentes obstringerent; qui ritus etiam sratribus, si quos recens adjunctos coetui haberent, devinciendis pari solennitate cum sodalitate universa destinatus erat. De reliquo, ad menses fere singulos, atque festis praesertim diebus, Stanislao Lubienicio in Przyzorze, in districtu Lenciciensi. Vbi etiam ejusdem mensis communione celebrata in Zakwzew, et inde Gedanum, visitandorum fratrum causa, quos Angli quidam a veritate seducere conati fuerant, profecti sumus. d. 20. in Buskow venimus; 24. Jan. coenam Domini celebravimus. Die 1. Aug. Gedano domum versus retrogressi sumus. 18. Aug. Lublinum reversus.
Gedani cum D. FabritioJac. Fabritius, vulgo Schmidt etiam dictus, ille fuit, cum quo hic sermo dicitur habitus, et spes concepta, ad partes Socini eum pelliciendi: Vir doctissimus equidem, sed sententiis Calvino Reformatorum mirum in modum deditus, ac postremus eorum, qui haec placita tuebantur, Gymnasii Dantiscani Rector, concionatoris in super officio perfunctus, et A. 1629. demum demortuus. Cujus historia fataque cum collegis sive eadem sive diversa sentientibus fuse ab Hartknochio in Hist. Eccl. Boruss. praecipue L. III. Cap. IV. V. et VI. sunt descripta: ubi et libri, quos inter, hoc praesertim anno, den kurzen Bericht etc. publicavit, doctrinae non vulgaris testes, commemorantur. Haec vel ideo distincte annotare visum est necessarium, quoniam facilis alioquin M. Laurentii Fabricii, Prof. Ebr. L. Witteb., h. t. adolescentis, et patria quoque Dantiscani, cum Jacobo, notissimi illius Barth. Kekermanni amico et collega, commixtio metuenda esset. Plura ex Cl. Charitii Vitis Gedanensium de utroque haurienda L. B. commendamus: qui et Concionum Jacobi de S. Coena A. 1699. Steinsurti, C. Vorstii haud dubic opera, impressarum mentionem fecit.Stanislao Lubienicio D. Andr. Voidovio, et D. Mich. Fabricio, adolescente, fratre nostro, Consulis Regiomontani filio, collocutus, finem satis optatum obtinui. Nam amicissime nos excepit, tractavit et dimisit. Sed paulo post filius Fr. Matthaei Radecii, Matthaeus, calumniis suis omnia obscuraverat, et fortassis delevit in animo istius Doctoris.
(Matthaeum Radecium alumnum factum Civitatis Gedanensis, Deus Paduae in Italia interemit 4. Martii 1607.)Matth. Radecium, Sen., filios, filiasque item duas monemus. Filiorum alter, Claudiopolitanus factus est, Socini ad mentem formati coetus, Pastor, de quo saepius noster in hoc Diario disserit, dictus Valentinus; alter degener ille, ut judicat Smalcius, nostra autem sententia in veritatis Evangelicae professione cum laude, etsi ingratiis patris fratrisque, constans, patri cognominis. Quanquam, obscuriuscula haec verba esse, ut non satis certum videatur, filiusne fuerit, an patruelis Matthaei, sateamur: tametsi prius verisimilius ex verborum tenore colligamus. E filiabus natu major Jac. Frencesio cuidam, Elbingensi, sed apud Lublinenses habitanti, Chirrurgo, Socini itidem sententiam professo, nupsit; (quod ex epistola ipsius patris a Vener. Creenio P. IV. Animadv. fin. typis subjecta didicimus,) altera vero, minor aetate, cum famoso illo Voidovio in matrimonio vixit. Quae quia ad vitam celebris istius Radecii illustrandam nonnihil faciunt, distincte annotare visum est.
Po dobna poniedziat mi wkilka lut polym w Rakowie P. Stanislav Lubienieki ze we sine nidziat zamek sliczny, do ktore in osnorzyt B. Smalcius yukazat im gmachy nimin slicze. Ponied ziat bey, ze mi nie wsytkych otworzyt Panie Jezu, day zelymsies codzien pomnozyt ws. twojey Prawdzic a przezto cos mi dat, zclym sresposobit do zywota poboznego ywicznegu.
3. Martii h. 17. Lux Theologorum nostri seculi extincta est, amicorum meorum intimorum summus, Illustris et reverendus Vir, Faustus Sozzinus, Senensis.Sozzini nomen recte atque accurate ad Italorum morem exscriptum esse observa, ac de reliquo, quo morbo perierit Sozzinus, ex loco a nobis citato repete.Luclavice, ubi iam sepultus jacet.
17. April convenerant me nomine Episcopi Cracoviensis, Bernhardi Macicoviensis,Bernhardum istum non multo post Card. Eccl. Rom. creatum, et A. 1605 ineunte in ipsis Comitiis Warsoviensibus Archiepisc. Gnesnensem designatum esse, obiter notamus.
28. April. Rumor spargebatur, Episcopum cogitare de me capiendo: dixerat enim inter coenandum, se omnino velle eum Germanum, qui tantopere commendaretur, videre.
29. Lublino cum D. Pssinka. Interim Monachi clamare, me esse captum.
1. Maji reversus Lublinum, 2. Maji publice docui.
22. et seqq. sex habita Synodus Racoviae satis frequens, recepti in coetum 36.Synodos hasce, praeter S. Coenae frequentismam convocatorum e vicinia celebrationem, de qua paullo ante, fratribus quoque novis, (cujusmodi quid etiam de Vogelio nostro Cap. III. annotavimus,) recipiendis in societatem coetus unitariorum destinatas, atque ea propter creberrime h. m. ordinarie et extra ordinem quoque coactas suisse. Cui confoederationi sacra symbola, una participata, inserviebant multo magis, postquam baptismus solennis, olim suscipiendus, jam in desuetudinem abire coeperat: Vtpote quem neque utilem, nedum necessarium esse, pauci amplius sibi persuadebant.
Hinc in Lithuaniam cum D. Stanislao Lubinecio ablegatus sum ad Synodum Novogrodiensem. Ibi rebus bene confectis, et negotio de baptismo fratribus optime commendato reddito, et explicato, in Podlachiam reversi sumus, et ibidem etiam fratres cohortati, tandem d. 9. Jul. Lublinum reversi sumus, egressi domo 15. Junii. Interim me absente uxor d. 24. Junii, d. S. Johanni dicato, hora matutina octava paulo ante nonam, sextam in horologium majus, peperit filiam Catharinam Bogamitam, Deus eam conservet.
Hoc anno filius Johannis Basilii, Ducis Moscoviae, DemetriusPseudo-Demetrios, seu uno potius nomine illum Joh. Basilidis filium et nepotem, quartum, larva assumta nova, apparuisse, in vulgus cognitum est, neque quisquam, qui vel a limine Hist. Polon. et Moscovicam salutavit, fata eorum omnium ignorat. Hoc loco primus intelligendus est, qui scenam aperuit, sive a Poloniae R. Sigism. III., uti Sueci perhibebant, fuerit subornatus, sive ultro, suisque commodis studens hanc fabulam sit exorsus; cui alias Gregorii Ottreprovitii (Griska Uttrepreja) nomen, et Gereslavia patria tribuitur. Vt feliciter primum, ope Polonorum, contra Borisl. Godenavium pugnavit, sed a Basilio Joh. Zuskio, A. 1606. d. 17. Maji in ipsa Moscoviae metropoli, cum nuptias cum Polona Ux. celebraret, subito impetu facto deinde trucidatus sit, non enarrabimus, a scriptoribus jam pluribus, qui de Pseudo-Principibus, aut subdititiis, egere, exposita; hoc tamen tacere non possumus, Smalcium, nostrum primum hunc pro genuino Demetrio, favore erga socerum, patronum Socinianorum, inductum, habuisse videri, reliquos autem inter impostores et ipsum connumerasse.
Duo Palatini, uterque Princeps, mortui, Radzivilius, Vilnensis religione Evangel. Ostrovius, Volihniensis Ruthenus.
Episcopus Cracoviensis Macicovius creatus Cardinalis, deinde Archi Episcopus Gnesnensis, Primas Regni.
25. April. coepimus Catechesin componere, Ego, Statorius, Moscorovius et Volkielius.Sozinus: quemadmodum ex epist. ad Val. Radecium, paullo ante morte exarata, Opp. P. I. f. 492. med. colligi potest. Hinc vero, quinam sint ejus, quae vulgo Racoviensis dicitur, (antequam plures forte aliquid hujusmodi privatim moliti sunt,) Catecheseis auctores patet; de quibus, uti ex S. R. J. A. Schmidii Programmate patet, in varias opiniones Historici distracti fuere.
9. Maji mortuus est Statorius.Petrus, de quo supra, filius: aetate virili et vix quadragenarius; Sozino autem amicissimus, et, si quis alius, filii loco, dilectus.
15. Maji Christophorus Brockayius,Racoviensis Rector, cui G. Manlius, Sam. Nieciecius, P. Crokierius, J. Crellius, M. Ruarus, J. Stegmannus, Francus, (Adam) Silesius, P. Teichmannus, G. Nigrinus, et Laurentius Stegmannus, cum ipsa schola sublata inde pulsus, ordine successere. De reliquo error vegrandis, quibus paene innumerabilibus scatet, Histor Reform. Polon. Lubienicii, ex hoc Diario corrigendus est, quippe in qua male Christophorus hic Brokhayus, cum Martino Borrbao, Cellario etiam dicto, Anabaptistarum partes primum sequuto, sed ad saniorem mentem tandem reducto, et Prof. ac Doct. Theologo Basileensi, (quem Sandius inter Antitrinitarios connumerare, incertum quo jure, non dubitavit,) confusus commixtusque est, praeter nomen multum ab hoc Brokhayii appellatione etiam aetate, qua claruit, distinctus, et jam pridem A. 1564. defunctus. Concionis, quam Smalcius in funere hujus Brokhaji et Petr. Statorii, medii, habuerit, superstitis, sed MSCtae, meminit in Bibl. Unit. Sandius.
19. Maji sepultus uterque Racoviae, me eis parentante.
3. Junii Joh. Zamoiscius, Regni Cancellarius, mortuus est.
30. Sepultus Zamoiscii.
25. Septembr is Synodus Ministrorum habita.
2. Octobris Synodus Ecclesiae generalis.
Valent. Radecius Claudiopolitanae Eccl. destinatus, ego Racoviensi.
19. Iter Racoviam versus cum uxore et liberis ingressus.
21. Racoviam veni, quod felix faustumque sit.Jacobus etiam Siennius Palatinides eum, uti in Ded. Tr. Smalciani de Divinitate Christi animadvertimus, Pastorem suum vocare consuevit.
7. Novembris iter in Moscoviam ingressi ad Demetrium J. J. Morscovius et TwardochlebMatthiae huic nomen fuit, qui vir rarae pietatis, tam in victu, quam amictu parcus, et in egenos munificus Lubieniecio L. III. c XIII. audit, interque operarios non segnes in Lublinensi Eccl. numeratur, et, nisi me omnia fallunt, Smalcio inde Racoviam evocato successor datus est, a Jacobo Twardocblebio, de quo supra, discernendus. Idem ergo Twardochlebius hic fuit, qui postea Kisselinum translatus, post triginta annorum officium Ministri Eccl. illic administratum, diem obiit.Nicolaus dictus; caeterum obscurus.Rostek et Lubczovio.
24. Novembris Legatus Demetrii Moschi sponsaliaMoscovia sequuta fuit Iugubris illa, de qua paullo ante, nuptiarum solennitas. Quod reliquum est, Mariam Georgiam, a patre Georgio, vel Annam Mariam, aliis appellari, quae Polonico idiomati congruentius Marianna Smalcio nuncupata est, sponsam, eamque, prout adornata erata Polonis fabula, Pseudo-Demetrium secundum etiam pro marito agnovisse, atque huic quoque ad Tartaros profugo, et a Mursa quodam interfecto, supervixisse, filiumque patri substituisse, ac denique Caluga urbe occupata, a Michaele Foederowizio, novo Czaario electo, cum filio A. 1613. captam et perpetuo carceri inclusam esse, cum satis nota ea sint, copiose nolumus h. l. recitare, et per compendium cuncta repetentis S. R. D. Joh. Schmidii Lips. Theol. Pseudo-Principes conferri suademus.Cracoviae cum filia Palatinis Sendomiriensis, Mnistek, Marianna.
11. Decembris Regina nova, defunctae soror germana, Cracoviam ingressa est, Constantia.
27. Jan. Deus me conservavit ab ebriosorum rusticorum in itinere Czarakoviensi insania.
19. Febr. convenimus ad correctionemVersionis N. T. Polonicae Smalcium esse, cujus traditionis non aliam caussam esse censemus, quam Sandium, qui in Biblioth. Anti-Trinit. eidem, tanquam e Graeco in Polonicum translatum hoc N. Test. fol. 104. sine dubitatione tribuit: Quamvis enim neutiquam dubitemus, ultimam eum huic labori manum adjecisse, ipsamque editionem, post longam moram et expolitionem diligentissime adhibitam, A. 1620. demum procurasse, hac tamen sua manu ipse testatus est, communem hanc sibi cum Hieron Moscorovio A 1625. demum demortuo, et Joh. Licinio, Pastore Novogrodensi, eousque etiam superstite, operam fuisse, ac praeterea non novam versionem, ab his sociis opellae susceptae, sed recognitionem duntaxat ejus, quam Mart. Czechovicius A. 1577. jam publicaverat, adornatam esse. Cujus tamen cur tam diu dilata fuerit impressio, perinde ut N. T. Germanice redditi, difficile est investigatu.Moscorovius, Licinius et ego, eamque post aliquot septimanas, Dei beneficio, feliciter absolvimus.
30. April. Synodus Racoviae habita.
9. April. Conventus Stezyciensis.
4. Jun. Conventus Lublinensis.
6. Aug. Conventus Sendomiriensis; Rokoss.Tesseram vocat Piasecius gentis, qua in tumultu aliquo audita omnis, qui cenfetur Nobilis, licet sit alligatus obsequio alicujus Principis vel Nobilis, relicto eo ad communem concurrentis Nobilitatis coetum venire poenis gravioribus obligatur. Quibus Hartknochius in Republ. Polon., petitam hanc vocem esse ab Hungaris, L. II. c. IX. addit. Nobis haec paucis, quia Rokossianorum pro libertate sua, contra Regem Sigismund. III., confoederatorum in sequenti narratione saepius fit mentio, annotasse sufficiat. Caetera enim ex rerum Polon. scriptoribus addiscenda commendamus, quae ad institutum nostrum haud spectant.
Hoc anno nobilitas pertaesa insolentiarum Regis, quibus eos libertatibus (ut illis videbatur,) privare, et dominium sibi absolutum sternere agitabat, Duce Palatino Cracoviensi, Nicolao Zebridovio,Comitia Warsaviensia legatis, sub finem eorundem Steziciae convenirent, et, si, quod metuebatur, petita non obtinerent, de rebus suis ulterius promovendis consultarent. Illic, quia non omnino multi convenerant, visum illis fuit, etiam conventum indicere Lublini. Ad hunc frequens confluit nobilitas, et inter alios Johannes Radzivilius, Pocillator, M. D. Lithuaniae, et Stanislaus Studnicius, Capitaneus Zygwolsky, uterque Evangelicus, satis catervati.
Sendomiriam non procul a Pokrzynaice universa nobilitas conveniret, ad quem conventum Rex etiam fuit invitatus, redditurus rationem regiminis sui. Rex Vistitiam profectus cum satis magno exercitu, missis ultro citroque legatis, promissis nobilitatem lactavit, donec tandem nobilitas morae pertaesa difflueret domum quisque suam. Interim qui ad Regem convenerant, articulos quosdam ad Rokossanos miserunt, postulantes, ut, si illis Rex satisfaceret, contenti essent. Rokossani missis etiam suis ad Regem legatis, multo plura ab eo postularunt. Quos Rex repudiavit, et motis castris Palatinum cum aliis insecutus ad Janoviciam Palatinum cum Radzivilio cepit, Studnicio elapso; Ita tumultus isto anno sedatus fuit.
12. Maji in Koto iterum fuit decretum, ut coeptus Rokos interficeretur.continnaretur.Andreoviam. Sed literis et legatis Regis moti, nihil tunc moliti sunt. Rex ad comitia profectus, nihil postulata nobilitatis in Comitiis curavit. Comitia pro suo et suorum arbitratu finivit. Interim nobilitas ad Varsauiam confluxerat, vi rem prosecutura, si Rex postulata non acciperet. Comitiis finitis nobilitas Regi obedientiam renunciavit. Rex cum suis copiis eos insecutus usque ad oppidum Skrzynno, ad pagum Cpizow conflixit cum illis et dissipavit. Caesa hominum mille et ducenti. Duces omnes salvi evasere. Deinde mense Septembri ad Varsaviam iterum confluxerunt nobiles, rem suam persecuturi.
Episcopi Petricoviae hinc congregati, rogare, ne vi rem agerent, sed consiliis; Suam nobilitati operam ea in re promittentes. Acquievit nobilitas, et renunciationem etiam obedientiae irritam esse voluerunt, si Rex postulatis satisfaceret. Sed neque Archi-Episcopus Macicovius, nec eo mortuo Episcopi Cracoviensis et Cujaviensis efficere quicquam potuerunt. Interim hyeme cessatum est.
23. Febr. Samuel Christophilus. Sol in piscibus, luna in Capricorno, quinta die ultimae quadrantis lunae.
12. Maji Conventus in Koto.
28. Rokoss ad Andreoviam.
28. Maji conventus ad Varsaviam ad concludendum Rokoss.
7. Maji Comitia.
24. Junii renunciavit Regi obedientiam nobilitas.
5. Jul. Conflictus Regis cum nobilitate: pridie hujus conflictus somniavit uxor, se videre domi meae ingentem Gallorum numerum semimactatorum, et ad terram ruentium. Deinde infinitum muscarum numerum, Racoviam quasi obtenebrantium.Socinianos; Certe, quemadmodum supra jam animadversum est, nunquam latius coetus suos atque instituta propagasse, quam sub Sigismundo III. Pol. R; quo mortuo notabiliter eorum machinationes artificiosas contra concidisse, jam dudum observavimus. De reliquo, si qui sint, qui plura de bello hoc civili, et Nobilium adversus Regem suum foedere, desiderent nosse, eos, praeter Piasecium, Pastorium, aliosque similes, Stanislai potissimum Lubieniecii (Lubiensky,) Episc. Plocensis, Opera posthuma Antwerp. A. 1643. ed., in quibus motus hi A. 1606. concitati, et A. 1608. demum finiti, fuse describuntur, atque Alex. Cillii eorundem ex professo, ac separatim Pistojae 1627., publicatam enarrationem, Italicaque lingua conscriptam, consulere jubemus.
Die Stephani natus erat Regi filius Fridericus, sed paucis diebus post mortuus.
Oppavia ab exercitu Episcopi Olomucensis capta, et non pauci senatores contrucidati fuerunt, quod, cum isthic esset, ab artificibus et pueris luto fuisset petitus. Exemplar patientiae Episcopalis.
17. Decembr. hyems et frigus coepit intensissimum, et duravit absque ulla intermissione integras undecim septimanas. Quae res omnium hominum memoriam excessit. Deinde facta aliqua resolutione, usque in 3tium diem, frigus continuum et vehemens duravit tres adhuc septimanas.
Mense Januario mortuus est Archi-Episcopus Gnesnensis, Bernhardus Macicovius.
Mortuus est etiam Palatinus, Braclaviensis princeps, et Palatinus Kyoviensis princeps Ostregius.
Fama confirmata est de Moscho Demetrio vivo,Demetrio II. vulgo dicto, cui genuinum Gregorii Schacopsky nomen erat, caedem nuperam se evasisse, aliumque suo loco trucidatum, perhibente. Quem a Polonis porro armis, successu ab initio haud destitutis, adjutum, et a Maria illa Sendomiriensi, pro marito agnitum, sed a Basilio Joh. Zuskio, Suecorum auxilia implorante tandem ad incitas redactum et interfectum esse, partim jam ante dictum est, partim aliunde satis constat. Noster de altero hoc Demetrio magis, quam de priori, videtur, impostor ne fuerit, an ingenuus Joh. Basilidis filius, dubitasse.
26. Febr. obiit nobilissimus vir Georgius Otwinowsky.
24. April. Convocatio Cracoviae habita Senatorum. Ibi PalatinusNicol. Zebridovius, foederis contra Regem initi moderator princeps.Palat. Kyoviensis, Ruthenus religione, princeps illustrissimus Ostrovianus. Morscovius junior minister HoystrensisHoysiam Sandius in Andr. Lubienicii vitae et scriptorum enarratione appellat oppidulum illud, de quo h. l. Smalcius mentionem fecit. Caeterum Morscovius iste junior, quo praenomine insignitus fuerit, investigare nondum potuimus. A Petro autem Morscovio, auditore Crellii sedulo, et Jacobi Siennii post fata A. 1639. parentatore, distinguendum esse, vel ipsa aetas utriusque condocet.Andr. Lubinecius.
31. Julii venerunt Racoviam Claudiopoli D. Valentinus Radecius cum tribus istius civitatis primariis senatoribus Emmerico Bognero Stephano --- Vngaro. Joh. Beuschel, alias Stentzel: Saxonibus. Exorato a coetu D. Radecio, iterum discesserunt.Claudiopolin Racovia abierat Valent. Radecius, per legatos hosce, non tam de eo arcessendo, quam retinendo in Transylvania, tanquam ordinario Pastore, aut Plebano, uti vocare consueverant, videtur actum esse. In quo etiam munere ad vitae usque finem perstitisse, Virum perquam facundum, et A. 1630. diem obiisse, Sandius refert: quem diem tamen mortis, si quid judico, rectius venerab. Dn. Lauterbachius longius porrigendum censet.
In Synodo Lublinensi missus sum una cum Magnifico Dn. Palatinide Podoliensi, visitatum Ecclesias majoris, quam vocant, Poloniae. Iter igitur ingressi 2. Septembris venimus ad coetum Lenciciensem, 7. ad Cujaviensem, 14. Toruniam etiam visitavimus; Ad Smigliensem d. 21. Septembr. Hinc per Silesiam iter facientes transivimus Wratislaviam, Brigam, Opoliam.Silesia hinc inde quidam sparsim habitabant fratres, tametsi coetus nondum collectos haberent, nisi domesticos, et hos quoque minus frequentes ac rariores. Quos Smalcium quoque cum sociis invisere Poloniam reversi sumus 3. Octobris, rebus ubique felicissime peractis.
24. Octobr. D. FranconiiMarianna, obiit.
Palatinatu Cracoviensi consumerent. Hinc consecuta est annonae charitas.
Legatus Regis in Moscoviam missus, Castellanus Malagostensis, D. Olesnicius, domum reversus est, biennium ibi detentus in carcere.
Hoc anno tanta fuit vini in Hungaria, et in Transylvania nominatim, copia, ut integrum vas, 80. quas vocant ollarum capax, uno floreno Hungarico h. e. 100. solidis veniret. Et hoc ad me scripsit Minister Claudiopolitanus D. Valent. Radecius.
29. Maji Rex cum Regina, sorore et filio utroque, et cum universa aula sua Cracovia discessit, Vilnam versus, ad continuandum bellum Livonicum, vel etiam ad capiendam Moscoviam, incerto tunc principe vagantem.
6. Junii Lublinum ingressus est. Ego fratribus ita jubentibus Lublino discessi ad 10. Jun. Deinde reversus Synodo interfui, in qua omnia peracta felicissime. Inter alia mihi cum Magnif. Dn. Palatinide, et Generoso D. Morstinio, Christophoro, Capitaneo Philippoviensi, cum ministris item D. Christoph. Rudnicio et Josepho Domanievio cura visitandi coetus Lithuanicos, in Synodo Neogardiensi d. 4to Octobr celebranda commissa fuit.
18. Julii Theodorus tertia lunae quadratura,
Huic et Samueli, biennio ante nato, hoc Eteostichon canebat frater in Dn. charissimus, vir industrius, D. Daniel Franconius,Franconius, a Lubieniecio quoque in Hist. Ref. Polon., tanquam Poeta celeberrimus, f. 249. laudatur, atque Vir pius nuncupatur, ingentia vero ejus ex priore uxoris marito Crausio nati privigni scelera ita l. c. narrantur, ut non obscure patris, seu vitrici potius, hinc orta domestica quoque calamitas deploretur. Caeterum et hunc Danielem Franconiam nostram patriam habuisse, atque hinc cognomentum illud adeptum esse, perquam dilucide videtur l. c. innui: utut, qua occasione in Poloniam, et coetum Socini dogmata probantem transierit, nihil omnino legatur annotatum.
21. Septembr. iter illud Lithuanicum cum assignatis sociis ingressus
Pokioniow in Podlachia apud viduam Casimiriam certiores demum facti de meticulositate fratrum Lithuanicorum e medio itinere domum reversi sumus.
In Podlachia persuasi nobilissimo juveni D. Johanni Krotkovio, ut munus ministerii susciperet.Luclavianae Ecclesiae, ut videtur, in Provincia Cracoviensi, quae F. Socino extremam fedem et sepulchrum quoque, ut notum est, praebuit, et Gymnasio etiam, ab exteris diu multumque frequentato, clatuit, cujus aliquando Valent. Baumgartius, antequam Claudiopolitanus fieret Pastor, Rector fuit.
9. Novembris Illustris ex familia Freilegiana Sophia Samotulia diem suum obiit.
7. Decembr. pientissimus Fr. D. Severinus Martini, Danus, obiit.
Omnia quae de Demetrio Moscho sparsa erant, quod sc. in vivis esset, vana fuere. Noluit nimirum Deus, eum in vivis esse. qui agnitam veritatem tam superciliose respuebat,Joh. Basilidis filio primum illum Demetrium a Socinianis fuisse habitum. Quorsum vero ea spectent, quae agnitam huic Plano veritatem tribuunt, verba, non assequor. Pontificiam enim vulgo fertur, conjugii non minus, quam auxilii a Polonis impetrandi spe, approbasse religionem. Hanccine vero a Smalcio veritatem dictam putes, an Socinismum (conf. supra Cap. II.) non liquet. Mirum profecto, si Socini placita Demetrius iste, quod ex hoc loco colligi non temere potest, sectatus est, aut se consectari certe simulavit.Demetrius vulgo IIIus appellatus; de quo plura disserere nihil attinet.Moscoviam vastare, et imperium in ea affectare coepit. Ad hunc multa Polonorum millia confluxerant, et ei militarunt non infeliciter. Sed Rege superveniente An. 1610. eundem deseruerunt. Hic collectis iterum copiis viriliter se gessit, et Polonos Equites ad se pellexit, et ita res in dubio mansit.
Rex Smolenscum obsedit, sed hoc anno nihil profecit.
1. Maji Magnificus D. Palatinides rogavit me, nomine D. Johannis Grotcovii,Luclavianae nuperrime constitutum esse.Christinam
d. 2. Jun. in Luclavice eam illi promisi.
d. 30. Jun. nuptiae celebratae sunt.
O Deus, qui Deus meus hactenus fuisti: Esto et horum meorum, novorum conjugum Deus.
Hoc anno m. Aug. d. 20. occisus fuit Stanislaus Stadnicius, qui annos integros tres vel quatuor belligeratus erat, cum D. Opalinio Capitaneo Lezaiscensi, ob levissimam offensam; perierunt istis bellis civilibus aliquot hominum millia. Ipse Stadnicius a quodam famulo, vel equite levis armaturae (Kozak) capite fuit truncatus. Vxor ipsius paulo ante capta fuerat ab eodem Capitaneo: Sed post mortem mariti dimissa est.
Hoc anno Fr. Dn. Ostorodi morositasBuskovii adhuc coetum Socini dogmata tenentem gubernantis. Non sine caussa, morosum fuisse, h. l. scripsit Smalcius. Ex quo namque tempore istic sedem fixam constituit, semper cum eo caeteris sodalibus dimicandum fuit, non tantum super ea quaestione, quam noster p. p. commemorat recens motam et in controversiam vocatam, sed ob alias quoque caussas, inter quas rigor maximus, de bellis, magistratu gerendo, de actionibus forensibus, jurejurando, divitiarum possessione et similibus penitus rejiciendis, et cum Christianismo nullo modo conciliandis, Ostorodo nunquam non probatus est magis, quam caeterorum mitior sententia. Accessit ad haec ingens in urgenda disciplina Eccl. et proscriptione sacra, seu delinquentium e coetu suo exterminatione, rigor; ex quo distractio periculosa metuebatur.Lublinensi, (quae sub Festum Pentecostes celebrata est, sed non finita fuit) deinde in Synodo Racoviensi, (3. Octobr. habita,) ut fratres eo mitterentur, qui re penitus inspecta tanto morbo medicamentum afferrent.
Legati erant
Illustris D. Palatinides, Jacobus Sienienius.
Magnif. D. Hieronymus Moscorovius.
Generos. D. Adamus Goslavius.
Ministri D. Joh. Volkelius Smigliensis,Philipoviensi coetu nuper huc translatus.
D. Andreas Voidovius, Lenciczensis.Biblioth. Sandiana, in qua, post Lublinensis coetus gubernationem, Racoviam commeasse Voidovium perhibetur, hinc autem Lencicziano coetui (quae urbs medio loco inter Ravam et Gnesnam, Archiepiscopi primatis sedem, in Polonia majore interjacet,) ad tempus aliquod praefuisse elucet.
Ego cum Genero meo,Grotkovio paullo ante memorato.Johanne Cpiliovio, Racovienses.
Iter ingressi 12 Octobris pervenimus in coetum Lenciciensem 16. Octobris. Ibi fratribus salutatis, et iis, quae ad cultum Dei pertinebant, perfuncti, discessimus recta Gedanum. Venerant eo fratres omnes Medzicicenses, Generosus Dn. Casp. Sack.Sakio illo, ejusque in finibus extremis Poloniae et partim in Pomeraniae atque Marchiae Brandenh. consiniis sitis, valde multis ac locupletibus praediis, ipsiusque horum Toparchae in Germanos recens adventantes patrocinio et liberalitate supra jam actum est; caeteri autem Trebickius et Hoffmannus nobis ignoti sunt, utut, hunc quoque Germanum fuisse, nomen tritissimum inter nostros prodat. Caeterum quos Medzicicenses heic Smalcius nominat Polonica voce, Germanice Mesericenses vulgo appellari, constat. Quod, ne quam inter legendum haec, et superiora quoque, in itinere Vogelii, atque epistolarum istuc missarum occasione subinde memorata, remoram injiciant, nomina loci diversa, h. l. iterum monendum duximus.
Nobilis Vir D. Trebiecki
Famosus Nicolaus Hofman.Hofmannus est, cujus etiam, tanquam fratris, in quem cum laetitia inciderit Vogelius, cum Poloniam a limine salutasset, b. Hutterus in Epist. Cap. III. §. 2. producta meminit: Qui procul dubio Germanus fuit, at de reliquo obscurissimus mansit. Georgii equidem Hossmanni civis Smiglensis, in cujus gratiam adversus Hutterianos seu Moravianos Anabaptistas libellum A. 1606. germanice Smalcius scripsit, memoria tanquam Germani natione conservata est, at Nicolaum hunc filium ejus aut fratrem fuisse, non ausim temere pronunciare: utut alterutrum horum credibile sit.
In horum praesentia, et aliorum fratrum seniorum Buscoviensis coetus, actum est cum fratre. Qui, ut brevissime rem exponam, offensus eo, quod affirmabam: Non omnia Christi et Apostolorum praecepta esse necessaria ad salutem, fraternitatem nobis renunciare cogitabat. Sed agnito errore suo veniam deprecatus est, et valde indoluit, quod ita duriter nos tractasset. Ita reliquis intactis discessum est invicem.
Fratres etiam Gedanenses visitavimus.
Senatus Gedanensis Illustrem Dn. Palatinidem honestissime excepit.
Mariaeburgi fratrem captivum visitavimus Georgium Hoellenium, pro quo fratres apud D. Palatinidem Koeska intercesserunt.
In reditu 4. Decembris Dn. Philippum Zboznego Zrkzevium sepelivimus.
Rex Smolenscianam obsidionem ursit, sed frustra.
1. Jan. diem suum obiit Magnifica Catharina Niemeriana, Casimiria, Lublini.
20. Jan. D. Andreas Voidovius, Minister, amicus meus summus, Cracoviae a studiosis Cracoviensibus in suburbio Clepaviensi captus, caesus, in
Rudava aliquoties immersus, et omnibus exutus, vix tandem divina providentia servatus est.Societatis Jesu nomen singulariter affectat, haud infrequens, praesertim in Polonia. Neque in Anti-trinitarios duntaxat exercita saepissime, sed adversus dissidentes, quos vocant, cujuscunque generis, maxime omnium Cracoviae saepe numero commissa legitur. Vbi, quid Evangelico-Lutheranis acciderit haud raro, brevi compendio, ex Diario Eccl. Cracoviens. excerpto, narratur, in Recens. Nov-Antiq. A. 1717. f. 50. seqq. et inter alia id genus specimina, hoc eodem fere tempore edita, etiam funerum, si quando mortui efferrentur, aggressiones inhumanae, nec impar Voidovianae calamitas, quae Dn. Lyskowizio Med. D., Evangelicae religioni addicto, accidit A. 1617., commemorantur. Haud dissimilia sata Socini alibi jam narravimus a Radecio amicissimo descripta. Cum quibus ea, quae idem Socinus adversa A. 1594. in ipsa urbe hac Cracovia, et in publica quidem platea, a Wiernekio quodam, cum comitibus ad ipsum exagitantibus concitatis, luto inter alia ore ejusdem oppleto, passus sit, conferantur, ipsiusmet Socini calamo ad Voidovium perdilectum p. p. perscripta. Vid. T. I. Opp. Socini fol. 473. seq.
24. 25. 26. Tanti fragores extitere, ut pro terrae motu haberentur.
8. Maji Synodus Racoviae habita. Ad coetum in ea admissi 30.
Ad sacram Synaxim 400. accesserunt. In hac decretum est, ut ego cum M. D. Palatinide Sienienio, D. Morstinio, Capitaneo Philippoviensi, G. D. Stanislao Moscorovio, RR. DD. Christophoro Lubieniecio, et Christophoro Rudnicio ad Synodum Lithuanicam, 29. Jun. celebrandam, proficisceremur.
Interim 19. Maji diem suum obiit D. ille Moscorovius.
Ego cum reliquis iter ingressus, felicissime illud absolvimus, visitato etiam coetu Podlachiensi.
Mense Julio Illustris, ex FrilejorumFirlejam hanc gentem saepius, et quoties ejus meminit, nominat Lubienicius. Bene an male, non pronuncio. Multis namque scatere ejus Hist. Ref. Polon. mendis, in nominibus praesertim hominum Polonicis, quacunque demum manu aut oscitantia commissis, notum est. Vtut in hoc nomine rectius exscripto, et alibi saepius occurrente, videatur nostro MScto praeferendus. Caeterum, utrum soror haec Andreae Firleji Castellani Belsensis primum ac deinceps Palatini Sondomiriensis soror fuerit, nec ne, dicere non possum. Cognatam certe, et consanguinitate ei junctam fuisse, haud dubitamus. Eaque occasione per foemellas hujusmodi commoda sua mirum in modum promovisse Socinum cum assectatoribus observamus. Cujusmodi plures paullo post, et a Lubienicio passim, laudantur.Suenatia, soror nostra, obiit.
15. Julii Illustris Sophia Zielenia, Orechovia, Succamerarii Lublinensis uxor,Zelenia haec dicitur Lubienicio, et supra jam ejus, tanquam matronae, quae in plurium Librorum Socinianorum impressionem sumtus expenderit, mentio facta est. Nunc, Lublini vixisse, et Stanislani Orichovii, Archicamerarii tandem Lublinensis, uxorem fuisse, paucis addimus.
8 Augusti h. 7. vespertina mortuus est Gedani D. Christophorus Ostorodus, Eccles. Buscoviensis Minister,Ostorodi ex hoc Diario cognitus est, quem et nostri Noribergenses interrogati ignorarunt, et Sandius quoque omisit, hinc supplendus. Fata Germani hujus, et inter omnes Socini asseclas rigidissimi, supra jam descripta, non est, cur h. l. repetamus. Quod reliquum est, acta Ostorodiana cum Goslariensi Ministerio Ecclesiastico, quae b. Heineccins ex MScto, a Cl. Viro Justo a Dransfeld secum communicato, loco supra citato (Cap. II. §. 34.,) produxit, typisque exprimi curavit, cur suspecta quodammodo redderentur in Recens. Nov. Antiq. A. 1704. f. 457. eo nomine, quod in Goslariensis Ministerii S. monumentis asservatis illa haud reperiantur, caussae nihil fuit. Quoniam multa hujusmodi, perinde ut Noribergensia haec nostra, clam haberi solent, et quae solenniter ac publice agitantur, fere sola, neque ea quoque, ob varias caussas, cuncta, litteris quoque consignata ad posteritatem transmittuntur, in tabulariis recondita. Sufficit ea, ut narrantur, ita gesta haberi, ut historia Socinismi cum personis, tam accurate enumeratis, et circumstantiis omnibus exacte conveniat, et Smalcianis aliisque in patria actis pulchre respondeat.Smigliae.
Hoc anno spes affulserat, concordiam iniri posse cum Evangelicis, sed comitiis intervenientibus omnia omissa sunt.
Comitia 26. Septembr. coeperunt Varsaviae.
10. Octobr. Generosa Sophia ex Biberstein, Jarossovia, diem obiit Racoviae.Sophia hac Biberstenia nihil huc dum innotuit nobis. Ex ea tamen gente, quam describit L. III. c. XIII. f. 255. Lubienicius, ortam, et, si conjectura nos haud fallit, Nicolai Casimirscii gente Biberstenii, patroni Socinianorum maximi, sororem fuisse, verisimillime colligimus.
11. Junii Smolenscum vi Rex expugnavit; quod a Moscho annos centum, minus tribus, retentum fuerat.biennem fere obsidionem hanc urbis expugnationem tandem esse sequutam, non sine ingenti Moscorum strage, notissimum est.
19. Jun. Vrbs Regia Sandecz tota conflagravit cum muris quibusdam et templis muratis tribus.
Hic annus Protomartyrii in Polonia fuit initium. Primum enim Vilnae in quatuor partes dissectus fuit Italus quidam Francus Franci,Francum de Franco nuncupat Lubienicius L. III. c. II. extremo Hist. Ref. Polon., cujus brevitatem nimis concisam ex hac Smalciana narratione paullo uberiori dilucidare juvabit.Constantiae nomine, Caroli Austriaci, Graeciae habitantis, filiae, et Ferdin. II. Imperat., dehinc Caes. Augusti, sororis, quam Sigism. III. Pol. R. A. exeunte 1605. uxorem secundis votis duxerat A. 1631. defunctam. Eam cum ob alias caussas, tum vero ideo minime Polonis gratam fuisse constat, quod prioris Sigismundi III. Conjugis Annae, Austriacae, germana esset. Caetera ad nostrum institutum non pertinent.
Deinde Varsaviae frater noster, civis Bielcensis ex Podlachia, Iwanko Tyskowicz, horrenda morte ob solam religionem extinctus est. Nam et lingua ei exsecta, manus et pes amputata, caput detruncatum, et ipse tandem in foro publice combustus est. Occasio tanti facinoris haec fuit.Tiscovicio, incolae Bielscensi, ut vocat, accidisse ait brevissimis meminit l. c. Lubienicius, quibus Smalcianae hae circumstantiae distinctius enarratae multum lucis affundunt. Caussas enim tristissimi hujus eventus caeteri omnes siluerunt.
Fuerat huic fratri nostro avunculus dives valde, cujus opes omnes ad Iwanckum spectabant. Erat etiam Consul Bielscensis consanguineus ejusdem avunculi Iwanckoviani, sed remotior illo. Is quia patrimonium ambiebat, et justis modis potiri illo non posset, hac fraude usus est. Curavit, ut ipsius consanguineo Iwancko cura urbis et ejus proventuum annuaria committeretur. Qua Iwancko perfunctus, jussus deinde fuit, juramento confirmare, se fidelem in ea functione fuisse. Iwancko primum recusare, deinde vero assentiri. Juraturo allatus fuit crucifixus, per hunc jurare noluit. Jussus jurare per Trinitatem, itidem recusavit: pressus rigido decreto, suasu et consilio nobilitatis, citavit ejus oppidi Consules ad Tribunal,Dei: quantumvis hujusmodi quid (de quo, anne licitum sit, eo provocare, alias disquiritur,) h. l. videatur intelligendum; sed supremum, ni fallor, Lublinense, a quo et paucis similibus in Polonia caussae graviores dijudicantur, unde, cum pro Iwanko pronunciatum esset, porro ad Reginam, a qua Bielscensis praefectura dependebat, adversarii ejus provocasse dicuntur, quae tandem ad primos Judices, Tribunalis sententia infirmata, rem omnem revocavit. Quo etiam tandem factum est, ut rigidum tandem illud supplicium decerneretur, et executioni mandaretur. Pluribus haec Auctor Gallicae Hist. Socinismi P. I. Cap. XXV. recensuit, et saces quoque tubasque reliquorum, post prima initia, de quibus h. l. Smalcius, actorum prodidit: quem consulere non poenitebit.Legato Papae Romani, accedentibus calumniis adversariorum, tam atroci morti adjudicatus fuit. Quia enim per Crucifixum et Trinitatem jurare noluit, traductus fuit, quod Crucifixum in terram projectum pede conculcarit, et Deum blasphemarit. Et propterea lingua, ut blasphemo, exsecta, ut Crucifixi projectori et conculcatori manus altera, et pes alter amputatus: Quia ad tribunal citarit, tanquam contumax decollatus: Quia denique haereticus, combustus.
Hujus hominis simplicis et idiotae tanta fuit constantia, tantus zelus, ut omnes, qui morti ejus interfuerint, satis utrumque praedicare non possent. Nullis enim Jesuitarum et Monachorum persuasionibus et minis a proposito deterreri potuit. De innocentia sua prolixe testatus est. Adversariorum calumnias populo exposuit, se ideo mori, quia noluerit Pontificiam religionem impiam amplecti, et quia facultates ei adversarius invideat. Pro hostibus suis Deum deprecatus, summa cum alacritate tam diram mortem subiit.
Deus largire mihi talem animum!
Legatus Pontificius Varsaviae paullo postmortuus est.
1. Jan. rediens ex congregatione Petricoviensi frigore nimio fractus incidi in morbum fere lethalem. Cum quo conflictatus duos integros menses, tandem eum superavi, Dei beneficio: Cui sit honor et gloria, Amen.
Post obitum D. Ostorodi compertum est, eum id molitum fuisse, quod fratribus saepe praedixeram, nempe ut Ecclesiolam illam, exmeris plebejis collectam, adversus omnes Ecclesias Polonicas inflaret, et irritaret.Ostorodi morositas sine dubio in caussa fuit, cur in obscuro illo remotiorique a sodalibus caeteris loco Buscow ad mortem usque relinqueretur, neque aliis majoribus coetibus Socinianis praeficeretur; immo vero vix unquam, nisi ab initio, ad Synodos coactas, ubi de rebus totius societatis, aut singularium locorum ac personarum, deliberandum esset, adhiberetur. Eo namque erat ingenio, ut, nisi quod ipse faceretque sentiretque, rectum putaret, et ad extrema quaeque, ubi aliquando cespitatum esset, provolaret. Eo prorsus modo, quo in Belgio et Frisia vicina tot inter Anabaptistas, per praecipitatas austerasque quorumcunque, a caeteris discrepantium, aut peccantium, ejectiones e coetu reliquorum, innumerabiles distractiones ortas esse constat. Cum quibus tamen ipsis Mennonitis non satis bene Ostorodo convenit.Ostorodus nimis libere pronunciaverat.
Decretum igitur fuit in Synodo Racoviae habita anno 1611., ut ego cum Domino Christophoro LubiniecioSenior ille dici solet, Stanislao patre prognatus, qui Minister t. t. Eccl. Racoviensis ad A. 1624. usque, quo diem obiit suum, fuit, et Christophorum genuit, juniorem vulgo appellatum, A. 1648. Lublinensis coetus Ministrum, a quo Senioris istius nepos Stanislaus, Reform. Polon. Hist. scriptor, genitus est; quem Hamburgi A. 1675. veneno, ut ferunt, cum filiabus, incertum, quo casu, periisse nemo ignorat, pluribusque vitae ejus hist. p. a. memoratae ante posita condocet.D. Lubieniecius mecum iter suscipere non detrectaret. Interim D. Moscorovius, rei magnitudine intellecta, facile passus est sibi persuaderi, ut una mecum iret, etiamsi D. Lubieniecius venturus fuisset. Sed cum paulo diutius moraretur, ego cum D. Moscorovio, adhibito nobis comite genero meo,Grotkovio, de quo supra.Lenciciensis coetus visitatis, in Buskow pervenimus 13. April., ubi fratribus convocatis tractavimus, et effecimus, 1) ut omnes simultates sepelirentur, 2) ut D. Vlricus pius Herwart. Fr. pro Ministro ab omnibus reciperetur. Hinc Gedanum profecti, a coetu segregatos nimis rigide,Ostorodianae asperitatis documenta! de quibus potissimum caeteri ex eodem grege saepenumero et jam diutissime conquesti sunt; quorum et nos superius memineramus. Cum quibus ejusdem Instit. German. (Racoviae impressae; unde vero, longius etiam, quam istic docuerat, deinceps progressum esse, conjicimus,) Cap. XXIX. comparari possunt.MennonitisSocinianis etiam Mennonistae et Anabaptistae cuncti tandem e Polonia universa exterminarentur, Decreta, quae prostant, Regum posthac sequutorum omnium, jurejurando firmata, commonstrant. Quorum summam in elegantissima Biblioth. Philol-Hist. Bremensi Class. VIII. Fascic II n. 2. videre est.
Tandem. 24. Apr. inde digressi in itinere d. 1. Maj. interfuimus sepulturae
Alberti Zerzerii, Constantini. Ibi sermone Domini annunciato inter extraneos non paucos domum versus recta properavimus, et tandem 7mo Maji pervenimus. Laus sit Deo et Jesu Christo Domino nostro perpetua. Amen.
21. Junii cum D. Moscorovio iter ingressus Lublinum venimus: ibi, quod anno superiori cum Evangelicis coeperamus, unionis ChristianaeEvangelicus et Vnitarios unionis, digna dilucidatione, brevi quidem, sed necessaria. Etenim non solum ex vano illo conatu, revera eo spectante, ut Calvino-Reformatis, (qui Evangelicorum nomine h. l. potissimum veniunt,) Sociniana Polonica lingua scriptus. cui tit. Ignis cum aqua, a Jacobo Zaborovio, Eccl. Ref. Concionatore et Ministro Kotscoviensi, hac occasione p. p. evulgatus, et a Smalcio sub incudem missus, examine brevi lingua eadem adornato; sed etiam in ipsa Synodo illa Lublinensi tanta animi praesentia repugnatum est Socinianis impudentissimis, et cornua adversus partem alteram, patronorum favore, sumentibus, ut, (quod Zaborovius l. c. explicate enarravit,) postquam scriptis etiam aliquantisper actum inter Smalcium et Raphaelem Comitem Lesziczinium, disputatumque acriter fuerat, (quibus Petri Goraiscii mox altera responsio successit,) patientia laesus Christophorus tandem Krainscius in Synodo, Belzicii denuo super eodem negotio convocata, facessere hinc falsos istos fratres coram juberet, aliosque, ut idem facerent, e templo exccdens, cohortaretur. Quem in pomeridiano consessu, cum iterum instarent Sociniani, idem ille, de quo ante dictum, Lesziczinius pari modo et fortitudine simili discedens sequutus est, carpendoque insidens abiit, imperiososque Socinianorum errorum propugnatores missos fecit. Vnde, quid haec sibi velit longa Smalcii, hominis profecto in pessima caussa arrogantissimi, querimonia, intelligi rectius poterit. Ad quod illustrandum conciliationis importune et quaesitae et repudiatae studium, quod ad Belziciensia acta attinet, A. 1617. d. 7. Septembr. inferius comparare necesse est. Hoc autem loco totam historiam irenicam, successu a Socinianis sperato carentem, commemorare consentaneum erat; quoniam liber iste, quem citavimus, non tantum occasione primi hujus congressus in lucem datus, sed a Smalcio quoque responsione ad eum Polonice itidem adornata jam A. 1612. 4to exceptus legitur.
Vltimo Junii domum reversi sumus.
Hoc anno ad nos venerunt extranei juvenes Wildebrandus Forkenbecius, Monasteriensis Westphalus, 23. Decembris.
Johannes CucusCoquus iste (sic enim nomen potius scribendum, quam Cucus,) procul dubio fuit, quam qui cum Ruaro commercium litterarum post annum 1630. adhuc coluit, cujus ad eum perscriptae amicissimae epistolae fragmentum in Cent. II. Epist. Ruarian. nobis exhibuit filius f. 421. Volkelii LL. de Vera Religione, in lucem jam Racoviae A. 1630. editis publicam, et citatis et vindicatis, bene nos conjicere haud dubitemus. Tantum de Coquo. De Forkenbecio autem nihil adhuc nobis innotuit. Quamvis enim, inter discipulos Vorstii, quidam Bernhardus Forkenbeccius ab Hornbekio numeretur, qui Lib. F. Socini: Quod Regni Poloniae subditi, Evangelici dicti, debeant se adjungere illorum coetui, qui Ariani, falso vocentur etc. titulo de Officio hominis Christiani praescripto, Franequerae A. 1610. recudi curarint, non tamen eundem fuisse, sed fratrem fortassis et discipulum Vorstianum, inde colligi potest, ac reliqua obscura manent.Rothomagiensis. Hic discessit tertio Junii. Homo levior, quam religiosior. Venerat huc veritatis addiscendae causa, et tamen in sua pertinacia Ariana haerens discessit.
Forkenbecius ante festum Barthol. fratribus fere insalutatis. Homo taciturnus et subdolus.
Mens. Januar. circiter 20. die nobilissimus Vir, frater optimus, coetus Czarkoviensis Senior, Prosper Lypy, mortuus est.
Mens. Febr. Rudolphus II. Imper. Rom. Pragae mortuus est.
Hac hyeme maxima fuit nivium copia, adeo ut itinera nemini paterent.
5. Martii D. Valentinus Radecius, Eccl. ap. Claudiopol. in Transylv. German. vel Saxon. Minister, Racoviam venit, et aliquot nobiscum dies commoratus, ante resolutionem hyemis discessit.
21. Martii Illustris D. Paulus Orechovius, Succamerarius Chelmensis, Surasiensis Capitan. in Krupe mortuus est.
29. Martii hora matutina octava, sec. horologium dimidiatum, Matthaeus Radecius, vir integerrimus et pientissimus, civitatis Gedanensis per annos 26. Secretarius, qui eodem, quo ego, anno et mense, 1592. Septembri mense, Gedano, quasi profugus, veritatis addiscendae et vitam quietius transigendi causa, Smigliam venerat, Racoviae, ubi annos decem, post habitationem in Buskow, ubi, posteaquam Smigliam eo
Sandii, (Hartknochius enim Rudecios prorsus siluit,) quem cum S. Rev. Lauterbachio eum secuto partim Pastorem Smigliae suisse, partim Gedani docuisse, commisit assirmando, annum autem et natalem et emortualem omnino omisit. Quandoquidem ex hoc jam loco perquam luculenter, Matthaeum illum A. 1540. Gedani medio Septembri natum, et A 1612. denatum, ac Smigliam tantum, cum A. 1592 errorem profiteretur suum, eque patria excedere inde jussus esset, receptus quaerendi caussa, divertisse, post Buskoviensem autem moram ac habitationem, non procul Gedano, in Arcisseviensi praedio, atque Ministerium Eccl. ibidem peractum, succedente sibi Ostorodo, Racoviam denique commigrasse, ibidemque animam exhalasse, patet.
Iter Gedanense 3tio April susceptum, et 7mo Maji absolutum.
14. April. urbs tota Petricovia conflagravit, ne una domo salua relicta.
11. Maji tota urbs Sendomiria incendio periit. Tota urbs Krasnik conflagravit. Dimidium urbis Opatoviae, in quo Judaei degebant.
27. Maji Synodus Racoviae habita et celebrata frequens. Im posita mihi duo itinera. Altera Lublinum, altera in terram Lenciciensem; utrisque suo tempore persunctus sum. Priori 24. Jun. cum D. Moscorovio et D. Grokovio genero meo. Posteriori ad 4. Octobris cum D. Glavinio. Nam nec D. Palatinidi, nec D. Moscorovio, per valetudinem, nec D. Goslavio et D. Visicio per occupationes domesticas, licuit.
8. Julii in Congregatione Chmeloviensi decretum, ut cum M D. Palatinide ad Congregationem Zarsinensem, per 12. Aug. proficiscerer; quod etiam feci.
Militis Moscoviensis magna pars adversus Regem ob non soluta stipendia conspiravit, et deinde sub finem autumni omnia Regis et Spiritualium bona et praedia occupavit.
7. Julii in CzarkowHier. Moscorovium possessorem dominumque venerabatur, et encomiis immensis praedicatur, ac paene coelo aequatur P. II. Epist. n. XIII. fol. 73. a Mart. Ruaro. Caeterum Hieronymus iste, natu minimus, ex altero conjugio, Dudithii filius, in affinis Moscorovii praedio, caelebs, ex hac mortalitate excessisse videtur, ubi etiam mater vitam cum morte commutaverat. vid. A. 1601.Hieron. Dudithius, Illustris olim Andreae de Horechovicza, liberi Baronis, filius, frater noster.
13. Julii Racoviam venit Nobilissimus vir, Thomas Segethus, Scotus, veritatis divinae, cujus gustum quendam Lublini conceperat, amplius investigandae causa: d. 19. Julii discessit a nobis.
19. Julii in Valachia, inter flumina Prutum et Dziezam, quindecim Polonorum millia, a Tartaris, Valachis et Turcis miserabiliter coesa, vix quinque nobilitatis et fecis hominum ad 300. elapsa. Potockius, Capitaneus Felinensis, dux belli, cum duobus sororiis captus.
27. Augusti D. Grokovius gener meus ad coetum Zarsinensem profectus est cum uxore. Cui Deus benedicat clementissime.
1. Septembr. Generos. D. Nicolaus Przybcovius coetus Luclaviensis senior mortuus est.
9. Novembris 200. equites Racoviam occuparunt. Quarto die discesserunt. Quidam Rozachonski mortem mihi minatus cum jurejurando fuerat. Sed me Deus ex manu illius eripuit.
14. Novembris. Vxor ad generum discessit.
8. Decembris obiit nobilissimus vir D. Joh. Paulovius.
12. Decembris venit Altorsio ad nos juvenis egregius D. Johannes Crellius,Altorphio abierit, cum supra jam dictum sit, nihil caussae est, cur hoc loco jam vel verbum addamus, et vita quoque copiosius descripta, ut labore hoc supersedeamus, facit atque jubet.Ern. Soneri, fratris nostri in Domino charissimi, qui ult. 7bris obierat.Sonero nostro plus satis supra disseruimus, ipsumque adeo hunc locum, unde profecto, quis Socinianis visus sit, qui eum amicissimum fratremque habebant, pateat, excitavimus. Novisse autem eos Medicum hunc atque Philosophum eximium familiariter, vel commercium illud, quod cum signiferis eorum coluit, cujus H. Moscorovius P. II. Epist. Ruari f. 263. meminit, addocet. Ex qua etiam epistola propagandae haeresi diligenter, at tecte clam et callide, incubuisse, ut substituendus videretur mortuo Ruarus, manifestissime apparet. Quanto vero plura, si superessent, litterae illae de Soneri mente nos edocerent, tanto magis, haec
22. Novembr. d. Johannem, in Bukowsko, villa tunc M. D. Palatinidis nostri D. Jacobi Sienienii a Sienno in terra Sanocensi.Russiae nigrae, ut vulgo vocant, pars est, Vngariae contermina.
Deus, qui mei et meorum omnium liberorum clementissimus pater hactenus fuisti, hujus tertiae a me generationis primitias, tibi et commendatas habe, et esto misericors ei. Facut Te agnoscat, et Tibi
Joh. Grokovio in Evangelii annunciatione serviat.
2. Jan. hora noctis 1. antelucana secundum horologium dimidiatum obiit in BukowskoZabavianae autem genti oppidum illud patrimonii jure subjectum fuisse, ex sequentibus, nominatim ad A. 1614. d. 31. Januarii, annotationibus patescet.Christina Grokovia Ministri Vxor, pie in Domino extincta 12 mo post partum die, vehementia flatuum Melancholicorum. Desiderium mei, matris et suorum, quibus cum vixerat, explere non poterat: Deserta ab omnibus, in solo solitario et ab omnibus remoto misera sensim exaruit, et tandem cum ingenti cruciatu et dolore expiravit. O mi Deus, qui tam paucis diebus tam singulari me pariter beneficio, et tam acerbo dolore affecisti, et animum meum tantum non confecisti: Miserere mei, consolare me, erige me, esto mihi propitius, peccatorum meorum obliviscere. Tibi me et meos omnes, et mea omnia commendo. Spero, Te, per Jesum Christum, istam meam filiolam charissimam ex mortuis resuscitaturum.
Dederas mihi filiam, nec imprudentem nec irreligiosam, adjeceras alias corporis non minimas dotes. Exornaveras eam, et commendaveras multis. Ea omnia simul mihi a Te, qui ea dederas, abrepta sunt. Effice, ut quod alios docui, ipsemet reipsa praestem. Doce me, ut nomen Tuum benedicam.
O filia charissima, suavissima, anima mea. Jam nulla es.
Paucas ante obitum filiae hujus meae septimanas, fragor terribilis a familia mea in uno, et a puero, mecum dormiente, Melchiore Grokovio, in altero, h. e. meo hypocausto, auditus fuerat. Puer quidem dicebat, se in somno ita perterritum isto fragore fuisse ut exclamaret; ego vero neutrum audivi, somno primo fractus. Mulier vero et ancilla iterato illo fragore ita perterritae fuerant, ut nec proferre verbum, nec hypocausto prodire auderent primum, donec animo recuperato, utraque in hortulum exivere, visum, quid nam tale esset, sed nihil viderunt. Sequenti die custodes me conducere oportuit, ne familia metu exanimata profugeret. Puero visum est, vi summa aliquem fores vel fenestram ligneam perrupturum familiae trabem avulsam in unum hypocausti angulum primum, deinde in alterum procidere, Mihimet vero ipsi, ni fallor, nam non recte diem memini, aut illo ipso die,
Magnifici, Palatinidis videlicet Jac. Sieninii; ita ut colligi ex hoc loco haud obscure possit, in arce ejusdem Smalcium habitasse: cujus etiam unius beneficiis et munificentia hic sustentabatur.
Requiescat mi Deus ira Tua, et favore me Tuo deinceps prosequi dignare.
14. Januarii Samuel. Nieciecius Eccles. Hoyscensis in Volihinia pastor, spes ministrorum gregis magna, febri epidemica extinctus est, et octavo post die uxor illius.
27. Jan. nobilissima foemina Borkowa obiit. Haec jamjam moritura dixerat, se nihil magis dolere, quam quod nondum omnes actiones carnis mortificarit, quae via est immortalitatis.
22. Febr. nobilissimus D. Casparus Otwinovius Racoviae obiit.
16. Martii Generosus D. Joh. Bapt. Cetis, Italus, omnium advenarum tutor et patronus, Igolonnae obiit.Cracovia. Obitus hujus viri, ut pii et nobilis, etiam H. Moscorovius meminit, in Epist. ad Ruarum P. II. f. 263., ubi, eum fuisse, dum viveret, qui litteras Socinianorum Polonorum Noribergam et Altorphium transferri curaverit, scribit. Quo de officio in vita etiam Crelliana mentio facta est. Vnde, cur tutor advenarum quoque et patronus dicatur, magis elucet. Caeterum matura admo dum et virili adhuc aetate mortalitatem eum explevisse, Moscorovius l. c. explanate affirmavit.
9. Maji obiit, sepultus fuit honorificentissime Barthol. Rzeczyca, qui annos plures quadraginta Minister fuerat Evangelicus,Reformatarum, quas vocant, partium. Sic enim observare hucusque licuit, eos hoc nomine ita Smalcio utplurimum appellari, et ab eo pariter atque Lubienicio Lutheranos ordinarie discerni. Quemadmodum etiam Sociniana fere historia condocet, plerosque, qui Socini sese cohorti associarunt, a Reformatorum coetu, raro a Lutberanis aut Pontificiis, ad eam in Polonia transiisse.
12. Maji Synodus celebris et frequens Racoviae habita. Ibi decretum fuit inter alia, 1) ut cum Generoso D. Adamo Goslavio et D. Christophoro Lubienecio coetus Lithuanicos ad 29. Junii visitarem. 2) ut ad colloquium cum MennonitisSmalcio imprimis in id incumbente, et spem caeteris luculentam faciente, quae tamen ipsum, ut eventus demonstravit, frustrata est.Moscorovio, Goslavio, Lubienecio. 3) ut cum illustri Palatinide ad 15. Septembr. coetum Lenciciensem visitarem.
Iter Lithuanicum cum D. Goslavio et Rudnicio, qui vices D. C. Lubienecii supplevit, satis feliciter absolvi.
Colloquium cum Mennonitis non successit.
Iter Lenciciense successit etiam, et in eo nuptias meus gener secundas cum Barthima Sophia celebravit.
13. Maji sepulta fuit Racoviae Generosa Goslavia Cikoviana, Germana nostri ChristophoriChristophori Lubienicii, de quo paullo ante. Neque enim alius occurrit, cui, tanquam notissimo Racoviensium collegae, id praenomen simpliciter tribui potuisset.Cracoviensis. Cum essem in Lithuania D. Biechoroski diem suum obiit.
Colloquium cum Succamerario habui, quod eum ita permovit, ut in literis ad fratrem datis, mens. Decembri, quibus se Ecclesiae commendabat, meis etiam nominatim se commendaret.
8. Julii colloquium cum nobili viro D. Makowski Kurovii in arce illustris D. Zlaski habui feliciter.
20. Julii nobilissimus Dn. Sniacovius senex obiit.
Hoc anno locustae in Podolia et Volihinia horrenda copia apparuere. Mens. Novembri obiit Mart. Czechovicius, schismatis ob negotium baptismi aquae autor. Vix aliquis ei adhaesit omnium usque ad ipsius obitum.Smalcii narratione error C. Sandii, et S. Rev. Lauterbachii, qui, A. 1608. sibi videri eum obiisse, in Biblioth. Antitrinit. f. 50. atque Polon. Socinisin. Cap. II. f. 255. tradunt. Conf. de reliquo, quod ad Disputationem ejus contra Paedobaptismum vehementiorem attinet, Lubienicium Hist. Ref. Polon. L. III. c. III. f. 192. Vbi morti vicinus ille adhuc sequaces ad perseverandum in Eccl. minori (sua, Socinianis reliquis opposita, secus atque Lubienicius interpretatur,) admonuisse dicitur.Petricoviae discordia inter D. Casp. Breznicium et D. Eliam Arcissevium per me, D. Moscorovium et B. WyssowatiumWissowatium solum Benedicti praenomen gessisse, et Hieronymi istius celeberrimi Moscorovii filii, Andreae (ex quo Hier. Gratus de Moscorow nepos natus est,) socerum fuisse observamus, idque ex vita Andr. Wissowatii didicimus.
26. Jan. Generosus Dn. Engelbertus a Meugden, qui anno 1613. ex Comitiis ad nos venerat Racoviam cum illustri D. Palatinide, discessit
SteinfurtumSteinfurtensis Gymnasii, et quantopere id fuerit veneno Socinianismi infectum corruptumque, evidentissimum est. Quamvis enim ipse Vorstius, inde p. a. evocatus, ad quem primo vere hujus anni, mellitissimas illas omnibusque blandimentis conditas dederat litteras, quae in Epist. Remonstrant. leguntur, nondum, uti Responsio l. c. condocefacit, sic satis cordata, et forte nunquam, in castra Socini transierit; fuisse tamen istic non paucos, qui eadem prorsus, quod ille, sentirent, quis dubitet? Quod iter p. p. eo suscipiendum, et jam tum a Jac. Siennio, uti ex h. l. apparet, peractum, et quidem ad confirmandos fratres, amplius comprobat. Caeterum de Engelberto hoc, inter primos haud dubie ejus factionis signiferos numerando, supra ad Cap. II. lit. E. pluribus jam dictum est.
31. Januar. cum Illustri Dn. Palatinide profectus sum Zarsiniam ad colloquium cum Farnovio, ministro Ariano,Stanislaus Farnovius dictus est is, quem indigitat h. l. Smalcius, et nomen ejus, secus atque Regenvolscius solet, rectiusque sine dubio, tanquam ei notissimus, exprimit; Homo famosus, et ex Arianae in Polonia sectae pristinae reliquiis fere unicus superstes; qui jam A. 1568. a Pinczovianis Photinianis ea de caussa secessionem fecerat, et pertinaciter ad sinem usque vitae sententiae suae, de Filii Dei ante Mariam existentia, atque baptismi adultorum necessitate, inhaeserat. Quando obierit diem suum, incertum est. Sandius equidem A. 1614. determinavit, et Lauterbachius conjectando A. 1615. nominavit. Nobis autem diutius adhuc, et post mortem etiam Smalcii ipsius, superfuisse grandaevus senex videtur. Neque enim, in hujusmodi rebus oppido alioquin sedulus annotandis, mortis ejusdem, ut aliorum hujusmodi, usquam in hoc Diario mentionem fecisse nostrum, legitur. Sandeciae in finibus Hungariae vixisse atque docuisse, aliunde constat: unde fortassis Zarsiniam deinde migravit.Bukowsko veni, 3. Febr. D. Zabavius senior, dominus illius oppidi, diem suum obiit. Allocutus sum tamen Farnovium, et pudefeci. 18. Febr. sepultus D. Zabavius. Catholicos et Evangelicos non paucos habui placidissimos.
4. Maji Synodus satis frequens celebrata. In ea decretum, ut cum quibus dum aliis visitarem coetus, Laziniensem in Lenciciensi, Smigliensem et Miedziricensem, in Posnaniensi Palatinatu, Gedanensem et Cujaviensem. Quod et factum est sequenti autumno, et feliciter successit. Comites fuerunt. M. D. Christophorus Morsstin Capitaneus Philippoviensis, N. D. Christopherus Lubienecius, it. N. D. Joh. Grokovius.
23. Maji filiolus meus longe charissimus, Samuel, diem suum obiit, extinctus febri maligna, anno aetatis 8vo. Vixerat annos 7. et 3. mens. Nam. 23. Febr. natus erat. Puer longiori vita dignus, si Domino ita visum fuisset. Ingenium divinum ipsi contigerat, cujus argumenta extabant non minima. Sed enumerare ea piget.
Sponte sua anno aetatis quarto legere, et literas scribere coepit. Omnia, quae unquam viderat, ad vivum exprimere et imitari norat. Consumto
Signa mortis nuncia fuerunt:
1. In meo Museo me vigilante et decumbente, auditus est fragor talis, ac si aliquid ad mensam appactum vel affixum summa vi abrumperetur.
2. Familia in ipsis aedibus aliquoties ruinas audivit.
3. D. B. Wysowatius fragorem transversae trabis ea nocte, qua obiit, domi suae audivit.
4. Poma granata et cytrina omnia repente computruerunt.
Dominus ejus misereatur, et mei afflictissimi.
15. Junii tempus colloquio cum Farnovio tertium destinatum, nec tamen successit, ob Farnovii et D. ZabaviaeZabawsky, unde Zabaviae ei nomen, vidua, Farnovio ejusque opinionibus deditissima, et Libello Precum Polonicarum in ludem edito nomen celebre adepta.
Circa finem hujus mensis obiit N. D. Otwinowski anno aetat. 85. vel, ut postea scriptum, 90. qui ante 50. annos Deum crustaceum e manibus sacrificuli ereptum Lublini pedibus in luto contriverat.
17. Julii G. D. Jacobus Zielenski phrenesi extinctus fuit; nostrae religionis, sed excommunicatus ob quaedam flagitia. Jactitabat is, se esse ex familia Vitelliorum, quorum unus Caesar Romanus fuerat.
21. Aug. iter istud, quod in Synodo decretum fuit, ingressus sum.
24. in Bychnow prope Seceninium in domoSocinianis, qui vix alibi, quam Racoviae, et forte Luclaviciis, incertum an et Philippoviae, publice magis cultum exercebant suum minime divinum. Vnde et qui Ministri vocari solent Ecclesiarum, excepta Racovia, atque tandem etiam Kisselino, domestici fuere, nobilium liberalitate, donisque datis sustentati.Stanislai Czrzarstowski communio habita.
30. in Lazyn.
7. Septembr. Smigliae.
14. in Bobowicko M. D. Casparis Sack, haeredis Mesticii.
21. Gedani vel in pago Schönfeld.
28. in Bolicinko, ubi minister fuit constitutus D. Petrus Teichmann, Borussus. In BobowikoBobovicum fuisse, supra jam observatum est. Smalcius itaque negotiorum mole obrutus, et loci utriusque, sed in quonam horum aut alterutro convenerint, non satis certus ac memor haec videtur, quasi subdubitans, scripsisse. Quemadmodum etiam, falsum esse, quando memoria deceptum Jenam rediisse Vogelium scripsit, mox annotabimus.Miedziriciae venerunt ad nos ex Germania, evocati inde, D. Martinus Ruarus, Holsatus, et Joh. Vogelius. Quorum hic inde rediit Jenam; ille Racoviam usque profectus, et ibidem commoratus semestre, Noribergam rediit.Smiglia scripta, quae num. X. et XI. inprimis Cent. II. Epist. reperiuntur positae, cum paucis aliis, quae ibidem p. p. habentur, et A. 1614. atque ineunte 1615. omnes usque ad XIVtam exaratae sunt.
14. Octobris mortuus est nobilis Adamus Matstewski.
In Synodo 24. Maji demandatum mihi, D. Goslavio et Grokovio, fuit iter ad Synodum Lithuanicam pro 29. Junii, quod etiam feliciter absolvi. In ea truculenta morte periit nobilis Vniechowski. Receptus in coetum D. Kdultowski et D. Zichovicius.
In vere hujus anni scripserat ad nos Christophorus BrimoviusSteinfurtensem, eumque forte inter caeteros principem! Ex quo uno haud difficulter, qui qualesque reliqui fuerint, existimare fas est. Certe non paucos illic delituisse, hinc luce meridiana clarius est.Fratres Belgicos summopere contendere, ut a nobisvisitentur. Decretum igitur fuit, ut ego cum D. Volkelio istud negotium perficeremus. Egressi domo celeri itinere ingressi sumus Germaniam, transgressi Marchionatum, urbes Francofurt, Berlinum et Brandenburgum; Venimus in Saxoniam, Magdeburgum, Halberstadiam et Hildesheimum, non sine metu summo ob motus bellicos, qui tunc inter Principem Brunswicens. et urbem ipsam Brunsvicum exorti fuerant. Vix enim tuto urbes istas transire potuimus. Sed deinde Hildesheimo egressuri, Monasterium versus, duobus ab Hildesheimo milliaribus sub arce poppenborg capti fuimus a praefecto arcis. Deus vero nos per vexilliserum Principis, qui ex illis urbibus, quae nobis transeundae erant, cum peditatu ibidem collecto, redibat, praeter opinionem nostram liberavit, et retro Hildesheimium deduxit: unde summa contentione Lipsiam reversi, inde Francofurtum, et tandem ad nostros in finibus Poloniae salvi pervenimus. Hildesheimii pridie ejus diei, quo in istam calamitatem incidimus, somniavi,Sociniani, in somniis tam creduli et paene superstitiosi essent. Nisi forte in eos quoque quadret, quod 2. Thess. II. 10. et 11. legitur, aut, Deum singulari gratia ac dono in se esse, quo agitante talia divinationis in modum patefacta noverint, ipsi sibi persuaserint. Smalcium certe nostrum multa veneratione hujusmodi noctis ac phantasiae, ex curis et cogitationibus diurnis orta, ludibria amplexum esse, plurima hujus Diarii exempla ostendunt. Neque vero solum fuisse, qui fidem id genus repraesentationibus singularem habuerit, inde patet, quod, Volkelium quoque in ea fuisse sententia, h. l. narrat, sed, Joach. quoque Rapnovium somnia sua, quae de Racoviensis scholae et Eccl. ruina habuerit, litteris consignasse scriptoque complexum esse, constat. Forte et haec in scholis discipulorum Philippi Wittebergae quidam didicerunt. Hunc enim communem Germaniae praeceptorem in somniorum interpretatione, praesertim in epistolis ad Camerarium suum, et alibi quoque, oppido liberalem fuisse, sputum autem ejus auditores lambere consuevisse, quis nescit?Volkelius somniavit, nos in hypocaustum cum equis et curru ingressos, non potuisse illa ratione inde regredi. Ille suum somnium non exposuit, nisi post calamitatem, ego vero ante. Sed noluimus tantum tribuere somniis, ut milliaria plus quam centum emensi domum reverteremur rebus infectis.
Ex itinere, cum Halae essem, misi D. Joannem Lunkwitz Gotham, adductum fratrem meum octogenarium,Valentinum sine dubio, seniorem, ex priori conjugio patris natum: a quo se cum matre beneficia quaedam diu post patris mortem accepisse, supra commemoraverat.D. Lunkwitz, deserta patria ad me venit in Mostki, praedium D. Sack, inde eum Smigliam, Smiglia Racoviam mecum avexi, una cum uxore et filio.
21. April. filius MagnificiJacobi nimirum Sieninii, Racoviae Toparchae, cui, Zbigneo dicto, Jonas Schlichtingius comes et studiorum ephorus datus est. Altorphium autem Racoviense namque Gymnasium, unde discessere, ea fuisse instructum docentium et disciplinarum copia, ut in scholas Academicas hinc Zbignaeum Sieninium improlem obiisse, nec provectum admodum aetate, cum supra jam observatum sit, nunc ex epistola Jo. Crellii A 1624. exarata, uxorem eum duxisse, sed post sterile breveque conjugium, mature ac p. p. sine dubio obiisse, addimus. Quam epistolam, T. V. Animad. Phil. Histor. Cl. Creenii f. 252. seqq. excusam, integram perlegere ob caussas etiam alias operae erit pretium, ita tamen, ut de male converso cognomento Sienienium in Sicnicnum L. B. commonendus sit.Slichtink in Germaniam profectus.
26. Maji Solis ardore in ipso meridie perustus in sepultura D. Rasiciae aliquot dies ex oculis laboravi. Deinde in Melancholiam hypochondriacam incidi, quae me gravissime, sed non diu afflixit.
Hoc anno frumenti acervos in campis mense Junio 24. d. videre fuit passim in campis, quod nemo fortassis unquam viderat.
4. Aug. sororis filius, Valentinus Fischer,Ibenhain, qui ad me ante annos 15. venerat cum fratre, Lublini mortuus.
Hoc anno tanta fuit siccitas, ut Vistulam fluvium passim transire equiti, et curru etiam, rebus in eo positis illaesis, licuerit. Fluvius etiam Nida e regione Zorawniki, pagi D. Petri Golecii, prope Visliciam, ita exaruerat, ut etiam currus per eum transirent, quod hominum memoria factum non fuerat.
21. Obiit Stephanus KazimierskiDuctorem militum strenuum hunc praedicat Auct. Vindic. Vnitariorum fol. 285.
30. Abrah. BlonskiAbrahamus iste Blonscius Bibersteinius haud dubie Evergeta fuit Socini, et Luclavicianae Eccl. stator.
10. Decembr. Hieronymus Bogussia Kosielec
Hoc anno tanta fuit febrium quartanarum copia, ut vix domus esset, in quibusdam regionibus, in qua non aliquot ea laborarent. Res prorsus inaudita. Non multi tamen ea extincti fuerunt. Causam Medici dicebant fuisse nimios anni hujus ardores.
(A. 1618. audivi a rusticis, terram hoc anno exustam inventam fuisse, quae per integrum biennium salvari abincendio solis non potuit.)
21. Jun. uxor D. Korross. Jarossovia in puerperio obiit.
Hoc anno persecutionem passa est EcclesiolaAltorphI plantata fomniarent: quam, quia nonnulli, ut supra animadvertimus, etiam Noribergae vivebant, v. c. Leuchsnerus, Norihergensem quoque appellare non dubitavit, sed non sine caussa stylum quoque correxit Smalcius. De universo autem negotio inopinatoque eventu, quem persecutionem vocat, quam aegre hanc vicissitudinem rerum tulerit, et quam tristis hic fuerit de cuniculis dolisque detectis, luculentissimum his verbis testimonium edidit.Norimbergensis
Altdorsiana. Cum enim Fratres veriti, ne, si omnes in uno loco commorarentur, ab aliquo proderentur, id consilium cepissent, ut in diversas profecti Academias tutius vivere, et propagationi veritatis operam simul dare possent;Smalcius Peuschelius, alter Jenae Vogelius in colloqulis vel disputationibus publicis. Captus uterque, missus Noribergam, compedibus et catenis ligatus. Interim alii etiam ibidem capti, postea dimissi, datis vadibus. Hi duo detenti in carcere squalidissimo.Petrum Statorium cum D. Joh. Lunkwitz miserunt cum literis ad Senatum, quibus captivitatem illorum deprecabantur. Sed tardius venerant. Jam enim dimiffi fuerant, sed iniquissimis conditionibus.Smalcius scribit, ipsa res loquitur, neque etiam in tanti momenti negotio, jurejurando confirmare, quae te ex animo meliora edocto credere profitearis, iniquum esse, nisi qui gnaviter impudens sit, quisquam dixerit. Caetera ex historia rerum gestarum repetere juvabit, cum observationibus, quas supra ad Refutat. Orationis Peuschelii atque Vogelii Smalcianam adjecimus, comparata.
Haec persecutio etiam relegationis nostrorum,Smalcius, aut calumniatus est strenue. Vt enim Dümlerum taceam, de quo plus satis dictum, quam ob rem e societate Academica Altorphi exclusus sit; caeterorum profecto neminem relegatum novimus memoriae proditum, ipsique etiam Poloni, haeresi Sociniana infecti, eamque professi, honorifice sane ex hac Musarum sede dimissi abiere. Quod etiam, uti quorundam dignitas spectata desiderabat, ita prudentiae rationibus, ne qua infamiae Academiae inurendae occasio superesset, attemperata vigilantia imperaverat.
Mira fuit hujus autumni et hyemis sequentis constitutio. Nam circa initium Novembris tantum frigus coepit, ut omnia stagna et flumina conglaciarent, et per integrum mensem nive delapsa, omnes carpentis uterentur. Deinde elapso mense integrum hyemis tempus absque frigore, nive et nebulis transiit, ut mense Januar. et sementis fieret, et omnia, quae ipso vere peragi solent, peragerentur, et hoc usque ad aequinoctium vernum duravit.
14. Martii h. matut. 3tia obiit filiolus meus ultimus, Theodorus, qui probus appellari jure meruit. Nunquam nec me, nec matrem offendit, religionis non ignarus, ad preces fundendas semper quoque ardens. Domine Jesu, miserere illius, me autem consolare. Quamdiu vixerit, ex anno et die nativitatis illius, supra adscriptis, computabis. Dignus sane longiori vita, si Deus voluisset.
13. April. obiit G. Philippovia, Golecia, 9. Maji sepulta.
21. vere nobilis (Palatinus Ecclesiasticus) Stanislaus Myzycki aetatis anno 61.
15. Maji G. Benarowa, vidua.
30. April. Synodus Racoviae habita. In qua decretum fuit, ut ego cum Illustri D. Palatinide, et Christoph. Lubienecio et D. Joh. StoinioSteinius nepos fuit Petri Staterii, Thionvillani, Petri IIdi ex Gregorii Pauli filia genitus filius, atque Petri III., de quo Cap. II. Sect. IIa extrema disseruimus, frater. Cujus jam supa Cap. II. mentio facta, et quibus dotibus antecellere alios visus sit, expositum est. Ordinarii Eccl. ea tempestate cum Smalcio et Lubienicio, heic quoque nominatis, ministri munere functus est Racoviae, et infamiae nota tactus, proscriptusque ex hoc nido tum demum evolavit, cum ille A. 1638. publico decreto, quemadmodum saepius jam dictum, disjectus fuit. Ex quo tempore hinc inde vagatus, tandem in oppido Stersznie, sub patrocinio Stephani Woinarovii, cum. Andrea Wissowatio docuit in Vkrainia. Cza; koviis deinceps, in Moscoroviano praedio, rebus Socinianorum utcunque instaurandis cum eodem Wissowatio operam dedisse, et A. 1654. denique mortalitatem explevisse, collatis variis librorum a Sandio collectorum narrationibus edocti scimus: a quo etiam Sandio scripta ejusdem longa serie enarrata sunt.Lithuanicos, deinde Volihinenses visitarem.
22. Maji Colloquium inter nos et Evangelicos Gorlitiis in regione submontana, non procul ab Hungariae finibus, habitum fuit, collocutoribus, Petro, qui Lombardus audire gaudebat, (sic appellatus a suo Magistro Christophoro Krainski dicto,) et me. Frequentia nostrorum fuit major, quam Evangelicorum. Praecipui ex nostris aderant D. Moskorovius, Capitaneus Philippoviensis D. Morstinius, D. Stanisl. Lubienecius, D. Rupnovius, et alii non pauci. Exparte Evangelicorum erant nobiles circiter viginti, sed nemo singularis. Ministri quatuor praeter istum Petrum, Stancary et Plachta seniores duo, et quidam Procopius, D. Mecinii Minister. Cessit colloquium felicissime, Christo juvante, adstipulantibus nobis duobus Praepositis Biecensibus; alteri nomen erat Nowoduwski, et sacrificulo uno, et D. Wielopetski, qui ab
Ozaroviam, oppidum ad Vistulam situm, pro 24. Septembris.
2. Junii obiit G. Bobovia, Kolhoviana.
26. Jun. obiit Paulus Schomannus, Scholae Racoviensis tertius Praeceptor, Georgii istius filius.Georgii Schomanni, Silesii famosissimi, cujus vita ac testamentum Bibl. Anti-Trinitat. Sandii subtexta leguntur, qui vel post varias functiones Eccles. Pinczoviae, Xianzii, Chmielniciae, Luclaviciis et alibi administratas A. 1591. diem suum obiit, filius iste fuit, A. 1562. natus, ac proinde post exactos annos 55. et labente medio 56. denatus, nullo alias scripto cognitus.
Synodus Lithuaniensis ad d. 7. Septembr. destinata erat, sed propter expulsionem fratrum ex urbe Novogrodeck non successit.
Synodus Evangelicorum, quae Ozaroviae celebrari debuit, Belzizias translata fuit. Ad quam ego cum D. Moscorovio ex coetu Racoviensi, et D. Stoinski cum D. D. Lubienicio Paulo et Joanne et D. Suihodolski, Abrahamo et aliis profecti, repulsam turpiter tulimus. Nam ad templum admissi non fuimus ante ipsam noctem, ut neminem illorum agnoscere possemus. Cum ego templum ingrederer, Christophorus Krainski Senior, haec verba,Smalcii narratione comparare necesse est.kwrzy sies boicie Boga, pwjdzice Jkosciota. Ad quae unus ex Ministris, quorum circiter viginti erant, respondit: Boimisis Brga ale vie pwyclzieng Ikosciota. D. Moscorovius causam adventus nostri breviter exposuit, studium conciliandae religionis. Respondit Illustris tunc Castellanus Visliciensis, se sperasse aliam adventus nostri causam, hanc vero non cogitasse. Sed istud simulabant. Nam causam nostri adventus Ministris non fuisse incognitam, itemque Patronis Ecclesiarum, ab ipsis postea ministris nobis relatum fuit, se imparatos esse ad colloquium. Vrsit D. Moscorovius, ut aliud tempus aliumque locum nobis designarent. Cum tergiversaretur Castellanus Visliciensis Raphael Leszczynki, interim tamen se cupere fingeret, ut tandem colloquium super ea re institueretur; Ego me continere non potui, quin haec pauca dicerem: Wierze ser M. Ravis ze w M. raczyss pragnic sey crznovy: Ale
Tum ille occasione ex meis verbis arrepta dixit. Wssisci sis Boga boiany pnydzmy lkosciota: Atque ita discessum est, ex angulo murmurante isto Krainski, et D. Moscorovio peroranti strenue obstrepente. Et ipsorum inhumanitas plus illis obfuit, quam nobis. Plerique enim ipsorum Ministri et nobiles istam illorum incivilitatem detestati sunt. Ego interim apud nostros in Wysokie, Zaporze et Piasky commoratus sum dies quinque.
1. Octobris in Piasky communione sacra perfuncti.
Cum Illustris Dn. Palatinides ob negotia sua iter Volihinense deserere cogeretur, et D. Christoph. Lubienecius male valeret, cum Fratre illius D. Joanne et D. Joan. Stoinio, iter illud ingressi die nono pervenimus Hoyscam, perfuncti rebus sacris 10. et 11. discessimus in Ostrog, 12. et 13. Lachovecias pervenimus. Vbi sacris perfuncti 14. et 15. mirum in modum exhilarati fuimus accessione ad coetum nostrum G. D. Christophori Sieniuta; quae res sic habet.Christophoro Sieniuta, Domino et haeredi in Lachowce etc. L. de Christo vero et naturali Dei filio, Mart. Smiglecio oppositum, cum Append. adversus eundem de Satisfact. Christi, Racov. A. 1616. 410. In qua dedicatione d. 1. Aprilis h. a. scripta hujus eventus, de quo h. l. fusius agit, breviter meminit, et cum ad coetum Socinianum (nostrum) non sine divino fato accedenti, hac ratione gratulari voluisse, atque in veritate confirmare et corroborare, ait. Conf. quae p. p. ad A. 1618. d. 20. Maji annotaturi sumus.
Natus erat iste D. Sieniuta ex patre et matre fideli. In Germania et alibi annos commoratus non paucos, cum fratre Abrahamo. Matre mortua Abrahamus ad Evangelicos, Christophorus persuasionibus in morbo sibi adhibitis motus ad Pontificios transierat, et nostros omnes, una cum Ministro D. Christoph. Stoinio, ex oppido suo uno die ejecerat. Deinde exploraturus Religionis Pontificiae soliditatem, Romam se contulit, expiaturus simul peccata parentum, ubi perspecta incredibili superstitione, idololatria et impietate Pontificia, de deserenda ista religione cogitare coepit, et reversus in patriam eam deseruit, et tunc temporis, facta peccati sui confessione cum ingenti devotione, coetui sese iterum insinuavit.
Hanc nostram consolationem auxit spes accessionis ad coetum socrus illius, M. D. Hoysciae et M. D. Succamerarii Wlidzimiriensis, D. Hoyscii, quae etiam ante festum Nativitatis Christi ad exitum feliciter perducta fuit.Hoyscius ille fuerit, certo non audemus definire. Gabrielem et Romanum Hoyscios, patrem et filium, celebrat Lubienicius L. III. c. XVI. Verisimilius tamen est, Romanum innui Hoysky, Dominum in Hoszcza, Castell. Kyoviens. et Capit. Volodomiriensem, quem Auctor Vindiciarum Vnitar. f. 283. in not. una cum Constantino, Duce in Ostrog, Palatino Kyoviensi, religionem Vnitariorum in corde amplexum, sed aperte non professum esse, ait, at fautorem et patronum eorum fuisse, addit. De hujusmodi enim clandestino favore, ad maturitatem perducendo, hic agi, liquet. Hoysciae de reliquo oppidum ad Horinam fl. in Volhinia situm esse, notum est et supra jam dictum.
Lachoveciis discessimus, ibi aere parum tuto, per ipsos Podoliae fines Constantinoviam. Ibi 17. perfuncti Coena Domini apud D. Zaborovium in satis frequenti coetuErant autem plures centum.Czerniechoviam pervenimus. Vbi etiamrebus sacris peractis, Hero istius loci peregre absente, discessimus retro Hoysciam, spe colloquii cum Judaeis habendi. Sed spes nos fefellit. Nec enim ausi sunt Judaei nobiscum congredi, quantum vis in Rorzee, Ostrovy et Miedzyrcez urbibus collocutores quaesi vissent.Socinianis colloquendi occasionem quaesivisse, hoc loco et alibi saepius legas. Etenim hi ipsi sunt, quos inter omnes, qui Christi nomen, sive jure sive injuria, gerunt, maximi prae caeteris illi faciunt, et, (ut taceam Ganzium, qui Servetum in Zemach David seu Chronologia sua, eximium sapientem nominavit,) tanti aestimant, ut primas illis deferant. Notissima est, quam de Deo Synaegogae Nic. Vedelio Daventriensi t. t. Profess. Casp. Barlaeus carmine, nimis amico Menassi ben Israel dicato, scribendi occasionem dederit, neque quisquam, quid de illa consensione judicarint eruditi, ignorat. Eadem vero, quae Remonstrantium Medicus ille, Historicus item et Poeta, protulit aperte, e Socini quoque grege sentire permultos, ex eo tempore sunt nonnulli suspicati. Quae, verane sint an falsa, quando in medio relinquendum opinamur, et in negantem partem magis propendemus, hoc tamen scimus, Judaeos contra ita modeste de Socinianis sentire, ut fere solis spem salutis aeternae relinquant. Cognita certe non solum nobis sunt quaedam hac de re Judaeorum mollissima judicia, sed b. Wulfferus etiam noster in Animadv. ad Theriac. Jud. Salom. Zebbi Cap. IV. §. 3. ex Archisynagogi Judaici Amstelod. ore se audivisse testatur. Iis quidem omnibus et singulis, qui gravem hanc idololatriam committant, cultumque divinum Jesu, mero homini, praestent, eumque pro Deo colant, nullam salutis aeternae spem relictam esse: At de Socinianis et Arianis mitiorem sententiam ferri oportere, quos solos aeternae beatitudinis participes sore, affirmandum putet. Quem in rebus Judaeorum versatissimum, dum viveret, Theologum p. p. §. 13. f. 269. de Judaeis quoque argumenta ex Socinianis contra nos depromentibus disserentem conferre non poenitebit.
Hinc Kisielinum 29. pervenimus, ibi etiam cultu divino absoluto reversus sum Lublinum 3. Novembr.
Accidit interim, ut mortuus esset Minister Krupensis, Petrus Przybytowicz. Diversi in Krupe moti precibus D. Stanislai Orechovii recens nomen suum coetui professi. Decrevimus, ut ego ad aliquod cum illo tempus commorarer; Quidam et D. Joannes Steinski Lachoveciis relictus erat ad tempus ap. Dn. Sieniutam. Reversus igitur Lublino in Krupe, mansi ibi aliquot dies a 10-18. Discessit enim una cum uxore ad nuptias filiae D. Pauli Lubienecii. Inde quia Lublinum se contulit, ego recta me in Piasky recepi ad congregationem, quae 26. habita fuit. Hinc iterum in Krupe cum D. Christophoro Lubienecio reversus, a D. Orechovio impetravi, ut ipsemet occupatissimus debitis exsolvendis me occupatissimum etiam dimitteret, atque ita dimissus 6. Decembris Racoviam veni. Laus Deo.
13. in Luclavice discessi.
12. Maji obiit Ernestus Kalb,Smiglensis coetus Minister, cujus, tanquam instrumenti ad alios quoque in errorem consimilem pertrahendos idonei, meminit etiam Ruaerus Cent. II. Epist. n. XVII. f. 95.Lasnizensis in praedio D Cyriaci Lazinski. Extinctus morbo crudeli, quem scorbutum appellant, et quem ex quartana febri contraxerat.
20. Synodus frequentior, quam unquam antea, celebrata Racoviae.
Ad mensam Domini accesserunt 459., desideratis non paucis ex coetu Racoviensi. Ibi decretum fuit, ut cum D. Adamo Goslavio coetum Gozdoviensem et Volihnienses omnes visitarem, et D. Joach. Rupnovium traderem, et commendarem D. Sieniutae.Christophorus hic Sieniuta, nobilissima editus familia, atque divitiis Principibus comparandus, postquam Romae aliam mentem induit, et Pontificiam religionem deserere, perinde ut Daniel Rudnicius. (qui publice etiam istic docuit,) constituit, sed horrendam vitiorum ibidem grassantium molem et impietatem cum cultu commentitio sanctorum et simulacrorum, aliaque, quae displicerent, detestatus, praepostere ad Socinianum iterum, quem parentes olim jam instillaverant, animum appulit errorem, ideo h. l. commemoratur, tanquam is, cui Rupnovius, Racoviae adhuc, sed ex hoc tempore Beresci docens, (ubi A. 1643. mortuus, sed post mortem etiam infamis declaratus est,) commendandus esset; quoniam in praediis suis Lachoveciensibus et Sieniutoviensibus Ecclesias nuper admodum fundaverat, impensisque ingentibus sumtibus Patronum earum multis jam modis se probaverat. Quo nomine etiam a Lubienicio atque aliis sodalibus mirifice concelebratur. Conf. quae supra ad A. 1617. observata et narrata sunt.
1. Junii discessit Lambertus a Maische, GallusGalli, non fuisse Polones Sociniauos, in Galliam peregrinatos cum suis, praecepti a Magistris inculcati et moris antiqui, Ruarum, hoc ipsum, ubicunque licuit, strenue egisse negotium, condocefaciunt. Vnde fortassis, cur etiam Gallia a nostris inter confabulationes amicas Belzicii Rectoratum Scholae suscepit.
22. Obiit Georg. Abrah. Sczepanowski, judex olim Novo mieskii.
28. Laurentius Zakozenski annos natus 95. obiit.
16. Septembris Iter Volihniense ingressus.
23. Septembr. Synaxin S Gozdoviae absolvimus.
24. Inde profecti Kreloviam 4. m. Sokalim 4. m.
25. Spezarowicas 7. m.
26. Krzemieneciam pervenimus, ubi fama increbuit de incursu Tartarorum. Dabatur quidem signum explosione tormenti, sed nostri, panicum illum terrorem esse rati, effecerunt, ut nihil metuentes iter perendie susciperemus. Profecti sesqui-milliare, axis fracta est. Vix per integrum diem sub dio commorati, tandem Jampolum pervenimus. Jam Tartari irruptionem fecerant. Sed eo die, cum nos ita sub dio versabamur, castra regni aggressi (quo etiam periit Illustris adolescens nostrae confessionis Procopius Hoscki, Vexilli feri filius) non poterant iter suum perficere. Quod si perfecissent, nos in campo isto offendissent.
27. Lachovecias noctu venimus. Ibi commorati per d. 28. et 29. absolvimus, quae ad disponendum populum Christi ad cultum divinum pertinent, die
30. paramus nos ad S. Synaxin. Interim hora diei 2da incursus Tartarorum, qui duobus a Lachoveciis milliaribus castra metati fuerant, factus est tantus, ut nobis aspectantibus plures arcem transierint, quam duo mille, nobis interim in arce omnibus salvis. Quot hominum millia capti et abducti, quot clades incolis et illustri Dn. Sieuiutae illatae fuerint, dici vix potest, credi autem minime. Itaque rebus infectis ibi, tanquam in carcere, inclusi mansimus per 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Septembris, neglecta communione non tantum Lachoveciensi, sed et Czernichoviensi, quae ad 7. Septembris deftinata suerat. Tandem excusso aliquantulum metu, Lachoveciis egressi, 9. Ostrogiam h. m. pervenimus; Hinc 10. Hoskiam 3. mill. Ibi nos terror iterum infecutus est, sed vanus.
13. Communione S. perfuncti.
14. discessimus
15. cum Magn. D. Hoscki vexillifero Kijoviensi in arcem illius, Krupam.
16. Olicium, urbem Ducis Radzivilii pervenimus, ubi iterum motus exortus per 17. Octobris, ibidem nos detinuit.
18. In KisielinKisselin nominant. Quod oppidulum in extrema paene, qua Russiam rubram et Palatinatum Belzensem tangit, Volhinia situm sero nidum Antitrinitariis praebuit, arque schola inprimis celebri, et Praeceptoribus in ea docentibus eruditis, sub patrocinio non tantum Georgii hujus Czaplicii, et Martini Czaplic de Szpanow Beresti Domini, (fratris ejusdem,) atque filiorum deinceps videlicet Andreae et utriusque Alexandri, amplissimarum possessionum haeredum, fundatorumque variarum Eccles. Vnitariarum, floruit, sed mature etiam, et non multo post Racoviam in ordinem redactam, Socinianisque ereptam, A. nimirum 1644. ab his sordibus perpurgatum est; quippe quo Georgius ille Czaplicius, superstes adhuc, ob Arianismum (h. e. Socinismum a Polonis cum illo semper commixtum) in jus vocatus, Praeceptores scholae ad tribunal comparere jussi, et cum illi subduxissent sese, Patronus ipse aliquot aureorum millibus multatus, Ecclesiae denique et schola Berestenses atque Kisselinenses per sententiam Lublinensem disjectae ac funditus eversae sunt. De quibus Lubienicius l. c. L. III. c. XVI. et Auctor Vitae Wissowatii f. 236. seq. consuli possunt. Caeterum, quantopere fratres istos Czaplicios, Georgium et Martinum, postquam A. 1614. circiter Eccl. et scholas fundaverant, sibi devincire officiis, omnique observantia colere laborarint, vel Dedicatio illa demonstrat, qua Smalcius noster Refutationem Mart. Smigletii librorum, quos de Erroribus novorum Arianorum evulgaverat, ipsis inscripsit, inque ea ardorem eorundem pro confessione, quam pridem agnoverint, pro virili amplificanda, admodum praedicat, laudibusque ingentibus extollit.Georg. Czaplic.
Gozdoviam, in Sienieska, Piasky, Kraswiciam, Janicoviam, in Lesickow, et tandem Racoviam reversi sumus d. Octobris 28. Illic omnia moerore repleta offendimus.
21. enim, circa dimidium noctis, suum diem obierat, vita Iongissima digna, Illustris Dn. Palatinidis nostri Racoviensis, Illustris et pientissima conjux, Anna de Bielsko; matre mihi charior, et matre mei plus amans.
7. Novembr. sepulta fuit.
23. Novembr. M. D. Andreae Chrustowski filia natu major Iue Hungarica extincta.
26. Nuptiae novae Ill. Dn. Palatin. finitae, cum filia Magnifici D. Stanislai Chrestovii, Dorothea.
Hoc tempore Cometa visus est, non procul ab ursa minore, caudatus admodum, ab oriente occidentem versus. Duravit ad duos menses.
Fama de mortuo insigni Jesuita Polono, Antagonista meo, percrebuit, Martino Smigletio, Th. Doctore.Alegambe in Biblioth. Soc. Jesu confirmat, revera diem suum obiisse hunc strenuum contra Socinianos militem hoc ipso anno excunte testatus. Cur autem Antagonistam suum noster h. l. vocarit, non alia caussa fuit, quam quia nemo acrius, quam Smalcius, cum eodem dimicavit; Vtpote, qui solus octo omnino libros, quos enumetare nihil attinet, eidem oppofuit, ab A. 1613. usque ad A. 1616. Racoviae 4to impressos; ut Moscorovianas ejusdem impugnationes, et aliorum alia schediasmata taceamus, et breviora et pauciora. Caetera jam supra Cap. II. subinde commemorata sunt: quae, ne actum agamus, repetere non convenit.
Lues Hungarica, quam febrim pestilentialem, vel Petecias nominant, passim grassata est.
Hiems mens. Novembri anni praeteriti gravis coeperat: Mense
Dux Ostrogiensis Constantinus, et semestri post frater ejus Janussius, filii Palatini Volihniensis Alexandri, Constantini Palat. Kijov. filii, coelibes moriuntur.
17. Adamus Zink Gotha ad me venit, abiit vestitus et donatus.
21. Septembris iter Volihniense tertium ingressus perfeci feliciter.
31. Octobris ventus monstrosus et horrendus, conflictus inter Exercitus Ferdinandi Caesaris, et Friderici Bohemorum Regis prodromus, in quo non paucis millibus prostratis Rex victor evasit. 12000. ex parte Caesaris 4000. ex parte Regis.Smalcius, aut error in scribendo commissus est. Ipsum enim conflictum hoc anno factum non esse, sed anno 1620., autumno jam adulto, ac proinde, quae de prodromo heic annotantur, de vento et turbine A. 1619. coorto intelligi oportere, manifestum est. Quicquid vero horum sit, Rex certe victor non evasit, sed Caesar. De numero autem utrinque caesorum, alii, qui hoc ex professo descripsere bellum, consulantur, qui, nisi fallor, omnes aliter rationes inire solent.
21. Novembr. Lissovius,Lissovius ille fuerit, et quae Lissoviana factio, unde denique illa exorta sit, exposuit Lubienicius Hist. Ref. Pol. L. III. c. XII. f. 242. seqq.
29. Novembr. Racovia oppidum miraculosissime ab Oporoviana cohorte salvata fuit. Cum jam perendie eam invasuri essent, venit insperato Cubicularius Regis, cum mandatis eis, (forte ejus, scil. Regis) qui mira arte et minis eos dissipavit.Sieninium odio flagrarit Oporovius ille, inter Tribunos militum istorum foederatorum haud postremus, et quemadmodum Elias quoque Arcissevius, ore, ubi commodum videbatur, Socinismo addictus, sed moribus alienus, inter commilitones ejus fuerit, ac Racovienses de imminente periculo clam monuerit, idem Lubienicius l. c. distincte narrat: qui et, Cubicularium illum Regis e Grussinia gente nobili fuisse, addidit, pluribusque circumstantiis cuncta exornavit, atque inter alia, cubicularium illum voluntatis regiae nuncium a Racoviensibus deinde permultis officiis cohonestatum, nec indonatum discessisse, ait.
30. April. Eberhardus Spangenberg, Antwerpianus, Racoviae obiit, aet. 69.
14. Maji Frater meus germanus, Valentinus,Ariani hujus hominis, et sine dubio in eadem sententia perseverantis, dum viveret, notanda sunt. Caetera enim et cujas forte fuerit, supra jam ad Cap. II. ubi de Praeceptore ejus Erasmo Johannis commentati sumus, disputata sunt.
16. Junii Palatinus Cracoviensis, Nicolaus Zebrzydowski, infelix Rokosii
1. Julii filiam meam Helenam despondi Generoso Dn. Nicol. Lyczko de Ruglic, ambienti eam per Illustr. D. Palatinidem Siennienium et Magn. D. Adamum Goslavium de Behelno.
12. Julii nuptiae oelebratae Racoviae.
6. Septembris quarti itineris Volihnensis tempus, sed ob metum impressionis Tartarorum neglecti.
Circa hujus mensis medium obiit etiam Castellanus Cracoviensis Dux Ostrogiensis, Janussius, sepultus Tarnoviae 2. Novembr.
17. Septembr. conflictus inter Polonos, et Tartaros Turcis mixtos,Bellum hoc vulgo Walachicum audit, et a scriptoribus rerum Polonicatum passim descriptum est. Ex quibus etiam, Stanislaum illum Zolkievium septuagenarium fuisse, cum trucidaretur, cognitum est: quanquam nonnulla etiam Smalcius hic addat, quibus lacunae fortassis historicorum expleri queant.Ciceram sese contulerunt. Sed partim foetore cadaverum, partim defectu rerum ad defensionem sui necessariarum, partim metu irritati hostis, inde etiam cessere, Niestrum versus, insequentibus eos Tartaris, quibus quotidie fortiter sese opponentes Poloni usque ad VI. Octobris, vim eorum sustinuerant, donec tandem, exercitu attrito, Dux belli supremus Zolkiewski interemtus, una cum plurimis aliis. Dux belli Campestris Koniecpolsky captus; cum non paucis, Korecki, Strus, Fawersbek, Dunow, duo Zolkievii alter filius, alter ex fratre filius supremi Ducis; desiderati ad 12. millia. Omnes RothomagistriRottmeister, quia cohortes ducebant, hodie Chiliarchae, Rogalski, et Mnistek. Nihil
15. Novembris in Comitiis nobilis quidam, CasparMichaelem alii vocant, hominemque mente fuisse motum referunt. Conferatur, si placet, Piasecius in Chron, ad h. a. f. 404., qui et supplicium illud fusius enarravit. Malleus, quo usus est, nostris ein Spizhammer dicitur, cujusmodi inter murariorum fabrorum instrumenta numerantur.Piekarski, malleo, quem Polonice Czekan vocant, regem inter duos Episcopos medium euntem in templum adortus, prostravit, et vulnera aliquot inflixit. Mira autem Dei providentia Rex conservatus fuit.Lucas Opalinscius, Curiae Mareschallus, Regi inter comites proximus. Johanni Kalinscio, qui primus humi jacentem Regem sublevaverat, a Regina torqes aureus et 30000. sestertium donata, a Senatu vero bona percussoris eidem adjudicata feruntur.Turcam.
22. Decembris circa ipsam meridiem obiit G. Lazarus Wyssowaty.
Mense Martio auditum fuit, Principem Korecki a Turca ex unco Turcico more suspensum fuisse: Quod mortis genus est vere barbarum, et longe crudelissimum.
Auditum etiam fuit, Scinderbassam, ducem belli Imperatoris Turcici, a Galga, duce belli Tartarico, interemtum: Sed compertum deinde fuit, eum morte naturali extinctum fuisse.
Hac hieme incredibile, et ab annis retro plusquam centum, (ut Herlicius, Astronomus, annotarat,) inauditum frigus fuit. Fluvii ad tres ulnas conglaciarunt, et putei profundi, et molendina fere omnia.
23. Febr. G. D. Rusiecki obiit.
2. Martii G. D. Dorothea Goslavia, duorum Goslaviorum fratrum fidelium,Mater. Genitrix certe utriusque illa fuit, quae, ex Philippovia gente pervetusta natalibus clara, utrumque Goslavium peperit, Adamum videlicet, scriptis celebrem, de quo supra Cap. II. ad elementum G. dictum est uberius, et Andream, qui e Scepanovia familia Cyrilli Tassicii viduam in matrimonio habuit, et Luclavianum ad tempus jure matrimonii cum uxore tenuit. Vtrumque cum matre Socini partes et castra sequutum esse, alias satis superque constat: quam etiam ob rem eorum h. l. potissimum facta est tam amica et honorifica mentio. Commune de reliquo horum Goslaviorum fratrum, (quorum uterque Senioris in coetu Sociniano partibus perfunctus, multisque ambo itineribus defunctisunt, promovendae Eccles. Socinianae impensis,) praedium fuisse Crassow, et quando diem supremum obierint, jam alibi, nisi fallor, commemoratum est.Philippoviana obiit.
18. Martii Racoviam venit G. D. Weyrach, Silesius, Ducis PranscensisBriegensis substitui debet, aut Polonus aliquis est, in quem digitum Smalcius intendit.
1. Maji ingens aestus et siccitas coepit, quae omnia exussit, et duravit usque ad 4. Junii. Ab hoc tempore mutata est siccitas et aestus in pluvias, quae integros duos menses durarunt, et exundationis quinquies repetitae caussa extiterunt. Exundationis argumenta accipe: Tarawia Opatovecium usque h. e. integra tria milliaria trajicere oportuit. Alii retulerunt, Rzessovia Polanecium usque h. e. septem milliaria transvexisse. Domus multae, et casa una cum hominibus in fluvio Vistula, pecora item et ferae, denique lepores et vulpes, reperta fuerunt.
15. Septembris D. Andr. Voidovii uxor pientissima, Radecii filia, obiit.Lenczizii, an Racoviae, incertum; at prius verisimillimum est. De Patre Radecio seniore supra plus satis dictum, neque etiam fata Voidovii indicta alibi praetermissa sunt.
18. Septembris Insignis Chirurgus Racoviensis, Jac. Rudkowiez obiit.
24. Octobr. Vidua Rasicia, Diaconi olim vidua, obiit.
Primo vere miles Poloniae finibus egressus in Valachia castra fixit, circa Chocimum arcem, quae in mediis castris fuit. Dux exercitus supremus Illustriss. Palatinus Vilnensis, Chodkiewicz, Dux Campestris, Capitaneus Sendomiriensis, Lubomierski. Caput belli, Vladislaus, Regis filius.
12. Septembr. horrendum chasma castrorum, et tabernaculi extensi formam referens, visum fuit. Quo tempore exercitus Turcicus cum Polono congressus fuit.
Velitationes utraque ex parte habitae per integrum mensem, sed praelium generale nullum commissum est. Tandem mira Dei providentia factum est, ut Poloni pacem a Turca impetrarint, acceptis conditionibus, quae summo studio tectae manserunt. Foedus antiquum
Rex nobilitati expeditionem publicam ad Leopolim indixit, sed tardius et ipsemet Rex, et nobilitas convenit, quam ut militem Valachiensem juvare posset: Interim pacis conditiones allatae, et 18. Octobris dimissa publica expeditio.
Triginta millia equorum perierunt.
Ipsemet supremus Dux exercitus Chodkiewicz in arce Chocimo 24. Septembris diem ultimam clausit. Hactenus Smalcius sua ipsius manu.Tradelium tam obscurae est originis, ut supra jam dubia quaedam a nobis non injuria mota sint. Hic vero, cum dubio procul Novi Testam. Polonica Versio fuerit A. 1620. typis Racoviensibus 12mo excusa, vel ideo peculiari memoria dignus fuerat; quoniam, solusne, an cum aliis, in ea quoque adornanda elaboraverit, dubitatur. Caetera autem, quoniam Sandius recensuit opera multum, fateor, doctrinam olentia, et perspicuitate atque dictionis quoque nitore haud vulgari commendabilia, noluimus attingere: quia facile ad annos singulos, quibus prodierunt, annotari poterunt.
Hoc anno, languescente haud dubie valetudine, elanguit et manus scribentis, atque continuatio Diarii cum robore (corporis calamoque Smalzi) desiit, donec d. 8. Decembris, uti ex Epist. Crellii ad Ruarum MSta notavit Sandius, vitam cum morte commutaret, vitaque cum gemitu fugeret indignata sub umbras, aut, si malis, Athleta hic, si quis alius, pro Socini placitis, vehementissimus abiret.
Pag. 6. lin. penult.) Quae de Matth. Vogelio obiter heic dicta sunt, non sine justa caussa videntur ita scripta: Quam vis enim Ecclesiae et Academiae Regiomontanae inserviisse, aut eo accitum esse, passim tradatur; nihil tamen de Profess. munere in ipsius scriptis adhuc observare licuit commemoratum, neque etiam repugnat, e suggestu eum laudatae huic Vniversitati Pastoris operam praestitisse: quippe quae et ipsae societates Ecclesiae cujusque loci, ubi conditae florent, pars sunt spectatissima. Hartknochius certe, Vir accuratissimus, nihil, unde colligi queat dignitas Professoris ei collata, annotavit, et quando de recantatione, quae pro Osiandro mitius tantum sentiendo, non assentiendo, dixerat Vogelius, actum esse copiose narrat, non nisi de suggestu, unde id fieri debere postulatum fuerit, mentionem facit. Taceo in Joach. Mörlini exauctorati a Principe locum, qui nunquam Professor fuit, ex oppido Velaviensi in Kniphofiense templum civitatis primarium evocatum esse. Prussiam illustratam parum quantum ad hoc moramur; utpote cujus auctorem, caetera doctissimum, fama duntaxat niti, caetera, praesertim temporum rationes, non bene istic cohaerentes, produnt. Quod vel ex tempore definito, quo Lobiaviae atque Velaviae et utrobique quidem annos quatuor antehac docuisse dicitur, collatos cum Mörlini abitu, sub finitum A. 1553. facto, demonstrari potest: ut alia omittamus.
Pag. 7. not. a. lin. 5.) Verba haec, quae de Waldnero in locum Schallingii suffecto agunt, transposita sunt a Typothetis, signum, quo referenda essent, ad marginem notatum negligentibus, et participio evocato lin. 12. postponi debent. Qua de re fatisque adeo Waldneri ipsius, animosissimi pro veritate Evangelii conservanda athletae, agere et quae gesta sunt exponere, scriptaque ipsius et controversias, Ratisbonae etiam continuatas, percensere ex instituto operae pretium esset.
Fol. 18. lin. 1.) Liguelli nomen male exscriptum est, et in Lignelli seu Ligelli potius, Germanico, puta Hölzlin, magis consentaneum commutandum. Qua occasione non possumus non Creenii, Philologi et Literatoris, quem superiori A. 1728. d. 29 Martii e vita excessisse constat, eximii, cespitationem notare, Holsatum eum
Animadvers. Philolog. et Histor. Part. XIV. f. 43. post Morhofium, idem prorsus alibi asserentem, perhibentis. Quem tamen errorem, ut alia plurima, ita quoque Index Civium Academ. Academiae Altorph. (cui A. 1600. d. 27. Aprilis nomen dedit,) et Noribergensem se appellavit, ac praeterea multae Disputationes, quibus nomini suo ipsemet patriam semper Noribergam adscripsit, refellere possunt perquam luculenter. Vt mirum hinc sit, in ipsa Vniversitat. Lugdun. Batav. viventem virum praestantissimum, inque hujusmodi alias minutiis prae ceteris et accuratissimum et exercitatissimum, tantopere hallucinatum esse. Mirari tamen non minus subiit, quando Praefatione ad Apollonii Rhodii Argonautica A. 1641. 8vo istic evulgata et commentariis illustrata, attente perlecta, ne verbo quidem patriae suae eum meminisse animadvertimus. Neque enim, unde adventarit, aliis verbis in Dedicat.* 5. Patronos edocuit, quam, postquam navicula exilii sui stationem et esset (Tremonae fortassis) nacta, ea penitus deserta, in Bataviam concedere se decrevisse etc. Ceterum Tremonae scholastico illum, antequam Profess. Graecae Ling. Lugdunensem aggrederetur, satis diu perfunctum esse officio, ex Hexaetia, quam ibidem edidit, Scholica A. 1625. excusa, et ab eodem Creenio valde laudata, colligitur. Lugduni vero, illico post absolutum Commentarium supra memoratum, ex hydropico morbo diem supremum obiisse, aliunde et ex ipsa Argonauticorum illa editione cognitum est. Haec de Praeceptore J. Vogelii explanatius tradere, et ad b. Ludovici Annott. ad Hist. Scholae Amberg. paullo magis illustrandas, supplere visum est.
Fol. 19. l. 2. seqq.) Professorum Philosophiae, quos strictim heic attingimus, Vitas, interea, dum haec ante aliquot annos perscripta sunt, in lucem publicam a Clarissimo Viro Dn. S. J. Apino datas, nunc conferre haud poenitebit, ut, quibus luminibus sub id tempus Altorphium exsplenduerit, quantisque eruditionis dotibus excelluerint, affatim inde discas. Quibus nonnulla perfacile esset in praesenti addere, si id ageremus. Dignas tamen inprimis Epistolas, Vitae Praetorianae attextas, censemus lectu, ut singularia quaedam Dudithiana, et ipsam quoque fatalem horam extremam, accurate eidem fuisse praecognitam, eventuique divinationem Astronomicam respondisse, ex illis addiscas. Quae vel ideo, quod in nota e) nonnihil horum commemoratum est, tacenda non videbantur.
Pag. 26. not. a) Parum equidem, quemadmodum nomen expresserit scripseritque suum Sonerus, anxie disquirere refert. Postquam vero aliud agendo in Consanguineos, an Fratres, Indici Studiosorum
Marcum Andream Sonerum, et Joh. Georg. Sonerum incidere datum est, nihilque geminati N. observatum, tanto jam magis in simplici illa scriptione, Epistola insuper comprobata, quae inter Supplementa primo statim loco comparet, et ex ipsiusmet Ernesti manu descripta habetur, acquiescendum esse censemus. Supersedere omnino equidem hisce perexigui momenti disquisitionibus potuisset Auctor, si per aliorum mutationes temere susceptas licuisset. Quibus tamen, cum aliquid lucis accendere conati jam simus, Sonneri contra nomen pari modo, ut alii quidam, exscripsisse etiam S. R. D. Weismannum in Memorab. P. II. f. 803. uno verbo observamus.
Pag. 27. not. a) Quod ad haec addamus nihil succurrit, praeterquam hallucinatio levior in Lexico Erud. Lips. commissa, et ex homonymia, ut fieri solet, orta; ea nimirum, qua Itinerarium hoc elegantissimum Perillustris Füreri Senioris atque Patris, filio de reliquo non minus, quam Pater erat, illustribus dotibus meritisque conspicuo, male tribuitur. Quemadmodum etiam (hi enim testes l. c. allegantur,) Patris tantum Vitam breviter attigit Königius, atque Itinerarii recte ab eo conscripti meminit, filii autem fata plenius Freherus enarravit, nullamque hic scripti istius praestantissimi mentionem fecit. Quos igitur quando, tanquam de uno eodemque agentes, citari animadvertimus, ad distinctam potius de diversis notitiam inde hauriendam eos consuli posse ac debere, Lectorem commonefacere voluimus.
Pag. ead. not. e) Ipse Sonerus, antequam discessit Altorphio, A. 1597., Theses de Febribus A. 1596. Praes. Scherbio d. 7. Junii elaboratas a se, et Norib. typis Pauli Kauffmanni impressas, disputandas proposuit, et A. 1597. d. 3. Martii, paullo ante abitum, eodem praeside iterum de Sanguinis missione in genere Dissert., in cujus titulo Authorem et Respondentem se vocavit, idque in Dedicat. ad Illustrem Dn. Christophorum Fürerum ab Hammendorff, paullo ante laudatum, denuo repetiit, exercitii atque speciminis Academici loco publicavit. Quae, nisi in Vitis Medicorum Altorph., elegantissime conscriptis, omissa essent opuscula, facile et heic praeteriri potuissent, addita vero caeteris non ingrata erunt.
Pag. 37. not. b) Plus satis de Theodoro Simone seu Simonis potius dictum est h. l.; addendum tamen, eundem vagae fidei hominem, tametsi perdoctum atque inprimis Gedani, quod ex Dedicat. Georgii Fhelavii V. D. M. Dantiscani, Christ. Angeli Statui et
Ritibus Eccles. Graecae A. 1655. praemissa, nobis innotuit, aliquandiu vixisse, praeceptoremque ipsius Fhelavii domesticum A. circiter 1638. seq. fuisse. Vnde porro, eum sub id tempus, quo Crusius et Ruarus in propaganda haeresi sua potissimum ibidem desudabant, in devia tandem ab iisdem abreptum esse, non vana conjectura suspicari possis.
Pag. 57. not. c) Idem, quod Creenius de Sonero quasi insonte sensit, quemque immunem a Socinismi labe fuisse l. c. existimavit, Venerandus quoque, dum viveret, Jo. Fabritius, approbavit, mitius judicium, quando P. V. Histor. Bibl. suae fol. 512. Fama, scripsit, equidem tulit Socinianis eum (Sonerum) sententiis addictum fuisse, iisque doctiores imbuisse studiosos, quorum aliqui Witteberga vocati et tam diu Noribergae custoditi sunt, donec recantarent; sed D. Jac. Schopper, qui Viri Collega fuit, et moribundo solatiis praeivit, testatur, eum verbum Dei prae cunctis scriptis amasse et aestimasse, atque in hac confessione Christum esse verum Deum et hominem, ac se totum Christum, tanquam Deum et hominem, secundum utramque naturam, in una persona, adorare; eos vero ex animo detestari, qui majestatem filii Dei quoquo modo imminuerent, cui colendo et adorando nulla sutis devotio mortalium esse possit. Quanti vero roboris adductae pro excusando Philosopho illo atque Medico perdocto sint rationes, ex observationibus ab Auctore heic subjectis facile, ut putamus, intelligi poterit, ut repetitione opus haud sit. Hoc tamen demireris, sagacissimo Dno. Abbati argumentum pro Soneri innocentia visum esse validum, verbi Dei insignem amorem; quem ad unum omnes Sociniani nunquam prae se tulerunt: etsi subinde explicationes ejus ad incudem rationis revocare consueverint, aliaque effugia quaesiverint, quibus vim verbi Divini, summa quoque mysteria tradentis, obtentu cultus Dei rationalis eludere laborarint. Accedit ad haec imperfecta, de quibusdam Witteberga tantum retractis narratio, in Cap. III. emendata et expleta. Vnde ex rumoribus quoque haec hausta atque consignata esse, ut ferebatur, litteris elucet. Quae necesse fuerat in praesenti notare, ne tanti Viri patria Noribergensis immo Altorphini relatio haec universa, mitiusque de Sonero judicium, fraudi cuiquam esse posset.
Pag. 60. not. a) Extat percelebris illa Quistorpii Epistola non solum in Remonstr. Epist. ad N. N. data, sed alibi quoque saepenumero typis recusa legitur, eademque ab eruditissimo Grotii Manium etiam vindice nuper admodum A. 1727. a fol. 481. seqq. usque ad f. 502. et porro solidis argumentis communita est adversus calumniatorum
Quistorpio isthaec de Grotio perscripta esse, Calovium l. c. sed edit. Bibl. illustr. majoris in fol. pag. 195. seq. et Praefationis Grotianae Exam. §. IX. videri affirmare: Quod laudato ante Manium Grotii vindici idem quoque sentiendi occasionem dedit. At postquam verba Epistolae istius cum illis, quae Calovius ex alia ad se exarata l. c. exhibet, collata sunt diligentius, alias fuisse a Quistorpio eadem de re ad Calovium datas litteras, et de argumento eodem a prioribus diversas deprehensum est. Quis autem ille fuerit N. N. in notis ad Ruari Epist. Cent. I. n. 66. fol. ed. prioris 292., si nosse cupias, reperitur explanatius definitum: quanquam etiam sint, qui Eliam Taddelium substitui velint.
Ad pag. eandem lin. ult.) Male pro Franc. h. e. Francisci nomine Frid. seu Friderici praenomen, quod nunquam Franc. Davidis fuit, excusum legitur, ac proinde corrigendum, h. l. incertum cujus oscitantia, at Typothetae haud dubie, admissum grande est mendum. Ad rem ipsam quod attinet, quam credulus fuerit, quando hac sibi confessione ambigua imponi passus est Schopperus, ex simulato consensu haud absimili, Crellianae vafritiei teste, inferius §. XXIII. narrato L. B. addiscere poterit: quam cum hac catastrophe contendere operae pretium erit. Aliter de Sonero, Frid. Vlr. Calixtus in Orat. de Vberrimo sectarum proventu etc. A. 1695. Helmstadii habita editaque sensit; quippe in qua initio Crypto-Socinianum et apertum tandem perduellem (perinde ut nuper admodum S. R. Weismannus in Memorabil. Hist. Eccl. multorum eo tempore ingeniorum depravatorem,) eum appellare non veritus est, Vir de reliquo supra modum, ut aliis videbatur, moderatus, et rerum etiam non procul a juventute sua gestarum haud ignarus.
Fol. 63. not. f) lin. 11. sqq. Postrema fuit Matthiae Bergii, quod obiter notandum, Professio Philosophiae Moralis. Etenim latinas etiam Graecasque litteras antehac et ab initio AltorphI, tametsi non diu, docuit. Quod ex subscriptione Strenae Altorphinae Acad. A 1584. 4to typis Gerlachianis impressae, ac ipso Bergio addita patet. Ejus de cetero vitae pleniorem enarrationem, quam quae in Vitis Philosoph. Altorph. et apud Rethmejerum extat, in Recens. Nov-Antiq. continuatis A. 1728. Part. III. fol. 337 sqquereperiri, occasione heic data, monere, harum rerum curiosis non ingratum erit.
Fol. 73. not. c) De Neuseri defectione ad Turcas dubitandum non est. At sponte eum Turcicae religioni nomen dedisse h. e. ultro ad
Sociniani praesertim dogmatis occasione, id ut faceret, instigante, multis verisimile haud videtur, idque Ruarum et b. Fabritium l. c. innuere forte opinari licet. Ceterum ut in Turcarum potestatem venerit, omnium procul dubio rectissime docuit Stephan. Gerlachius, qui eodem tempore, quo isthaec contigerunt, saepius Constantinopoli cum Neusero ipso collocutus, in Epist. ad Mart. Crusium A. 1575. illic scripta, et b. Chytraei orat. de Statu Eccles. Graec. attexta, ubi de Typographeis in oriente disseruit, tandem: Habent, inquit, Judaei praelum (Constantinopoli puta,) sed utplurimum cessans. Habuerunt quoque in Themeswar Ungariae novi Ariani Typographiam: cujus gratia cum Adam Neuserus eo Claudiopoli profectus esset, a Bassa Temeswariensi tanquam explorator captus, Constantinopolin missus est. Quae si ita sint, omnis jam de Apostasia Neuseri scena detecta, et, quam ob rem, vitae nimirum conservandae gratia, Christiana sacra ejuraverit, facilius effici poterit, ita ut argumento ad invidiam movendam excogitato fortassis opus non sit. Non tamen ad haec illustranda b. Heineccii Append. ad Descript. Eccl. Graecae f. 27. sq. cum his comparare poenitebit.
Fol. 92. not. f) De Polaero illo conjecturam Auctor in Notis ad Epist. Ruari Cent. II. n. 2 f. 7. marg. proposuit, quam conferre, si volupe est, licet.
Fol. 114. not. b) De Crusio forte (neque enim id satis certum est,) Argentorati in partes pejores abrepto comparari poterit Cap. IV. §. XIII. fol. 800. not. e) A Crusio autem si discedas, nemo cognitus est praeter Cl. Polyhistorem Matth. Berneggerum, cum quo vel amicitiam illic coeptam continuata litterarum consuetudine absens deinceps aluerit idem Ruarus; etsi omni ea res suspicione concordiae in erroribus huic familiaribus caruerit. Ut Epistolae vero ejusdem ad hunc datae complures furto sint a Biblioclepte quodam initialibus literis l. c. subindicato subtractae conquerentem, ipsum Berneggerum in Celeberr. Heumanni Poecil. Tom. II. L. II. fol. 206. videre et audire non poenitebit. Vbi tamen vel unius conservatae fragmentum A. circiter 1618. Lugd. Bat. scriptae, dignum erit quod perlegatur.
Fol. 119. l. 13.) Verba Germanica latinis interposita aliis typis rectius fuissent exscripta. Utut sit, non tamen fuisse AltorphI, qui de Ruaro mala mente et ad haeresin suggestionibus illic commilitonibus datis suspicaretur, hinc liquidum est: quorsum etiam verba haec spectant. Multo vero magis ex Academia hac, ut alibi assertum est identidem, ex integro hoc testimonio perhonorifico patet.
Fol. 123. not. d) Pro Koenigii excusatione quae heic et deinceps
Manibus Grotii vindicandis soliciti meritique sententiam facile aliquis improbaverit, qua l. c. fol. 523. de Epistolis Ruari universe disserens: Multae quoque sunt, inquit, illic ad Grotium Epistolae, multae ad alios Theologos, quas illi forte abesse inde malint.
Fol. 130. §. 37. tot.) Si quis forte hanc Ostorodi vehementiori, ut solebat, animi impetu scriptam ad suos cohortationem Ecclesiaeque inprimis Evangelicae criminationes existimet prorsus omitti debuisse, huic, non satis caussae fuisse, cur mutilaretur historia, quod scriptiunculae istius horrere alii queant argumentum, responderi potest; si praesertim animo tecum expendas, omnem in ceterorum Socinianorum operibus elencticis haud dissimilia paginam facere. Ipsius certe Fausti Socini de neglecta hinc inde disciplina Ecclesiastica querelae in Libello notissimo, eoque jam A. 1599. concinnato, et Polonice primum, atque Latine etiam posthac, alio tamen titulo, apud Belgas, edito, cujus argumentum est: Quod Regni Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae homines omnino deberent se illorum coetui, qui falso dicuntur Ariani etc. adjungere, huc tandem tendit. Integra profecto ejusdem Appendix defectum Ecclesiasticae disciplinae caussam esse primariam, cur Evangelicorum coetus minueretur, Arianorumvero (quos vocent) cresceret, vel in ipsa inscriptione jactari, ac fuse et vehementer tractari etiam, istic videas. Ceterum neque auctorem hujus historiae, quae obelo digna erant, pleraque, quantum per angustiam spatiilicuit, notare piguisse, observabis. Quod superest, sibi quoque procul dubio Ciceronis illud ingenuum L. Il. de Oratore f. m. 127. effatum dictum laudabiliter putavit: Prima historiae Lex sit, ne quid falsi dicere audeas; deinde, ne quid veri non audeas. Quantum de cetero ex hoc documento momenti pendeat, in praesenti argumento et initiis Crypto-Socinianarum machinationum, Altorphium cum Sonero transductarum, describendis, nemine monente omnes intelligent. Ubi vero modum aliquando excessit Ostorodus, ita, ut a contumeliis etiam verborum non abstineret, ea viros bonos, qui ingenium hujus hominis praefervidum cognitum habent, non morabuntur.
Fol. 142. not. d) Specimen harum ad Doldium literarum, quarum plures se possidere Illustri dignitate non una Spectabilis Bajerus, in Vita
Fol. 147. not. d) Non dubitamus, quin eo quoque ipsi Sociniani, Patrum Ecclesiae primitivae ceteroquin auctoritatem non magnifacientes,
Tertulliani verbis notissimis, quae et Grotius Libello p. p. citato substravit, abusi sint. Quemadmodum autem confoederata illa primae aetatis disciplina ad solius Ecclesiae a Principibus sub id tempus desertae et indignis insuper modis vexatae regimen externum, neutiquam vero ad ministerii Ecclesiastici officium, a quibuscunque et quandocunque placeret, obeundum promiscue, ut Socini asseclae fingunt, spectabat, hinc rectius etiam deinde et maturrime sine mora, quam primum rationes rerum externae mutatae fuerant, dispositum: ita Tertullianeum illud obscurum, ex more Viri argutiis saepe abstrusis plus justo dediti effatum ad abusionem potius discriminis inter Doctores atque Auditores, ac sensim invalescentem tunc temporis graduum dignitatis Clericorum insolentiam collineare, nuper admodum S. R. Moshemius perquam solide, in diss. de distinct. inter Clericos et Laicos A. 1725. proposita, videtur ostendisse. Imo tantum abest, ut Socinianorum, qui ordinem in hisce et ipsi agnoscunt necessarium, haec caussam juvent, vel etiam petulantium juvenum horum opitulata sint, ut ab ipsomet Tertulliano jam limitibus extremae necessitatis legantur l. c. circumscripta.
Pag. 153. lin. 16.) Satius fuisset, haec si a Cl. Mollero ceteris, aliunde acceptis, addita non essent, quae sola eum fama, sed saepenumero mendax, docuit. Non errabit tamen, quisquis Doctores Athenaei hujus Socinismum docentes, atque a Sonero edoctos, et hos quidem non jam tunc, sed multo post in Doctorum numerum receptos, sed ab omni haeresi jam dudum liberatos, heic commixtos dixerit. Ita sane mollissime haec interpretari aequum est, et in ipso quoque §. IV. idem subinnui ab Autore, si recte judicamus, videtur.
Fol. 164. §. IV. init.) Digna sunt haec super nominum crypticorum usu monita, quae contendantur cum elegantissima C. S. Liebii Diatrib. de Pseudonymia Calvini A. 1723. Amstelod. 8va forma impressa, in qua de nominibus potissimum sive tributis Jo. Calvino ab aliis, sive ab ipsomet ultro adscitis v. 9. Deparcan, de Happeville, d' Espeville, Alcuini, Calidoeni, Passelii et similium, cum indagatione caussarum denique, justarum an injustarum, modeste disquiritur, ac denique adjectis variis, ex Serenissimi Principis Saxo-Gothani Biblioth. Epistolis, quae dicta erant, illustrantur. Quae dum commemorantur ab ingenuitate Eccl. Evangelicae sibi vix temperabit laudanda Lector attentus, vel eo nomine quod, si a scriptis Pseudonymis forte discedas, non ita multis, et ludicris quibusdam
Philippo privatim usurpatis datisque cognomentis, vix unquam legas, in terras quascunque, larva hujusmodi assumta, irrepere, aut clam aliquid alicubi moliri, pro veritate etiam docenda, sub adhibito hujusmodi subsidio voluisse, sed optimae solius caussae fiducia fretos, candide rem omnem egisse, eo scilicet modo, ut a Spiritu Sancto multoties praeceptum et Ecclesiae divinioris usu jam olim comprobatum est.
Fol. 167. lin. 1. sq.) Consilium hoc non male constitutum animo, Typothetarum oscitantia valde videtur aut interversum omnino aut quodammodo certe conturbatum esse. His enim majoribus characteribus litterarum non solum Pompeji insontis profecto et ab hac labe prorsus immunis, sed etiam aliorum innocentissimorum Virorum Wolffgang. Franzii, Alb. Graueri, Sibr. Lubberti, Lud. Lucii, Jac. Martini, Mart. Smiglecii, et si quae alia etiam urbium nomina occurrunt expressa, secus atque h. l. definitum erat. Indicta ergo haec velle Auctorem facile conjicimus, atque hac de caussa, ne cui fraudi sint, L. B. dedita opera monemus.
Fol. 182. fin.) Plura quidem alia de Bertio commemorari potuissent, ipseque mortis annus, quem attigit sexagesimum quartum, quo nondum omnino expleto A. 1629. vivere desiit Parisiis: ubi post apostasiam turpiter commissam constanter perseveravit. Silentio autem videntur isthaec praeterita, partim quod ad scopum praefixum per se non facerent, partim etiam ea propter, quia spes erat, alibi de similibus nonnullis ad Epist. Ruari disseri posse: quas idcirco L. B. consulat. Integram de reliquo vitam compendiose descriptam dedit tritissimus Freherus. Ad Pontificios ideo, quod officio Lugdunensi abdicatus fuerat, defecisse, prout alicubi dictum est, vix concedi, aut commode explicari poterit; nisi forte occasionem hinc penuriae natam esse, et caussam veluti remotam a genuina et proxima, qua utique factum est, ut rebus suis desperabundus quodammodo in his terris consuleret, distinguendam observes.
Pag. 197. lin. 20. sqq.) Multa hic suppeterent, quibus Samuelis Crellii, Viri doctissimi sane, aut certe ingeniosissimi, fata illustrari possent. Sed cum brevitati studendum sit, paucissimis Nepotem hunc Jo. Crellii, Joh vero Preussii generum, e Borussia Berolinum venisse, atque hinc in Belgium, ex Belgio vero in Angliam, iterumque mox in Germaniam, mox ad Anglos Batavosque migrasse, scriptisque Libris variis inclaruisse, et forte vitam etiam hoc adminiculo sustentasse, atque etiamnum vitam h. m. illic agere, iterum iterumque heic monuisse contenti,
Moshemii eruditissima dissert. de Raptu Christi in coelum hoc A. 1729. Helmstadii eidem opposita petant, harum rerum cupidis svademus. In ea enim postremum Crellii hujus Libellum, qui Initium Evangelii S. Joh. Apostoli ex antiquitate Ecclesiastica restitutum, inscribitur, et A. 1726. 8vo 2. Voll. apud Anglos prodiit, examinandum sibi sumsit atque terse non minus quam solide confutavit. Tanto dignius est schiediasma hoc Academicum lectione attenta, quanto luculentius ipso hoc Opusculo recentiori istic examinato, multam eruditionem Crellii, sed perverse applicatam, olente, L. M. h. e. Lucae Mellierii nomen Artemonium h. e. Artemonis, Christi divinitatem jam Sec. II. exeunte cum Theodoto Byzantino inficiati, se sectatorem haud dubitasse profiteri, constat. Quae quidem sufficere pro instituti praesentis rationibus possunt. Quam vis enim eodem cognomento praefixo Georgii quoque Bulli defensionem fidei Nicaenae opposita Fide primorum Christianorum etc. et London. 1697. 8vo impressa eundem Evangelii veritatem, ut oppugnaret, jam ante laborasse amplius moneri posset; nolumus tamen in his diutius morari. Quibus de reliquo patronis, in Anglia potissimum atque Belgio, Comite videlicet Schaftsburio et Bibliopola Reinierio Leers, huc usque usus sit, ibidem legatur expositum.
Pag. 202. not. e) lin. 3. sqq.) Verba Socini de Francisci Davidis lugubri morte haec sunt: Addit Wujekus narrationem de Franc. Davidis ejusque ad perpetuum carcerem damnationis; et addit, illum paullo post in mentis furorem incidisse --- - Atqui certum est, carceri illum in ipso initio mensis Junii inclusum fuisse, et vixisse, nisi vehementer fallor usque ad mensem Novembrem, quo extinctus est. Quod profecto cum spatium quinque integrorum mensium contineat, ostendit, istos haud satis recte tempus istud indicasse. Quemadmodum manifeste in eo sunt decepti, quod haec A. 1580. accidisse scribunt, cum certissimum sit, ea facta fuisse uno anno ante, hoc est, anno 1579. eo anni tempore, quod paulo ante dixi. De phrenesi ista, in quam inciderit, aliquid sane auditum est: sed non quod biduo tantum ante mortem, verum plurimis diebus. Sciendum autem est, illum, antequam in custodiam est datus, morbo illo Transylvanico, quem colicam vulgo vocant, quo alias laboraverat, et manibus debilitatus fuerat, denuo laborare coepisse, eoque ante mortem nunquani liberatum esse: et propterea verisimillimum esse, eum non alio, quam morbo isto interiisse. Addi hisce de Blandrata quaedam possent, cujus tanquam Archiatri ea tempestate multae in aula auctoritatis patrocinio et Franc. Davidis et Faustus quoque Socinus apud Joh. Sigism. Transylvaniae Principem usi sunt; sed satius erit, ea l. c. legere,
Eccles. Hungar. Reform. Historia quaedam extare, ex quibus levis eum fuisse et desultorii ingenii hominem pateat; quippe qui, ubi, postquam multa intricaverat, in respondendo deinde aqua haereret, hoc uno effugio, se non esse Theologum, sed Medicum, onus probandi, aut defendendi male ante implexa, non tam declinare, quam abjicere consveverit. Quam in rem, si L. B. l. c. L. II. fol. 170. instar omnium, consulere non gravabitur, inter alia quoque raucedinis etiam obtentu interdum elabi maluisse, quam veritati manus dare, observabit.
Pag. 221. §. XIX. l. 3. et l. 5. sq.) Non obstante hoc consilio haec per Typothetae errorem majoribus literis excusa comparere, quae minoribus secundum §. V. et L. debuissent imprimi, denuo monetur, idque rem ipsam quoque satis demonstrare liquet.
Pag. 236. not. b) Latissimus heic apertus esset campus pro Grotio quaedam jam ante breviter dictis addendi. Quia vero non ita pridem, quae sparsim alii de tanto Viro, vere, si eruditionem spectes, incomparabili, collegerant, in Manibus Grotii vindicatis Delphis Batav. (seu Germanorum potius) A. 1727 plene et copiosissime orbi erudito propofuit Scriptor, quisquis est, non vulgariter doctus, hujus potius L. B. uti apologia, quam laciniis qualibusque heic ei attextis poterit. Etsi valde mirabuntur Lectores ejus tam egregii operis, qui factum sit, ut scripti prae caeteris omnem bilem in Grotium effundentis, et Illustrissimo Com. Axelio Oxenstirnio dedicati, quod supra jam Jo Seyffertum quendam Theol. Candid. contra eum, vivum adhuc, edidisse, in nota hac dictum est, nusquam, quantum quidem observatum est, meminerit, inscripti neque examine aliquo dignum judicarit. Quod tamen cum hoc ipso A. 1729. incertum quo consilio, Halae Magdeb. praelo jam tertium subjectum, et Praefat. loco Grotii religionem atque scripta quoque varia illustrante Dissertatione haud spernenda ab H. H. Engelbrechto, auctum sit, disquisitione brevi haud indignum fuisset. Sed transeant ista, et de novo cognomento potius, nova hoc loco conjectura ceteris forte aliquid lucis subministrans addatur, qua, cur Suffranius appellatus sit a Fratribus Altorphinis, quid videatur, post conatus paullo difficiliores, jam ab Auctore adhibitos exponatur. In mentem enim venit, annon, quod saepius commissum esse, jam aliquoties animadversum est, pro Suffranei voce Sophronii nomen ut substituatur, significatione ex Graeca notione, in N. T. quoque stylo haud inusitata, et moderationem animi saepius designante, petita. Nihil certe quod conveniat in Grotium,
Grotii tandem in rebus Theologicis sententia, qui consuli possint nuperrime, in Selectis literar. n. VIII. fol. 306. condocefecit Cl. J. H. Seelen. Plerique Domino suo eum stetisse atque cecidisse existimant, neque longius procedendum esse omnium rectissime arbitrantur.
Pag. 247. lin. 22.) Nullum Auctori cum haec scriberet adhuc cognitum erat. Vtrum vero Czenadii hujus illud, quod Sinadium quendam istic in lucem publicam de Providentia Dei dedisse Mersennus ait, opusculum fuerit nec ne? in notis ad Epistolas Ruari disputatum esse videmus. Vbi Cent. I. f. marg. 268. conferri, si placet, poterit; ad quem locum etiam de eo obscurissimo libello, utrum extet, disquiritur. Hoc certum est, probabilius multo videri, Czenadii hujus ob scriptum aliquod mentionem inter fratres fieri consvevisse in Epistolis, quam propter aliam incognitam prorsus et leviorem caussam. Quemadmodum etiam de Libris subinde consulendis alias quoque inter eos actum esse, satis constat.
Pag. 284. not. d) Comparanda est cum hoc Ostorodianae illius in patria litis historiaeque compendio Relatio de Disp. Minist. Goslar. cum Chr. Ostorodo e Cod. MSto emendata a Celeb. Polyhistore C. A. Heumanno, atque Bibliothecae Theol. Philologicae Bremensis Clas. V. Fasc. V. f. 948. sqq. inserta: ubi non solum adversus scrupulos suspiciosorum id communitum legitur, sed variis quoque Lectionibus e MSto unico depromtis aliquot mendis expurgatum recognitumque reperies. Ex qua perutili opella, quando, qui postremum in nota hac commemoratus est, Joh. Laurentium Katzenverslin a Biberstein, non duos sed unum fuisse hominem ex MSto illo cognitum est, error idem ab Auctore b. Heineccium secuto quoque admissus deleta particula et corrigendus erit.
Pag. 285. not. e) Obiter hic notandum est, male Georgium Tradelium illum, cum quo dimicavit Ostorodus, ut Calvinismi suspectum audivisse quibusdam Augustanorum Civium, incertum qua de causa. Duriora certe, quaedam propter Fastos a P. R. commendatos, tanquam emendatiores recipiendos, eosque repudiatos a se in patria sua passus Georgius Mylius in den Augsburgischen Hândeln, contra eum pronunciavit; quippe in quorum descriptione illum einen Calviniscben Advocaten non sine stomacho appellavit. Honorificentius autem Virdungus
Scazontes inter Poematia, Tragoediis tribus A. 1609. 8va forma excusis H. 7. legere non poenitebit.
Pag. 315. lin. 3. et not. b) fin.) Modestius et solidius de G. Richtero, Viro sine controversia in omni doctrinae genere excellentissimo, judicium ex literis amice ad familiares datis fortassis ferre licebit, si modo eas, animi utplurimum characteres dilucidos, consulere placeat. In his vero, quando postremo anno fatali ad Christoph. Arnoldum hunc in modum candide, paullo ante mortem ac forte postrema omnium Epistola a se concinnata scripsit: D. (fortassis De) Duraeo, Viro incomparabili, cujus amicitia frui tibi contigit, gaudeo Tibique gratulor animitus, cum quo ego ante annos XVIII. in Legatione Heilbronnae, (forte add. et) primum Francofurti, ubi cum Magnae Britanniae Regis Legato erat, familiariter vixi, ad quem etiam semel iterumque amice scripsi; quem ut quam officiosissime a me salutes, etiam atque etiam Te rogatum volo Vidisti sine dubio, scripta illius divina, pietatis, pacis, prudentiae laude eximia, et studium concordiae in controversiis religionis pium et sincerum amabis; quicquid nonnulli male feriati, maleque sani (qualis est vitilitigator ille sine nucleo,) sinistri de illo judicent: Quos patientia vincere optimum vincendi genus est etc. aperte satis demonstratum dedit, Duraei institutum Republica Noribergensi sperare licuisse, quod alii sine spe certa optaverant, licuit. Tantoque minus noxium dixeris illud fuisse votum, quo luculentius eventus omni id successu caruisse docuit.
Pag. 324. l. 15.) Grandis ergo est, a b. Andr. Caroli in Memorabil. Eccl. Sec. XVII. parachronismus, quando mortem Mart. Ruari, quem in Academ. Altorphina factum esse Socinianum recte ait, A 1676. demum e vita hac emigrasse confidenter scribit, eodemque loco atque anno obitum ejus inter cetera, revera hoc anno gesta quasi rem compertam commemorat.
Pag. 335. not. b) Quoscunque demum Sociniani per Semi-Judaizantes intellexerint, sive Seidelianos crassiores, sive subtiliores Franc. Davidis asseclas, Judaizantibus quibusdam Hungaris, cum quibus, de reliquo Reformatae Ecclesiae addictis, sed Sabbathum quoque observantibus, et a lardo, suffocato atque sanguine abstinentibus ac
Hist. Hungar. Eccl. Reform. L. II. f. 426. sqq. narratur.
Pag. 346. l. 5.) Quia patria Mart. Smiglecii, ut ex Epistolis Ruari patet, et cognomen quoque Jesuitae hujus aliquo modo prodit, dubia est, neque tamen in hac circumstantia extricanda, diu laborare jam convenit, has ipsas Epist. P. II. f. marg. 96. ut consulat L. B. svadere, ipsam autem hanc liticulam aliis, nisi per distinctionem forte, inter nativitatem et educationem, diversis in locis factas, definienda sit, tanquam sagacioribus, modo operae pretium esse putent, commendare decet.
Pag. 352. lin. 1.) Si quo inter alia plura additamento opus fuit, heic loci profecto necesse est L. B. commonefacere, male rationes subductas esse, quando in Germania jam Sommerum haereseos Photinianae imbibisse virus heic videas, conjiciendo tamen magis, quam asseverando, dictum. Vtpote ex qua prorsus ab ea immunem in Pannoniam eum abiisse, si Vitam Jac. Despotae, Moldaviae Reguli, ab hoc ipso Jo. Sommero descriptam, et cum Petri Albini Commentatiuncula de Wallachia Wittebergae A. 1587. 4ta forma evulgatam consulas, rectius intelliges. In hoc namque Libello, perexiguae molis sed valde raro, explanate narratur, Sommerum hunc tanquam Studiosum bonarum artium, et quidem militiam, ut sectaretur, cum Jacobo illo, Despota deinceps, sed Jac. Heraclide antehac nuncupato, postquam is, finita expeditione Carol. V. in Belgio A. 1555. postrema, et missione hinc ipsi aliisque commilitonibus data, Wittebergae studiorum excolendorum caussa aliquandiu vixerat, ultro in Hungariam demigrasse ibidemque Jacobi istius, miro interim fato ad Principis Moldaviae dignitatem evecti, patrocinio scholasticum officium impetrasse, atque eo tandem A. 1563. trucidato fugitivum Bistritium Transylvaniae concessisse, ubi demum, ut Albinus l. c. docet, vocibus blandis captus et tenuis victus amore lucri in Photiniani erroris societatem, quem tamen et ipse pluribus aliis postea admixtis interpolavit, abreptus sit. Quae si ita comparata sint, (de quibus dubitandi nulla satis praegnans caussa praesto est,) non erit, cur de Praeceptore in haeresi, diu postquam inde discessit et alibi quam in patria hausta atque approbata solicitus sis, multo vero magis, cur defectionem Viri hujus eruditi, et in Graeca lingua carminibusque pangendis inprimis exercitati doleas, hinc ratio non una apparebit. Cujus ipsius dum mentio heic facienda est facultatis poeticae insignis, qua idem Sommerus excelluerit, tribus simul verbis, non a Cl. Czwittingero tantum, cui tamen jam aliquid hujus rei suboluit, sed etiam a diligentissimo Lex. Erud. Auctore
Joh. Sommeros factos esse, obiter monere licebit.
Pag. ead. ad fin. not. a) Plura de Campano isthoc haberemus, quae annotatione digna essent, nisi angustia Analectorum horum aliaeque causae id prohiberent, neque Vitam hujus vagabundi hominis, et oppido, quod animi vitium Scripta sane luculenter produnt, superciliosi, propediem ad carceres usque seramque diu post Seculum XVI. medium in carcere mortem continuatam a Viro quodam in relitteraria expeditissimo descriptum iri, spes facta esset. Hanc ergo dum avide expectamus inter opuscula ejusdem, quorum alterius Latina lingua concinnati, et a Germanico distincti Lutherus in Colloquiis ad mensam habitis, (ubi ejus quoque argumentum in Rebenstockiana lat. edit. f. P. II. p. 31. sqq. recensetur,) atque Philippus in Epistolis hinc inde meminerunt, titulumque illi: Contra totum post Apostolos mundum, tribuerunt, hoc loco Germanicum duntaxat, quod: Göttlicher und heiliger Schrifft vor vielen Jahren - verdunckelt, - Restitution und Besserung A. 1532. inscribitur, editumque est in 12. a Nic. Franc. von Stetten, commemorare placet. Ex eo vero, quando non Serveti sententiam intricatissimam illum probasse, sed Filii Dei ex substantia Patris ortum, atque inter utramque unitatem talem, qualis inter uxorem et maritum sit, sic tamen ut inferior dignitate sit patre, cum Spir. S. Virtus tantum Dei sit, statuisse, liquido patet; singularem ejus fuisse opinionem, ceterisque portentosiorem, palam est. Quando vero de Baptismo etiam (ut omittamus monstra alia,) observare licuit, eadem hominem hunc docuisse, quae non ita pridem non nemo nostratium propugnavit, credendo videlicet verba S. Coenae denique mysteria non aliter interpretari, quam de mere Symbolica repraesentatione similique commemoratione etc. haeresin ejus per universum Theologiae corpus se diffudisse, manifestum est. Ad supercilium autem Campani hujus quod attinet, non aliunde luculentius id cognosci potest, quam ex Appendice paullo ante memorati Germanici opusculi, cui titulum vom Sizer-Recht fecit; quippe in quo, ut alias quoque creberrime, non solum verborum contumeliis in supra memoratos Doctores Acad. Witteb. praecipuos acerbe in vehitur, sed rejecta etiam omni scriptione, non nisi ea methodo, qua in consessu Ecclesiae solenni, cujusmodi 1. Cor. XIV. describatur, coram ut audiatur, quo sententiam suam dicere, et objecta sibi discutere possit, ita importune petit, ut parum absit, quin vi injecta extorquere
Campane vix potuerunt praeteriri silentio, cujus fata reliqua heic attingere animus non est.
Pag. 353. not. b) Quemadmodum sub adscititio nomine Glirii vix dubium amplius superest, latitare Vehium ob caussam in Palatinatu ad Rhenum pessimam olim actam et post fugam quoque adhuc periculosam voluisse: ita de Jacobo Palaeologo aqua etiamnum haeret, donec ex Dominicano ordine transitus ejus fugaque ex Italia in Germaniam, ut vulgo traditur, certioribus documentis probetur. Fraudibus de reliquo similibus tunc operam datam esse, fictasque origines variorum ex orientalibus familiis illustribus sub id tempus perfrequentes fuisse, uti supra exemplo Jac. Heraclidis ostensum, ita a doctissimo Rocolio (Gallo) integro Libro de Insignibus Impostoribus exemplis pluribus demonstratum est. Altum de Jac. Sutero cum Vehio in exilium ejecto, ejusdemque perpetuo alias comite, et inter caeteros fugitivos latitante, eoque haud indocto, silentium, hanc conjecturam Auctori suppeditare potuisse, nemo certe facile neget, commentaque hujusmodi nominum, vel Sommerum excogitasse, porro suspicanti nemo vitio vertat. Quibus omnibus, quando temporum etiam aequalitas, prout a Sandio quoque conjunctos hinc in Biblioth omnes reperies. suffragantur, quid mirum, si animus divinantium in his confirmetur? Quid de ejus tandem ad Pontificios defectione et vitae exitu judicaverit Socinus in Resp. ad Wujeckum Tom. I. Opp. fol. 338. a) ab initio videre, si volupe est, licet. Quem, de reliquo et ipsum ex gente Palaeologorum ortum fuisse, sive credidisse, sive id simulasse, ex Praefat. ad Disput. cum eo habitam patet.
Pag. 359. not. b) Copiosius haud ita pridem de statu recentiori Sociniani coetus in Transylvania et Siculia adhuc superstitis, disseruit S. Rev. D. Cyprianus in Continuat. Compend. Hist. Eccles. Gothani L. III. cap. VI. f. 224. atque ex Hist. diplomatica Hungariae A. 1691. iterumque A. 1702. pactis solemnibus publicos eorum conventus, qui nunc tamen dicuntur arctioribus limitibus adstricti, confirmatos testatur. Vnde, si quae in ipsa nota ex Cl. Schmeizelio observata jam sunt, addas, non nisi in his terris exercitio cultus sui libero, neutiquam vero publico amplius, Anti-Trinitarios nostra hac aetate frui, elucet.
Pag. 368. l. 19. seq.) Quando litterarum majorum adhibit arum h. l. fit mentio, idem quod ad fol. 167. supra jam datum fuit monitum, denuo heic procul dubio repetendum est.
Pag. 373. not. c) Quod, cum haec scriberet, latebat Auctorem, compertum est deinceps, quando non rediisse M. Conr. Huswedelium
Hamburgum, sed Boizeburgum, sed heic forte natum, et Hamburgi educatum, Rostochii autem, postquam in Saxon. inferiorem reversus est, constantem in Ministerio Ecclesiastico functionem circa A. 1618. et 1619. adeptum esse, ex b. Zach. Grapii Rostochio Evangelico innotuit. Quippe in quo fol. 210. primum quidem in aede ad Spiritum S. extra urbis moenia Evangelium docuisse, templo autem isthoc belli sub id tempus ingruentibus turbis destructo in aedem S. Johannis intra civitatem sitam translatum esse narrat. Eaque tempestate porro utrumque templum S. Georgii et Johannis conjunctim verbi divini praedicationi ab iisdem, ut videtur, Ministris istic obeundae destinatum esse, diserte legitur. Qua dum inde breviter excerpta damus, simul, quando denatus sit, cur nusquam, quod sciamus, meminerit laudatus, et in his cum primis alias peraccuratus Theologus iste, valde miramur; cum tamen alterius M. Joh. Huswedelii Rectoris primum scholae, atque hinc Profess. Ethices, A. 1635. vita defuncti mentionem semel iterumque fecerit. Diutius sane Conradum, hoc Johanne, superstitem fuisse, Epistolae Ruari condocent, cujus familiaritas cum Remonstrantibus nimis amice culta, quae mens ejus in religionis dissidiis fuerit, paullo laxior, aut aequior certe Socini sectatoribus, quam Altorphi quondam videri volebat, non obscure prodit. Quo cognationis gradu Hamburgensem Rectorem attigerit, nunc, posteaquam priora cognita sunt, dubium magis est, et quae not. h) dicta ea de re sunt, tutius in medio relinquuntur.
Pag. 383. not. b) Quoniam ex hisce, quae sub initium hujus Cap. III. et superioribus duobus, commemoratae sunt, circumstantiis, ipsisque adeo Epistolis Ruari, earumque inprimis Cent. Ilda, qualia fuerint Crypto-Socinianorum in Germania, hoc tempore propagationi haereseos operam strenue navantium, et capitum hujus coetus quoque in Polonia suppetias eminus ferentium, consilia, clarissime elucet, non potest non atro carbone, quod ajunt, b. Andr. Caroli in Memorab. Eccles. Sec. XVII. Crypto-Socinismum, hunc Germaniae subrepentem, de quo, ut fit in rebus hujusmodi, obscuriusculos tantum rumores acceperat, ad A. 1614. L. II. c. XVIII. fol. 354. haec commentatus est: Sociniani postquam Polonicas, Lituanicas, Transylvanicas, aliasque remotiores Ecclesias diu afflixerant, viresque et hospitium inibi obtinuerant, nunc in Germanicas nostras magno et aperte cum impetu immiscere se ac ingerere allaborabant, primas
in opere tenentibus in Thuringia et alibi passim Valentino Smalzio, Gothano; In Misnia, Joh. Sommero, Pirnensi, et Joh. Volkelio, Grimmensi; Christophoro Ostorodo, Goslariensi, in Saxonia inferiori etc. Quibus nisi ab orthodoxis Theologis vigili cura et calamo mature obviam itum esset, novitatis avida fluxique ingenii juventus inauditum majoribus Christianismum imbibisset; immo tota Germania grassantibus istorum hominum erroribus inundata, foedoque Neo-Photinianorum et recentium Arianorum luto contaminata fuisset. Quam in rem porro Cluverum, Hornbeckium et Kromajerum testes citat. Quemadmodum vero generatim Historici illi tantum de Socinianis agunt errores disseminantibus suos, ita prorsus verisimile est, optimum, deque Ecclesia Christi alias meritissimum hunc Theologum, haec dum scripsit, et hoc ipso quidem anno, periculum tantum Ecclesiam subiisse conquestus est, quae fando forte tentata esse a quibusdam Photinianorum asseclis ex Acad. Altorphina, et quidem Smalzio potissimum, per litteras, consultore emissis, audiverat, in ipsos Socinismi primipilos ante nominatos quasi per Germaniam ipsimet, Poloniam abierant, vel nunquam, vel vix unus alterque dudum alio consilio, si Ostorodum excipias, clam olim rediere. Vt taceam, hac aetate annoque h. l. definito praesentem in Misnia se ingessisse rebus Socinianis promovendis Sommerum, male affirmari, qui Seculo jam XVI. adulto quidem, sed tamen nondum finito, ex vivis in Transylvania excesserat. Quo fato etiam suo Ostorodus jam ante hunc annum 1614. post turbas quondam, ut supra docuimus, in patria datas, defunctus erat. Equidem parum haec, falsa licet, curanda essent, et silentio praeteriri hinc potuissent; Si vero animo tecum reputes, Lectori narrationem hanc mirum in modum a rebus vere gestis discrepare, atque Socinianis adscribere Polonis, quae per alios Germanos proh dolor! acta sunt, ne cui erroris occasio existerent, heic, ubi rectiora de discrimine illo, divina tamen providentia superato, tradenda fuerant, brevibus attingere et corrigere videbatur e re Ecclesiae praesentisque instituti esse.
Fol. 387. not. b) Corrigendus est in hac observatione ordo verborum. Neque enim Swinfurto in Comitatum Wolffsteinensem evocatus est Kauffmannus, sed hinc potius (quo, abdicatus Brunswigensi Coadjutoris functione et Noribergae deinceps brevi tempore moratus,
Swinfurtum Schrödero A. 1611. suffectus, A. 1616. ibidem fatis concessit.
Pag. 406. lin. 10.) Mutatum est consilium, quod Supplementa docent, ubi ea integra exhibetur, ideo, quod satis existimatum est cum Refutatione totam confessionem exscriptam dare, quam speciem suppressionis propter invictum ejus et insuperabile robur praebere. Nec male ea mutatio videtur suscepta.
Pag. 413. not. a) Plurima, quibus Socini et eorum, qui cum eo faciunt, laxior illa, de dogmatibus fidei perpaucis, sententia confirmari possit, testimonia congesta, non sine exquisito delectu, exhibet Hornbeckius in Socinism. Confut. L. I c 9 fol. 196. sqq. Quibus nihil addendum est hoc loco, ubi aliud agitur, quam hypothesi huic insignem dolum subesse, eum nempe, quo, ut dissensionis inter Evangelicos et Socinianos momento extenuato, credulis tanto facilius ratiociniorum, aut sophismatum potius, ope persuaderi horribiles, de Deo Christoque Servatore errores queant, blandimentisque rationis, adversus revelationem dimicantis, dolose adhibitis, quae mira quadam probabilitate carni corruptae arrident, vel validissima pectora expugnentur. Quis enim talia vel tandem approbare vereatur, quae ad summam rei parum faciunt, praecipue si sanctitatis quadam specie ad partem alteram animus vacillans simul allici possit, aut commodi spes aliqua splendida opimioris sortis cupidos ad id faciendum invitet et laeto quasi vultu affulgeat. Quae caussa etiam fuit, quod Acontius iste, nescio quae Strategemata Satanae Lectoribus suis venditans, rigidioresque veritatis propugnatores hunc in modum, si pergant, iniquitatis ac duritiei morosae obtentu percellens, tot adstipulatores non solum inter Remonstrantes, sed similes horum alios hinc inde passim invenerit. Vt proinde mirum non sit, si nostra hac tempestate eadem methodo ipsos quoque illos, ad
Pag. 424 lin. 12.) His, quae coram acta sunt Altorphl, successere postea, de quibus in Supplem. n. X. exponitur, nova cum Dümlero tentamina. Quibus omnibus peractis ille fugam corripuit.
Pag. 459. lin. ult. et not. a) Nimis audacem hanc forte dixeris conjecturam, qua Acontii nomen in dubium vocatur, ejusque nativa tanquam Tridentini hominis ingenuitas. Sed mitius procul dubio non sine caussa, tametsi a nomine obscuri hujus hominis valde profecto suspecto discedas, censebunt, quicunque Nic. Gallasii, Profess. Theol. posthaec Genev. non incelebris, verba animo expendent, quibus in Epist. ad Calvinum A. 1561. Londino perscripta, et a Cl. Liebio inter ceteras Pseudonymiae Calvini testes A. 1723. Amstelod. editas n. VIII. posita, Acontium illum describit: Scripseram ad Macarium, inquiens l. c. fol. 52. nostrum paulo ante ejus obitum, ut inquireret ex D. Marchione et senioribus Ecclesiae Italicae, quisnam esset Tridentinus quidam Acontius. Quod enim novarum opinionum fautorem se praebeat, veritus sum, ne ex eorum numero esset, qui illic Ecclesiam Italicam turbarunt (S. Trinitatis hostes, de quibus Lubienicius Hist. Eccl. Polon. L. II. c. I.) Et sane mihi non parum adfuit Dominus, quod id suspicans non protinus in coetum nostrum admittendum duxerim. Nihil rescripsit Macarius, necscivi, an ei litterae meae redditae fuissent. Verum Acontius ipse satis postea sese suo indicio prodidit. Addixit enim se palam caussae Hadriani Hamstedii, in qua, veluti patronus, subtilior et acutior ceteris videri voluit. --- Vt finem faciam, mihi videtur multa sub litterarum et methodi, quam videtur fuco, monstra alere. Non obscure enim hinc patet, non solum pro homine larva quadam fraudulenter tecto, Acontium illum recentem advenam habuisse Gallasium, sed ex societate intimiore cum Hamstedie notissimo Anabaptista, (quem neque de Christo Deo etiam recte docuisse, vel ex Bezae scriptis constat,) ejusdemque caussa tam operose acta prudenter collegisse, ex eorum numero eum fuisse, qui Italiam propter res in religione istic actitatas fugiens, cum ceteri in Turciam partim evasissent, alibi tecto nomine latebras quaesiverit. In qua sententia tanto magis confirmari, animus talia subolfaciens possit, quo rariores tunc fuere Tridentini humanioribus litteris h. t., ut Acontius iste, exculti, et nisi, quae ipse de se jactitavit obscurissimus Pacis praeco comperta, ceteroquin nemini fuere. Cui porro conjectura Lubienicii narratio suffragatur, utpote qui ex illo sodalitio Italico, ceteros, ad Turcas haud profugos, silentio tempestivo tectos, nec tamen satis in patria tutos in Helvetia, (quam Acontius primum quoque adiit,) Moravia ac tandem in Polonia refugium invenisse, explanate testatur. Vt omittam aetatem Laelii Socini, qui ex eadem officina prodierat, mentemque etiam Acontianae prorsus consentaneam, aliaque plura hujusmodi, unde originem hujus hominis veram dedita opera
Pag. 513. not. c) Denuo h. l. mentio fit L. de Obedientia, ita ut a Catechesi Soneri distinguatur. Vnde non solum Catechesin illam, cujus idea supra data est, ab eo profectam esse liquet; sed etiam priorem ab hac distinctam atque aliud prorsus opusculum morale fuisse dispalescit. Quae caussae Auctorem sine dubio moverunt, ut in Annott. ad Epistol. Ruari, ubi suum (meum inquiens,) ipse Ruarus vocavit, pro foetu Ruariano habendum existimaverit; eo modo, quo Wissowatii de Virtutibus et Vitiis schediasma et aliae similes Socinianorum extant ad vitam recte instituendam satis speciosae Manuductiones. Quem proinde in carcere adhuc, uti ex Epistola inde scripta Cap. III. Sect. II. excusa manifestum est, nemine contradicente, Peuschelius adhuc laudavit. Nunquam autem typis esse impressum tanto minus est, cur mireris, quanto certius inter omnes constat, Ruarum, dum viveret, a lucubrationum suarum publicatione, typorum ope procuranda, pertinaciter abstinuisse.
Pag. 544. §. XXIX. tot.) Cum non prorsus exhauriat difficultates motas Responsum b. Fabritii, Avi ejus, qui nuper mortalis esse desiit Celeb. Abbatis Regiae Lutterae, aut obscurius certe sit, quam ut dubiis a Marcio olim concitatis plene satisfaciat, non inconveniens erit, his Analectis Marcii ipsius hoc eodem de argumento dilucidiorem Epistolam ad Metrophanem Critopolum, illum sub initium superioris Seculi AltorphI et Helmstadii inprimis moratum e Graecia hospitem, atque Patriarcham tandem post reditum Alexandrinum, datam eamque non multo post, quam ad saniorem mentem scriptor ejus redierat, exaratam, interponere, quae sequentem in modum de praesenti negotio disserit.
Petito tuo satisfaciens ob negotia, quibus me districtum nosti,
secundum interiorem hominem. Quae certe non nisi renatorum propria sunt, ut constat ex Rom. VIII. 5. Ps. I. 2. Ephes. III. 16. Plane autem diversa ibidem de se dicit: videlicet se esse carnalem, Rom. VII. 14. et se non amplius esse in carne, Rom. VII. 5. VIII. 8. 9. se esse venundarum sub peccatum, Rom. VII. 10. et: se esse liberatum a peccato, Rom. VI. 8. 21. et quae sunt ejusmodi alia. Attamen ideo minime dividendus est Paullus in hominem renatum, et simul non renatum: sed attendenda sunt diversa principia, quae in. homine renato sunt, et imperfectionem satis arguunt, caro nempe et Spiritus Gal. V. 17. Horum respectu quidem unus idemque homo renatus spiritualis dicitur et carnalis: non autem renatus et simul non renatus. Spiritualis est, quoad novitatem inchoatam, sive novitatis primitias; Carnalis, quoad vetustatem residuam sive vetustatis reliquias. Vt enim maxime caro mortificetur, non tamen radicitus evellitur, aut omnis carnis sensus exuitur, ut in tota vita praeter coelestem perfectionem nihil redoleat. Hinc
Hierosolymitani Concilii concludentis: Quid tentatis Deum, imponere jugum super cervicem discipulorum, quod neque patres nostri, neque nos portare potuimus: sed per gratiam Domini nostri Jesu Christi credimus, nos servatum iri, quemadmodum et illi, Act. XV. 10. 11. Davidis: Errores quis intelligit? Ps. XIX. 11. Salomonis: Quis potest dicere, mundus sum a peccato? Prov. XX. 9. Johannis: Si dixerimus, nos non habere peccata, nos ipsos fallimus, 1. Epist. c. I. v. 8. Omnium quotidie precantium: Dimitte nobis debita nostra, Matth. Vl. 12. Et Paulli: Neminem posse ex lege justificari, Gal. III. 21. Rom. III. 20. Act. XIII. 38 (dicentis) Quod tamen fieret, si perfecti essemus, et legem perfecte impleremus Luc. X. 28. Lev. XVIII. 5. Ezech. II. 11.
Dicat quis: Quale ergo discrimen erit inter renatum et non renatum? Respondeo: Maximum. In renato enim est quidem caro; attamen virtute Spiritus supprimitur, ne dominetur, aut desideria perficiat; In non renato, caro dominatur. Ille igitur carnalis est ob sensum duntaxat carnis; hic ob servitium: Ille peccatum sentit; hic consentit: Ille peccat venialiter; hic mortaliter, etc.
Ex quibus liquido liquet, ob diversa principia, carnem et Spiritum, quae in homine renato sunt et luctantur, eum non esse dividendum in renatum et non renatum: sed dicendum orthodoxe, in hac vita nondum perfectum existere, ut tu, Optime mi Domine Metrophanes, elegantissime hanc rem illustras, similibus a crepusculo et hominis generatione sumptis.
Secundo causas ponis, Vir Reverende, ob quas sensus carnalis in renatis manserit residuus. Et has approbo. Sentientes enim carnis stimulos et concupiscentiae pruritum sancti student humilitati, ut infirmitatem suam agnoscere discant: precationi, ut pro remissione peccatorum quotidie suspirent: fiduciae, et ad solum DEVM confugiunt: charitati, ut proximo ignoscant, quum a labe immunem neminem sciant: Contritioni, ut in carne sua peccatum habitare fateantur: timori filiali, ut de nulla perfectione glorientur: pietati, ut carnis titillationem supprimere annitantur: spei vitae aeternae, ad quam anhelant exclamantes cum Paullo: Infelix ego homo, quis me liberabit de corpore mortis hujus? Rom. VII. 24.
Tantum igitur abest, Vir Doctissime, ut hac in re a te dissentiam, ut potius Tibi gratuler veritatis jubar, pariter atque constantiam precer. Sic enim vere eris
Salve plurimum, Vir omni laude conspicue, amice singularis, Domine honorande, et amare perge
Tuum Cornelium, qui te aeternum.
En! luculentam arduae quaestionis declarationem, ex qua praeter solutionem dubiorum, ab ipso scrupulis ante vexato Juvene datam, elucet simul, quam candide, quamque ingenue et constanter Optimus Marcius perinde, ut ceteri prava olim sententia imbuti erroris pessimi sodales, pro veritate deinceps propugnarint, nec sine caussa ad officia haud proletaria adhibiti sint: utpote de quorum animi et doctrinae integritate satis superque constiterat.
Pag. 754. not. a) Aliter A. Windhorn, nuperrimus Introd. in Theol. Aethiop. scriptor perdiligens, qui f. 25. L. c. An heimlichen Socinianern, inquit, mag zwar so wenig Pohlen als Deutschland Mangel leyden: Jedoch darff die Sache nicht ohne grosse Gefahr zum Ausbruch kommen, und wiewohl dieses Gifft vor dem zu Altdorff, wie auch in der Nieder-Pfalz aus der Asche herfür schimmern wollte, wurde es doch bey Zeiten unterdruckt etc. Nam, postquam haec ita brevibus et formula quidem loquendi adhibita, rebus Altorphi gestis non admodum conveniente, (neque enim ex cineribus olim gliscere haeresis illa potuit, cujus nec vola nec vestigium istic antea unquam fuerat,) enunciaverat, conferri not. 6) Praefat. J. Fr. Mayeri ad Artic. Homolog. etc. jussit, atque in ea historiae hujus aliquid reperiri h. m. subinnuit. Quemadmodum vero ipsa Praefatiuncula, ut solebat in hujusmodi Dissertatt. brevis esse Mayerus, desiderium Lectoris minime exsatiabit, ita non dubitamus alia, quam generalia, eademque non satis defaecata in ista narrari: quod supra jam documento aliquo Cap. II. f. 3u. not. a) aliunde petito demonstratum est.
Pag. 771. lin. 17.) Id vero prudentia et inquirendi in sinceritatem aliter se sentire jam profitentium suspectorum quorumcunque postulabat, et in futurum prospiciendi Ecclesiae pia solicitudo efflagitasse videtur: de qua sub finem colloquii Cap. III. Sect. II. actum esse constat. Neque vero etiam jurisjurandi religio sacro-sancta veritatem caelestem dedecet, ita quidem, ut praeter exempla a Sp. S. in divinis litteris commemorata nec singularia ob periculum haud dissimile inter socios ejusdem fidei a Socinismo praemuniendos et clandestinos simulatores
Hungaris Wittebergae studiis operam navantibus legitur sistiturque in Hist. Reform Ecclesiae Hungaricae, non ita pridem in lucem data, ubi L. II. fol. 257. seqq. inter alia domi acta haec inprimis formula jurisjurandi digna est visa, quae integra hic typis repetatur: Ego N. N. fide bona, conscientia Deo debita, sine ullo fuco vel dolo malo, in conspectu sacro sanctae Trinitatis, citra etiam omnem tergiver sationem aut praetextum, simpliciter, ut verba ipsa sonant, hisce Thesibus de Deo in Essentia uno, in personis trino, Patre, Filio et Spirita Sancto, totique doctrinae caelesti in Scriptis Propheticis et Apostolicis et tribus Symbolis comprehensae subscribo, ac in eorundem confessione iisdem conditionibus, me ad ultimum usque vitae spiritum perduraturum, neque in castra Arianorum, Pontificiorum vel aliorum haereticorum transiturum sancte polliceor, quod qui violaverit, tanquam perjurus Ethnicus et haereticus simul atque impostor blasphemus sciat, se judicium terribile olim non effugiturum, Amen! Eamque formulam A. 1568. in alma Leucorea conceptam, atque a popularibus illis sedecim omnino primum subscriptam, et ab aliis deinceps simili modo comprobatam, tanto lubentius visum est h. l. exhibere, quanto magis, quod nationi integrae gravibus de caussis vel metuenti aliquid contagii licuit, auctoritate tamen Magistratus Academici communitae, idem, ubi anguis non amplius in herba latebat, sed jam apparuerat, consulto adhibitum fuisse luculentius inde patet, et vel aliena formula, lacuna Illa, ubi heic deesse verba Noribergensis istius animadversum est, quodammodo expleri potest.
Pag. 806. lin. 7.) De vera voluntatis libertate a Crusio conscripti libelli mentionem fecit Sandius, qui sine dubio, nisi titulum generalem magis deinceps ipse praefixit, ex hoc loco corrigendus est.
Pag. ead. not. c) Caussae non optimae indicium est, has Epistolas omnes Peuschelianas disparuisse, ipsaque etiam haec consuetudo Crusii nimis amica monstri aliquid quibusdam alere videbitur: quemadmodum nec Ruari nostri commemoratio suspicione omni caret. Erit aliquando, qui, quae sunt Remonstrantes Peuschelium (vid. f. 812. lin. 12.) litteras ultro dedisse, suspicandi varia eaque haud levia adhuc dubia, quibus etiam locum dederit, animum ejus occupasse arguit, ipsumque illud commercium non plane nullum vel moderati nimis de dissentientibus judicii argumentum praebet.
Pag ead. lin. 17.) Quantum ex hac Capi Epistola elucet, Versio illa Confess. Remonstr. Peuscheliana ad praelum parata tantum fuit, eidemque, ut subiret, destinata. Longius autem progressus est S. R. D D. Sal. Ernest. Cyprianus Eccles. Evang. singulare ornamentum, utpote qui in Contin. Hist. Eccl. Compendii Gothani L. III. c. V. f. 217. Plenior (Remonstrantium puta,) confessio, scribit, Simonis Episcopii studio conscripta et in Synodis Antwerpiae, Roterodami ac Vitrajecti approbata, quam deinde reliqui Remonstrantium Pastores nd unum omnes ratam habuere lingua Batava A. 1621, Latina 1622. et paullo post per Joachimum Peuschelium Ecclesiae Norimbergensis Ministrum Germanica publicata est, qua pleraque Reformatorum dogmata, praeter quinque Articulos videri volunt retinuisse. Et citatur in hanc rem Grandtius in Hist. Reform. P. IV. p. 649. Quando vero omni studio adhibito Editionis hujus Conf. in vernaculam nostram versae, nihil unqoem cuiquam, quod sciamus, conspectum est, rectius faciunt, qui, nisi forte paucissima tantum apud Batavos exempla excusa istic delitescant, haec pro incertis habent. Parum certe ea, si domi innotuissent, Peuschelio ipsi profuissent.
Pag. 814. lin. 15. seqq.) Et sane ex eo quoque tempore nec auditum quidem est, sive hanc sive alias a serpente passim alias clandestino hoc veneno infestatas esse Academias Germanicas. Digna tamen arbitramur notatu, quae non ita pridem in Philosalia Epist. a Cl. Viro J. H. a Seelen publicam in lucem data n. 82. fol. 344. seq. in Epistola Justi Jac. Mülleri Past. posthaec ad D. Joh. Norimb. ad b. Bebelium scripta aliud agendo observare licuit; quippe in qua Dan. Zwickerum et Jeremiam Felbingerum, Socinianarum hypothesium, sed per Dn. Oelhasium, (Past. deinceps Lauffensem,) qui ipse cum illis collocutus fuerit in Belgio, litteras ad venerandam Facultatem Theologicam Altorphinam quidem dedisse, cum opusculis quibusdam a se editis, hac occasione transmissis, quibus rogaverant, ut attente et sine praejudicio haec legere, considerare, et quod bonum in iis fuerit, retinere velint, quin et curare, ne convitiis, calnmniis et persecutionibus opprimerentur, narratum est, animosque Theologorum etiam in eadem Vniversitate tentatos. Sed tantum abfuit, ut responsione hos errores dignarentur Theologi Altorphini. ut b. Dürrius potius ex instituto potiora in Dispp. Anti-Soc. et Append. cum primis non una tanto diligentius et solide refutarit, atque h. m. quid statueret cum Collegis de hujusmodi amicitiae ingrato ambitu, modeste quidem, ut humanitatis jura postulant, sed serio tamen demonstrarit. Quae, quoniam ab ipso quoque Dürrio Disp. de Magistratu Christiano, quae cap. XIII. constituit, ejusdemque §. 13. com nemorata sunt, ubi et Josiam N. T. inter Libros a Zwickero missos fuisse docetur, calamumque Felbingerum in scribendis litteris duxisse testatum legitur, ad finem denique non videbantur praetereunda filentio. Faxit Deus, ut quem Altorphenses pariter ac ceterae Evangelicae Ecclesiae et Academiae contra hoc lethiferum virus pium adhibuerunt zelum, eodem Vniversitates omnes divinitus correptae constanter haec similiaque impietatis genera valide animoseque oppugnent; donec aeternum