CAMENA Early Modern Latin Texts

IOANNIS WOWERII EPISTOLARVM CENTVRIAE II. Eiusdem STYNTAGMA DE BIBLIORVM INTERPRETATIONE cum EPISTOLIS CLARORVM VIRORVM AD WOWERVM. Omnia nunc primum prodeunt. [gap: illustration] HAMBVRGI Apud MICHAELEM HERINGIVM. ANNO CIC. IC. CIXX.

IOANNIS WOVVERII SYNTAGMA DE GRAECA ET LATINA BIBLIORVM INTERPRETATIONE, NVNC PRIMVM IN LVCEM EMISSVM Ex bibliotheca GEVERHARTI ELMENHORSTII. [gap: illustration (motto: PRVDENTIA NON VIOLENTIA] HAMBVRGI Apud MICHAELEM HERINGIVM. ANNO CHRISTI oo. IC. CXVIII.

CLARISSIMIS ET VNDECVNQVE DOCTISSIMIS VIRIS IANO GRVTERO I. C. Sereniss. Principis Palatini Consiliario et Professori etc. DANIELI HEINSIO, Potentissimorum Ordinum historiographo et Professori etc. IOANNI MEVRSIO I. C. et graecae historiae Professori. Gemmis Belgarum

VITA IOANNIS VVOVVERI.

IOANNES VVOVVERIVS natus est Hamburgi honestissimis parentibus VI. Eidus Martij Anno Christi oo. IC. LXXIV. Puer prima literarum stipendia in scholâ patria fecit, quam tunc magnâ cum laude vir eruditissimus VVARNERVS ROLEVINCIVS moderabatur. Annum agens XIIX. a patre Leydam ablegatur, ubi quinque solidos annos permansit, sectatus amoëna literarum et antiquitatis studia. Coluit ibi conjunctionem gratiae cum Clmis viris JANO GRVTERO J. C.

DOVSIS, VVLCANIO, MERVLA, HEINSIO, MEVRSIO, SCRIVERIO, BLIENBVRGIO, et quem primo loco nominare debui, magno SCALIGERO, cui etiam impurissimum scriptorem purissimae latinitatis dedicavit. Inde in Galliam profectus familiariter innotuit viris summis Claudio Puteano, Francisco Pythaeo, Jacobo Bongarsio, Petro Danieli, Isaaco Casaubono, Dominico Baudio, Theodoro Marcilio, et admodum reverendo viro Guittardo Rataeo Episcopo Mompeliensi, cui Sidonium Apollinarem inscripsit. Postea iter in Italiam capessit, illicque biennium exegit, propter exellentis ingenij dotes principibus, Cardinalibus, et Rotae auditoribus admodum charus et aestimatus, quorum opera etiam saepenumero ad ipsum

Pontificem Romanum aditus ei patuit, qui benigne hominem amplexus est, honestoque stipendio alere voluit: cujus preces praetextu adversae valetudinis blandâ aversatione sapienter repulit. Ex longa peregrinatione domum redux, ea studia quae juvenis tractaverat, studiose recoluit, publicavitque Minutium Felicem, Firmicum, Panegyricum ad Regem Daniae, Apulejum, Notas Epidicticas in Tertullianum, librum de umbra, et Polymathiam opus operosissimum, et quo ad eruderandum animum ab inscitiae vepretis a multis retro annis nullum prodijt utilius. Non longo post intervallo a generoso Comite Frisiae Ennone ad munus Consiliarij honeste evocatur; cuius nomine quoque pro pacificatione Embdana, Hagam Comitis legationem suscepit.

Deinde propter crebras eruptiones Embdensium cum junioribus Comitibus in Holsatiam ad illustrissimum Principem IOHANNEM ADOLPHVM mittitur, quem unico congressu, suadelâ suâ et doctissimis moribus ita totum cepit, ut antequam ab illo discederet, se valedicturum Comiti Embdano, et ipsi operam daturum sub juramento compulsus fuerit promittere. Ornatur igitur a praedicto Principe titulo Consiliarij, nihilque magni momenti geritur, cui non sagax ille et prudens temporum observator, adhiberetur. Meruit etiam hac suâ diligentiâ praefecturam arcis Gottorpianae (splendidae imprimis dignitatis ista est administratio, nec nisi nobilissimis Holsatiae datur) quam cum laudabiliter per tres annos administrasset,

incidit inmorbum lentum ac gravem, qui eum quotidie erogarvit, et sensim contabefecit. Sentiens igitur sibi adesse fatalem et suam horam, accersiri jussit sacerdotem, factataque rite exomologesi, st sacro viatico suscepto, placide et leniter expiravit. Anno Christi oo. IC. CXII. III. Kal. Aprilis aetatis suae XXXIIX. non sine Illustrissimi Principis sui desiderio, cuius jussu Slesvvigae in templo majori honorificentissime tumulatus est. Ipsius monumento ipse voluit ut haec saltem verba inscriberentur:

SCRIPTA AB ILLO EDITA.

IANI GRVTERI I. C. et Professoris Heidelbergensis Carmen in IOANNEM WOVVERIVM.

MAtre, WOVVERI, cadentem te Minerva arcto sinu
Excipit, novemque Musae mollibus dein tegunt
Fascijs, Charisque melle Gnydio os rude imbuit:
Hic erit nobis alumnus singularis, hic erit
Mysta rarus, quique centum praestet unicus vices.
Sic Athena, Gratiaeque, sic Monetae pignora
Ominabantur, recenti plus quam onustae gaudio.
Et quidem huic et his suisti deditus tenerrime
Per decem decemque brumas. Verum ut inquies Honos
Visus est palam tibi, utque visa Majestas palam est;
Gemmeo splendore captus, captus et pampa aurea,
Deseris rupem gemellam, deseris fontes Equi,
Despicisque cum Cleanthe lene Chrysippi latus.
Ergote Aula multa honorat, multa adorat, ac sui
Histrionicam favoris explicat larvam, haud minus
Sic tamen statae juventae flore masculo interis,
Teque nulla honorat Aula, nulla adorat amplius:
Sola, WOVVERI, Tonantis gnata, solae Hiantiae

ALIVD.

INvida WOWERII genium cum Diva videret,
Praepete Virtutis scandere templa gradu,
AEternumque decus famae immortalis apisci
Heroos inter Pieridum titulos:
Hunc, ait, hunc saltem potero prohibere dolorem,
Ne tuus in patria luceat ardor humo.
Extera te capiant minitantibus alta columnis
Atria, suspectas ebria mensa dapes.
Purpureosque ferant curaeque hominesque timores,
Altius hinc lapsu quo graviore ruas.
Haec ea: sed melior mens dia faventis ADOLPHI,
Virtutem stabili dum sinit esse loco.
Ingeniumque negat varium mutabilis aulae,
Lubrica ni fiat semita fraude virûm.
Ergo, viris, iterum, mors invida fortibus, aulae
Quem nequeunt artes vertere, vertat, ait.
Et medio vitae, medio deturbat honorum.
Curriculo dignum perpete luce virum.
Non tamen et famae, solvi metuentibus alis,
Quae florentem hominum docta per ora vehet.

ALIVD.

IANE te severa fatis asperis exercitum
Et tuae non digna passum mentis excelsa indole
Sub suas leges vocavit Parca, flecti nescia,
Qui benigniore certe lucis usurâ frui
Et tuos annos futuro saeculo transcribere
Debuisses, si morari fata posset invida
Summa virtus, atque rerum plurium scientia,
Qua tuum pectus politum sic quidem compleveras,
Inter aequaeles ut unus omne punctum tolleres.
Sed tamen (quae dura lex est omnium viventium)
Vindicare te valebat mortis a potentia
Nullares, ars nulla, pulchritudo corporis,

Illustrissimum genus et ingenium IOSEPHVS IVSTVS SCALIGER de emendatione temporum lib. V. fol. 453. IOANNES A VVOVVEREN iuvenis mihi propter mores et eruditionem charissimus. DANIEL HEINSIVS Potentiss. Ordinum Hollandiae historiographus et primarius Professor Leidensis in epistola ad ELMENHORSTIVM.

ACCEPI munus tuum Vir Clariss. et epistolam utramque, postquam oberrassent aliquamdiu, quae et ipsae maximi loco muneris fuerunt. Tum quod ipsas per se tanti quanti essent faciendae, quae a tali amico mitterentur, aestimarem: tum quod nunciarent rem non uno nomine gratissimam. Quippe si quis

virtutes Wovverianas, acre ac divinum ingenium, iudicium incomparabile, magnum animum, neque tantum capacem literarum, sed qui cum illis quoque qui hoc unum egissent in Principum aulis et gravissimis Reip. Negocijs paria faceret, admiratus unquam fuit, ego is fui semper. Quo magis gratum mihi fuit, supremum illius de me iudicium, cuius tu verba amicissime ad me descripta misisti. Lugduni Bat. CIC. IC. CXIV. Cal. Maij.

NICOLAVS KELLINCHVSEN Generosiss. Comitis Frisiae Consiliarius et iunioribus Comitibus ab instituis, ad Eundem.

VEhementer laudo V. C. quod Wouvverium posteris narrare, ejusque imaginem non corporis, sed quae pulchrior est mentis depingere, totique orbi spectandam proponere, constitueris. Egregia sane illa et digna, ad cujus exemplum tanquam ad speculum suos quisque mores componat. Diem vero eius natalem non certo scio: emortualem parentes mei

norunt. In aulis principum optimam aetatis partem contrivit. nam etiam in Gallijs et in Italia gratia et favore Illustrium floruit, qui eum in aulas suas adsciverunt. In Germania vero totos sex annos aulae dedit, atque ita abunde expertus est, quid in hoc vitae genere et mellis et fellis esset. Auriacae. XIV. Octob. CIC. IC. CXVI.

IOANNES HVSWEDELIVS, PROfessor practicae Philosophiae Rostochij ad Eundem.

PIETATEM tuam V. C. in colligendis et edendis WOVVERII nostri epistolis aliisque monumentis satis laudare non possum: quae ita digna sunt quibus a te vita detur, quam ipse fuerat, cui servaretur, si divinae voluntati sic placuisset: qui deinceps quod illa vivant, tibi debebit. Rostochij IX. Febr. CIC IC CXVII.

IOAN. WOWERI DE GRAECA ET LATINA BIBLIORVM INTERPRETATIONE SYNTAGMA.

Prolegomena.

POstquam lux gratiae orbi affulsit, nullum maius beneficium divina benignitate contigit, quam ut prodita spiritu sancto oracula in diversas transfusa linguas gentibus proponerentur. Quo factum est, ut Christiana religio totius orbis ambitus facile occuparet, et ultra solis itinera propagata sit; ut gentes regionibus et toto pene coelo disiunctae in unam mentem coirent, et mollita asperitate in placidos sensus migrarent. Ita providentiae divinae opus agnoscimus, quod rex a fide alienus eam interpretationem sacrarum literarum transmisit, quam

Ecclesia suscepit et retinuit. Nec unquam defuerunt viri excellenti eruditione, qui incensi incredibili pietatis studio in hoc laborarunt, ut sacram scripturam mutato sapore suffusam, gentibus propinarent. Quorum singuli nationi suae consulere conati sunt. Ita Syram et Chaldaeam interpretationem accepimus. et Arabica etiamnum plurimi orientis populi utuntur. Armenam Chrysostomo auctore habuerunt. et Illyricam Hieronymus exhibuisse dicitur. Sed laudabile hoc studium, ut plerumque solet, qua juvare caeperat, cornua obvertit. Nam ut quisque haeresi contaminatus, ita verba scripturae intorquebat, ut ad sensus suos eam detorqueret. Alii praeposterâ stimulati pietate, ne nihil egisse viderentur, tanquam in publico incendio accurrerunt, ut vel manu aquam restinguendo ingererent: atque ita inscitiae suae vulnus Ecclesiae inflixerunt. Alii denique sive elegantiae sive novitatis studio provecti, dum alienos insectantur errores, novos ipsi prodiderunt; inde factum ut interpretatio

LXX miris modis interpolata et undiquaque vitiis inquinata prostitueretur. Quod antiquorum studia evocavit, ut illam diligenti manu recenserent, et si quae adulterina aut vitiosa irrepsissent, Critico ferro ea iugularent. Hinc promanarunt discrepantis lectionis pene dixerim volumina, et quod apud nimis industrios solet, ut antea vitiis, ita remediis laborari ceptum. Religiosam vero hanc veterum diligentiam merito suspicimus, et indefessam illam commendamus et admiramur: inprimis autem Origenis, qui tanto studio hoc egit, ut etiam illud tempus quod remissioni et quieti tribuere solebat, huic labori conferret. Ita enim apud Cedrenum Epistola ad Ambrosium fol. 208. scribit: [gap: Greek word(s)]

[gap: Greek word(s)] . Non coenare (inquit) nobis permittit exemplarium collatio: neque a coena de ambulare, aut corpus quiete reficere: sed etiam illo tempore literas tractare, et exemplaria emendare cogimur. Nec reficiendi corporis causam totam dormire noctem nobis conceditur: ne dicam de matutinis laboribus, qui ad nonam, saepe vero ad decimam producuntur. Nulla sane Theologo dignior philologia, quam istiusmodi invigilare studiis, et inexhausta diligentia in sacris veritatem sectari, eamque quatenus humanitus licet, eruere. Origenis industriam aemulatus Hieronymus, quod veterum testimonia et ipsius opera palam loquuntur et ostendunt. Latinae vero Bibliorum interpretationes quam plurimae passim oberrarunt: adeo ut Graecarum varietatem Latina exemplaria superarint. Indicio Augustinus qui II. de doctrina Christiana scribit: ut quisque sibi aliquid facultatis in Graeca et Latina lingua habere videbatur: ita simulac Graecus codex in manus venisset,

ausus est interpretari. Atqui utinam haec temeritas cum suis auctoribus extincta subsedisset: nunc illa nos accusatores antiquitatis haeredes invenit. Simplicem veterum diligentiam in obscuram scientiam, (si tamen ita appellanda) convertimus. Nullum fateor post hominum memoriam saeculum immune a vitiis, aut perversis ingeniis liberum fuit: audebo tamen asserere hoc nostro nullum unquam extitisse fertilius nugarum et fanaticarum opinionum:

Sed ut populares omittamus errores: illicita nimis curiositate scripturae abdita scrutamur, et adoperta sacris sipariis arcana profani detegere conamur: spretis omnibus retro sapientibus, quasi soli et primi per aureum funem coelo delapsi, quibus divina revelata. atque ita transgressi humani ingenii angustias, supra coelestia peregrinari audemus, unde ad extrema deturbati, velut scopulis adfixi obhaesimus. Nescii moderatam in divinis sectandam sapientiam, multaque

remota et abscondita cum laude eruditae inscitiae recte ignorari: quemadmodum praeclarê (ut omnia) ait Nazianzenus. Etenim si Arcesilae et Carneadis probata et tuta in frivolis et naturali obscuritate involutis quaestionibus dubitatio, qua fronte asserere sustinebimus in rebus divinis veritatem nobis solis illuxisse. Nota Simonidis Melici cunctatio, qui cum Hiero tyrannus de Diis quaereret, ipsa perscrutatione obscuriorem fieri veritatem aiebat. Sane in divinis imperitiae confessio sapientia est. Quare nec alis ingenii altius quam homini datum, evecti, intempestiva indagatione coelestia perscrutemur. Cohibeamus inexplebilem sciendi aviditatem, nec divina, nisi quatenus Deus voluit, nosse affectemus: ita et caute et gloriose philosophari licebit. Quanquam sapientiae persuasione decepti veritatem divinitatis nunc demum maturuisse, nosque solos verum intellectum sacrorum consecutos credimus. Et ne nobis blandiamur de saeculi subtilitate, aut novi aut inusitati aliquid imaginemur,

sartores, opifices, mercatores, ne dicam fures et latrones sectarum autores habemus. Christum scilicet imitamur, qui ex ingenti hominum multitudine delegit piscatores et opifices, ut ii per totum orbem dispersi Euangelium annunciarent. Digna profecto aemulatio. Ita et hostis generis humani, simia Dei, suos habet sanctos et martyres, atque adeo nostra aetate evenit, quod Hieronymus de saeculo suo ad [note: Epistol. CIII. cap.6.] Paulinum scribit: Sola scripturarum ars est quam sibi passim omnes vindicant. Hanc, garrula anus, hanc delirus senex, hanc sophista verbosus, hanc universi praesumunt, lacerant, docent, antequam discant. Alii adducto supercilio grandia verba trutinantes inter mulierculas de sacris literis philosophantur. Alii discunt prô pudor â foeminis, quod viros doceant, et ne parum hoc sit, quidam facilitate verborum, imo audacia, edisserunt aliis quod ipsi non intelligunt. Graphice profecto saeculi nostri insaniam describit. Sanê nunc demum verum est, quod Aristarchus aiebat: olim vix

septem sapientes in Graecia extitisse, hodie non facile totidem idiotas reperiri. Et tamen furiosa haec ratio tanto examine prorupit, ut oppletis omnibus angulis nihil vacui reliquerunt: certe ut atomi Epicuri omnia occuparunt. Nempe et ille voluptatis magister specioso nomine multos invitabat. Eam enim callidus captator hamis imposuerat escam, quam petituros pisciculos sciebat. [note: I. Diog. Laert. Epicuro.] Ignaviae commendatio et voluptatis praemium blandientibus hisce cibis magnos [note: Cicero I. de Finib.] sectatorum greges contraxit. Quod feliciter aemulati lenones isti, popularia et illecebrosa pro hamis in turbam mittunt, et incautos attrahunt. Nullus enim fanaticus aut agyrta, quin somniis suis credi velit, eaque tanquam in foro rerum venalium prostituat: in quo nullae tam rancidae merces, quae emptorem non inveniant. Ita non satis furori nostro fuit festiva acclamatione applausisse: protrahendus erat in publicum, ut alii quoque eodem correpti insanirent. Tam perdite nos amamus, falsae sapientiae opinione

impliciti, et magno periculo aegroti. [note: De legibus IX.] Duas enim inscitiae species statuit Plato, quarum illa, cum simplici ignorantia agnoscimus ea nos ignorare, quae nescimus: altera, cum ignoramus non tantum inscitiae tenebris obruti, sed scientiae falsa persuasione. Summum hoc vitium affirmat, et maximis malis causam praebuisse. Quod scitum verum esse ingenti damno experta est Christiana religio. Sed ut decurram intra cancellos, quos angustiores mihi ipse constitui. In tanta diversa censentium turba nemo est, quin sacrae scripturae verba ita flectat et incîdat, ut sensui suo apta reddat, unde fere omnes peculiares sibi adoptarunt interpretationes. Capras nunquam sine febri, ait Varro, ideoque dentem earum et salivam arboribus esse venenum. Vere illi perpetua omnia depravandi febri laborant, et quicquid tetigerint venenato afflatu inficiunt. Veterem igitur editionem subtiliores pene totam rejecerunt: sive quod vitiosa; sive quod ineleganti stylo conscripta, illam tamen vetus

Ecclesia recepit, eaque continua tot annorum serie usa est: nec sine causa hanc quovis modo tolerabilem retinuit. Nempe ut in Repub. saepe iniquas leges non abrogamus, ne levi inducta mutatione, tota civitas convulsa laboret. Vnde et Philosophus statuit, si quid in republica mutandum, illud tum demum commode fieri, cum stella Saturni spacia sua confecit. Qua ratione haud dubie mota antiquitas non temere eam repudiavit. Et profecto satius erat, sequi Hieronymi et aliorum institutum, qui adhibitâ diligentia (si quae in illa depravata) emendarunt: nec tamen omnino abiecerunt Neque n. vestem longo usu attritam aut maculis adspersam statim deponimus, sed eluendam fulloni tradimus, et pristino restitutam decori, induamus. Thesei navem toties mutatam, novam tamen factam non existimant: et quae Iurisconsultorum sententia est, eandem navim esse, etsi carina, et prora, et puppis novaque latera adtexta. Vtinam idem obtineret, ut velut in navi, rupta penitus et consumpta

restitueremus, et non plane nova et alia navis construeretur. Sed dissolutam ingenio sorum liberalitatem ferre cogimur. Et quod mireris, qui partum supposuit, qui falsi crimen commisit lege Cornelia tenetur, qui monetam corrupit, morte delictum expungit: qui sacrosanctae fidei monumenta violant, soli impune pro lubidine grassantur, et quidem commendatione eruditionis. Certe ut triumphantes albis quadrigis adscendunt ad famae templum, acclamatione vulgari adjuti. Adeo nemo, qui furoris sui praecones non inveniat. In veteri Comoedia scriptum memini: Sapientes qui vino utuntur veteri. Novas enim quae prodirent Comoedias multo nequiores, quam nummos novos. Vtinam de solis nummis aut Comoediis illadici possent. Sed fabulam risu excipimus eruditi: et postquam paulum ultra primas litteras progressi, et vere quod Synesius ait, Theologi Cadmi semine orti, sacrae scripturae manum admovemus, nec spongia utimur aut scalpello, sed atroci stilo sanguinem

extrahimus. Et tamen imperitae et nimis curiosae manus facile impingunt, et irrito conatu sana et integra sollicitant. Esaiae 34. [gap: Greek word(s)] . Vetus editio sequuta 70. Et erit caula Syrenum, et atrium strutionum: et occurrent daemonia onocentauris: et clamabunt alter ad alterum: illic requiescent onocentauri invenientes requiem. Recentiores Hebraicam sequuti veritatem: Et concurrent fera animalia cum terrifico: et scops proximo suo acclamabit: tantum ibi residet strix, invenietque sibi quietis locum. Haec deducta ex Hebraico fonte promunt viri magni, et non sine aliquo horrore censendi. Vocem [note: Vide Origenem con. Celsum lib. 7 pag. 44.] [gap: Hebrew words] vertit scopem. At periti eius linguae docent hoc verbo notari horrorem et metum, unde pro larva et daemone ponitur, qui adspectu terribilis, et horrorem iniicit, quales oberrare per sepulcreta, et loca sola ac deserta inhabitare

veteres credebant. Daemones autem vagare per busta et sepulcreta apud veteres obtinuit, ac multis ad Minucii Felicis Octavium docui. Vnde Apuleius apologia optat, Mercurius in terrorem AEmiliano obiiciat: Omnium noctium occursacula, omnia bustorum formidamina, omnia sepulchrorum terriculamenta. Loca vero deserta et inhabitata a daemonibus infestari vulgo creditur. Hinc antiqui Faunos et Satyros valles et praeruptos montes inhabitare putabant. Lucretius lib. 4.

Haec loca capripedes Satyros, Nymphasque tenere
Finitimi fingunt, et Faunos esse loquuntur:
Quorum noctivago strepitu ludoque iocanti
Affirmant vulgo taciturna silentia rumpi.

Pausanias Atticis ex relatu Eupolemi tradit Satyros inhabitare [gap: Greek word(s)] insulas desertas, quae inde nautis Satyridae dictae. Et apud Plutarchum libro de oraculorum defectu Demetrius narrat, insulas prope Britanniam desertas, et daemonibus dicatas. Inde igitur nonnulli veterum [gap: Greek word(s)] in Esaiae loco vertunt Satyros. Non poterat rectius explicari infausta et tristis vastitas, quam praedicit

Propheta. Loca scilicet tam deserta fore, ut malis spiritibus et larvis hospitium praeberent. Haud male igitur in vulgata: Occurrent daemonia onocentauris. Esaiae locum totum plenissime interpretatur Ioannis Apocalyps. 18. ubi de Babylonis devastatione: [gap: Greek word(s)] . Cecidit Babylon et facta est domicilium Daemonum, et custodia omnis spiritus impuri, et custodia omnis volucris immundae et invisae. Non poteram adducere magis idoneam verborum Esaiae interpretem; qui sine dubio ad Esaiae locum respexit. Nec profecto quaerenda est alia Prophetae interpretatio. Irritum igitur magni viri acumen, et plane obtusum. Et quaeso quid opus sensum invertere, et nova caligine obumbrare. Nempe scopem somniare oportebat, quia vetus editio daemonia legit. Sed quomodo probabit vocem Hebraeam scopem significare. Quia scilicet in Plinio legerat Volam lingua

Etrusca significare terram. In Tertulliani libro de Pallio: qui stellarem conjectat, qui volaticam spectat: geometram intelligendum affirmat, cum tamen Tertulliani libro, lumen notare eam vestimenti partem, quae collum amplexu cingit crassioribus pannis suffultam, patet. Vnde et Tertullianus: luminis concilium. At vero lumen Tertulliano splendor, qui compressione vestimento conciliabatur. Hinc Martiali: lucida vestis. Manilio: Tyriae luces. Ammianus nitorem vocat. Seneca de tranquillitate animi: Vestis ponderibus aut tormentis splendere cogentibus pressa. Hoc enim modo nitor vesti conciliari solitus. Tormenta vocat, quae Martialis praela. Ammianus pressoria. Inde eodem libro Tertullianus: Pavo pluma vestis, et quidem de cataclytis: imo omni conchylio depressior, qua colla florent. Depressior id est, splendidior. Nam compressione splendorem inducebant. Quod Aristarchus iste non magis intellexit, quam illa de cataclytis, ut suo loco ostendam. Luminis igitur concilium,

Tertullianus, splendorem sive nitorem vesti compressione conciliatam dicit. Seneca tormentis splendere cogentibus pressam. Opus coactile fiebat motu et compressione, quod vere conciliare [gap: Greek word(s)] . unde et supercilia, oscilla, et oscillatio. Hinc igitur luminis concilium. Sed de istiusmodi si per negotia licebit ad ipsum Tertullianum. Nunc ratio instituti me vocat ad librum Maccabaeorum, qui vulgo tertius censetur, in eius lib. cap. 4. ubi de calamitate et poenis, quibus Ptolemaeus Philopater Iudaeos affligebat: [gap: Greek word(s)] . Haec in vulgata ita concipiuntur: His autem super dictam ratem ductis, et navigatione finita, sicut erat sancitum a rege. Hinc emendatam oportebat veterem interpretationem. sed pari errore vir magnus: His igitur in navigium illud quod diximus actis, et navigatione finitâ pro ut sancitum fuerat a rege. [gap: Greek word(s)] locum prope Alexandriam ex Strabonis Geographiae lib. 17.

constat. Quare vertendum erat: His autem in locum Schedian appellatum ductis, et navigatione finitâ. Quicunque igitur nimia subtilitate praecisa sectantur, irritum saepe aut obtusum experiantur acumen necesse est. Plurimas Callicrates formicas, et Mirmecides quadrigas fregit oportet, antequam illas eius tenuitatis confecit, ut apud posteros inde gloriam consequeretur. Sed hoc rite decebat eruditos et elegantiae studiosos. Otristes ineptias et difficiles nugas. In sacris elegantiam captare, quid aliud erit, quam mero meridie umbras sectari. Et tamen tantum potuit corrupta opinio, ut et nostra aetate nonnulli eo insaniae provecti, ut decentiori sermonis habitu sacrae scripturae libros induerent: tam aemula similitudine gentilium sermonem effingentes, quasi Deos nationum loquentes inducerent. Cecidit in Idololatriam [note: De Idololatria cap. 20.] (inquit Tertullianus) qui idolum nomine Dei honoravit. Quanto gravius itaque delinquit, qui Deum nomine Idoli appellavit. Et profecto stultus est labor ineptiarum.

Horrida illa et inculta dicendi ratio veritatem decebat. Vt enim cretata facies et crines calamistro intorti impudicitiam praeferunt: ita nullis adiuta fucis pulcritudo matronam ostendit. Iam inde a nascentis Euangelii primordiis familiare fuit Ethnicis, aut religione Christiana leviter tinctis, ut inania captarent, et indignarentur illiteratos, pauperes, plebeios, de coelestibus disputare. Sacram scripturam impolito et horrido sermone traditam. Sed recte Minucius Octavio: Quo imperitior sermo, hoc illustrior ratio est, quoniam non fucatur pompa facundiae et gratiae: sed ut est recti regula sustinetur. Cui obiectioni et Arnobius copiosâ oratione lib. II. adversus gentes occurrit, et Cassiodorus de divinis lectionibus: Hiatus vocalium omnino relinque. Nam hic locum habere non possunt, quae doctores literarum liberalium custodire noscuntur. Istud n. inter humanas dictiones convenit praecaveri, in divinis eloquiis tales compositiones nequaquam accusantur. Maneat ubique incorrupta locutio, quae Deo placuisse

cognoscitur, ita ut fulgore suo niteat non humano desiderio carpenda subiaceat. Vide Augustinum de doctrina Christiana lib. ult. cap. 6. Gregorium moralium lib. 20. cap. I. Cyrillum lib. 7. adversus Iulian. Chrysost. Homil. 30. in Gen. sane et 70. parum curae habuerunt vitare asperitatem, si modo sensum recte exprimerent, et certas sacrae scripturae proprietates, (ut Chrysostomus ait) quae non facile ad Grammaticorum normam sese redigi patiuntur. Sacri scriptores ait Ambrosius Epist. 73. ad Iustin. non secundum artem scripserunt, sed secundum gratiam, quae supra omnem artem est, scripserunt enim, quae spiritus illis loqui dabat. Adeo ut falsi sint magistri elegantiarum, qui in sacris fucum et inania sectantes syllabarum aucupia instituunt. Sacram scripturam miris modis contaminatam, et multorum versione pene subversam manifestum est. Vnde Cassiodorus de divinis lectionibus: Si qua absurde posita intrepide emendanda, recurrendum ad Graecum Pandecten et Hebraeam scripturam. Decet enim,

(ait,) ut unde ad nos venit salutaris translatio, inde iterum redeat decora correctio. Merito enim patribus nostris de hac re cura fuit, ne tunica Domini quam militibus scindere non licuit, lectoribus subjaceat imperitis. Audiat Spiritus sanctus sincerissima quae donavit. Laudandum igitur praeclarum illorum studium, qui adhibitâ moderatione in restituenda sacra scriptura laborarunt. Recte enim olim Romanus ille: Non amare sese aiebat nimis diligentes. Equidem si unquam modestia opus fuit, certe in sacris eam adhibuisse oportuit: ubi ignorantia magis commendanda, quam scientiae confidentia. Via enim haec praeceps et lubrica, quae incautos facile in errorem ducit. In his igitur maeandris et labyrintis suspenso gradu incedendum, et quod in tenebris solet, manu iter praetentandum. Nec temere profecto a recte sentientibus discedendum, ne per vadosum hoc mare navigantes, dum aliam sectamur viam, ignari locorum scopulis illisam navim affligamus. Quod utinam omnes eo animo exciperent, quo

a nobis scriptum est. Aperte fateor et prae me fero pietatem et veritatis studium invito haec extorsisse. Huius auspiciis militamus Christiani Philosophi, ut et etiam victi de errore triumphemus.

CAPVT I. Iudaeis Hebraica lingua vernacula. Ea concepta ferê tota sacra scriptura in varias linguas conversa. Historica narratio interpretationis 70. Cur interpretatio 70. appellata, cum 72. interpretes.

IVdaeos suas proprias et vernaculas [note: CAP. XIIX.] habuisse literas scribit Tertullianus in Apologetico: quod et nobis, qui Christianam sectamur philosophiam, absque eius testimonio cognitum est. Ex ipsis enim, (ait gravissimus auctor) et ad ipsos semper Prophetae peroraverant, scilicet ad domesticam Dei gentem ex patrum gratia. Hebraei retro, qui nunc Iudaei et litterae Hebraeae et eloquium. Hoc itaque sermone concepta sacra scriptura veteris instrumenti, quam deinde in

Graecam, et sequentibus annis varias, transfusam linguas orbis Christianus recepit. Etsi nonnulli asserere ausi sint Babilonica captivitate Hebraeam linguam penitus periisse, errore manifesto: quem Iosephus aliique veteres refutarunt. Abductos aiunt in Babiloniam Iudaeos septuaginta annorum exilio linguae suae sacile oblitos. Vere quidem tam diuturnum tulerunt exilium, nec tamen lingua Hebraea simul intercidit. [note: Rabbi Kimchi praefatione in Iosuam et Elias Levites. Tertullianus de habitu muliebri cap. 3. Euseb. li. 3 cap. 6. Hieronymus de viris illustribus.] Nam Zacharias et Aggaeus post servitutem Babilonicam patrio sermone vaticinati sunt. et fingamus Iudaeos etiam linguae exilium tulisse. Esdra Levita, postquam ex captivitate ista liberati, omnes libros Hierosolymitano excidio consumptos restituit eosque in frequentissimo populi coetu patrio sermone recitavit. At vero Philo Iudaeus II. de vita Mosis ait: Legem antiquitus conscriptam fuisse lingua Chaldaica, ex eaque in Graecunsermonem conversam. et lib. 3. festivitatem migrationis [gap: Greek word(s)] Sane linguam Chaldaicam pro Hebraea

[note: Angel. Caninius in Hellenis. praef. Ex Adae Hevae Cain, Sethi, Nohae Abrahami, multorumque aliorum nominib. propriis quae integra in linguis omnibus conservantur, intelligimus primam in orbe terrarum fuisselinguam Hebraicam, cum in alia nulla possit vis et ratio illorum nominum explicari. hanc sequitur Syriaca et Punica, quae ills adeo sunt similes, ut eius dialecti nominari debeant. His posteriores suntgraeca et latima.Vide Bellarminum de verbo. Dei lib. 2. cap. 1. Alfons. Salmeron. tom. 1. Proleg. V. fol. 41. et seq.] ponit. Quod minime mirum videri potest. Certo enim constat Philonem Hebreae linguae ignarum fuisse. Quanquam tanti non erat his immorari. Apud recte sentientes obtinuit antiquissimam esse linguam qua sacra biblia conscripta. Ea igitur concepta scriptura sacra in varias linguas translata est. Cum enim gravissimis delictis sese inquinaverat populus Iudaeorum, et prophetarum vaticiniis ad beneficia divinae gratiae agnoscenda saepius revocaretur, ac nihil ominus in contumacia perseveraret, quod toties denunciaverant instinctu divino prophetae, ut regnum ipsis adimeretur, et gentes gratiae fructus ferrent, exsequutum oportuit. Ideoque religionis sacramenta Graeco sermone enarrata gentibus tradi necesse erat: ut deinde vario transfusa idiomate, et passim dispersa recipe rentur. Quibus illud auctoribus, et qua ratione factum pro captu meae mediocritatis scribere institui. Vt igitur sine ambitiosa praefatione rem ordiar. Ptolemaeus Philadelphus, Ptolemaei Lagi filius,

AEgypti rex incensus dulcedine philologiae, Alexandriae insignem Bibliothecam instituit. Nec Graecos congessisse libros satis arbitratus, a Chaldaeis quoque et Iudaeis, Persis, Assyriis, Romanis aliisque gentibus libros petivit, eosque Graece conversos in Bibliotheca reponi iussit ut ex Cedreno constat. Ita cum intellexisset ex Demetrio Phalereo, quem literarum laudibus illustrem, bibliothecae praefecerat, extare apud Iudaeos volumina Prophetarum, in quibus de Deo, de mundi opificio, aliaque reconditae sapientiae monumenta, scripsit Hierosolymam ad Iudaeos, ut illa transmitterent. Lectis regiis. literis libros aureis characteribus descriptos ad regem curarunt. Qui cum illi. traditi Hebraeo idiomate, cujus imperitus erat, conscripti, nulli usui erant, ideoque interpretes petiit, qui ex Hebraeo in Graecum sermonem libros istos converterent. Missi igitur ex Iudaea septuaginta duo Hebraeas et Graecas literas accurate docti. Hi sacram scripturam in pharo insula Graece interpretati sunt

Olympiade 127. anno Philadelphi regis 16. Atqui haec est interpretatio, quam. 70. a numero scilicet illorum, qui operam dederunt, dicimus, etsi septuaginta duo praefuisse verisimile. Ex singulis enim tribubus, ut Iosephus et alii tradunt, sex delecti fuerunt: tribus autem erant duodecim. 72. ita fuisse oportet. Vnde Tertullianus et alii veterum 72. laudant, sed dicentium compendio 70. censentur, seu ut Augustinus: interpretatio ist aut sepuaginta vocetur iam obtinuit consuetudo.

CAPVT II. De auctoribus huius historiae, et qua fide ab iis tradita, disquisitum. Aristeae auctoritas elevata. Iudaeorum vanitas in extollendis gentis suae rebus gestis. Cur veteres Ecclesiae doctores narrationi Aristeae. tam facile assenserint. Detecta credulitatis causa. Hellenistae. Ab illis plurima conficta, ut auctoritatem interpretationi 70. conciliarent.

HAEc ferê ex Epiphanio et Augustino deprompta, et fide historica relata, vulgari. consensu recepta

sunt. Etsi autem, ut par erat, diligenti perscrutatione veteribus haec indagata et tradita, tamen discrepantes illorum in plerisque sententiae, quas tanti non est legentis censurae exposuisse. Nec profecto operae existimo, referre Ptolemaei liberalitatem: centum enim millia Iudaeorum redemisse et liberasse dicitur, eo que nomine erogata sexcenta et sexaginta talenta. Legatos misisse Hierosolymam Andraeam et Aristaeam, ut peterent ab Eleazaro pontifice interpretes, eique offerrent munera omnis generis: phialas aureas 20. argenteas 30. crateras quinque, mensam auream ingentis sane precii, et quemadmodum Iosephus eam describit, moroso opere constructam, et praeter hanc aliis conficiendis talenta auri centum Simili modo supervacuum arbitror recensere nomina 70. interpretum, et quae munera Eleazarus Ptolomaeo regi misit, quam exquisita librorum elegantia, quos interpretandos attulerant: quo gaudio, qua publicâ festivitate, quo apparatu excepti sunt: quam

apte denique propositis a rege quaestionibus responderint Isthaec omnia enarrare, nihil ad rem pertinet neque enim instituto nostro conferunt, et cum legentium pene dixerim fastidio Aristeae et Iosepho tradita: quorum narrationi facile fidem adhiberem, si tanti videretur. Nunquam vero tam gravem mentiar somnum, ut persuaderi mihi patiar huic historiae nihil alieni aut falsi admixtum, certe plusculum elargiri sustinuerunt quam veritas concedebat, ut Iudaicae gentis nomen illustrarent, eiusque legis admirandas et divinas virtutes orbi proponerent. A qua vanitate minime abhorrent Iudaei, qui sine ulla religione, neglecta omni specie veri mentiri ausi sunt, quasi tota posteritas Midae aures, quod Tertullianus ait, aptas eorum sabulis assumpsisset. Nulla mihi imposita necessitas adversus. faciles, et ad quaevis inanes disputare, liberum cuivis iudicium erit. Quanquam si recti rationem temperemus, et discussa caligine vulgaris opimonis rem totam intueamur, sallor aut multa incondite

dicta etsi magno applausu recepta, et inveterato errore valida. Nec miremur veteres Ecclesiae doctores, et quidem antiquissimos tam faciles Aristeae narrationibus sese praebuisse. Inducere vel renitentes poterat, ut 70. interpretationem miraculose proditam assererent, qua adversus gentes et Iudaeos uti cogebantur. Recentiorum vero summa pervicacia, qui cultu dicam et veneratione quadam sanctam illam haberi contendebant, cum iam a Iudaeis et Haereticis non tantum miris modis interpolata, sed plane corrupta. Vnde tam frequentes Hieronymo querelae de saeculi sui calumniis et dente invidorum, quo virulente nimis petebatur, quod libros sacrae scripturae ex Hebraeo convertereret, quasi hoc ipso auctoritas 70. convelleretur. quam. tamen mirifice depravatam omnibus notum erat. Sed quantum colligo, tota erroris seges a Iudaeis Graeciensibus sive Hellenistis orta est. Sunt enim Iudaei [gap: Greek word(s)] qui Biblia graeca in synagogis suis legebant. Graeca enim Biblia in synagogis passim proposita fuisse ex Tertulliano

constat. Nam Graeca lingua, omnibus fere usitata, aut saltem nota. Pauci vero Hellenistarum Hebraice docti. Quamvis autem nequicquam sive ritus spectes, sive legem a Iudaeis Hierosolymitamis differebant, nisi sermone, quo in synagogis Graeco utebantur, tamen inter illos et Hebraeos summum odium et maximae dissensiones, propter hanc 70. interpretationem, qua Hellenistae utebantur, et templum ab Onia in. AEgypto exstructum. Duplex ergo Iudaeorum genus Hebrai et Hellenistae, qui nulla re, nisi linguâ differebant, capitali tamen odio dissidentes, Hellenistae autem ut 70. interpretatione. qua utebantur, pondus et auctoritatem conciliarent, mirum quantum in enarratione huius historiae indulgere sibi ausi sint, quare ipsorum commentis tribuendum est, quicquid alii aut absurdum aut veritati repugnans admiserunt Qui quidem omnes ex unico Aristaea tanquam fonte deducunt, quicquid post alios affirmant. Iustinus Martyr magno conatu auctoritatem huic interpretationi quaerens, ingenti

eam miraculo prodiisse narrat, quod seclusi cellulis singuli eadem quâ verba qua sententiam referrent. et ad Philonem et Iosephum testes omni exceptione maiores, provocat. Sed ipse Iosephus pleraque ad auctorem Aristaean refert, quanquam is cellularum non meminit, uti nec Philo, qui eius vestigia sequitur. Tertullianus Apologetico eiusdem Aristeae testimonio usus. Affirmavit haec nobis, inquit, Aristaeas, ita in graecum stylum ex aperto monumenta reliquit. Eusebius praeparationis Euangelicae lib. VII. et Epiphanius libro de ponderib. et mensuris eundem Aristaeum (ita enim illi vocant) auctorem huius historiae laudant et sequuntur. Iosephus antiquitatum, Iudaicarum lib. 12. Aristaean memorat eruditum, et gratia regis praepotentem, qui ob liberandos Iudaeos apud Ptolemaeum intercesserat. [gap: Greek word(s)] Ptolemaei Hieronymus memorat, praefatione in Pentateuchum. Is igitur Aristeas legatus a Ptolomaeo ad Iudaeos missus potiores partes agendas susceperat: et cum omnibus

interfuisse, imo praefuisse videatur, recte historiae leges observare potuit, et optima fide referre, qua ratione interpretatio peracta: omni studio liber, nec gratia aut odio corruptus: qui scilicet Iudaeos nulla cognatione contingebat. Aristaean quidem Ptolemaeo adfuisse, cum haec interpretatio suscepta, et fortean consignasse literarum monumentis, quae intervenire potuerunt sine periculo credere ausim, tot gravissimorum auctorum testimoniis inductus. Sed an commentarii isti Aristeae nomine inscripti, et totius interpretationis historiam copiose explicantes ad eundem Aristaean auctorem referendi, merito eruditi ambigunt, imo vero reperti, qui plane negarent. Quis audebit inficiari, plurima in illis commentariis, quae Iudaeam referunt vanitatem. Quis negabit infinita praeter rem, et adversus historiae veritatem Hellenistas affinxisse. Nunquam a me impetrabit superstitio, ut a veri iudicii norma desciscam. Cum igitur haec Aristaeae consensum praeferunt cum iis, quae ab antiquis

Ecclesiae doctoribus rationi consentanea tradita, minime reiicienda: cum vero ab iis ad absurda quaeque discedunt, veritatis exceptione adversus illos me tuebor. Et sane sufficiunt historiae huius interpretationis et autoritati 70. quae ab Ecclesiasticis scriptoribus et hictoricis tradita. Reliqua Hellenistarum sine detrimenti causa ignorari possunt.

CAPVT III. Collectae discrepantes aliquot veterum opiniones, et plurima veritati repugnantia in medium producta. Error Irenaei qui interpretationem 70. a Ptolemaeo Lagide institutam refert. [gap: Greek word(s)] Iustini Martyris. Ptolemaeum Philadelphum interpretationem 70. curasse, communi consensu et vere obtinuit. Disputatum adversus omnes Ecclesiasticos scriptores, qui tradunt Demetrium Phalereum hibliothecae Ptolemaei praefectum. Demetrii Phaelerei res gestae et potentia in Republ. Atheniensi. Eiusdem exilium, et quo genere mortis existinctus sit. Ptolemaeo Philadelpho vehementer exosus, et

MIrum vero quod Irenaeus non a Ptolemaeo Philadelpho institutam hanc sacrorum librorum interpretationem, sed eius patre Ptolemaeo Lagide ait. Cuius sententia seu potius error tantum potuit apud Clementem Alexandrinum, ut Stromatum lib. 1. referat, conversos fuisse libros sacros ex Hebraeo tempore Ptolemaei Lagi filii, seu ut alii Ptolemaei Philadelphi, tanquam in re dubia haesitaret, cui illud tribuendum. imo communi traditione obtinuisse Ptolemaei Lagide tempore hoc factum, asserere videtur. Nec tamen existimarim apud antiquos controversum fuisse, cum inter omnes [note: Cedrenus fol. 136. in compendio historiae.] constet Ptolemaeum Philadelphum interpretes Iudaeos evocasse, quare hoc Clementis ad Irenaei errorem referendum. Sed longe absurdius et maioris imperitiae, quod Iustinus Martyr Apologia II. scribit, Ptolemaeum per epistolam petiisse a Iudaeorum rege

Herode, ut libros prophetarum transmitteret. Herodem Hebraico conceptos lingua transmisisse codices. Gravissimus est error antiquissimi scriptoris, cui nullus color obduci potest. Negligentia haud dubie summa clarissimo Martyri excidit, cum totam historiam longe aliter referat [gap: Greek word(s)] ad Graecos. Eusebius praeparationis Euangelicae lib. 13. tradit, Aristobulum Iudaeum ad regem Ptolemaeum Philometorem scripsisse, Mosis libros ante Demetrium Phalereum Graece translatos fuisse: totam vero scripturam iussu Philadelphi regis, et opera Demetrei Phalerei conversam. Eundem Aristobulum in eadem re testem laudat Clemens Alexandrinus Stromatum 1. Haec igitur Aristobulus post Aristaeam, ex quo Iosephus et omnes veteres, quicunque hanc historiam narrant, aut translationis istius meminerunt, omnia mutuati sunt: et quod mirari satis non possum, quasi conspecta et probata eius fides, nequicquam in illa, quae retulit, indagarunt, sed quaecunque

tandem ab eo commenta, ut certa et indubitata receperunt. Adeo verum est in iis, quae instituto et conceptae opinioni conferunt, faciles nos esse, et animum sua sponte credentem plerumque adhibere. Et tamen quos probabit natales Aristaeas, quem nobis notorem dabit, quod patre Hellenista non sit natus? Sed Aristaeas iste auctor Demetrium Phalereum Bibliothecae regiae praefectum, ingentem pecuniae summam accepisse, ut omnis generis volumina componeret. Et cum de numero librorum rex interrogasset, quingenta millia sed Graeca iam reposita respondisse. Longe plura fore, si aliarum quoque gentium scripta congererentur, praesertim Iudaeorum, quorum libros hactenus non comparasset, quod propria lingua et charactere conscripti essent. Demetrium postea adivisse regem per epistolam, qua petiit scribi ad Iudaeos de hac librorum interpretatione. Demetrium igitur Phalereum Alexandrinae Bibliothecae praefectum, totum negotium interpretationis

curasse, eiusque instinctu regem Ptolemaeum illud suscepisse, post Aristaean Iosephus et Christiani omnes, qui hanc historiam narrant, scribunt. Alii vero antiqui auctores, qui Demetrii Phalerei vitam conscripserunt, aut alioquin mentionem eius scriptis suis inseruerunt, ne verbo quidem hoc attingunt. Decem annorum spacio Atheniensi Reipub. praefuisse memorant, tantâ cum laude et bono civium, ut trecenta sexaginta statuae illi locatae sint. Conversis deinde rebus patria pulsum, plebem Atheniensem statuas et imagines deiecisse, et cum invidia inimicorum absens capitis damnatus esset, confugisse ad Ptolemaeum Lagiden [gap: Greek word(s)] , inter amicos regis principem, et omni copia rerum abundantem, a successore vero eius filio Ptolemaeo Philadelpho in carcerem inclusum, aspidis morsu interiisse. Haec fere Plutarchus et Diogenes Laertius. Quanquam Cic. Orat. pro Rabirio aspide ad corpus admotâ vita privatum Demetrium scribat. Vide eundem 3. Offi. et 5. de Finibus.

Suidas ad Ptolemaeum cui cognomen [gap: Greek word(s)] transfugisse, et morsu aspidis interiisse scribit. AElianus variae Historiae lib. 12. prae aliis iuvasse Ptolemaeum in legibus constituendis ait. Quae vero Athenaeus lib. 12. de luxu et elegantia Demetrii, aut Diodorus Siculus et alii de eo tradunt, propositum nostrum minime iuvant. Hac enim disputatione indagare institui, an Demetrius Alexandrinae Bibliothecae praefectus? an eius instinctu et opera libri Iudaeorum Graece conversi. Nemo veterum scriptorum hoc tradidit, praeter Aristaean et Ecclesiasticos scriptores. Imo vero ex Diogene Laertio, (si qua illi fides) manifesto constat falso hoc confictum. Refert n. ex Hermippo auctore, Demetrium metu Antigoni ad Ptolemaeum [gap: Greek word(s)] confugisse, regique consuluisse, ut filios ex Euridice natos, regni participes faceret. Hoc consilium cum rex repudiasset, et illum, quem ex Berenice susceperat, regni successorem constituisset, ab isto post patris mortem in provinciam relegatum,

in eaque asservatum ut asperius puniretur. Hinc illum moestum aegritudine animi in soporem lapsum, morsu aspidis interiisse. Ptolemaeus autem qui postea Philadelphus dictus, ex Beronice natus, Ptolemaeo Lagidi patri regni haeres successit. Si igitur tanto odio in Demetrium flagravit Philadelphus, ut statim a morte patris in exilium eum pelleret, qua ratione Bibliothecae praefuit? Imo vero si statim ab excessu Lagidis mortuus, quomodo hanc interpretationem curare potuit? Tertullianus tamen in Apologetico, ubi de hac interpretatione bibliorum agit, Ptolemaeum ex suggestu Demetrii Phalerei Grammaticorum tunc peritissimi libros a Iudaeis postulasse scribit. Quasi Demetrium Grammaticum ea aetate notum et fama celebrem narraret. Quomodo quaeso illa Demetrio conveniant peripatetico Philosopho, summis honoribus functo, et maxima potentia celebri. Nisi alium Grammaticum Demetrium quaeramus. Sed Tertullianus parum curiosus Demetrium

nosse, cum apud alios Demetrium Phalereum praefectum Bibliothecae legerat, Grammaticum appellavit. Nam libros inquirere et instruere Bibliothecas proprium Grammaticorum, quod de Tyrannione et Epaphrodito aliisque multis proditum. Ideo in auctores et eorum opera diligenter inquirebant et indices librorum publicabant. Callimachus Grammaticus composuerat [gap: Greek word(s)] et Telephus vulgarat libros [gap: Greek word(s)] . In quibus docet qui libri comparatu digni. Ob hanc igitur multiplicem librorum peritiam Grammatici Bibliothecis praefecti. Ita apud Suetonium legimus C. Melissum Grammaticum curam ordinandae Bibliothecae, quae in Octaviae porticu, suscepisse, et Hyginum Grammaticum Palatinae Bibliothecae praefuisse. De quibus omnibus satis, ut arbitror diffuse comment. de Polymathia cap. 16. egi. Hac igitur ratione Demetrium Grammaticum

Tertullianus appellavit. Sed omnino alium Demetrium hunc statuamus ab isto Phalereo necesse est, si errorem excusari velimus Aristaeas autem facile omnibus de Demetrio Phalereo persuasit, cum eum in AEgyptum ad Ptolemaeum confugisse plurium indicio notum erat. Aristaean vero Hellenistam in errorem praecipitavit [gap: Greek word(s)] . Cum enim Demetrium ad Ptolemaeum concessisse sciret, parum curae habuit recte indagare, quis ille Ptolemaeus, sed quod instituto facere vidit, aperuit.

CAPVT IV. Ostensa vanitas eius opinionis, qua senes ex singulis tribubus Demetrium petiisse adfirmant. Epistolae quae ad Iudaeos scriptae finguntur, apud diversos autores diversae. Absurde traditum Ptolemaeum iussisse diris devoverent, quisquis interpretationem adulterasset. Execrationes nunquam adhibitae nisi extrema postularet necessitas.

RIdicule vero regem praesentem per epistolam [note: Apud Aristaeam pag. 30.] alloquitur Demetrius. Et si hoc more Ptolemaeo usitato ipsum fecisse concedamus, qua quaeso ratione suadet, scribendum ad Iudaeorum pontificem, ut mitteret seniores [gap: Greek word(s)] . Haec scribit Demetrius imperitus omnino rituum Iudaicorum. Senes ex singulis tribubus petendos suadet, ut in tanta interpretum multitudine illud praeferrent, in quo consensissent. Nempe hinc ariolatur in Demetrio consensum interpretum Hellenista, quem non sine divina inspiratione factum aiunt. Commode vero senes ex singulis tribubus petit, ut scilicet multi conscenderent ad hoc opus suscipiendum, atque ita ex consensu de interpretatione iudicarent. Si solum multitudinem spectat, quin plures petit aut ex singulis

tribubus ternos aut quaternos. Mirum hariolatorem Demetrium, qui senes ex singulis tribubus petit. Tradit enim Epiphanius Eleazarum singulari prudentia elegisse 72. cum olim Moses ex praecepto Domini in montem adscendens septuaginta secum assumsisset, ipsum vero ne qua inter tribules oriretur turba si impari numero ex tribubus lectos mitteret ex singulis delegisse sex atque ita numero aucto concordes retinuisse. Hoc scilicet praedivinabat Demetrius Graecus, ideo plures, petere non audet. Manifesto tenetur Hellenista. Praeter haec mirum videtur Eleazarum ex 12. tribubus delegisse, cum deportati 10. in Mediam, duae tantum Iuda et Beniamin in Iudaea reliquae. Quanquam haec Demetrii epistola in Epiphanio non legitur. Apud alios extant formae trium epistolarum. Demetrii, Ptolemaei, et Eleazari. Sed duae postremae, quas Epiphanius recitat, verbis et sententia ab iis quas Aristaeas et Iosephus proponunt, discrepant. Tres autem

illae apud Aristaean et Iosephum, etsi a diversis scriptae fingantur, tamen eodem auctore natas dicendi genus arguit Illud quoque Hellenistam loquitur, quod approbata interpretatione Ptolemaeum iussisse refert, more usitato maledicerent, si quis ex ea quidquam subtraxisset, addidisset, aut immutasset, ut perpetuo incorrupta scriptura servaretur. [gap: Greek word(s)] (inquit) [gap: Greek word(s)] . Quis tam imperitus, qui non videat haec expressa ex illis. Deuteron. cap. 14. [gap: Greek word(s)] , quae Proverb. 30. iisdem fere verbis repetita. Nam quod persuadere conatur, exsecrationes istas adhibitas tanquam solennes et usitatas ipsis, parum caute egit. Sane Graecis et Romanis istiusmodi execrationes usitatae, sed hac moderatione, ut inter

extremas paenas referrent, nec illas adhiberent, nisi necessitas imperaret. Crassus bellum intulit Parthis, etsi Pontificum et augurum denunciationes impedirent. Inde Atteius, ut Crassi conatus inhiberet, portas urbis occupavit, et diras imprecationes in ipsum congessit, quibus illa vis erat, ut infausta quaeque in caput eius reciderent. Reprehensus eo nomine Atteius, quod intempestive et praeter rem execrationes adhibuisset, quibus nisi extrema postularet necessitas, utendum non erat. Plutarchus in Crasso et Appianus Parthis. Qua igitur ratione Ptolemaeus imprecationibus et diris interpretationem obsignavit, cum nihil aliud quaereret, nisi ut inter reliqua volumina in Bibliothecam reponeretur. An vero octavo die (ut adfirmant) totum opus absolvi potuit, peritos horum laborum consulo, Iactantium Graecensium alii id adfirmant. Sunt et alia innumera ab Hellenistis commenta, ut splendorem interpretationi quam sectabantur suae genti conciliarent, quibus

colligendis ingenti ocio opus esset, quo vel his recensendis large nimis abusi sumus.

CAPVT V. An cellulis singuli interpretes inclusi. Variantes veterum super hac re opiniones. Quomodo intelligendum quod Philo tradit Alexandriae Iudaeos solemni festivitate quotannis convenire solites in loco isto ubi 70. interpretatio confecta.

VT autem summam auctoritatem huic interpretationi conciliarent, et totum negotium mirifice extollerent, admirandum omnium, interpretum consensum tradiderunt, qui certe cum stupore memorandus, si [note: Vide Bellarminum de verbo Dei lib. 2. cap. VI.] eorum opinionem admittamus, qui singulos aediculis separatos opus confecisse affirmant. AEdicularum nec Aristaeas nec Iosephus meminit, sed quantum colligo antiquissimus eius opinionis assertor Iustinus Martyr qui paraenetico ad Graecos ita scribit: Ptolemaeum

non in ipsa urbe locum assignasse interpretibus in quo opus susceptum absolverent, sed septem ab ea stadiis in Pharo insulâ: illic exstrui iussisse aediculas pari cum interpretibus numero. [gap: Greek word(s)] , ut sigillatim interpretationem adornarent. Iniunxisse vero iis qui inservirent, ut a congressu mutuo illos prohiberent, quo interpretationis veritas ex consensu nosceretur. Cum vero constaret 70. viros non tantum eadem sententia, sed iisdem verbis in translatione usos, et ne dictione quidem dissensisse: admiratione atronitum regem libros Deo consecratos in Bibliotheca [note: Paraen. Pag. XI.] reposuisse. [gap: Greek word(s)] , inquit, [gap: Greek word(s)] . Neque haec vobis, inquit, ut fabulam aut confictam narramus historiam, sed qui ipsi Alexandriae fuimus, et vestigia

aedicularum reliqua in Pharo vidimus, et ab incolis qui res patrias a maioribus acceperunt, audivimus, qui ea ex Philonis et Iosephi traditione vera affirmant. Luculentum plane testimonium antiquissimi scriptoris et Christi Martyris ac constans assertio, quam [gap: Greek word(s)] confirmat. Philo de vita Mosis lib. 11. quidem Iudaeus auctor ait, elegisse interpretes locum a turba et arbitris semotum et admirabili consensu omnes iisdem pene verbis eadem expressisse, inde et sua aetate solenni festivitate Iudaeos et alios insulam Pharum accedere et venerari locum, in quo haec interpretatio peracta, Atque ibi tentoriis fixis cum domesticis et amicis epulari, Quae aliqua ratione confirmant illa Iustini, ostendi vestigia aedicularum: etsi tamen nec Philo nec Iosephus referat separatos fuisse singulis cellis inclusos. Isidorus Orig. libr. 6. cap. 3. secutus Iustinum singulos in singulis cellulis separatos fuisse affirmat. Epiphanius vero non quidem singulos

cubiculis secessisse, sed binos aediculae obfirmatos interpretationi invigilasse: quod et Iustinianus Imp. secutus Novel. 146. qui binos seorsim conclusos diversis locis interpretationem confecisse ait. Augustinus denique scribit separatim singulos sedisse: ita enim illorum fidem explorare voluisse Ptolemaeum. Idem et Thalmudistis persuasum fuit. Nam in libro, quem Tractationem scribarum vocant, tradunt, Ptolemaeum 70. interpretes cellis inclusisse, Deumque; illorum mentem ita duxisse in cum separatim singuli meditarentur, consentientes undiquaque omnes scriberent. Sed graviter obnititur huic de cellulis sententiae Hieronymus, cuius haec verba prologo in Pentateuchum: Nescio quis primus auctor septuaginta cellulas Alexandriae mendacio suo exstruxit quibus divisi eadem scriptitarent, cum Aristaeas eiusdem Ptolemaei [gap: Greek word(s)] et multa post tempora Iosephus nihil tale retulit, sed in una basilica congregatos contulisse scribant, non prophetasse. Vide Hieronymum Prooem.

tradit. Hebraicae in Genesin. in Ezechielem cap. 5. in Micheam cap. 3. Aliud est enim vatem, aliud esse interpretem. ibi Spiritus venturae dicit, hic eruditito et. verborum copia ea quae intelligit transfert. Prologo in Paralipom. Septuaginta cellula, quae: vulgo sine autore feruntur. lib. 2. adversus Ruffinum: opinionem nullo certo autore subnixam et rumore collectam dicit. Hanc tamen de aediculis assertionem clarissimorum testium autoritate subnixam videmus: ideoque ut non facile eam receperim, haud temere tamen repudiarim. Cum enim summa auroritas huic interpretationi ex admirando isto omnium consensu, locis inter se. distinctis consedisse interpretes existimare convenit. Nam si conjuncti inter sese communicare potuerunt, facile omnia sub unum redacta suffragium eodem colore enituerunt: nec tanta stuporis specie proponenda explicatio undiquaque sibi consentanea, et ne minimo quidem discrepans vestigio! uno spiritu, uno animo effusa. Et fane verisimile Ptolemaeum seorim.

interpretationem adornare illos voluisse, ne capita conferrent, et de compacto sive nonnulla celarent, sive perperam verterent. Unde Philo et Clemens ob stupendum hunc et ne in minimis quidem variantem consensum [gap: Greek word(s)] vocant, non quod futura praesagiunt, sed ut praestantiam interpretationis notent, ipsosque interpretes sancti Spiritus donis plenos, divino instinctu aequa bili tenore eadem retulisse: ut Graecorum. animos tenebris et caligine stuporis obductos, hac face accensa illustrarent. Caeterum Judaei et alij affirmant 70. seniores saepe perperam vertisse aut a fontibus Hebraeorum quam latissime recessisse, saepe etiam obscuritate rem ipsam involvisse: quod nec Hellenistae negant. Augustinus ut excuset 70. a librarijs et haereticis corruptam interpretationem censet. Quod locum invenit, si posteriora tempora spectemus. Hellenistae vero ut objecta eludant, de industria hoc fecisse 70. Seniores ajunt, ut plurima celarent gentes, cum sacrae et divinitus datae

Judaeorum leges: ideoque vernaculis ipsorum literis conscripta, ne aut profanis ridicula viderentur, aut gentibus communicala vilescerent, hoc modo ita converti oportuit. Obquam causam et sapientes seu scribae Judaeorum plurima in sacris literis mutarunt. Sed cum, ne verbo quidam discreparent in tota interpretatione, qua ratione quaeso in singulis istis locis concurrerent, quae obducta oportuit aut quomodo uno eodemque interpretationis velamento omnes usi sunt, si cellis seclusi nequicquam inter se communicarunt? Invitus haec refero, qui pio errori lubens faverem, nisi renitentem veritas retraheret. Sed istiusmodi alios quoque induxerunt, ut sententiam de aediculis rejicerent, quam et dissensus Justini et Ephiphanij infirmiorem reddunt. Ille enim singulis unam, hic vero binis tribuit. Justinum dehique Judaeorum commentis aures praebuisse credulas sponte sua verisimile, qui de cellulis illa confixerunt ut miraculum consentientis interpretationis augerent.

Communi vero fama Hellenistis Alexandrinis opinionem de cellulis obhaesisse existimo, unde vestigia aedicularum monstrata fuerunt. Quod vero Philo Judaeus scribit, quotannis Judaeos Alexandriae in Pharon insulam confluere, et publica ac solenni festivitate locum decorare, in qua haec librorum sacrorum interpretatio facta, de Judaeis Hiero solymitanis minime probabit. Multa sane in eo loco Philo conciliandae. admirationi ingenti strepitu profert. Seculi sui decus Josephus, Scaliger luculento opere de Emendatione temporum lib. 7. in computo Judaico et Calendario Judaico. Isagogicorum Canonum, ex Judaeorum factis omnia eorum jejunia collegit et descripsit, quae semper instituta ob [gap: Greek word(s)] aut publicam calamitatem, et casus adversos. Inter solennia illa jejunia censetur 7. dies Thebeth propter legem temporibus Ptolemaei interpretatam. Ergo et hoc inter illa referunt, quorum causa jejunia celebrata. Jam docui, minime inter Judaeos Hierosolymitanos et

Hellenistas ob hanc interpretationem convenire, qui legem in sermonem profanum transfusam, et gentibus communicatam aegre ferunt. Quare Philonem haec de Solis Alexandrinis Judaeis aut Hellenistis retulisse judicandum est. aut confudisse solennem festivitatem, et solenne jejunium. Judaeos tamen et Hellenistas cetera consentire certum est: sola hac interpretatione animis divisos. Sane vehementer offensos ista translatione Hierosolymitanos constat. Cum propter illam jejunium instituere sustinuerunt, quod etiam illa ratione inter calamitates publicas merito recensent, quod et Christiani adversus illos cautantur.

CAPVT VI. Auctoritas interpretationis 70. ducta ex testimonijs scriptorum Ecclesiasticorum qui consensum interpretum statuunt. veteres Ecclesiae doctores adversus haereticos et gentes ea usi, publice in Synagogis Judaeorum proposita. Tertullianus emendatus.

SED ne partes deseruisse videar eorum verba proferam, qui consonantiam interpretationis suspiciunt, et adfirmant, neque enim ad rem, pertinet, inani opera disputare an cellulae singulos separatos, an una basilica juncto incluserit. Mirifice nec citra suspicionem vanitatis consensum interpretum extollit Philo de vita Mosis lib. 11. fol. 510. [gap: Greek word(s)] velut numine correpti vaticinabantur, non alij alia, sed omnes eadem verbatim, quasi inspirante quopiam et invisibiliter dictante. [note: Lib. 1. Stromat. fol. 148] Clemens Alexandrinus eundem consensum narrat, et probabilem ejus causam addit: [gap: Greek word(s)] Cum autem unusquisque ex sua interpretatus

esset prophetia, omnes simul interpretationes sententijs et dictis consenserunt. Dei enim consilium singulare, qui Graecorum auribus. illa praeparaverat. Neque vero ab inspiratione divina alienum, ut qui prophetiam dederat, interpretationem quoque tanquam graecam prophetiam daret. Irenaeus adversus haereses lib. 3. ita scribit: Ptolemaeus exprimentum interpretum sumere volens, et metuens ne forte consentientes veritatem scripturae absconderent, separans eos, jussit omnes eandem interpretari scripturam. Convenientibus autem, ipsis praesente Ptolemaeo, et comparantibus suas inter pretationes, Deus glorificatus est. Et scripturae vere divina sunt creditae, omnibus eandem et ijsdem verbis et ijsdem nominibus. recitantibus ab initio ad finem, ut gentes cognoscerent per inspirationem Dei interpret atas esse scripturas. Tert. Apologetico. Septuaginta duos interpretes, Menedemus de sententiae communione suspexit Magnam sane illam oportuit, quae et Cynicum flecteret. Quanquam Josephus Menedemi admirationem inde ortam affirmat,

quod tam commode et apposite adquaestiones propositas respondissent. Sane et Augustinus refert, mirabilem ac stupendum planeque divinum in eorum verbis fuisse consensum, ut cum ad hoc opus separatim singuli sederint, in nullo verbo, quod idem significaret, vel in verborum ordine. alter ab altero discreparet, sed tanquam si unus esset interpres, ita unum erat quod omnes interpretati, quoniam revera spiritus in omnibus unus. Inde et idem Augustinus addit: haec interpretatio tam mirabile Dei munus accepit, ut illarum scriptur arum tanquam divinarum commendaretur auctoritas. Sane etsi aliae subortae interpretationes, tamen illam solam recepit Ecclesia, eaque usi Graeci populi Christiani, qui nullam aliam norant. et eodem lib. cap. 44. unam cum Hebraea et divinam appellat. et lib. 11. de doctrina Christiana cap. 15. 70. interpretum magnam auctoritatem, eosque per omnes peritiores Ecclesias tanta praesentia Spiritus sancti interpretatos ut os unum tot hominum fuerit. Maximam

profecto illius authoritatem, et quare omnibus alijs praeferenda copiose docet de civitate Dei lib. 17. et 15. cap. 11. de hoc tamen teste (adversus quem nulla exceptio admittatur) docti dubitant: minime peritum censorem certum est. Hoc n. non conveniebat, nisi qui accurate Graece et Hebraice doctus. Eadem tamen fere tradit Irenaeus lib. 3. Apostoli cum sint his omnibus vetustiores consonant interpretationi, et interpretatio consonat apostolorum traditioni. Etenim Petrus et Joanes et reliqui, atque horum sectatores prophetica omnia ita annunciaverant, quemadmodum seniorum interpretatio continet. Vnus enim et idem Spiritus Dei, qui in prophetis praedixit, et in senioribus interpretatus est, quae prophetata fuerant. Ipse denique Hieronymus praefat. in Paralip. Spiritus sancti afflatu 70. ex Hebraeis illa transtulisse ait. Eandem ob causam in veteribus concilijs plerumque sola interpretatio haec adversus haereses praesidio fuit: et ab Origine Epist. ad Africanum Cyrillus catechesi 4. Chrysostomo in

Homilijs et alijs passim Ecclesiae doctoribus non tantum recepta, sed et commendata est. Tanta profecto ejus autoritas, ut veteres Ecclesiae doctores contra gentes disputantes ad eam provocarint, ut ex Justino patet. Tertull. Apologetico: Hodie apud Serapaeum Ptolemaei Bibliothecae, cum ipsis Hebraicis literis exhibentur. Etsi Tertuliani aetate Alexandrina Ptolemaei Bibliotheca jam olim consumpta igne, et in cineres redacta esset: simulque haud dubie vetus illa 70. interpretatio. Sed restaurata Bibliotheca, repositi consimiles libri, quorum tamen magnam autoritatem oportuit, si etiam ad illos Tertullianus gentes vocare sustineat. Quin et Synagogae Judaeorum hanc 70. interpretationem susceperunt, et cum Graeca lingua fere omnibus nota et familiaris, quacunque orbis regione Synagogam aperuerunt, publice graeca haec interpretatio lecta et proposita: quod et sua aetate usitatum fuisse ostendit idem Tertull. Apologet: Sed et Judaei palam lectitant: vectigalis libertas vulgo auditur

sabbatis omnibus, qui audierit, inveniet Deum. Ita n. locus iste distinguendus et emendandus. Vitiose enim vulgo conceptus: Vectigalis libertas vulgo auditus sabbatis omnibus. nullo idoneo censu. Judaei, inquit, 70. interpretationem palam lectitant, ea lectio vulgo auditur sabbatis omnibus. Vectigalis est libertas, hoc est, hanc libertatem audiendi et legendi pecunia sine tributo redemerunt. Ita cum aevo Justiniani Imp. inter Judaeos et Hellenistas orta controversia: Iudaei sola Haebraica lingua utendum in lectione sacrarum literarum: alijs vero Graecam adhibendam censentibus: constituit Justin. Novell. 146. ut qui graeca lingua legerent, biblia uterentur interpretatione 70. quae omnibus exactior est, et praeter caeteras multa continet occulta: praesertim vero propter id quod interpretando accidit. Nam cum diversis locis conclusi interpretarentur unam tamen omnes compositionem edidisse.

CAPVT VII. Conciliata autoritas translationi 70. a peritia interpretum et libris incorruptis quibus usi. Diremta dissensio, an ijs quos attulerunt libris, an vero quos Eleazarus praemiserat, usi, sint.

EX istis profecto satis superque patet, quantum huic interpretationi plerique veterum Ecclesiae doctorum tribuerunt, quorum opinionem juvabimus, ut major enitescat interpretationis istius authoritas. Quod sane fiet, si observemus Eleazarum summum Iudaeorum pontificem, qui 70. interpretes delegit, et in AEgyptum ablegavit, eruditionis et praestantium virtutum cultu inclitum, et hac fama exteris celebrem. Ita enim ex Hieronymo adversus Ruffinum, Zonara lib. 1. Annal. et alijs antiquis colligere licet. Hujus igitur judicio credi potest, illos interpretationi delectos fuisse, qui et vitae probitate, et excellenti eruditione illustres. Aristaeas suae tribus praestantissimos memorat

divinarum rerum scientia excultos. Peritos legis et disciplinae Mosaicae, linguaeque Hebraicae et graecae omnino oportuit. Philo Iudaeus lib. 2. de vita Mosis ex Hebraeis doctissimum quemque praeter patrias literas Graecis etiam eruditum, missum a Iudaeorum pontifice, ait. Clemens Alex. [gap: Greek word(s)] , scribit. Multarum vero rerum cognitione et singulari sapientia praeditos fuisse oportet, cum ad Ptolemaei varias quaestiones de Deo et naturali scientia tam commode et erudite responderunt, ut etiam Menedemo philosopho admirationem concitarint. Ita enim Iosephus libr. 12. cap. 11. scriptum reliquit. Philo de vita [note: Lib. 2. fol. 509.] Mosis [gap: Greek word(s)] Rex inquit, tentaturus cujusque sapientiam non vulgares proposuit quaestiones, quas illi statim apte et breviter explicabant. Digni igitur qui tam praeclarum opus susciperent, cui pares fuisse existimandum

est. Libros vero quibus in vertendo usi omnino incorruptos fuisse censendum: etsi oboriatur dubitatio, quibus illi libris usi, an ijs quos publica auctoritate descriptos in AEgyptum transmitti curavit Eleazarus, an vero ijs, quos deinde ipsi attulerunt. Scribit enim Epiphanius Ptolemaeum priori Epistola libros tantum petijsse, quos ad ipsum aureis literis descriptos miserunt. Cum vero nullius usus peregrino ideomate (cujus imperiti Graeci) conscripti, tum demum interpretes postulasse: qui an denuo libros secum asportarint, ex Epiphanio minime colligas. Iustinus Martyr Apolog. et Augustinus de civitate Dei lib 18. primo per epistolam libros, quos cum AEgyptij non caperent, deinde missa legatione interpretes impetrasse narrant. Clemens vero Alexandrinus septuaginta seniores libros secum attulisse refert. Quocunque modo res sese habeat parum interest, dum incorruptos libros statuamus. Quod si illos in versione sequuti, quos Eleazarus primo ad Ptolemaeum

miserat, hos quidem incorruptos crediderim, cum omnino intacti manserint. Nemo enim AEgyptiorum aut Graecorum legere, ne dicam intelligere eos potuit, unde accersiti 70. interpretes. quos istis usos nullo genere fit verisimile. Aureis enim literis, nisi et hoc Hellenistarum vanitati tribuamus, descripti et in hoc parati, ut in Bibliotheca reponerentur. Quare 70 interpretes alios usui suo destinatos attulerunt, qui integri nec ulla corruptelae aut depravationis nota inquinati, eaque ratione sublata omnis haesitatio, quae ex diversitate narrantium emergere poterat.

CAPVT IIX. Alia autoritatis argumenta, a tempore quo peracta haec translatio, et autoribus, qui eam curarunt.

QUanquam profecto sine causa istiusmodi autoritati conciliandae producantur: quae quidem omnia si negligamus aut ignoremus, autoritas

nihilominus constabit. Ingrati, imo indigni, nisi providentiae divinae ingens beneficium agnoscamus, et admiremur, scripturam sacram tanquam propriam et peculiarem Iudaeorum Hebraeis consignatam litteris plurimis annis ante exortum salutare Christi sidus graeco sermone indutam: ipsis Iudaeis invitis veritatem effluxisse: Ptolemaeum Philadelphum regem impiu superstitiosumque Iudaicae gentis hostem, hoc tam laudabile opus toti Christianae posteritati exhibuisse. Familiare enim divinae providentiae, ut res Ecclesiae utiles, ipsi ejus hostes efficiant, quo divina consilia evidentius exposita elucescant. Et nisi ante felicissima illa tempora, quo Christus hominem induit, opus hoc graecae interpretationis absolutum fuisset, flagrantes livore et odio Iudaei, sordibus et mendis depravatam scripturam, aut mira obscuritate involutam prodidissent. Hoc observans Euseb. [gap: Greek word(s)] lip. 8. ita scribit: Cum Christi tempora propiora, et toti orbi conduceret, ut quaecunque a prophetis

tradita gentibus Graeco sermone proponerentur, quo tum plurimae nationes utebantur, Hebraicam scripturam Graece expositam. Quam post Christum natum puram et incontaminatam non habuissemus, cum Judaei sive ex invidia eam occultassent, aut si puram dedissent, ipsos interpretes facile in corruptelae suspicionem vocassent. Optimo igitur consilio Ptolemaeo regi AEgyptiorum cupiditatem hos libros traducendi iniecit. Graeco autem sermone indui fidei nostrae instrumenta voluit Deus, sive ut ait Eusebius, quod ille longe lateque fusus, plerisque gentibus usitatus, sive ut aperta via penetrandi ad haec mysteria Philosophis, quibus lingua ista familiaris et inprimis exculta. Et propê jam admiserim, quod de Theopompo refert Iosephus, si tamen vera narratio, eum mente captum fuisse, cum legis divinae non pauca in historiam suam transtulisset. Quo pertinet quod Lactantius lib. 4. scriptum reliquit, Philosophos indagandae veritatis amore accensos, ad remotissimas penetrasse gentes, ut earum

ritus et sacra cognoscerent, (suspicabantur enim in religione sapientiam) ad Judaeos tantum non accessisse, communi suffragio viles et ridiculae superstitionis damnatos: penes quos tamen sola erat, et quo facilius ire potuissent. Nempe suae providentiae consilio voluit Deus regiâ et publicâ auctoritate ad nos manare divina praecepta, ut memoriae annalium referrent, invitis et hostibus beneficium nos extorsisse, unde et majus autoritatis pondus etiam apud adversarios et fidei hostes esset. Adde ante haec. tempora Christi adventu viciniora nefas fuisse, religionem veri Dei innotescere, quam Christus coelo dimissus, gentibus revelaturus erat.

CAPVT IX. Libros Mosis ante hanc septuaginta interpretationem Graece conversos fuisse: hac vero interpretatione non tantum Mosis libros, sed totam scripturam Graece translatam, pluribus ostensum: simulque explosa diversa censentium opinio.

CUM vero haec interpretatio peracta demum Olympiade 125. subit admiratio, qua ratione tot annis intactae Judaeorum literae, nec gentibus notae, cum Graecorum tam curiosa felicitas, ut nihil omnino Barbarae Philosophiae intactum reliquerint, quo nomine longinquae illis cum gravissimo periculo susceptae peregrinationes, ut ritus et sacra peregrina, aut si quae alia recondita sapientiae vel quovis fonte haurirent. Merito igitur harum rerum curiosi ambigunt, an sacra scriptura prima hac interpretatione graece exposita, an vero idem opus alijs susceptum. Aristaeas et Iosephus narrant Demetrium Phalereum interroganti Ptolemaeo respondisse, neminem ausum quicquam legum sacrarum transferre, et alio idiomate invulgare, cum sanctae et divinae. Vnde et nonnullis infelicius cessit, qui hoc conati essent. Ita [note: Cedren. compendio fol. 136.] Theopompum cum Historiae suae quaedam ex ijs miscuisset, mente captum, post 30. dies furere desijsse. Theodecten V. Tragicum oculis ob eandem

causam orbatum fuisse ajunt. Quae (ut alia ab Hellenistis haud dubie conficta) instituto sermoni minime conferunt. Quicquid sit, periti veteris Philosophiae norunt plurima Mosaicae doctrinae traducta a Philosophis, quae nisi ipsi a Chaldaeis aut Hebraeis in eorum regione sive ab alijs qui traditione acceperant, hauserunt, certe libris vulgata oportuit. Infinita ex sacris transtulisse Philosophos multis docet Eusebius [gap: Greek word(s)] lib. 9. c. 3. Aperte vero Clemens Alexandrinus 1. Stromat. pag. 148. ex Aristobulo refert, Platonem leges Mosaicas secutum et plurima ex ijs transtulisse in libros suos [gap: Greek word(s)] . Ante Demetrium inquit, Aristobulus, priusquam rerum potirentur Alexander et Persae versa fuerunt, quae ab Hebraeis

descriptio. Eusebius [gap: Greek word(s)] libr. 13. ex eodem Aristobuli libro ad Ptolemaeum regem refert Platonem innumera ex Mosis libris transtulisse. Ante Alexandrum vero et Persarum imperium, quinque Mosis libros, (etsi parum commode) traductos fuisse arffirmat. Et Ambrosius non pauca Platonem transtulisse ex Salomonis canticis tradit. Sed ut recte et distincte hanc litem determinemus: quaecunque veteres Philosophi Mosaicae disciplinae ingenij sui monumentis admiscuerunt, ea sive ex sacra scripturae liberis quovis auctore conversis, aut ab ipsis Chaldaeis acceperunt. Maximas enim peregrinationes huic fini illis susceptas plurimis docui Comment. de Polymathia cap. 28. Quod etiam Lactantius libr. 14. cap. 2. et Hieronym. epist. ad Paulinum asserunt. Aristobuli autem sententiam omnino sequendam censeo, qui si recte capio ejus verba, solum Pentateuchon ante Alexandri imperium Graece redditum fuisse commemorat. Hoc enim quaerebant

Graeci, ut initia rerum, in quibus mirifice laborabant, ritus gentium et leges varias addiscerent, quibus omnib. scientiae illa aviditas in ipsis extingui poterat, quam nunquam ad Prophetarum oracula emiserunt: in quibus plane nihil quod illos capere poterat, aut quod scire magnopere desiderarent. aversi enim stomachi ab istiusmodi erant. Nam quod Ambrosius existimat plurima ex Salomonis Canticis a Platone translata, non video quae intelligat praeter illa, quae Plato in Symposio, Phaedro et Alcibiade disputat de amore. At vero quam dissimile hoc plumbum isti auro. Nam quae Platonis istae delectationes, de amore plane coelestes et divinae. Philosophis, sed ijs paucis Socraticae Philosophiae gnaris cognitae, de quibus Salomon ne per somnium, quidem cogitavit: uti nec Plato de Salomonis mente, quam miris sententiarum tormentis interpretantur, non minus facundi allegorijs, quam Platonici Idaeis. Nec omnino putarim (si vulgata totius sacrae scripturae editio) illam inter

tot volumina Alexandrinae Bibliothecae repositam non fuisse, cum variarum gentium monumenta Graece translata in ea recondita constet: et priusquam haec interpretatio instituta jam viginti millia, ut Iosephus, seu ut Epiphanius quinquaginta quatuor millia voluminum reposita. Et si vera sunt, quae de liberalitate Ptolemaei et sumptibus huic interpretationi erogatis antiqui narrant (quibus tamen veritatis studiosi aegre assentientur) nunquam putarim tanta inpensa hoc redempturum regem, si scripturae sacrae editio Graeca jam publicata fuisset. Ideoque notare videtur [note: De mensuris et ponderibus fol. 536.] Epiphanius Demetrium Phalereum, seu quisquis fuerit ejus bibliothecae praefectus, ut facilius regem ad hoc opus suscipiendum induceret, et desiderium concitaret, adiecisse: [gap: Greek word(s)] Prophetarum recenset libros varia et utili doctrina plenos. Nam si solos Mosis libros

retulisset, non poterat laudabile institutum regi probare: ij enim haud dubie in Bibliotheca repositi. Quamobrem Aristobuli sententiam veram receperim. Unde et haec 70. interpretatio, quae scilicet integra et plena, omnium librorum, et publica autoritate suscepta sola remansit, et posteritati transmissa est: reliquae omnes fugitivae et obliviae factae penitus perierunt. Neque enim opinioni Iosephi et Aristeae, quam Hieronymus ad Ezechiel. cap. 5. et 15. et Micheae cap. 2. amplecti videtur, assentior: qui solos [note: ide Andream Masium praefat. in Josuam pag. 119. Bellarm. de verbo Dei cap. VI. lib. 2.] Mosis libros ab interpretibus septuaginta conversos affirmant. Vt taceam elevare nos autoritatem totius interpretationis, nisi eam omnes sacrae scripturae libros complexam statuamus, quibus quaeso autoribus reliquorum librorum interpretationem asseramus? Symacho, Theodotioni, aut alijs qui scripturam depravarunt. Non repetam fastidiose quae secutus Aristobulum jam adduxi: sed dubiae Aristeae autoritati opponam Clementis testimonium,

adversus quem nulla omnino exceptio locum habet. [gap: Greek word(s)] , legum et Prophetas Ptolemaei Philadelphi jussu conversas affirmat. Apertê vero et disertissimis verbis Eusebius [gap: Greek word(s)] lib. 3. ex Aristobuli libro ad regem Ptolemaeum: Nos omnes scire ait, (tanquam in re manifesta) et omnibus nota ante Demetrij Phalerei temporar, imo Persarum imperium quinque Mosis libros parum quidem commode in Graecam linguam versos fuisse. Totam [note: Vide Possevinum in appara tu sacro Tom. 2. fol. 392. et seq.] vero scripturam nostram sacram Demetrij Phalerei opera et Philadelphi regis jussu recte translatam. Epiphanius vero narraturus historiam interpretationis, omnes Judaeorum libros sigillatim recenset, ac qua ratione singuli traducti, narrat: deinde vero Judaeos transmisisse scribit 20. veros et genuinos, septuaginta duos apocryphos libros. Chrysostomus denique adversus Judaeos: prophetarum libros hac interpretatione conversos usque ad sua tempora asservari ait. Adde

veteres Ecclesiae patres uti interpretatione 70. non tantum in ijs, quae ex Pentateucho adducunt, sed passim quoties aliquid ex varijs, scripturae libris in testimonium advocant. Ita Justinus Martyr disputat adversus Tryphonem Judaeum 70. interpretum translatione in Esaiae loco usus est. Ex quibus omnibus certo constat, septuaginta interpretes non tantum legem Mosaicam, sed Prophetarum oracula et libros historiarum transtulisse: ut operae non sit attendere quid Josephus et Judaeorum schola statuat. Qua praeterea fronte, aut quo colore asseramus Ptolemaeum flagrantem ingenti desiderio congerendis omnis generis monimenta literis consecrata, solum legem Mosis reposuisse, neglectis Prophetarum oraculis atque omnibus alijs sacra scripturae libris. Tanti profecto non erat tot muneribus sollicitasse Judaeos, sumptus immensos erogasse, ut solam Judaeorum legem adipisceretur, praesertim jam ab alijs Graece conversam. Nec putarim legem Mosis ab alijs divinae scripturae

monimentis distinctam aut seperatam fuisse. Tradit enim Clemens Alexandrinus 1. Stromatum et alij, in captivitate Babilonica interijsse totam scripruram, quam Esdras sacerdos divino stimulatus in stinctu collegit et redintegravit. Haec igitur editio [note: Lib. 2. fol. 51.] exhibita Ptolemaeo. Philo de vita Mosis Ptolemaei cura conversam legem, seu ut ipse vocat [gap: Greek word(s)] leges oraculo proditas, (intelligit totam scripturam) [gap: Greek word(s)] enim generaliter totam scripturam notat, ut Ioannes cap. 15. quod et Psalm. 34. adducit, perscriptum erit [gap: Greek word(s)] .

CAPVT X. Septuaginta interpretes multa in veteribus editionibus interpolarunt, multa de suis addiderunt.

QVAM vero interpretandi rationem secuti sint vulgo constat, et judicio veterum cognitum et praevestigatum habemus. Quaedam illos abiecisse, quae in Hebraeo codice non erant,

quo rem apertius explicarent et mysteria manifestoria proponerent: alia supervacua misisse: saepe etiam [note: Vide Masium praefat in Josuam. Bel larm. de verbo Dei lib. 2 cap. 6.] verba de suo adjecisse, quae deinceps obeli nota indicavit Origines, ut Epiphanius prodidit. Quem explicandi modum illos observasse etiam Augustinus docet de civitate Dei lib. 17. cap. 43. de doctrina Christiana lib. 2. cap. 15. lib. 4. cap. 7. et Hilarius in Psalm. 143 et 144. Hieronymus praefatione traditionum Hebraicarum in Genesin: Neque vero 70. interpretum errores arguimus, neque nostrum laborem illorum reprehensionem put amus, cum illi Ptolemaeo regi mystica quaeque in scripturis prodere noluerint, et maxime ea, quae Christi adventum pollicebantur, ne viderentur Judaei, et alterum Deum colere, quos ille Platonis sectator magni idcirco faciebat, quod unum Deum colere dicerentur. Sive autem adjecerint de suo, sive quaepiam ademerint, sive appositis dictionibus involuta explicarint, instinctu Spiritus sancti, nequiequam invertisse aut illicite foedasse contactu veteres Ecclesiae magistri, et imprimis Augusti

existimat. qui etsi Judaei 70. in multis errasse contendant, tamen inquit Ecclesiae Christi neminem illis praeserendum judicant. Multis sane et fere praeter rationem etiam corruptam commendare videtur, sive invidia aliorum, qui Hebraeam veritatem sectabantur, sive imperitia aut studijs raptus.

CAPUT XI. Post Christi adventum variae factae in terpretationes lib. sacrorum. Aquila Synopaeus, Symmachus Samaritanus, Theodotion interpretatores bibliorum. Editio quinta et sexta. Originis, Luciani et Hesychij studium in corrigendis biblijs. Vulgata editio incerti autoris est.

HANC 70. interpretationem varie deinde post Christi adventum sacrorum librorum secutae editiones. [note: Vide Masium prae fat in Josuam pag. 121. Possevinum in apparatu sacro pag. 113. a nonnullis creditur esse Onkelos.] Aquila Synopaeus Ponticus, qui sub Adriano floruit, primus biblia post 70. in Graecum transtulit an. Ch. CXXXIIX. Adriani XIIX. Sed cum a Christianis ad Judaeos

defecisset, atque ita Hebraeam linguam leviter arripuisset, in odium Christianorum novam editionem paravit: ut 70. interpretationem, qua Christiani utebantur, aut depravaret, aut penitus tolleret. Nam quae de Christo in sacris vaticinia, ut gratiam Iudaeorum aucuparetur, aut aliter quam 70. convertit, aut obscuritate in volvit. Hujus tamen interpretationem ut Judaei in Synagogis proponerent, concessit Justinianus Novella 146. etsi eam a 70. non mediocrem differentiam habere constaret. LVCIO vero imperante Aquilae studium aemulatus [note: Vide Bellarminum de verbo Dei lib. 2. cap. 5.] Symmachus Samaritanus sectae Ebionitarum, a quibus transgressus ad Judaeos denuo circumcisus est. Vt igitur in Iudeorum partes serio se transmigrasse ostenderet 70 interpretetioni odio Samaritarum qui ea usi, quicquid potuit detraxit, et quae de Christo prodita malitiose invertit. Theodotion deinde Ephesius Commodo imperante (cum relicta Martionis haeresi ad Iudaeos transiisset) ut Marcionitas erroris convinceret,

quaecunque ipsorum opinionem iuvare videbantur apud 70 ita interpolavit, ut novam pene interpretationem concinnarit. [note: Anno Christi CCXIX. Caracallae VII. juxta Rabanum Maurum in Chronic. MS.] Caracallae imperio apud Hierichuntem in dolio absconsa, quinta emersit editio. Sexta denique tempore Alexandri Mammeae et ipsa Nicopoli in dolio occultata; et septima, aliaeque ne autorum quidem nomine distinctae. Incredibile dictu quantum sibi quisque indulsit, dum omnia pro lubidine intorquent et ad sensus suos adjungunt. Plena igitur mendorum Graeca editio, et omni parte corrupta ac depravata: quod [note: Suidas in verbo Lucianus Martyr.] Luciani, Hesichij et Origenis studium excitavit. qui omni conatu ex sacra scriptura quaecunque immutata aut corrupta tollere laborarunt. Et Origines quidem trecentis vere annis postquam nata 70. interpretatio, aggressus opus magnae molis, quod ratione distinctionis tetraplum, hexaplum, heptaplum et octaplum appellavit, quia Hebraeam, Graecam et sex alias interpretationes composuerat, Aquilae scilicet Symmachi, Theodotionis,

et duas istas in dolio repertas Has enim in octaplis locum obtinuisse refert Epiphanius et ex illo [note: In compend. fol. 208.] Cedrenus. Etsi Hieronymus auctor catalogo scriptorum Ecclesiasticorum Originem praeter illos tres Aquilae Symmachi, Theodotionis, quintam sextam et septimam in hexapla contulisse, easque ex Originis Bibliotheca se habuisse fatetur. Quod etiam Isidorus Originum lib. 6. cap. 3. confirrmat. Quamvis Graeci nullam aliam septimam memorant, praeter illam Luciani Martyris qui post Originem sub Diocletiano et Maximiano Impp. vixit. Idem tamen Hieronymus alias duas interpretationes minorum prophetarum se vidisse ait. Origines autem in spatia octo paginas, ut ita dicam, columnatim distribuerat, et interpretationes ita collocaverat, ut omnes simul conspicerentur. Primum et secundum spatium Hebraea editio: tertium 70. alia denique aliae interpretationes occuparant. Opus ingentis laboris, et 18. demum anno ut Cedrenus tradit, absolutum, magni tamen usus: nam hac

ratione, ut recte notat Epiphanius, imperiti Hebraeae linguae ejus vim ex Graeca interpretatione perspiciebant: simulque quantum ab Hebraeo discesserant 70. et qua parte reliquae editiones praeferendae. Sed cum opus magna difficultate et sumptu, (ut Hieronymus praefat. in Josuam notat) parari videret, aliam editionem 70. interpretum adornare aggressus est: in qua discrimina notarum indicabat, quid in Hebraeo extaret, quid ex alijs interpretationibus adiectum, quid detractum. Adjecta appositis obeliscis confodit, detracta vero, aut si quae Theodotionis irrepserant, asteriscis notavit. Discrepantes lectiones variorum librorum consensu firmatas lemnisci signo, paucorum testimonio probatas hypolemniscis indicavit. Hoc Origenis studium accurate explicat et commendat Epiphanius de ponder. et mensuris, et lib. 2. adversus haereses haeresi 64. Hieronymus autem praefat. in Paralip. Origenes, inquit, non solum exemplaria composuit quatuor editionum, e regione singula verba describens,

ut mens dissentiens statim eatertis inter se consentientibus arguatur: sed quod majoris audaciae est, in editione 70. Theodotionis editionem miscuit, asteriscis designans, quae minus fuerant, et virgulis, quae ex superfluo videbantur apposita. Sane et alijs locis non valde probat hoc Originis studium Hieronymus. Quae vero notarum istarum effigies, quae figurae descriptio, docet Epiphanius. Vsum autem illarum veteribus Criticis multiplicem ac varium, ipsasque notas complures ex sacris et profanis scriptoribus copiose explicavi Comment. de Polymath. cap. 17. Sed Lucianus quoque Syrus presbyter, et deinde sub Maximino martyri coronatus cum plurima adulterina sacris literis admixta videret, ipsaque vetustate et temporis iniuria multa deformata, multa etiam ab haereticis corrupta, revocavit illas ad Hebraicae veritatis censuram, et emendatas publicavit, ut Suidas et alij tradunt. Hesychius deinde Hierosolymitanus presbiter pari industria idem opus suscepit: qui ut antea Luciauus eo inprimis

conatus suos direxit, ut 70 interpretationem ex Hebraeo emendaret, et si quae vetustate aut haereticorum malitia depravata, integritati restitueret. Alij deinde sive studio sive aemulatione incitati 70. interpretationem emendare volentes interpolarunt, dum sua aut aliena obtrudunt, quod in Apollinario reprehendit Hieronymus. Praeter has aliam quandam fuisse suspicor, cujus Augustinus de civit. Dei lib. 18. ita meminit: Sacra eloquia transtulerunt, Aquila, Symmathus, Theodotio, sicut etiam est interpretatio illa cujus autor non apparet, et ob hoc sine nomine interpretis quinta editio nuncupatur. Antiquam sane oportet, et usu receptam: nec tamen putarim illam quintam in dolio repertam, quae sive ortu suo, sive quod in hexaplis quinta, ita appellata est. Nam illa brevi nascentibus alijs occidit. Verba Augustini Isidorus Originum lib. 6. cap. 3 refert. Fuerunt, inquit, et abij interpretes, qui ex Hebraeo in Graecum sacra eloquia transtulerunt, sicut aquila, Symmachus, et Theodotion:

sicut etiam vulgaris illa interpretatio, cujus autor non apparet, quintam illam et vulgarem eandem statuit. Sane quaecunque haec quinta sit, non existimo eam quae Necopoli inventa, antiquam tamen et frequenti usu receptam, unde et Isidoro vulgaris, quod multis communis et vulgaris ejus usus. Diversam eam ab inter pretatione 70. Hieronymus ad Suniam tradit: Sciatis, inquit, aliam esse editionem, quam Origines et Caesariensis eusebius omnesque Graeci tractatores [gap: Greek word(s)] appellant, aliam 70. interpretum, quae in Exaplis reperitur, et a nobis in latinum sermonem versa est. Nec attendendum quod eadem Epist. dicit communem editionem ipsam esse, quae et 70. nempe Graeca et eosdem enarrans libros: diversa tamen, quia ut ipse subnectit, pro locis et temporibus et voluntate scriptorum veterum corrupta. In illa etiam sine dubio hi libri, qui post 70. prodierunt Ecclesiasticus et Maccabaeorum. In Daniele solam Theodotionis interpretationem receperant, ut testatur Hieronymus

praefat. In Josuam. Et Danielis prophetiam a 70 non conversam idem praefat. in Daniel, ait Tres autem istae editiones Origenis, Luciani, et Hesychij passim in Ecclesiis receptae; inprimis vero Luciani valde probata, adeo ut plerisque septima appellata, et Graecis scriptoribus [gap: Greek word(s)] sive vulgaris. Et Hieronymi aetate a diligenti Luciani studio, quaedam exemplaria scripturae [gap: Greek word(s)] vocata ipse in Luciano de scriptoribus Ecclesiast. scribit. Ideo autem haud dubie probata, quod a 70. non discessit, sed ijsdem vestigijs insistens, tota eadem, repudiatis tantum illis quae in 70. alij depravarant. Etsi autem multis receptae et probatae hae editiones, tamen eas universim et communi consensu Ecclesiae non admiserunt, sed varia interpretatione passim usae: quod et Hieronymus praefat. in Paralip. Scribit: Alexandria et Aegyptus in septuaginta suis Hesychium laudat autorem. Constantinopolis usque Antiochiam Luciani Martyris exemplaria probat. Mediae inter has provinciae Palaenistinos codices legunt, quos

ab Origine elaboratos Eusebius vulgaverat, totusque orbis hac inter se trifaria varietate copugnat. Quin imo [gap: Greek word(s)] illa, sive vulgaris in toto orbe diversa, ut idem Hieronymus praefat. Comment. in Esaiam tradit.

CAPVT XII. Septuaginta interpretum versio varie ab haereticis, Judaeis et librarijs corrupta est. Rabbi Kimchi delirium de natura leonis. Christus in cruce clavis confixus. Locus pauli ad Hebraeos a Nostorianis interpolatus faede.

QVanquam vero Augustinus affirmet, septuaginta interpretationem, quasi sola esset correrectissima receptam, eaque uti Graecos poplos Christianos, et eorum plerosque utrum aliqua sit alia ignorare, et ex ea interpretatione in latinam linguam translatum, quod Ecclesiae latinae tenent. Nemo autem tam effrictae frontis, qui negare audeat septuaginta interpretationem

malitia haereticorum et ingeniorum lascivia, ipsaque adeo temporum injuria corruptam. et hoc potius commendationi 70. datum, existimandum est. Nam praeter illam alias Ecclesiis cognitas et receptas fuisse, abunde, ut arbitror, osten di, et confusis Origenis notis, adeo corruptam et depravatam, ut non sine causa Hieronymus scribat, sua aetate vix unicum potuisse reperiri exemplar, in quo pura et integra 70. interpretatio, et praefat. in Paralip. Si 70. interpretum versio pura, et ut ab ijs in Graecum versa permaneret, superflue se laborare, inquit, ut Hebraea volumina latino sermone transferret, etsi idem Hieronymus parum sibi constans Epist. ad Suniam, Origenis editionem satis puram affirmet. Qua autem ratione sacra scriptura corrupta, et quam miris modis lancinata fuerit ante aetatem Hieronymi, ex ijs quae adduximus cap. 10. ut arbitror constat, maior tamen et longe gravior ejus depravatio post Augustini et Hieronymi tempora, plurimis in eius perniciem conspirantibus. Nam haereticorum

excrevit multitudo, et ingeniosa doctorum imperitia maiori impudentia emersit: cui accessit incredibilis stupor librariorum: quorum omnium conatu ut pestilenti sidere afflata aut plane occubuit, aut sani coloris esse non potuit. certe plurima luxata aut male in ea affecta cum genitu agnoscimus. Varijs autem modis corrupta fuit scriptura sacra. Aut enim Iudaei odio nostri vas purum incrustarunt: aut haeretici nefanda audacia ad sensus suos omnia converterunt: aut denique imperitia et stupor librariorum plurimos errores invexit. [note: Vide Tertullian. de habitu muliebri cap. 3. Originem contra Celsum Chrysost. in Matthaeum homil. V. et I. ad Corinth. 4. homil. ... [reading uncertain: print blotted] .] De Judaeis res nota est: invident nobis, inquit Augustinus, de civit. Dei lib. 15. cap. II. quod lex et prophetae interpretando ad nos transierunt, inde mutarunt quaedam in codicibus suis, ut nostris impediretur autoritas. Justinus Martyr dialogo cum Tryphone Judaeo, multis locis ostendit Iudaeos scripturae verba invertisse, et mutilasse, ut vaticinia de Christo tollerent. Ita cum apud Esaiam 70. verterunt: [gap: Greek word(s)]

[gap: Greek word(s)] . negabant Judaei ita legi, sed exstare in ipsorum libris [gap: Greek word(s)] . et eodem dialogo ostendit Judaeorum magistros non assentiri 70. sed interpretari velle scripturam suo modo: plurimaque et integra scripturae loca penitus sustulisse, in quibus aperte Christum crucifixum, Deum et hominem esse, et mori debere praedictum erat. Subjungit deinde plurima loca ab ipsis sublata, ut Esdrae de lege. Vide Tertullianum contra Marcionem libr. 3. cap. 19. Lactantium lib. 4. cap. 18. In Psalmo 45. ubi legitur: [gap: Greek word(s)] , abstulerunt verba illa [gap: Greek word(s)] . Sed non tam Graecis quam Haebraeis impuras manus admoverunt. Sane incredibili versutia pleraque sacrae scripturae Iudaici magistri depravarunt, quod eruditi viri magna diligentia ostendere conati sunt. Multa vero etiam ante Christum natum ex scriptura sustulerunt, quae absurda ijs visa et gentibus, ipsorum opinione, ludibrio futura, quibus et istiusmodi communicare nefas putabant.

Adde quod timerent etiam suos istiusmodi cum risu excepturos, simpliciores vero cum scandalo et offensione. Triplicem autem modum statuunt eruditi quibus Iudaeorum scribae seu sapientes prophetarum oracula depravare aggressi. Nam aut literarum mutatione sensum inverterunt: aut punctorum annotatione diversam a scriptura lectionem induxerunt, unde et sensus plane diversus: aut denique aliud in textu, aliud margini apposuerunt, atque illud quod in margine Cheri, id est, legendum, quod in textu Chetib, id est, scribendum vocarunt. Vnde saepe illud ex margine in textum irrepsit, aut ipsi obtruserunt. Cuiusmodi corruptelae infinita exempla proponit Petrus Galatinus de arcanis Catholicae veritatis libr. 1. cap. 8. Observatione dignum illud Psalmo 22. Circumdederunt me canes multi, consilium malignantium obsedit me. Foderunt manus meas et pedes. 70. [gap: Greek word(s)] . ex Hebraeo [gap: Hebrew words] , id est foderunt, quomodo et Tertullianus vertit, Aquila malitiose, ut videtur

[gap: Greek word(s)] confuderunt. At Iudaeorum scribae pro isto cara reposuerunt [gap: Hebrew words] sicut leo, qua lectione mysterium passionis Christi, quod istis verbis comprehendi credimus, plane sublatum. Quaerunt eruditi quomodo haec lectio irrepsit. Galatinus ad tertium corruptelae modum refert. Sunt qui existiment Iudaeos ita refinxisse locum, quo Christiani adversus illos usi, ut passione Christi vaticinium impletum ostenderent. Alij inspiratione Spiritus sancti vocem a Propheta positam aiunt, qua tacito instinctu praefinitus numerus annorum, quo Christus cruci affigendus: nempe anno 1230. postquam psalmus iste a Propheta scriptus. Alij a Judaeis ex margine sublatam vocem textui insertam, sive imperitia, sive quod parum interesse arbitrarentur, quae lectio prodiret. Mirum tamen illud genus loquendi, et imperfectum ut appellant. Supplenda enim oratio verbo, obsidendi aut circundandi. Veluti: sicut leo circumdederunt manus meas et pedis. At vero qua absurditate pedes potius et manus,

quam totum corpus manifestae [gap: Greek word(s)] ; nisi recipiamus commentum plane ridiculum Rabbi Kimchi. Leonem scribit, cum venatur circulum cauda ducere, ad cujus conspectum ferae tanto terrore corripiuntur, ut quasi pedibus vinctis inde egredi nequeant, et exspectent circulo inclusi, ut a leone devorentur. Ita populum Iudaeorum exilio ut circulo contineri inclusum, unde elabi non possit. Nam de populo Iudaeorum vaticinium Davidis intelligit. Quod ut falsum et absurdum, ita de leonis circulo fictum et commentitium. Alij Judaeorum Christianos accusant, quasi in fraudem veteris scripturae ipsi excogitarint [gap: Hebrew words] id est, [gap: Greek word(s)] . Quatuor supplicia Iudaeis usitata aiunt, lapidationem, ignem, ferrum et laqueum. Ex praescripto legis Mosaicae neminem clavis [note: Vide Casaubonum exercit. XVI. fol. 610. contra Baronium, ubi docte desupplicio erucis disputat.] configi in cruce: sed blasphemum suspendi, et iam lapidib. necatum. Nam postquam lapidaverant, stipitem ex quo lignum protensum in terram demittebant: junctis deinde manibus ad occasum suspensum, et paulo post solutum

simul cum ligno e quo suspensus sepeliebant. Imperitis speciose haec proponuntur. Neque enim negari potest ex lege Moisis neminem clavis figi in cruce; sed quis ignorat condemnandi potestatem Iudaeis ademptam: unde in historia passionis clamore testantur: Non licere sibi quenquam occidere. Hoc ergo supplicij genus, ut pleraque alia a Romanis inductum, qui more patrio et recepto vivos tollebant in crucem, et clavis affigebant. Iussu Romani praesidis, more Romano Christus crucis supplicio affectus. Rectê ergo de hoc Christi supplicio vaticinatus propheta: [gap: Greek word(s)] . Quare haud dubie a Davide scriptum fuit, foderunt, sed annotatum a Masoretis legi vulgo: sicut leo, propter affinitatem literarum jod et vau. Alterum igitur sublatum, in ejusque locum e margine obrepsit: sicut leo. quod Iudaei suffragio suo facile juvarunt, ut mysterium crucis penitus abolerent, aut obscuritate involverent. Atque hoc ideo a me in medium productum, ut harum

rerum incuriosi videant, quam acerrimos hostes fidei habeamus Iudaeos quibus insidijs petant, quam subdola calliditate scripturam depravare annitantur: quam speciose corruptelae suae tegumenta obducant. De haereticis res vulgata, ut harpiae in mensis Phinei

Impudenti sane licentia scripturam corrumpere conati sunt, eamque mutilare, et opinioni suae quovis modo defensionem quaerere, veterum Ecclesiae doctorum monumenta satis docent. Theophylactus illa D. Pauli Epist. ad Hebraeos cap. 2. [gap: Greek word(s)] . Nestorianos depravasse, et ita legisse scribit: [gap: Greek word(s)] , ut dogma suum stabilirent, quo asserebant in Christo crucifixo non fuisse veram divinitatem, ut quae secundum substantiam ei unita non fuerit, sed secundum habitum. Idem Ephiphanius adversus haereses passim tradit. et Ambrosius de fide ad Gratianum libr. 5. cap. 8. Origines in 5. ad Romam.

Theodoretus libr. 2. de Haeresibus. Tertullianus lib. 5. adversus Marcionem: Erubescat, inquit, spongia Marcionis. Delebat enim in scriptura quae eius opinioni non favebant. Vnde eodem libro: foveas ipsum fecisse in epistola, auferendo quae voluerat ait. Librariorum denique imperitiam et negligentiam veteres Christiani plurimis locis accusant: ut Comment de Polymathia cap. 18. abunde ostendi, et passim in veterum Ecclesiae scriptorum libris observare licet. Atque illi quidem omnes quasi facta coniuratione sacram scripturam depravarunt: quibus sponte incitatis signum dedit lascivia ingeniorum, quae falsa scientiae ostentatione eo temeritatis procedere sustinuerunt, ut nihil pene relictum, quod acumine suo non sollicitarint. Cum igitur tam multi ad eundem offenderent lapidem, abesse non potuit, quin scriptura multis locis luxata, et omni parte mendosa prodiret: imprimis vero septuaginta interpretatio tam foede inquinata, ut ipsi autores suam non

agnoscerent. Hinc natae tot lectionum varietates penitus inter se discrepantes, quas in vetustissimis scholijs notatas videmus, et ipsorum exemplarium etiam antiquissimorum dissensus, ut vel summa ingenia sine metu naufragij haec vada et syrtes transire non possint.

CAPVT XIII. Omnes haereticos passim pro libitu depravasse LXX. versionem. Interpretationem Italicam maxime commendat Augustinus. Vulgata Latina editio integra non pervenit ad nos.

SI igitur septuaginta interpretatio omni destituta nitore foede maculata prodijt, non minus corruptam oportuit Latinam, quae ex illa nata est. Illud enim Augustinus de Civit. Dei lib. 17. scribit. Ex hac, inquit, 70. interpretatione etiam in latinam linguam interpretatum est, quod Ecclesiae latinae tenent Sane Hieronymus praefat. in Iosuam,

apud latinos tot fuisse exemplaria, quot codices: et unumquemque pro suo arbitrio vel addidisse vel subtraxisse, quod ei visum sit. et epist. Ad Paulinum: scripturarum artem (ita enim appellat) omnes sibi vindicare, universos praesumere et lacerare. et Augustinus de doctrina Christiana lib. 2. cap. 11. et ex eo Isodorus de officijs Ecclesiasticis libr. 5. cuius haec verba: Latinorum interpretum, qui ex Graeco in latinum eloquium transtulerunt, infinitus est numerus. Si cui,inquit,Augustinus primis fidei temporib. ad manus venit codex graecus, atque aliquantulum sibi adesse utriusque linguae facultatem sensit, ausus est statim interpretari. inde immuner abiles apud latinos extiterunt interpretationes. Inter varias hasce interpretationes Augustinus commendat Italicam, quia verborum tenacior, cum perspicuitate sententiae. Italicam vero, quod Ecclesiae Italicae ea uterentur appellat. Eandem puto intelligit lib. 17. de civit. Dei, quam ex septuaginta conversam. Ecclesias latinas tenere ait, unde et Hieronymo

Comment. in Esaiam cap. 4. cap. 26. Epistola ad Pammachium. et Orosio Apologia de libero arbitrio cap. 5. vulgata. Nam ut illa communiter recepta apud graecos [gap: Greek word(s)] , et Isodoro vulgata, quod vulgaris eius usus et multis recepta: ab eadem causa et haec latinis vulgata. Veterem vocat Gregorius praefat. Moralium, comparatione ut arbitror interpretationis Hieronymi, quam simili modo respectu huius editionis novam appellavit. Novam translationem inquit, dissero, sed ubi comprobationem causa exigit, nunc novam nunc veterem per testimonia assumo. Hac igitur Italae Ecclesiae utebantur, nec ea tamen ubique uniformi. Sed vulgaris illa sive vetus editio integra ad nos non pervenit. Psalterium, ut ab Hieronymo emendatum, ex vulgata remansit. Vnde et distinctum ab eo, quod Hieronymus Epist. ad Sophronium ex Hebraeo se convertisse scribit, et inter opera eius reperitur. Similiter distinctum a veteri et Romano, quod ex septuaginta aut Exaptis Origenis translatum, cuius

idem Hieronymus Epist. ad Suniam et Fretellam mentionem facit. Ex eadem vulgata ad nos promanavit prophetia Baruch, et partes aliquot Esther et Danielis. Sapientiae et Ecclesiasticae interpretatio, quae extat antiqua est: quemadmodum et Maccabaeorum et tertius liber Esdrae. Tertullianus sane et Cyprianus, Augustinus, Lucifer Calaritanus et alij ea usi sunt: etsi Augustinus meliorem et emendatiorem editionem habuisse videatur. Esdrae libri quarti antiqua est translatio, ut constat ex iis, quae Ambrosius ex eo producit. Hieronymus quidem praefat. in Esdram tertium et quartum somnia existimat. In septuaginta tamen interpretatione extitisse ex eodem Hieronymo colligi posse videtur. Graeco sermone invulgata fuisse ex eo, quod Clemens Alexandrinus Stromatum 3. et quarto laudat, manifestum est. Hanc autem vulgatam variorum librorum interpretationem non ab uno autore profluxisse diversum dicendi genus indicat. Nam Ecclesiastici interpretatio antiquiora

immiscet vocabula, ut cap. 23. animo irreverenti et infrunito ne tradas me Domine [gap: Greek word(s)] animo infrunito: et veteris eruditionis plura indicia refert, quam illa altera, quae tersa magis et elegantior.

CAPVT XIV. Hieronymus vetus testamentum vertit ex Hebraeo appositis signis et obelis. Ex eius interpretatione totam nos scripturam fere habere.

REliquos sacrae scripturae libros Hieronymus ex [note: Bellarm. de verbo Dei lib. 2. cap. IIX. et IX.] Hebraeo vertit, aut ab alijs conversos emendavit, ut Augustinus de civit. Dei libr. 18. et ex eo Isidorus libr. 6. Originum cap. 2. de Ecclesiast. officijs lib. 3. cap. 13. refert. Vetus autem testamentum ex Hebraeo in latinam linguam transtulit appositis notarum signis, obelis et asteriscis. Praefat. in Iobum meminit suae translationis, quam sub asteriscis et obelis ediderat: quibus qua ratione usus, ipse explicat.

Vbi virgulas videritis, ait, sciatis, ea quae subjecta sunt, in Hebraicis non haberi. ubi stella praefulserit, ex Hebraeo e nostro sermone addita sunt. quae fere praefat. in Psalterium repevit. Praefat. in Paralipom. Memini, inquit, editionem 70. olim de graeco emendutam tribuisse me nostris. Passim autem mentionem suarum editionum facit epist. ad Augustinum et 1. in Rufinum. Psalterium ex Hebraeo, ut ex Epist. ad Sophronium apparet, et ex editione septuaginta transtulit. idque bis emendasse se testatur Epist. ad Suniam et Fretellam. Romae positus cursim quidem, sed magna ex parte, ut praefat. in Psalterium scribit, et in Bethlemitico secessu. Novi Testamenti interpretationem antiquam et vulgatam, ac praesertim 4. Evangelestarum iussu Damasi Papae collatione veterum graecorum codicum emendavit: in quo ita calamo se imperasse scribit praefat. ad Damasum, ut his tantum quae sensum videbantur mutare correctis, reliqua manere pateretur ut fuerant. Ideo Epist. ad Augustinum

emendationem Novi Testamenti appellat. Unde et quaedam reliquisse se ait, quae tamen emendanda putabat, ne nimis multa mutasse videretur. Quod alios Novi Testamenti libros attinet, ut acta Apostolorum Pauli et alias Canonicas epistolas, non puto nos habere ex Hieronymi emendatione. Nam comment. in Esaiam et Epist. ad Evagrium nonnulla ex iis longe aliter producit, quam in vulgata [note: Vide Bel larminum de verbo Dei lib. 2 cap. VII.] editione leguntur. Quamobrem in his libris aut veteri interpretatione, aut ab autore relicta, aut aliis emendata, utimur. Totam igitur sacram scripturam latine conversam habemus partim incerto et incognito autore, partim ab Hieronymo ad Haebraeam veritatem, aut ab eodem emendatam.

IOANNIS WOWERII EPISTOLARVM CENTVRIAE II. Eiusdem STYNTAGMA DE BIBLIORVM INTERPRETATIONE cum EPISTOLIS CLARORVM VIRORVM AD WOWERVM. Omnia nunc primum prodeunt. [gap: illustration] HAMBVRGI Apud MICHAELEM HERINGIVM. ANNO CIC. IC. CIXX.

IOANNIS WOVVERII SYNTAGMA DE GRAECA ET LATINA BIBLIORVM INTERPRETATIONE, NVNC PRIMVM IN LVCEM EMISSVM Ex bibliotheca GEVERHARTI ELMENHORSTII. [gap: illustration (motto: PRVDENTIA NON VIOLENTIA] HAMBVRGI Apud MICHAELEM HERINGIVM. ANNO CHRISTI oo. IC. CXVIII.

CLARISSIMIS ET VNDECVNQVE DOCTISSIMIS VIRIS IANO GRVTERO I. C. Sereniss. Principis Palatini Consiliario et Professori etc. DANIELI HEINSIO, Potentissimorum Ordinum historiographo et Professori etc. IOANNI MEVRSIO I. C. et graecae historiae Professori. Gemmis Belgarum

VITA IOANNIS VVOVVERI.

SCRIPTA AB ILLO EDITA.

IANI GRVTERI I. C. et Professoris Heidelbergensis Carmen in IOANNEM WOVVERIVM.

ALIVD.

ALIVD.

Illustrissimum genus et ingenium IOSEPHVS IVSTVS SCALIGER de emendatione temporum lib. V. fol. 453. IOANNES A VVOVVEREN iuvenis mihi propter mores et eruditionem charissimus. DANIEL HEINSIVS Potentiss. Ordinum Hollandiae historiographus et primarius Professor Leidensis in epistola ad ELMENHORSTIVM.

NICOLAVS KELLINCHVSEN Generosiss. Comitis Frisiae Consiliarius et iunioribus Comitibus ab instituis, ad Eundem.

IOANNES HVSWEDELIVS, PROfessor practicae Philosophiae Rostochij ad Eundem.

IOAN. WOWERI DE GRAECA ET LATINA BIBLIORVM INTERPRETATIONE SYNTAGMA.

Prolegomena.

CAPVT I. Iudaeis Hebraica lingua vernacula. Ea concepta ferê tota sacra scriptura in varias linguas conversa. Historica narratio interpretationis 70. Cur interpretatio 70. appellata, cum 72. interpretes.

page 33, image: s561
quae odii causa. Tertullianus Grammaticorum probatissimus. Quaesita ejus elogii ratio.

CAPVT V. An cellulis singuli interpretes inclusi. Variantes veterum super hac re opiniones. Quomodo intelligendum quod Philo tradit Alexandriae Iudaeos solemni festivitate quotannis convenire solites in loco isto ubi 70. interpretatio confecta.

CAPVT VI. Auctoritas interpretationis 70. ducta ex testimonijs scriptorum Ecclesiasticorum qui consensum interpretum statuunt. veteres Ecclesiae doctores adversus haereticos et gentes ea usi, publice in Synagogis Judaeorum proposita. Tertullianus emendatus.

CAPVT VII. Conciliata autoritas translationi 70. a peritia interpretum et libris incorruptis quibus usi. Diremta dissensio, an ijs quos attulerunt libris, an vero quos Eleazarus praemiserat, usi, sint.

CAPVT IIX. Alia autoritatis argumenta, a tempore quo peracta haec translatio, et autoribus, qui eam curarunt.

CAPVT IX. Libros Mosis ante hanc septuaginta interpretationem Graece conversos fuisse: hac vero interpretatione non tantum Mosis libros, sed totam scripturam Graece translatam, pluribus ostensum: simulque explosa diversa censentium opinio.

CAPVT X. Septuaginta interpretes multa in veteribus editionibus interpolarunt, multa de suis addiderunt.

CAPUT XI. Post Christi adventum variae factae in terpretationes lib. sacrorum. Aquila Synopaeus, Symmachus Samaritanus, Theodotion interpretatores bibliorum. Editio quinta et sexta. Originis, Luciani et Hesychij studium in corrigendis biblijs. Vulgata editio incerti autoris est.

CAPVT XII. Septuaginta interpretum versio varie ab haereticis, Judaeis et librarijs corrupta est. Rabbi Kimchi delirium de natura leonis. Christus in cruce clavis confixus. Locus pauli ad Hebraeos a Nostorianis interpolatus faede.

CAPVT XIII. Omnes haereticos passim pro libitu depravasse LXX. versionem. Interpretationem Italicam maxime commendat Augustinus. Vulgata Latina editio integra non pervenit ad nos.

CAPVT XIV. Hieronymus vetus testamentum vertit ex Hebraeo appositis signis et obelis. Ex eius interpretatione totam nos scripturam fere habere.

IOANNIS WOWERII EPISTOLARVM CENTVRIAE II. Eiusdem STYNTAGMA DE BIBLIORVM INTERPRETATIONE cum EPISTOLIS CLARORVM VIRORVM AD WOWERVM. Omnia nunc primum prodeunt. [gap: illustration] HAMBVRGI Apud MICHAELEM HERINGIVM. ANNO CIC. IC. CIXX.

IOANNIS WOVVERII SYNTAGMA DE GRAECA ET LATINA BIBLIORVM INTERPRETATIONE, NVNC PRIMVM IN LVCEM EMISSVM Ex bibliotheca GEVERHARTI ELMENHORSTII. [gap: illustration (motto: PRVDENTIA NON VIOLENTIA] HAMBVRGI Apud MICHAELEM HERINGIVM. ANNO CHRISTI oo. IC. CXVIII.

CLARISSIMIS ET VNDECVNQVE DOCTISSIMIS VIRIS IANO GRVTERO I. C. Sereniss. Principis Palatini Consiliario et Professori etc. DANIELI HEINSIO, Potentissimorum Ordinum historiographo et Professori etc. IOANNI MEVRSIO I. C. et graecae historiae Professori. Gemmis Belgarum

VITA IOANNIS VVOVVERI.

SCRIPTA AB ILLO EDITA.

IANI GRVTERI I. C. et Professoris Heidelbergensis Carmen in IOANNEM WOVVERIVM.

ALIVD.

ALIVD.

Illustrissimum genus et ingenium IOSEPHVS IVSTVS SCALIGER de emendatione temporum lib. V. fol. 453. IOANNES A VVOVVEREN iuvenis mihi propter mores et eruditionem charissimus. DANIEL HEINSIVS Potentiss. Ordinum Hollandiae historiographus et primarius Professor Leidensis in epistola ad ELMENHORSTIVM.

NICOLAVS KELLINCHVSEN Generosiss. Comitis Frisiae Consiliarius et iunioribus Comitibus ab instituis, ad Eundem.

IOANNES HVSWEDELIVS, PROfessor practicae Philosophiae Rostochij ad Eundem.

IOAN. WOWERI DE GRAECA ET LATINA BIBLIORVM INTERPRETATIONE SYNTAGMA.

Prolegomena.

CAPVT I. Iudaeis Hebraica lingua vernacula. Ea concepta ferê tota sacra scriptura in varias linguas conversa. Historica narratio interpretationis 70. Cur interpretatio 70. appellata, cum 72. interpretes.

page 33, image: s561 quae odii causa. Tertullianus Grammaticorum probatissimus. Quaesita ejus elogii ratio.

CAPVT V. An cellulis singuli interpretes inclusi. Variantes veterum super hac re opiniones. Quomodo intelligendum quod Philo tradit Alexandriae Iudaeos solemni festivitate quotannis convenire solites in loco isto ubi 70. interpretatio confecta.

CAPVT VI. Auctoritas interpretationis 70. ducta ex testimonijs scriptorum Ecclesiasticorum qui consensum interpretum statuunt. veteres Ecclesiae doctores adversus haereticos et gentes ea usi, publice in Synagogis Judaeorum proposita. Tertullianus emendatus.

CAPVT VII. Conciliata autoritas translationi 70. a peritia interpretum et libris incorruptis quibus usi. Diremta dissensio, an ijs quos attulerunt libris, an vero quos Eleazarus praemiserat, usi, sint.

CAPVT IIX. Alia autoritatis argumenta, a tempore quo peracta haec translatio, et autoribus, qui eam curarunt.

CAPVT IX. Libros Mosis ante hanc septuaginta interpretationem Graece conversos fuisse: hac vero interpretatione non tantum Mosis libros, sed totam scripturam Graece translatam, pluribus ostensum: simulque explosa diversa censentium opinio.

CAPVT X. Septuaginta interpretes multa in veteribus editionibus interpolarunt, multa de suis addiderunt.

CAPUT XI. Post Christi adventum variae factae in terpretationes lib. sacrorum. Aquila Synopaeus, Symmachus Samaritanus, Theodotion interpretatores bibliorum. Editio quinta et sexta. Originis, Luciani et Hesychij studium in corrigendis biblijs. Vulgata editio incerti autoris est.

CAPVT XII. Septuaginta interpretum versio varie ab haereticis, Judaeis et librarijs corrupta est. Rabbi Kimchi delirium de natura leonis. Christus in cruce clavis confixus. Locus pauli ad Hebraeos a Nostorianis interpolatus faede.

CAPVT XIII. Omnes haereticos passim pro libitu depravasse LXX. versionem. Interpretationem Italicam maxime commendat Augustinus. Vulgata Latina editio integra non pervenit ad nos.

CAPVT XIV. Hieronymus vetus testamentum vertit ex Hebraeo appositis signis et obelis. Ex eius interpretatione totam nos scripturam fere habere.

page 33, image: s561
quae odii causa. Tertullianus Grammaticorum probatissimus. Quaesita ejus elogii ratio.