CAMENA Early Modern Latin Texts

[gap: portrait of the author] IOHANNES MATTHIAS GESNERUS natus CICICCLXXXXI. moritur to paroneupoi*ein

NOVVS LINGVAE ET ERVDITIONIS ROMANAE THESAVRVS POST RO. STEPHANI ET ALIORVM NVPER ETIAM IN ANGLIA ERVDITISSIMORVM HOMINVM CVRAS DIGESTVS, LOCVPLETATVS, EMENDATVS ET GEORGIO II DEFENSORI FIDEI ET PACATORI ORBIS BIBLIOTHECAM ACADEMIAE SVAE GEORGIAE AVGVSTAE QVAE GOTTINGAE EST INVISENTI DEVOTI ANIMI PIETATE OBLATVS A. D. XXX. IVL. M D CC XXXXVIII. A IO. MATTHIA GESNERO ELOQ ET POES. P. P. O. ET ACAD. BIBLIOTHEC. CVM PRIVIL. SACR. CAES. MAIEST. AC SER. REG. POL. ET EL. SAX. LIPSIAE IMPENSIS CASP. FRITSCHII VIDVAE ET BERNH. CHR. BREITKOPFII M DCC XLIX.

REX AVGVSTISSIME

Indigna sibi videretur tua pia fidelis Academia Georgia Augusta honore illo et felicitate, ador andi coram Regem suum, Orbis eundem Pacatorem, venerabundae pietatis osculo contingendi purpuram Conditoris sui, et Rectoris Magnificentissimi, nisi etiam suis de fructibus offerret aliquid, quorum causa conditam se et constitutam esse, meminit. Itaque vt iuuentutem tibi corporibus et ingeniis, modestia ac doctrina, florentem praesto esse, ac venerari Patrem verissimum Patriae, Regem bonorum virorum, voluit: vt ornatam dispositamque pro copia praesenti hanc bibliothecam laeta aperit, quae neque fuit vnquam, nec erit forte, quam est hoc ipso momento, augustior; templum, in quo venerari licet praesens Numen, cui vltro concedant Ioues omnes et Hercules, et quidquid

venerata est antiqua religio: ita priuata etiam mea pietas, quem aeditimum quendam huius templi esse, REX AVGVSTISSIME, voluisti, audet offerre partum non decennis modo diligentiae, his ipsis, quibus praesum, thesauris adiutae; sed reliquarum etiam rerum, quas in eo vult esse tua sapientia, qui humanitatis et eloquentiae studia saeculo tuo et futurae aetati commendet: opus tam varium, quam est ipsa rerum natura, in quo non modo cum regnatore orbis terrarum populo de rebus omnibus loqui discere aliquis possit, et res a GEORGIO Pacatore Orbis gestas chartis nunquam perituris tradere: sed etiam de prudentia omni, de sapientia, de magnitudine animi, eos concipere sensus, qui ciuem GEORGII deceant, qui felicem GEORGII auspiciis reddant patriam, et orbem terrarum.

PRIVILEGIVM.

NOS FRANCISCVS, Diuina Fauente Clementia Electus romanorum Imperator, semper augustus, ac Germaniae, et Hierosolymarum Rex, Dux Lotharingiae et Barri, Magnus Hetruriae Dux, Princeps Carolopolis, Marchio Nomenei, Comes Falkensteinei etc. etc. agnoscimus et notum facimus tenore praesentium vniuersis, quod, cum Nobis quondam Caspari Fritsch relicta Vidua, et Bernardus Christophorus Breitkopf, humillime exponi curarint, quem in modum Ioannis Matthiae Gesneri Nouum Thesaurum Linguae Latinae in quatuor Tomis distinctum in Folio denuo prelo committere resoluerint, vereantur autem, ne aemulorum inuidia, hanc Editionem imitantium, impendii et laboris fructu frustrentur, ideoque Nobis demisse supplicarint; quatenus eorum indemnitati Priuilegio Nostro Caesareo succurrere Clementissime dignaremur, Nos submissae pariter ac aequae eorum petitioni annuendum censuerimus: ac proinde Auctoritate Nostra Caesarea omnibus et singulis Bibliopolis, Bibliopegis, Typographis, et aliis quibuscunque rem librariam seu Negociationem exercentibus, firmiter inhibemus, vetamus, et interdicimus, ne quis supra nominatum Gesneri Thesaurum Linguae Latinae sub hoc alioue Titulo aut hac aliaue Forma, seu, vt aiunt, formato, per decem annorum spatium ab hodierno die computandum, intra Sacri Romani Imperii Fines recudere, vel aliis recudendum dare, aliorsumue impressum apportare, vendere vel distrahere, citra praefatorum impetrantium eorundemque heredum ac successorum voluntatem et assensum, in scriptis obtentum ausit vel praesumat: Si quis vero secus faciendo Priuilegium hoc Nostrum seu Interdictum violare contemnereque praesumserit, eum non solum eiusmodi Exemplaribus vbicunque locorum repertis, perperam quippe recusis, seu apportatis (quae dicti Caspari Fritsch relicta Vidua et

Bernardus Christophorus Breitkopf, siue propria auctoritate, siue Magistratus illius loci auxilio sibi vindicare poterunt) de facto priuandum, sed et decem Marcarum Auri puri poena Aerario seu Fisco Nostro Caesareo et parti laesae ex aequo pendenda, omni spe veniae sublata, mulctandum decernimus, dummodo tenor huius Nostri Priuilegii in Fronte Libri impressus reperiatur, et consueta quinque Exemplaria Consilio Nostro Imperiali Aulico exhibeantur. Mandamus itaque omnibus et singulis Nostris et Sacri Romani Imperii subditis et fidelibus dilectis, tam Ecclesiasticis, quam Saecularibus cuiuscunque status, gradus, dignitatis, aut ordinis fuerint, praesertim vero iis, qui in Magistratu existentes vel suo, vel superiorum suorum loco aut nomine ius iustitiamque administrant, ne quemquam Priuilegium hoc Nostrum Caesareum impune violare, spernere aut transgredi patiantur, sed si quos contumaces compererint, constituta a Nobis mulcta eos puniri, et quibuscunque modis idoneis coerceri curent, quatenus et ipsi grauissimam Nostram indignationem praedictamque poenam euitare voluerint. Harum Testimonio literarum, Manu Nostra subscriptarum et sigilli Nostri Caesarei appressione munitarum, quae dabantur Viennae Die vigesima prima Maii Anno millesimo septingentesimo quadragesimo octauo, Regni Nostri tertio.

Ad Mandatum Sacr. Caesar. Maiestatis proprium I. I. Hayeck de Waldstätten. mppr.

IO. MATTH. GESNERI PRAEFATIO.

SI quo quis alacriori animo ad agendum aggreditur, eo illud, quod agit, succedere felicius debet: nihil temere est, quod ex hac mea Officina exiit, de quo melius, quam de hac Praefatione, sperare liceat. Non puto suauius esse his, si qui e longa captiuitate et seruitio in libertatem vindicantur, quam hac ipsa hora affectum me sentio, qua vltimam plagulam vasti operis de manu deponere, et reliquis Lipsiam ablegandis adiicere Deo bene iuuante contingit. Non eo ista commemoro, quasi valde veros putem versiculos, quibus omnes poenarum facies hic labor vnus habere praedicatur, qui Lexico scribendo impenditur: quid enim hominis essem, qui post bina experimenta, post retractatum et recoctum bis Fabrianum Thesaurum, tertiam operam Stephanianis opibus recensendis, expoliendis augendisque tribuerem. Lucelli quidem spes et cura peculii [orig: peculî] me adigere non poterant ad aerumnabiles meo ipsius iudicio labores tertium suscipiendos: cum praesertim longe plus a me praestitum esse, quam sub ingressum Operis promiseram, quam ex lege contractus debebam, mihi conscius sim, et iudicare possit, quisquis inquirere et examinare omnia voluerit. Non fuit profecto hoc mihi molestum, de singulis vocibus Linguae Latinae velut in consilium ire, recensere omnes, quae illis esset subiecta notio vel singulis, vel iunctis disputare, testimoniis firmare omnia, et vnde vnumquidque sumtum sit, probariue possit, ostendere. Quin habuit ipsum Opus, vt sunt studia hominum et voluptates diuersae, voluptatem multiplicem, quod in tanta varietate versaretur, quanta est ipsa rerum omnium, quatenus Romano stilo illae memoratae sunt, natura, quanta est ingeniorum vel in auctoribus Linguae Romanae, vel in his, quos illi nobis pinxerunt, diuersitas, quanta est subtilitas et magnificentia artificiorum, quanta maiestas aliorum Operum, quanta denique virtutis ipsius admirabilitas. Potestne aliquis, quem natura vel consuetudo non abiectum ad aeruginem vel humilitatem aliam mortalem fecit, non iucunde inter Tullios et Caesares, et Varrones, inter Virgilios, Horatiosque et Liuios et Plinios, et Tertullianos Arnobiosque, et totum illum chorum, homines sua quemque virtute maximos, alios etiam summum, quod habet mortalitas, fortunarum fastigium consecutos, versari, iam ad hunc, iam ad alium accedere, interrogare illos, et nunquam ab illis, nisi aliqua parte, vel eruditior discedere vel melior? Equidem post varia experimenta homo

sexagenario propinquus, homo quem suis congressionibus non indignum iudicarunt vel dulces amici et aequales, vel maiores etiam, cui contigerit non semel illa Horatiana gloria pauperemque Diues me petit: illud vere confirmare possum, nusquam mihi melius esse, (post aeternorum quidem bonorum cogitationem) quam quoties inter magnas illas animas agere, nunc Platoni, (sed ipsi Platoni, non infidelibus in optima etiam voluntate interpretibus) dare operam, vel ipsius discipulorum alicui, nunc quemcunque alium vel Graeciae vel Latii antiqui procerum in consilio habere licet, et frui illa iucunditate, quam apud inferos sperabat Socrates. Vt vero colloqui cum Orpheo, Musaeo, Homero, Hesiodo liceat, quanti tandem aestimatis? Equidem saepe emori, si fieri posset, vellem, vt ea, quae dico, mihi liceret inuenire caet. Non opus est, vt emoriamur, bone Sophronisci fili: iucundius forte vltimos tuos sermones, a Xenophonte praesertim relatos in literas, in meo cubiculo cognosco, quam ipsi tui amici, qui non sine lacrimis cicutam bibenti adfuere.

2. Sed quorsum ista? Cur igitur gaudes, dicet aliquis, absoluto isto labore? Nempe ob id ipsum, quod liberius frui amicis illis mortuis licebit, si quid placuerit addere annis nostris, prouidentiae, quod non ita saepe relinquere cogar inuitus locum amoenum, nunc istum nunc alium, in quo versari lubebat diutius. Non labor me fatigauit, credite amici, sed illud, quod postremis inprimis quatuor annis ex illo decennio, quo prae manibus habui Lexicon, vrgente ipsa necessitate, si vellem vir bonus esse erga bonos socios, si nollem committere, vt si immorerer forte operi, periret labor omnis superior, et pasceret tineas: cogebar magis festinare, submittendis ad numerum praescriptum plagulis, impediebarque adeo singula ita, vt optabam, exquirere; dimittere denique opus, in quo quid desiderari posset, ipse forte melius, quam plerique, viderem. Hac nunc quotidiana paene molestia tandem obfirmato animo superata, maiori iure, quam ille apud Consulem Plinium Classicus exclamare mihi videor, Io, io! liber venio! liber non ab inquirendi in sermonem, hoc est in eruditionem et virtutem et sapientiam veterum studio, sed liber, vt magis meo id arbitratu facere, quoties erit otium, nullis temporum angustiis constrictus possim: vt redire queam ad intermissa cum amicis literata colloquia, ad officium, quod debere multis, et ea re rusticitatis aut superbiae speciem subire, coactus sum.

3. Sed alia sunt, de quibus hic dici aliquid lectores exspectant. Quidam forte galeatum aliquem prologum, pro his, qui in Lexicis qua scribendis qua augendis et emendandis aliquid operae suae collocant. Sed hoc genere plane supersedere possum, vel quod non valde necessarium est, cum Lexicis contingat, quod mulierculis, cum diu in eas inuecti sunt viri, vltro ad eas supplicatum veniunt, et commoditatibus illarum vti gaudent: vel quod quantum opus est alio in loco videor ea de re dixisse [note: In Praefatione Thesauro Reyheriano praemissa, quae recusa est in Opusculorum nostrorum Tom. VII. p. 281. seqq.] Quae iustae sunt doctorum hominum; quorum ea est existimatio, querelae de Lexicis, eas minuere, quantum potest, studuimus, et vitia in quae inuehuntur, euitare: ignauos homines, aut rerum imperitos, quibus totum hoc displicet, legere antiquos libros, et vt intelligi possint efficere, melius docere si velis,

Infelix operam perdas, vt si quis asellum
In campo doceat parentem currere frenis.

Si mala condiderit quis Lexica, mulio furque
Audiat, baud renuo; si quis mala: sed bona si quis
Condiderit, sano laudetur iudice.

Quis enim, cui vel mediocriter cor sapiat, non amore dignum iudicauerit hominem, qui nullo suo labore diurno nocturnoue per plures annos parcat, et voluptatibus paene omnibus, quibus dolet natura negatis, sibi interdicat ad hoc efficiendum, vt vnusquisque mediocri aere parare sibi possit velut amicum aut familiarem, qui perpetuo et sine molestia sibi praesto sit, quem nullo negotio momentis omnibus consulere possit, qui fideliter sibi indicet, si quid de populi terrarum principis vel rebus vel verbis requirat, qui infinita veterum obscure, perplexeue dicta, breui opera interpretetur e.i.g.a. Sed non est opus haec disputare multis: qui contemnunt Lexica serio, illi satis hoc ipso sustinent poenarum, quod tam commodis amicis, tam fidis monitoribus carent; caeteri similes sunt parasitorum, qui cibi, quo soli vesci cupiant, nauseam caeteris conantur iniicere.

4. Superest, vt tale sit hoc, quod nunc tibi traditur opus, bone lector, quod eam quam indicauimus operam tibi praestet. Illud quidem te experiundo cognoscere, quam nostrae credere praedicationi verius est. Caeterum non poenitebit, quid hic praestitum sit breuibus recognoscere. Illud in Programmate ante hos XII. annos scripto significatum est, nos velle in nouo Thesauro linguae et eruditionis Rom. parando Rob. Stephani consilium et rationem sequi, et loculos quasi assumere illis opibus disponendis, libros Roberti eos, qui Virorum aliquot doctorum opera prodiere Londini MDCCXXXV. Ad illas igitur opes Londinensium primo Ge. Matthiae Viri doctissimi, et multis mihi nominibus cari, accurata et solers diligentia tum adiecit pluscula, et aliorum, et Scribonii praesertim Largi, quem ipse Medicum Medicus prae caeteris amaret, tum ea me auctore resecuit, quibus moles libri augebatur sine vllo commodo lectorum, vt quod primo proponebatur phrasis quam vocant, deinde poneretur exemplum. V.g. in Disceptare, aequo iure disceptare cum aliquo: deinde locus Ciceronis, Heraclius? postulat, vt sibi cum Palaestritis? aequo iure disceptare liceat. Vix credat aliquis, quantum vel hac sola re, sed et aliis similibus, delendis nempe quaecunque salua intelligentia abesse poterant, compendium factum sit, vt in pari aut minore adeo chartarum numero multo plus, et paene alterum tantum earum observationum collocari potuerit, quae proprie requirunt homines, cum tale opus in manus sumunt.

5. Sic velut paratam materiam ego tractare coepi, triplici fere ratione, auferendo, immutando, adiiciendo. Abstuli praeter ea, quae iam Matthiae stilus confixerat, multa, quae plane videbantur a)prosdio/nusa, et onerare potius atque deformare tale opus, quam ad ornatum illius vllo modo pertinere. Feci, inquam, quod cum optarent facere docti editores Angli, cum optaret Cl. Birrius, per eos, qui sumtus suppeditabant operi, facere prohibiti sunt. "Ea," inquiunt isti [note: Praef. f. 17. vbi de editione A. 1573.], "Nepotes nostros manet felicitas, vt in Thesauro Latinitatis nihil aliunde arcessitum exspectent. Ridebit saeculum non multo post futurum, si vana non sit spes nostra, Thesaurum Linguae Latinae in crassitiem, atque fere in consilium Lexici vniuersalis abeuntem etc." Repraesentata est illa felicitas huic saeculo, bona si sua nosse voluerit. Resecuimus, non nos omnia quidem Geographica et Historica, sed quantum aequo animo laturos putabamus, qui non sunt iniquissimi h. e. negotii, de quo agitur, imperiti: tantum enim eorum retinuimus, quantum ad Linguam Latinam videbatur necessarium, quantum Poetarum praesertim desiderare videretur cursoria et quotidiana lectio. Caeterum qui familias et personas Graecas, Romanas, Barbaras, antiquas, nouas nosse cupiunt; qui regionum, insularum, vrbium, montium, fluminum omnia nomina, et geographicas de illis disputationes;

qui plantarum, animaliumque et gemmarum omnis generis accuratas descriptiones et hodierna nomina: eos ad alios libros ablegamus. Erat tempus, ipsum nempe illud, quo e tenebris et puluere eluctabantur literae, cum tales libros postularet vsus, a quibus, tanquam a Pandora quadam, liceret repetere studiosis, qui tum tirones omnes erant, quidquid cum maxime doctorum Virorum labore in lucem protrahebatur. Et tamen, quo quis erat suae alicuius artis consultior, tanto magis discernere mature incipiebant argumenta, quae diligentius separatim tractarent. Hodie post tantas omnium literarum progressiones, si quis sit, qui indignetur expuncta esse a nobis capita (vt eorum aliquot nominemus, in quae primum incurrunt oculi) ista, Hafnia, Haga Comitis, Heraldus, Heraldica, Herbipolis, Iaponia, Impressar h. e. Typographus, Raphael, Rhasis Medicus Arabs, Rhodiginus, Rofredus, Ruellius, Runcaliae, Semhammephoras, Sina, Valasca Bohemiae Regina, Varsouia: si quis igitur haec, et horum gemella expuncta esse indignetur, ille eodem iure irasci potest, quod non tota illa farrago Lexicorum omnis generis, Zedleriana, quae ad quinquaginta iam Volumina excreuit, in hunc Thesaurum nostrum relata est. Tantum sane abest, vt eiectorum nomine reprehensiones intelligentium Virorum metuam, vt potius, subuereri subeat, ne patienter nimis quibusdam videar pepercisse.

6. Vnum genus est, quod in Stephaniano Thesauro lectum non recte hic desiderari, in mentem alicui possit venire: verbosae heroum illorum Erasmi Roterodami, Guil. Budaei, Adriani Turnebi quorundam verborum, formularum, prouerbiorum enarrationes, et ipsa adeo illorum sublata nomina: quod factum illiberale videri potest rem non, qua parte decet, considerantibus. Ego vero minime omnium inuideo gloriam suam illis heroibus: potius, si qua illam augere et propagare possim, lubens volensque facio et faciam. Sed puto primum non opus illis esse laureola ex hoc mustaceo petita, cum in immortalibus ipsorum libris haec ipsa legantur, et solida ipsorum maneant; deinde, quae pro illius temporis ratione verbose ab illis proponi verum erat, iis hodie, in tali quidem opere supersederi potest ac debet: satis quidem est breuiter indicari, quae tum Orationis copia illustrari, et ita commendari hominibus par erat. De furti crimine, an illud nobis ab hac omissione magnorum nominum timendum sit? paullo post dicendi locus erit.

7. Omissae porro hic sunt interpretationes vernaculae, quibus cum Calepinum olim instruxissent Viri docti, abstinuit ab illo Consilio Stephanus, nisi quod paucis in locis Gallica adspersit. Nempe tale opus, quale hoc nostrum esse cupimus, neque aptum est his, qui carere patriae linguae interpretatione non possunt, quos alii minores libri subleuabunt facilius: neque soli debet inseruire Germaniae; sed, nisi nos fallit augurium, melior Europae pars illud comiter excipiet. Magna denique vis nominum est, in primis quibus plantas, tum aues, pisces, itemque fossilia, quae minerae vulgo vocantur, Graeci et Latini appellarunt, quibus hodiernas appellationes addere difficile nobis futurum erat, in tantis dissensionibus eorum, qui in istis perquirendis aetatem consumunt. Totum hoc ergo potius relinquere minoribus singularum gentium Lexicis visum est, et partim naturalium rerum scrutatoribus, quam ponere, quae tirones aliunde petunt facilius, quae doctioribus tamen non satisfacerent: nisi quod hoc dedimus quorundam desideriis, vti adiiciendum curaremus Indicem etymologicum, qui habet voces Latinas plerasque omnes sub suis velut radicibus ordine collocatas, vt si totam aliquam quasi familiam aut stirpem velit quis contemplari, vno illam obtutu possit cognoscere, ac singula seorsim in ipso Thesauro

requirere: hic adiectae sunt, si quis omnino eas desideret, et Germanicae et Gallicae interpretationes. Debent porro illud veluti corollarium studiosi industriae eruditi et modesti iuuenis M. Io. Casimiri Happach, hominis ad omnem laudem nati et facti, qui illa opella maioribus, quae partim iam prae manibus habet, ingenii ac doctrinae monimentis praeludit.

8. Dixi, quatenus omittendo et e)c a)faire/sews2 curauerim thesaurum nostrum: maior longe opera impendenda fuit immutando, hoc est emendando. Dici breuiter non potest, quantam vim errorum multae manus, per quas ire solet hoc genus librorum, inuexerint. Itaque saepe deliberaui, an non consultius fuisset, plane non adhibere alienum opus tanquam fundum, aut quemadmodum supra dicebam, tanquam loculos et repositoria, in quae singula disponerentur. Ac mihi certe facilius fuisset, atque ad multas res commodius perlegere omnes ordine Scriptores Latinos, annotare in separatis scidulis omnia; eas porro scidulas primo aliena opera vtcunque disponere: deinde meo iudicio ordinare accuratius. Verum, vt fit, consilium illud sero in mentem venit, et cum bona iam pars operis exhausta esset, sic ne per diderit non cessat perdere lusor. Neque enim primo cogitaueram, decem amplius annos impendere huic negotio, sed intra tertium annum illud exiturum in programmate promiseram. Inciderunt deinde multa alia, quae hic commemorare nihil attinet, in primis amor suscepti operis, et studium efficiendi aliquid, quod vtile esse posset studiosis et faciliorem reddere illam, quam expetendam valde equidem arbitror, cum antiquis Romanae reipublicae et imperii proceribus familiaritatem. Verbo ratio ineunda fuit, nobis haud paullo difficilior et ingratior. Quoties in aliquid inciderent mens et oculi, qualia multa in singulis paginis obuenire necesse erat homini non ignauiter per triginta amplius annos in his literis versato, quique bis Fabrianum thesaurum curassem, quoties ergo aliquid legerem, quod aliquod momentum videretur habere, in quo vel minimus dubitandi locus esset, nulli meo labori peperci, vt inspicerem ipsam orationis seriem, et quidem in libris, qui hodie habentur emendatissimi, et instructissimi. Sic nata est occasio plura, quam cogitare potest, qui non expertus est, vitiosa detegendi emendandique: Quot enim, putamus, loci, ab eo inde tempore quo collecta sunt Lexica, speciatim ab aetate inde Rob. Stephani, criticorum ope vel ex libris, vel ex felici coniectura emendati sunt? quot falsae interpretationes reuictae? Saepe hic accidit, vt plures horae impendendae essent vni loco primum inueniendo, si non nisi laxe, quod saepe factum indicatus esset, tum recte interpretando, quod vtrumque ita breuiter a nobis expeditum est, vt plerumque ne vestigium quidem operae nostrae exstet: certe qui vtentur thesauro nostro non sentient, illas paucas notas numerorum, illa tria aut quatuor verba interpretationis, tanta nobis temporis et laboris impensa constitisse. Multa hic a nobis animaduersa, quae primum hic proferuntur, multos locos veterum nostra opera vel emendatiores vel explicatiores, hic inuenient, qui conferre nostra cum aliis tanti putabunt.

9. Sed nec illud dissimulare mei pudoris est, non potuisse hanc diligentiam simpliciter omnibus, de quibus dubitabam, sufficere: forte interdum nec dubitaui, vbi locus quaestioni erat. Erat vbi tempore exclusus ante cogebar vltra progredi, quam satis ipse mihi in his fecissem, quae typographis tradenda erant. In epithetis quidem vulgaribus, et notioribus formulis, in quarum neque significatione, neque vsu valde peccari posse putabam, indulsi mihi securius, et pluscula reliqui qualia inueneram, cuius rei hoc fere indicium est, si indicium versus in Poetis, aut capitis in aliis scriptoribus

omissum videas, quod ipsum tamen vt melius occurrat in oculos, et aliorum diligentiam excitet, signis quibusdam indicatum est, vt Liu. 23,.. Sil. 5,.. Sen. Herc. Oet. s. 3 nam, quae inspexi, ea capitum et versuum adscriptos numeros habent.

10. Ordinem tum ipsorum capitum siue articulorum, tum exemplorum in capitibus saepe immutaui equidem, saepius idem facturus, nisi magis necessariis impendere illam operam, et errorum nouorum occasiones, subtrahere operis scriptoriis et typographicis maluissem. Illud tamen feci magno studio, vt certe remissionibus non fallacibus adiuuarem lectores, et sic, quae desiderari hac parte possent, explerem. Atque ista de emendatione Thesauri Stephaniani, qualem quatuoruiri Cantabrigienses dederant, qui, vt sunt eruditi homines atque humanitate omni exculti, ita non rapient ad iniuriam, quae modo dicta sunt de vitiis in hoc opere relictis, cuius rei rationes ipsos habuisse valde bonas, facile credo, neque quidquam ipsis hoc nomine a)/xari, et quod ipsi de se dici nolint, exprobro. Gratus accepi, quae ab illis quoque profecta sunt; quae emendare illi quacunque de causa vel non potuere, vel noluerunt, ea ego pro praesenti copia emendare studui: veniet, spero, aliquis, qui ab vtrisque nostrum relicta corriget. Hoc loco non potest a me praetermitti mentio viri perquam docti et ingeniosi, Ant. Birrii, qui Basileensi editioni Thesauri Londinensis praefuit, et quantum ex praefatione intelligo, magnos in eo emendando labores exhausit. Qui, vt mox fatebor, vndecunque corrasi, quae ornando operi huic prodesse putabam, certo consilio ductus parce admodum Birriano labore vsus sum: vnam alteramque emendationem, cum honore nominis ipsius proponere me memini, in plusculis locis Liuii celerius inueniendis illius industria vsus sum. Caeterum fundus, vt aliquoties dixi, perpetuus mihi fuit exemplar Londinense, vnde raro oculos ad Birrianum exemplum retuli, vix alia de causa, quam si forte illius indicio Liuii locos, in quibus illum in primis diligentem fuisse deprehenderam, facilius inuenirem: quod si alia sint, in quibus inter nos conueniat, quod quidem toties fieri necesse est, quoties de eadem re verum vterque diximus, tanto facilius candide et simpliciter a me actum credet vir doctissimus, quo plura omnibus prope paginis, inueniet, et quo plures integras paginas inueniet, in quibus meo solius remigio me rem gessisse facile videbit.

11. Venio ad tertiam classem eorum, quae in Thesauro hoc praestiti, amplissimam sane, et quae facillime in oculos eorum incurrat, qui conferendi Stephanianum Thesaurum cum nostro laborem non defugiant. Adieci nempe verba quidem noua non multa, praeter ea, quae primo Quatuoruiri Cantabrigienses, deinde Cl. Matthiae adscripsere, eadem bonam partem, quae e Falsterianis obseruationibus ad Fabrianum quoque Thesaurum accesserant: sed tanto plus formularum, quae obseruatione dignae videbantur, tanto plus illustrium locorum, et sententiarum, tanto plus interpretationum, qui hoc in primis consilii habuerim, si possit paullatim in vnum opus congeri totum illud genus annotationum et obseruationum, quo margines librorum antiquorum in splendidis, et optimis alioquin editionibus impleri solent: quae res illud habet incommodi, vt eaedem obseruationes aut plurimis locis et libris adiiciendae sint, aut ibi, vbi non minus illis opus erat, desiderentur. Magnum profecto operae pretium fuerit, si generales illae et communes obseruationes, quibus dictio, antiquitas, fabula, prouerbium, illustratur, in vnum Thesaurum linguae et eruditionis Rom. congerantur, in marginibus scriptorum ea tantum ponantur, quae cuique loco propria sunt, quae ad emendandum illum, vel ex historia aut allusione peculiari explicandum pertinent: sic non opus erit amplius horribili paene et pretiosa

mole, sub qua classici qui vocantur auctores prope delitescunt; poterunt illa voluminosa opera Bibliothecis et priuatis beatioribus relinqui: homines alii literati, qui saepe non magna in re esse solent, vnum eiusmodi thesaurum poterunt aureis non pluribus, quam vnus iam Virgilius constat aut Ouidius, redimere: quantum autem nunc solus haurit Liuius, ea pecunia poterunt totam paene Bibliothecam Latinorum classicam comparare.

12. Hoc igitur consilio, quantum eius facere per alia negotia potui, corrasi vndique quidquid idoneum videretur locupletando operi, non quo ego pulchra cornicula me iactarem, sed vnde in posterum omnes, quantum vellent, depromerent. Quae cum ita sint, apparet Lexicographo non aliam esse legem positam, quam vt congerat in communia horrea, quidquid est bonae frugis, fideliterque ipsos fontes primos, primos, inquam, auctorum classicorum loca, vnde quidque descriptum sit, indicet. De caetero vnde habeas nemo quaerit, sed oportet habere. Pertinet ad nos praeceptum illud veteris lenae meretrici datum, inflexumque leuiter, Spolies, mutiles, laceres, quemquem nactus sis: ratio est in promtu, Nam nemo quisquam ad te venit, Quin ita paret sese, abs te vt suam vicissim indigentiam expleat. Est ea fere sors librorum vtilissimorum, vt illis pro sui animi lubidine, facile et commode vtantur omnes, et inde iuuentur non quotidie, sed singulis fere horis: nemo temere, quid inde didicerit fateatur, pauci aliter, quam in reprehensione nominent. Ergo non pudet multa e commentariis Gronouianis, Heinsianis, Brouckhusianis, Cortianis, Burmannianis, Drakenborchianis, accepisse multa, aureae Ernesti mei clauis opera de Tulliano penu sustulisse, quaedam de Ill. Menckenii in Fabrum obseruationibus huc deriuasse: sed hoc aegre me habet, quod non potui cum puluisculo omnia huc conuerrere: quandoquidem, qui talia scribunt hoc ipsum velle debent, vt quam plurimis prosit ingenium suum, doctrina sua, atque diligentia. Ecqua vero ratione illud effici commodius potest, quam si in vnum veluti corpus paullatim vniuersae id genus obseruationes conferantur. At nominare debebas, inquit, singularum obseruationum auctores. Factum id est non raro, vbi nempe honori illud videbatur esse posse viris praestantissimis: verum semper id facere et putidiusculum esset, Rabbinorumque illis traditionibus simile et multis modis incommodum, et ipsis saepe auctoribus molestum. Quemadmodum igitur Leina noster se creuisse a multis riuis minoribus non negat, nec auctum se Leinae aquis dissimulat Allera, nec Visurgis denique Alleram accepisse sibi putat dedecori, omnes autem vnus haurit Oceanus; neque tamen postquam semel sinu maioris aquae recepta est minor, distingui amplius potest: ita satis esse debet, quod hic in limine profitemur, a quibus acceperimus; singula suis assignare dominis, difficile, inuidiosum, inutile est. Habent viri docti solidam ex suis inuentis gloriam et integram, dum libri illorum exstabunt, habent decora alia, ne possit nomini illorum hac dissimulatione vmbra obiici.

13. Duodecim anni effluxerunt integri a consilio huius operis suscepto et publicato. Et poterat sane, si vacui hoc toto tempore ab alio omni labore fuissemus, aliquid elaborari, quod nec acutiorum examen perhorresceret. Verum enim vero non cessatum esse a nobis interim a varii generis praelectionibus, publicis, priuatis, et quae priuatissimae vocantur, nec vnquam interea defuisse, qui illa opera nostra vellent vti; tum hoc ipso interuallo dandum fuisse aliquid Luciano ex dodrante a nobis Latine conuerso et adnotationibus illustrato, tum Quinctiliano et illius Plinio discipulo; dandum fuisse publicis et priuatis mole quidem minoribus, sed eo pluribus numero

scriptionibus: qui meas vitae rationes norunt, non ignorant. Quae non eo profecto a me commemorantur, vt diligentiam admirentur nostram homines, quam imputari mihi nolo, cum nihil mihi sit iucundius, quam in Bibliothecula mea cum veteribus illis, et commodis, et neque adulantibus neque morosis, et non perfidis, et semper vultum eundem in vtraque fortuna seruantibus amicis versari: sed ne maiorem iusto exspectationem homines concipiant, qua si forte destitui illos contingat, deinde exclament, tantum erat! Dico ego, hic praestitum esse, quantum neque me neque vllum emtorem poenitere debeat, plus hic, longe plus praesidii ad linguam et eruditionem Romanam, quam in vllo huius generis libro paratum esse; sed non ausim dicere opus iam perfectum esse: fateor alicubi, vt nuper in Subeo, Subiicio, Sum, Tabula, Tago, etc. exclusum tempore ea me mittere coactum typographis, quae mihi ipsi displicerent. Non nego superesse, quae abesse malim, occurrere singulis prope diebus, quae vel addita vel immutata cupiam.

14. Quin haec ipsa causa est, quod numeros versuum indices inter binas singularum paginarum areas, quas columnas Typographorum consuetudo appellat, ponendos curaui, quorum vsum ad breuitatem pariter, et vitandos errores alios, sub exemplo potius, quam praecipiendo demonstrabo, si qua aliorum excitare studia ad iuuandum opus publice profuturum, queam. Sit igitur hoc

Specimen Additamentorum et emendationum.

AVDITOR v. 67. post auditor add. Paullo ante de eodem, Neque enim illi mos erat quemcunque audire declamantem. Declamabat ipse tantum, et aiebat, se non esse magistrum, sed exemplum. Nec vlli alii contigisse scio, quam apud Graecos Nicetae, apud Romanos Latroni, vt discipuli non audiri desiderarent, sed contenti essent audire.

AVGVSTVS v. 57. Praeclara est de toto hoc nomine obseruatio l. F. Gronouii, publicata a filio Laurentio Theodoro ad Basin marmoream pag. 63 seq.

AXICIA legitur Plaut. Curc. 4, 4, 22. in supellectili lenonis. Turnebus interpretatur forficem, quasi Exsiciam, ab Exicando siue Exsicando h. e. Exsecando. Lambino placet Excutia v. v.

AZANIAE nuces Plin. 16., 22 s. 44 quae se in arbore ipsa diuisere. Sic. Hard. vid. ZAMIAE.

CALLEO v. 88. ¶ 2 Callere est occalluisse. [a)naisqhtei=n.] Plaut. Truc. 5, 40 Miles ad meretricem cum dixisset, Qui [orig: Quî], malum, bella aut faceta es, quae ames hominem eiusmodi? Illa respondet, Venitne in mentem tibi, quod verbum in cauea dixit histrio, Omnes homines ad suum quaestum callent et fastidiunt. Callere se h. e. obtusi sensus esse ad rustici hominis insulsitatem, ostendit.

CONFRACTVS, a, um. in fin. add. Confracta in humeros iuga montium Plin. 2, 44. vt non iam aequabiliter procurrant, sed quaedam subsidant: vt confragosum est inaequale, vbi quaedam eminent, alia sunt humiliora. Cogitare oportet fusticulum, aut testam fractam.

CONNIVEO v. 7. leg. palpebras oculorum vel plane et perpetuo, vel certe ad tempus claudere: quam diu quidem conniuent oculi, non vident.

Ibid. v. 50. post c. 57. Conniuentes oculi Appii Caeci Cic. de Ar. Resp. c. 18. sunt clausi. Debebat Marklandus cum reprehenderet h. l. potius vsum intueri, quam definitionem Grammaticorum.

COOPEROR in fin. add. Cooperati apud Sic. Flacc. p. 5 Goes. videtur signisicare r(e/cantes2, sacrificio peracto.

COR v. 76. leg. aequom fuit. v. 81. post viuimus, add. Sed iam praeferam sententiam Gronouii obseruatt. 3, 19 p. 608, vt incidatur post cor, et sapientiae pendeat a causa. Speculum haberi vult non oris modo, sed etiam sapientiae causa.

CREPO v. 72. ante n. 2. add. Cato apud Festum voce Prohibere comitia, Serui, ancillae, si quis eorum sub centone crepuit, quod non sensi, nullum mihi vitium facit. Vtrum de verbis inominatis, an de ventris crepitu?

CYCLVS v. 31. ¶ 2 Cyclus cauterium ad equos curandos Veget. Mulom. 2, 5, 3. it. 2, 6, 11. vid. SEMISSIS. ¶ 3

DEVORO v. 39. Vitruu. 10, 6 pr. Propter inagnitudinem onerum, et viarum campestrium mollitudinem non confisus carris, ne Rotae deuorarentur, sic est conatus Ctesiphon. i. mergerentur profunde adeo, vt vix apparerent.

FVNDVS v. 85. Neque vero etymon fundi dare voluit ille Varro, qui ridetur hoc disticho apud Quinctil. 8, 6, 73, et in Catal. Scal. p. 194. et Pithoei p. 30, Fundum Varro vocat, quem possim mittere funda, Ni tamen exciderit, qua caua funda patet. Non voluit, inquam, etymon tradere fundi is, in quem iocatur Cicero; sed iactantiam inepti hominis notare, qui fundum suum diceret, quae vix gleba esset. Iocus inest in alliteratione et Hyperbola.

IVDEX v. 92. Eligere iudicem dicitur, qui edit, vel non reiicit. De illo Seru. ad Virg. Ecl. 3, 50 Editicius iudex est, quem vna pars eligit. Sic editum a Fabricio, Masuicio, Burmanno. Paullo aliter Danielis, quem solum inspexit V. C. Schwarzius Obseruatt. ad Plin. Pan. 36, 5 Liberum est disceptanti dicere, nolo eum eligere. Nempe eligit Procuratorem Caesaris, qui non deprecatur. Vt verbo reiicere inter dum comprehenditur probatio etiam: ita eligi quidni dicatur, qui non reiicitur?

LABES v. 78. Cic. pro Flacco c. 10 extr. Vtrum hic tandem disceptationem et cognitionem veritatis, an innocentiae labem aliquam aut ruinam fore putatis?

NATVRA ¶ 4. v. 20. Pro ipsa anima et vitali rationalique principio posuisse videtur Macrob. Sat. 7, 11 in ratione ruboris ex pudore assignanda, Natura, cum quid ei occurrit honesto pudore dignum, imum petendo penetrat sanguinem: quo commoto atque diffuso cutis tinguitur, et inde nascitur rubor. Dicunt etiam Physici, quod natura pudore tacta ita sanguinem antese pro velamento tendat etc. Sunt enim similia de gaudio et metu.

OBSERVO v. 63. Sed proprie obseruantur adolescentes nobiles a proceribus, cum eos in petendis honoribus comitantur, deducunt etc. Cic. Phil. 2 c. 20. Postea custoditus sum a te (contra vim Clodii) tu a me obseruatus in petitione quaesturae. Id. pro Muraen. 70 c. 34. Neque enim fieri potest, neque postulari debet a nobis (loquitur Consul) aut ab equitibus Rom. vt suos necessarios candidatos sectentur totos dies: a quibus si domus nostra (per communicationem, ad candidatos enim pertinet) celebratur, si ad forum deducimur, si vno basilicae spatio honestamur, diligenter obseruari videmur ac coli.

ONAGER extr. add. ¶ 2 Machina bellica, alio nomine Scorpio v. v. n. 2. Add. Veget. 4, 8. et 22.

OPTO v. 92. Repetit Tusc. 2 c. 12. vbi ex Graecis etiam illustrat Dauisius. Cic. Acad. 4, 121 c. 38 Somnia censet haec esse Democriti, non docentis, sed optantis. Hieron. adu. Pelagium ad Ctesiph. p. 546 Hoc est enim hominem ex homine tollere,? et optare potius, quam docere. Nempe optant homines saepe repugnantia, et suo sibi arbitrio, non certa ratione, vota sua fingunt.

PERSCRIPTVS v. 86. ¶ 2 Perscriptus est linea transversa (scripto grammh=) traiectus. Priscian. de Ponderib. p. 1347 As numus est libralis per L perscriptam, L [note of the transcriber: in print: L with stroke] notatus? Dupondius numus est bilibris per duas LL [note of the transcriber: in print: LL with stroke] perscriptas. Sestertius - per duas LL [note of the transcriber: in print: LL with stroke] et S, ex qua incipit semis, perscriptas LLS [note of the transcriber: in print: LLS with stroke] etc. Et mox, Denarius quoque decem librarum numus per X perscriptam [note of the transcriber: in print: X with stroke] notatur. Decussim inductum vocat Charis. 1 p. 58. Est ex vsu Graecorum, Aristoph. *nefel. 772. de litura, quam ope vitri caustici in cera efficere vult, o(/ti penteta/lantos2 diage/graptai/ moi di/kh, inducta, deleta est.

PESSINVS, non f. sed m. masculini generis notam adscriptam habere debebat. Et v. 90. add. Cic. de Arusp. Resp. c. 13 Pessinuntem per scelus a te violatum, et sacerdote sacrisque spoliatum: et paullo ante, In ipso Pessinunte.

PHYSICVS v. 35. Veget. Mulom. 1, 39, 2 Physicum remedium videtur magicum, saepius ita Graeci. Vid. v. g. Aristoph. Plut. 885.

PLATONICVS v. 62. Q. Cic. de Petit. Consul. 12, 15 Illud alterum, (vt iucunde promittas, quod facere non possis) subdurum tibi, homini Platonico, suadere. Videtur laudare honestatem, sed simul blande ridere hominem nimis philosophum.

POENVLVS v. 52. Cic. Fin. [correction of the transcriber; in the print Fam.] 4, 56 c. 20 de Zenone, Tuus ille Poenulus, (scis enim Citiaeos clientes tuos e Phoenicia profectos) homo igitur acutus, causam non obtinens repugnante natura, verba versare coepit. Aperte alludit ad vafrum illum Plauti Poenulum.

POSTERIOR v. 98. Eadem ratione, vt mox POSTREMVS. Sic Cic. de Prouinc. Cons. c. 4 Sic fortuna cum improbitate certauit, vt nemo posset, vtrum posterior an infelicior esset, iudicare.

PROSTO v. 51. Cic. pro Quint. c. 31 Funestum est a forti atque honesto viro iugulari; funestius ab eo, cuius vox in praeconio quaestu prostitit.

15. Sed neque ab operis et correctoribus nihil peccatum esse, sperare possum. Nondum licuit mihi adhibere aberrationibus illorum indagandis acres oculos, et nunquam lubebit: interea aliud agendo hic illic deprehensas esse maculas, non est pudoris mei dissimulare; potius hic quasdam breuiter, i. e. emendandi illas rationem, proponam.

Sub ABNVO, ABNVITVR impers. v. 47. adscribi debebat exemplum, quod relatum video v. 57.

ACROTERIA v. 97. leg. Acrocotia? sunt arulae. v. 101. coronis templorum? vti diximus.

16. Si cui vel confessio illa de nobis nostra impudens, imprudens volebam dicere, vel hoc opus contemnendum propterea videatur, primo illud eum cogitare iubebo, multa tamen millia errorum hic sublata, defectuum multa millia expleta esse; in Bibliotheca Academiae Gottingensis exemplum, quo vsisunt Typographi, hoc ipso consilio repositum, vt, non modo, si quis saris audax homo post aliquot annos denuo ingredi hoc curriculum velit, deprehendere vno coniectu oculi possit, vbi diligentiae nostrae confidere queat, vbi maiori attentione opus sit; sed etiam vt de nostris laboribus, quicunque velint, existimare breuiter possint. Hic eam legem fero, non iniquam, arbitror, reprehensoribus, vt in centena recte animaduersa vnam mihi hallucinationem, in dena autem supplementa omissionem vnam condonent. Si ista non satisfaciant paullo duriori et plus quam aequum est seuero, cum illo Ciceroniano more disputabo: At enim in quo opere est aliquid mali, deest aliquid boni, illud opus bonum esse non potest? Ne seges quidem igitur spicis vberibus et crebris, si auenam vspiam videris; nec mercatura quaestuosa, si in maximis lucris parum aliquid damni contraxerit? An hoc vsquequaque aliter in vita? et non ex maxima parte de toto iudicabis?

Si nondum queri desierit, stomachabor ipse quoque Veronensis Poetae verbis, quibus ille puellam nimis accuratam veri exactricem amolitur,

Sed tu insulsa male et molesta viuis [note: Catull. 10 extr.Video, dum locum exscripturus forte oculos in virorum doctorum annotationem coniicio, mihi hic testato opus esse, non probari mihi interpretationem, quam miror ipsi quoque Vossio potuisse placere, vt viuis sit verbum optatiui modi, antiquaria ratione positum, iungaturque cum male, vt habeant verba imprecationem vitae infelicis: quam auget Vossius (forte suae tum iratus) cum legi vult sed tu inuisa etc. Non voluit tam male Catullus mulierculae Non sane illepidae nec inuenustae, a qua nulla alia re laesus erat, quam quod vanitas, et gloriatio ipsius rogatione aperiebatur: nihil mali ei imprecatur inquam sed accusat eam tanquam parum vrbanam, parum commodis moribus, insulsa male, id est ad vitium vsque et odium, et molesta viuis, h. e. es, vt Horat. Art. Poet. 36 Prauo viuere naso. Sed quidquid ille voluerit: equidem plus boni nactus sum reprehensorum et inimicorum adeo opera, quam vt optare illis aliud quam bonam mentem et reliqua bona omnia, velim ae debeam.]
Per quam non licet esse negligentem.

17. Sed ista ludere, et superato labore quasi exsultare libuit, superest, mea quidem interest, hic moneri lectores de gemina lege, quam per totius operis decursum servare studui. Prima est, vt euitarem vulgare illud et perpetuum paene crimen, quo infamantur Philologi, Grammatici, Critici, quod in verborum disciplina toti, consenescant in literis et vocibus, rerum bonarum cognitione vel ipsi careant, eaque praeditos contumeliis afficiant. Magnum profecto crimen, cuius conuictos parum equidem ab insania abesse arbitror: de quo nulla non occasione monere amicos meos soleo [note: V. g. in Annotationibus ad Heineccii Fundam. Stili Prooem. §. 1. et passun. Vid. si tanti est, praefatio libelli ante hos tres annos a nobis editi, Enchiridions. prudentia priuata ac ciuilis Attici, Ciceronum, Agricolae, ac Traiani.]. Hoc igitur vt euitarem, vt ipsis factis ostenderem, verborum non esse alium vsum, quam qui cogitationes et res ipsas adeo declarent, studiose in hunc Thesaurum retuli sententias vitae vtiles, descriptiones rerum vel naturalium vel ab arte productarum, exempla, apophthegmata e. i. g. a. vt qui vel perlegere totum opus velit, (quod iuniorum certe neminem poenituerit;) vel per occasionem hoc vel illud caput considerare, ille nusquam non inueniat, quod legisse iuuet, quod meminisse, quod in tempore et loco depromere optet. Hac de causa non detrectaui laborem exscribendi locos etiam longiores, non modo vt ex ipso orationis contexto melius iudicaripossit de sententia verbi vel formulae, quae tractatur; sed vt simul exhibeatur animo liberali et rebus agendis nato, pastus aliquis, quo ille nutriatur, et rei gerendae reddatur aptior. Non impudenter itaque videor titulum operi posuisse Thesaurus linguae et eruditionis Romanae, non vane gloriatus esse apud Augustissimum M. Britanniae Regem, opus hoc tam esse varium, quam est ipsa rerum natura, reliqua.

Praeterea hanc rationem habui, vt, quantum eiusfieri poterat, generalem aliquam, certe primam vocum notionem constituerem, vnde reliquae pendent, vel deriuantur; vt in epithetis, quoties id opus videbatur, ostenderem, quatenus ille et quo respectu nomini tribuerentur; in figuris, quatenus verum in illis inesset, quod nempe solum potest hic etiam placere; vt occurrerem illi veterum Grammaticorum, Nonii praesertim Serviique errori, qui sine causa significationes verborum multiplicant, quoties vident, salua sententia in hoc illoue contexto orationis alterum verbum alteri posse substitui. Quae sane eo pertinent omnia, et hanc vim habent, vt verba cum rebus componere, nihil sine ratione neque dictum putare, neque dicere consuescant, qui mature tali libro velut consiliario quodam vtuntur. Exemplis illustrare singula expeditum nobis erat, sed malim illud inquisitioni et obseruationi lectorum relinquere.

18. Altera lex, quam mihi vt alias, ita in hoc etiam opere scripsi, et studiose servaui, haec est, ne quemquam hominem, voluntate quidem et consilio, laederem. Non potuit fieri, quin multa multorum (quae quidem mihi talia viderentur) peccata observarem; non potuit mihi in tanta rerum omnium farragine deesse occasio de quacunque re vellem disputandi, vlciscendi quosdam homines non praeclare de me meritos, vel exagitandis illorum erroribus, vel iniuriis in me exaggerandis. Sed quibusdam irasci non tanti videbatur, aliorum meritis condonandum, si quid illis excidisset et me et ipsis indignum. Igitur vestigium nullum vel tristium irarum, vel vltricis malignitatis, cuius quidem mihi conscius sim, quisquam hic deprehendet, simpliciter posui, quid verum videretur, sine insectatione cuiusquam, sine studio refutandi: eaque moderatione illud meruisse videor, vt non statim flagella et fustes poscantur, si quid forte cespitatum sit. Si tamen hoc facere cuiquam placeat, verba Themistoclis mea faciam, cum is Eurybiadi baculum sibi intentanti dixisse fertur, pa/tacon me\n, a)/kouson de/: pa/tacon, quisquis es, qui irruere in me volueris, e)pano/rqwson de/. Neque enim detrectabo, vel a morosulo homine discere, gaudebo errores meos tolli, relicta a me reuocari. Qui placide et humaniter, quod decet literas nostras, monuerit aliquid, huic lubens merito agam gratias: si quis secus fecerit, vel invitus me docebit aliquid, hoc est praestabit, quo ego gaudeam; vel nihil me laedet, suo praeconio suum ipse dedecus vulgabit. Scrib. Gottingae a. d. XXIII. Septembr. M DC CCXXXXVIII.

DISSERTATIO de praecipuis Lexicis Latinis eorumque Auctoribus: Rob. Stephani Thesauro L. L. editionis Londinensis praemissa, PERITIS SIMO VIRO IOANNI HOLLINGS, M. D. MEDICO REGIO, ob ipsius singulare erga Bonas Literas studium; INSCRIPTA.

Quamuis iam diu omnibus vsu venit qui novum opus moliuntur, vt in limine paullisper Lectorem morentur; monendum scilicet, quanam spe aut consilio vsi, quibus auxiliis freti, otium suum in communem vtilitatem produxerint, et qualem ipse commoditatem ex alienis laboribus erit percepturus: nobis contra accidit, vt isto praefandi munere licet aliquando necessario, ingrato tamen vt plurimum et molesto, recte carere posse videremur. Communis nimirum est et vulgatissimae exspectationis eorum opera, qui THESAVRVM LATINITATIS meditantur. Nemo enim est in literis mediocriter versatus, qui non iuxta cum eruditissimis postulauerit, vt ea, quae in veterum libris Latine et eleganter dicuntur, hic accurate et distincte tradantur. Euolui Commentarios non semper exquisitissimam lectionis iucunditatem praeferentes, neque minimae operae, et quidquid inde ad publicum vsum proferri possit, excerpi: Conferri lectionum varietates, vnamque e caeteris potissimum desumi, quae sola res quanti sit stomachi et sollicitudinis norunt, qui in ea palaestra exercentur, Criticorum filii; haec omnia cum non sint quotidianae operae et laboris, adeo tamen communis de iis inualuit opinio, vt etiamsi taceremus, id omne a nobis perfectum esse clamaret operis ratio et instituti.

Neque credimus id muneris a nobis exigi, quod vulgus editorum facit, vt huiusmodi laborum vsus et commoditates praeconio nostro commendentur. In eo paene est ea res, vt iam non doceri, nedum ornari, postulauerit. Qui literas norunt, haec literarum adminicula norunt et fatentur vltro. Quibus subsidiis nunquam fere caruisse Romanam eruditionem, id profecto istarum literarum felicitatis, et huius rei quam volumus, illustri argumento esse possit. Nam vti cum nascente fere Latinitate, emicuit vna et enata est Glossariorum seruitus; ita cum vigente vigebat, collapsam pariter et deinde renascentem, eadem vtrinque fide et fortuna continuo prosequebatur. Graecae literaturae contra accidit, vt, quamvis hodie a nonnullis, paucissimis licet, studiosissime colatur et percipiatur exactissime, eam tamen fortunam aliunde acciperet, non ex nostrorum hominum in vocabulis explicandis digerendisque studio. Sero quidem, quantum ex literis accepimus, ad id muneris accessit Graecia antiqua, animo quasi suae linguae fortunas non stantes ornandi, sed sustentandi declinaturas. At vbi in eam operis partem se recepit Schola Alexandrina, et excultissima quaeque ingenia in eo munere exercuit, mirum est deinde ad quantum incrementum istiusmodi disciplina erat perducta. Ex eo fonte riuuli satis largi ad nostra vsque tempora dimanarunt, cum Romana fortuna vix aliquid praeter inania nomina nobis reseruauerit. Adeo, vt quamuis neutri linguae hodie ex ea parte satis sit consultum, tantum tamen Graeci in antiquioribus Lexicis praestent, quantum in hodiernis Latini.

Horum notitiam cum nemo hactenus satis accuratam posteris commendauit praeter commentatiunculas quasdam, quae ex BORRICHIO [note: In Dissertatione de Lexicis Latinis, in Append. ad Analecta.], BOECKLERO [note: In Dissertat. de Lexicis.], MORHOFIO [note: In Polyhistor.], BAILLETO [note: Jugement des Spavans Tom. 2. troisieme part.], et MARTINIO [note: In Praefat. ad Lexic. Philolog.] exciderunt, satius duximus Lexicorum Latinorum historiam contexere, quam inutiliora praefando, nostro otio et aliena patientia abuti. Ab iis igitur dicendi initium sumemus, quae prima in lucem sub auspiciis Typographiae prodiere, vt singula perlustrantes, quibus primordiis coeperit res Lexica, quibus rationibus adoleuerit, atque ad hanc quasi maturitatem peruenerit, aliorum hominum in his literis excolendis studia excitemus, quarum subsidiis inuigilare non dedignata est optimorum hominum industria: pauca admodum de Vocabulariis, Glossariis, caeterisque id genus intertexentes, nisi quantum ad instituti rationem conferre videatur.

Sub ipsis incunabulis Typographiae A. sc. 1460. fol. prodiit Liber, qui dicitur CATHOLICON, non quidem optimae aut spectandae eruditionis, sed, vt tempora tulere quibus Auctor inclaruit, non infimae aut vulgaris famae; neque (in rebus praesertim Theologicis) magnopere, vt quibusdam olim vsu venit, contemnendus [note: "Etsi ERASMVS Roterodamus CATHOLICON lanuensis infamet et velut de gradu deiiciat, qua Latinitas spectatur, ego tamen in rebus Theologicis non contemnendum sentio." Phil. Bosquier. in Notis ad Gerson de Laude Script. "IOANNEM GENOVENSEM cognomento CATOLICONEM - cum suo illo Vocabulario quod licet a plerisque susque deque fiat, tamen illis ad potiora viae initia subministrauit. Facile autem in ventis, credite mihi, addere; difficile vero initium inuenire." Leand. Albertus de Viris Illustr. Ordinis Praedicatorum lib. 4.]. Complectitur praeter

Grammaticalia nonnulla quae in limine operis occurrunt, Dictiones quae saepe inueniuntur in Biblia et in dictis Sanctorum et etiam Poetarum secundum ordinem Alphabeti ordinate subiunctas. Diu erat quod ex hoc fonte suam in L. L. cognitionem Scholae deriuabant. Adeo non mirum, si tot doctorum hominum ingenia in recudendo exercuit, et posteriores Glossographi se aliquantulum laudis comparasse existimarunt, si CATHOLICI auctoritatem in suam sententiam adducere potuerint, vel in Compendia redactum in lucem proferre. Interpretationes praecipue Biblicas, vti dictum est, continere profitetur, cuiusmodi exempli causa principem vocem in medium proferemus. "Aalma interpretatur Virgo abscondita vel Absconsio virginitatis, sicut dicitur in interpretationibus. Hieronymus vero dicit quod Aalma significat Absconditam virginem et secretam. De hoc dicam in Virgo." Porro autem non tritam aut vulgarem Hominis in studio Theologiae eruditionem ostendunt ea, quae habet in voce Interpres. "Item nota quod primum scripturas veteris testamenti de hebreo in grecum septuaginta interpretes transtulerunt. Secundam editionem aquila [reg: Aquila]. Tertiam et quartam theodocion [reg: Theodotion] et symacus [reg: Symmachus] ediderunt, ambo judei [reg: Judaei] proseliti. Quinta vero et vulgaris illa interpretatio (ita in posterioribus editionibus recte corrigitur) cujus autor non apparet, et ob hoc sine nomine interpretis quinta editio nuncupatur. Preterea sextam et septimam editionem origenes miro labore repperit et cum ceteris supradictis editionibus comparavit. Hii sunt itaque qui scripturas sanctas de hebreo in grecum verterunt, quique etiam numerantur. Nam latinorum interpretum quedam de greco in nostrum eloquium transtulerunt ut meminit sanctus augustinus [reg: Augustinus] quorum infinitus est numerus. Si cui enim inquit primis fidei temporibus ad manus venit codex grecus atque aliquantulum sibi utriusque lingue peritiam sensit, ausus est statim interpretari, atque inde accidit innumerabiles aput latinos extitisse interpretes. De hebreo autem in latinum eloquium tantummodo ieronymus presbiter trium linguarum peritus easdem scripturas convertit eloquenterque transfudit, cujus interpretatio merito ceteris antefertur. Nam et est verborum tenacior et in verbis clarior atque utpote a christiano interprete verior." Hunc tamen cum aliis quamplurimis articulum ex Papia transcripsit, quem cum Hugutione se in hac re autorem habuisse plurimis in locis non dubitat profiteri. Miramur ergo eorum hominum imperitiam, qui Papiam ad aetatem Catholici detrudunt, qui tamen multis annis praecessit et huic compilationi, vt vniuersa fere vox in Catholico explicata clare indicat, originem dedit et argumentum. De Papiae aetate postea videbimus. Illud interea non tacendum, quod Typographiae praeclarissimae pariter et vtilissimae artis, Promi vix arbitrati sunt, se renascenti iam optimarum artium culturae melius potuisse consulere, quam si ab hisce auspiciis initium sumerent, et humanissimis studiis sui inuenti primitias quasi consecrarent. Statim enim post vnam alteramue in libris grauissimi argumenti tentatam operam, prodiit Moguntiae immensum istud opus, quod vix nascentis artis, sed vegetae potius et ad summam maturitatem perductae rectius dixeris. Constat foliis 372, nullis quas vocant signaturis paginarumue notatione distinctum, rudiori quidem characterum forma, quam hodiernae operae patiuntur, expressum, sed luculenta satis et pro artis infantia tali, quam paene dixeris perpolitam. Vnaquaeque pagina in duas aequales columnas diuiditur, quarum vtraque lineis 66 constat, margine seu interuallo spatioso satis distincta: Charta non nitida sed grandior. Legitur ad calcem operis, "Altissimi presidio cujus nutu infantium lingue fiunt diserte. Quique numero sepe parvulis revelat quod sapientibus celat. Hic liber egregius. catholicon. dominice incarnacionis annis MCCCCLX Alma in urbe moguntina [reg: Moguntina] nacionis inclite germanice. Quam dei clemencia tam alto ingenii lumine donoque gratuito ceteris terrarum nacionibus preferre illustrareque dignatus est. Non calami. stili. aut penne susfragio. sed mira patronarum formarumque concordia proporcione et modulo impressus atque confectus est."

Hinc tibi sancte pater nato cum flamine sacro
Laus et honor domino trino tribuatur et vno
Ecclesiae laude libro hoc catholicae plaude
Qui laudare piam semper non linguae mariam.

Quanquam operis colophonem sui nominis praeconio ornari noluit Typographus, neque ea sit chartae nota, quae FAVSTI libros a caeteris distinguat, nos tamen credere non sinunt rationes a doctissimis in hac re hominibus allatae, istud opus ab alio, quam a praestantissimo illo artifice, exiisse. Maius est quod mouet Cl. TRITHEMIVS, vir in antiquitate exploranda versatissimus atque isti aetati viuendo coniunctus: praecessisse nimirum huic editioni, de qua verba facimus, alteram, et longe venerabiliorem, non, vt nostram, typis fusis et mobilibus excusam, sed, quae erant nascentis artis rudera, ex ligneis tabellis summo labore exsculptis, perpetuoque tenore in literarum apices effigiatis expressam. Credo non erit verendum quidquam a nostrae disciplinae laudibus detractum iri, si constaret, vnam hominum aetatem, immo quae intra quinquennii spatiolum contineatur, in opere tanti moliminis et sumtus sese denuo exercuisse. Verum istud nihili est, neque vllo modo verisimile videri potest in tanta MStorum varietate et in arte nondum confirmata opus tantae molis ad incudem fuisse reuocatum; praesertim cum, quod nonnullam auctoritatem secum affert, istud T RITHEMII portentum, quantum literis proditum est, neque contineat conquifitissima Bibliotheca, neque vsurpauit doctissimorum hominum oculatissima industria. Accedit porro, quod hominem, qui vnicam editionem tractasse videtur, fallere poterat, quae caeteros etiam fefellit, peruulgata nimis de ea re fama, vel in his rebus iudicium non satis subactum. Sed vtcunque in Typographiae primordiis ista Editio non adeo praepropere, vt quidam volunt, fuit iterata, idem tamen saeculum in vindicandis literis felicissimum saepius CATHOLICON prelo commisit. Prodiit enim quam diligentissime emendatum atque correctum Venetiis ingenio ac impensa Hermanni Liechtenstein Coloniensis. Anno natalis Domini M. C. C. C. C. L. XXXIII. octavo Klas Octobris [note: Eandem puto editionem, quam indicat Bibliotheca Sarraziana, I. 184. Summa quae vocatur Catholicon edita a Iohanne de Ianua sine loco et tempore editionis, attamen circa 1482. Editio rarissima. Vide Fabricii Biblioth. Lat. Tom. 3. p. 671.]. Proxime autem (nam eodem anno prodiisse Norimbergae, vt visum est Viro doctissimo vix est verisimile)

intra quadriennium Venetiis itidem per eundem Liechtenstein An. sc. 1487. 7. Cal. Dec. Quarta deinde Editio procurata erat "Venetiis ingenio BONETILOCATELLI mandante nobili viro Domino OCTAVIANO SCOTO ciue Modoetiensi anno natalis Domini 1495. 12 Calendas Decembres." Vertente saeculo PET. AEGIDIVS Vir doctissimus, et in vtroque Iure Licentiatus, Catholicon typis iterum commisit, a quo sc. auctum prodiit Lugd. 1506. Ibid. denuo per Ascensium 1514. Postremo denique cum hac Rubrica, "Summa quae Catholicon appellatur Fratris Johannis Januensis sacri ordinis Fratrum Praedicatorum nuper Parrhisiis diligenti castigatione emendata per praestantissimum virum magistrum Petrum Egidium in utroque Jure Licentiatum, una cum multis additionibus tum castigatis, tum plurimorum poetarum sententiis apprime propositis adductis et probatis. Nec non cum certis annotationibus memoratu dignis, quo facilius ea, que queruntur, investigari possint MCCCCCXX. fol."

Suam aetatem prodit Auctor ad Catholici finem. "Catholicon (dicitur) ex multis et diversis doctorum texturis elaboratum atque contextum: et per multa annorum curricula in millesimo, ducentesimo, octuagesimo, sexto anno domini nonis martii ad finem usque perductum." Cuius item aetatis notam exhibet Cod. Catholici MS. in Bibliotheca Regis Christianissimi. Auctor erat IOANNES BALBVS, nobili loco natus apud Genuenses, literis iuxta et pietate longe celeberrimus, qui aliter et quidem saepius dicitur IOANNES DEIANVA, seu IANVENSIS [note: Confusus cum Antonio Iannensi Ord. S. Augustini, qui interfuit Constantiensi Concilio 1418. a Cl. Iamesio in Ecloga MSS. Codd. Oxonio - Cantabrigiensi. Cum Iacobo Ianuensi, siue de Voragine, Ordinis itidem Fratrum Praedicatorum, Genuensi deinde Archiepiscopo ab Oudino in Supplemento de Scriptoribus Ecclesiasticis a Bellarmino omissis p. 561. quem errorem in plenis commentariis de iisdem Scriptoribus reuocat Tom. 3. p. 577. Caute item distinguendus a Simone Ianuensi, qui Vocabularium quoque compilauit, de quo nos alibi. Contra male distinguit Ianuensem nostrum a Iohanne de Genna Ambrosius de Alta Mura Biblioth. Dominican. p. 152. b. et 501. a. Imperite distrahit in quatuor Bibliotheca Simlero - Frisiana, sc. in Iohannem Balbum, Iohannem Genuensem, Iohannem de Ianua et Iohannem Ianuensem.]. Ita enim Catholicon in Ianua. "Item a Janua porta dictus est Janua [note: Ita posteriores coepere loqui pro Genua, ciuitate Ligurum magnifica et superba. Sed cum apud antiquos semper Genua proferebatur, futilissima erit Auctoris nostri Etymologia. Quanquam neque istius gentis historicis potior adhuc fuit comperta. "Vnde hoc nomen habeat ductum (Vrbs Genua) neque compertum quaerentibus est, neque cum magno vllo sane operae pretio quaeritur. Nam quae de Iano Troiano, et de altero Iano Genio, Rege Italiae, ac de Genuo quodam et Genuino nonnulli somniarunt, ea neque vllis certis historiarum monumentis, quibus stemus, traduntur, ac ne a veterum quidem Poetarum fabulis narrantur. --- Inter caetera igitur vetustate incomperta, causa quoque nominis nostrae ciuitatis erit; quanquam ego facere non possum, quin quae tacita cogitatio saepe volutauit animum, eam in medium proferam. Illud inter omnes auctores constat, Apennini initium a Genua fieri, ad eamque vrbem Alpes cum Apennino committi, vt ea huius regionis pars, quae est vltra vrbem Genuam, Ligures Inalpini vocentur. Cum igitur duo hi celeberrimi orbis montes in angulum ad Genuam oppidum coniungantur, ac formam genu efficiant, haud omnino a vero absimile est, hoc oppidum a forma genu Genuae nomen accepisse." Vbert. Foliet. Genuens. Histor. lib. 1.] quedam civitas potens, nobilis, pulchra et dives juxta mare sita, et est quasi introitus et porta Lombardie, Tuscie, Provincie. Hujus civitatis oriundus fuit conpilator presentis libelli, qui dicitur prosodia vel Catholicon. Conpilator siquidem istius operis dictus est frater Iohannes Ianuensis de Balbis de ordine fratrum predicatorum modicus, qui eciam conpilavit alium libellum in theologia, qui dicitur dyalogus de questionibus anime ad spiritum, qui etiam composuit quoddam opus pascale, ubi sc. de facili reperitur pascha. Sed hoc opus pascale conposuit antequam ordinem intraret." Cui consonat Supplem. Chronic. Iac. Philip. Bergomensis ad A. C. 1290. Joannes Balbus natione Genuensis ordinis Predicatorum professor, vir bonarum artium et studiis adornatus, per hoc tempus plurima vocabula et ferme omnia accurate diligenterque in volumen collegit, quod quidem opus [note: Catholicon credo ratione Grammaticalium etc. quae in opere continentur. Ita scripsit Probus Grammaticus antiquus Catholica seu praecepta Grammaticalia, quibus lucem dederunt G. Merula et Ianus Parrhasus.] Catholicon, i. e. Universale nominauit. Aliud praeterea opusculum in Dialogi modum, quo questionibus animae ad spiritum edidit. Scripseratque et ante religionis ingressum de ratione pasce, quo completo jam grandaevus ad religionem transiens facultates suas satis amplas pauperibus erogavit.

BALBVM auctorem nostrum multis praeconiis honestarunt, qui Ligurum res et historias tractant, vel de Ordine Praedicatorum quidquam literis mandarunt [note: Mich. Giustiniani degli Scrittori Liguri p. 312. I. Bracellius de claris Genuensibus apud Gracuium in Thesauro Italiae Tom. 2. Giov. Mich. Pio nella progenie di San Domenico in Italia l. 2. c. 59. Leand. Albertus de Viris illustribus Ordinis Praedicatorum. Sixt. Senensis Biblioth. Sancta.]. Praeter laudes quas ex scriptis vndique reportauit, ea erat morum sanctitate, vt in numerum Sanctorum paene referri videretur. ERASMVS, qui sibi in id solum natus esse videbatur, vt Barbariem debellaret, vbique fere auctorem nostrum misere proscindit. "Deum Immortalem! Quas naenias adducit Auctor Catholicon de hac voce Tristegon! O miserum illud saeculum! quum ex huiusmodi libris velut ex adytis petebantur oracula literarum." ad Act. Apost. 20, 9. "Iam quanto insulsius, immo impudentius delirat super hac voce (Melota) quisquis fuit auctor operis omnium indoctissimi, quod vocant Catholicon!" ad Epist. ad Hebr. 11, 37.

Composuit IANVENSIS praeter opera superius recitata, Postillam in quatuor Euangelia, secundum consuetudinem Scholasticam, hodie visendam Genuae in Bibliotheca Conuentus Fratrum Praedicatorum [note: Tabula ista seu Syllabus Iannensis, in S. S. in quamplurimis Angliae Bibliothecis delitescens, sc. Cantab. Acad. publ. Coll. C. C. et Pet. Coll. Merton. Oxon. non est nostri Ianuensis, vt nimis temere asserit Oudinus l. c. sed Simonis, quem cum nostro Iohanne toties confundi in superioribus diximus.]. Cum autem CATHOLICON non tam de proprio confecit IANVENSIS, quam ex diuersis auctoribus consarcinauit, maxime autem ex PAPIA et HVGVTIONE, visum est necessarium, pauca de iis IANVENSI adnectere, ne vel videremur Vocabulistas istorum temporum prorsus negligere, vel cogamur in istam quasi sentinam Barbarismi penitius descendere.

PAPIAS natione Lombardus, quem cum alii ad IANVENSIS aetatem compingunt, alii non minus inscite vno tantum saeculo maiorem faciunt, inter quos TRITHEMIVS de Scriptor. Eccles. c. 413. PLATINA in vita Innocentis tertii P. M. CORNEL. ABEVGH. in opusculo de incunabulis Typographiae et IAC. PHIL. BERGOMENSIS ad A. C. 1199. Ita enim ille: "Papias, natione Lombardus, in Latina ac Graeca Lingua egregie doctus per haec tempora floruit, et multa composuit. Et inter caetera praeter Latina vocabula, quae diligenter in ordinem

Scripsit PAPIAS, praeter Epistolarum librum ad diuersos, quem memorant TRITHEMIVS et BERGOMENSIS, supra laudati, Vocabularium, siue, vt ipse vocat, Elementarium doctrinae erudimentum, quod futile opus vocat Scalig. in Excerpt. Puteanis, ab aliis vicissim egregie laudatum ob eruditionem summa cum cura coniunctam, et vetustiora omnia melioris notae Glossaria, siue comparata siue excerpta. Adeo inter caeteros, quibus palam profuit labor iste PAPIAE, plurima ex eo non diffitetur transtulisse in Vocabularium suum Vincentius Bellouacensis l. 1. Speculi doctrinalis cap. vlt. Non grauabitur lector, si nonnulla ad istius laudem pertinentia in medium proferamus, quae impertiuit Glossariorum non indiligens inuestigator, doctissimus BARTHIVS in Aduersariis. "Glossariorum veterum quendam cinnum fecit nobis ante annos iam quadringentos Papias Magister. In eo commentario multa bona leguntur, quae nequaquam ex aliis quam optimis quibusque auctoribus hausta sunt, ab illo an ab alio non interest. Certe vetera manu exarata glossaria paene a verbo, vt dicitur, ad verbum in illo reperio --- Non dubito autem, Papiam plerisque etiam bonorum auctorum interpretibus vsum, qui hodie nobis fuerunt. Curiosissime enim omnia corrasit. Neque vero facile genus aliquod vasis, mensurae, poculi aut instrumenti alterius omisit. Vt suspicer, plerosque Glossarum sarcinatores, quibus magnos se fecerunt nostri aeui multi doctissimi viri, huius minorum gentium Grammatistae commentaria vel contraxisse vel sublegisse. Virgilii, Horatii, Iuuenalis, Martiani commentatores laudat nominatim in praefatione. Inter Grammaticos Everium, quem ego nullus novi, et Luctatium Placitum. Aduers. 3, 3. Ex melioribus Glossariis notat Papias Accubare toto corpore, Accumbere Cubito. Idem 35, 11. Glossariorum veterum exscriptor et auctor diligens et copiosus Papias Magister 35, 16. Sane in illo Grammatico optima quaeque non incuriose adnotata sunt 35, 22. Papias enarrator hoc genus Scriptorum vnicus 36, 7. Commentariorum in Boethii librum de consolatione philosophiae non minima olim fuit auctoritas, quos secutum se et exscripsisse memorat Papias praefatione sui Glossariorum acerui 56, 10. Scriptor vtilissimus ad Christianum lapsae latinitatis aeuum 4, 19. Fausti Romani glossae, Scriptoris adeo probi et eruditi, vt nullum adhuc viderim, quem illi praeferre velim, eius quidem generis. Eum scriptorem fere totum, certe maximam partem exscripsit minorum gentium Rhapsodus Magister Papias 12. vlt. Papias multa Latinis patribus non innutilia congessit 35, 4. Romanum morem paucis omnem enarrat Papias Magister in Dictionario, qui vel ex Persii aliisque Scholiastis sua exscripsit, vel illi ex ipso, vel ex antiquioribus ambo 35, 15. Sagax ille et laboriosus Magister. ibid." Quibus luculentis testimoniis adde, quae habet Trithemius de Scriptoribus Ecclesiasticis; "Papias natione Lombardus: vir saecularibus literis eruditissimus, Grammaticus olim suo tempore clarissimus, Graeco et Latino sermone ad plenum instructus: in diuinis quoque scripturis non mediocriter exercitatus: Scripsit gemino stylo in vtraque literatura quaedam egregia opuscula, e quibus pauca ad notitiam meam peruenerunt."

PAPIAE Vocabularium siue Erudimentum, vt vocatur, Elementarium saepius erat prelo commissum, Mediolani sc. 1476. per Dominicum de Vespolate. Venet. 1485. per Andr. de Bonetis. Iterumque ibid. 1487. 1491. et 1496. Ex quo tempore vix credo fuisse impressum, vel in lucem prodiisse nouam editionem, quam molitus est Iohannes Lydius, vt discimus ex Isaaci Pontani literis ad Steph. Stephanium ex part. XI. Crenii Animaduers. Edidit praeterea Elias Putschius inter Grammaticos veteres explicationes notarum veterum ex PAPIAE Glossario.

De HVGVTIONE siue VGVTIONE, nam vtroque modo scribitur, quem itidem exscripsit Catholicon, pauca admodum suppetunt dicenda. Fuit ille natione Pisanus, Episcopus autem Ferrariensis. PAPIAM excepit et similiter exscripsit. Eius obitum circa A. MCCXII. statuit Vghell. Ital. Sac. T. 2 p. 576. qui haec de homine scripsit. "Vgo siue Vguccio floruit Anno 1196. in monumentis autem Abbatiae Nonantulanae Vgo appellatur, Anno 1197. Anno. vero 1199. die octaua mensis Septembris in fauorem Nonantulani Abbatis contra Mutinensem Episcopum tulit sententiam. Fato concessit circa annum 1212." Quibus addenda sunt, quae habet Chron. Nonantulan. MS. "Per haec tempora (sc. c. A. 1192.) Agno Vgutio natione Pisanus, Episcopus Ferrariensis, qui datus a sede Apostolica Coadiutor Abbati Monasterii Nonantulani prodigo homini, ex libro Papiae, qui illic est, librum Deriuationum composuit." Et accommode nomen suum et patriam prodit in praefatione ad Glossarium, quod nondum, vt sciam, typis euulgatum hodie delitescit MS. in nonnullis Bibliothecis. "Si quis quaerat, operis huius quis actor (f. auctor) fuerit, dicendum est, Deus. Si quaerat, quod operis huius fuerit instrumentum, respondendum est, quod patria Pisanus nomine Hugutio." Vocabulistam nostrum aliquoties laudat Boccatius in libro de genealogia Deorum. An idem sit ille HVGVTIO, qui librum scripsit de Animalibus, quem laudat cum Alberto Magno Steuchus cap. 11. Annotationum in Leuiticum, non

ita facile est dictu, cum per haec tempora plures exstitere huius nominis eruditione celebres [note: Vgo siue Vguccio Episcopus Ferrariensis A. 1192. Theobaldi, quem excepit noster, decessor. Hugo siue Hugutio Romanus Cardinalis SS. Siluestri et Martini in Montibus a P. M. Coelestino III. creatus A. 1191. humani diuinique iuris sui temporis peritissimus, aliique.].

Atque haec hactenus liberius fortasse recensuimus, quam materiae vel dignitas vel etiam vtilitas postulare videretur. Restituta certe Latinitas habet, vbi honestius se gloriari patiatur. At profecto cum ea conditione vsa est res literaria, vt a paruis admodum initiis profecta sensim erescat, et robore paullatim confirmato, ad quendam quasi stabilitatis gradum sero tandem perueniat, solemus ideo balbutientem artem atque omnem aetatis imbecillitatem, cum iucunditate quadam conspicere: contra atque in populorum, vrbium, gentiumque monumentis accidit, quae, cum nihil nisi illustre et augustum in suis primordiis ducunt esse admittendum, mihi videntur praepostera quadam gloriatione posterorum hominum socordiam atque ad maiora quaedam exequenda hebetudinem infeliciter exprobrare [note: "Quae ante conditam condendamue vrbem, poeticis magis decora fabulis, quam incorruptis rerum gestarum monumentis traduntur, ea nec affirmare, nec refellere in animo est. Datur haec venia antiquitati, vt miscendo humana diuinis, primordia vrbium augustiora faciat. Liu. l. 1. init." ] Miremur ergo quid adeo Erasmum caeterosque bonos viros exstimulauit, vt huiusmodi compilatores non quidem de re literaria praeclare meritos, aliqua tamen tenus, tam acriter insectentur, et confodiant: Cuiusmodi sunt illa, quae ludenti similis euomit in Conflict. Thaliae et Barbariei: "TH. Veruntamen vel numerare incipias, si enumerare non sufficias. BA. Praecipuum omnium FLORISTAM, qui a Floribus sortitus est nomen. TH. Sed non bene olentibus. BA. Deinde PAPIAM. TH. Doctissimum et quem primum diceres. BA. Deinde HVGVTIONEM. TH. Eximium. BA. Deinde MICHAELEM MODISTAM. TH. Praeclarum. BA. Deinde IACOBVM GLOSARIVM. TH. Mirabilem. BA. Et quem omnibus merito praetulerim, IOANNEM DE GARLANDIA, qui tanta verborum elegantia, tanta sententiarum pollet maiestate, vt pauci admodum sint, qui eum capiant." Et quae lusit Pet. Bouherius,

Plinius, Italicus, Celsusque, Apuleius, Aratus,
Et quicumque bonus scriptor, opertus erat.
Infelix plebes Papiam Ebrardumque [note: "Ea schola (Dauentriae) tunc erat barbara. Praelegebatur Pater meus: exigebantur tempora: praelegebatur Ehrardus et Iohannes de Garlandia." Erasmus de propria vita.] legebat
Scriptaque Barbaricis vix bene nota Getis.
In precio fuerant Vguitio Catholiconque,
Atque Mamotrecti semilatina lues.
At nunc auspicibus superis caeloque secundo
Induit antiquum Romula lingua iubar.
Sic post millenos ales reparabilis annos
Abiecto renouat omne decus senio.

In hanc classem abiectioris Latinitatis referri potest IOANNES DE GARLANDIA Anglus, qui floruit sub Haraldo A. circiter 1040. Insignis Grammaticus, Chymicus, Mathematicus et Theologus. Prodierunt in lucem eius Synonyma et Aequiuoca Colon. 1490. Iterumque cum expositione Galfridi per Ricardum Pynson Lond. 1496. 4. et postea. Composuit quoque Dictionarium Alchymisticum, nondum, quod sciam, publici iuris factum.

Prudens praetereo SIMONEM DE IANVA, de quo pauca supra, Lexici Medici auctorem; MAMMOTRECTVM, rectius MAMMOTHREPTVM, rectissime tamen MARCHESINVM a Regio Lepido, quod oppidum non longe abest a Mutina, Ordinis Minorum, qui Dictionarium vocabulorum biblicorum et liturgicorum concinnauit. Prodiit hoc Lexicon biblicum, quod velut Infantulis mammae ad instar sugendum Mammothrepton inscripsit (quae appellatio inde in Auctorem recidit) Mogunt. 1470. Venet. 1479. 4. apud Nic. Ienson, et alibi saepius [note: De scriptore consulendus est Possenin. in Apparatu Sac. Sixt. Senensis Biblioth. sancta. Wadding in Annal. Fratr. Min. Reiser. Ind. MSS. Biblioth. Augustan. p. 97.]. Praetereo quoque GEMMAM GEMMARVM, caeteraque id genus vocabularia, NESTOREM item DIONYSIVM Nouariensem, Ordinis itidem Minorum, qui vertente literarum fortuna floruit et eo vsque tantum vigilauit, vt priorum somnia detegere et redarguere potuerit, posterioribus tamen in plurimis ipse caecutire videretur. Prodiit eius Dictionarium, Ludouico Sfortiae dicatum, Anno 1488. recusum Paris. 1496. eodemque anno Venet. per Phil. Pinzium Mantuanum. Argentor. deinde 1502. et 1507. ex Iohannis Tacuini recensione.

Iam tot per saecula quasi emortuae et in his sordibus sepultae reuixerunt literae Romanae: et, siue Graeca summo nitore interpretando [note: "Postquam enim renatae literae a barbarie vindicatae sunt, hoc interpretandi studium viris doctis vsque adeo placuisse scimus, vt quum aliquid essent in vtriusque linguae facultate consecuti, ad conuertendos statim auctores industriam suam conferrent, nec quidquam sibi inter literatos laudis viderentur adepti, nisi transferendis Antiquorum scriptis doctrinae suae specimen edidissent." Huet. de Optinio genere interpretandi.], siue rei Latinae rationem disciplina et praeceptis commendando, subito ad insperatam maturitatem, non lente aut gradatim, vt rerum humanarum conditio postulat, erant perductae. Hanc prouinciam optimis scriptis ornarunt inter caeteros, Erasmus, Valla, Longolius et nostras Linacer. Ex illa disciplina, quasi ex officina clarissima, atque optima Latinitatis instaurandae palaestra, vel, vt cum Cicerone loquar, Tanquam ex equo Troiano, meri principes exierunt. Huiusmodi erant clarissima istius aetatis lumina, Leonardus Brunus Aretinus, I. Franciscus Poggius Florentinus, Fr. Philelphus Picenus, Valla, Erasinus, Angelus Politianus, Marsilius Ficinus, Georgius Trapezuntius, caeterique. Quorum laudes cum vbique decantentur, et hospes plane in literis habeatur, qui eorum merita, virtutes et praedicationes non audiuerit, me continebo intra ea, quae de Aretino eleganter scripsit Iohan. Latomus,

Si quis bene vnquam meritus est de literis,
Is Leonardus erit,
Qui fluctuantes literas Pelasgicas,
Exilioque vagas
Iamiam futuras, scilicet Byzantii
Sceptra premente Deo
Late excitatis Barbaris, Quiritium
Primus ad arua vocans
Septena duxit vrbis ad palatia:
Vnde statim Italiam

Missis per omnem plurimis coloniis
Tam bene nunc habitant,
Solo vt nequirent in patrio opulentius.
Proin, Leonarde, tuo
Fruere merito gens Latina literas
Dum colet Argolicas.

Atque haec obiter quasi parentauimus clarissimis istius saeculi ingeniis, quorum opera Graecae pariter ac Latinae Musae, ad pristinum fastigium atque ad illud quodcunque sit in literis imperium, quasi ex postliminio erant reuocatae. Non tulit ea aetas in vtrisque literis vindicandis et ornandis felicissima, earum fieri distractionem, quarum consortium tantopere aluit Remp. literariam. His vtique temporibus factum est, vt reuertente Fortuna Graecia Romam iterum demereretur: et vt haec, a qua olim Rerumpub. instituta, Philosophiae cultum, humaniorum studiorum ornatum, Artium disciplinarumque omnium rationem atque etiam linguam ipsam accepit, iam eidem haec omnia deberet restituta. Nam praeter id, quod Graeci homines patriis sedibus eiecti, his rebus primi quasi signum aliquod sustulere, iacebat id fere omne, quod Saeculi genius vindicandum esse decreuerat, in Graecarum literarum apicibus et inuolucris quasi sepultum et obliuioni consecratum. Sed excitandum erat et Romanis literis illustrandum. Tum vero Graeca Latinis conferendo, his illa interpretando, vtrorumque porro indolem et naturam penitissime accurateque explorando, totum illud quod in Graecorum monumentis insumebant operae, ad Romanam facundiam redintegrandam, atque ad alteras literas expoliendas, tandem non inutiliter animaduertebant conferri. Quod ad hodiernam industriam horumque studiorum felicitatem attinet, malumus honeste tacere, quam cum suspicione laudare, et orationem nostram ab omni acerbitate abesse, cum gratulatio ab exprobratione abesse non potest.

Tulit autem ea aetas praeter Grammaticos et Interpretes quos laudauimus, eosque quos laudare erit infinitum, tum nostrae etiam disciplinae praestantissimos viros Latinae elegantiae excolendae et conservandae natos. Aegre in Lexicorum classem reuocari poterant quae scripsit Laur. Valla de Lingua Latina, vel quae de Particulis Linguae Latinae, itemque de Modis Latine loquendi composuit Adrianus Castellensis Italus, Cardinalis tit. S. Chrysogoni [note: Vide de eo Pierium Valerianum de Literator. infelicitate, Ciaconium de Vitis Pontificum, et additamenta Oldoini. Polydor. Virg. Histor. Anglic. Episcopatibus Herefordiensi in Anglia, deinde Bathonio - Wellensi ab Henrico VII. erat donatus. Huius in hortis Romae peracta erat luctuosissima Tragoedia Alexandri Sexti P. M. ex hausto veneno, quod Caesar Dux Valentinus Papae filius Cardinali nostro aliisque Purpuratis destinauerat.]. Viciniora ea, quae Tortellius aliique. De quibus proxime dicendum.

IOHANNES TORTELLIVS Aretinus [note: Aretium (vulgo 'Arezza) Tusciae oppidum, sub haec tempora multis praeclarisque ingeniis ortum dedit. Fuit praeter nostrum Leonardus Graecorum librorum interpres, de quo proxime verba fecimus. Franciscus, quem ICtorum sui temporis Principem solebat appellare ICtorum non extremus Iaso Mainus. Carolus post Leonardum Illustrissimae Florentinae Reip. Cancellarius, Graecis Latinisque literis celeberrimus. Petrus Poeta Satyricus et admodum lasciuus. Benedictus Accoltus Aretinus, Francisci Frater, Iuris item Romani literarumque humaniorum cognitione celebris. Hi plerique fere omnes, cum cognomen ex patria potius quam genere sibi assumsere, summis viris maximorum errorum ansam dedere.], Romanae Ecclesiae Subdiaconus sub Pontifice Eugenio IV, deinde Nicolao V. a Cubiculo, Consiliis, et Bibliotheca. Fuit ille Laurentii Vallae amicissimus, Grammaticae puriorisque Latinitatis laudibus ita cumulatus, vt Valla exactissimus et ipse Grammaticus, quasi summo iudice et censore vsurus, libros suos Elegantiarum Linguae Latinae Tortellio inscriberet. Vir ille non indoctus, vt clarissimi Viri verbis vtar, pro viribus cum barbarie manus conseruit, remque literariam, cum qua male agebatur, promouere Lexico ac aliis scriptionibus conatus est. Scripsit praeter caetera, Commentariorum Grammaticorum opus, siue Dictionarium vocum Latinarum, in quo Orthographiae ratio potissimum spectatur. Prodiit Taruis. 1477. Vicent. 1480. Venet. 1493. ibid. 1495. et rursus ibid. 1504. Vicent. 1508. De eo ita Iac. Phil. Bergomensis ad Ann. 1439. "Ioannes Tortelius natione Aretinus, Romani Pontificis Subdiaconus et Cubicularius, ac Nicolai postmodo Pontificis Contubernalis et Studiorum suorum intimus comes; Graecis Latinisque literis ac theologicis non mediocriter doctus, hac ipsa tempestate floruit: singularissimae humanitatis et grauitatis ac reuerentiae vir, qui inter caetera studiorum suorum monumenta de scribendi ratione opus praeclarum edidit, in dialectica etiam commentarios composuit, Athanasiique vitam ad Eugenium Papam in Latinum transtulit et Appianum historicum ad verbum interpretatus est." Epistolarum quoque librum edidit et alia plura, si fides Gesnero, quem consule atque item Trithemium, Posseuinum, Vossium de Historicis Latinis, Corn. a Beughem de Incunabulis Typographiae, P. Iouium in Elogiis, Volaterranum, Hier. Magium Miscell. lib. 2 cap. 14. Baelium in Lexico Critico, aliosque.

A IOHANNE TORTELLIO, ob literarum similitudinem et aetatis coniunctionem, IVNIANVM MAIVM natione Italum, patria Neapolitanum, non distrahemus, quos neque distraxit Sabellicus. "Subiiciet his aliquis haud immerito Iohannem Tortellium Aretinum, et Iunianum Maium Parthenopaeum. Iuuerunt illi industria vterque sua, nec multum inter se diuersa, verborum vtriusque linguae copiam" . Sabellicus de L. L. reparatoribus. Scripsit MAIVS praeter Epistolarum ad diuersos librum 1. et nonnulla alia [note: Plinii Epistolas, quae typis Matthiae Morani prodierunt Neapoli 1476, recognouit Iunianus Maius, vt liquet ex colophone. "Millesimo quadringentesimo septuagesimo sexto, mense Iulii. Impressit Matthius Morauus, vir singulari ingenio et arte. Recognouit Iunianus Maius Parthenopaeus, rhetor publicus, summa cura summaque diligentia." ], librum de priscorum proprietate verborum, siue Dictionarium, quod prodiit Neap. 1475. fol. et mox Taruis. 1477. fol. iterumque ibid. 1480. recusum deinde Neapoli 1490. Ad hoc Lexicon sunt qui arbitrantur digitum intendisse Volaterranum. "Chalcidius Graecorum non erat ignarus nec imperitus Grammaticus, attamen infans et absque genio, Dictionibus in primis inuigilabat, lexiconque condiderat, quod obitu ipsius superueniente, Iouinianus, eius discipulus, sibi vindicauit" . In praefatione Auctoris ad Henricum de Lunguardo Siculum, Archiepiscopum Acheruntinum et Materanum, Ferdinando Regi Neapolitano a sacris confessionibus, haec quae subiecimus legantur. "Visum est, quae prisci recentesque Grammatici de vi vocabulorum tanquam per diuulsa membra conscripsere, ne incompositos et velut congerie quadam congestos iacere

IOHANNIS REVCHLINI Breuiloquum, seu Dictionarium Latinum, ordine alphabetico singulas voces Latinas breuiter explicans, sunt qui impense laudant, inter quos Christian. Daumius cap. 22. libri de causis amissarum radicum. At cum REVCHLINVS nondum stabilita aut bene confirmata Latinitate Dictionarium suum concinnauit, peregrina multa et paene barbara vocabula pro more [note: "Capnio vir magnus, sed oratio redolet suum saeculum adhuc horridius impolitiusque." Erasmi iudicium de Capnione.] admiscuit. Et idcirco, tum autem quod istiusmodi argumenta longe potiora protulit, quae secuta est hominum aetas, iam diu desiuit vel in pretio, immo paene in commemoratione esse. Operi ipsi Grammaticalia nonnulla et Orthographica praemisit, nempe Guarini Veronensis de Diphthongis scribendis libellum: dialogum de Arte punctandi: de Accentu tractatum, etc. cuiusmodi etiam notae et librum ipsum esse comperimus: Profitetur auctor in praefatione sub nomine Typographi, "hoc in opere tam Theologiae vniuersae quam Iuris vtriusque caeterarumque facultatum vocabula non sine lucidis interpretationibus esse reperienda, obseruata eorum orthographia et diphthongorum ratione et accentuum ratione in penultimis syllabis." Iuuenis admodum hoc Onomasticon composuit, et quasi primitias studiorum orbi erudito obtulit. "Eodem tempore (sc. 1480.) Fratres Amberbachii Officinam Typographicam instituerunt, qui cum desiderari viderent Latinum Onomasticum, Capnio librum collegit, cui titulus est Breuiloquus, qui hinc cum nondum meliores libri in hoc genere haberentur et expetitus est et studiis profuit." Melchior Adamus in vit. Capnionis. Prodiit hic liber impressus Basil. apud Amberbach. 1480. in fol. non apud fratres Amberbachios, vt Adamus, sed patrem Amberbachium. Natus [note: Vitam Reuchlini siue Capnionis descripsere Melchior Adamus in Vitis Germanorum Philosophorum, et nuper Io. Henr. Maius. Eius Elogium vide inter Elogia P. Iouii. Mortem, siue, vt ipse vocat, a)poqe/wsin singulari tractatu narrat Erasmus inter Colloquia; De incomparabili heroe Iohanne Reuchlino in Diuorum numerum relato.] est IOHANNES CAPNIO (siue Germanice mauis Reuchlin [note: Mos erat isti sacculo, vt pro literarum tum repullulantium amore vernaculare nomen viri literati Graece vel Latine exprimerent. Ita Iohannes Oecolampadius, vernacule Hank Schein; Philippus Melanchthon, Germanice Schvvarkard; Iohannes Oporinus, Hank Herbster, secundum illud Martialis,

Si daret Autumnus mihi nomen, *)opwrino\s2 essem:
Horrida si Brumae sidera, *xeimerino/s2.

scriptis ea causa argumentum praebuit, quae nunc omnium manibus teruntur, nonnullis etiam facetis et lepidis, veluti immortali illi operi quod dicitur Epistolae obscurorum virorum, vbi Monachorum inscitiam probe exagitat, et de petulantissimo hominum grege, si fas sit ita dicere, serio triumphat, siue sit CAPNIO, siue ex familiaribus, incertum. Vide quid de ea re disputatur apud Baelium in Lex. Crit. v. Hochstratus; Maium in vit. Reuchlini; Placcium de Scriptoribus Anon. etc. CAPNIONI adiudicat inter caeteros P. Iouius in Elogiis. Hos aduersarios innuit Erasmus in Apoth. Capnionis. "PO. Sed nullusne comitabatur genius malus? BR. Immo aliquot, vt Franciscanus ille arbitrabatur. Procul, inquit, a tergo sequebantur aues aliquot pennis caetera nigris, nisi quod explicatu alarum giluas verius quam candidas plumas ostenderent. Picae, inquit, videri poterunt colore, voce, nisi quod singulae sedecim picas aequarent magnitudine corporis, nihilo minores vulturibus, cristam gestantes vertice, rostris et vnguibus aduncis, ventre prominente, Harpyiae videri poterant, si tres modo fuissent. PO. Quid moliebantur istae Furiae? BR. Procul, inquit, obstrepebant heroi Reuchlino, et impetiturae videbantur, si licuisset."

NICOLAVS PEROTTVS Saxoferratensis, claro genere ortus, Archiepiscopus SIPONTINVS [note: Archevesque de Manfredonia ou a ete transfere le Siege de Siponto. Menagius ad Baillet.] 1458. 17. Octobr. [note: Ex Vghellio.] "homo accurato ingenio et lectione multa exercitus" [note: Verba sunt Alex. ab Alex. Genial. Dier. 4, 21.] non immerito post Tortellium Latinitatis stator videri potest. Iuuenis ille Polybium Latio donauit, tanta elegantia tantoque nitore, vt nemo de istius saeculi interpretibus verbum fecerit, quin PEROTTVM nostrum omni praedicationis genere cumulatum ad caelum vsque extulerit. "Exinde Romae Graecas literas pertinaci studio consectatus (Perottus) fretusque Bessarione generoso Maecenate, adeo exacte feliciterque profecit, vt ab eo Polybius grauissimus historiarum scriptor Latinitate donaretur. Non defuere tamen ex aemulis, qui eius auctoris traductionem antiquissimam fuisse furtoque surreptam existimarunt, quod Thucydidem, Diodorum, Plutarchum et Appianum clarissimo ingeniorum certamine conuersos, vnus Polybius egregia fide Latinus aequabili et praedulci Romani sermonis puritate prorsus antecedat." Paul. Iou. in Elog. Et ita fere Casaubon. in praefatione ad Polybium: "Nicolaus Perottus, literarum Latinarum, quas perdiu docuit, exquisite, vt illa erant tempora, fuit peritus, et cum primis curiosus --- Erat praeterea in hoc viro non vulgaris industria in Graecis ita vertendis, vt nullum persaepe Graeci idiomatis in Latina eius versione vestigium appareret, quam interdum esse opus a)utofue\s2 dicas, non alieni interpretationem. Quod si par fides responderet, inter excellentissimos Interpretes poterat sine dubio Perottus recenseri. Nemo enim illis temporibus Italorum erat, qui amplius Graece sciret, quam hic Interpres, pauci qui tantum, quantum ille." Vide etiam eadem fere apud Huet. de Clar. Interpret. pag. 165. Quamuis alibi longe diuersa sentire de PEROTTI fama videatur. "Perottus Latine quidem loquitur, sed longe ab auctore discedit." Epist. 143. "Scis quam non contemnendus Perottus sit, qui vir, si Graecarum literarum cognitionem habuisset, in eo genere scriptionis paene mihi regnare videretur: sed rudem fuisse tou= *(ellhnismou= reapse deprehendimus, sic tamen vt to\n kaloka|gaqo\n Musculum, qui fragmenta vertit multis parasangis anteiret." Epist. 425. "In Polybio scis me nunc esse, cuius versionem ne me poeniteat fuisse aggressum, Perotti interpretis fatuitas facit, qui mille amplius locis omisso Polybio Liuium descripsit nobis, quare merito Itali tui Latinitatem hominis sunt admirati, sed de fide illius quod praedicat Iouius quis ferat aequo animo? Irascor et vehementer quidem." Epist. 426. "Multa quidem in singulis fere periodis Perottus perperam interpretatur." In Comment. ad Polyb. "Affirmamus Perottum a fidelis Interpretis laude tantum abesse, quantum qui longissime --- Omnino praelium nullum, facinus militare nullum a Polybio fuerat paullo diligentius narratum, in quo grauissima et momenti maximi peccata ab hoc Interprete non sint admissa." Praefat. ad Polyb. "Quis ferat longe adeo ab auctoris sui verbis discedentem, aut quis neget flagitium esse insigne tot locis verba, periodos atque adeo pericopas integras e Liuio desumsisse et lectoribus Graecae linguae imperitis obtrusisse pro Polybianis? Vbi fides? Vbi pudor? In tanta igitur errorum omnis generis copia singula velle persequi, quod petiuerunt a nobis nonnulli, eius sit hominis, qui (vetus dictum) velit tollere in lente vnguentum." Id. ibid. Attamen non solus erat Iouius in praeconio huius Interpretis. Adiungatur Sabellicus de L. L. reparatione: "Nicolaus vero Perottus, Sipontinus antistes post Laurentium, quem velut Homericum illum Achillem semper excipiendum duxi, omnium quos diximus Latinae elegantiae longe studiosissimus semper habetur. Nihil ipsius Polybio candidius, nihil minus elaboratum, quum elaboratissima alioqui omnia appareant." Andreas item Victorellus in Additionibus ad Ciaconium; "Iuuenis erat Nicolaus Perottus Saxoferratensis, claro ortus genere, cum Polybium Latinitate donauit: fuit is deinde eruditissimi Card. Picaeni familiaris, quem veris laudibus celebrauit, et cuius vitam, desideratam tamen fuse conscripsit: alia ex Graecis fontibus ad Latinos idem transmisit, quae ego apud Torquatum Perottum maiorem Vrbani VIII. Pontificis Capellanum et Cubicularium intimum, nec non alia eiusdem Sipontini Archiepiscopi Martialem praecipue calamo ab ipso exaratum et eruditis scholiis illustratum MS. adspexi." Et Franciscus Floridus Sabinus in Apolog. L. L. p. III. Disertissimum item virum appellat Philelphus in Epistola ad Albertum Zancarium. At quod a nobis praedicandum magis, primus erat ille purioris linguae Latinae collector. Nam ad studiorum puerilium vtilitatem Martialem amplissimis scholiis, quae Cornu - Copiam appellari voluit, illustrauit, in quibus Linguae Latinae rationem exposuit, verborum vsum et proprietatem indicauit, indice postremum singularum dictionum locupletauit, vt praeter Commentarii rationem, iusti quoque Lexici vices praestare possent, quas diu etiam praestitere. Opus hoc aggressus est doctissimus Praesul hortatu maxime Pomponii Fortunati, absolutum, [note: Solummodo Martialis librum primum commentariis hisce exposuit, alterum deinde additurus, in quibus totam L. L. rationem sibi complexurus videbatur. Ita profitetur Auctor in calce operis: "Habes, Federice princeps, interpretationem primi libri, quod est vniuersi operis et totius fere Latinae Linguae dimidium." ] vero edere noluit

propter Auctoris, quem illustrare susceperat, spurcitiem et obscoenitatem. Diu ergo apud se domi pressit, sed qua erat humanitate, ineditos commentarios multis vsurpandos dedit, vnde factum est, vt quibus [note: "Properantem autem me tam expetitum ac desideratum opus emittere, illud magis ac magis accendit atque inflammat, quod nescio quem vilissimum paedagogum non puduit nuper, vt est omnium impudentissimus, plerasque sententias e sacrario patrui mei sumtas (hunc enim humanissime semper omnibus expositum adire frequens discendi gratia solebat) tanquam suas promere, et tam praeclaris inuentis impudentissime gloriari. Nullum enim vltionis genus in hanc belluam accomodatius fore existimo, quam vt omnes hac nostra editione illius furta vel potius sacrilegia recognoscant, et hominis temeritatem, scelus ingratitudinemque condemnent." Deinde paucis interiectis: "Neque enim recuso, si ita res ferat, poenas luere ad honestissimum factum, et subire optimi Pontificis qualemcunque indignationem malo, quam aut hanc iniuriam facere lucubrationibus eius, vt diutius in tenebris iaceant, aut hanc gloriam relinquere sordidissimo paedagogo, vt aliorum inuenta sibi adscribat, aut tot eruditorum hominum preces, desideria, vota contemnere, ne dicam perpetuum posteritati damnum inferre." Pyrrhi nepotis praefatio ad Federicum ducem. Ille quem vexat Pyrrhus in praefatione erat Domitius Calderinus, quocum multas et seueras inimicitias exercuit NICOLAVS PEROTTVS. Vid. Bael. in Lexico Critico.] PEROTTI fama et existimatio cara erat propter multa ex iis commentariis subrepta et sub alieno nomine iactata, SIPONTINI nostri posthumos labores in lucem ederent. Is erat Pyrrhus, NICOLAI PEROTTI nepos, qui opus clam auunculo exscripsit, et ad Federicum Vbaldinum, Vrbini Ducem, cui et ipse SIPONTINVS inscripserat, mittendum curauit. Defuncto igitur PEROTTO circa A. 1480. et Federico Duce 1482. Guido [note: Odax. in praefat. "Hoc opus ego proximis mensibus iussu et auspicio tuo diligentissime lectitaui, et, quoad per me fieri licuit, emendatissimum reddidi." Haec igitur princeps erat PEROTTI editio, quam certum est prodiisse intra ann. 1482. et 1486. sub eo sc. temporis interuallo, quo Guido Vbaldinus Vrbini Ducatum gessit. Fallitur ergo Du Cangius, qui in praefat. ad Glossarium, hoc opus Cornu-Copiae sub annum 1470. publicari existimat.] Vbald. Federici fil. Ludouicum Odaxium ad editionem hortatur, et ab eodem sibi inseriptum recepit. Proxima editio procurata videtur ante elapsum prorsus decennium, Venet. 1492. fol. per Bernardinum de Coris de Cremona. Deinde autem prelo suo subiecit Aldus Manutius Anno 1499. vbi "quamplurima loca, quae in aliis ante impressis incorrecta leguntur, emendata esse" profitetur Editor. Tum autem proximo anno 1500. prodiit Paris. per Vdalr. Gering et Berthold. Rembolt socios [note: Videbis hanc Editionem describi apud Annal. Typograph. viri praestantissimi Mich. Mattaire T. 1. p. 225.]. Exemplar "ex vniuersis praecedentibus castigatum, et nonnunquam ex originalibus diligentissime perfectum." Nam, vt id tandem moneam, iam in eam creuit existimationem res Lexica, vt praeter labores compilandi, aliorum etiam, qui Auctorem sequebantur, cura in recudendo, corrigendo et supplendo exerceretur. Neque dedignati sunt aliquando viri summi et in literis principes eam limam Recentiorum Lexicis admouere, quam grauissimis ex omni antiquitate Auctoribus summa cum laude admouere solebant. Neque erat PEROTTVS in hac laudis parte extremus. Nam ante editionem Parisiensem, de qua modo, a Ioanne Pompeio Corniano Brixiano adornatam, cuius diligentia errores multos sustulit, quibus scatebant Editiones priores, Vir summus et vltra nostrum praeconium positus Polydorus Virgilius "librariorum incuriam deprehendens, (hominis verbis vtor) ad Perottum integrum ac emendatum lectoribus praestandum accessit, et ad exemplar in Bibliotheca Ducis Vrbini se ipsum contulit." A quo proinde prodiit emendatior et sibi restitutus. Aldus deinde Manutius, a quo non semel videtur Cornu-Copia typis describi, in ea editione, quam prodire iussit Venet. 1513. fol. editione longe caeteris praeferenda, praeter Commentarios recognitos atque ex Archetypo emendatos, Varronem, Festum etc. operi subiecit, et, quod non parum aut vtilitatis aut nitoris huic editioni confert, Nonium Marcellum, cui tum primum tertia fere pars addita erat, et multae praeterea emendationes, quas in ante impressis frustra quaesiueris, opera et diligentia ad eam rem vsus I. Iucundi [note: I. Iucundus Veronensis claruit Anno 1518. Praeceptorem suum et omnium bonarum artium veterem nouamque bibliothecam appellat Scalig. in Exercit. 104. Vid. Pignor. Symbol. Epistol. p. 20.] Veronensis, qui in Gallia Nonium cum antiquis contulit exemplaribus. Polydori, Corniani et Aldi laboribus successit vir doctissimus Valentinus Curio, Basil. 1526. 1532. et alibi, qui praeter operam in PEROTTO sumtam, socios adiunxit Varronem, Festum et Marcellum. Quos Grammaticos, Nonium praecipue, illustrauit et ex Cod. veteri saepius emendauit Mich. Bentinus. Prodiit vero PEROTTI Cornu-Copia saepius, ne in singulis immorer, Anno sc. 1504. Paris. 1506. per Ioh. Pruss Argentinum. 1521. Bas. Iterumque ibid. 1536. De his Commentariis istius aetatis homines omnia optima sentire et dicere. Sistam tibi, lector, iterum Latomum,

Cornu nobile Copiae Perotti
Non quale Oleniae puer Capellae
Sanxit Iupiter, intulitque caelo:
Aut quale Herculea manu reuulsum,
Aetoli fluuii perenne vulnus,
Thymo et baccare Naiades replerunt:
At doctum variumque multiplexque,
Et cunctis opibus cupediisque,
Quas Musae Oenotrides amant, refertum.
Hic ille est liber, ille Martialis
Interpres, Latiae illa lingua linguae,
Cornu nobile Copiae Perotti.

Adiungamus Gesnerum: "Haec pars quam habemus, plena est Philologiae et eruditionis variae, ex optimis quibusque veterum densissima testimonia citans multiplici cum ad rerum tum ad vocabulorum cognitionem vsu:" Ludouic. item Viuem; "Nic. Perotti Cornu-Copiae, si vacet legere, non poenitebit collocatae in eo operae." Trithemium quoque: "Nicolaus Perottus Saxoferratensis et Sipontinus Episcopus, vir in diuinis scripturis eruditissimus et in saecularibus literis nulli suo tempore secundus, egregius Theologus, ac rhetor disertissimus, ingenio acer, et vita praeclarus. Scripsit quaedam luculenta opuscula, quibus nomen suum posteris notificauit. E quibus exstat opus insigne duobus voluminibus diuisum, in Marcum Valerium Martialem Poetam omnem Latini sermonis elegantiam, rationem et enucleationem pulcherrime complectens, quod praenotauit Commentariorum Linguae Latinae volumen, siue vt vulgo appellatur, Cornu-Copiam." Eadem fere ad verbum, vt mos est, Iac. Phil. Bergom. Supplem. Chronic. et Chronica Chronicarum. Recte item P. Iouius: "Composuit quoque volumen Commentarii nomine in Martialem, Cornu-Copiae, vsurpato vetere Graeco lemmate nuncupatum, perutile quidem ac ob id fortasse sempiternum." Sempiternum profecto, cum ex hoc quasi stamine perpetuam

Et ecce exortus est CALEPINVS [note: Alius est Ambrosius Calepinus, qui edidit tres tomos Praxis Ecclesiasticae Criminalis. Floruit enim post integri saeculi interuallum et quod excurrit.], quem alieni laboris non pudebat, cum Perottum exscriberet, quem prope pudebat sui. AMBROSIVS CALEPINVS Bergomensis Ordinis S. Augustini Eremitanus Calepini nomen a Calepio [note: De nihilo est, credo, quod Borrichius in Dissertat. de Lexicis Ambrosium nostrum Comitis de Calepio ait fuisse filium. Nihil de ea generis claritate memorant qui CALEPINVM aetate proxime attigerunt, Trithemius puta, de Scriptor. Eccles. Leander Albertus in descriptione Italiae, et Iac. Philipp. Bergomensis Calepini et Conterraneus et Aequalis. Contrarium magis omnes quos vidimus. V. Hier. Magium, qui laudatur infra. Natalium certe splendorem minime confirmant ea, quae habet ipse in praefat. 1. Editionis. "Et neque declamationibus refragante natura me dedendum putarem, neque percipiendae Philosophiae vlla mihi a patribus facultas daretur." Borrichium procul dubio in fraudem induxit Ghilinus in Teatro d'huomini letterati: La sua nobilissima famiglia principale in Bergamo ha origine da Calepio, del qual villaggio i suoi antenati furono Conti. Tum vero postea. Vesti il sacro habito l'anno 1458. et chiamauasi al secolo il Conte Giacomo Calepio figlio del Conte Trusardo. Calepium oppidum est in Cenomannis ad 14. lapidem a Bergomo Brixiam versus ad Colles in sinistra parte positum.] Cenomannorum oppido deriuauit; multa et pietatis et literarum laude excellens exeunte saeculo 15. et ineunte 16. Videtur nihil posteris reliquisse praeter Dictionarium satis notum. Nam quae de Vrbis Venetiarum laudibus a nonnullis existimatur concinnasse, nihil aliud est, nisi curta notitia istius vrbis, quam cum Iac. Philippo Bergomensi tunc temporis Chronicarum supplementum meditante communicauit. Ita enim ille in V. "Venetiae ciuitas insignis, --- de cuius laude quoniam apud Iacobi Philippi Chronicam a nobis late congestum est, duximus omittendum." Obiit Bergomi annis cumulatus A. 1510. [note: Errasse puto Konig. Biblioth. Vet. et Non. qui ad A. 1513. refert. Quo etiam errore tenetur Baillettus.]. et in Ecclesia S. Augustini ibidem sine vlla inscriptione humatur [note: In lucem editus fuisse videtur circa Annum 1440. Eius enim fere aetatis est Iacobus Philippus Forestus Bergomensis, qui CALEPINVM coaetaneum suum appellat. Perfectum est enim opus Chronicorum (vti profitetur ipse Philippus in calce Edit. 1492.) anno a natali Christiano 1486. sibi vero a natiuitate 52. Natus est ergo Philippus A. 1435. et apud suos Bergomenses supremum diem obiens A. 1518. ad octuagesimum quartum annum vitam prorogauit: male septuagesimum quintum Frater Iosephus Pamphilus in Chronic. Ord. Fratrum Eretnitarum S. Augustini.]. Diu vigebat fama Lexici Calepiniani, et in magna auctoritate habebatur. At nasutioribus interea fumum non vendidit. "Sed vbi est interim, quod tam magnifice praecipit Calepinus quidam, ------ Et tamen sunt, qui mihi indignantur, quod ab hoc ausim dissentire." Erasm. ad Matth. 26, 63. "Ex recentioribus Nicolai Perotti Cornu-Copiae, Nestor, Tortellius. Ex quibus Dictionarium suum Ambrosius Calepinus congessit, homo congerendis quidem illis idoneus, explendis vero quae deerant non idoneus." Lud. Viu. l. 3. de tradend. discipl. Auctor item Apologiae pro Poetis Latinis apud Gifan. p. 505. Lexicon hoc appellat insulsum et foetidum, additque CALEPINVM omnia ex Perotto Sipontino sumsisse, ita, vt a se ne gru= quidem protulerit. Sententia si non verissima, attamen verae proxima, nam qui CALEPINVM cum Perotto conferre sataget, vix ab eo latum vnguem discedere inuestigando reperiet. Immo ea est ieiunitate Lexicon CALEPINI, vt licet toties incudi redderetur, et magnorum nominum auctoritatem in recudendo iactitet, hominum tamen exspectationi hodie satisfaceret parum. Plurima in eo deesse etiam post vltimam limam, plurimis etiam barbaris vocibus redundare, nullo monente vt ab iis cauerent, plurima etiam superesse in syllabarum quantitatibus errata, praeter id quod in limine operis profitetur, conqueritur Borrichius. Adeo in eum incidit, quod non sine sale obseruauerat vir doctissimus, "Bonus ille Calepinus toties coctus et recoctus parum sapit." Ita fere Vir eruditissimus Gasp. Sciopp. in Consultationibus, "Ambrosii Calepini Lexicon quouis superiorum est deterius, etiam illud, cui auaritia Typographi nomen Io. Passeratii cum maxima doctissimi viri iniuria praescribere nihil dubitauit." Hieron. tamen Magius, quanquam de CALEPINO id, quod res est, sentire videatur, de CALEPINI successoribus plane caecutit. "Ambrosium, Diui Augustini fratrem cucullatum, ab oppido in quo natus est, Calepinum nuncupatum, Graecarum literarum omnino expertem, et humanioribus literis vix tinctum, omnium scriptorum fortunatissimum dicere soleo, quod cum Latinum Lexicum Graecorum exemplo edidisset, non id quidem, quod a doctis legeretur, sed ab his, qui in Grammaticorum scholis adhuc versarentur, inornatum, aridum et exemplis e sacrae scripturae interpretibus saepius quam e Cicerone depromtis refertum, doctissimorum postea virorum cura atque opera factum est, vt hoc opus ad immensam magnitudinem excreuerit, vt iure Calepon, id est, graue dici possit, et copia verborum vocumque non sine elegantia satis expletum, iam non a pueris modo, sed ab omnibus legatur, vt nullus sit, qui non Calepino aut palam aut tecte hodie vtatur. Tandem enim Gesneri et Manutii additamentis et castigationibus ita auctum atque exornatum prodiit in lucem, vt nihil in eo desiderari posse videatur." Haec ille lib. de Equuleo, cap. 6. Calepiniani enim operis siue fama siue fortuna plurimos ad laboris similitudinem allexit, qui ab his initiis exorsi tantum aliunde Calepino ingesserint, vt si iam ipse in terras rediturus erat, suum opus neutiquam agnosceret. "Id quod Ambrosio Calepino contigisse videmus, qui cum Lexicon quoddam Latinarum vocum, plerarumque fortasse non bene intellectarum edidisset, placuit inuentum hominibus doctis, et quoniam non esset integrum in illud inuadere, quia prior ille occupasset, relicto Calepini nomine, tantum vnusquisque in illud, quantum poterat, contulit. Itaque iam liber ille tanta rerum copia abundat, vt copia ipsa non aeque sit copia, vt liber ille est copia, neque quidquam sit Calepini nomine illustrius. Hoc quidem nostra aetate, vt de aliis taceam, vsu venit Octauio Pancirolae Regiensi, et Cathedralis eiusdem Ecclesiae Canonico, quanquam fuit Calepino aliquanto felicior. Ille enim suo inuentu, hic est clarus alieno." Ian. Nic. Erythr. Pinacothec. 3, 53. Editio prima, quam paucis videre contigit, procurata erat ab Auctore, et impressa Rhegii Lingobardiae 1502. fol. quam Senatui Populoque Bergomensi inscripsit. Ibi cum profitetur se multa contra Laurentium Vallam, contra Priscianum aliosque auctores proferre, praestantiorum auctoritate nixum, praestantiores illos et Latinitatis quasi krith/ria infeliciter subiungit. "Plus enim apud me Ambrosii, Hieronymi, vel Augustini grauitas et doctrina valet, et Graecorum, quam Laurentii Vallae studiosa reprehensio." In fronte hanc allocutionem ad librum praefixit versibus non admodum comtis inclusam,

Mos est putidus: et nouus repertus;
Ingens materia vt queat videri:
Praeclarusque liber: bonusque totus:
Versus addere nominis probati:
Mentitis titulis: rubore nullo:
Obscurique viri; rudisque vatis:
Auctor sic quasi tunc: bonusque fiat:
Nullis mobile veritas: fidesque est.
Lis demtis liber exeas aperta
In vulgus facie: fauore nullo:
Et graiis galeatus: et latinis.
Nam: credas: alii magis: quam ipse
Quaerent auxilium: petas ab illis.
Sed si flatus olet: proba: legasque.

Qui nobilia haec Trochaica leget, et epistolam ad S. P. Q. Bergomensem, mirabitur, quae de homine dicta sunt a Iac. Philippo toties laudato. "Ambrosius Calepinus conterrareus (sic) et coaetaneus meus meique instituti professor, cuius consuetudinis suavitate iugiter fruor, his temporibus nobiscum dulciter cohabitans, innumerorum doctorum elucubrationes sua industria magno labore opus pergrande atque insignissimum de vocabulorum omnium notitia solerti indagatione collegit. Illudque tandem dictum, vt in pluribus spargeretur atque diffunderetur, etiam imprimi curauit, idque docta et eleganti epistola ad Senatum Populumque Bergomensem misit." Supplem. Chronic. Prima haec Editio nullo paginarum indicio distincta constat quaternionibus quinquaginta quinque, nitidissimo charactere expressa, industria Presbyteri Dionysii Berthochi impressoris. Refertur vsque ad satietatem nominibus propriis etc. quae Cl. Du Cangius editionum principum a CALEPINO elaboratarum nunquam compos factus, addubitat, an ab ipso an a posteris fuerint profecta. Iterata editio, et Auctori ipsi suprema prodiit Venet. 1509. fol. in officina Petri Liechtenstein: quam Aegidio Viterbiensi totius Augustiniani gregis Eremitarum Pastori nuncupauit. Prima haec editio, quam Gesnero contigit videre: Prima item quam Borrichio sedulo licet inuestigatori, et Lexicorum notitiam profitenti. Eruditissimus Du Cangius tamen editionem principem nunquam propriis oculis illustratam non inscita coniectura circa A. 1500. statuit prodiisse. Editio vberior multo et castigatior [note: Vedonsi anco del suo infaticabile ingegno le dichiarationi delle voci o parole che da lui furono ne' giovanili anni publicate, e poscia con maggior diligenza corrette, et ampliate mando nuovamente alla stampa, e le intitolo al Padre Egidio da Viterbo, Priore Generale della sua Religione. Ghilini Teatro d'huomini letterati.]. Epistolam nuncupatoriam, quoniam neque vbique obuiam, et nonnulla scitu non iniucunda contineat, visum est subuectere:

"Ad clarissimum et sapientissimum Theologum, Dominum magistrum Egidium Viterbiensem, totius Augustiniani gregis Eremitarum Pastorem dignissimum, Ambrosius Calepinus Bergomas, eiusdem religionis de Obseruantia nuncupatae minimus [note: Hoc est fortasse, quod voluit Ich. de Ianua, "De ordine fratrum Praedicatorum modicus." ], S. P. D."

"Quum hominem senem praesertim, bullam quae dicitur esse non ignorarem, meque ingravescens aetas colligendas iam esse sarcinas admoneret, dictionum interpretamenta olim quidem a me edita proximis vero annis incudi reddita et aliquanto diligentius amusitata collegi, effecique vt castigatiora et vberiora in manus hominum exire possent. Hoc vero quicquid est operis, quamuis et ipse nomini tuo dicare exoptarem, idque ipsum religiosi quotquot Bergomi degunt Collegae nostri pro sua quisque in te pietate a me certatim contenderent, haerebam tamen, neque ingenii tui iudicium praesertim, vt Secundus ait, lacessitum subire audebam. Neque enim sic toto, vt dici solet, caelo errabam, vt non viderem eum esse te, quem quasi Lucillianum illum Persium omnium doctissimum metuere etiam eruditi debeant. Quis enim, quaeso, vel vnicam oden tuam Egidii Romani laudes continentem legere potuit, vt te summum in Poetica non agnosceret? Quis librum de Ecclesiae incremento a te conscriptum et diuina Pontificis Maximi voce laudatum non admiratur? Quis eloquentiae tuae fulmina aequauerit? Quis ad populos te concionantem audiuit, qui non voces tuas Paulli esse tonitrua non existimauerit? Quis tuae illius dialecticae subtilitatis ceratinas et soritas effugerit? Quem porro lateat, quantum in iis, quae Physica quaeque item Metaphysica nominantur, quantum denique in sacrarum literarum studiis semper excellueris? Quid plura? te vnum intelligebam, cui nihil non lectum, nihil non intellectum esset. Sed bene quem summa doctrina formidabilem effinxerat, eundem vitae sanctitas amabilem reddidit. Neque enim mihi quamuis a te longissime constituto nescire permittitur, quam bonus commissi tibi gregis pastor existas, vt languentes foueas, vt demissos erigas, vt salubribus medelis aut venienti morbo occurras, aut eundem si forte irroborauerit amoveas. Noster ordo, quod diu exoptauimus, te auctore est integratus, te Magistro sibi restitutus, te intercedente summis priuilegiis honestatus, quae cum animo voluerem facile percipiebam, te, qui vniuersos ita dirigeres, singulos non contemnere. Hoc denique quasi addita obrepsit audacia, meque illuc impulit, vt ad te, quasi ad numen aliquod, confugerem, et qualescunque vigilias meas tibi dicarem. Quod factum meum boni consulas obsecro, meminerisque me quasi non postremae notae villicum hac ipsa dicatione rationem otii mei exhibere tibi voluisse, quem tu vel vt diligens paterfamilias inspicere non grauaberis, vel certe vt bonus pastor ne pusillae quidem ouis foetum tibi contemnendum putabis, sed vmbra potius tui nominis proteges. Quod si, vt spero, feceris, ad summam votorum meorum peruenisse mihi videbor, ac tuo quasi colophonio suffragio, vt in veteri verbo est, adiutus, in singulis etiam tribus puncta omnia tulisse me existimabo, nec aetatis tantum nostrae oblatratores, sed et celebratum illum veteribus modum contemnam. Vale pater R. et congregationem nostram ac praesertim Bergomensem Conuentum habe commendatissimum. Nam et te, vt debent, omnes mirifice amant ac reuerentur et me decrepitum iam senem atque oculis captum mira pietate complectuntur. Bergomi Kalendis Octobris MDIX."

Sublato e viuis CALEPINO studiose quamplurimi in eius messem suas falces iniecere. Oneratur prelum et ad satietatem vsque exercetur, prodiitque Lexicon CALEPINI, vel saltem Calepinianum nomen profitens, tot vicibus, vt paene taedium esset enumerare. Quas editiones vel oculis vsurpauimus, vel de iis legendo quidquam accepimus, subnectemus,

plures fortasse addituri, si rei vtilitas laborem nostrum commendaret. Prodiit itaque proxime 1510. apud Ascens. Paris. et 1516. apud Wechel. Paris. 1534. ibid. 1535. et 1539. Basil. 1544. et 1560. Venet. 1545. 1548. et 1592. Lugd. Bat. non semel, 1570. 1581. 1647. 1663. 1681. nec non ex officina Fr. Hackii 4. sine nota aetatis. Antu. 1572. Geneu. 1620. et alibi saepius.

Inter caeteros, qui Thesaurum Calepinianum auxerunt, et celebritatem dedere, non postremi loci vel ordinis erat Iohannes Passeratius Trecassinus [note: Trecassium Campaniae vrbs, quae Sequano fluuio interluitur. Vulgo Troyes.] in Academia Parisiensi Professor Regius. Caeteros dixi, quales erant Iac. Montanus, Paul. Manutius, Laur. Chifletius, S. I. I. Lud. de la Cerda, Conrad. Gesnerus Tigurinus, Budaeus, Ascensius aliique, nam quod hodie legimus, vt obseruauit dudum Manutius praefat. ad Edit. Calepin. 1548. vix est CALEPINI, sed aliorum, qui eius solo inaedificarunt: "Bonum fatum (inquit ille etiam ea aetate quam paene dixeris Calepini pueritiam) Calepinus sortitus est, cui quotidie fere omnes homines de suo largiantur. Certe enim illius Dictionarium non tam auctoris industria, quam aliorum labore studioque in tantam altitudinem excreuit." Ad Passeratium quod attinet, iis erat naribus, tanto ingenii acumine, tantaque elegantia, tam male autem interea consutae, et tam impigrae additiones, quae ad CALEPINVM habentur, vt cuiusuis potius quam Passeratii videri debeant. "Homo enim emunctae naris, et cui aliena vix placerent, vltimo elogio vovit, ne manes sui malis carminibus onerarentur." Thuan. lib. 127. fin.

Hic situs in parua Ianus Passertius vrna
Ausonii doctor regius eloquii;
Discipuli memores tumulo date serta magistri,
Vt vario florum munere vernet humus.
Hoc culta officio mea molliter ossa quiescent;
Sint modo carminibus non onerata malis [note: Hoc Epitaphium inter vltima fere suspiria ipse sibi concinnauit.].

Vix dici potest, quanta animorum contentione, omnique praedicationum genere ad Passeratii sermonis puritatem, nitorem elegantiae, ingeniique felicitatem celebrandam confluxere eius aetatis viri doctissimi [note: Scaligerum semper excipio. "Passerat estoit fort ignorant, vix octo legerat libros: bene instituebat iunentutem, duo verba latine sciebat, omnes reprehendebat, non erat tantus quantus habebatur. Tricassinus erat, bonus Pedanus ad instituendam iuuentutem." Scaligerana. Contra vir doctissimus. "Il avoit joint a une grande erudition, vne rare politesse et il n' avoit rien de pedant que la robe et le bonnet." ]. Natus erat A. 1534. Lutetiam accedens iis, qui auctoritate et gratia plurimum pollebant, inter paucos carus Petro Ramo, Eloquentiae Professori suffectus, commendatione Henrici Memmii Maecenatis optimi, et stipendiis regiis honorifice subnixus, praecepta eloquentiae multa cum omnium admiratione infinitis paene discipulis tradidit. Egregia sunt, quae de illo posteris commendauit vir ingenii acerrimi [note: P. Massonus in Elogiis.]: "Si illum dixero omnibus ferme Grammaticis et Rhetoribus aetatis suae fuisse clariorem, sique addidero, vltimum Romanorum apud nos obiisse, verissime, vt opinor, sensisse debeo videri." Casaub. Epist. ad Iac. Gillotium 164. "At Passeratium non videbo, cuius nuper audiui obitum. Nae vestra Academia vel praecipuum, nisi fallor, tibicinem amisit, quo fulciebatur. Nunc autem quis tanti viri locum occupabit. Stephani etiam nostri obitum, puto, intellexisti. Commelini quoque. An parant Musae fugam ex Europa?" Scaeu. Sammarth. Elog. lib. 4. "His enim extremis rei literariae temporibus, nisi Scaligeri, Lipsii, Casauboni, Fabri cum aliis paucissimis adhuc supersint, quis vltimum politioris literaturae decus in huius tanti viri morte concidisse non fateatur?" Iul. Caes. Bulenger. Histor. sui temporis lib. 11. "Latinae integritatis in eloquendo, si quis alius, retinens, oratione acutus et tersus." Fr. Parentius in Oratione de regia sua professione, A. 1595. "In literis humanioribus verborumque proprietate ac significatione euoluenda, rara illa et omni artium genere excultissima Passeratii doctrina, qua ille velut Phoenix et vt Romanus alter Varro, iudicio omnium excellit." Decessit Lutetiae Parisiorum 68. anno aetatis, 18. Cal. Oct. Anno a partu Virgineo 1602. inque Dominicano templo ad Iacobaeam portam sepelitur, cum hoc elogio:

IO. IAC. MEMMIVS. ERRICI. FIL. IOAN. IAC. NEPOS. SVPP. LIBELL. IN. REG. MAG. DISCIP. PEAECEPT. CARISS. HOC. MONVM. DE. SVO. FIERI. CVR. OBIIT. XVIII. KAL. OCTOBR. DIE. S. CRVCIS. M.DC.CII. D. O. M. S. IANO PASSERATIO TRECENSI. VIRO INTER ERVDITISS. MODESTISS. INTER MODESTISS. ERVDITISS. ACADEMIAE, IN QVA SOLI BARBARI ET IGNAVI PEREGRINANTVR, ASSERTORI PRAECIPVO: QVEM LICET SONTICVS MORBVS PER PLVRES [note: Per integrum scilicet quinquennium.] ANNOS LECTO PROSTRATVM [note: Dolet in tanta literarum elegantia, quae ipsam Antiquitatem paene redoleat, tam barbare paene dici. Nam afflixerit legi video, non, vt oportuit, affixerit, ab omnibus qui hoc Epicedion deseribunt. Vide to\n kritikw/taton ad Hor. Serm. 1, 1, 81.] AFFLIXERIT, TAMEN VEL HOC IVVIT STANTEM MORI VT TRIVMPHALEM REGIAE CATHEDRAE SESSIONEM EGREGIO PAENE TERMINANS, MOXQVE INDIGES FVTVRVS LITERATIS PRAESENTIVS NVMEN IN POSTER VM AFFVLGERET. ACAD. MOER. P.

Scripta eius recenset V. Cl. Heningus Witte in Memor. Philosoph. p. 18. itemque in Diario Biographico ad Ann. 1602. Opus autem, quo se magnopere extulit, concinnauit de Literarum permutatione ac cognatione, impressum Paris. 1606. 8. V. Colomesii Biblioth. Choisie, et Scaligerum de eo opere ibi adductum. Exstant varia eius poematia miro lepore confecta, in tomo tertio Delitiarum Gallicarum p. 1. Quod vero nihil in palaestra Calepiniana se exercuit lubentissime adsentimur viris oculatissimis [note: "Mais ce qui a toujours fait jusqu' icy le sujet de l' ettonnement des Scavans, c'est de voir que Passerat qui entendoit si parfa tement le genie de la langue Latine, et toutes les finesses de la plus pure Latiuite, n' ait pas eu le courage de purger le Calepin de tous le mechants mots qui y sont demeurez même apres son Edition, et qu' il se soit cont ente d'y faire mettre ses Additions comme les autres." Baillet. Iugem. des Sçavans.]. Commentum hoc fuit Bibliopolarum et aucupium vaferrimum

Quid Conradus Gesnerus Tigurinus o( polumaqe/statos2 de CALEPINO meruit, nam de omnibus singulatim scribere infinitum foret, placuit ipsius hominis verbis lectori sistere: "Ambrosii Calepini Dictionarium, quod hoc anno 1544. mense Septembri impressum est Basileae apud Leonhardum Hospinianum

His succedit MARIVS NIZOLIVS Brixellensis, Ciceronianos omnes labore summo maximaque industria sibi deuinciens. Edidit ille Thesaurum Ciceronianum, siue "Obseruationes in Ciceronem ordine literarum digestas, quibus omnis vere Latine loquendi ratio et quot quibusque modis vnaquaeque vox distingui variarique possit per Exempla Ciceronis plane demonstratur." Excusas Basil. 1530. et deinde Ven. 1535. fol. rursus 1541. adiectis illis vocabulis, quae Basilius Zanchius (de quo modo) post NIZOLIVM ex Cicerone collegerat. Auxerunt plurimi, atque edidit demum Herwagius 1548. cum magna accessione verborum per Caelium Secundum Curionem, iterumque Franc. 1568. fol. Marcellus deinde Squarcialupus Plumbinensis, Iacobus Cellarius [note: Basil. 1576. et 1583. fol. Lugd. 1580. et Francof. 1613. fol.] Augustanus, et Alex. Scot, Scotus [note: Lugd. apud Bart. Vincent. fol. 1607. Col. Allobr. 1612. 4to. et Lugd. 1613. 4to. Idem ergo annus 1613. tres vidit NIZOLII editiones elaboratas, Francofurtensem sc. Cellarii, Lugdunensem Scoti, et Basiliensem Lud. Lucii, de qua mox quaedam erunt exponenda.]. Auctissimae deinde Editiones et emendatissimae, Lugd. apud Th. Soubron. 1608. fol. et Col. Allobrog. 1612. 410. Postremo labor iste ab vna Ciceronis radice profectus in iustam tandem molem et vtilitatem Lexici excreuit cura M. Ludouici Lucii Basiliensis Academiae Professoris, qui A. 1613. duobus voluminibus fol. edidit ibidem "Latinae Linguae Thesaurum bipartitum, priorem quidem ex vno Cicerone iam olim a Mario Nizolio collectum, posteriorem autem ex aliis quoque Latini Sermonis auctoribus comportatum; probatissimorum tum Oratorum, Historicorum, ICtorum, Medicorum, tum etiam Poetarum verba et loquendi modos copiosissime explicantem." Lucius quod non praestistit Nizolius e magno Linguae Latinae Thesauro, Stephani puta, sibi arripuit, ab ipso Plauto ad Claudianum vsque verba verborumque vsus conferens, resectis, quae erat istius saeculi continentia, propriis nominibus, aliisque plurimis, quorum peculiaria Onomastica passim exstitere, de iis rebus, vti par erat, consulenda. Ad NIZOLIVM autem vt aliquando revertamur, ea erat vel modestia vel infelicitate, vt nihil fere de eius fama vel fortunis posteritati describendum reliquerit. Nam quae Iohannes Norwegus Hassus Promptuarii Grammatici, Nomenclatorisque Auctorum in Promptuario citatorum Scriptor de eo tradidit, sunt au)tolecei\, vt solet, ex Gesnero descripta. Summorum virorum amicitiis et familiaritate vtebatur, quibus profecto maximum sibi opus esse duxit, ad domesticam tenuitatem subleuandam, qua videtur admodum laborasse. Ita fere ille in Epistol. qua librum suum Ioan. F. Gambarae inscripsit. "Nam quanquam possum multos commemorare, quibus plurimum debeo, et in iis praecipue clarissimum et amplissimum virum eundemque Iuris Ciuilis longe peritissimum Matthaeum Aduocatum et eius filium Camillum adolescentem omni corporis animique virtute ornatissimum, qui me antea sibi multis et magnis de causis maxime obligatum nunc etiam obligarunt magis, cum in editionem huius operis omnem pecuniam mihi liberalissime suppeditarunt, tamen et ipsi, qua sunt modestia, et caeteri omnes facile patientur, vt me tibi plus quam sibi deuinctum esse confitear. Tu enim primum hospitio me accepisti, quo iam tertium et decimum annum honestissime vtor, tu tenuitatem meam liberalitate tua semper sustentasti, tu literas et studia mea nunquam fouere et excitare destitisti, tu me omnibus rebus assidue prout facultates tuae tulerunt, et auxisti et ornasti. Quid multa? nisi tu fuisses, ego plane nihil essem. Quare non solum mea omnia, sed me ipsum prorsus tibi me debere fateor." Vixit NIZOLIVS STEPHANO nostro aequalis, cuius quoque Thesauri editionem comparauit Ven. 1551. pluribus infra describendam. Eius Ciceronianitatem salso et pererudito dialogo perstringit H. Stephanus fil. Nizoliodidascalo sc. 1578. 8uo. Cum M. Ant. Maioragio simultates quoque literarias exercuit, cum Ioanne quoque Vernereto Pontarliano qui librum a NIZOLIO conscriptum et Parmae excusum 1553. "de veris principiis et vera ratione philosophandi contra pseudophilosophos" acriter ad examen reuocat, atque intra biennium Iuuenis cum Sene concertauit. Transtulit praeterea NIZOLIVS Galeni explanationem obsoletarum vocum Hippocrati, excusam Venetiis a Iuntis cum operibus Galeni 1550. Ad Thesaurum autem, quo maxime innotuit, quod spectat praecipue, diu est quod literatis desiit esse in pretio, nec tanti videtur, vt nouennium, quod in eo digerendo se absumsisse confitetur, exspectare potuisset.

BASILIVS ZANCHIVS Bergomas [note: Plures Zanchios doctrina et ingenio celebres Prouincia Bergomensis eodem fere tempore edidit; Ioannem Chrysostomum Zanchium, nostri fratrem germanum, qui libros tres de Origine Orobiorum seu Cenamorum ad Bembum Card. scripsit: Panegyricum quoque ad Carolum V. Imp. Augustum elegantissime elaboratum: Compendium item de 7. Sacramentis, etc. Dionysium item Zanchium, alterum germanum, in Sodalitio Canonicorum Regularium vitam cum fratribus traducentem. Hic est, ni fallor, Dionysius ille Zanchius Bergomas, qui vitam S. Marthae hospitae D. Iesu Christi carmine complexus est. Hieronymum Zanchium, profundae in Theologicis studiis eruditionis, inter Reformatos clari nominis, Basilio nostro et amicitia et cognatione coniunctissimum, de quo plura erudite disceptat Baelius in Lexico. Hieronymum Zanchium Iurisperitum ex eadem stirpe editum, qui in 2. Infortiati commentatus est, Pauli Zanchii ICti item excellentissimi filium. Bartholomaeum Zanchium Bergomatem, qui in Sallustii Bellum Catilinarium scholia scripsit. Vide Hieron. Zanchii Epistol. penult. libri secundi ad Laelium Zanchium Veronensem. Immo adeo literarum laude abundauit Bergomum, vt Douatus Caluus non dubitaret clarorum Bergomatium historiam literis tradere. "Scena letteraria de Scrittori Bergamaschi." ], Canonicus ordinis Lateranensis inter Lexicographos iure recensendus. Nam praeter spicas, quas ad M. Nizolii e M. Tullio obseruationes collegit, in fascemque colligauit Anton. Massae Galesio I. C. Ciui Romano ac

Poetae inscriptas, ad Ambrosii etiam Calepini Dictionarium addidit siluam verborum Latinorum ex optimis quibusque scriptoribus collectam. A prima adolescentia in vrbe Roma, Leone X. Pontifice, versatus est, literatis viris, quorum opimam messem ea aetas tulit, inprimis carus et acceptissimus. Scripsit "Notationes in omnes S. Scripturae libros," Antonio Augustino Ilerdensium Episcopo, mox Tarraconensium Archiepiscopo dicatas. Colon. Agrip. 1602. 8uo. "Quaestiones item in 4. libros Regum et duos Paralipomenon," quas e Theodoriti potissimum scriptis decerpsit, et de Graecis Latinas fecit. "Epithetorum Latinorum Thesaurum, et Poemata Sacra" quae magno in pretio habentur, praecipue autem inter caetera libri duo, versu heroico elaborati ad Petr. Bembum Card. qui "Hortus Sophiae" inscribuntur. Bibliothecae Vaticanae praefecturam summa cum laude gessit, diemque supremum obiit Romae 1560. Vide de Zanchio plura agentem Quenstedtum de viris illustribus, Baelium in Lexico Critico, Arnoldum Mylium Birckmannum, in praefatione ad Zanchii Notationes, Ghilinum in Theatro, Konigium, Lilium Gregorium Gyrald. de Poetis suorum temporum.

De ROBERTI STEPHANI vita, ingenio et celebritate pauca ideo suscepimus dicenda, quoniam in ea parte abunde satisfecit doctorum hominum exspectationi Vir eruditissimus, Historiae Stephanorum et annalium Typographicorum auctor longe celeberrimus, qui ea, quae ex literarum monumentis iam olim ad eam rem pertinentia coegerat, nunc denuo rogatu nostro in studiosorum gratiam quos indies demereri satagit, ad incudem reuocauit, atque vt Editione nostrae auctarium accederet et incrementum, suo maximo merito exorari se passus est. Ad ea igitur properamus, quae historiam Latinitatis ad maturitatem fere perductae eius maxime laboribus et auspiciis complecti videantur.

"Vidit" , inquit Vir doctissimus [note: Borrichius.], "Calepini maciem et lacunas ROBERTVS STEPHANVS, vir ad promouendas bonas literas quasi natus, qui decem eruditorum hominum opera et ex Auctoribus optimis prosis, vorsisque excerpendi labore vsus Thesaurum Linguae Latinae procudit. ------ quem ad nostram quoque aetatem Gens docta amat, intuetur, consulit tanquam statuam Mercurialem." Bonus itaque Calepinus tantum laudis decerpsit, vt Lexici amplissimi atque locupletissimi, cui condendo suae vires vix poterant sufficere, hortator tamen, et causa, vt aiunt, vltima exstare videretur. Nam cum STEPHANVM efflagitarent plurimi, vt Calepini Dictionarium suae integritati restitueret iam tum [note: Edit. Thes. 1531.] praue exceptum, aliorumque temeritate, id quod omnium minime decebat, corruptum, infinito labore deterritus vir vtcunque laborum, qui e re literaria esse poterant supra fidem patientissimus, tum vero maxime sentiens se inanem operam praestare, neque Reip. prodesse posse, re ter quater tentata, tandem incoepto destitit. Mutato itaque consilio instabant studiosi, vt exquisitius aliquod Dictionarium aut colligendum curaret, aut ipse proprio labore colligeret. Caeteris itaque omnibus vno ore negotium tam iniquum palam detrectantibus, ipse se operi accinxit, annosque circiter duos in eo negotio dies noctesque desudauit. Iactis idcirco fundamentis, a Plauto et Terentio [note: Inde fit, vt in omnibus Thesauri Editt. hos duos auctores quos dedita opera perlegit, sedulo annotatos et loca diligenter adducta, numerisque signata vbique reperiamus. Nam in Terentianis testimoniis ferme vbique tres numeri signati sunt, quorum primus actum, secundus scenam, tertius versiculum describit. (Non vtique ergo leuissimum fuit vulnus, quod STEPHANO inflixere postremi Sicarii potius quam Editores, qui vltimum numerum, versiculi designationem, vt inanem amputarunt.) In Plautinis duo. Prior annotat quamlibet Comoediae diuisionem, (nam in Stephanica Plauti editione, quam proximo fere anno absoluerat, in tot distribuitur partes vnaquaeque fabula, quot complectitur scenas, in computum adscitis arguirento, prologo etc.) posterior versieulum, in editione modo memorata numeris ad marginem diligenter notatum. In testimoniis ex Plinii Epistolis vnicus est numerus, idemque epistolam denotans. "Sic enim hos treis authores." (Verba sunt STEPHANI lectorem in aditu compellantis) "nostris expressos characteribus per numeros distinximus, vt si quis locum ex Dictionario conferre velit, id facere nullo negotio queat. At cur, inquiet percontator, non idem fecisti in omnibus authoribus? Quia nondum sub nostrum prelum venerunt." ] totam rem exordiri atque euolui voluit, quibus diligenter perlectis, atque adeo minute excussis, vt verbum fere nullum praetermiserit, quin in commentarios suos coegerit, eos deinde explicari et cum omni diligentia in ordinem alphabeticum redigi curauit, vt essent veluti silua quaedam et quasi materies futuri Dictionarii. Qua igitur mente, quoue consilio, opus suum hoc sumto exordio contexuit et ordinauit, ex praefatione quam huic Editioni praefigi curauimus, discendum est, ne nobis sint omnia repetenda. Infinitis igitur exantlatis laboribus, animoque ita distracto, vt inter operam paene Herculeam materiam duobus prelis quotidie sufficere cogeretur, (nam eadem fere tempestate Virgilio operam dedit, et Maturini Corderii libellum de corrupti sermonis emendatione in lucem protulit) 1111 Cal. Octob. 1531. totam rem ad felicem exitum perduxit, Paris. Fol. crassitie mediocri, typisque luculentis, propriis sumtibus, proprioque labore. Totius operis consilium et rationem ipse exposuit, commoditatesque explicuit ad calcem Epistolae praefatoriae, vnde mens primi Thesauri STEPHANICI commodissime aperietur. Ibi ostentat magnopere alphabeticam vocabulorum seriem pulchramque distinctionem, nec vocabulorum modo, sed constructionum locutionumque, cui rei si qua inerit vtilitas, quam inesse quidem suspicor, non leuem studiosorum gratiam demerebimur, qui istam commoditatem, maxima opera, auctiorem aliquantulum in hac nostra Editione reddidimus. Vnicuique dictioni subiecit Gallicam interpretationem. Proprium illud erat, et vnicum praeter diligentiam quod ex suo penu ad hoc opus adduxit [note: "Itaque ingenue fateor, nihil hic inesse de meo, praeter laborem ac diligentiam et Gallicae declarationis bonam partem." Praesat. STEPH.]. Quod vero vernaculum sermonem ad explicandum maxime adhibuit, cum aliorum exemplis, tum nonnihil etiam rationibus se tuetur, quia scilicet permultae sunt et dictiones et locutiones eiusmodi, vt vix vlla declaratione Latina intelligi possint. Sed cum eadem obiectio facile recurrat, quemcunque demum sermonem adhibueris, vt alterius sit Interpres, cumque suis solummodo consulat, qui vernacule exponat, vnde fit, vt inter istius gentis limites istiusmodi Lexica fere contineantur, neque alibi innotescant, mutato consilio interpretationem Gallicam recocto opere vt inutilem resecuit. Ad testimonia quod attinet, summa nobiscum fide egit STEPHANVS. Nam quamuis praeter ea, quae propria lectura suppeditauerat, plurima ex Calepino aliisque, qui antecedebant, corrasit, si quos tamen auctores

adduci sentiebat minus idoneos, iis reiectis, probatiores multo adhibuit, et vt nullam gratiam abesse sineret, etiam probatissimorum testimonia, quae in aliis Dictionariis saepe corrupta legebantur, quam fidelissime potuit fieri, paene omnia restituit. Ad ordinem etiam alphabeticum cum plurimum conferre videbat, vt etiam composita suo loco, non vt saepe fit, in alieno, id est in suis simplicibus quaererentur, eam etiam operam vtilissimam sane praestitit, vnde mirandum (potius an dolendum?) posterioribus hominibus tam inscitam dispositionem placere potuisse, vt vnumquodque vocabulum in suam quasi gentem et familiam dubiam aliquando et incertam dispertirent, vnde taedium consulenti et molestia absque ingenti fructus specie saepissime oboriri solet. Immo etiam mirandum maxime Henrico filio tale aliquid in mentem venisse, vt praeter istiusmodi distinctionem, quae sibi in Graeco Thesauro vehementer placuit, vbi profecto integrum erat quamlibet adhibere, tale etiam commentum in paternum quoque Thesaurum meditaretur. Laeuum hominem, et omnium quos vidi pessime feriatum [note: "Spero autem fore, vt paternis vigiliis meas aliquando addens, illud Thesauri Latinae Linguae opus cum aliis rebus, tum vero vocum dispositione ei simili, qua in Graecis vsus sum, luculentius reddam." H. Steph. Praef. Graec. Thes.]! Nomina denique propria admisit fere nulla. Vtinam ne vnum quidem! Nam quanquam adeo rara occurrant, vt vix viginti passim in toto opere inueniantur, ea potius cum caeteris ex Dictionariis ad eam rem concinnatis, ad quae sc. lectorem amandat, quam ex huiusmodi opere quaeri oportebat. Licet denique eum, qui profiteatur, se nullas fere voces inserere, nisi quotquot ex aliquo auctore recepto probatissimoque commendari poterant, intra aureae Latinitatis limites se vt plurimum continere decebat, aliquando tamen ad ferream barbaramque paene se delabi patitur. Neque haec increpandi animo dicimus. Nam qui Thesaurum L. L. meditetur, quanquam cum STEPHANO nostro ex Terentio, Cicerone, Plauto caeterisque melioris notae spiritum animumque ducat, nonnihil tamen cum eodem ex Apuleio, Palladio, Persio, Martiali, Iul. Firmico, Lucano, Claudiano, Iustino, Curtio, Lampridio, nonnihil quoque ex ICtis, ex Caio, Paullo, Vlpiano, etc. sibi adnasci et adhaerescere lubens, videbit. At STEPHANO tamen neutiquam sunt condonanda, quae ex ipsa sentina Barbarismi depromit, et quae non dicam a probatissimo auctore sed a nullo commendentur; MYMPHVR, SVBTAL, SVBTEGVLANEA, PETILANSVRA, ACIALE, etc. Quae a Graecis mutuatur, a nullo Latino Scriptore vsurpata, OSTRACISMVS, POLIS, PHALACRON, ACARVS, etc. Condonari vtcunque possint, quae finxit incuria aut lectio nimis properata, ABINTEGRO, ACEDARIA, quod ACETARIA rectius scribitur, vti modo occurrat. Condonari etiam fortasse, quae adducit ex vnius Perotti auctoritate, vt NEQVITVS, etc. cum hominem sapiat alienae diligentiae quam suae aequiorem aestimatorem. Neque profecto in ea periergi/a, modo ne nimium pinguescat liber, quidquam vel fraudis vel iniuriae consulentibus obiici sentio; si vnaquaeque vox suam secum adferat au)qenti/an, siue sit Ciceronis vsurpantis, siue Perotti adducentis, integrum interea sit lectori, fidem suam vel adhibere, vel reprimere, modo inter Ciceronem et Perottum internoscere et diiudicare poterit.

Iactis vtique tam praeclaris fundamentis, quantum deinde operae Typographicae relinquebant otii, totum id in legendis Latinae Linguae principibus consumsit, annumque 1536. Dictionario suo clausit ad prelum reuocato. Nam cum multa lectione, magnoque vsu plurima deesse cognouit, idemque ab aliis accepit, plurima item emendari posse, manum operi iterum admouit, et a doctissimo quoque quidquid in hoc commentandi genere annotasset, nominatim Gul. Budaeo, Lazaro Bayfio, Iacobo Tusano Graecarum literarum Regio Professore accepit. Magna itidem vocum formularumque, et Nominum propriorum, quorum absentiam nonnulli iam moleste ferebant, adiectione locupletauit, XIV. Cal. Dec. 1536. fol. Vnum erat quod Lectoribus suis vehementer placiturum fore visum est Compilatori, vt cum plurimae sc. voces nulla auctoritate enisae, nullo vadimonio fultae, quibusdam idcirco tanquam parum Latinae minus probabantur, eae iam suos sisterent auctores. Sed cum Calepinum video, Perottum etc. adduci, curam laudo et diligentiam, exitum desidero, neque voces idcirco tanquam Latiniores facile ero probaturus. Sermonem Gallicum adhuc retinuit interpretem, non suo consilio vsus, sed aliorum voluntati, a quibus vix dissentire poterat, nimium fortasse obsequutus.

Tertia et vltima Editio, quam procurauit ipse STEPHANVS, prodiit huiusce anni aestate XII. sc. Calend. Iun. Paris. ex sua Officina, 2. Voll. fol. Cum Vir meritissimus nihil aliud in animo habuisse videtur, nisi vt frequenti lectione, communicatoque cum viris doctissimis consilio, opus vix sedulo inchoatum et quasi rudiori filo adumbratum, latius aliquando explicare et in splendidiorem vestem euoluere posset, facile erudito lectori liquebit, hominem prioribus vestigiis insistentem iam imperfecta omnia perpolire, obscuris lucem, dubiis auctoritatem addere. Interpretatione igitur Gallica penitus exulante, praetermissa, quorum infinitus fere erat numerus, accedere, testimonia, quae partim ignoratione loci corruptae antea legebantur, partim omnino deerant, augeri et restitui voluit. Syllabarum quantitates iam primum summa cura expediuit. Loca Ciceronis, Catonis, Varronis, Columellae, Plinii, Caesaris, Liuii, Martialis, Persii, Iuuenalis, Virgilii, reliquorumque Poetarum iuxta editiones, quibus ea hominum aetas vtebatur, fidelissime adduxit. Cum plura sint, quae hunc Thesaurum, licet sui generis perfectissimum, tanquam naeui contaminent, duo maxime animaduertimus, quae sunt illustrissima. Et quod auctoritates exclusit optimas, et quod admisit deterrimas. Exclusit, dixi, cum id potius erat temporis infortunium, quod nonnullos Auctores Latinos nondum ex prelo receperat. Neque enim ea aetas vidit, aut certe parum attente vidit STEPHANVS, P. Syri Sententias, Fabulas Phaedri, Gratium Faliscum, Hyginum, Solinum, Panegyricos, Historiae Augustae scriptores, cum plurimis aliis. Prodierat quidem Manilius saeculo superiore, sed cum caeteris neglectus. Nondum, aut nondum satis Veterum Poetarum Historicorumque fragmenta in vnum coegerant Viri industriosissimi: Nondum etiam ea Latinitas, quae non nisi in Marmoribus Saxisque reperitur, cura Gruterorum, Boissardorum, aliorumque sub prelum subierat. Quibus quos opponit (id enim erat secundum) quasi eorum iacturam redimere vellet,

Commentatorum antiquorum colluuiem, praeterea ex Recentioribus, Laurentium Vallam, Hermolaum Barbarum, Ruellium, Budaeum, Bayfium, Caelium Rhodiginum cum Lexicographis, quos pone sequebatur. Vnde euenit, vt ex Aequalibus siue Philologis, siue Lexicorum scriptoribus, plurima desumeret, quae ignorauit Vetustas; ASTROLABIVM ex Sipontino; ASTRONOMIA ex Valla; COMBENNONES ex eodem Sipontino; item COMBINARE, COMBINATIO, etc. CHEOPINA ex Budaeo; CHRIA, CHRYSOPLYSIVM, PHRATRIAE, PHRATORES, cum infinitis fere aliis, quae vsus et necessitas posteriorum hominum ex Graecis Latina fecerat. Contulit multum ad hoc opus Theodoricus Bellouacus [note: "Qua in re praecipua sane laus debetur Ioanni Theodorico Bellouaco, viro doctissimo, et in optimis quibusque auctoribus valde exercitato, ac, quod omnium est maximum, acri iudicio praedito: qui, nisi nobis auxilio fuisset, et quasi Hercules quidam fesso Atlanti in partem laboris successisset, nunquam profecto tantam operis molem sustinere potuissemus. Is igitur iam inde ab initio instituti laboris, ita nobis, vel Reip. potius, cuius est sane amantissimus, operam dedit, vt omnia, quae et a nobis, et a nostris congesta erant, ipse relegeret, eaque tanquam supremus artifex inchoata et adhuc rudia perpoliret." Praefat. Edit. 1543.] cuius auxilio debere se fatetur, quod tantae operis moli non succubuerit. "Ex ipso autem Budaeo," inquit ille, "tam multa ad verbum transcripsimus, vt paene ei rara in hoc opere et exquisita omnia debeantur." Quantum aliis quoque nonnullis, ex ipsius verbis excipiat lector ad calcem secundi voluminis, quae Mantissae siue Appendicis Epistola praefatoria exhibuit.

"Quum essemus in eo paene temporis articulo, vt Thesaurum hunc nostrum vix credendis laboribus congestum tandem publicum faceremus, eiusque rei fama constantior ad multos emanasset: ecce commodum, nisi quod non satis in tempore Andreas Tiraquellus Regis Christianissimi in Senatu Parisiensi Consiliarius, vir etiam libris editis orbi notus, Aegidius quoque Perrinus officialis Iosatius, et Iacobus Goupylius fili/atros2, abs quo sumus non mediocriter adiuti, sedulo nos admonuerunt, esse quaedam apud se huius argumenti, non indigna, quae hic quoque appingerentur: eorumque, si nobis ita videretur, exscribendorum potestatem se facturos vltro receperunt. Erant autem in librorum margines tumultuaria, vt fere fit, lectione adscripta. Ego vero nihil eorum neglecturus, quae vsui fore studiosis intelligerem, acceptos ab eis codices diligentia quanta potui maxima perlustraui: quae visa sunt in rem tuam futura, Candide lector, ea protinus excerpsi, atque seorsum in hos quaterniones contuli: grandiori quidem illa volumini, suo quodque loco, inserturus, nisi sero ad nos peruenissent. Habebat et Ioannes Theodoricus Bellouacus, cui plurimum debent quotquot vsuri sunt nostro Thesauro, non pauca, potissimum ex Plinio sibi priuatim quondam selecta, sed inter chartas ita latentia, vt non comparuerint, nisi vniuerso opere prope perfecto. Ea tandem vbi praeter spem emerserunt, studiose recognouit, et vt prius illud beneficium vel hac cumularet accessione, publica esse voluit. Nos quoque suprema huic operi imposita manu, omnibus bibliothecae nostrae libris pertractatis et euolutis, quae delapsa alicuius momenti visa sunt, vna cum locis aliquot corruptis, quae inter imprimendum animaduersa, et restituta fuerant, his interseruimus. Tuae partes erunt, amice lector, et hanc operam tibi navatam boni consulere: et his exemplis ad iuuandam rem literariam quacunque valebis ratione, vehementius accendi. Vale, et alienis sudoribus fruere non ingratus,"

STEPHANO superstite Marius Nizolius Brixellensis, de quo plura superius, Thesaurum mendis expurgare, nouaque vocabulorum accessione locupletare, suscepit. Quantum in emendando potuit, nescitur, cuius a)gxi/noia a nemine, quod sciam, celebratur: qua ratione locupletauit, fortasse optime docebitur ex verbis H. Stephani Filii, quae curauimus subiungi [note: Credibile est, Nizolianam Thesanri Editionem respexisse Stephanum in sequentibus, quae ea ipsa tempestate Venetiis procurabatur, qua ROB. STEPHANVS patria profugus Venetias caeteraque loca Transalpina peragrauit. "Metuo certe, ne miseri isti barbarolecikosur)r(apta/das2 et voces illas et alias quamplurimas, itidem commenticias aut quolibet modo mendosas, quas ego relegaui, vel potius e)s2 ko/rakas2 emandavi [correction of the transcriber; in the print amandavi], tanquam per incuriam a me praetermissas in meum etiam illum Thesaurum intrudant. Quod quum accidet, idem prorsus mihi, quod patri meo, ROBERTO STEPHANO, id est, idem meis quod eius laboribus, vsu veniet. Quum enim ille Venetiis agens quandam officinam Typographicam ingressus esset, in qua excudebatur eius Thesaurus Latinae Linguae, sumta in manus charta, oculos statim in quoddam vocabulum coniecit, quod se olim reiecisse, dum opus illud construeret, recordabatur. Miratus ergo suum exemplar afferri ad se iussit, quod suae memoriae non omnino fidendum putaret. Ibi certe vocabulum illud non inuenit, sed margini adscriptum, vt insereretur, videt. Tunc eum, cuius manu adscriptum erat, conuenire, et quo id consilio fecisset, interrogare. Hic vero non aliud respondere, quam se non vocabulum hoc solum, sed aliquot alia itidem adiecisse. Quae quum patri meo ostendisset, ea ipsa esse comperit, quae itidem olim reiecerat. Qua ex re tanto dolore arsit, vt continere se non potuerit, quin illum aliosque, qui ad ditandum praeclaris hisce diuitiis Thesaurum operam suam itidem locarant, Asinos Arcadicos vocaret." H. Steph. Epist. de suae Typographiae statu.]. Nihil ergo superest, quod Nizolius praestitisse videatur, praeter interpretationem Graecam, quam singulis fere capitibus vocabulorum (hominis verbis vtor) apposuit, ex Calepini nescio quo ex tanta turba Editore commentum mutuatus.

Denato STEPHANO prodiit Thesaurus multo vberior, si molem spectes, Lugduni cura Philippi Tinghyi Florentini, An. 1573. fol. 4. Tomis. Editio ab omnibus vndique expetita, quanquam nec cura nec vtilitate cum Stephanica posteriori concertare possit. Cum ait Tinghyus, se quae a Stephano edita erant, dedisse integriora et emendatiora, adeo est a veritate alienum, vt STEPHANI integritatem foedissimis mendis deformauerit, si hoc sit deformare scilicet, vocabula optimorum auctoritate comprobata omisisse, quae a STEPHANO rite adducebantur, vel per incuriam male descripsisse, vel commisisse denique, vt male describerent operae Typographicae: Cum ait, quae desiderari videbantur, doctos expleuisse, id ait vbi se magnificentissime ostentet haec Editio et glorietur maxime. Sed mirabitur eruditus lector qau/mata haecce nihil esse praeter longas et onerosas Antiquitatum Romanarum descriptiones ex Budaeo, Manutio, Corrado, Gyraldo, Erasmo, Rhodigino, Firmico, Alexandro ab Alexandro, Hermolao Barbaro, caeterisque ad verbum mutuo sumtas: Historias ex Strabone, Aeliano, Pausania, Philostrato, Tzetze, etc. Expositiones quasdam et vim vocabulorum in Iure Ciuili, ad quae declaranda migrat in Thesaurum panoiki/a ICtorum: Rhetorica denique et artificiosa nomina ex Dramate,

Scholis, etc. petita, verbis seu enarrationibus potius Donati, Seruii aliorumque explicata. Haec et similia popellum et plebem vanam allexerunt et alliciunt hodie. Ex Tinghyi scilicet magno aceruo tollere iucundissimum. Si queratur aliquis haec non resecari, illud sperandum, dicimus, non audendum erat. Suis illecebris deliniendus erat et morandus Lector plurimus. Non ex nostro sed plurimorum consilio scribendum erat. Et ne periret aliqua vtilitas, quam studiosis praestare voluimus, exprimenda erat Lugdunensis Editio, Deliciae Domini Vulgi. Iacuisset aliter vel omnino penitus ablata fuisset omnis spes Thesauri recudendi. Ea scilicet Nepotes nostros manet felicitas, vt in Thesauro Latinitatis nihil aliunde arcessitum exspectent. Ridebit Saeculum non multo post futurum, si vana non sit spes nostra, Thesaurum Linguae Latinae in crassitiem atque fere in consilium LEXICI VNIVERSALIS abeuntem: Illi, credo, sat erit verba forensia et Iuridica ex Brissonio, Caluino; Historica ex Glandorpio et Dictionariis Historicis C. Stephani vel Nic. Loydii; Philologiam ex Martinio; Philosophica ex Goclenio, Micraelio, et Chauuino; Geographica ex Ortelio; Glossas ex Glossariis; Mythologica ex Mythologorum; Adagia ex Adagiorum; Technica ex Technicorum officinis; Antiquitates ex Danetio aut Pitisco; Propria et patronymica ex iis, quibus id negotii potissimum datur; Graeca denique vocabula, si Musis placet, non ex Thesauro Linguae Latinae, sed ex Suida, quod potius moneo, aut Hesychio quando opus erit, desumere.

Qui plura de ROBERTO STEPHANO desiderat, praeter vitam in Historia Stephanorum concinnatam, adeat Iconas Theodori Bezae [note: "Tibi linguam Hebraeam magnopere illustratam, tibi Graecorum characterum summam elegantiam: tibi partim in lucem reuocatos, partim felicissime restitutos, tum Graecos tum Latinos scriptores plurimos: tibi denique infinita quadam industria et inexhaustis laboribus ex omnium Classicorum Auctorum penu depromtum Latinae Linguae Thesaurum debemus." Verba sunt Bezae.], Thuanum, Tessierum, Colomesium in Gallia Orientali, Gesnerum, Scriptores a T. Pope Blount in Censura Auctorum laudatos, Morerium in Lexico, Henricum filium de Statu suae Typographiae et in Epistola ad Paullum filium Agellio 1558. praemissa [note: "Fuit tempus, cum Auus tuus Rob. Stephanus, Decemuiratum quendam literarium domi haberet, eumque vt pantoeqnh= ita etiam pa/gglwsson. nam vt ex omnibus nationibus conflatus, ita etiam omnium linguarum erat. Decem hi pattim literati, partim literatissimi viri, quorum quidam correctorio munere fungebantur (iique praesertim, qui Epigrammata postremae eius Editioni Thesauri praefixerunt) quum sicut ex diuersis oriundi erant gentibus, sic etiam diuersum sermonem vernaculum haberent, Lingua Latina tanquam communi interprete inter se vtebantur." Horum opera vsus est maxime ad Thesaurum concinnandum.], Sammarthanum [note: "Inter eos qui de re literaria bene meriti sunt, Roberti Stephani, Parisiensis Typographi solertissimi, splendidissimique, magna cum primis nec vllo aeuo peritura laus fuit, vel ex illo amplissimo Latinitatis Thesauro, quem omnibus eius Linguae studiosis plurimo sumtu, plurimo sudore, plurima diligentia depromsit." In Elogiis.], Bailletum, et Menagii Anti - Bailletum, Iac. Syluium Isagog. in ling. Gallic. Paullum Manutium ad Epistolas Ciceronis, Ioach. Camerar. in Epistolis p. 468. Caillaeum Histor. Typograph. p. 95. Ioh. Frisium in praefat. ad Dictionar. Latino - Germanicum, Corderium in Colloquiorum praefatione [note: Qui ROBERTO nostro primum doctore ad Euangelii cognitionem vsus erat. Ex verbis in praefatione.], caeterosque, quos operae foret recensere.

In animo habuit vir de literis optime meritus suum Thesaurum ad incudem reuocare, vt liquet ex praefatione eius ad Calepini Dictionarium, quod A. 1553. publicauit. "Ne cessarent (amici) fesso humeros supponentes ab emendando Latino eius Thesauro et augendo, Graecisque dictionibus formisque adiiciendis, vt quam paucissima posthac in eo desiderari possint; et in nouo Graecae Linguae Thesauro absoluendo [note: Nam et hanc operam quoque moliebatur, Henrico filio olim praestandam. Vide plura apud Henr. Steph. Epist. de Statu suae Typographiae.], in quo eadem, quae in Latino, ratio obseruanda erat, ex optimis delectissimisque Graecorum Grammaticis, Poetis, Rhetoribus, Oratoribus, Historiographis et variarum rerum scriptoribus."

Quod cum STEPHANO egere Lugdunenses suppressis tantum ipsius praefationibus, vbi et auxilii et consilii totius ratio apparet, idem paene egit CAELIVS SECVNDVS CVRIO suppresso etiam ipso nomine: nisi quod auxerunt illi, hic in frusta minutatim concidit. Negligentia neutiquam condonanda, in animo instituere STEPHANVM exscribere, plurimaque interea vocabula summae auctoritatis in medio relinquere. Non placuit homini delicatulo Inscriptio caeteris vsurpata, Thesaurus vel Dictionarium "neque enim videbat, qua ratione de Lingua Latina praecipientes voce non Latina vti voluerint." Haec enim Barbara, illa Graeca. Prodiit itaque "THESAVRVS LINGVAE LATINAE SIVE FORVM ROMANVM, omnium Latini Sermonis Authorum tum verba tum loquendi modos pulcherrime explicans," Basil. Froben. 1576. fol. 3. Tom. Leodegarius Grimaldus, qui Vocabulorum classes fini subiecit, Thesaurum hunc, pro muneris ratione quaecunque in Frobenii Typographia typis excuduntur legens atque relegens, nimis certe extollit. "Tot tantasque Latinae Linguae diuitias (Verba sunt Grimaldi) sane sum admiratus: et eo magis quod cum omnia diligenter considerarem, ita plenum Copiae Cornu omnibus in locis animaduertebam, vt nihil addi posse nisi superuacaneum videretur." CAELIVS SECVNDVS CVRIO Cyriaci, Subalpinae gentis apud Italos oppido A. C. 1503. natus, ob sinceram Christi doctrinam varias persecutiones passus, tandem Basileae, consedit, vbi Eloquentiae nactus professionem, talem in ea per 22. annos se praestitit, vt a remotissimis regionibus illius audiendi gratia plurimi conuolarint. Excessit e viuis A. 1569. Vid. plura apud Freher. Theatr. illustr. virorum, Baelium et Hoffmannum. Operum eius non paucorum cutalogum exhibent Gesnerus et Teisserus. Vitam quoque expedite recenset Martinus Crusius in sua Turco - Germania.

THEODOSIVS TREBELLIVS Foroiuliensis, qui Latinae Linguae Vniuersae Promptuarium ex diversis ac optimis quibusque authoribus concinnauit, ad eandem quoque classem compingi merito videtur. Sed neque pauxillula illa laudis portiuncula, quae descriptorem manet, ei relicta est integra. Vide vt laeuum quoque consilium ostendat, Hominis verbis vtor, "Continentur hoc volumine, vt in summa dicam, locutiones omnes vel latine (male latinae) loquendi formulae quotquot passim apud omnes Romanae linguae idoneos authores inueniuntur. Easque ita enucleate traditas comperies, vt hoc

Hoc ipsum Promtuarium, prodiit enim STEPHANO superstite [note: An. sc. 1545. fol. 2. Voll.], taxat ROBERTVS ipse [note: In Praef. ad Calepin. 1553.], Queritur enim "de iis, qui in Germania hunc Latinae Linguae Thesaurum contractum impresserunt, novam Promptuarii inscriptionem dantes ei, cum longissima Epistola, in qua Ordo demonstratur, quem ipsi adhibuerunt ac seruarunt, immo vero quem ille primus et instituerat et conseruarat. Quod tamen vt dissimularent ipsi, totam saepe ordinis rationem immutarunt, in principio saltem operis, dum in digerendis disponendisque vocabulis ea collocant in fine, quae in principio et medio posita fuerant, et in medio quae postremum ante locum occupabant." THEODOSIVS noster natione Italus, patria Foroiuliensis, scripsit praeterea Orationem de illustrissima Basileensi Academia instauranda, impressam Basil. apud Froben..

STEPHANI DOLETI Galli, Aurelii, Typographi eruditi Commentarios hic idcirco adiici voluimus, potius quia inter STEPHANI plagiarios [note: "A Plagii crimine non absoluendus, licet ipsemet adhuc illud sibi a Carolo Stephano obiectum diluere omni studio sit annisus, qua de re legi potest Thomasius de plagio literario, §. 409. 412. Nempe nimium subito creuerunt in molem Latinae Linguae Commentarii, qui ante Thesaurum Robert. Stephani et Nizolii magnitudine Laur. Vallae Elegantias non superabant; frustraque exscribendi licentiam Lexicographis concessam Doletus praetendit, qui Barthol. Riccio insuper atque Lazaro Bayfio eum in modum turpiter abusus est, nunquam eos nominans, nisi vbi castigat." Morhof. Polyhist. lib. 4. cap. 9. §. 11.] referendus sit, quam quod iusti Lexici opus procuderit. DOLETVS noster annos natus 16, eo auctore vtor, Lutetiae Parisiorum positis Grammaticae rudimentis, in Ciceronis lectione multum versatus, et loquendi modos attentius obseruans, hos Commentarios coepit conficere, in quibus vocabulorum a Cicerone vsurpatorum vim tum priuatam et propriam, tum in constructione vsum et elegantiam, Budaeum maxime in Commentariis Graecis, in animo atque in oculo habens, tumultuario et quasi desultorio more complectitur [note: DOLETI admonitio de secundi Tomi ordine. "Horum Commentariorum id meum primum institutum fuit, vt auctor essem noui Dictionariorum conscribendorum ordinis, quem nec Graecus quisquam nec Latinus sibi vendicare posset. Qui ordo est, vt non seriem alphabeticam sequamur, quod vulgus Grammaticorum facit, sed res rebus astexamus, et dictiones significatione cognatas inter se copulemus. In quo non solum dictionum ipsarum signisicationes potes comprehendere, sed rerum etiam naturam et quandam humanarum actionum expressam imaginem effictumque simulacrum contemplari. Quod si tibi vis declarari familiarius, fac tibi ob oculos ponas nostrum in rei Bellicae, Naualis, Rusticae, Caelestis, Partium corporis humani vocibus explicandis ordinem." qui deinde mox subiungitur.]. Creuerunt hi cum aetate, et veritus ille ne, si rem extraheret, grauioribus posthac commentationibus deditum eum ad humiliora referri pigeret, edendos vigente adhuc aetate curauit, annos sc. 26 natus, prima quidem adolescentia coeptos, sed repetita diligentia de integro fere confectos atque absolutos. Tres Tomos meditabatur, quorum primus Budaeo inscriptus prodiit 1536, fol. Lugd. apud Seb. Gryphium, in quo de verborum et nominum significatione vsuque dicitur; demonstrata scilicet vniuscuiusque vocis significatione tum propria tum translata, deinde varietate vsus distincta, postremo exemplis cumulatis. Secundus Francisco Valesio, Galliarum Regi, literatorum Patrono optimo, atque eidem insuper Budaeo inscriptus, inchoatam nominum et verborum expositionem persequitur, itemque de particulis indeclinabilibus ad extremum agit. Prodiit ibidem apud eundem 1538. Tertium intercepit temporum iniuria, in quo raros quosdam eosque elegantiores loquendi modos ex scriptoribus Latinis erutos collectosque declarare, et L. L. phrasin atque numeros oratorios arte breui perstringere voluit. Quo minus ad exitum sua incoepta perducere potuit, fortunae acerbitate factum. Nam viuicomburio miser ob religionem combustus est Lutetiae, August. 3tio 1546. de quo sic egregie Adeodatus Seba Vezalius (i. e. Theodorus Beza,)

Ardentem medio rogo Doletum
Cernens Aonidum chorus Sororum
Charus ille diu chorus Doleto:
Totus ingemuit, nec vlla prorsus
E Sororibus est reperta cunctis
Naias nulla, Driasue Nereisue,
Quae non vel lacrymis suis vel hausta
Fontis Pegasei studeret vnda
Crudeles adeo domare flammas.
Et iam totus erat sepultus ignis;
Iam largo madidus Doletus imbre
Exemtus poterat neci videri,
Quum caelo intonuit seuerus alto
Diuorum Pater et velut peraegre
Hoc tantum studium ferens Sororum,
At cessate, ait, et nouum Colonum
Ne diutius inuidete caelo.
Caelum sic meus Hercules petiuit.

V. Konig. Bailletum, Baelium, Caillaeum in Historia Typographiae, Gesnerum, caeterosque. Exstant nonnulla eius Poemata in Deliciis Poetarum Gallorum, Tom. 1. Fertur morti vicinus plebem adstantem et lacrymis madentem ita allocutus;

Ex STEPHANO quoque excerpsit suam Medullam Latinitatis MARCVS FRID. WENDELINVS: de quo plura apud Morhof. l. proxime citato. Neque enim in Lexicographorum classem iure est digerendus. Multum quoque Nostro debet IOANNES

FRISIVS Tigurinus. Nam praeter Dictionarii ROBERTI STEPHANI Epitomen Latino - Gallici ab eodem ROB. STEPHANO excusam, vbi voces nudae locutionibus omissis in puerorum vtilitatem continentur interpretatione Germanica auctae, Dictionarium etiam Latino-Germanicum locupletissimum conscripsit, quod a Froschouero Tigurino Typographo plus decies excusum est in Folio. Postremae Editioni accesserunt praenomina Romana, et rei numariae, mensurarum et ponderum vocabula. Ingenue FRISIVS, qui lectorem praefatus non sibi sed STEPHANO gratias deberi ostendit, et post plurima in laudem viri de literis meritissimi dicta, deque eiusque in Lexicis condendis incredibili opera sumta, haec subiungit; "Haec de Authoris laude praefari libuit. Superest vt breuiter demonstremus, quantum et nos laboris in hoc Lexico, siue, vt vulgo appellatur, Dictionario contulerimus: nobis enim in hoc opere, quod modo vobis studiosissimi adolescentes exhibemus, omnino nihil nisi Germanicam versionem, veram tamen illam, et quae ad nostrae linguae idioma quam proxime accedat, adscribimus atque attribuimus." Eruditus Lector non in FRISIO quaeret STEPHANI Thesaurum ipsum, sed eum, quem ipse STEPHANVS in compendium redegit et Dictionarium Latino-Gallicum appellauit; a quo profecto ne latum quidem vnguem abscedere existimo FRISIVM, Gallica solummodo interpretatione in Germanicam commutata. Neque latius-fere abscedit Lexicon Trilingue, quod ex Thesauro ROBERTI STEPHANI et Dictionario IOANNIS FRISII summa fide colligi iactat. Vix enim semel a FRISII labore discrepat, nisi quod Germanicae Graeca adiecta sit interpretatio. Prodiit cum praefatione Ioannis Sturmii Argentorati, excudente Theodosio Richelio 1587. fol. Errat ergo Morhofius, qui Lexicon Trilingue ex Foro Romano natum esse voluit, cum, vt inspectando accepimus, ita ordinanda erat Prosapia; Thesaurus minutatim concisus cum interpretatione Gallica extulit R. STEPHANI Dictionarium Latino - Gallicum: Galliam Germania mutauit FRISIVS, cui deinde Graeciam adiecit siue Sturmius, siue quisquam alius.

Fungerus, Dasypodius, Martinius, Plantinus, Comenius, Freigius, Mancinellus, Iunius, Vossius, Constantinus, Decimator, Koenigius, Susannaeus, Norwegus, Danetius, Laurentius, Morellus, Beccherus, Gaudinus. Officina Latinitatis. Elliota, Cooperus, Gouldmanus, de Sacra Quercu, Thomasius, Littletonus. etc. etc. etc.

Indagato fonte quid riuulos consectemur, qui suam copiam hinc arcessere? Opera quam insumsit STEPHANVS erat quasi Terminus huius Disciplinae, neque Posterorum erat, vt olim vsu venerat, Superiorum solo inaedificare, sed aliquid potius tollere ex eorum cumulo ad priuatos vsus deriuandum, atque ad eam speciem, quam vnusquisque sibi profitendam suscepit. Hos igitur nominare erit exspectationi omnium occurrere. Neque hos solos nomino, quasi totidem non essent, si res ita ferret, nominandi vltra. Non enim Bibliothecam Lexicographorum adornamus, sed praecipuos perstringimus. Sed de horum quoque nonnullis nonnulla licet paucissima.

In Etymologicis totus desudat IOANNES FVNGERVS FRISIVS, M. MARTINIVS, de quo nihil nisi praeclarissimum iubeo, I. NORWEGVS HESSVS, et IOANNES GERARDVS VOSSIVS.

Desiderata caeterorum egregie suppleuit ROB. CONSTANTINVS, vocesque abstrusiores in lucem protraxit opere et labore praedicando. Qualem operam quoque praestitit IOSEPHVS LAVRENTIVS Lucensis in Amalthea sua Onomastica, Lucae 1640. 4to. et Lugd. 1664. fol. in qua Voces vniuersae abstrusiores, Sacrae, Profanae, Antiquae, Antiquatae, Vsurpatae, Vsurpandae occurrunt cum Italica Interpretatione.

G. MATTHIASKOENIGIVS multa in suo Gazophylacio Latinitatis congessit, quae frustra in operosissimis aliis Lexicis quaeruntur.

In vulgarem et quotidianam vsuram sunt expedita et ad Discipulorum Cathedras vt plurimum idcirco religata, quae suis Germanis scripsit PETRVS DASYPODIVS Conradi tou= pa/nu Pater, quae Gallis MORELLVS, GAVDINVS et DANETIVS [note: PETRVS DANETIVS Abbas S. Nicolai Virdunensis, Ludouico XIV. Viro immortali, bonas artes reuocante, Magnum suum Dictionarium ad vsum Serenissimi Delphini collegit atque Gallico Idiomate reddidit. Paris. 1691. 4to. et saepius. Placuit nimirum ornatissimo Montausiero, cuius auspiciis Regia Iuuentus instituebatur, vt Latinae Linguae Scriptores, quos expoliri atque edi curauit, ad studia Principis promouenda, pari etiam passu sequeretur Latinae Linguae Dictionarium. Haud immerito in hac parte literarum DANETIVM caeteris fere omnibus praeferunt Eruditi: vti Lexicon, quod Auctore innominato vocatur OFFICINA LATINITATIS, Latino-Gallicum, vicissim ad vltima detrudunt. Vide in hoc opus Stricturas cuiusdam praemissas DANETII LEXICO.]; et quae Nostratibus GOVLDMANVS, THOMASIVS, LITTLETONVS caeterique quam plurimi.

In Nomenclatorum classem redigendi sunt HADRIANVS IV NIVS, IOH. IOACH. BECCHERVS, et I. A. COMENIVS in Lexico Atriali, et Ianua Linguarum.

Has literas primus apud nos professus est THOMAS ELLIOTA armatae militiae auratus Eques, in Sudouolciae Comitatu honestissimo loco natus. De quo vide Lelandum in Encomiis, Balaeum, Antonium Wood, aliosque. Claruit A. 1540. regi HENRICO a familiaritate et splendidis ministeriis. Prodiit eius Dictionarium Latino-Angl. Lond. 1541. fol. mox tamen sc. A. 1552. iterata vice a THOMA COOPERO Oxoniensi, atque Scholae Magdalenensis ibidem Informatore, 33000 circiter vocibus adauctum. Sed adhuc pro Saeculi infelicitate multis ineptiis et foedissimis monstris scatebat opus, vt exspectare par erat. Idem deinde COOPERVS, propter labores feliciter exantlatos ab optima Regina ELIZABETHA bonarum artium nutrice ad Episcopatum Wintoniensem euectus, (In tanto enim homine remunerando eumque bonis officiis cumulando sibi ipsi se nunquam satisfecisse palam praedicauit Regina munificentissima) proprio tandem Marte Thesaurum molitur. Prodiit Londini 1584. fol. sc. "Thesaurus Linguae Romanae et Britannicae tam accurate congestus, vt nihil paene in eo desiderari possit, quod vel Latine complectatur amplissimus STEPHANI Thesaurus, vel Anglice toties aucta Elliotae Bibliotheca, opera

Dum haec commentabar, mihi in manus incidit I. Georgii Walchii Historia Critica Latinae Linguae Lips. sumtu Io. Friderici Gleditschii, B. filii 1729. 8uo. quem, quia caput quintum Lexicis Latinis destinauit, omnino nobis eadem profitentibus non negligendum esse duxi. Legi, nec vehementer mihi dolendum arbitrabar, quod in manus non iampridem venerat. *)anistorhsi/as2 et Temeritatis specimen adnectam ex iis, quae habet ad nostrum STEPHANVM spectantia. Vnde fortasse neque sibi dolendum arbitrabitur lector eruditus.

"ROBERTVS STEPHANVS, qui edidit Dictionarium seu Latinae Linguae Thesaurum, non singulas modo dictiones continentem, sed integras quoque Latine et loquendi et scribendi formulas ex Catone, Cicerone, Plinio auunculo, Terentio, Varrone, Liuio, Plinio Secundo, Virgilio, Caesare, Columella, Plauto, Martiale, cum Latina [note: Immo Gallica, si vel hisce oculis vel STEPHANO ipsi fides.] tum Grammaticorum tum varii generis scriptorum

Lexicorum Latinorum a Perotto ad nostra tempora perpetuo tenore et successione vere patroparado/tw| deductorum ea est facies, ea fortuna. Neque extra eos limites, quos sibi descripserant primi Coloni, diuagari se passi sunt Nepotes. Sed ecce exortus est BASILIVS FABER Soranus, suam quoque familiam ducens, nouaeque quasi Scholae conditor. Nam quanquam ea lima hodie perpolitur eaque cura praestantissimorum virorum mactetur, vt optimi Lexici vice fungi queat, non tamen Dictionarium, vt dicitur, in animo habuit conscribere FABER noster [note: "Sedulo incubui, vt Thesaurum Iuuentuti, ac tum discentibus tum docentibus exhiberem, non obtruderem Dictionarium, qui ne Latinus quidem, vt sit vulgatus, titulus est, hoc est, vt non occuparer enumerandis vsitato modo, iuxta ordinem elementorum, vocabulis tantum, sed ostenderem etiam, quid in vnaquaque voce proprietatis esset atque elegantiae, ac quomodo perspici vsus eius negotio facillimo posset: Quomodo item voces aliae cum aliis coniungi, ac locutiones certas et sententias Latinas et perspicuas praestare possent. Ac quia sterile et ieiunum nimium et hoc ipsum est, adiunxi ex Auctoribus Graecis et Latinis, si non omnibus, tamen plurimis, quidquid in iis deprehendi eruditum, elegans, egregium, argutum, lepidum." Ex Prolegom. BAS. FABRI. Et mox, "Si quis arbitrabitur Thesaurum hunc nostrum in hoc conscriptum esse, vt Vocabularii aut Dictionarii, quemadmodum vocant, loco quis eo vtatur, nec prius ad eum confugiat, quam de vocabuli alicuius significatione dubitet, ac interpretationem eius petere ex eo instituat, tota aberrabit via. Non enim vt Dictionarium tantum esset, conscripsimus, sed vt vberrimam copiam et instructissimum apparatum locutionum latinarum, rerum ac sententiarum contineret, ac quasi in foro quodam, vt conspici ab omnibus posset, explicaret atque ostentaret." ]. Voluit Linguam Latinam non pueriliter interpretari, sed Critice exponere, vocabulorum proprietatem subtiliter et quasi philosophice excutere, linguam ad originem vsque inuestigare, atque eius quasi historiam contexere, vices deprehendere, rationemque quam vel cum se ipsa, vel cum finitimis linguis exerceat, complecti, proindeque Orthographiae, Philologiae, totiusque demum Critices quam latissime pateat, Thesauros conradere. Nihil ergo quod Erudita Antiquitas in se complexa est vel memorabile vel singulare hominem tam probe exercitatum fugere debuit; Officia, Ministeria, Artes, Ritus, Calculos, Philosophiam, Cultus, vnde vel scribendi vel loquendi ratio affici potuisset, ob oculos posuit, et praeterea, quod tamen condonasse malui, sententias eruditas, adagia, apophthegmata, exempla, historiolas, physica etiam nonnulla et moralia, adduxit, quae in examine discentibus proponi et inculcari vocabulorum occasione potuere. Scripsit denique non Pueris, sed Confirmatis, sed Adultis [note: "Illa omnia, quae ad studium Grammatices pertinent, adferri cupio ex Scholiis ad hunc nostrum Thesaurum, cuius lectio grammaticis illis praeceptis nondum sat recte imbutis prodesse vix poterit." FABER ipse l. c.].

His omnibus prodiit prima vice Thesaurus Eruditionis Scholasticae, siue ratio docendi ac discendi facili, plana, et compendiaria prorsus via, ex optimis quibusque auctoribus Graecis et Latinis: et supellex instructissima verborum, locutionum, rerum; sententiarum, exemplorum, eorumque omnium, quae tum docentibus tum discentibus adminiculo vtilissimo esse, atque ad eruditionem negotio facili et expedito comparandam facere possunt, cum adiuncta in plerisque locis interpretatione Germanica; Ita omnia de industria collecta atque accommodata, vt et locos communes vocum rerumque multiplicium locupletissimos praestare possint. Lips. 1571. fol. [note: Multum ad hoc opus contulit FABRI sobrinus Michael Leander Soranus, trium linguarum cognitione clarus, qui scholam Ilfeldensem in faucibus siluae Herciniae per 40 annos rexit, de Christiana iuuentute optime meritus. Eius opera, plurima sane et praestantissima, recenset Tessierius.] Floruit noster saeculo 16to, natione Germanus, patria Soranus. Per totos annos 40 a prima adolescentia ad senectam vsque, aetatem omnem docendis aliis cum voce tum scriptis consumsit. In publicum edidit plurimas lucubrationes, quibus veteribus Linguae Latinae Auctoribus lucem addidit, ex Terentio sc. et Cicerone Excerpta, cum interpretatione locorum aliquot obscurorum in

vtroque auctore, Lipsiae. Vertit in linguam Germanicam Lutheri commentarios in Genesin: Item Saxoniam Cranzii, Lips. 1563. Denato FABRO prodiit Thesaurus cura Filiorum Philippi et M. Christophori Fabri 1587. fol. Qui [note: Mirum est, in quam diuersa abeant Eruditi de Lexici huius praestantia. Subiungam duos. Verba mecum perpende. "Plurimum abest (Fabri Thesaurus) ab ea, quam in Foro Romano spectamus perfectione, immensum quantum a virtute consummati Lexici, primo quod plurima hic deficiant, secundo, quod plurima, licet inueniantur, nullo tamen laudato Auctore, suspicionem barbarismi legentibus moueant, tertio, quod plurima barbara sine praemonitu, lectori erude detrudantur, quarto, quod in quantitatibus magna deprehendatur sinisteritas, adeo vt hac parte longe infra Decimatorem censeri mereatur." Borrichius. "Thesaurus Latinae Linguae Roberti Stephani et Forum Romanum Caelii Secundi Curionis ----- Quibus merito anteponas Basiliense Lexicon. In Fabri Thesauro plus doctrinae est, cui copiam, decus, limam addidit singularis industria et doctrina Cl. Buchneri, qui ex opuseulo opus dedit." Boecler.] huic expoliendo, illustrando, augendoque postea manus admouere, erant PAVLLVS FRANCVS, AVGVSTVS BVCHNERVS, IACOBVS THOMASIVS, CHRISTOPHORVS CELLARIVS, ANDR. STVBELIVS, CHR. FALSTERVS, et postremus omnium GESNERVS o( pa/nu. Certatim omnes eaque paene animi contentione, qua ad Calepinum locupletandum eorum Maiores aduolarunt, sed dispari plane successu. Primus, vt admonui, erat P. FRANCVS Bescouiensis Professor Viadrinus, qui A. 1622. Spicilegium suum addidit, et FABRVM nonnihil auctiorem reddidit. Proxime sequitur illustrissimus paene omnium AVGVSTVS BVCHNERVS, qui Thesauro addidit et suas locupletationes et famam haud exiguam. Cuius curis grauiter adauctus prodiit Vitemb. saepius. In BVCHNERI laboribus nihil erat querendum, nisi quod aliquid posterioribus reliquit supplendum. Nonnihil in hac parte satisfecit Bibliopola honestus, qui BVCHNERI vita functi lucubrationes nouas aere redemit, et cum Symbolis M. IACOB. THOMASII, M. IOH. GOTHOFREDI HERRICHEN et IOH. VORSTII Viri Celeberrimi denuo recudit 1672. Lips. fol. His superuenit CHRISTOPHORVS CELLARIVS, Vir nostro praeconio maior, et in his literis exercitatissimus: cui haec demandata erat opera, vt FABRVM ab innumeris mendis vindicaret, cum id aliquantulum neglexit BVCHNERVS in suis additamentis inserendis magis occupatus. Nouem igitur mensibus in ea palaestra insumtis, prodiit CELLARII industria paene singulari A. 1686. et rursus 1691. 1696. et 1700. Post CELLARIVM manus admouit ANDREAS STVBELIVS: qui praeter accessionem vocum 7000, addiderat, quae ad marginem sui libri (in Bibliothecam Seren. Elect. Palat. cum aliis post fata Auctoris migrantis) adleuerat vir praestantissimus I. GEORG. GRAEVIVS: qui neque in hoc literarum laude studiosos demereri destituit: item Arusiani Messi primi ordinis V. C. CR. Comitis exempla locutionum ex Virgilio, Sallustio, Terentio, Cicerone per literas digesta. Prodiit in Publicum vsum A. 1710. fol. et rursus A. 1717. [note: Eodem anno prodiit CHRISTOPHORI FALSTERI Supplementum Latinae Linguae, Siue, Obseruationes ad Lexicon Fabro-Cellarianum, cuius mille aliquot lacunae ex auctoribus aureae, argenteae et aeneae aetatis supplentur, adiectis passim notis Criticis et Philologicis, nec non indice quadruplici. Dicitur et Francofurti ad Viadrum (si fides Morhofio) vberior latere vocabulorum collectio, quam Tobias Magirus ad FABRVM sibi collegerat.] adiunctis Symbolis IOACH. IVRGENII et incredibili auctario vocum paene 20000. Prodiit denique Thesaurus Eruditionis Scholasticae, omnium vsui et disciplinis omnibus accommodatus, post Celeberrimorum virorum Buchneri, Cellarii, Graeuii operas et adnotationes, et multiplices Andreae Stubelii curas, recensitus, emendatus, et locupletatus a IO. MATTHIA GESNERO; Lips. 1726. fol. qui opus ad hoc quod hodie conspicimus culmen feliciter produxit, et omnia quae ab eruditissimo Lexicographo reique Criticae peritissimo exspectari poterant, optime et fideliter praestitit. Quale id sit, vide praeter praefationem Auctoris, I. Chr. Coleri Antholog. tom. 1. fascic. 3. p. 172. et Walchium nuper allatum, qui in Thesauro FABRI plus describendo praestitit quam in caeteris omnibus. Hunc igitur Thesaurum pace Borrichii Foro Romano, Boecleri Ludouico Lucio audax antepono, vsu, eruditione, curaque caeteris paene omnibus Lexicis longe commendatiorem, in paucis tamen emendari adhuc desiderantem. Nam dum Primitiuis Deriuatiua, Simplicibus Composita adtexuit, quod minime laudo, ad eam necessitatem detruditur, vt voces aliquando obsoletas, aliquando Graecas, aliquando paene pro ingenio fictas pro generis et familiae capite sistat. Lectorem inde per incuriam aliquando ad plures radices amandat de vna voce quaesiturum: aliquando destituit et deserit in totum. Loca Auctorum non ea cura aut fide perpetuo qua par erat adducta, caeterasque istiusmodi minutias, pro tantis meritis facile condonamus. Prodiit quoque Epitome Thesauri FABRI Lips. 1594. et Heidelberg. 1608.

Vt tandem ad operam nostram atque ad huiusce Editionis methodum et rationem deueniamus, scire auebit Lector eruditus, quid tantum post molimina Car. [note: Vide Caroli Stephani Praefationem ad Dictionarium Latino-Gallicum. Consilium suum de ea re aperit Henricus Stephanus in praefatione ad Thesaurum Graecum, atque in Epistola de suae Typographiae statu. De Miltoni conatibus vide ipsius Vitam, Praefationem ad Dictionarium, vt dicitur, Cantabrigiense, et Antonium Wood in Athenis Oxoniensibus ad notitiam de Eduardo Phillips. Sodalitium Baliolense, quod est Oxonii, hoc saeculo ineunte, tale aliquid in animo instituit nescio quo fato interceptum. A. Cl. Kustero omnia egregia exspectauit orbis literatus. Subiunxit ille specimen operae destinatae ad calcem tractatuli sui De vsu Verbi medii.] et Hen. Stephani, Miltoni, Baliolensium, Kusteri denique, caeterorumque, qui animum ad hanc ipsissimam professionem aduerterunt, (quorum tamen fere omnium labores intercepit vel fatum immaturum, vel iniuria temporis) et nos ipsi praestitimus, et praestitisse ab aliis voluimus intelligi. Haec non esse sigillatim et minute describenda, cum ea vnusquisque lector paene suo iure in tali re praecipere videatur, et quasi nobis praescripsisse, in initio, monuimus. Pauca tamen sunt, quae paucis declarabimus.

Lexicographorum Gente, vt vidimus, in duas quasi familias diuisa, quarum vna STEPHANVM, FABRVM altera auctorem habet, primum omnium id nobis visum est commodissimum, si qua ratione aut arte id poterat fieri, vt essent in nostro Thesauro haec duo consilia communione quadam inter se coniuncta. Ea mente erant operae, quas in Fabro reformando insumserunt Viri praestantissimi, nobis conferendae atque digerendae. Contulimus et digessimus. Dolendum erat, commoditates quas vel hinc vel inde capere potuissemus, nulla necessitate distrahi et discerpi. Concludendi itaque erant et conglutinandi hominum labores literarum necessitudine antea coniunctissimi. Deinde praeter

cultas obseruationes criticoque homine dignas, quae in Fabro spectantur, in STEPHANO adhuc desiderabantur, necesse erat nouas subinde exoriri vel voces vel vocum interpretationes, quas partim suppeditauit Auctorum lectio [note: Huiuscemodi erant Phaedrus, Syrus, caeterique quam plurimi, Historicorum et Poetarum Fragmenta, Inscriptiones (nonnullae aureae aetatis) caeteraque id genus monumenta, quae posteriorum hominum cura et luce publica et literarum lumine donavit. Erit instar omnium celeberrimum Fabrettum laudare, cui multum debet Latinitas restituta. Plures auctores recenset Borrichius de Lexicis Latinis, qui Stephanicae aetati ignorabantur, non optima tamen fide, cum in his Manilium nominet, qui prodiit typis Aldinis saeculo 15, adeoque ante ipsum natum STEPHANVM.] STEPHANI aetate in bibliothecarum latebris delitescentium, partim introduxit sequioris aeui arbitrium et ea [note: Theologorum scripta intelligimus, corum praecipue, qui cum neque ad Summae neque ad Infimae Latinitatis classem redigantur, vtriusque quasi medii, paene a Lexicis exsulabant. Vindicauit primus, quod seiam, Cellarius, qui Fabri Thesaurum Anno 1710. septem; Anno 1717. viginti circiter mille vocabulorum accessione locupletauit. Neque nos tamen temere omnia admisimus, cum et idem paene fuit Gosneri consilium. "Auximus vocabulis nouis non quidem nullis, sed paucis tamen, nimirum dignis hoc Thesauro, quem e)c a)faire/sews2 et detractione potius curare, si res ita tulisset, quam prosanatre/fein et pinguiorem reddere hac quidem parte maluissemus." Praefat ad Fabri. Thesaurum.] norma loquendi, quam caeteri omnes Lexicographi neque omnino non attigisse, neque penitus pertractasse videntur. Quod ad Orthographiam attinet, eumque Latinae Linguae genium, qui in stamine ipso et in partibus, vt aiunt, constitutiuis cernitur, vniuscuiusque elementi naturam, habitus, relationes, veramque proprietatem descripsimus; qua in re nobis facem praetulere praeter Capellas, Lipsios, Scaligeros, caeterosque Grammaticos tum Antiquos tum Recentiores, eruditae commendationes singulis literis in Fabri Thesauro et in nonnullis Lexicis Latino-Anglicis praemissae. Literarum Notae quae priscorum Romanorum nomina, officia, dignitates in vetustis monumentis designabant, a Cl. Sertorio Vrsato diligenter collectae et alphabetice dispositae non erant negligendae, praesertim cum tam leui opera Romanae eruditionis studiosos feliciter demereri potuimus. Publicarum Formularum sollemnitatem eorumque vocabulorum explanationem, quae Romanae Antiquitatis notitiam in se complectuntur, nuper praeter caeteros Sam. Pitiscus incredibili labore congessit et literis consignauit; tradidit illustrissimus Dom. Ez. Spanhemius in opere pererudito, de Vsu et praestantia Numismatum; collegerunt viri laboriosissimi Romanarum Antiquitatum consarcinatores, Manutius, Rosinus, caeterique. Attamen haec penitus neglexisse erat profecto Thesaurum nostrum insigni vtilitate priuasse, (praesertim cum plurimorum vocabulorum vis et proprietas non aliunde sit deducenda) omnia vero accumulasse, erat, si molem libri atque nostrum laborem spectes, infinitum. Breuiter ergo ea omnia attigimus, et ne Lector sibi fraudem parari existimet, eos vbique adduximus auctores, qui plura consulentibus abunde satisfacient, et tanquam Pythius alter aut Aristoteles, pro nobis respondebunt. Iam vero vt de Critica verba faciamus, atque ea a)kribei/a| quae cum in omnibus artibus et disciplinis dominetur, tum in hoc literarum genere imperium habeat singulare, et necessarium; plurima procul dubio adnotabit Lector fuisse in STEPHANO ipso emendanda [note: Mirum vnde eueniret vt in omnibus Thesauri Editionibus et in omnibus praeterea Lexicis latinis locus ex Horat. Epod. 14, 8 adduceretur, Ducere ad Vmbilicum, cum omnes Horatii Editiones, ne Stephanica quidem excepta, Adducere legant. Miror Stephanum, qui haec quae sequuntur ex Calepino arripuit, ca non obseruasse, "Fuit et Demaratus Tarquinii Superbi pater, qui Corintho in Hetruriam se recepit quod Cypselum Tyrannum ferre non posset. Cic. Tusc. lib. 5. Hanc Demaratum vixisse temporibus Philippi Macedonis auctor est Plutarch. in vita Alex." Sed in Historicis misere offendunt omnes, quotquot vidimus, Lexicographi.]; plurimum etiam operae insumendum in iis auctoribus rite adducendis, quos vel STEPHANVS ipse, vel ex posterioribus nonnulli, aut per incuriam perperam citarunt, aut ope Codicum meliorum destituti. Plurimum ergo clarissimorum nostrorum hominum laboribus, caeterorumque in hac disciplina Principum, debetur, vt THESAVRVS LATINAE LINGVAE longe nunc prodeat non solum locupletior, verum etiam ita emendatus, vt, vel ea sola vtilitate atque hoc laudis genere, caeteris omnibus huiusmodi libris eum anteferre non dubitemus. Quod ad rationem auctores describendi allegandique attinet, tametsi cum viris maximi nominis vix arbitremur vniuersas nostras operas in ea sola palaestra posse exerceri vel vtiliter Reip. literariae, vel nobis ipsis gloriose, (quos tamen ipsos ne id quidem velle existimandum est, vt STEPHANVS prelo denuo committatur incultus, inhonestus, imperfectus denique et mendis obsitus, nullo ornatu decoratus praeter eam pauxillulam laudis portiunculam, quae in libri, capitis, incisi aut paginae religiosa notatione cernitur) eam tamen vtilitatem, per se quidem mediocrem sed operosam tamen, abesse noluimus. Numeros igitur Librorum et Capitum vel Versuum (quod in Prosa vel Versa oratione facile distinguetur) summa qua potuimus fide adduximus, optimorum Exemplarium auctoritatem in iis disponendis secuti. Speramus itaque nos non minorem gratiam a lectorum plebe inituros in testimoniis rite et commode apponendis, quam Sacrilegi isti Lugdunensis Editionis Auctores in resecandis. Ciceronis Editionem Verburgianam intelligimus esse consulendam, ab omnibus iam tractatam et laudatam merito maximo; eamque in minora tmemata diuisionem amplectimur, quam a Nizolio olim vsurpatam Margini suae Editionis apponi curauit Vir praestantissimus [note: In Orationibus contra Verrem landandis, in diuersum semper abiere Viri docti. Recensent alii Diuinationem et Actionem primam inter Verrinas, alii eas, nomine tenus, resecant, numerumque idcirco Verrinarum minuunt. Nos Ste. phanica diuisione et computo vtimur.]: neglecta tamen in Epistolis ea allegandi ratione. De omnibus Auctoribus cum longum foret, tum Lectori nimium monendo fastidium moueret. Erant nonnulla leuioris et quotidianae operae, praestanda tamen, licet hic a nobis monitum vix postulare videantur. Syllabarum scilicet Quantitates, Genus, Flexionis que rationem ea breuitate conclusimus, vt operis molem incredibiliter aliquando leuaremus. Expeditius enim multo et concinnius neque ad vtilitatem leuius adnotasse COMMONEO, ui, itum, ere. quam cum STEPHANO ad taedium ingeminare, COMMONEO, commones, penultima correpta, commonui, commonitum, penultima correpta, commonere. Leuicula haec esse dices. Fatemur vltro, attamen non prorsus omittenda. Alphabeticam denique seriem, congeriemque phrasium, locutionum, proprietatum etc. instituimus minima fortasse gratia, sed labore et opera non minima: quod cum in animo habuit et serio vt plurimum perfecit STEPHANVS, lectorem tamen aliquando latuit ea dispositio, cum verba, quae dominantia appellare libet, aliquando post principia latitabant, aciemque oculi saepissime fugiebant. Voces ipsas non eodem vbique atque exactissimo tenore Alphabeti conglutinatas reperiet Lector.

Ea erat habenda aliquando Primitiuorum Deriuatorumque ratio, vt si haec ab illis literarum permutatione non immane discederent, in sua nonnunquam gente consulerentur, non tamen indiculo in propria sede destituta. Condonabit Lector aequus, si religiosi nimium aliquando et vulgi metuentes, plurima in STEPHANO reliquimus feliciori saeculo tollenda. Turba enim lectorum Lugdunensem editionem exprimi flagitabat, quorum criminationes deprecamur infinitis in locis ab eo discedere coacti.

Hisce consiliis atque his laboribus tandem ad vmbilicum adducitur EDITIO LONDINENSIS. Quantum studiosos demeruerint Editores, penes omnes erit doctos pariter et indoctos, aequos et maleuolos, iudicandi arbitrium: quantos interea labores exantlauerint, eos solos statuere voluimus, qui in huiusmodi vigiliis bonum otium contriuere, quibus tenuissimam gloriam, plurimam studiorum seueritatem inesse, omnes fere intelligunt. Quantulumcunque ex iis decerpi possit laudis et gloriolae, labefactarunt nonnulli, et labefactare vltra fortasse non desinent: Eam tamen vtcunque laudem quae mentes publicae vtilitatis studiosas sequitur, nobis cum illis, spectatissimis licet, communem; laudem denique humanitatis atque animi ad omnia officia paratissimi, eripiet nemo.

De preli industria atque Editionis nitore, Lectorem pluribus non moramur. Nihil in ea parte curarum defuit. Nihil tamen fortasse spectabilius quam ea celeritas conficiendi, qua, praeter spem atque exspectationem omnium, intra triennium opus conclusum et perfectum est. Quod solum, vt speramus, defit, id praestabit aequus Lector, vt quae menda irrepserint, ea pro mole operae proque studio nostro in Remp. literariam condonare velit.

INDICVLVS CHRONOLOGICVS AVCTORVM, QVORVM TESTIMONIA ADHIBENTVR IN THESAVRO LINGVAE LATINAE. (EX LONDINENSI EDITIONE THESAVRI STEPHANIANI AD VERBVM REPETITVS [note: Hunc emendari augerique posse, non eram nescius: sed potest vnusquisque hanc sibi operam praestare ope Bibliothecarum Fabricii; et exspectatur libellus huius argumenti accuratus et politus; et nolebam nunc de quibusdam rebus sententiam dicere: et eram occupatus rebus quas huic praeuerrere erat magna ratio. I. M. G.].)

Fatales Linguae Latinae periodi fuerunt: Ideo a curiosis eius aestimatoribus valor Scriptorum Latinorum, non secus ac a Poetis pretium temporum, et in sacris literis statua imperiorum Danielitica ad quatuor diuersi metalli aetates referri solet; nempe I. ad auream, II. ad argenteam, III. ad aeneam, et IV. ad ferream, aut fictilem.

I. Aurea aetas a bello Punico 2 ad extremos vsque Octauii Augusti Imp. annos producitur, id est, ab anno V. C. 536 ad annum 767; siue ab anno ante natum Christum 217, vsque ad annum Christi 14 duratque adeo annis circiter 232. In quibusdam tamen huius ineuntis aetatis Scriptoribus, admista obsoleta notantur, quibus a sola antiquitate plus venerationis accedit, quam a nobilitate metalli.

II. Argentea aetas ab obitu Augusti vsque ad excessum Traiani Imp. id est, ab anno Christi 14, vsque ad annum 117, continet annos 103, quibus quamplurima adhuc verba satis eleganter et cum suffragio populi Romani sunt formata; quamquam et tunc, dicente Seneca Controu. 1 Praefat. ingenia decreuerunt, et nescio qua iniquitate naturae eloquentia se retro tulit.

III. Aetas aenea per annos 303 a Traiani obitu, hoc est, ab anno Christi 117 vsque ad Romam a Gothis captam, siue ad A. C. 410 extenditur. Inter Scriptores tunc dictione audaciores illi laudem merentur praecipuam, qui se genio saeculi aurei quam familiarissime accommodarunt.

IV. Aetas ferrea est, qua Barbaris iam vbique grassantibus, studia humaniora per saecula nonem et amplius, cum sordibus et squalore conflictata sunt, donec postliminio quasi respirare et e tenebris suis iterum ceperunt emergere. Longo itaque interuallo, illustribus ingeniis velut intermortuis, pauci admodum Latine et non ineleganter scripserunt.

A. 238. Liuius Andronicus Tragicus floruit. Fragmenta eius aliorumque collegit Petr. Scriuerius et Theod. Iansonius ab Almeloueen.

A. 202. C. Naeuius Poeta obiit. Fragmenta collecta a Roberto Stephano et Henrico fil. Ios. Scaligero et T. I. ab Almeloueen.

A. 182. M. Accius Plautus, Comicus mortuus est. Exstant Comoediae XX cum Fragmentis a Georgio Fabricio collectis.

A. 177. Stat. Caecilius, Comicus, floruit. Fragmenta collecta a Stephanis et T. I. ab Almeloueen.

A. 167. Q. Ennius Poeta, obiit. Fragmenta in lucem producta a Stephanis, a Mart. Delrione et Pet. Scriuerio, Hier. Columna, Paullo Merula, T. I. ab Almeloueen et postremo a Franc. Hesselio.

A. 157. M. Terentius Afer, Comicus, obiit. Supersunt Comoediae sex, quas multi notis illustrarunt.

A. 152. M. Pacuuius, Tragicus, claruit; Fragmenta post Stephanos et M. Delrionem collecta a Pet. Scriuerio et Ios. Scaligero.

A. 147. M. Portius Cato, Orator et Historicus obiit. Exstat liber de Re rustica. Fragmenta ex originibus et aliis scriptis deperditis collecta ab Ausonio Popma.

A. 136. L. Attius, siue Accius, Tragicus, claruit. Fragmenta vulgata a Stephanis, Pet. Scriuerio et T. I. ab Almeloueen.

A. 129. C. Lucilius, primus Satyricus, obiit. Fragmenta post Stephanos edidit Franc. Dousa.

A. 101. Sextus Turpilius, Comicus, obiit. Fragmenta collecta ab vtroque Stephano.

A. 100. L. Afranius, Comicus, floruit. Fragmenta a Stephanis et Ios. Scaligero congesta, et a T. I. ab Almeloueen.

A. 79. L. Corn. Sisenna, Historicus, claruit. Fragmenta ab Aus. Popma et Ant. Augustino collecta.

A. 64. P. Nigidius Figulus, Mathematicus et Grammaticus, claruit. Fragmenta offert Ianus Rutgersius Var. Lect. 3, 6.

A. 60. C. Decius Laberius, Mimographus, claruit. Fragmenta collecta a Stephanis, Ios. Scaligero et T. I. ab Almeloueen.

A. 50. T. Lucretius Carus, Philosophus et Poeta obiit. Reliquit sex libros de Rerum Natura.

A. 47. C. Valer. Catullus, Veronensis, Poeta passim obscoenus, obiit. Exstat liber Epigrammatum et Carminum, Variorum notis editus.

A. 44. P. Syrus, Mimographus, claruit. Mimi siue sententiae a variis varie editi.

A. 42. C. Iul. Caesar, Imp. occisus est. Reliquit de Bello Gallico libros septem a se conscriptos, et tres de Bello Ciuili. Inter commentatores eminet Io. Dauisius.

A. 42. A. Hirtius Pansa claruit, Caesaris familiaris et scriptor bellorum, quae Commentariis I. Caesaris adiungi solent.

A. 42. Cornelius Nepos claruit, denatus tempore Augusti Imp. Vitas Excellentium Imperatorum, quas scripsit, multi notis illustrarunt. Fragmenta ab Andrea Schotto congesta. Sed versio Dictyos et Daretis de Bello Troiano indigna aestimatur, vt ei tribui queat.

A. 41. M. Tullius Cicero, princeps eloquentiae, periit. Opera cum Fragmentis ex libris deperditis sunt notissima, inprimis notis Iani Gruteri, Iacobi Gronouii et Io. Georgii Graeuii illustrata.

A. 33. L. Cornificius, Rhetor, claruit. Auctor esse creditur librorum Rhetoricorum quatuor ad Herennium, qui cum Cicerone vulgantur.

A. 32. C. Sallustius Crispus, Historicus, obiit. Reliquit Bellum Iugurthinum et Coniurationem Catilinariam, nec non Orationes duas de Rep. ordinanda. Fragmenta ex sex libris Histor. a Lud. Carrione collecta. Editiones sunt variae, etiam cum Variorum notis.

A. 30 et seqq. Q. Mucius Scaeuola, Q. Corn. Maximus, Alfenus Varus, Antistius Labeo, Aelius Gallus, ICti floruerunt, in Pandectis et aliis Iuris Ciuilis libris memorati.

A. 26. M. Terent. Varro, Romanorum doctissimus, obiit. Ex 490 libris, quos a se scriptos ipse affirmat, superant pauci de Lingua Latina et tres de Re rustica. Fragmenta collecta a Rob. Stephano, Ant. Riccobono et Aus. Popma.

A. 17. Virgilius Maro, Mantuanus, Poeta, obiit. Dedit in Bucolicis Eclogas decem, in Georgicis libros quatuor, et in Aeneide duodecim. Eidem Culex, Ciris, Copa, et nonnulla alia dubia tribuuntur. Luculenti Commentarii sunt Frid. Taubmanni, Io. Ludouici de la Cerda, Caroli Ruaei.

A. 14. Aemilius Macer, Versisicator, obiit. Ianus Cornarius sub huitis nomine libros quinque de Materia Medica cum notis edidit, quos alii Marbodaeo Gallo A. 1050 mortuo tribuunt; nec pauca ibi esse Macro illi prisco debita censet Barthius Aduers. 12, 20.

A. 10. Messala Coruinus floruit, cuius liber de Progenie Augusti cum Liuio olim editus.

A. 10. M. Vitruuius Pollio, Mathematicus claruit, denatus imperante Tiberio. Exstant de Architectura libri decem. Variorum notas et

A. 6. Gratius Faliscus, Poeta, floruit; auctor Cynegetici seu carminis epici de Venatione.

A. 6. Q. Horatius Flaccus, Venusinus, Lyricorum princeps, obiit. Exstant Odarum libri quatuor, Epodon [orig: Epodôn] vnus, Sermonum siue Satyrarum quatuor, Epistolarum duo, et vnus de Arte Poetica, cum variis notis et commentariis.

A. 4. Verrius Flaccus, Grammaticus obiit. Exstat Fragmentum praemissum Festi Pompeii libris, quibus ille Verrii de verborum significatione Commentarios contraxit.

A. 1 et seqq. T. Phaedrus Thrax, Augusti libertus, celebris fuit. Iambicis versibus libros quinque fabularum Aesopicarum reliquit, quos cum notis plures ediderunt.

A. 4. C. Iulius Hyginus, Augusti itidem libertus, vixit, sub cuius nomine hodie prostant Fabulae et Poetici Astronomici libri quatuor cum notis Io. Schefferi et Th. Munckeri.

A. 9. P. Ouidius Naso, Sulmonensis, Poeta, ab Augusto in exilium pulsus, in eodem vixit vsque ad A. C. 17. Exstant Metamorphoseon [orig: Metamorphoseôn] libri quindecim, Fastorum sex, Tristium quinque, Epistolarum Ponticarum siue ex Ponto quatuor, Amorum tres, et de Remedio amoris vnus: praeterea Heroides siue Heroidum epistolae XXI. quibus III. Auli Sabini adiiciuntur; item Ibis siue Dirae in Ibin; Halieuticon, Fragmentum de Medicamine faciei, et nonnulla dubia. Nic. Heinsius, Pet. Burmannus, et alii plures notas adiecerunt.

A. 10. Catullus, Poeta, non ille Veronensis, de quo supra, sed Auctor Pervigilii Veneris, vixit.

A. 12. M. Manilius, Poeta, claruit, cuius Astronomicon libris quinque constat, cum notis F. Iunii Biturigis et Ios. Scaligeri.

A. 18. T. Liuius, Patauinus, scriptor Augustaei aeui postremus, obiit, cuius ex libris CXLII Historiarum ab vrbe condita exstant XXXV a Iano Grutero et Gronouiis, patre et filio, illustrati.

A. 20. Aur. Cornel. Celsus, Medicus, Augusti temporibus proximus, claruit sub Tiberio Imp. De Re medica libros octo ad nos transmisit.

A. 52. Scribonius Largus, Medicus floruit. Exstant eius Compositiones Medicae cum Io. Rhodii notis et Lexico Sriboniano.

A. 26. Valerius Maximus, Historicus, claruit. Exstant Dictorum factorumque memorabilium libri nouem cum variorum obseruationibus per Ant. Thysium.

A. 30. P. Velleius Paterculus, Historicus, claruit sub finem Tiberii Imp. Exstant Historiae libri duo illustrati Notis Io. Henr. Boecleri, et Nic. Heinsii.

A. 36. L. Fenestella, Historicus, vixit. Fragmenta ab Ant. Augustino et Aus. Popma collecta. Sed And. Dom. Flocci libri duo de Magistratibus Rom. ei perperam tribuuntur.

A. 42. L. Iunius Moderatus Columella, diligentissimus agricola, scripsit sub Claudio Imp. libros XII. de Re Rustica et vnum de Arboribus.

A. 45. Pomponius Mela, Cosmographus claruit. In relictos eius tres libros de situ orbis Isaac. Vossius Commentarium edidit.

A. 49. Curtius Rufus, Historicus, sub Claudio Imp. fuisse dicitur. Ex libris eius decem de Rebus Alexandri M. duo priores interciderunt. Io. Freinshemius, Sam. Pitiscus et alii notis illustrarunt.

A. 60. Porcius Latro, vixit, quem commendant Sen. Praefat. Controvers. Quinctil. 10, 1. Suet. Domit. c. 3. Plin. Prooem. 19. Et huic tribuitur Declamatio in Catilinam, quam Vossius Vibii Crispi esse putat de Vit. Serm. 3, 6.

A. 62. A. Persius Flaccus, Poeta, obiit. Exstant eius sex Satyrae cum notis Th. Farnabii.

A. 64. Q. Asconius Pedianus, Grammaticus, claruit: Exstant eius Annotationes in quasdam Ciceronis orationes cum notis variorum. Alii eum ad Augusti aetatem referunt, et duos eiusdem nominis comminiscuntur.

A. 64. M. Annaeus Seneca, Rhetor, Lucii pater, obiit. Exstant libri quinque mutili Controuersiarum; Excerpta ex x. libris Controuersiarum; et liber Suasoriarum. Annumeratur a nonnullis aureae aetati, quia sub Augusto Imp. florere coepit.

A. 65. L. Annaeus Seneca, Philosophus, Marci filius, a Nerone Imp. exstinctus est. Exstant libri tres de Ira, septem de Beneficiis, septem Naturalium quaestionum, Epistolae CXXIV. Consolationes ad Heluiam, ad Polybium, ad Marciam; item libri de Animi tranquillitate, de Constantia, de Clementia, de Breuitate vitae, de Vita beata etc. Vtriusque Senecae opera Iustus Lipsius et alii notis illustrarunt. Alteri a nonnullis etiam decem Tragoediae Senecae Tragici, quem alii tertium Senecam facere malunt, adiudicantur. Tragoedias illas illustrauit Th. Farnabius.

A. 65. M. Annaeus Lucanus, Poe~ta, etiam a Nerone occisus est. Exstant libri decem Pharsaliae cum notis Hug. Grotii, Farnabii aliorumque. Eidem tribuitur carmen ad Calpurnium Pisonem.

A. 67. Titus Petronius Arbiter, obiit, nequitiae non minus quam elegantiae arbiter; cuius mutilum Satyricum Variorum notis et nouissime per Pet. Burmannum illustratum, sicuti Fragmentum eius Tragurianum per Io. Schefferum et Th. Reinesium. Integrum demum ex codice Albae Graecae reperto editum per Franc. Nodotum; Catalecta autem Petroniana per Iosephum Scaligerum.

A. 77. C. Plinius secundus maior, Historiae naturalis scriptor, in Vesuuio periit. Exstant libri XXXVII. Iac. Dalechampii cura illustrati.

A. 77. C. Silius Italicus, Poeta claruit; cuius sunt libri XVII. de Bello Punico 2. cum obseruationibus Claudii Dausqueii et Chr. Cellarii.

A. 78. C. Valerius Flaccus, Poeta, condidit libros octo Argonautica, Lamp. Alardi aliorumque commentario illustrata.

A. 80. C. Iulius Solinus, in Polyhistore protulit Collectanea rerum memorabilium. Exstant Claudii Salmasii Exercitationes in eundem.

A. 82. Decimus Iunius Iuuenalis, reliquit Satyras XVI. a Th. Farnabio dilucidatas.

A. 82. P. Papinius Statius, Poeta, in gratia fuit apud Domitianum Imp. Exstant Siluarum libri quinque, Thebaidos duodecim, et Achilleidos duo, cum notis Variorum per Io. Veenhusen et prolixo Commentario Casp. Barthii.

A. 82. M. Valer. Martialis, itidem sub Domitiano Imp. floruit, et reliquit Epigrammatum libros, XIV. et vnum Spectaculorum. Notas eruditas addidit Th. Farnabius.

A. 95. M. Fabius Quinctilianus, Rhetor, vitam finiit. Exstant libri XII. Institutionis Oratoriae. Tribuunt eidem Dialogum de oratoribus, siue de causis corruptae eloquentiae; Sed CXLV. Declamationes vel patri vel auo.

A. 104. Sextus Iulius Frontinus, sub Traiano Imp. mortuus est. Exstant de Stratagematibus et Remilitari libri quatuor, de Coloniis vnus, et de Aquaeductibus Romae duo, cum notis Rob. Keuchenii. Est et inter Scriptores de Re Agraria cum Siculo Flacco, Aggeno Vrbico, Hygino, etc. quos coniunctim edidit Wil. Goesius cum suis et Nic. Rigaltii notis et Glossario.

A. 108. C. Cornel. Tacitus, Historicus, esse desiit. Supersunt Annalium libri sex priores, et mutili ab XI vsque ad XVI. item Historiarum libri quinque, et Vita Agricolae, et Germania. Commentariis illustrarunt I. Lipsius et alii.

A. 109. C. Plinius Caecilius secundus minor siue iunior, maioris illius ex sorore nepos, floruit. Exstant Epistolarum libri decem et Panegyricus in Traianum Imp. Non pauci cum notis emiserunt, quos inter Aug. Buchnerus, Iac. Thomasius, et Christoph. Cellarius; et cum variorum notis Io. Veenhusen.

A. 112. Aulus Gellius, Philologus, floruit; sed alii eum ad aetatem Imp. Antonini Pii reiiciunt. Reliquit Noctium Atticarum libros viginti, in quibus multa veterum fragmenta continentur. Ant. Thysius et Iac. Oiselius selectis nouisque Commentariis ornarunt.

A. 115. et deinceps L. Annaeus Florus, Historicus, floruit. Scripsit Rerum Romanarum libros quatuor, quos Ioh. Freinshemius notis illustravit et post eum alii plures.

A. 116. et deinceps C. Suetonius Tranquillus, Historicus, claruit. Exstant Vitae XII Caesarum, liber de illustribus Grammaticis et liber de claris Rhetoribus. Prodiit cum Isaaci Casauboni Animaduersionibus et Io. Henr. Boecleri Dissertationibus politicis, cum variorum notis per Io. Schildium et Io. Georg. Graeuium, etc.

A. 116 et seqq. Apicius Caelius, sub Traiani et Adriani Principatu confecisse putatur libros decem de Arte coquinaria, Prodiit opus nuper cum notis Mart. Listeri et aliorum.

A. 142. aut paullo post Iustinus claruit, Epitomator Pompeii Trogi, Historici sub Augusto florentis, ex illius voluminibus XLIV quae postea perierunt, totidem libros excerpsit.

A. 163. L. Apuleius, Madaurensis Philosophus, claruit sub Antonino Philosopho. Exstant Metamorphoseos siue Fabularum Milesiarum de Asino aureo libri XI. Floridorum IV. Apologia 1 et 11. de Magia, libri de Mundo, de Deo Socratis, de Dogmate Platonis, etc. Sed liber de Virtutibus herbarum dubius, et forte Apuleii Celsi est, qui fuit Augusti tempore. Notas nactus est Apuleius Phil. Beroaldi, Petri Coluii, Geverhardi Elmenhorstii aliorumque.

A. 180. Irenaeus, Lugdunensis Episcopus, martyr factus A. 201. Quinque libros aduersus Valentinum Latine scripserit an Graece, lis est. Interpreti eius Latina versio adscribitur.

A. 195. Q. Septimius Florens Tertullianus floruit, Ecclesiasticae Latinitatis artifex; et obiit anno circiter 215. Eius opera sunt quamplurima, illustrata a Beato Rhenano, Franc. Iunio, Nic. Rigaltio, etc. Poemata ad Caecilium Cyprianum referuntur.

A. 201 seqq. Licinius Proculus, Pegasus, Nerasius, Priscus, Iuuentius Celsus, Iabolenus et alii, ICti, floruerunt, quorum Fragmenta in Digestis Iustiniani occurrunt.

A. 210. Minucius Felix, claruit, Scriptor Christianus Dialogi, nomine Octauii. Edidit cum suis et aliorum notis Iac. Ouzelius: et cum suis Chr. Cellarius.

--- Dionysius Cato hoc saeculo vixisse putatur, eique tribuuntur Disticha Moralia, quatuor libris distincta. Notas adiecit Erasmus Roterod. et Chr. Daumius.

--- Palladius Rutilius Taurus siue Scaurus etiam circa haec tempora fuisse videtur, qui de Re Rustica libris quatuordecim vazia complectitur.

--- Iulius Obsequens, qui libro de Prodigiis inclaruit, huc forte referendus ob praestantiam sermonis, editus cum notis Io. Schefferi.

A. 216. Q. Serenus Sammonicus, Poeta Medicus, floruit sub Ant. Caracalla. Habemus eius carmen heroicum de Medicina et Remediis morborum cum not. Rob. Keuchenii.

A. 221. Domitius Vlpianus, ICtus, occisus a Caracalla. Eius vt et Papiniani, Modestini et aliorum reliquiae in Iure Ciuili reperiuntur.

A. 230. vel circiter Terentianus Maurus, Grammaticus, claruit, cuius exstat Carmen de Arte Metrica.

A. 251. Censorinus, Grammaticus, claruit. Eius librum de Die natali illustrauit Henr. Lindenbrogius.

A. 258. Caecilius Cyprianus, Rhetor et tandem Episcopus Carthaginiensis, occubuit, cuius scripta sunt varia.

A. 288. M. Aurel. Olympius Nemesianus, Poeta fuit, et reliquit Cynegetica et quatuor Eclogas.

A. 293 et seq. Aelius Spartianus, Iul. Capitolinus, Aelius Lampridius, Vulcatius Gallicanus, Trebellius Pollio, et Flauius Vopiscus floruerunt, Seriptores Historiae Augustae, quos commentario illustrauit Is. Casaubonus et Claud. Salmasius.

A. 297. Arnobius Afer, Scriptor Christianus, florere coepit, et vixit vsque ad A. 326. Exstant libri septem aduersus Gentes cum notis Theodori Canteri, God. Stewechii, Gehb. Elmenhorstii et Des. Heraldi.

A. 301. Caelius Aurelianus, Medicus, claruit. Exstant libri tres de Morbis Acutis, et quinque de Chronicis siue Tardis; cum notis Io. Conr. Ammani et T. I. ab Almeloueen, cuius etiam est Lexicon Caelianum.

A. 306. Fl. Eutropius, Historicus, sub Constantino M. vixit, et decem libris Historiam Romanam complexus est.

A. 312. Rhemnius Fannius, Poeta Medicus, claruit, cuius est Carmen de Ponderibus et Mensuris.

A. 317. L. Caelius Lactantius, Firmianus, Tullius Christianus, floruit. Reliquit VII libros Institutionum Diuinarum, 1 de Ira Dei, et 1 de Opificio Dei, etc. Notis illustrauit Ant. Thysius, Chr. Cellarius, etc.

A. 320. L. Septimius Romanus, Dyctin Cretensem de Bello Troiano Latine vertisse creditur; vt et Daretem Phrygium de Excidio Troiae, etsi C. Nepotis epistola ad Sallustium Crispum praemittatur.

--- Lucius Ampelius, Floro saepius adiunctus, auctor est libri memorialis circa eadem tempora.

A. 323. Aelius Donatus, claruit, cuius exstant scholia in Virgilii Aeneidem et Terentium.

A. 325. aut paullo post Commodianus, Poeta Christianus ex gentili factus, dedit Instructiones LXXX aduersus Gentium Deos. Schurtzfleischius notas adiecit.

A. 329. C. Vettus Aquilinus Iuuencus, Presbyter et Poeta Christianus, floruit, et Euangelicae Historiae libros quatuor expressit carminice. Nuper cum notis Konigii, Omeisii et aliorum edidit Erh. Reusch.

A. 340. Iulius Firmicus Maternus, Mathematicus, claruit, qui Christianus factus scripsit de Errore profanae religionis et octo libros Astronomicos.

A. 360. Zeno, Veronensis Episcopus, claruisse existimatur. Exstant Sermones XC sub eius nomine.

A. 368. S. Hilarius, Pictauiensis Episcopus, obiit. Opera coniunctim edita, ex quibus Genesis siue Hexaemeron Hilario Arelatensi vindicatur.

A. 370. Fabius Marius Victorinus, e gentili Christianus, obiit. Exstat Carmen de septem fratribus Maccabaeis.

A. 370. Rufus Festus Auienus, Poeta, vixit. Exstat Metaphrasis Arati et Periegeseos Dionysii Alexandrini, cum Fragmento descriptionis orae maritimae, et Fabulae Aesopi XLII elego carmine. Forte eidem Sexti Rufi siue Rufi Festi Breuiarium Historicum tribuendum.

A. 375. Q. Octauius Horatianus, Medicus, floruit temporibus Gratiani et Valentiniani Impp. Quatuor libros Rerum medicarum scripsit.

A 380. Ammianus Marcellinus, Historicus, claruit. Ex libris XXXI superstites postremi XVIII a Frid. Lindenbrogio et Henrico Hadrianoque Valesiis, vt et Iac. Gronouio illustrati.

A. 386. Flauius Vegetius Renatus, floruit. Exstant libri quatuor de Re militari cum Commentario God. Stewechii. Alius esse creditur P. Vegetius, cuius sunt libri quatuor Artis veterinariae seu Mulomedicinae.

A. 395. Aurel. Theod. Macrobius, Philologus, floruit. Exstant Commentariorum in Somnium Scipionis libri duo et Saturnalium septem cum notis Io. Is. Pontani et Io. Meursii.

A. 395. Q. Aurelius Symmachus, floruit. Supersunt Epistolarum libri X. cum notis Fr. Iureti et Iac. Lectii.

A. 395. D. Magnus Ausonius, Poeta et Orator, inclarescere coeplt. Exstant Epigrammata, Idyllia, Eclogae, Epistolae, etc. Iac. Tollius suas et Variorum notas contulit.

A. 396. Sext. Aurelius Victor, Historicus, claruit. Exstant scripta de Origine gentis Romanae, de Viris illustribus, et de Caesaribus. Sed addita Imperatorum Epitome diuersi auctoris esse dicitur.

A. 397. S. Ambrosius, Episcopus Mediolanensis, obiit, relictis variis operibus sacris.

A. 397. Aurel. Prudentius Clemens, Poeta Christianus, floruit. Exstant Liber Cathemerinon siue Hymni, Peristephanon, Apotheosis, Hamartigenia, Psychomachia, libri duo contra Symmachum etc. Suis et Variorum notis illustrauit Io. Weitzius, suis etiam Chr. Cellarius.

A. 397. Cl. Claudianus, Poeta gentilis, sub Honorio et Arcadio floruit. Eius sunt libri duo in Rufinum, duo in Eutropium, tres de Raptu Proserpinae, cum nonnullis Panegyricis et carminibus aliis egregiis. Commentarios dederunt Casp. Barthius et Nic. Heinsius, etc.

--- Iisdem fere annis Marcellus Empiricus librum Medicamentorum et Theodorus Priscianus librum de Diaeta siue de Rebus salubribus conscripsisse dicuntur.

A. 400. S. Hieronymus, Stridonensis floruit, denatus A. 420. Eius opera nouem Tomis continentur. Ipse etiam, quantumuis aliis praecuntibus, Vulgati Interpretis Bibliorum nomine maxime circumfertur.

A. 400 et seqq. Sulpitius Seuerus, Historicus, mortuus A. 422. scripsit Historiam sacram, vitam S. Martini et tres Dialogos. Notas adiecit Io. Vorstius, et nuper Io. Clericus sex eiusdem Auctoris Epistolas cum suis notis.

A. 410. Claud. Rutilius Numatianus, Poeta gentilis, scripsit Itinerarium, cui notas adiecit Casp. Barthius.

A. 412. S. Augustinus, Hipponensis Episcopus, maxime floruit, denatus A. 430. operum Tomos decem reliquit. Eius de Ciuitate Dei libros XXII seorsum Io. Lud. Viues et Leonh. Coqueus Commentariis illustrarunt.

A. 412. Seruius Honoratus, Grammaticus, claruit, qui in Virgilium commentatus est.

A. 416. Paullus Orosius, Historicus, scripsit Hormestam siue septem libros Historiarum aduersus Paganos.

A. 430. Caelius Sedulius, Poeta Christianus, claruit. Carminum libros quinque et duos Hymnos adnotationibus illustrauit Chr. Cellarius.

A. 431. Pontius Paullinus, Nolanus Episcopus, obiit. Exstat Carmen de Iohanne Baptista, Epistolae tres et alia simul edita cum notis per Ioh. Baptistam Le Brun.

A. 440 vel circiter Dracontius, claruit. Scripsit elegiam ad Theodosium Imp. et Carmen heroicum ad Hexaemeron.

A. 442. Saluianus, Massiliensis Episcopus, claruit vsque ad finem sere saeculi. Eius libros octo de Gubernatione Dei, et quatuor aduersus Auaritiam, notis illustrarunt Conr. Rittershusius, et Steph. Baluzius, qui et Vincentii Lirinensis opera adiecit.

A. 455. Prosper Aquitanicus, Rhegiensis Episcopus, obiit. Scripsit de Pracdictione Dei, de Vita contemplatiua, et de Vocatione Gentium libros duos: item Carmina de Prouidentia Dei et de Ingratis, et alia plura.

A. 457. Martianus Capella, floruit, qui Satyricon, siue de Nuptiis Philologiae et Mercurii, libros IX concinnauit illustratos notis Hug. Grotii.

A. 461. Bened. Paullinus Petrocorius, floruit, cuius carmen de Vita B. Martini sex libris constat. Cum notis Fr. Iureti, Casp. Barthii et Io. Frid. Gronouii edidit Chr. Daumius.

A. 466. Claudianus Ecdicius Mamertus, Episcopus Viennensis, obiit. Exstant libri tres de statu animae cum notis Casp. Barthii, qui alia plura adiecit.

A. 482. C. Sollius Sidonius Apollinaris, Auernorum Episcopus, obiit, relinquens Epistolarum libros IX et Carmina XXIV. Notis illustrauit Iac. Sirmondus, Io. Sauaro et Io. Wowerius.

A. 492. Alcimus Ecdicius Auitus, Archiepiscopus Viennensis, floruit, denatus A. 521. Eius epistolas, Homilias et Poemata edidit Iac. Sirmondus.

--- Sub finem saeculi C. Plinius Valerianus, Medicus, scripsit libros quinque Medicinae parabilis.

--- Isdem temporibus Panegyristae veteres, Lat. Pacatus, Drepanius, Claud. Mamertinus, Nazarius, Eumenius et alii vixerunt. Notae accesserunt Liuineii, Gruteri, Acidalii, Rittershusii, Cellarii.

A. 517. Orientius, Poeta Christianus et Tarraconensis Episcopus, floruit. Exstat Commonitorium fidelium cum notis C. S. Schurtzfleischii.

A. 521. Ennodius, Ticinensis Episcopus, obiit: Epistolas reliquit, Panegyricum et alia.

A. 524. Manl. Seuerinus Boethius, Philosophus, in carcere, in quo quinque libros de consolatione philosophica composuerat, decoliatus est.

A. 526. et deinceps Priscianus, Festus Pompeius, et Nonius Marcellus, Grammatici, floruerunt, quibus multae vindiciae Latinae linguae et fragmenta veterum debentur. Priscianum, vt et Fl. Sosipatrum Charisium, Diomedem et reliquos Grammaticae Latinae Auctores simul edidit Elias Putschius.

A. 529. Fulgentius, Ruspensis Episcopus, obiit, et varia scripta de rebus sacris reliquit. Alius Fulgentius, Grammaticus est, cuius exstat libellus de Prisco sermone.

A. 533. Iustinianus Imp. Thesaurum iuris Romani per Tribonianum et alios adornauit, quod corpus constat Inftitutionibus, quas ipse composuit, Digestis seu Pandectis, Codice et Nouellis.

A. 544. Arator claruit, cuius est Historia Apostolica carmine heroico scripta.

A. 552. Iornandes, Historicus, claruit, et librum de Rebus Geticis conscripsit.

A. 562. M. Aurel. Cassiodorus, iam nonagenarius, libros adhuc edidit; quos inter eminent Variarum Epistolarum libri XII. de Anima liber, et de Diuinis lectionibus libri duo; vt taceam reliquos. Aliqui mortem eius in annum 575 reiiciunt.

A. 566. Cresconius Corippus, claruit. De Laudibus Iustini Imp. carmine heroico quatuor libros composuit.

A. 600. Venantius Fortunatus, adhuc in viuis fuisse dicitur. Reliquit quatuor libros de vita S. Martini carmine heroico et alia plura partim Poetica, partim Historica.

A. 637. Isidorus, Hispalensis Episcopus, mortuus est, libris viginti Originum siue Etymologiarum celebris.

A. 709. Aldhelmus, vel Adelhelmus, Antistes Ecclesiae, obiit. Scripsit de Laude Virginitatis.

A. 821. Theodulfus, Scriptor Ecclesiasticus, obiit. Scripta edidit Iac. Sirmondus.

A. 1070. Constantinus Afer, Medicus, floruit; multa et varia de Re Medica scripsit.

A. 1153. Bernhardus, Abbas Claraeuallensis, obiit. Eius Epistolae, Sermones et alia Scripta celebrantur.

A. 1182. Iohannes Sarisburiensis, eruditorum suae aetatis princeps, obiit. Metalogici libros IV. Epistolas quam plurimas, et de Nugis Curialium octo libros, quos Polycraticum vocat, reliquit.

--- Circa eadem tempora Guil. Brito Armoricus, floruit, cuius Philippidos libros XII Casp. Barthius commentario illustrauit.

[gap: portrait of the author] IOHANNES MATTHIAS GESNERUS natus CICICCLXXXXI. moritur *t*o *p*a*r*o*n*e*u*p*o*i*e*i*n

REX AVGVSTISSIME

PRIVILEGIVM.

IO. MATTH. GESNERI PRAEFATIO.

Specimen Additamentorum et emendationum.

DISSERTATIO de praecipuis Lexicis Latinis eorumque Auctoribus: Rob. Stephani Thesauro L. L. editionis Londinensis praemissa, PERITIS SIMO VIRO IOANNI HOLLINGS, M. D. MEDICO REGIO, ob ipsius singulare erga Bonas Literas studium; INSCRIPTA.

[gap: portrait of the author] IOHANNES MATTHIAS GESNERUS natus CICICCLXXXXI. moritur to paroneupoi*ein