CAMENA Early Modern Latin Texts

J. CRELLII Franci ETHICA ARISTOTELICA, Ad Sacrarum Literarum normam emendata. Eiusdem ETHICA CHRISTIANA, SEU EXPLICATIO VIRTUTUM ET VITIORUM, quorum in Sacris Literis fit mentio. Huic Editioni praeter praefixam Auctoris Vitam, accedit CATECHESIS ECCLESIARUM POLONICARUM a Joh. Crellio, Jona Schlichtingio, M. Ruaro et A. Wissowatio, recognita atque emendata, Notisque eorum illustrata. COSMOPOLI Per EUGENIUM PHILALETHEM. CIC ICC LXXXI.

VITA JOHANNIS CRELLII FRANCI a I. P. M. D. ante plures annos descripta.

VItam JOHANNIS CRELLII memoriae prodere aggredior, non nescius et ardui id futurum operis et cumprimis invidiosi. Nam et amicis Viri scribendo aegre forsan satisfecero: et inimicis non possum placere nisi tacendo. Illi meliore ingenio dignas censebunt ejus virtutes: hi quovis pauperrimo, etiam meo, indignas. Illi majorem, quam a me factum videatur, posteris traditum vellent: hi de memoria hominum penitus deletum. Caeterum cum illis mitiore affectu, hoc est, amore mecum pugnantibus transactio fuerit facilior, nec obstinatae quoque temeritatis incusabunt me quin negligentiae illos vicissim postulem, qui omisso tot annis erga meritissimum Virum officio, necessitatem mihi fecerint derelictam et velut depositam operam humero quamvis impare subeundi. Cum alteris negotium haud paulo difficilius erit. Nec video quilitare his possim, qui implacabili forsan acerbitate indignabuntur, sisti quocunque modo redivivum, quem vivere desiissc gaudent, et vellent nunquam vix[?]sse inter mortales. Quippe eo jam ventum est, ut Christiani Christianos in Religione utcunque dissonos, internecino etiam ultra mortem odio prosequantur. Non contenti scilicet ibi terminum posuisse irarum, ubi natura posuit vitae.

PATRIA VIRO FRANCONIA est, regio Germaniae cum aliis multis nominibus tum incolarum potissimum antiqua virtute nobilis. Cujus ea parte, qua Norimberga Francofurtum itur, ager est HEI METSHEMIUM dictus, Kittingae oppido non ignobili vicinus, caeterum Baronum Limburgicorum avito jure pincernarum Imperii ditioni subjectus, quorum et arx Speckfeldiana ibi visitur. Huic ergo debet CRELLIUS natalium suorum cunabula, loco sane obscuro et cujus fama iisdem, quibus ipse limitibus circumscripta sit, nisi quid a tam nobili alumno lucis acceperit. Patentes quoque CRELLII non sic quidem infimae notae homines fuerunt, quin inter laudes CRELLII possint censeri, sed nec tamen adeo clari, ut non inter laudes eorum fere prima sit genuisse tam laudatum. Pater fuit Iohannes Crellius Bidershemio e Comitatu Hanoviensi oriundus, vir piae eruditionis: sed hoc tamen nomine maxime commendabilis, quod viginti amplius annis Ecclesiastico inter Lutheranos, quos vocant, munere Helmetshemii primum, dein' Winterhusae ad Moenum functus Euangelium Christi docuit, quare nimirum in illo veritatis crepusculo docere potuit. Mater fuit Anna Grinevaldia Norimbergensis foemina honesto loco nata, et caeteris quoque, quae in sequiorem sexum cadunt, ornamentis conspicua. Nativitas ejus incidit in

annum nonagesimum supra millesimum quingentesimum [note: 26 Iulii stylo veteri. ]. Qui annus ater ac funestus est multorum magni inter literatos nominis Virorum morte, inter quos Zanchius fuit et Cujacius, et, qui nostro cognominis est, Fortunatus Crellius: sic notam hanc nullius poene, quod sciam, insignis viri nativitate abstersit, praeter solius nostri CRELLII. Quem quasi jam tum ad magna destinaret natura, dotes ei tales indulsit, quae eximiae magnitudinis fastigio sufficerent. Dedit enim ingenium, quod rerum earum quibus olim clarus erat futurus semina facile caperet, dedit et memoriam omnium, quae ei committerentur, pertinacem: hoc insuper in hunc quam in multos alios benignior, quod cum indolem magnam non negasset, igneos tamen illos ac saepe noxios spiritus, quibus despumare plerumque solent nimio calore turgidae mentes, se junxit. Indolis autem ista felicitas cum in puero statim non obscure elucesceret, persuasit parentum de filio solicitudini, ut domi per decennium primis pietatis et literarum rudimentis imbutum Norimbergam ad publicum bonae mentis templum deducerent [note: Anno 1600, 15 Iunii. ]. Hic noster triennium non sine proventu bonae frugis exegit, probata et dexteritate ingenii et rara morum modestia tum publice Praeceptoribus, tum privatim Agnato suo, in cujus aedibus vivebat, Johanni Klingio viro non exiguae authoritatis in Repub. Norimbergensi, cui a secretis fuit. Cum postea sedem studiorum promovere visum esset, migravit Stolbergam, Oppidum inter Hercyniae inculta non inelegans: hic biennium et quod excurrit, non sine insigni rursum morum pretio, sub felici ungue Matthaei Goti Poetae doctissimi versatus, Mariaebergam, civitatem. Misniae, concessit, honorifico iterum praeceptorum suorum comitatus testimonio, magis tamen credo quod meruisset, quam quod ind[?]geret commendari. Paulo post revocatus. Klingio curante Norimbergam, [note: Ubi rediit Norimbergam Anno 1606, 27 Augusti. ] ablegatur Altorfium, nobile illud Germaniae Athenaeum, inque numerum alumnorum Reipub. adoptatur [note: Circa festum Martini. ]. Beatum tunc erat Altorfium virorum doctrina celebrium proventu, adeo, ut quibus poene singulis inclarescere poterat, famam tum ejus incenderent universi. Quis ignorat magna illa Reipub. literariae nomina, Taurellum Philosophum, Scipionem Gentilem Juris Consultum, Rittershusium Philologum? quis Piccartum Logicum, Praetorium Mathematicum, et magni illius Dudithii familiarem, quis Sonerum Physicum et Medicum praestantissimum, Wirdungum Poetam, Queccium Ethicae Professorem? qui omnes circa illud tempus Altorfii literas docebant. Hos cum plerosque omnes (aliquot namque excesserant) audire nostro contigisset, praeclarissime omnium tamen de illo meritus est Sonerus, cujus ille in se beneficia nunquam postea commemorare desiit, sed inter ea semper numerare consuevit, quae sibi coelesti munere contigissent unquam luculentissima, et humanae liberalitatis fastigio majora. Publicae porro Professorum industriae accesserat privatus etiam [gap: Greek word(s)] Johannes Holzlinus Inspector Alumnorum Reipub. cui se CRELLIUS in Ethicis potissimum non parum debere fatebatur. Neque vero inflammato impigri juvenis studio sufficiebat in una atque altera disciplina exercuisse ingenium,

eosque intra fines stetisse, quibus fludiorum suorum curriculum ignobiliores animae definiunt: sed effuso in scientiarum illa latifundia, in vastum eruditionis aequor, ingenio efficere laborabat, ut si scire omnia non concederetur homini, ipse saltem quam paucissima ignoraret. Linguarum cognitioni ita erat addictus, ut ab ea inchoanda caetera studia existimaret, et ipsam tamen terminis suis finiendam: immunis et hac in parte a seculi illa scabie, qua plerique circa nescio quae vocum deliria umbrasque rerum praeterpropter scientias vagabantur, et quod quidam vere dixit, instrumenta sapientiae extra ipsam consumebant. Nihilominus tamen antequam ad altiora pergeret, Graecae et Hebraicae sufficientem sibi cognitionem, Latinae ad politiem usque acquisiverat. A linguis postea ad altiora Philosophiae studia conversus duces habuit, penes quos solos fere semper magisterium sapientiae fuit, Aristotelem et ejus interpretes, nec eos tamen quoslibet, sed qui aliquid supra Scholasticorum acutas delirationes saperent: quales essent, Alexander, Simplicius et alii nonnulli, ex Latinis Itali quidam, et potissimum qui Aristotelem Aristotele melius, quanquam audacter, intelligere a nonnemine dictus est, Caesalpinus. In his tanto simul et studio et judicio versatus est noster, ut nihil quod utile futurum esset praetermitteret, et tamen, quod est difficillimum, ex tali sapientia retineret modum. Id quod clarissime scripta ejus ostendunt, quae quisquis legerit, agnoscet facile, tantum profecisse nostrum ex illis Sapientiae magistris, ut ipsos non raro magistros cogat in ordinem. Collegerat sibi CRELIIUS non vulgares jam scientiarum atque eruditionis opes, cum singulari Dei cura monetur ignorare adhuc aliquid, atque illud tanti momenti, ut ejus ignorantiam agnovisse nulli non praestaret scientiae. Istud erat purior Dei ac Christi cultus: circa quem si quos habuerat, retinuisset errores, error paene erat omnis reliqua illius scientia. Sed probior nempe erat illius indoles, quam ut vel Deus posset non offerre veritatis suae secretum, vel ipse oblatam non recipere. Invenit CRELLIUS inter ipsos Academicos, [note: Praecipue Georgius Richterus, tum Crellii commilito et contubernalis, post Iuris Consultus et Reipub. Norimberg. Consiliarius. Anno 1610. adulto jam autumno. ] qui veritatis ei faculam allucerent, quam ille tanto facilius etiam amplexus est, quod pridem eam, quam a Patre acceperat, doctrinam aspernatus aliam imbiberat, quae, praedestinationis si excipias dogma, cujus cruditatem noster nunquam concoquere potuit, propius a vero aberat. Quanquam autem per ipsum non stabat, quominus istud sui a vulgo dissensus secretum innotesceret, ut qui aliis quoque quod sciret, instillare non negligeret, latuit tamen ea res satis diu, adeo ut postea simul fere cognosceretur et ipse didicisse veritatem et docuisse alios. Inter haec retulit ille sat pulchrum eruditionis suffragium a Senatu Academico: aquo dignus judicatus est, qui in Holzlini decedentis locum surrogaretur, atque Inspectioni Alumnorum Reipubl, cui hactenus suberat, praeesset. Neque quicquam jam deerat, quo minus id fieret, praeterquam sola CRELLII voluntas: qui metuens ne Conscientiae sibi damno constaret hoc quicquid erat muneris, vestigabat quomodo honeste declinaret, quod alii ambitiose affectabant. Antequam autem detrectandi obstinationem ostendisset, inventi sunt ex muneris istius candidatis quidam, qui detrectationis illius, quanquam

malo animo, invidia sublevarent, et CRELLII novo more, hoc est, accusando dicerent causam. Aspersere quippe illum apud Senatores quosdam Curatoresque Academiae, Calvinianae, quam vocant, Religionis suspicione, ignari odiosioris tituli, cujus tamen, si Diis placet, crimen et verius nostro objectum fuisset, et plus nocuisset. Sed commodum accidit, ut inter Academiae Theologos controversia de adoratione humanitatis in Christo agitaretur: hanc CRELLIUS publice asseruit aliquot argumentis, sed quae et aliunde sumserat quam a Lutheranis, et meliori volebat servire causae, quam esset Lutheranorum. Cum tamen mens asserentis non nisi ab iis agnosceretur, quibus eadem mens erat, absolutus apud reliquos CRELLIUS est ab objecti Calvinianismi invidia. Ita redierat quoque Curatoribus Academiae, alumnorum eum regimini praeficiendi animus: nisi ipse hoc quidquid erat sive honoris sive oneris, supplici libello deprecari, quam suscipere maluisset.

Remotus erat unus votorum CRELLII obex, sed non metus similium. Jam enim eo loci pervenerat, ut et aliis subinde atque aliis honorum titulis, qui in Academiis Germaniae maxime usitati sunt, tandem et officiis publicis decoranda videretur illius eruditio, et ille omnia ista spernenda sibi putaret, quod acceptanti in nescio quas confessionum formulas jurandum videret. Accedebant privata a cognatis suis libertatis sufflamina, potissimum ab illo, qui a primis annis de studiis ipsius optime meritus, suae, quam pro nostro gessisset, solicitudinis ac operae sibi amisisse fructum videbatur, si non Lutheranae Ecclesiae educasset, quem tanta cum cura educasset. Atque angebat quidem optimum juvenem non posse simul Deo et quibus post Deum plurimum debebat, placere: idem tamen indignum putabat animi libertatem gratificari homini, cujus servitus uni recte Deo deberetur. Calcandas itaque sibi duxit omnes amicissimorum etiam vel illecebras, vel iras: quidquid obstreperet vel amovendum leniter, vel vi perrumpendum.

Tandem igitur cum libertati conscientiae suae cum loco in quo vivebat, omnino non convenire videret: curiosius de alio cogitare coepit, ubi sentire quae vellet, et quae sentiret, dicere liceret. Deliberanti cum Amicis POLONIA placuit, terra nunquam illi visa, et in qua nullos penitus privatim habere amicos noverat, nisi quod eos sibi futuros putaret amicos, qui essent veritati. Sed parum quoque de aliis laborabat, qui unius Dei confidebat benignitati, non pensitabat quid relinqueret aut quo iret, qui sinceris oculis in coelum suspexerat. Bianti similem diceres CRELLIUM, nisi quod iste melius cum Abrahamo in Numine, quam in se sua collocabat: et illi facillus fuerat direptam relinquere patriam, quam huic florentem. Exiit Norimberga circa Calendas Novembris [note: Anno 1612. ]: et prope centum milliarium iter inter varias coeli injurias, sine omni, qui itineris molestias leniret, comite emensus, Cracoviae primum, ad virum generosum Johannem Baptistam Cettisium divertit, ad quem literas a [note: Ioh. Georgio Leischnero, Luris Consulto et Reipubl. Norimbergensis Consiliario. ] viro quodam Amplissimo Norimberga secum ferebat: inde porro decima tertia Decembris Racoviam venit, locum in quo postea et

perpetuo vixit, et tandem obiit. Vix aliquantum ibi fessum itineris molestiis corpus composuerat, cum illius animus quieturum se negaret, dum quibuscum sentiret, ad eorum etiam sanctiorem societatem admissus esset. Neque diu etiam illi, ad quos venerat, quod per tot rerum discrimina quaesiisset, ipsi denegarunt: sed paulo post ad ventum ipsius, cum nihil non in illa arctiore dignum conjunctione viderent, receperunt in Ecclesiae suae sinum [note: 29 Decembris: ]: promoventibus negotium Ecclesiae Racoviensis Ministris Valentino Smalcio et Johanne Stoinio, viris inter suos insignibus, et quorum jam alter in scriptis suis tantum vivit, alter vitam quam vivit, acerbam sibi putat amisso Crellio, qui cum tantam coluit amicitiam, quanta nec inter fratres conjunctissimos aretior esse queat. Paulo post receptus est noster in aulam magnifici Herois Jacobi Sienienii Palatinidae Podoliensis, viri et de Repub. Polona, et de Ecclesia Christi praeclarissime meriti; et cui illa ideo nullas videri possit habuisse gratias, quia nunquam potuit debitas: haec, quibus ipsi obstricta est, nomina illi delegat, qui unus merita, quae nos pensando aequare non possumus, longissime superare potest. Hujus benignitate CRELLIUS non abusus est vel ad pingue otium, pigritiamque inutilem, vel ad occupationes aulicas, ad quas nec obligabatur; sed quicquid habuit temporis, habuit autem semper quantum voluit, consecrabat studiis Theologiae, atque praelectionibus Clarissimi Smalcii, nec non colloquiis Hieronymi Moscorovii, Viri Nobilissimi, et quo nunquam facile Ecclesia nostra vel vitae innocentia vel Eruditione varia, vel Eloquentia, vel omni denique concentu consensuque laudis praestantiorem vel habuit vel habebit.

Potissimum autem Concionibus habendis exercebatur, primum quidem per biennium fere privatim [note: Anno 1613. ], idque lingua Germanica, Latina, Polonica: postmodum Anno 1615. a Smalcio in publicum productus est, et mense Julio primam Concionem in Ecclesia habuit ea lingua quae ipsi improbo labore acquisita, plerique auditorio vernacula erat. His studiis totum illud triennium cum semestri quod in Aula Magnifici Palatinidae consumpsit, tribuit; cum tandem Rectoratus ei munus committitur [note: Anno 1616. ], proficiscente ad exteros Viro admirabilis eruditionis atque eloquentiae Paulo Krokiero, qui maxima cum laude Scholae clarum illum tenuerat, quem tum CRELLIO tradebat, sed tanquam brevi resumturus: Cum postea nec ipse ad stationem rediret, quam reliquerat, nec alius quoque praesto esset, cui post tantum Atlantem onus illud recte imponi posset, consumpsit CRELLIUS quinquennium in eo munere, quod in annum tantum susceperat. Quanquam autem minime ad pulverem Scholasticum videretur esse natus: libens tamen ille hanc provinciam sustinuit, et cum usu tum suo, tum publico. Nam et ipsum saepe audivi postea bene sibi positum esse tempus dicere, quod in functione Scholastica posuisset. Et quantum aliis profuerit, hoc vero testantur multi etiam splendidis orti familiis, qui sub felici ejus manu vultum duxere. Eodem quo regundae Scholae munus susceperat anno, aetatis suae nempe vigesimo sexto, iniit quoque matrimonium ille, ducta in uxorem, Simonis Pistorii Opoliensis Silesii, senis pietate et eruditione venerandi,

et Ecclesiae Czarkovianae ministri, [note: Et Rosinae Thomae a Martovice Pisecii genere, virtute et scriptis nobilis Germaniae sororis. ] filia Rosina. Tarnovicii in Silesia nata, foemina pia, et pene supra sexum muliebrem prudente: ex qua, quos deinde vertentibus annis Filios tres [note: Theophilum, Christophorum, Johannem. ] et totidem Filias [note: Quae omnes jam obierunt. ] suscepit, usque superstites vivunt: non mediocres, quoties oculos nostros subeunt, doloris ex morte Parentis concepti, faces ac stimuli. Sub id tempus strinxerat in Ecclesiam nostram mucronem styli sui, lumen illud seculi H. Grotius, Vir qui vel nominis sui horrore percellere quemlibet adversarium poterat: stabatque exspectatione arrectus literatus orbis, an habitura esset defensorem causa, quam Grotius oppugnasset. Venit in arenam CRELLIUS, non gloriae studio, a quo semper alienissimus fuit, sed a more Veritatis, cujus patrocinium non videretur deserendum. Quantum igitur otii functioni Scholasticae posset subducere, id tribuebat elaborando illi contra Grotium libro, quem postea, suscepto jam Ministerio editum, publico judiciorum soli, et ipsius Grotii censurae subjecit. Circa id tempus alibi quoque Veritati adesse opus habuit, cum immani confidentia omnes quotquot ab Ecclesia Romana dissentirent, Christianorum familias Monachus quidam [note: Ioannes Maria Italus Carmelita. ] Italus provocasset. Huic cum se in publico Poloniae veluti theatro opposuisset vir eloquentissimus Johannes Stoinius, quem antea nominavi, assumpserat sibi CRELLIUM adjutorem. Elapso Scholastici regiminis quinquennio, redierat ab exteris Vir Clarissimus Martinus Ruarus, CRELLII dum viveret, intimus amicus; qui cum suscepisset in se munus, cui ante CRELLIUM destinatus erat, promotus est hic de pulvere Scholastico ad munus Ministerii [note: Anno 1622. ]. In hujus auspiciis exorta Racoviae pestis est, quae cum Oppidum misere vastaret, visum fuit nostro cum aliis periculo se subducere, in quo quasi exilio amicissimi potissimum Stoinii impulsu, [note: Ethica sunt Anno 1650 edita, ] Ethicae Christianae opus concinnavit, et difficiliorum Seripturae locorum explicationem, agressus est. Quod utrumque opus pridem jam custodiae clatros mordet, brevi spero effringet. [note: Explicatio difficiliorum locorum et plurimum Epistolarum Apostolicarum Paraphrases et Commentarii hoc in libro continentur. ] Alterum certe propediem cura unius ex amicis luci publicae donabitur, ostensurum Christianis virtutis fastigium, quale hactenus videtur ignorasse. Interea accidit ut vir quidam Generosus [note: Brzenicius. ] ex Silesiae confinio [note: Smigla. ] Ministrum requireret: quo cum mittere CRELLIUM quaedam suaderent quaedam dissuaderent: fluctuatum adeo inter Ecclesiae Proceres est sententiis, ut non??isi sorte deliberatio videretur finiri posse. Quae ducta mansionem suasit, quam paulo post et alius eventus approbavit: Nam vix aliquot dies abierunt, cum Smalcius moritur, cui cum in Ecclesiae regimine suffectus esset Vir Nobilissimus, et de Ecclesia cum binis suis Fratribus optime meritus, Christophorus Lubieniecius, adjunctus est ei CRELLIUS noster, Theologiae docendae causa. Nihilominus tamen postea [note: Anno 1623. ] ad Nobilem illum Virum, sed visitandi tantum, cujus ille Patronus

erat, coetus causa ire jussus est. [note: Sub Sigismundo III. Proscriptae Cohortes Lissovii Ducis, qui pace jam cum Mosco pacta, revocatus a Rege non paruit, sed per totam Moscoviam caede et rapinis grassatus est. ] Dum vero abesset, incurrerant Racoviam, qui tum passim Poloniam pervagabantur Harpyarum militarium globi: et cum toti Oppido avaras impressissent manus; facta tamen rapinis illorum opportune est maxime, per absentiam CRELLII, domus ipsius. In qua cum caeterarum rerum magnam fecissent pauperiem, ne a libris quidem abstinere crudelitatem voluere. Quae sequentibus decem annis, quibus Ministerio praefuit ab illo gesta sunt, longum esset singulatim et secundum annorum seriem persequi. Neque etiam id necesse videtur in eo, quem constans quidam ac tranquillus vitae tenor laboribus quidem non exemerat, exemerat tamen laborum varietati et vicissitudini casuum. Nam in laboribus quidem tam fuit assiduus, ut prope ne licita quidem curarum laxamenta sibi permitteret, et ab amicis subinde refraenari opus haberet, metuentibus, ut diu facere possit, quod faceret sine intermissione. Jam primum, quia Racoviae vivebat, ubi vix abit dies, cujus non aliqua pars sacris concionibus tribuatur, ab his quoque raro ille se liberum esse voluit: quanquam subinde haberet Collegas, tam et praestantes, ut gratiam ei labosis facere possent, et faciles, ut vellent. Jam regimen Ecclesiae quanto illi labore constiterit, intelliget quisque facile, qui ei eum Ecclesiae praefuisse sciet, a qua gregis ejusdem reliquae vel consilium vel exemplar peterent. Quo accesserat illud, quod in nostrum ita omnium inclinaverant animi, ut quicquid alii, ubicunque essent, coetus vel laeti vel adversi experirentur, CRELLIUM non haborent expertem. Hinc rarus abibat dies, quin esset, quem vel sublevare consilio, vel erigere solatio, vel animare hortando, vel reprehendendo corrigere, denique nodi alicujus in sacris literis explicatione juvare necesse haberet. Sed haec tolerari fortassis poterant ab eo, cui alia curanda non essent, nostro haec talia nonnisi mutatio erant laboris ordinarii ac quotidiani. Hic erat explicare Divinas Literas Studiosis Theologiae: quibus accedebant plerumque alii quoque Viri in Theologia exercitatissimi, qui certe subinde cum aliquo more praetio dimittendi erant, si velles eos redire saepius: Sed istis adeo placebant, quae ex CRELLIO discerent, ut digna judicarent, quae Orbi proponerent discenda. Hinc quicquid ille vel disertim explicuisset, vel innuisset leviter, simulatque domum revertissent, styli sui industria vel concinnabant, vel diducebant. Ita nati sunt [note: Commentarius in utramque ad Thessalonicenses opera Petri Morscovii. ] Commentarii ad Galatas et ad Hebraeos, quorum alter vivo CRELLIO, alter mortuo in lucem prodiit: uterque cura Nobilissimi Eruditissimique Slichtingii, CRELLII dum viveret Collegae conjunctissimi. Eodem modo explicati sunt reliqui etiam plerique N. Foederis libri, sed ab amicis intra domesticae custodiae penetralia servantur, quos, ubi qui in potestate habent publico ostenderint, [note: Hi jam omnes prodeunt. ] habebit profecto Christianus Orbis, cur impense sibi gratuletur, nisi tamen invidere suam sibi felicitatem maluerit. Quos praeter hos commentarios scripsit libros, pauci equidem sunt editi in publicum: sed [note: De Deo et ejus attributis, De uno Deo Patre, De Spiritu Sancto, De causis mortis Chirsti, Vindiciae pro Religionis libertate. ] qui editi sunt, omnes ejus notae esse videntur, ut vel

singuli, credo, suffecturi autori fuerint ad famam, si ab illo vel haec unquam spectata esset, vel veritatis studium non extorsisset plures. Quis sine admiratione legat illum de Dei natura, quem doctissimi Volkelii libris praefixit? quis alterum, quem de Uno Deo Patre scripsit, et vivus adhuc Orbi Literato exhibuit? Cujus et de his monumentis tam secunda pridem judicia consequutus est noster, ut etiam qui causam scribentis non probant, doctrinam tamen suspiciant. Atque utinam paulo diutius illum rebus humanis interesse voluisset fatum, non dubitarem quin alia adhuc complura commentaturus fuisset, iis fortasse, quae hactenus semper optima commentatus est, etiam meliora. Nam quanquam ad id fastigii venerat ipsius eruditio, ut paucos fortassis haberet pares, ea tamen erat ipsius aetas, id ingenium, ut augmenta reciperent, quibus seipso evaderet major. Sed nempe proh dolor! in medio vitae cursu, in aetate, quam prope nec maturam dicere possis, in molimina eximiorum operum, praepropero fato abreptus est. Ibat in aestatem Annus hujus seculi XXXIII, et illuxerat tempus missi caelitus Sancti Spiritus memoriae sacrum, quo cum variis ex locis etiam remotioribus, confluxissent praecipua Ecclesiae membra, CRELLIO tot carissimorum pectorum conspectus amplexusque longe maximam attulit voluptatem. Sed idem mox secnnda Maji, post habitam amicorum rogatu de loco obscuriore concionem, [note: 2. Cor. iij. 17, 18. ] queri de valetudine coepit. Infestabat autem tum Racoviam febrium, quas vocant Petechiales, contagio, et in ipsam CRELLII domum nescio unde illapsa, filium pridem lecto afflixerat: tandem et ipsi Patrifamilias virus suum affricuit. Cum aegrum lecto deposuisset, confessa se est protenus illa mali labes per signa sua, quae a Graecis [gap: Greek word(s)] , a principe Poetarum Papulae ardentes vocentur: Ipse autem in morbi initio statim vel uti mortem imminentem praesentiens, adstante aliquando ex familiaribus [note: Martino Ruaro. ] uno, multis lachrymis oravit Deum, ut facta sibi peccatorum suorum gratia, in hoc morbo suo saltem a delirio se, quod ejusmodi febres comitari amet, praestaret immunem. Paulo post decumbentis pectus immanis phlegmatis colluvies inundavit, lethalis plerumque in hoc morbo apud eos, qui per aetatis aut etiam corporis imbecillitatem, vim maligni illius humoris emoliri non susficiunt. Nostro primum loquelae meatus interclusit, adeo ut aegre aliquando eluctari vocem valeret, quae intelligi posset: quicquid tamen intelligebatur, prodebat semper mentem non modo sibi constantem optime, sed omnia etiam divina spirantem. Quod cum alia etiam testarentur indicia, maxime tamen gestus loqui conantis, nescio quid lingua efficacius videbatur loqui. Decubuerat ita per aliquot dies cum morbo suo graviter colluctatus, nobis quanquam subinde brevis aliqua spes interfulgeret, omnia sequiora metuentibus: cum penitus tandem desperata aegri salute, undecima Junii, post habitas in publico coem preces ardentissimas, tota eorum qui coierant ad preces cohors praeeunte Ministro, ad moribundum CRELLIUM abit, ultimum ei vale dictura: Offenderant jam semianimem, sed hoc tamen confluxu ita cum erexerunt, ut et gratum sibi hoc pietatis officium, qua posset, testaretur, et sublatis in caelum manibus benedictionem illis suam impertiretur. Paulo post prolapsis in genua omnibus, inter preces eorum cum multis lachrymis et suspiriis effusas, Spiritum suum Deo placidissime

reddidit. [note: Vixit Annos 42. Dies 6. Menses 10. ] Vixit annos quadraginta tres, aevum sane, si tempore vitam metiamur, perexiguum, si morum honestate, si eruditionis maturitate, si rerum gestarum multitudine, multorum longissimam vitam superans, certe aequans. Nihil ex vita ejus desidiae veternus, nihil voluptatum diverticula, nihil ignobiles curae decerpserunt: quantum vixit temporis, totum id sibi, quantum sibi, totum Deo vindicarit. Quare ipsum quidem si spectes, satis profecto sibi vixit, si nos, nunquam si vel longissime vixisset, satis vivero potuit. Sed nec fortasse digni videbamur Deo, ut qui vitam ante mortem quamtumvis praecocem consummaverat, vitam pro nobis ageret, quam sibi consummasset,

Postquam Vitae seriem rerumque gestarum ordinem pro viribus executus sum, reliquum est, ut, quae hactenus commode inseri non potuerunt, nec tamen debent omitti, virtutes illius exponere aggrediar, sic tamen ut pauca de corporis habitu praemittam ut sciant qui CRELLIUM propius non noverunt, in quali hospitio tam nobilis et pulcher animus moratus sit.

Statura Viri mediocris fuit, sed quae tamen ad proceram videretur propius accedere. Corpus minime torosum, et pauco sanguine suffusum. Oris ingenuus habitus, et in quo ruboris deliquium modestiae undique emicantis decus pensabat. Oculos vel natura vel corporis macies paulo interius in orbes suos reduxerat: et acies eorum diurna nocturnaque sedulitate retusa, senectuti, si datum fuisset attingere, vix videbatur suffectura. Caetera valetudine pro corporis debilitate visus quidem est frui sic satis bona, fiducia tamen ejus nunquam. Ipse vultus pallor, et illa membrorum tenuitas, admonebat ipsum subinde imbecillitatis suae, et caeteros quoque ejus amicos, praepropera tanti boni jactura terrebat. Diceres ideo naturam tam debili vinculo circumdare voluisse CRELLIUM, quo liberius a membrorum moris ad praeclaras, coeloque suo dignas operas, aptius esset ingenium ad divina natum. Hujus praestantiam etsi hic adumbrare animus erat, et locus videbatur poscere, faciendum tamen id levi brachio videtur: quia et ante hoc sacrum attingere memini, et nihil ingenio magis opus habet, quam depingere ingenia, praesertim ea, quae editis in publicum monumentis ipsa se expresserunt. His quae noster edidit, quis eruditorum manum admoveat quin animadvertat illico nihil vulgare spirantem genium, qui non admiretur singularem in rimandis divinorum oraculorum latebris subtilitatem, ac perspicaciam, in revincendis erroribus dexteritatem, soliditatemque judicii? Eant alii et ostentent ingenium suum, si intermortuum aliquod ex Euandri aevo vocabulum in Petronio restituerint, aut novum aliquem eruerint morem ex ruderibus Romanis; triumphent si nodum aliquem ex Plauto exsolverint, a quo, ut loqui ipsi amant, irrita abierit ipsa Lua adjuta aliquot Alexandris. Quanto felicior CRELLIUS, qui ad eruenda sensuum obscura, ad expediendas scriptorum quorumvis difficultates aptissimtis ingenio, ingenii tamen sui vim ad coelestiores curas convertit, atque sapientiam, absque qua desipimus, quicquid sapimus in humanis. In hac quantum profecerit noster, judicabunt quidem, quibus scripta illius vel visa sunt vel videbuntur. Sed iidem

tamen ut magis admirentur ingenium autoris, sciant perpauca ex scriptis esse, quae ipse elaboraverit abhibita manus opera: dictata pleraque memoriter, et absque omni schediorum subsidio, quo memoriae solet succurri. Ut taceam inter dictandum subinde aliis atque aliis a scribentibus, qui plerumque non tirones tantum erant, objectionum telis impetitum fuisse: ad has tamen et respondisse sufficienter, plerunque et responsionem tum statim operi infersisse, telam nihilominus suam ordine ita concinne pertexuisse, quam vix fortassis alius potuerit, qui et hoc unum ageret, et ad id styli ope uteretur. Usque adeo seilicet non tantum multa noverat CRELLIUS, sed quicquid noverat, ita in numerato habebat, ut quoties opus esset, citra unguium cruciatum, aut longae mediationis fastidium posset expromere. Quodsi ad hoc tam prompti ingenii prodigium accessisset par dicendi facultas, nihil in CRELLIO non fuisset eximium, nihil non admirabile. Sed linguam illi nonnihil natura impediverat, ut ad dicendum illa quidem sufficeret, non aeque ad perorandum. Aberat vehementia, quae in Oratore requiritur, nec flumen dicendi, quod in continuo verborum affluxu cernitur, par in ipso videbatur multitudini rerum, quas in animo gerebat conclusas. Sed exiguus hic erat in tam pulchro corpore naevus, (si tamen et naevus meretur dici) praesertim cum ipse non secus ac si plura ejusmodi, et nullae quae pensarent dotes sibi adessent, humilime de se sentiret. Sane inter virtutes CRELLII (has enim jam aggredimur) prima jure optimo, post Pietatem in Deum, quae et dignitate princeps virtutum est, et apud hunc in omni vita tanta eluxit, ut absolutum quoddam ejus exemplar censeri possit, prima, inquam dici meretur Modestia illius, quae profecto in ipso tam eximia tamque rara extitit, ut quae hactenus diximus vel adhuc dicemus, omnia CRELLIO quidem debita, non tamen propria credi debeant: quam jam dicimus, virtus ita in illo fuit, ut fortasse in paucissimis literatorum hoc seculo aliis. Et si columna illi ad posteritatis memoriam erigenda esset, qualem sibi de Cylindri ratione Archimedes, de Logicae artis institutione Ramus erigi voluit, ex Modestia profecto illi erigenda foret: quam non solam quidem ille habuerat, sed, ignosce seculum, solus fortasse tantam. Hanc omnia ejus dicta, omnes actiones, hanc vultus, hanc oculi, hanc vox, hanc ipse incessus spirabat. Hanc animae loco inesse CRELLIO putabat, qui vivum vidit propius. Maxime autem hanc illius virtutem admirabilem illud facit: quod per honores, quos ei Ecclesia nostra maximos habuit, nihil unquam diminuta, sed magis semper aucta fuit, et ejus luculentissima tunc accepit testimenia, cum totius Ecclesiae veluti gubernamen quoddam ad eum devolutum esset. Cujus tamen regiminis id plerumque est ingenium, ut qui praesunt, etiam cum culpam arrogantiae effugerint, vix tamen declinent opinionem. Noster et summe modestus in regendo Ecclesiae clavo fuit, et talis visus est, etiam iis, qui regebantur. Hanc porro modestiam multae in CRELLIO aliae virtutes ut matrem filiae vel comites consecutae sunt. Primum Comitas in eo tanta eluxit, ut nemo esset tam vilis, quem ille alloquio non dignaretur tantum, sed et praeveniret; nemo illi tam inimicus, quem morum amabilitate, quem verborum

haud fucatis blanditiis non flecteret, non devinciret. Mansuetudinem vero tantam in eo vidimus, ut iracundiae affectum non tam domare, quam non habere fuisset creditus, nisi diversum ex ipso audivissent amici, et acris, quam in Schola dum ejus clavum rexit, exercuit, disciplina docuisset, male naturae totam attribui laudem, cujus maxima pars industriae deberetur. Jam Patientiae quoque dedit ille cum res tulit, non levia documenta. Non referam nunc, qua animi moderatione, quicquid aerumnarum mutatae Religionis causa Juvenis subeundum habuit, pertulerit: omittam alia multa infracti animi specimina, quibus virilis illius aetas effloruit: sufficiet unum memorasse, quod admonitiones amicorum fecerunt, dignum ut prae aliis putarem relatu. Ortum aliquando fuerat, nescio qua domesticorum incuria, in aedibus ipsius incendium, quod facta populatione rerum multarum, quas flammae rapacitati nulla diligentia potuit subducere, tectum quoque aedium absumpsit. Quae tum rerum facies fuerit, quae domesticorum lachrymae, qui condolentium amicorum gemitus CRELLIUM circumstrepuerint, proclive est unicuique domi facere conjecturam. Ipse tamen in hac tanta calamitate eam animi constantiam dicitur servasse, ut CRELLII domum ardere ex nullo tum praesentium minus, quam ex CRELLIO agnoscere posses. Adeo nempe magis ille de proxime habitantium laborabat discrimine, quam de suo: et quanquam ignis violentia non processisset ultra aedes ipsius, tam mira tamen erat inter ipsum vicinosque officiorum vicissitudo: ut CRELLIO aliena tantum viderentur periclitari, vicinis ardere sua. Ex quo porro casu id quoque licet colligere, quo loco apud CRELLIUM posita fuerint fortunae bona: eo nempe, unde haec illa quotiescunque vellet, sine motu ipsius posset repetere. Quaerendis quoque istis nihil profecto ille curae impendebat, salariolo, quod modicum ei, quotannis numerabatur, contentus: iis autem quae habebat, ita utebatur frugaliter, ut suis quidem usibus nihil plus indulgeret, quam quod modicae in cultu corporis victuque munditiae postularent: quae superessent, aliorum sublevandae egestati semper haberet parata. Immensum polagus exhauriendum haberem, si reliquas, quae in CRELLIO fulserunt virtutes sigillatim omnes sub styli vellem vocare mucronem, cum res mihi sit eo cum viro, in quo totus ille complexus virtutum ita conspicue emicuerit, ut illarum vix felicius videatur in Ethicis suis persecutus praecepta, quam vita ipsa exsecutus officia. Quare in caeteris non morabor jam amplius cursum orationis: unam tantum breviter attingam prudentiam, virtutem, quae et reliquarum directrix est, et praecipue in ejusmodi munere cernitur, quale CRELLIUS gessit. Qui Ecclesiae nostrae rationem callent, norunt, qui saepe impediti negotiorum nodi, quae fluctus consiliorum, quae sententiarum a tot hominibus latarum varietas, quam varia tam diversorum ingenia, quanta dissidendi libertas sit, quam crebra in mores inquisitio, quam libera et acris in pcccantes animadversio vigeat. Haec omnia ita moderari, ut et leges officii non migres, et Ecclesiae velificeris utilitati, et hominum tamen plerorumque omnium vites offensam, ejus profecto prudentiae est, quae paucis contingit. CRELLIO licuit esse tam beato, credo quia ab ingenio ad omnia praeclara aptus, in hac porro virtute praestantem magistrum adeptus prudentissimum

Smalcium, ejus deinde exercendae in moderanda primum minorum Quiritium Repub campum habuit. Quicquid sit, quod dum vixit ille, ita prospere omnia in Ecclesia succedere visa sunt; quanquam aliis quoque suam laudem nolim praereptam, maxime tamen post Deum CRELLII prudentiae videmur debere. Id certe mirum est, quod cum ille in corripiendis aliorum delictis nihil quidem stomacho unquam, sed nec gratiae daret, uni aequus virtuti: offensas tamen plerunque effugerit, rarissima eorum sorte, quibus censoria virgula commissa est. Quanquam ista soli prudentiae tribuisse injuria fortassis fuerit reliquarum virtutum: e quarum concentu consensuque quae conflata in CRELLIO autoritas erat, rectius tibi tantarum rerum gloriam vindicaverit.

Nempe cum ille vitae integritate moribusque inculpatis pridem id assecutus esset, ut specimen virtutum haberetur: ut summum in eo erga Divinum Numen amorem, et perpetuum propagandae coelestis gloriae studium, ut in omni officiorum genere, in omnibus vitae partibus absolutam morum innocentiam quisque admiraretur. Hinc fiebat ut nemo non tam probi hominis consiliis, admonitionibus, moderamine denique acquiesceret: ipsum etiam Numen videtur tantae virtuti et propter eam Ecclesiae quoque, cui ille praefuit, non potuisse non favere, non auram gratiae suae adspirare. Sane haec de illius virtute existimatio, tam magna fuit, ut non inter [gap: Greek word(s)] tantum [gap: Greek word(s)] se contineret, sed ad eos etiam pertingeret, qui caeteroqui affectuum secuti ductum, dissidentium in Religione hominum virtutes allatrare quam agnoscere vel imitari malunt. Sed in CRELLIO usque adeo virtus vicerat invidiam, et ita eam sibi fecerat obnoxiam, ut quae dicere vellet contra ipsam, pro ipsa cogeretur: egoque ipse saepius illi luculentum probitatis testimonium dari audiverim ab hominibus, quos et sententiarum aliqua discrepantia, et maxime animorum inconsultus fervor a CRELLIO disparaverat. Quo minus ego quoque jam metuo, ne nimiae cuique videantur laudes quas CRELLIO tribui: cum non tantum has, sed et majores meruisse illum omnes, qui hominem totum ceperunt, existiment, has vero plerasque malevolentia ipsa in CRELLIO vivente agnoverit. Nunc autem tanto spero facilius omnes agnoscent: quanto naturaliter audita visis libentius, et praesentia invidia, praeterita veneratione prosequimur. Quod si tamen nihilominus Virum tam modestum et gravem, eundemque Theologum, modestius praedicandum putaverit, hunc cogitare secum ipsum jubeo, quam difficile sit ei quem ames, non dare, quod deberi illi scias; et quam non deceat committere, ut vel virtuti desit testimonium, vel seculo exemplum.

DISSERTATIO Super ETHICIS CRELLIANIS: Simulque de Virtutum Ethnicae, Hebraeae, atque Christianae invicem Comparatione.

EThica christiana tibi damus, Christiane Lector: opus posthumum Johannis Crellii, qui suismet aliis ex scriptis tibi fortean innotuit. Compluribus ante obitum annis, impulsu Viri cujusdam nobilitate juxta generis, ac eloquentissima ingenii facultate conspicui, deproperaver at ille dictando, nulla praevia scriptione, hasce umbratiles quodammodo prolusiones ad diligentiorem cogitandi contentionem idoneas. Implere isthaec, ac ne relegete quidem postea ipsi dabat jugis labor quo distinebatur, alid ex alia subnascens cura, et spississime intercurrentia ex transverso negotia. Densis tamen hisce impedimentis obluctatus, ex integro recale scere ac resumere impetum omissum induxerat: ab illo etiam Impulsores suo stipulatus, ut praeter tactas jam quaestiones, alios etiam lignos vindicatione nodos proponeret ultro, evolvendos a se diluendosque hisce in libris, Sed in ipso poene apparatu mors eum intercepit praematura; cujus in vicinia, singulari ab Amico suo, insignis et multijugae viro doctrinae rogatus, quid Ethicis istis fieri vellet? respondet, se totum, si quod sit, operae suae pretium transscribere in eum, qui correctioni admoliretur manum. Is igitur ipse, cui datum hoc responsum, pleniorem quidem non aggressus emendationem, sed excitus precibus aliorum collegit exemplaria diversa, et meliore selecto ad collationem reliquorum voces quasdam interpunxit, jugulavit nonnullas, inspersit etiam aliquando, quo sensus constaret planior; illibata

tamen authoris mente. Seriem titulorum in capitibus commovit alicubi, et marginibns adposuit argumenta concisa, ut primo statim ictu oculi distinctius exhiberentur ea, quae Author, profluentem in praesens copiam ac veluti aestum inventionis sequutus; secundae curae praemiserat judicio. Quod Crellius tamen nonnisi limatius perfectiusque sivisset, id nos audemus producere in auras sic derelictum. Nec enim metuit post mortem invidiam, nec meruit ob primaestatim meditationis impetus effusos exceptosque ab aliis. Placabunt insuper livorem voces istae; Nunc non succurrit, Nisi memoria fallit, Non satis expedivimus: tumultuariae indices operae. Tractatum de Summo bono Christianorum vix una pagella inchoatum erat reperire: sed potiundae hujus felicitatis ratio cum sit in Virtutibus commonstrata, hac in parte quoque desiderium levatum Amici rebantur. Itidem in medio relicta quaedam indecisa; decidendorum tamen in reliquis apertos fontes promanare sponte, vel exprimi posse haud aegre videbatur. Denique officia Virtutum descripta et discreta coeteris lucem porrexerint. Quo tamen haec commodiores in usus cederent, adjuncta hîc sunt Ethica ad Aristotelis ductum concinnata olim a Crellio. Isthîc discipulorum in gratiam, et si non ubique, identidem tamen affuderat aliquid e Sacris, et pro re nata lumini naturali coeleste permiscuit jubar. Hinc illa in Ethicis Christianis festinus advocat saepenumero. Nec ista vero unquam edolata sunt eo animo, ut in apricum proferrentur: sed illo tantum conjecta in chartam calore, ut inter auditores solos computrescerent. Navavit igitur sedulam hîc diligentiam alter jam ut nobilissimae humanitatis, sic eximiae dotibus eruditionis vir instructus. Ex Ethices quippe Crellianae elementis, studiosae juventuti quondam dicatis, inseruit hîc intermissa suo quaeque loco ac ordine, rectoque judicio complevit translata; ut eodem tempore universa irruptoque tenore scripta videantur. Notae quoque ad oram breves, quae tibi Hermarum velut officium praestent, ipsius sunt operae. Sic e Crellianis tribus Morum opusculis, hoc binorum Ethicorum junctum opus, vides consarcinatum industria duorum optime de publico merentium Virorum: quandoquidem ab ipsiusmet Authoris manu continuo filo deduci, uniusque vestis contextu aptari, praepropera fata non

permiserunt. Plus certe in librum suum sibi permisisset Author: plus quam hactenus fecerat, ausus fuisset in Aristotelem ipsum, Aristotelis exemplo, sed potiori caussa. Nam Stagiritem hunc ita sub praeceptoribus suis profecisse videmus; ut de illis ipsis judicium tulerit, per quos profecerat. Tandem vero, variae uti opellae mutuam sibi praeberent opem coacervatae; adjecta mantissa hîc est ex Orationibus eodem cibo pastis Ethico, quas recitaverat forte Cirellus in Gymnasio, cujus tunc admotus erat regimini. Vtut sit ergo: exhibentur tibi hoc Opere toto, Lector Benevole, si non Ethica plena omni ex parte, talia tamen, quae composita inter se repraesentare possint Christianarum ac Ethnicarum Virtutum imagines. Adumbratae nimirum sunt diversis inter se, nativis tamen sibi coloribus: nec paucis documentorum in illustri Naturalis Revelataeque Scripturae loco positorum luminibus distinctae; quas suo quemque in exemplo animare par est. Videre hic eodem obtutu licebit, tantum inter utramque distare, quantum Natura suo cedit Parenti, rationisque humanae radios exiles Divinae sapientiae Sol pervincit. Interseret se quoque tralaticio in transcursu mediam Hebraea Virtus, tantum fere antestans uni, quantum ab altera superatur.

[note: Prima pars De Ethnicorum Virtute. Haec ut ad Christianam collata minus perfecta et excellens compareat, Vniverse Principiorum naturalis Virtutis imbecilitas affertur. ] Quaenam vero esse potuit Ethnicorum illa Virtus, efflorescens e nudo naturalium principiorum seminio, quae aptos natos reddant tales ad honestum, propensos etiam invito affectu; et inde probabili ratiocinio collecta? His natalibus ipsam respondere suffecerit, suae memorem originis. In sunt ultima primis: nec profluentem videmus alveo laetiori excurrere; nisi quantum a capite fontis hauserit prius, destillantemque aliunde humorem arcessiverit vena uberior. Avitiis societatem hominum ac privatam secum uniuscujusque tranquillitatem magis turbatibus avocabat omnino Natura. Commune omnium multorumque admodum bonum, propter vel supra proprium commendabat; obstringebat ad id quandoque, sed non urgebat valide. Eadem vis ad majora virtutis arduae specimina fuit aliis in officiis. Consummatam Naturae perfectionem colligunt Interpretes cuncti, affirmantes voluisse ipsam supra bruta uti emineremus; cum illis indulserit

Compendio dicemus igitur, intentasse Naturam digitum ad summa etiam quaeque: sed manum non porrexisse auxiliarem connitentibus. Doctrina saepe Naturam non intellexit magistram, nec supra ipsius vires debebat sapere: cum non persuaderet facile, vel non recte suaderet etiam illa, quae intellexerat recta. Itidem nec Exercitatio majorem institutione praestabat effectum, ad debitum frequenter non sufficiens exigendum. Facilius etenim ingenium cognoscat, quam agnoscat animus. Promptius etiam loquimur, quam facimus; non solum, cum primo et semel tantum peccare venit; sed etiam ubi assiduitate luctae frangimur, inter nudam non peccandi necessitatem, et blandam peccandi suavitatem constituti. E togata quidem palliataque philosophia hinc inde possunt decerpi hujusmodi aliorum fastigia praeceptorum. Vir bonus omnem diem festum habet, inquit Diogenes. Tullius etiam in XII Tabulis mysticum sensum invenit; Caste jubet lex adire Deos, animo videlicet in quo omnia. Poeta ex Annaeorum familia percinit; Satis est homini fluviusque Ceresque. Optimum qui non reponit injuriam, Platonicus censet: Stoicus etiam, Non cadere injuriam in sapientem. Si fractus illabatur Orbis, impavidum ferient ruinae; graviori tono quam pro lyra sonat Romanus fidicen: Imo quo debet cadere desiliet, praecipitante Cordubensi Philosopho. Idem vero, seu Pater qui orchestram quatit Luripidis, exclamat; Rex est qui metuit nihil; Rex est quique cupit nihil: Hoc regnum sibi quisquedat. Honesta, partim etiam pulchra oratio. Sed ego non curo quidille ajat aut neget; illud quaeroquid ei, qui naturam solam ducem sequitur, consentaneum sit non petere solum, verum etiam postulare. Pleraque disputatione percipio praeclara: nondum assequor tamen an omnia eodemque in gradu debita? et forte alicui decorum quidpiam: an ideo necessarium omnibus? Non laudari volo, sed absolvi: excusari saltem, si non approbari plene: ut que non teneam honesti summum, non inhonestum modo fuerit, quod faciam. In hoc genere, confitente ipsomet Seneca, multa delectant, pauca vincunt. Ad Conscientiam itaque tanquam ad communem et unicam tunc omnibus aram tutelamque Virtutis a Deo relictam, confugere universos oportebat. Testimonii hujus

quippe privati magna in utramque partem vis ejus in actionibus innexa munimento honestatem circum vallabat. Cruciatus metu etiam in postfuturum excrescebat, alebatur spe voluptas: Sed haec non manifesta satis, ambigentibus votum magis ciebant et opinionem, quam expectationem per suasionemque validam. Prout quisque in praesens futurumque speravit vel timuit; sic studium Virtutis attolli aut deprimi fuerat consectarium. Militat ratione per simili contortum epiphonema, quo Philosophus Hipparchas suum de Animi tranquillitate conclusit sermonem; Quoniam post hanc vitam nunquam vivere nos continget, bonis quae praesto sunt fruamur, et philosophicae gravitatis opera, turpium immodica cupiditate libetemur. Cum forte magis sensibilia tormina malae conscientiae urgerent, quam bonae gaudia perciperentur; satis ipsis videbatur a gravioribus, in gratiam intimi hujus testis, sibi cavisse; quam vis laetitiae gustum obtusiorem non excitassent majorum factorum merito. Ad hanc vero amussim in judicando prudentia, fortitudo in continendo, temper antia in moderatione, in aequalitate justitia haud facile quadravit ubique. Connivens hîc sibimet animus, avocamenta numerabat pro argumentis; ut imperans cupiditati ratio sibirelicta pareret constantiam: per vim rursus adventitiam excussa degeneraret in confusionem. Tales quondam Plato intemper antioris vocabat temper antiae. Vt trahebantur enim retrahebanturque magis, saevioribus lenioribusve tormentis; pariter vel desidiam omittebant, vel ob impotentiam committebant in dictam sibi legem. Obsequentiores adhuc isti fuerint, vel molli naturae flexu ducti, velungue ficti melioris educationis. Sed diversum velle ingeneratum hominibus, male cautos in validosque raptat passim in contraria. Appetitus est Voluntas sensus, Voluntas vicissim appetitus rationis. Penes voluntatem quidem rationis, est arbitrium: Ratio vero et Sensus inter sepugnam cient sanguinariam, hinc pro honesto, inde pro commodo: quae bona federata inter se, facile tamen abeunt in partes. Ingens lucta hominem secum dividit intestino dissidio, id est, plusquam civili bello. Cor ipsum vitale, contra cerebrum animam capitis consurgit. Illinc intellectus bonum Virtutis argumentatione quacunque inductum ostentabat: hinc

celerrima repraesentando pars sensoria, corpore ipso exhibebat manifestum. Ille secuturum gratantis sibi animi gaudium privatim pollicebatur: Haec subitae voluptatis utilitatisque patentioris explebat fructu. Et ille quidem prout intimae admissionis consiliarius, primas sedes habet: Haec, priores tempore occupat, ut commoto fervore misceat creberrime ipsius intellectus distinctiorem conceptum, ac in arbitro velut judice, Voluntate, lucretur praejudicium. Quin plus audet hic sensus, quem Phantasiam vocamus: impressione nempe fortiori non solum primas invadit, sed sola omnes occupat partes aliquando; ut inconsulto Intellectu, ad suaviorem effigiem subito proruat seipsum praecurrens animus. Tandem hac arte potentior dicam, an impotentior? facta, vincit aperto in conflictu; ut eodem momento Arbitrium nostri supremum cum intellectu censeat aliquid eligi dignius: contrarium tamen eligendum re ipsa statuat pro appetentia, et fas simul cernat, simul decernat nefas.

Sic Voluntas princeps et ministra conspirantes extemplo irretortae mandantur exequutioni, nefario raptu effundente in membra spiritus, totoque affectu humores varios vagosque despumante. At quam frigidiorem sui sensum excitabat Virtutis vis remotior, et quam tardos gressus struebat illa, quae nostris motibus inservit, facultas! ubi alterius tantura e superioribus mandato coacto, non ad placitum sibi cognatumque opus progrederetur pigrior. Quid vero, ubi malum consuetudine ingeneratum, moraque robustum, poene possedit hominem? Auxiliis hic majoribus opus, et ars divinior evocanda, quae velut e machina succurrat, expediatque triplici (ut Poetae verba sunt) Chimaerae illigatum. Desinit [note: Particulatim, Ethnicae Doctrinae defectus multiplex producitur. 1. Praemium Virtutis verum non afferebat, Summum ignorabat. ] esse remedio locus, ubi quae vitia fuere, mores sunt, inquit Annaeus. Omnes quaerimus quod expediat, et blandâ illecebrâ boni etiam ad bonum cogi amamus. Ne vero animus sciens ruat in illicitum, assuefactus autem pejoribus ut redeat ad se, et postquam assensit melioribus ut perse veret; validiori sustentandi sumus tibicine, vique majore impellendi. Recte philosophi animadverterunt, incentiva opus esse ad eluctandum per tot impedimentorum moles. Praestruxerunt eapropter disciplinaemorum tractatum de Felicitate. Sed hoc in limine cespitarunt

infelicissime. Indicio sunt tot opinionum dissidia de Summo Bono, ut ex tripertita distributione Sectarum, quae vel in animo, vel in corpore, vel in utroque fines bonorum ponerent et malorum, M. Varro doctissimus Romanorum velut e parentibus fecundis, partim jam excretas familias, partim quae facile sobolescere possent, enumerarit sectas ad octoginta octo supra ducentas. Ecce longissimis discussae tandem, primisque subselliis approbatae prae caeteris sententiae, Stoicorum hinc: inde Peripateticorum; adversam tamen usque professae litem. Virtutem ipsammet sibi precium sterile tam magnifice dum verbis jactabant Stoici, prodiderunt severum Virtutis praemium ignorare. Non ex facili nobis Virtus venit, sed emitur laboribus, Deambulamus equidem prout lubet, quantum necesse est conficimus etiam iter: sed non facile suscipitur via cujus solus fructus fuerit ivisse, finis ex defatigatione molestia. Rigida in porticu sic Obscuros nimium senes, jubebant res suas habere plerique philosophorum alii. Non ignobilis est Hippodamus Thurius, quem non puduit hunc in modum disserere: Deus quidem nec Virtute ab aliquo percepta bonus, nec felicitate comitante beatus est redditus. Etenim natura tum bonus tum beatus erat, semperque et fuit et erit, nec unquam talis esse desinet: Homo vero nec bonus natura nec beatus est, verum disciplinam et fortunam requirit; Virtutis quidem ut bonus, Felicitatis autem ut beatus evadat. Ipsemet Seneca sibi non constat. Recurrit enim aliquando ad not am illam Virtutis sibimet applaudentis laetitiam; unde summum bonum definit, Animum fortuita despicientem, virtute laetum. Epicurum quoque contra divagatam de ipso vulgi opinionem defendit, quod in honestiori jucunditate reposuerit felicitatem. Caeteri enim sub Epicureorum titulo pro suo quisque ingenio, ad voluptatis nomen velut dissolutius jam adhinnierant. Imo Seneca quamvis jactet in fragilitate humana securitatem Dei, et nec boni nec mali quidquam nobis a fortuna tribui asserat; victus nihilominus rei veritate fatetur, etiamsi quis multum ad virtutem processit, aliqua ipsi fortunae indulgentia opus esse; mala non sentire hominis esse negat; et tolerare illa sapientem ait, optare tamen bona, quae si non amet, malet tamen. Non injuriâ igitur

Aristoteles Peripateticus princeps, quicquid vel natura vel fortuna honoris jucunditatis, utilitatisque conferre potest, in felicitate posuit. Definit hanc, Actionem ex Virtutis simul Vitaeque perfectione conflatam: magis quidem ad descripta bona, quam ad virtutem a semet praescriptam congrue, cujus actus eminentissimos extra successum etiam posuerat. Sane vero non adeo per adversa magnum se ostentari ambiverit quispiam; ut non optaverit potius cum minus speciosa virtute beatus evadere per secunda. Archytas in sua de moribus doctrina ex Maeonio vate.

duas, quae secantur in vitâ, vias profert; alterum difficiliorem quam patiens incessit Vlysses: alteram commodiorem quam Nestor tenuit; postque addit, Virtutem et hanc expetere et illam posse: sed beatitudinem natura vitam optabilem atquefirmam, quoniam consilia perficiantur, praedicat. Hic potior urget scrupulus, quod ista felicitas aliâ felicitate sponsore indigeat; cum illam nec acquirere spontis nostrae sit, nec acquisitam conservare potestatis. AEgre fortuna globum sic alasque relinquit, ut plures Metellos faciat: quibus ipsis tamen. Tarpejam rupem comminata est. Securi nunquam fuerunt, nec tutos se nisi in morte cognovêre. Adeo de felicitate humana, non nisi finis felicitatis judicat, ut dicatur tandem Felix fuit: si et fuit. Hanc Virtutis sortem confiteri non dubitavit, quem modo citavi, Pythagoricus, ad naturam se loqui sed non supra ipsam professus, Bonum non semper beatum esse necessarium est. Sin plus miserae virtuti velis indulgeri; adjicit statim, Qui quae non desiderat, omittet, ut beatus non est, ita nec plane est miser. Potissimum quidem bonum animi est virtus: sed ad felicitatem constituendam, non solum abesse mala, sed etiam bona debent adesse reliqua. et multum interest, utrum plura possideas an minoris egeas tantum? laetioremne te mens celsior in re bona praestet, an minus tristem in adversa patiens animus? Qui se non appetere necessaria gloriatur, tam peccat in naturam communem; quam in

Supra binas hasce sententias jam ante semet extulerat Plato divini nomen sortitus, et in Dei visione collocavit Ideam summi boni. Ita enim accipiamus; quamvis discipulus id alia ceperit mente. Sed Platoni sane ut reminisci eorum quaesciebat nondum natus; sic divinare quae post denato sint eventura, concesserint alii. Maximum illud sempiternae Animae producebatur argumentum, quod Anima quidem sio per se moveretur ut absque corporis adjumento possit operationes edere nobiliores. Sed alii vitam ex conjunctione utriusque partis resultare ajebant, unde actiones pendent, quae corpore laeso laeduntur etiam, sejuncto cessant. Quare nec mortuos vivos appellare sustinebant, praeter captum suum: nec praeter promissum revicturos sperare certo audebant. Favebunt pulchrae speculationi: fidem autem planiorem fieri requirent. Plato ipsemet Daedali statuas volitantes quasdam et ex aere pendulas, alteras fixas et ligatas traduxit eleganti comparapione ad placita philosophorum; quorum alia cerebrum nostrum rotant incerto nixa fundamento, alia firma sunt per nexus caussarum et effectorum vincta et statuminata. De statu ast futurae immor talitatis non liquebat naturali ratiocinationi; ut pote qui solius ab arbitrio Dei pendebat nondum patefacto. Auram revelationis de hac beatiori mortalium sorte captare, per orbem etiam barbarissimum, Socrates morti vicinus jubet, nullique impensae reparci hanc in religiosam peregrinationem. Plato vero et a Pythagoricis in Italia, et in AEgypto a Gymno sophistis num certum opinionis suae hauserit? quamvis de Hebraeorum Deo cognovisse aliquid, non fuerit ab illis temporibus alienum. Ne quidem ipsummet Platonem sibi persuasisse certo sempiternum hoc solatium, dubia oratio, errores manifesti hac super re, argumentaque imbecilla ostendunt. Quod tamen post ipsius lectionem severior Cato vitam sibi abruperit; audiens eundem et rudis et puer Graeculus, Ambracion Cleombrotus, itidem mortem sibimet consciverit misere; tam praecocem arguunt spem vitae post mortem, quam praeceps fuerat mors ante vitae fatalem terminum. Quomodo igitur Duces philosophi

[note: 2. Exempla is suppe ditabat, quae praaeceptis docentium et ingeniis discentium peraeque responderent: ] monstraverint aliis viam ad Virtutis ardua, qui sibi ad Felicitatem semitam tum sapuerunt? Num praeibunt exemplo faciles hac in tempestate vitae; cum tam silentem ad Cynosuram ac Helicen nebulosam cursum et velificati sint, nec suppetierit ferrum quod siderites affricuit omni coelo par?

Sequaces veri magis nos ad exempla prabemus: et quemadmodum vulgo ex intellectus a re dissensu exoritur falsum, decipit fallacia; sic disciplinae voluntatis facta conspirare debent, ad veritatem ipsius aliorumque fidem. Hanc Tullius, Seneca caeterique qui de moribus scripsêre, dant regulam. Quanquam reapse manet Verum, quod possidet naturam sibi debitam; securum de judicio alieno: et Bonum sufficit laudabile esse; non laudetur licet a malis, vel culpetur ob laudatorum alioquin vitia virorum. Quid quod perplurima rectius percipiuntur ipso in usu, quae in contemplatione fugerant aciem ingenii: praesertim autem discuntur, quae praecipiuntur agenda. Hinc quemadmodum luris consultus ad arbitrium viri boni, sic Ethicus ad eundem provocat tanquam mensuram factorum alienorum. Meminero equidem cum Antonino Imperatore, posse fieri diviniorem virum, qui a nemine cognoscatur. Sed exemplar peti non potest ab incognito. Nos enim de doctoribus nostris quaerimus potissimum, et aliis insignioribus, quos proponunt summa obtinuisse. Primum annon tinniat persaepe gloriosa vox illa, de sapiente suo quam Annaeus sapien jactat? Non fingimus istud humani ingenii vanum decus, nec ingentem imaginem falsae rei concipimus, sed quem conformamus exhibuimus et exhibebimus. Taceo de ipso, et Aristotele tradita vitia, magnosque alios Ethnicorum viros, non minus factis insignibus enormibus uti facinoribus famosos, reperiri ipsorum in monumentis. Ipse fatetur Seneca vix seculo nasci sapientem, magnisque intervallis aetatum invenire fatetur; Catonem quidem poene supra exemplar ponit, cujus crimen honestum esse maluit, quam turpem Catonem ipsum. Alibi de Platone, Epicuro et Zenone inquit, Omnes isti dicebant non quemadmodum ipsi viverent, sed quemadmodum vivendum esset. Iam qui mores emendatos

approbaverunt in vulgus, annon videri magis voluerint, fuerintque crediti? dubitationem injiciunt, qui arrogantissimum hoc vitium novissime sapientibus etiam exui prodiderunt. Non auserim equidem in totum suspicari post Laertio quoque memorata philosophorum vitia: sed non veritus est Antoninus Philosophus Socraticam ironiam porrigere latius, vel factis ipsius ad gloriam proditis derogare fidem aliquatenus; De Socrate, inquit, maxime dubitari potest an verum id fuerit. Iterum in Virtutis descriptione, Qualis erat Phocion nisi id ipsum simulavit. De catalogo vero philosophorum ab ipso collectorum Antonino quid dicamus? cum domesticorum etiam insignita prodatur distmulasse vitia. Plutarchus illustris historiarum conditor a nonnullis deprehenditur quandoque addictior exictimationi Graecorum. Hic quidem ex Protagora refert, Periclem amborum filiorum mortem simul nuntiatam interritum audivisse, additque; Erat animi tranquillitate instructus unde in singulos dies percipiebat emolumenta ad felicitatem, doloris vacuitatem, et percipiendam apud cives gloriam. Tullianum quoque judicium de Q. Metello sic habet: Ad suam magis quandam ille gloriam, quam ad perspicuam salutem Reipub. spectarat, cum unus in legem per vim latam jurare noluerit: denique videbatur ea conditione tam fortis fuisse, ut cum patriae caritate constantiae gloriam commutaret. Non jam ipsius Tullii ad Lucejum epistolam producam. Ipsos barba et pallio tenus philosophos fastum alio fastu calcasse, jure quondam a politioribus objectum. Cum enim Alexandri esse non possent, Diogenes mansêre. Atqui auram hanc inanem et alienum vocitarunt bonum. Benemeriti enim id non habent persaepe; et qui habent, ubi nomina post rogum sensim oblivione fuerint tumulata, hoc consequuturi sunt bis uti moriantur. Nimirum sicuti ultro ambit Virtutem honos; sic laudabilia dum quoeruntur, laus iis tam arcte cohaerens aegre dispescitur in expetendo. Non tantum spiritus nobis stumimus, ut sententiam de animis pronunciemus facile: sed quid viderint ipsimet Ethnici in suis, viderique poterat, in exempli considerationem venit. Non suppetente praesertim ampliori virtutis mercede, partim id agere superstites ut essent

gloriae bonorum factorum, partim hanc sibi supervicturam sectari pronum erat iis, quibus generosior fervebat sanguis, quo saltem pro mortali conditione immortalitatem consequerentur. In celebrationem ergo suam potius, quam imitationem aliorum proponebantur. Subsidere hîc oportebat proletariam turbam, quibus nec tantum subsidii ad honoris paginas conspicua reddituras acta sua, nec sensus delicatior pruriebat, ad famam alio modo persequendam. Sic senserint, ut de Bruto fert elogium, qui favori civium etiam domus suae clade et parricidio velificatus est;

Iam Magistri nostri qui contemplationi se tradidêre, potuerint rationes majores officiorum animo complecti: potuerint habere caussam Virtutis, extra ipsam. Contempsêre bona haec ignobiliora, excessumque affectuum in tantum compescuere; ne ab adamatâ philosophiâ devocarentur, protelumque hoc continuum interrumperetur studii suavioris. Non omnibus illud conveniret sive de universâ philosophiâ, sive de morali philosophicis argumentis perspectâ effatum; Non tantum indulsit temporis Platoni Philosophia, utirasceretur. Dionysio. Hic tyrannus enim longe post illatam injuriam tempore, Platonem deprecabatur. Fastuosum ipsum Sapientis nomen arcebat vulgares; cum tamen bona mens cunctis pateat, et Virtutis nomen publici debeat esse juris. Optassemus igitur quid faciendum sit a facientibus discere, nostrique habere captus exempla, nec tam singularium in singulis, sed etiam concentum plurium, quae perfectiores describuntur, [note: 3. Praecepta Airtutis, perfectiora praesertim, difficulter eruebant, Sive ex Iuribis receptis per dijudicationem: ] virtutum in iisdem conspicari. Audiemus vero etiam contra se disertos, et non de se loquentibus, sed de Virtute purgatas aures commodabimus. Vt videamus an multo melius viri boni mensuram noverint quam implessent; leviter attingemus, quam recte atque ordine progressi fuerint in Virtutibus indagandis. Sive alios praemonstratores sequuti, sive suo Marte sunt aggressi opus hoc absolutiorum vitae praeceptorum construendi; haud suffecerunt facile ad inventionem vei ad persuasionem inventorum. Obhaerebat aliquid veteris morbi, vel de proprio adspersum errore. Naturae consultissimi

qui maximo cum applausu responsarunt de jure Honesti, non tenuerunt persaepe limites, dum natas nobis leges et mutua vivendi officia exoleta ut plurimum colligerent, ex Gentium communi, Civitati busve proprio jure, moribusque in tacitis prehensarent adhuc. Haec cuncta jura collidunt semet invicem, non usus trito sermone distinguit, nec accurate distinxerunt eadem ac definierunt intelligentissimi olim Antecessores. Hinc Aristoteles saepius in Ethicis conqueritur, honesta et justa, de quibus Politicus agit, tantam differentiam tantumque errorem inse habere, ut lege non natura esse videantur. Ne tamun id faciat in contumeliam omnis juris, ad evellendumque radicem certiorum Naturae legum valeat: Videmus Salutem populi ubique gentium supremam legem, etiam in contrariis placitis. Nam et in eadem Repub. mortales leges esse convenit temporibus, ut quae in bello lata sunt pax, quae in pace bellum abroget plerumque: et diversae Respub. metam eandem licet adverso ex latere petunt, ut ex XII Tabulis formulâ severiori actio instituebatur aquae pluviae arcendae: in Africae vero aridis nihil magis in querela est, quam de superfluente ne fluxus arceatur. Imo vero recte Cicero ex ratione omnium communi, omnibus jus datum naturâ deducit: experientia quoque comprobat, singularis facti vel paenae alicujus injustitiam, omnium ore simul damnari: regulas autem juris communioris non solum Romanae retinuerunt, sed nullae obliterarunt leges; ut Alterius factum alteri non obesse, Sine culpa poenam non infligendam, Omne commodum suo cum onere pertransire. Non igitur fontem juris pernegabimus, sed oblimatum fuisse fatebimur; unde oborta difficultas. Frequenter vero non variae solum leges distrahebant, sed etiam jura seducebant injusta. Non commemorabo quod Celsus adolescens dixerat, sub auctoritate stricta errari plerumque periculose: et lason apud Plutarchum in parvis negotiis mnnunquam deflectere suadet a Iustitiâ, si usurpatam eam velis in magnis. Saepe non modo cum Iuliano dicendum, Rationem omnium afferri non posse quae majores nostri constituerunt; sed etiam cum Vlpiano, Quod quidem perquam durum est, sed ita lex scripta est. Celebratissimae sic Leges effera et injusta cotinebant statuta. Ne veteres nunc arcessantur, earum emendatores

inspiciamus fugiente velut oculo. Solon unus e Septem Sapientibus, et solus inter eos legislator, Atticas leges quasdam posuit justitiae primum, post et paci adversas. Nam et insoluta nomina expunxit unâ decreti apochâ non sine fructu amicorum: et tollit arbitros dirimendis furialibus civium discordiis, dum infames esse jubet neutri addictos parti; cum utraque plerumque sit iniqua. Apud Lacedaemonios Lycurgi scita, inter bellum pacemque omne fere discrimen tollebant: adeo vel ingenia furtivos ad astus, vel robur ad vim pugnarum abtabant perpetim. XII Tabulae in oppressos aere alieno cruenta olim saeviebant immanitate: post hac in parte mitigatae, tot etiam rogationibus, obrogationibus, abrogationibusque immutatae cum fuissent: tamen aeternos captivis hostibus carceres, post liminia exteris hostilia, infausta gladiatorum spectacula, Senatus consulta de Diis placandis humano sanguine, praeter

ubi servi sacrificabantur, et incesta Florae sacra, inter mores institutaque Romanorum est deprehendere. Observari potest, tracta esse in Atheniensium Romanor umque leges immaniora contra societatem cunctis hominibus cognatam, ex Nomadibus vel Cilicibus, Tyrrheniis aliisque, quorum rapacitas ferebatur in quoscunque patriam extra glebam. Haec vero ipsa et alia suo adjecta habet Aristoteles: qui tamen leges Spartanas postulat bellici spiritus. Ipsi praeter latrocinia in externos, procuratio abortus licita, et faetuum humanorum deformium expositio. Natis pariter infestus fuit ea ratione, ac nondum natis, professâ velut lite contra naturam. Plato instituit simile Nomadibus usum promiscuum uxorum aut Garamantis, qui passim, nuptiarum exortes vagam libidinem sibi permiserunt. Humanum sic amorem inter consanguineos curamque evellebat: quemadmodum e contrario altera illa communio rerum omnium ab ipsomet efficta, majorem humanâ charitatem requirebat, humanâ in Republicâ. Non fecem itaque solum Romuli, sed etiam Platonis Aristotelisque Rempubl. sideravit gravior culpa. Illic tamen exceptio bella magis foret, non tam facile pro rostris proponi ea uti jurarataque sint omni Populo Romano Quiritium, quae

jure scisci possint: hîc vero integrum erat discernere judicio singula quae occurrebant. Non per fabas aut sortes colligebant suffragia hi Philosophi; nec centuriatis, tributis curiatisve comitiis rogabant, quid statuendum, discordis ab arbitrio multitudinis: sed profunda cum ocusideratione cumulare licebat liberrime in unum: quae in pluribus aliis toto eminebant Orbe civitatibus; et ad miraculum componere Politici status exemplar. Nondum equidem perfectiores ad virtutes rimandas pervenimus? cum Plato neminem in magnis viris reposuerit, qui tantum intra legum sanctiones fuerit innocens. Nondum plenum nacti fuissent auxilium Ethici ab legibus non iniquis; quandoquidem Cicerone perhibente, Leges tollunt iniqua quatenus manu teneri possunt, Philosophi quatenus ratione et intelligentiâ. Nos vero adhuc iniquas leges manu palpavimus, ex quibus derivata mox in Philosophos quaepiam, alia liberalius accusa quoque sub incude philosophicâ. [note: Sive ex Ratione per in ventionem: Hoc posterius probatur Vniverse de Virtutis naturâ. ] Vbi jam a Civitatium posito jure et imitando et describendo recesserunt, humanaque officia direxerunt ad rationem naturae, difficultas oboriebatur major. Primum enim quam alte virtus omnis porrigatur? sitne quâdam prodire tenus an non detur ultra? quaerebatur anxie. Ipso in capite Virtutum omnium dissidia inter primores. Peripateticis Virtus omnis est medium utrimque reductum vitiis. Perpulchre vero addictior Stoicis princeps, commendat Sextum Chaeronensem nepotem Plutarchi: quod simul et affectibus maxime vacuus et in amore quam maxime vehemens esset. Socraticus ante Xenophon in charitate pariter; in quibusdam etiam aliis Platonici nonnulli, supra mediocritatem assurgendum duxerunt. Benignius nobiscum egit Natura parens, quam ut ubique impetus insitos restringere sit necesse, atque sic nobiscum luctrari semper: sed quibusdam extrema vel laudabilia vel nulla sunt. Nisi vero innoxiam Virtutem alienâ velimus onerare invidia. non affingeremus ipsi vitia citra ipsius proprium sunt officium.

quae naturaliter in consanguineos parentesque fertur: quae Deo autem ipsi debetur, omnes omnium charitates et necessitudines complexa est. Benevolentiam in universos, Grati animi teneriorem sensum in benemeritos

agnatas virtuti affectiones statuunt cuncti. Ecquid prohibeat virtutes esse, bonaque haec maxime intensa non degenerare in mala, sed in optima extolli? Retributio gratiae cum alterius injuria, injustitiae sane tribuatur: non imputanda est vitio gratae mentis; quae faciat velitque quantam potest, supraque etiam quam potest, licet ipsi. Nec favore aliorum peccat, qui ad corruptelam usque sui obsequio indulget hominibus quibuscunque: sed in continentiae abstinentiaeque leges alias venit. Quisquis malefacto demeretur alium, sibi potius, quam alii, praestat amorem; cum nemo recte vel secus amare possit alterum, nisi prout semet prius amaverit. Secreta hîc rite officia sincerumque affectum introspicientibus patebit, quod homines etiam malos nimium amare nequeamus: sicuti nec mala, quibus corrupti sunt unquam nimium odisse possumus. Ipsimet Peripatetici agnoscunt non par in quavis, nec aequale in eadem etiam virtute discrimen a vitiis. In Temperantia tamen stuporem illum absolutum quem describunt, verbo nominant, re non ostendunt: pars vero temper antiae Castitas perficitur extremo illo, quod defectum vocant. Excessum Iustitiae non intelligo; quasi aut nimium alieno abstinere possimus, aut si plus tribueris alteri de tuo quam obstrictus eras, injusti reus sis per agendus statim. Sive consulto id faciat quispiam, liberalitatis meretur laudem, vel in aliam extra facti meritum pecat regulam, sui forte suorumque parum memor: Sive fugit ipsum ratio utcunque in transigendo; imprudentiae tribuatur ipsi error, non culpa impingatur injustitiae. imo ne quidem errare dicendus est, si forte incertus sic erravit, ne pejus erraret. Nemo quidem sibi facit injuriam: et summum jus, quod summa injuria ovcatur, eo potius laborat opposito, quod parum est. Subtilem sane illam in Virtute decoris supremi simul et medii conciliationem Theages Pythagoricus affert: Supremum, quoniam nec addi quidquam nec demi postulat: medium quoniam inter nimium et parum constitutum est. Sic porro se decorum et indecorum inter se habent, ut aequale et inaequale, dispositum et confusum; quae utraque finitum et infinitum sunt. Non solum sine culpa, sed etiam cum laude; non confuso, sed securiori celeriorique gradu in Virtutis viâ

procurret, quisquis infinitum etiam intendet: nec cum Aristotele solummodo in contrarium vitium se reflectet ut in medio consistat; sed a medio exiliet, ut pertingat ad summum. Quis vero mediocritatem hanc inter nimium et parum sic aequalem describet, radio veluti Goemetrico? Non equidem ad punctum Mathematicum Morales definitiones exigo: latitudinem res ipsa requirit. Sed cur ipsimet ad istas se cogunt angustias ex ambulacris Philosophi? ut virtutis extremum, velut punctum quod non vident, cum Mathematicis hîc ponant. Si quidem eruditum Matheseos pulverem aspergere libeat; cur non potius Virtutes, prout cujusque natura fert, ducunt velut lineas? quarum termini saepe nulli sint, nisi quantum quisque potest producere. Ex difficultate Aristoteles arguit perfectionem Virtutis; cum ipsius medium velut circuli centrum invenire, hoc sit artis: Nobis ad consummationem sufficiet, si rectas delineemus virtutes; cum in obliqua sat pronum sit deflectere. Ne tamen in infinito vagari videamur, lineae istae officiorum tam quae circa mediocritatem consistunt quam quae retinent illam, circumscribentur ab usitatioribus vitae circumstantiis ac uniuscujusque viribus, velut orbiculari figura sibimet respondente. Decidende igitur restabit Aristotelicis disceptatio, quae olim ambiguam fecerat palmam duobus ex Geometrarum familia, quorum unus sine circini ope descripserat exquisitissime circulum: alter in eodem orbiclo, absque instrumenti subsidio punctum tetigit medium. Sic pares comparationum similitudines opponi possunt Aristotelicis: et virtutis natura persaepe superat mediocritatem. Demonstratum quoque dedit Vir [note: Prolegom. ad libr. de Iure belli et pacis. Particulatim de Virtutis officiis singularioribus in quibus vel Errores varii nec eorundem persaepe sibi consentientium, vel comprobandis rationes non sat validae. ] summus Hugo Grotius, magnum seculi nostri decus; accidere quidem virtutibus nonnullis ut affectus moderentur, sed non id omni Virtuti proprium atque perpetuum. Platonici ergo navassent operam egregiam, si postquam subolfecerant; inde accuratius nobus descripsissent, quae supra vel infra medium consistant. Zenonis schola ubi semel deseruit medium, modum non tenuit. Eradicandos affectus insitos jubebant omnes, cum quibus cor ipsum evellendum fuerat dilaniandumque. Ita Morum inter institutores, ex hac universâ officii naturâ non recte constituta profluxêre defectus in singulis, ut sibimet etiam non consenserint iidem. Non commemorabo jam

quod cum veras etiam sed non satis apertas saepe rationes ductrices sequerentur, frequentissime haesitaverint inter illud quod fugiendum omnio, vel quod sequendum erat necessario. Licitum onim quod vocamus naturâ inaequaliter interjectum uirique, nunc propensius inclinat ad illud quod nefas est facere, modo ad id quod intermittere est religio. Vnde tam multiplex saepe discrimen occurrit velut inter lucis tenebrarumque confinia, et inter candidissimum alborem nigritiemque profundissimam intermixti tot colores alii. Hi vero errores in negotiis vitae variis inserebant se varii; etiam si non ad vivum resecemus cuncta. Non unus Cato queri poterat amissa vera rerum vocabulae. Sic Poeta,

Videamus solum quae fundamento semel posito superstruxêre. E Stagirâ Philosophus ut Mediocritati suae satisfaceret, vindictam virtutis nomine palliavit. Honorum non appetentem damnat, imo inambitiosum pejorem dicit ambitioso. Facile quidem sub lucernae philosophicae obscuritate hallucinati sunt hîc etiam e primipilaribus; tu et Xenophon qui statim in frontispicio libri sui, refert inter Virtutes Cyri, quod fuerit [gap: Greek word(s)] . quasi dicas, contentissimo honoris studio fervidum. Hoc vero permultum non laudasse solum ambitionem, sed etiam praetuslisse modestiae; quae honores contemnit. Rigidos virtutis satellites qui se professi sunt, Stoicos intelligo; errata quaevis et scelera eâdem signabant lineâ; materies obvia tot solibus. Cum vero naturae bellum indixissent apertum, ambiguitates quaerebant, ut his ipsis veritatem includerent insidiis, quas conabantur opponere: ex ipso naturalis aequitatis campo, ad verborum angustias, ut de Iureconsultis ait Cicero, et angulos literarum revocabant. Postquam ergo dixissent umbras affectuum sentire sapientem, ipsis quidem cacere; hinc enascebantur illa: Non dolebit, sed eum dolor vellicabit: ignoscet, non parcet, ejusque farinae alia. Ne subjectus sit animus fortunae ullatenus, ex Chrysippo distinctio illa promanavit: Sapienti et manibus, et oclis, et multis ad quotidianum usum necessariis opus est, sed eget nulla re: egere enim necessitatis est: nihil

autem necesse sapienti est. Tandem in excolenda vitâ profecerunt ad parricidium usque, ut naturae in oculos objicerent munus ipsius: sic hominem exuehant ut sapientem facerent, et tamen virtutem ejus mero incalescere liberius permittebant. Vtrumque prisci Catonis exemplo etiam. Iam vero passim Philosophi similitudine naturae contra ipsam abutuntur: vel ipsius ductum parum firmâ commentatione adstruunt: inprimisque ubi de comparatione officiorum, ex utilis honestique specie pugnantium, vique praesertim majori contra Virtutem insurgente, agitur; aqua haeret iis plerumque: In universum denique non sat valida nostrae insirmitati pro colenda probitate subministrant argumenta. Chrysippus et Diogenes Oedipodearum commixtionum naturalem foeditatem naturali argumentatione astruebat: exemplo desumpto a gallinaceo similiumque animalium genere. Socrates sapientissimus oraculo judicatus, frigidam suffudit confutationem, non a pudore propinquioris sanguins inter gradus superiores ac inferiores desumptam: sed ajebat tantum, matrimonium istiusmodi non conducere ad valetudinem prolis aut fecunditatem. Quae nec sufficiens est ratio, nec in totum vera conceditur ab humanae indagatoribus naturae. Ad dolorem averruncandam afferebatur communiter illud, ut cogitemus tanquam quicquid facere possit fortuna, factura sit. Ad mortis terrorem depellendum quid frequentius afferebatur? quam clavo

At hoc ipsum miserum est, quod sit necesse vel miserum esse in vitâ, vel vitae ipsius bono privari. Vbi ergo vel Mors, vel aliquod commodum majus litem fecerunt praeceptis sanctioribus; quod subsidium dabitur? Apud Platonem Socrates, ut persuaderet Alcidiadi, corporis injurias malaque omnia nihili ducenda, docet; Hominem solum esse animum, corporis ipsius, velut instrumentum tantum artificis. Hinc illud: Aliud est is qui utitur, et id quo quis utitur. Aliud ergo quidpiam homo est, a suo corpore. Vnum, in quo consentiat comparatio, producit; plura praeterit in quibus dissonet. Quasi non magis cohaereat animo corpus, quam malleus fabro: quem ille sine dolore abjiciat: nos ne mutlari quidem articulo, sin sensu acriori possumus.

Plutarchi Consolatio Socraticis madet dogmatibus: quod mors sit aut somnium, aut peregrinatio, aut abolitio animi et corporis; ut quodcumque horum sit eligendum, dolendum fuerit nullum. Adfert etiam more suo exempla, fratrum Argivorum Bitoni et Cleobi? itidem Agamedis et Trophonii; quorum benefacta Dii morte rependisse feruntur. Suscitat etiam genium Euthynoi Itali, qui patrem Elysium compellaverit;

Testimonium etiam citat ex Aristotele Sileni cujuspiam captivi, qui ad Midam aductus asseruerit, Mortuos melioris praestantiorisque naturae compotes. Aristoteles vero ipse quid? Hic ait maxima mala bonaque neglecturum virtutis caussa probum, quia malet breviorem vitam et honoratiorem; paucasque actiones honestas insigniores, quam multas minores. Fatetur etiam quo magis omni virtute ornatus et felicior fuerit vir fortis, eo magis ob mortem doliturum. Non satis faciebat hoc Tullio, itaque cum ipsemet multa Peripateticis indulsisset in curandis hisce quae ad vitae pertinent commoditatem: ubi ab comparationem utilitatis cum honestate ventum, resilit ad Stoicos, qui virtutem solem propter se dicebant colendam. Splendidius putat ab his de honesti praestantiâ dici. Vidnedum etiam erat an et fortius? Sic stat Tulliana formula, quam si sequamur in comparatione rerum, ab officio nunquam recessuros affirmat. Sic a solitario Virtutis decoro acumina prodita, nec admittuntur a crassioribus ingeniis, nec majora penetrant impedimenta, franguntur etiam a durioribus. Vt denique compendio rem persequamur: Compendiosum nobis fontem aperit Antoninus Philosophus, unde Philosophia magnanimitatis suae constantiaeque tota in vita petit rationes. Lampridius sic verba reddidit: Vitae humanae tempus punctum est, natura fluit, sensus obscurus, corporis universi concretio facilis putrescere, animus vagus, fortuna res inpervestigabilis, fama res incerta. Et ut verbo dicam: Omnia corporis quidem fluvius; animi vero somnium et fumus, vit bellum et hospitis in peregrina urbe mora, fama post obitum oblivio. At enim; quae diversitas est ingeniorum, contrarios potius Virtuti

effectus, consideratio hujusmodi edidit facile in aliis. Non alio argumentorum genere inquietati nepotuli discinctiores: ut inter mollia desidis et languentis ignaviae brachia vitam transderent, per licita juxta illicitaque foedati;

His argumentis Venusinus Vates Epicuri de grege porcum se dicit facitque persaepe. Videre igitur est quam non fortiter pugnaverint communiter Philosophi tum pro mediis, tum pro summis praecipue Morum officiis. Videre est in diversis quidem, attamen in plerisque peccasse ipsos: [note: Adhuc singulare, sed commune passim Vitium, in officiis quae Deum concernunt, et ratione providentiae Divinae. ] nec omnibus inter se, nec singulis secum consentientibus. Communius jam occurrit vitium: partim ignorantia Dei affectatior in sapientibus, partim neglectus imo impietas in cognitum. Quam serio autem illi praescripserunt vel in semet exhibuerunt pietatem? quae omnino est fundamentum omnis Virtutis et adjumentum. Nullum enim sine Deo virum bonum esse confitetur ille, qui proruperat in illud audacius: Quid votis opus est, fac te ipse felicem. Deum verum cum Diis rivalibus prosequebantur alii simul, vel exili prae illis cultu, vel nullo. Theologiam quidem poeticam ridebant una cum caeteris, metuebant vero civilem; adeoque naturalem, cujus erant professores, negligebant ipsi. Quid ergo aliorum tenebrae hîc faenerentur lucis? Notitia de Deo ante stantes, qui fuerint ausi in vulgus aliquid liberius, pauci memoratur: Videamus nonnullos. Pythagoras Italicae sectae princeps, Thraces, AEgyptios, Persas, Chaldaeos qui frequentaverat; ingeminabat hic Monada suam: plures tamen Deos colebat. Heraclitus profertur unius Dei mundi gubernatoris assertor: Sed hujus scripta dictaque Delio natatore indigebant. Anaxagoras atheus ab atheis dictus, quia unam Mentem Deum scilicet nomnabat: Socrates tamen conqueritur de ipso, quod secundis caussis immoratus fuerit perrimandis ad oblivionem primae. Socratis ipsius Apologia coram judicibus, et dissertatio in Phaedone, de Deo sententiam vix innuunt, cum tamen vel maxime urgeret occasio. Hunc recte Plato alibi introducit jacientem fundamentum totius Ethices illo in dicto, quod de caelo descendit, Nosce te ipsum. Dicit tunc igitur Socrates, agendum maxime ut a nobis comperiri possit illud ipsum per se, [gap: Greek word(s)] enim ipsi

Deum denotat. Sic enim fortasse compererimus, quidnam ipsi simus: quamdiu autem illud ignoraverimus fieri sane non potest ut nos ipsos cognoscamus. At quomodo Deus precandus sit, praeceptorem expect andum fatetur, qui doceat; felicemque illius diei lucem sibi optat contingere: Isto quippe sensu Dialogus Socratis cum Alcibiade finitur. Plato licet Vnum Pulchrum Bonumque pulchre describat, obscurius tamen: et frequentius more patrio conceptas formulas praemonet fundendas, Seriae initium epistolae suae fatetur Deum praeferre, minus seriae Deos; unde partim suae partim populari sententiae indulgens, Incorporeum Deum ait, et simul mundum etiam, et coelum et astra et terram et animas, et eos quos majorum instituto acceperant; ita ut Tullio ipso referente ac judice, haec inter sese vehementer pugnent. De Tullio testantur varia hinc inde inspersa, quantum viderit potueritque videre de Deo, praeterquam proferebat. Literae tamen inter ipsum et Catonem commutatae, utriusque religionem ad mores potius fuisse compositam quam ad conscientiam, testantur praeter reliqua. Ibi Tullius de rebus bene pro patria gestis, non expectat offerri sed deferri expetit supplicationes ad Deos: ut specioso ad obtegendam ambitionem titulo, ita manifesto signo neglecti Dei quem cognoverat verius. Cato dissentit quidem a suppliciis hisce decernundis, non odio superstitionis, uti decebat inter sapientes saltem; sed arrogantiâ quadam comtemptrice numinum omnium. Nempe censebat multo plus honoris inde Tullio accessurum, si judicasset senatus innocentiâ potius illius, quam benignitate divinâ conservatam esse patriam. Epictetus Christianis jam temporibus egregium per sonat melos Numini supremo, in Comment ariis apud Arrianum: Enchiridion tamen indulget patriis ritibus et sacrificiis. Praetereo jam horum Philosophorum, et aliorum de Providentia Divina exerrationes: quae partim suffocabant Virtutem, partim obstruebant multum; quanquam bonit ate naturae vincerentur. De quibus placitis sparsim perhibet Plutarchus, quem aliquoties laudavimus. Taceo fatum Stoicum quale itidem et Pythagoras et Heraclitus foverat. Anaxagoras inane fati omni nomen censebat. Tullius nescio qua mente in Officiis indicat non nocere Deos;

iramque ipsorum nullam. Aristoteles sive contemplationi suimet solius Deum immorari censebat, sive ad sphaeram septimam solummodo, vel etiam ad sublunaria sed non singularia numero extendebat Divinam gubernationem: hoc vero est omnibus suis Eudemiis, Nicomachiis, magnisque Moralibus nervos incidere. Melius sensere e vulgo [note: Effectus Doctrinae Ethnicorum, quid nimirum illa praestiterit potueritve praestare, tum respectu naturalis luminis, tum respectu Christiane revelationis. ] homines hac in parte. insanienti philosophorum sapientiae minime adstipulati. Enimvero primaeva illa lux Dei veri fulserat Orbi recentiori. Invidae tamen sibimet Gentes tantum eripuerunt bonum. Ignorantiâ quippe manifestioris numinis sui damnavit justissimus Deus ingravescentem passim improbitatem, vel sponte obcaecatam permisit delabi tantam in caliginem. Interim, quae fuit in severitate benignitas Divina, reliquit conscientiae humanae dirigendae lumen, custodivitque notitiam de Divinitate universalem, praeter Mundi ipsius librum in quo legebatur Deus ipse, sicuti per traditionem edocebatur velut in auditorio. Numen enim esse, res curare humanas, colendumque omnino, constabat ubique consensu gentium barbararum simul cultiorumque. Haec tame~ et ratione confirmare pronum erat philosophis; alia praeterea obliterata reducere; Videlicet mundum non esse Deum, sed a Deo creatum, Deum esse unum; unius unde Dei verique enascitur religio. Religio humanis in rebus palmaria est, quam posito Deo poni necesse est. Nisi quis Deum nominet, nec percipiat se supremum rerum omnium Dominum appellare; vel religionem nesciat Dei esse cultum. Eoquis enim Authoris sui se totum esse non agnoscat? Rectori summo non praestet obedientem? neque testetur gratum munificentissimo largitori? Honore isto, qui est signum beneficae opinionis, non indiget natura Numinis perfecta; sed nostra in praesens futurumque indiga, praeteritorum obstricta natura debet eum necessario; ita ut non possit non deberi, quamdiu Deus esse Deus perseverabit, et quod sic debetur, non possit non Dei Majestas exigere Sacrosancta. Apparere igitur jam potest quomodo in officiis adversus Deum, hominesque responderint Sapientes suae regulae; Naturam si sequamur ducem nunquam aberrabimus. Spectamu scissorum Philosophorum vulnera quibus se mutuo confecêre; sed sanata curataque probe haudquaquam cernimus. Facilius aliena dogmata destruxit aliquis, quam adstruxit

propria. Quis eorum minus erraverit, sine errore dijudicare non proclivi est; statuere siquidem quid sit sapiens, vel maxime videtur esse sapientis. Equidem falsum potius refellebant, quam reponebant verum; quod saepe reperire poterant, nisi quaerere maluissent disputando ad inventionis gloriam, quam obvium vulgo capere, referreque naturae acceptum. Sine natura equidem nihil doctrina philosophorum in Virtute potuit; natura muta plerumque multum. Et si conferre voluerimus semina illa a Deo relicta in Conscientiâ naturalem cujusque scientiam urgente, et cognitione Numinis communi, plus praestiterunt: quam praecepta humana scientiae vel virtutis addebant. Nam et plures minime malos ipsius rationis emergentis vi ac naturae sponte inter vulgatissimos agnoscas, quam pessimos etiam extra civilem poenam; quod fere Socrates apud Platonem indicat. Et lustinus testatur esse prorsus admirabile, hoc Scythis naturam dare, quod Graeci longâ praeceptisque philosophorum consequi nequeunt; cultosque mores incultae barbariae collatione superari. Praecepta naturae consona dum inculcantur, non superaddunt vires naturae: sed excitant, ut conetur aliquis, quantum a se require videt, ubi conscientiam circumiverit propriam. Majora quidem sui experimenta dedisset Virtus, si non sibi etiam ac Deo defuissent gentiles. Intererat plures ut professi fuissent, vel ii etiam qui profitebantur, melius ad Virtutem, prout par erat lumine naturali gaudentibus, doctrinâ et vitâ juvissent alios; atque munere, sibi quod impositum a Deo fatebantur, fuissent defuncti plenius. In exemplis Virtulum benignius agemus cum iis, quam ipsi secum. Nec tantum semper requiremus quantum persaepe polliciti sunt, sed quantum potuerunt. Quanquam vero et paria viribus desideramus in ipsis etiam Magnis viris frequentius; tamen quae fuerunt eminentiora, excitabunt nos multo magis ad aemulationem: et singulares virtutes quas nobis in singulis dabunt, simul aliis cumulare nostrarum erit partium. Instinctus naturae ad desiderium immortalitatis: Conscientiae in articulo mortis praetentamenta: Ratio quoque Providentiae Divinae, quod bonis male malis bene agi videretur; Communes erant omnium meditationes. Has quod colligerent philosophi, adderentque consideration es

naturales de Anima, caeteraque probabilia falsis mista; usus emerget nunc, ut resurrectionem promissam, superiorem quamvis naturae viribus, non tamen contrariam videamus: et quam Ethnici posse, nos Christiani esse sciamus, praeter cupiditatem fide subnixi comprobatâ. Non diffitemur etiam toto sermone nostro, quod et libri hi Ethici, qui jam prodeunt, testantur palam; diligenter a Philosophis cujusque virtutis definitiones, distributiones, cognationes inter se, gradus etiam descriptos: quod eminet in Aristotele. De honesti praerogativa in eorum collisione, multa egregie discreta: quod Ciceronis scripto de officiis tribuemus. Multae rationes ad decus Virtutis per semet exsplendescentis commendandum allatae sunt: quod in Stoicis, ut Seneca, Epicteto, Antoninoque agnoscemus. Similium comparationumque pulchritudine, varietateque exemplorum illustrarunt officia virtutum, officiorumque rationes: qua utilitate Plutarchus emicat. Apis Attica Xenophon legit flores Philosophorum, tradiditque luculenter Socratica dictata. Iam demonstrationes illae apud Platonem ad mores applicitae, per inductionem processumque a notioribus ad ignotiora, multum juvant ipsum magistrum ad perrimanda vera, simul ad persuadendum discentibus, adversariosque convincnedos. De pietate quoque officiorum in Deum, faculam praeluxisse, praeter ceteros, laudem in Platonis cedet. Summa denique eminentiorum virtutum, quas sparsas per tot varios licet invenire pagnanico scriptores, servient ad perfectiorum Christianae religionis praeceptorum aequitatem commendadnam; quod naturâ sint justissima honestissimaque. Poetas non advoco jam ad partes: qui alioquin ut primi feruntur Philosophiam consignasse, et postea comites non desierunt esse philosophorum et asseclae. Sic Academiam resipit Virgilius, Lucanus Stoam refert. sic ceteri non minus de Maeonio fonte biberunt, quam de Socratico hauserunt liquore: unde non humili spiritu intorquent sententias, miscueruntque utile dulci. Sed non semper omne tulerunt punctum. Hi ut historias fablis, sic minus probis permiscuere bona intervalla. Satyrici inprimis suum salem affricant vulgi placitis acrius: potius quiden

vituperant Vitia, quam Virtutes commendant; frequenter ipsa delicta ridere magis videntur quam reprobare: voluptaria quoque mala sic describunt saepe ut doceant magis, quam abducant ab illis adolescentes animos. Nec omnia igitur omnibus, nec nihil cuiquam tribuemus: cum omnino haec variis cum erroribus praestiterint Ethnici, nos iis liberati oridinem datum imbuemus diviniori luce, probabilia reddemus certa, pulchris vim addemus. Fatentur ipsimet Philosophi doctrinae suae imbecillitatem. Itaque et Cicero licet Academicâ libertate Stoicos Peripateticosque confudisset, tamen probabilia se afferre docet. Aristoteles ad naturam Ethicamque disciplinam, Legis requirit auxilium. Vt plane sint in Deum contumeliosi; et in geunus humanum, quod rudioribus constat potissimum, injurii: et suimet etiam obliti, aut non intelligentes propriarum virium; qui non considerant, quantum ex natura legi arreptae praestet expressum eloquium Divinum, nos manuducens ut ad ea quae natura intendit, inoffenso pede per veniamus, jam securiores certioresque. Non aestimant illi rite argumenta quibus haec diserta inter Deum hominesque Communio est constituta: nec sollicite custodiunt transmittuntque per manus Sacrum hoc Caeli depositum.

[note: Secunda Pars de Hebraorum Virtute. Hanc superiorem Ethnicâ esse probatur, quia Lex Mosaica removerat impedimenta. Ethnicorum, et auxilia quae non habuerant Ethnici, praestabat. Idcirco Vniverse Legis Praestantia annotatur. ] Sed ista porro videbimus. Quoniam vero his in libris Ethicis inter jicitur aliquando mentio Hebraeorum Virtutis, paucis hanc interjungere non fuerit alienum Hebraeis quidem, pluria obstacula ad Virtutem Paganorum propria, fuêre amota, conciliata quoque adjumenta. Lex enim illis a Deo per Mosen lata fuit, caeteras omnium gentium exsuperans, ut nihil ei par fuerit, nihil secundum. Iactat equidem magnifice Tribonianus super Pandectis, quas congesserat ex Ethnicorum Romanorum legibus, plebiscitis, senatusconsultis, responsisque prudentum, indeque suos Iuris consultos Sacerdotes appellat. Iustitiam colimus, et boni et aequi notitiam profitemur, aequum ab iniquo separantes, licitum ab illicito discernentes, bonos non solum metu poenarum, verum etiam praemiorum quoque exhortatione efficere cupientes; veram nisi fallor philosophiam, non simulatam affectantes. Non inquiram nunc reliquias vel errorum vel dissensionum inter Sabinianos et Proculejanos observatas ab Iurisperitis.

Hoc tamen attingere libet animadversum, aggravare poenam persaepe Romanis in legibus discrimen personarum, quae ad facti meritum non multum faciant: id vero lex Mosaica sedulo vitavit semper. Cedo titulum de Praemiis, cum de poenis abunde liberales videamus. Imo cum singulis delictis poenae sint additae, universi juris observantissimum impunitatis sola manet remuneratio. Quodsi bellica quempiam opera ad aerarium in beneficiis detulerit, vel utile artificium immunitate gaudeat aliquâ: multum distat inter artificem peritum et civem probum, etiam apud Politicos quaeritur an dux bonus, simul bonus vir esse debeat? Vehementibus atque illustribus verbis, Digestorum hic conditor miscuit Ethicam cum Iurisprudentia. Immemor non tam facile animis imperari, quam linguis; latissimamque differentiam inter legitimum et justum; quod vere est tunc cum juste est factum, illud ad externa legis jusso se componit. Dispescit haec Cicero, dum laudat Sulpitium, quod non solum juris sed et justitiae fuerit consultus. Legi hoc Divinae proprium quod mentes etiam religione devinciat; quod non tantum ad poenas, verum etiam ad praemia sufficiat pro cunctis; praeceptaque sibi tradat consono invicem; nec opposito unquam justitiae honestatique a naturâ injunctae omnibus. Quod [note: Particulatim Praemium certum offerebat. ] Felicitatem attinet, quam in rebus humonis deprehenderat sagacissimus naturae interpres; hanc non desiderabant minus, quam sperabant orti ex Abrahamo: peculiaris Deo in orbe toto populus. Certa promissa universi et singuli habebant; quorum depressiori in humiliorem sortem fortunae intercedebat praeceptum divinum de laxiori indulgentiâ: praecipue vero statum Iubili tempus cunctis reducebat candidos soles, novaque fata dobat jure postliminii. Deus illis sedes quietas ostendit in terra tot urbibus ac vicis insigni, ut nulla provincia pari spacio totidem complexa memoretur antiquioribus: latifundiis dimetiendis ipsemet praeerat, ac velut herciscundae familiae. Ibi cum opobalsami fructu peculiari caeterisque reditibus naturae, sementis annua fecundo recurrebat cum fenore: imo messis inseminata creberrimis interstitiis otiosos ditabat. In triennium enim suffecturam fecunditatem protrudebat sextus quilibet annus, unoque partu tam abundanter effundebat, ut de restibili segete, spicilegio, racemationeque neglectâ indulgeretur

liberaliter alienigenis. Nec florentissima luxuria debebatur interamni halitui, vel incolarum diligentiae densiorem glebam aquantium, vel bonitati aeris solum naturlai: sed Deus ipse praeter naturae ordinem depluebat imbrem temperiemque creabat opportunam; nobile pignus providentiae singularis. Opimus accedebat alius secundorum successuum proventes. Pax optima rerum, vel certa victoriae gloria. Concordia domi, vinculo colligata religionis arctissimo. Securitas ad limites, cum sacris templi suaeque laetitiae, pinguissimis ex fructibus, operaturos exciperet princeps regionis urbs, terno quotannis conlfuxu; ubi omnium incolarum dissitissimorum congressus amicus commiscebat mutuas voluptates, privatumque publico cumulabatur gaudium. Iam animus vegetus in corpore sano vita longaeva, matrimonium felix, proles prosperitatis haeres millesimos [note: 7. Poenam minabatur severiorem. ] in nepotes; et reliqua Vitam quae faciunt beatiorem. Vltra solitum igitur legislatoribus, Divina benignitas hîc processit. Sed virtus tamen legis est imperare, vetare, permittere, punire, ut ex Modestino citat Tribonianus. Aristoteles ipse definit legem prudentem mentis orationem quae cogendivim habeat. Solennia itaque Legis retinuit Deus; ut quamvis allioeret ad obsequium, magis tamen deterreret ab inobedientiâ. Quare cum ad felicitatem omnia bona requirantur, ad infelicitatem sufficiat unius, majoris praesertim dejectus: Lex Mosaica transgressoribus non solum omnium bonorum amissionem interminabatur, sed cuncta humano in genere proponebat mala. Vbi non possent convenire in unum adversa malarum rerum ingenia, delectus in commiserationem imputabatur: ubi vero conspirarunt plura, mors donabatur in beneficio. Quae vel fuerant etenim bona prius, vel quae manebant adhuc, sed a caeteris devulsa; misere vexabant mentem opere miserrimo. Maxime infelicitas est, fuisse felicem, et vita filo pendens taediosissimo, materiem suggerebat diuturnioribus malis. Pro fausto conjugio; vel nullum, vel sterile, vel plures obsides eadem involvebat supplicio, metusque ad plures posteros derivabatur. Pro terrae possessione; exilium spargebat extorres, per extremos immanesque populos: hinc pro septimo quietis anno, vel quem septenarius in semet revolutus reddebat demum, repensi illi septuaginta

continui captivitatis anni. Pro fertili ate, contraria sibi tempestas vel ardore siccissimo vel humiditate putridâ spem deludebat; aut occupabat culta novalia miles horridus, laboris etiam fructum praeripiebat inter calicem labraque suprema. Aerem corruptrix lues infecerat, vel coelestis ira spiritum eripiebat, funeribus subitis. Denique ut iudaea lingua pacis nomine velut fasciculo omnigenam colligat felicitatem, sic ad contrariae miseriae cumulum Iudaeos bellum involvebat, et quicquid ambitu suo continet perpessu grave, triste visu, auditu horridum. Ipsa si Legis scriptae verba inspiciamus, majore paginâ surgunt minae pollicit ationibus contrapositae; variis calamitatibus [note: , 3. Confirmata fuit a Deo. ] cladibus, stragibusque horrentes. Adhaec primum quodque commissum capital fuit; cum leviora etiam fuso animantium expianda fuerint cruore. Cum igitur promissa et comminationes repraesentarentur statim unique genti dicata fuerit lex, ad confirmationem ipsius sufficiebat ab origine statim tantis signis talibusque praeceptis constitutam, qualia quanaque nullae aliae toto legis tempore habuerunt nationes: sufficiebat et miracula oraculaque identidem sustentasse post quoque vacillantem lapsu temporum fidem. Stupenda enim praeter naturae vires effecta, vim majorum humanâ omnino arguunt: vim vero hanc doctrinae confirmandae institutam ad Deum verum referant necesse est, probitas in praeceptis, pietasque in Deum, quem natura omnis authorem universorum fatebatur. Aliarum gentium sicut Themis in coelo, sic lex in terris exerrabat gravissime. Passim ad falfos Deos Deasve referebant auspicia, quae nec tenuissime quidem probabant ad comparationem Mosaicam. Saepe notoria vitia permittebant non vetando, vel praecipiendo injungebant; ut appareat proprium sibi potius quam verum aliorum bonum spectasse, humanumque non divinum negotium egisse legislatores; veritos in pluribus conflictari cum multitudine, nec ausos majora, quam quorum effectum consilia inventionesque humanae spoponde rant. Non Lacedaemoniorum disciplinam dicam unquam ab Apolline potius Spartae quam a Lycurgo datam; inquit ille apud Ciceronem. nec ut numero plures sic authoritate ullo modo XII tabulae Romanorum comparandae sunt duabus Dei tabulis: Faciet sapiens, cum Seneca, non tanquam

Diis grata sed tanquam legibus jussa. Nimirum traditio ad posteritatem valida non enascitur, nisi ex priorum temporum tanquam comparium testium firmo consensu, quem efficiunt validae pro universis caussae. Non aliae vero quam quae sic valuerunt pro cunctis, consignari poterant caussae in publicum: consignatarum denique natura communis, cognoscendum dat semper, humanane an divinâ vi praevaluerint. Argumenta equidme inhaerentia adhaerentiaque veteris instrumenti libris per varias temporum, locorum, personarum, effectorumque circumstantias, ac praesignificationes impletas, nunc et olim penitius rimantibus ostendebnat Divini numinis vestigia. Quantivis autem pretii haec occurrerint compendio; quae partim etiam ex rutis caesis famae serius divagatae per Ethnicos malevolos etiamsi, colligere possis, partim ex collatione invicem secum et cum sacris authoribus investigare penitus. Inspectantem facta Mosis universum populum, tam incredulum, toties refractarium perduxisse, ut uni viro fisus ex statu quidem incommodo sed majori cum periculo, ad incertiorem spem, per vastas solitudines reptaret; pone insequentibus pristinae terrae dominis potentissimis, novae autem fortissimis incolis perterrefacientibus adversum: utrisque vero superior ut evaderet turba minime bellicosa. Persuasisse, ut ob multos ritus constitutos, vetitumque nefas vitiorum alibi indultorum dura lex recipientibus, adversa cunctis populis subiretur. Perfecisse, ut semel suscepta, duraret perpetim; haud nixa quidem successore Authoris stirpe, cum Moses progeniem suam inter vulgares accensuerit tribules: non immutata nihilominus a tam variis parentium imperantiumque ingeniis tot per secula atque mutationibus, quae velut fatales periodi regna distinguunt. Hi cuncti, ultra sortem omnium ubivis legum humano [note: 4. Praecepta dabat notiora, constantiora justioraque. ] arbitrio solertiaque solitarum eventus, divina manifestant edicta veris firmata prodigiis. Instituta jam lex erat ut nota fierent ea, quorum turpitudinem consuetudo inumbraverat, et ne sibi permissum putarent improbiores, quod non esset prohibitum apud alios. Corrigebat defectum humanae doctrinae: jubebat, vetabat pro imperio, quae ratiocinatione philosophi non persuaserint evidenter omnibus. Religiosam inprimis veri Dei notitiam, inter caecas reliquarum gentium mentes

et pectora coeca, commonstrabat lex isthaec sola. Non sine caerimonis quidem, sed sine idololatria: sciebant enim quem et quomodo colerent Iudaei; indigna Numine facies non effingebatur, id est nulla erat. Caeterâ nihil inhonestum naturâ ullis in officiis, nihil impium more gentium, nihil inaequale, modo infra supra modo spem sui seculi [note: Ratio illorum conveniens. ] conditionemque injungebatur. Enimvero ubi ad Iudaea gentis indolem ut tunc erant tempora, Deum authorem, praemia, poenasque respexerimus, facile praeceptorum justitia consensusque deprehendetur. Populus erat superstitionibus aliarum assuetus gentium: ergo aliqui ritus instituti, plures etiam additi, quo alienior esset vicino ab contagio; caussas tamen quorum nossent, ut de illis Seneca confitetur. Nequicquam objiciat aliquis, in externos arma illata, quod philosophis maximis vitio vertimus. Duo cum faciunt idem, non est idem. Quis vero homullus ex luto et argilla factus divinae auctoritatis jura invadere ausit plusquam sacrilegâ licentiâ? In imperio Supremi Numinis, potentiae potestatique respondit justitia semper: quas dispensant aquissimis arbitriis sapientia, bonitasque. Caelum lassaverant conscelerati septem populi, quibus et Amalechitae annumerantur. Ad vindicanda tamen adoperto capite regnantia crimina non procucurrêre sponte sua Iudaei obtentu religionis armati: sed Caelestis vindex exserto mandato jura sua transfudit, imposuit imo necessitatem obsequii. Hoc vero memorabile, quod propriarum injuriarum atrocium ab AEgyptiis illatarum memores esse lex vetabat. Iam cultus Dicinus et moderatio in bonis malisque tam nostris quam alienis sic aptabantur, ne promissae in terra felicitatis effocaretur ususfructus, aut statim imminentem poenam incurrerent in arduis cespitantes. Frustra igitur se hîc praeferant severiores illi Sapientum, qui aut ad nullam, aut ignotam, aut comprehensam forte opinione mentis beatitudinem non ex aequo respondentia derexerunt instituta, ut ea bona persequi complectique non liceret, quae votis exoptabant. et concederemus sane laudabilia praescripsisse ipsos, tanquam necessaria: hoc vero gravissimum licitis illicita permiscuisse facto persaepe in eodem. Malim itaque hic etiamnum subsidentem Hebraeam virtutem, quam Ethnicorum multorum summa vitia summas tegentia virtutes. At Iudaica

[note: 5. Ad altiora etiam ducebat et praecepta et praemia. Adhuc si tempora Legem antegressa, et subsecuta sub prophetis praecipue, conserantur. ] gens altius etiam scandebat. Quid enim sibi vult summarium Legis, dilectionem Dei priximique altissimam complexum? Quid illud ad oram tabulae secundae contra concupiscentiam praeceptum? Licet enim in antiquiore Testamento cupiditatis vox factum potius, quam mentem designet saepe: nec omnia singularibus sint exacta mandatis; perfectior tamen hîc sensus indigit videtur. Nonne a sensatioribus deprehendi poterat? cum et rationem naturalem, ut Ethnici, et lege quidem excultam justiori haberent, quae praeter imperativa dictata, caussas quoque adspergebat. Recta collatio instituitur inter Legis, [note: Ps. 19. ] et Mundi doctrinam: Coeli enarrant gloriam Dei, et extensio manuum ejus annunciat. At Lex Domini verum, imperitis sapientiam suppeditans. Hinc supra senes et doctores suam scientiam effert Psaltes [note: Ps. 119. ] non vane, dum de constitutionibus Divinis ipsi sermo est; quarum observatio lumen eruditione majus subministrat hominum menti. Quanti vero illud? quod mundi surgentis incunabula quae ex aquis emersêre divino jussu; orbemque ob flagitia in ortus suos revolutum ac renascentem iterum ex diluvio, recti nossent Hebraei. Non ab ovo Persico rerum initia repetebant; assignabantve duplici principio bono maloque; ad quam pugnantem licet secum sententiam, veluti viscum pennas reliquêre maximi Philosophorum. Non ad recentiores eluviones sub Ogype in Attica, vel sub Thessalo Deucalione in quibuscunque Graeciae partibus confundebantur. Non iis imponebant fabulosa carmina verum attextum miris pervertentia figmentis,

Frustra opponat vero quispiam scriptum aliud, adversus confirmatum tantopere antiquioremque omnibus Codicem Mosaicum. Nam et nullum aequale ipsi volumen producetur: et anitiquitates Iudaicas luculenter probavit Iosephus contra Apionem, cymbalum mundi vel si mavis cum Plinio tympanum publicae famae. Manetho quoque temporiubs Ptolemaei Philadelphi sacrificulus Aegyptius, nequicquam obtendat

triginta et unam AEgypti dynastias, quae imperitarint ante Alexandrum Macedonem annis quinquies millenis trecentis et quinquaginta quinque. Haesce lineas transsilierunt populares e Nilo alii, qui ab Osiride ac Iside computarunt ad regnum Alexandri annos plus decies mille, vel juxta nonnullos, paullo minus ter et vices mille. Quemcunque trium calculorum sumas, non solum Noachhi aevum superabit, sed ipsam Adami transcendet creationem. Equidem in Arcadibus Graeci lunâ ipsa genus antiquius fabulabantur; eo tamen ut abeamus, non est opus. Constat ad lunae cursum directos in AEgypto annos, partim menstruos, partim quadrimestres; ea ratione Sacram historiam facile cum externâ conciliabit Chronologorum computatio. Praeterea singulariter Manethon si non fallaciae, erroris tamen convincetur; quod Dynastias AEgyptiorum collaterales, ut loquuntur, tanquam successivas numerarit. Nempe respublicas eodem tempore, sed diversis in locis diversisque initiis regnantes compegit in unum, implicitosque annos explicitis confudit. Hocce dubium evolvit accurate [note: De Orig[?]ne et progressu Idololatriae lib. 1. cap. 28. ] vir undecunque doctissimus, versatissimusque vetustioribus in monumentis Gerardus Vossius. Magnum favorem imputat Numen supremum Hebraeis supra reliquas nationes. Apud Ethnicos idonei testes ipsi temporum, truncatas tamen nobis origines etiam proius dissitas reliquêre, ob nullam vel obscuram majorum famam: sive dum ad obruta intervalla, e poetarum aliorumque commentis vindicant, in melius pejusve corruperunt. Iudaeis autem non tantum parentes suae gentis primores, conditaeque Reipub. initia fuerunt manifesta; sed perpetuum Divinae providentiae ductum ab ortum Mundi Legem adusque, divino spiritu afflatus Moses duraturis inscripsit monumentis, ne deletili variantium temporum memoriae concredita veritas pateretur deliquium. Hinc seges amplissima succrescebat invitamentorum, ad implendum religiosiorem probitatem. Inde vox exultat in hymno: [note: Psal. 119. ] Recolens judicia tua a condito mundo Domine, ex iis magnum solatium accipio. Ante Legem Enoch, post Legem Elias rapti vivi, simulque erepti alii e morte signa praebuerunt nonnulla majoris felicitatis. Spem vero etiam subditam acrius facile credo

his, qui dum poenarum metu non peccant, praemiis etiam exciderunt: conjectura inde aliis, quod praesentia bona perdidisse vident eos, qui fecerant, id, ob quod fuere promissa maxime. Accedebant et prophetarum dicta majorem spirantia virtutem, qui proloquuti eitam quaedam [note: 6. Exempla convenientia sibi habebant sub iisdem temporibus. ] ad indicium melioris post hanc vitam expectationis. Exempla vero nedum ut non convenierent legi, sed supra ipsam ibant. In Divinae Legis vestibulo praefulgent pietate, gentis totius Progenitores: ipsa in Lege totoque Codice Sacro tum complura rarae probitatis documenta, in popularibus proposita; tum etiam imposita Patribus familias qua vitâ qua voce proba suorum Educatio. Siquidem domestica institutio, et de proximo illustria facta acrem stimulum facemque subdunt ad imitationem: Vti praeter Aristotelem, ipsa docet arcta conjunctio. Ante postque promulgatam legem; ultra tame~ praescripta continuêre se a licitis sustinuere dura, ad sanguinem etiam praesertim postremis seculis pollentes virtute viri Hebraei viraginesque. Multos diver sorum temporum nihilo inferiores imo superiores Ethnicis; antiquioris Scripturae [note: Summa partis Secundae. ] sacrae exhibet historiae candidior. Dissimulatione haud usa est, quemadmodum illos quos describit simulationis adhuc absolvit, quod Deum authorem notum sibi respicerent, non altiori ingenio praesiderent philosophico. Sic praeter praeceptis morum respondentia exempla, quae ad demonstrationem Moralem cum omnibus Ethicis doctoribus exigit Aristoteles; aderat Hebraeis lex poena munitior, quod idem Philosophus requirebat. Praemium adhuc praeferebat Hebraea [note: Tertia Pars De Christiana Virtute quam Ethnicâ Hebraeâque majorem esse ostenditur. Vnieverte: Quia Euangelium defectus Legis Ethnicam doctrinam superantis implet, retinet do[?]] lex; quod optabat Aristoteles, non expectabat tamen a lege. Et quod illi in mentem non venerat unquam, Divina providentia plane haec erant conscripta confirmataque.

Magnum hoc prae Paganis omnibus obtigit Divina benignitate solis Hebraeis: sed majora prae ipsis Hebraeis Supremo Numini adjumenta Virtutis imputant Christiani, pro cunctis gentibus sine discrimine. Has miracula, prophetiaeque admonebant sub Lege quandoque: At

et auctius pro arbitrio Legislatoris. Ipso formido celerius ingrueutis poenae degeneres animos arguit, timidioresque ipsa in felicitate. Vt pote eum illâ exciderit ipsomet Internuncius, verendum erat si semel offensum titubatumque fuerit, ne illa quae sigillatim diuque collecta fuerant, [note: Rom. 7. ] uno tempore universa per derentur. Facile credamus etiam Apostolo de vi flagrantis cupiditatis non solum reclamante ratione, sed etiam vetante lege conquerenti; dum hanc mancipationis miseriam confertcum praesenti liberatione. Imbecillitatem quippe suam fatetur Lex, dum expectat aliam: ipsum imperfectius promissum, imperfectiora praecepta denotat. Non [note: 2 Pet. 1. ] dabat Lex Vetus implere per se Virtutes perfectiores: sed perfectiora ubi aderant auxilia, citra ipsam, licet sub ipsâ fuerint. De Felicitate Coelesli signa ex prophetis praecipue petuntur: At hi post legem fuere aliquot [note: Particulatim. Primo: quia Filicitatem AEternam promittit. ] seculis. Iam in confesso est, sacrum hunc spiritum non esse propriae interpretationis, sed profundioris quam ut intellectui facile pateat. Mysticus sensus literali diviniora continebat, verum est; sed occultiora. Multum interest diserte Beatitudinem summam promitti, expressisque foederis pactis inscribi: an vero propheticis involvi mysteriis. Quod non praestita fuerint diutius dona promissa, ideo alia non promissa expectet aliquis; an in oa bona conceptis verbis plenissimum jus habent transcriptum? Ex raptu per tot seculo duorum ante mortem ad incertum statum, vel redivivorum ad certam mortem, non adeo per oculatos plures testata exempla, deducant sane ad mortuos omnes resurrecturos ut nunquam moriantur, argamentum non aeque respondens, nec concludens necessario. Nos firmissima documenta nostris quibus omnes obnoxii sumus casibus aria superioraque tenemus nostram ad sidem demonstrata declarataque evidenter. Praemonstratorem ipsum habemus ducemque Christum in id, ut illi nostram sortem inesse intelligamus: cui accidit quicquid cuivis potest accidere. Mala expertus omnia, et non sine sanguine mortem pasam ad sepulchrum usque persecutus est: redux unde victor triumphatorque ingressus coelos, [note: Quae Felicitas confirmata a Deo maxi mum in modum cum ipso Eunagelio. ] summa imaque coercet imperio, regnique scopum habet salutem nostrum omnium aeternam. Hoc ergo uti ad omnes undique spectat mortales: sic Orbe conscio Coelo teste auctoreque factum. Oculis enim, auribus, manibus, totis denique sensibus facti veritatem complexi tot testes, tam diris tumque variis doloribus, necibusque idcirco susceptis, ac innumer abili

miraculorum inusitatissimorum frequentiâ, recenti re, tot gentibus plenissime caverunt: ut eos falsos ullo nec fallaces communis naturae sensus, Deusque grandius ore mortali intonans, ad omnem etiam posteritatem sufficientissime comprobarint. Huic humanae divinaeque fidei innixus mundus tot per populos moribus, linguis, ingeniis, regionibusque distinctus, tabulas sacras quid et cur crediderit primitus retinentissimas circumfert, bonae fidei possessor, quam probare jam non tenetur: quandoquidem sine caussa manifestius valida in contrarium dubitare, non est e communis candore rationis. Et tamen pio illa veritate omnibus inde seculis, continuo temporum fluxu, ad caussam dicendam ultro venit Orbis hic Christianus. Quicunque sive lectione sacras hasce paginas hauserint, sive auditione acceperint, plusquam ex populari publicaque actione, libertatem singulis et pluribus privatim etiam secum experiendi permittit. Non strictioribus formulis eruditorum excipit forum aut elidit: sed ad notiones naturâ experientiaque rudibus obvias, factâ perbrevi sinceraque disquisitione magnifice vincit: actorem eundem judicemque, undecunque inceperit modo sibi constet, pro cujusque captu abunde convincit: ut non possit non credere factum, quod nisi fuisset, infecta essent omnino cuncta, quae jam nunc facta viventibus oculis intuetur. Iure certissimo credenda Fides Christiana, quia credita est sic, ut nonnisi Deo authore proficisci simul suscipique, potuerit; cum nec sperari nec fieri talis exitus potuerit, Spiritu Dei maximo operante. Omnibus religione vel superstitiosa vel obstinatâ praeoccupatis pervicacissime, non tanquam tabulae rasae inarata est primum: non tamen affectibus illecebrosis connivet aut indulget, sed vulgatissima etiam delicta vero radit acriori, altiusque unguem imprimit ulceribus. Nulla orationis sublimitate subtilitateque rationis insinuata, potius a simplicibus concepta, nudis seriisque praeceptis dictisque, simplici velut orationis voce: tamen reipsa conjecturae mortalis atque commentationis quantumvis exquisite subductum acumen in perfectis officiis vitae exuperat, qua consensu inter sapientissimos unicuique etiam secum inaudito, quâ sensu praegnantissimo. Nullis legibus armata, sed armis juxta legibusque dolosissima etiam fraude intermixtis pressa: nec tamen oppressa Religio, sua patientiâ citius

aliorum crudelissimam saevitiem fatigavit, quam suum jugem dolorem; inermis tandem victrix, prisca instituta armis et legibus exarmavit. Adhaec annunciationem ipsius quae antecessere vel comitata, consecutaque sunt tempora, firmissima ipsi testimonia perhibent. Primum tot tamque variis praesignificationibus de tempore, locis, nominibus, effectis, circumstantiisque aliis Servatoris nostri ac ejus doctrinae responderi, nonnisi supra negotium agente Providentiâ potuit. Nam nec nasci cuiquam contingit cum vult: et facta tam diversa aliorum amicorum inimicorumque praestare cujusquam non est: et quamvis in unum aliquem singula separatim cadere possint, omnia tamen praestare vel tot praecipua nullius est in manu. Ipsae praedictiones Euangelicae impletae jam, ut de inusitatissima poenâ sui contemptorum Iudaeorum, sic de progressu Euangelii contra potentiam humanam: fidem concilient authoribus necesse est. Vt jam praeteram; malignorum adversariorum sive Paganorum, sive Iudaeorum, sive corruptorum Christianismi per Asiam testimonia extranea, quae materiem amplam suppeditant argumentorum vel invita persaepe. Haec signa quae diximus insita et annexa Instrumento Sacro, manent continuo, durantque ista miracula in praesens etiamnum, duraturaeque perpetuo sunt naturae. Deum enim inde authorem fatearis necessario; aut haec nullus conciliare poteris: nisi quo divinam supra modum vim neges, absurda invehas immania; quasi sine caussa et omnia ex nihilo in naturae cursu, vel ex quibuscunque quaecunque fieri possint: et sic perverso penitus ordine ima summis sursum deorsum permista confundas, ut nec pes nec caput suo compareant loco. Vt vero sunt hominum mentes variae sibique adversae, nec suimet intelligentes, nodum in scirpo quaerunt, et facti quaestiones examinare volunt ad Euclidaeas regulas, pariter echo depicturi; et auribus de colore dicturi judicium. Vox vero Dei quae supra naturam est, non mathematicis solum, sed nec naturalibus consequentiis necti aut potest aut debet; sed miranda extra ordinem revelatio extraordinariâ ratione, id est miraculis confirmanda fuerat. Ea tamen nunc, non ut aliae historiae quantumvis verissimae, narrationis fide constant solâ; sed credendi necessitas ingenerata est plane permanentibus effectis, quae veram demonstrationem pariunt et scientiam. Quocirca omnia valentissima

genera argumentorum quae Lex habuit, habet Euangelium; sed plura adhaec et potiora, sine defectibus tam probationum, quam praeceptorum Mosaicorum. Ideoque non indiget Euangelium miraculorum oraculorumque propheticorum repetitione; et nunc ipsam Hebraeam legem promissis suis ultra solitum destitutam confirmat ex post facto: a qua confirmatum fuerat in antecessum mirando singularique modo. Imo et naturalem confirmat religionem; quia Deum eâdem asserit religionemque esse; qua suae religionis Deum authorem inserit omnibus. Sic satis in Sacris Novi Foederis libris, una cum ipsorum authoritate confirmata est Felicitas Virtuti destinata; quam non philosophorum ingenio sed Dei liberalitati debemus; non [note: Hebr. 8. ] Mosi, sed Christo, intercessori praestantioris testamenti, quod [note: 2. Clarissime constantissimeque expressa; ut patet ex collatione dictorum quae partim ex Canone V. Federis afferunt Rabbini praeoipue, partim ex Ethnicis quibusdam citantur. ] praestantioribus promissis est sancitum. Quisquis vero Paganorum et Hebraeorum volumina simul cum Christiana paginâ conferat: in Paganis nec volam nec vestigium certioris spei praeter nudam ratiocinationem verisimilium voto excitatem reperiet; in Hebraeis quidem lanuginem aliquam et cortice prophetico involuta quaepiam. Non solum tecta sed etiam rara verba hac de felicitate in diffusissimis illis scriptis invenias: ita ut in Hebraeis vix racemum profunde conditum deruere liceat, quae apud nos pleno sinu funduntur: apud Gentiles quaedam inspersa colligas, quae hîc non modio aut trimodio, sed pleno horreo congresta. Quoquo te hîc vertas, offerent sese ultro dicta de Resurrectione mortuorum, de vitâ aeternâ, repetita et inculcata; ut nullum interspirium admirandi habeas laetandique. Copia difficilem delectum facit. Idcirco ut quodque dictum occurret, ita illud statim cum Ethnicorum audacioribus, praecipuisque Hebraeorum, levi brachio hoc in diludio committemus paulisper. Non immorabor Druidis sacerdotibus Veterum Gallorum quos ruisse in ferrum fama est,

Haec enim dirae immanitatis famosa superstitio notatur, humanas victimas Diis consecravisse:

Nec constabant sibi an spiritui humano orbis alius sit assignatus, an vero mutaret tantum mortalia corpora; quod somnium etiam ab AEgyptiis Pythagoram arripuisse tradunt. At enim non provocare amlitiose, praeter missionem jussumque supremi imperatoris jubemur: sed non timere mortem, fiduciâ certo confirmatae immortalitatis nostrae. [note: Matth. 10. ] De coelo descendit vox illa Servatoris; Ne metuatis ab his qui [note: Luc. 20. ] occidunt corpus, animam autem non possunt occidere. Item: Qui digni fuerint habiti, ut saeculum illud assequantur et resurrectionem a mortuis, neque matrimonia contrahunt, neque nuptum dantur: Neque enim mori ultra possunt: aequales [note: 1. Cor. 15. ] enim sunt angelis. Nec citabo caput illud epistolae ad Corinthios velut alteram epistolam, deductum supet hoc redivivo solatio. Ibi edoctus a Christo, amanuensisque Spiritus sancti Paulus, Incorruptionem, Immortalitatem omnibus et unicuique Christianorum inculcat, dum resurrectionem mortuorum, in recenti rerum gestarum experientiâ praesentibus documentis palam comprobat, ultima sensuum communisque notionis demonstratione: Quod erat demonstrandum. Sed accedamus ad Graecos Romanosque: qui caeteros prae se vocabant barbaros. Subtile illud ad placitum philosophorum, sed tenebricoso dignum Heraclito, e profundo puteo extractum, in quo latâre ajebant veritatem; Nisi speretis quod supra spem est, non invenietis id quod inveniri nequit. Item, Manent homines post mortem qualia neque expectant neque cogitant. Habemus Doctorem Gentium in Areopago contra Stoicos Epicureosque [note: Act. 17. ] fortius pugnantem: Tempora ignorantiae praetermittens Deus, nunc annunciat omnibus, ut onmes ubique resipiscant: eo quod statuit diem, in quo judicaturus sit orbem terrarum cum justitia, per eum virum per quem decreverat, fide praestira omnibus, cum excitavit illum a mortuis. Anaxagoras coelum patriam suam ostentabat digito: is nimirum qui rogatus ad quid natus esset, respondit ad solem et astra contemplandum. At nos in coelis caput nostrum conditum habentes, toti eo migraturi plenâ [note: Philip. 3. ] exclamamus fide: Nostra conversatio in coelis est, unde et Servatorem expectamus Dominum Iesum Christum, qui

transfigurabit corpus nostrum humile, ut conforme fiat corpori suo glorioso secundum efficaciam, qua potest etiam subjicere sibi omnia. Socratis moribundi verba legerunt amici: Vos scitis spem mihi esse venturum me ad viros bonos, quod tamen non nimium affirmaverim. At quam minime dubia [note: 2 Tim. 4. ] vox illa: Certamen bonum decertavi, cursum consummavi, fidem servavi: quod superest, reposita est mihi justitiae corona, quam reddet mihi Dominus in illo die, qui est justus judex: non solum autem mihi, sed et omnibus qui diligunt adventum ipsius. Seneca qui dubia verba saepius affundit scriptis suis, prorumpit, aliquando in generosiora: De Marciae filio: Ad excelsa sublatus inter felices currit animas, excipitque illum sacer chorus. Et mox adjicit, haud semper duraturam hanc felicitatem: Nos felices animae et aeterna sortitae, cum Deo visum erit iterum ista moliri, labentibus cunctis, et ipsi parva ruinae ingentis accessio, in antiqua elementa vertemur. [note: 1 Thess. 4. ] At nobis, a quo exspes dolor prohibetur, ab eodem, additur robur spei melioris: Hoc vobis dicimus verbo Domini; Quoniam ipse Dominus cum hortatu et voce Archangeli ac tuba Dei descendet de coelo, et mortui in Christo resurgent primum, deinde nos qui vivemus, qui reliqui erimus, simul cum illis rapiemur in nubibus, occursum Domini in aera, et sic semper cum Domino erimus. Ita denique pro frequentibus illis Philosophorum formulis: Fortassis, et si vera sapientum fama: [note: 2 Cor. 4. ] nobis obversantur assiduo illa certissima; Credimus ideo et loquimur, scientes. Gloriosa est commendatio Philosophiae apud Romanum sapientem: Philosophia quae ad Deum spectat altior est et animosior multum permisit sibi, non fuit oculis contenta. Majus esse quiddam suspicata est, ac pulchrius quod extra conspectum natura posuisset. Vt ergo cunctis istis unum opponamus Paulum Apostolum; Hic ad coelum raptus eruditiores [note: 2 Cor. 12. ] oculos ad divina nobis asserit: Quis hominum novit, quae sunt hominis, nisi spiritus hominis qui est in eo? Sic et ea quae sunt Dei, nemo novit nisi spiritus Dei. Nos vero

non spiritum mundi accepinius, sed spiritum qui est ex Deo; ut sciamus ea quae a Deo donata sunt nobis, quae et loquimur non sermonibus quos docet humana sapientia, sed quos docet Spiritus Sanctus. Sic nimirum inter Ethnicam Philo sophiam et Christianam interest, quantum a Divino Spiritu humanum abest ingenium. Tantum vero interest inter Christianam legem et Hebroeam, quantum coelestia promissa distant a terrestribus. Hinc Chrysostomi Demosthenis Christianorum vox illa: legens legem, legens prophetas, legens psalterium, nunquam regnum coelorum audivi, nisi in Euangelio. Huic Hieronymus Stridonensis praecinuerat, post Hipponensis Antistel Augustinus concinuit proeter chorum reliquum Ecclesiasticorum. Interim quoniam plus de terra sua elevati sunt ad coelestia. Hebraei quam Ethnici: expendere non abs re fuerit quid hanc ad rem afferatur ex Veteri Codice. Reperiemus autem clarius ausos loqui Philosophos: quippe loquuntur Philosophi, audiuntur; interrogati non respondent. Antonius Philosophus objicit; Quam multi philosophi mortui sunt, postquam de morte et immortalitate tam multa composuissent. Licebat illis blandiri sibi confidentius more Tulliano: Si in hoc erro quod animos hominum immortales esse credam, lubenter erro, nec mihi hunc errorem quo delector, dum vivo, extorqueri volo. Sin mortuis (ut quidam minuti philosophi censent) nihil sentiatur, non vereor ne hunc errorem meum mortui philosophi irrideant. Aliter - comparatum erat cum Prophetis Israeliticis. Non per licentiorum sententiarum tormenta praecipitabant sermonem; verum religiosoe orationis fides iis tenebatur subteste Spiritu; qui ut certior sic arbitrio Divino dispen sabatur. Videamus aliquantum, quid ex Vatibus ergo potissimum citent Doctores Iudaei, felicis post memoriae Patres dicti. Non producam hîc quae literarum ex apicibus miseris, et volucribus allegoriarum inaniis ventum veluti textilem et vitrea fracta colligunt. Ex Iobo vulgatum de videndo in carne Deo, non ausi sunt proferre: et contra ex Iobo multa proferebant Saducaei. Magnum illud in Ezechiele [note: Ex. cap. 37] ostendunt de ossibus: En ego induam in vos spiritum, et vivetis:

dabo quoque super vos nervos, et induam vos carne, obducamque vos cute, et indam vobis spiritum, et vivetis, et cognoscetis, quod ego Dominus. Sed ibidem additur statim: Ossa ista universa sunt domus Ifraetis: Ecce ego aperio sepulchra vestra, et educam vos de sepulchris vestris popule mi. Et dabo spiritum meum in vos et vivetis, et collocabo vos super terram vestram, et scietis quia ego Dominus loquutus sum. De solutione captivitatis Babylonica ibi loquitur Prophetes. Hoc [note: Dan. c. ult. ] facere potest ad paria verba Danielis: ubi et Clausulam de ipsomet continere aliquid magni facile credo nunc: sed absque hoc lumine esset, quod Christianis lucet, aegrius cernere id potuissem, quae mea imbecillitas est. Dixerat paullo ante Genius interpres, vaticinia sua clausa signatque ad ultima tempora; quae nec intelligere semet Propheta fassus fuerat. Psalmi verba haec allegantur etiam: [note: Ps. 49. ] At Deus animam meam de potestate inferorum liberabit, nam suscepit me. Psalter tamen saepius hujusmodi phrasi de periculo mortis utitur. Et sive idem quaerit alibi, sive alius non intellexit [note: Ps. 88. ] altiorem sensum; dum ait. Num mortui resurgent et celebrabunt te? Nos quidem quibus authoritas Apostolica commendata est, similia Davidis dicta expleta novimus in Messia, certiorique [note: Act. 2. ex Psal. 16. Prov. 11. ] exemplo confirmata. Aditur etiam sapientissimus Salomon; cujus Diverbium est: Moriendo spem improbus amittit. Non adeo clare, ut non de tali spe intelligi possit, ne nimirum moriatur: Iustus vero, dum spirat, speret. Iam in Ecclesiastte post tot antitheses, [note: Eccl. cap. ult. ] erumpit tandem: Redit pulvis in terram, qualis fuit: et spiritus redit ad Deum, qui dedit illum. Equidem plus istud aestimo, quam Euripidis simile vel Epicharmi. Sed quid haec ad lucem nostram? quid de statu adhuc mortuorum expresum plene? Iam autem altima verba ibidem: Deus in judicium adducet omne opus cum omni occulta re, sive quid bonum, sive malum fuerit. Non addit tamen judicium istud futurumne sit hac vitâ praesenti an vero post [note: Ioh. 5. ] futurâ? Venit major Salomone, qui dixit Iudaeis. Scrutamini scripturas, quia putatis vos in ipsis vitam aeternam habere, et illae sunt quae testantur de me, nec vultis venire ad me, ut vitam

[note: Matth. 25. ] habeatis. Hic dixit diserte, Cum venerit Filius hominis in gloriâ suâ, et omnes sancti angeli cum eo, tunc sedebit in solio gloriae suae: et congregabuntur ante eum, omnes gemtes, et separabit eos. Tum dicet his, qui a dextra sibi erunt. Venite Benedicti Patris mei, possidete regnum paratum vobis a primordio mundi. Dicet et his, qui a sinistra erunt: Discedite a me maledicti in ignem aeternum, qui paratus est Diabolo et Angelis ejus. Prophetis omnibus major erat Iohannes Proecursor Christi, cum illius a praedicatione coeperit appropinquare regnum coelorum: At quanto major Christus, qui minimum in regno coelorum dicit majorem Iohanne. [note: Ioh. 12. ] Omnibus notum fecit: Qui credit in me, etiamsi mortuus fuerit, vivet: et omnis qui vivit et credit in me, nequaquam morietur in aeternum. Extat quidem aliquid ex Legis Mosaicoe formula: sed ad quam explicandam confirmandamque opus fuerat illo, quem instar suimet surrecturum praedixerat Moses, hoc [note: Matth. 2[?]] est, Novo Legislatore. Sic enim contra Saducaeos Christus: De resurrectione vero mortuorum non legistis quod vobis dictum est a Deo, qui ait, Ego sum Deus Abraham, et Deus Isaac, et Deus Iacob. Deus, non est Deus mortuorum, sed viventium. Nulla apud Mosem de Resurrectione mentio, sed tantum [note: Vide R. Manass. Ben Israel De re surrect. lib. 1. cap. 1. §. 12. cap. §. 5. Item c. 13. ] colligenda fuit, quod facit jam hîc Christus. Enimvero habemus confitentes ipsos Rabbinos, dum fatentur semet ex Sacris scriptis Veteris Testamenti probabilia tantum collegisse, non apodicticoe demonstrationis, pro resurrectione testimonia. Produnt se quoque dum caussas sedulo investigant, cur non aperte sit promissa? Hinc porisma illud: Omnes prophetae vaticinati sunt de diebus [note: Esata. 64. ] Messiae, at mundum futurum oculus non vidit. Deducunt id ex Esaiae dicto: ad quem locum nos illustriorem commentationem habemus. Scriptum est, quae oculus non vidit, et auris non audivit, et in cor hominis non ascenderunt, quae praeparavit Deus diligentibus se. Nobis autem Deus revelavit per Spiritum suum. Spiritus enim omnia scrutatur, etiam profunditates Dei. Clamat hîc apud nos Veritas, non submisse loquitur: Nos loqui non possumus

manifestius. Negari hoc promissum nullo modo potest: et extra omnem dubitationis aleam positum, vel in maxima dissentientium varietate. Ipsi olim qui dubitare ausi sunt in initiis ipsis, confutati calrissime, nostroe inservierunt luci. Hebroei vero significantius se proferre sententiam suam, quam Canon Veteris Scripturae, non iverint inficias. Qualia enim sunt ista edicta? Omnibus Israelitis pars est in futuro mundo: Quicunque negat resurrectionem mortuorum, hoc ipso quod eam negat, non erit particeps resurrectionis. Tandem pronunciarunt Expungendum e numero Israelitarum, qui hunc articulum negaverit. Tam diu tamen sustinueruut Saducoeos. Sero apparet enatum hocce decreti severioris. At vero et scintilloe in tenebris Paganicis, leviter oberrantes, et facula Hebroeorum obscurior, confunduntur facile nunc cum Meridiana luce quam habemus. Facilius enim et verisimilia veris juncta se sustinent, et conjecturas proeteritas, promissa subsecuta certiores reddunt. Nostris quidem usibus inservient multum proesignificationes propheticoe; deducunt enim ad Christum, Cum promittant, illum qui promissurus esset expresse vitam oeternam. Vibrantiores etiam Ethnicorum sententioe transferentur velut emblemata exornandam ad basin Christianam, [note: Cur ejus promissio sic dilata? quaeritur. 1 Petri 1. ] quae jam vi sua stat. Cur Deus non propagarit statim abstrusius hoc secretum Felicitatis Summoe, licet ignoraverimus, sufficit de facto constare: quod et Christianis luculentissime promiserit, et ad proeteritorum seculorum etiam fideles sit relaturus ipsam. Summi Numinis rationes non tam scrutari curiose, quam adorare debemus submisse: quas ille persoepe ignotas, justas habet semper. Acutissimus philosophus Taurellus expoliverat sic ingenium ad religionem; ut quam hebetior fuerit rationis acies hoc cote destituta, non diviserit soepius: tetigit tamen perpulchras caussas, quibus consutius probat mundum aliquo tempore factum, etiamsi fieri potuisset ab oeterno, quod fieri posse negat. Vt pote apparet ex eo Deum nostri minime indigum fuisse, ipsum effectorem authoremque primum esse, et quidem liberrimum. Multo vero magis quadrabunt hoec ad dilatam propromissionem AEternitatis: cum ab ortu statim tam oeternitatem, quam ipsius promissionem hominihus dari potuisse manifestum

sit. Omnia beneficia omnihus prior praestitit Deus, nemini acceptum [note: Rom. 11. ] refert puicquam; Quis prior dedit et restituetur illi? Virtutis igitur eramus debitores Genus humanum, ob recepta bona, quorum primum Creatio fundamentumque reliquorum Iam maleficiis sic proeteritorum donorum ingrati fuimus, ut non sperandum nobis fuerit majus bonum, quod non meruimus, sed formidandum malum, [note: Rom. 3. ] quod commeruimus omnes. Omnes enim peccaverunt, ac destituuntur gloriâ Dei. Contractus nullus intercesserat, ante foedus [note: Eph. 2. ] initum faventissime. Gratia estis servati per fidem, idque non ex vobis. Voluntarium id erat totum; facere unde id potuit Deus fecitque, quando voluit. Iam quoque licet cognoscere in incunabulis mundi surgentis velut infantiam, et elementa sub poedagogo, atque sic in univer sitate disponentem Deum profundiora consulta, donec tutelae suae incepisset esse Orbis. Ita et primi Orbis incolae non statim extra orbem animo abrepti: et priorum status nostrae conditionis felicitatem commendat. Et prophetiae in longum praemissae ad magnitudinem futurorum concipiendam erigunt. nec enim dilalio expectatioque major rei exiguae, deceat promissoris juxta atque expectiontis prudentiam. Et denique videmus certum munificentiae Divinae, quod destinationes suas, ante fundamenta mundi quae conceperat, non destituerit, donec per varia temporum spiramenta et inter valla designatas varie, tandem illigarit promisso; ut constantia prior, futuri exitum sanciat irrevocabilem. Omni quocirca laude [note: 2 Tim. 1. ] praedicationeque decorabimus cum Apostolo, Dei propositum et gratiam, quae data est nobis per Christum Iesum ante tempora secularia, sed palam facta est nunc per apparitionem Servatoris nostri Iesu Christi, qui mortem quidem abolevit, vitam autem in lucem [note: Cur tamen de Virtutis laude nihil decerpat? ] produxit ac immortalitatem per Euangelium: Verumenimvero non aberro longius dum abeo in Summo Bono Christianorum prae caeteris demonstrando: quo hinc eminentioris Virtutis tum necessitas tum facilitas patefiat. Omnium philosophantium consensu, Finis in actionibus principium occupat; et felicitas quo consummatior, eo majorem ipsis conciliat gratiam. Solam Virtutem qui se respectasse dictitabant, cum non cernerent rebus in humanis aequivalens

leus vel superius ipsa certumque proemium; vidimus eos nec omnium ingeniis, nec sui studii alacritati perfectionique satis consuluisse. Quin si penitius introspiciamus, qui Virtutem propter se colendam dictitabant; ea ratione dictatum hoc exequebantur, ut semet ipsos authores Virtutis suoe dominosque haberent; et sic propter se spreto Deo neglectove sectarentur Virtutem arroganter. Hinc Senecoe sententiâ Sapiens non par Iovi sed Deos antecedit: Tulliusque Academico Coitoe externas commoditates Diis, Virtutem autem minime acceptum referenti, opponit leviter Balbum ad veritatis similitudinem propensiora dicentem. Nos nec negemus ignari, nec dissimulemus ingrati, indigos Supremi Numinis uosmet esse. In virtute etiam, quam Natura ipsa humana clamitat miseram, nisi recompensetur pervicacem, si misera sit ideo tantum quia voluit; imprudentem persoepe nisi debeatur Rectori supremo; et in totum haud fidam satis, nisi inspectorem respiciat Deum; superbam denique, quae Deum non agnoscit authorem. Cum vero vel suimet haud intelligentes vel sibimet contradicentes ipsi Philosophi Stoici, virtutem instituerent ad propriam tranquillitatem; quidni nobis liceat addere non solum inquietudinis vacationem, sed etiam loetiorem interventum spei certioris; et non nostri solum sed authoris Dei respectu glorioeque Divinoe caussa bonum operari. Quidni felicius conjungamus utile cum honesto, quam olim intelligebat Socrates? qui hoec naturâ cohoerentia dicebat, querebatur opinione divulsa. Imo et per se colendam virtutem intelligimus manifestius. Nec ipsam Deus dignatus esset tanto proemio; nisi extra proemium quoque pulchra foret. Citius tamen qui propositâ spe cum Deo sic boquoque desiderium exacuerunt Virtutis, pulchritudine virtutis etiam ipsius capientur, quam qui naturali venustate exurgentem laudant, ut ambiant statim dote cassam. Est enim ubi ad rem persequendam excitatus aliunde animus, ipso usu percipit rei dignitatem minus cognitam; et sic imbecillitati nostroe proemium velificetur, retine atque simul propriam oestimationem virtutis proestantia. Ecquis vero est quam [note: 3. Praestantissima, quod patet ex rudiori descriptione. ] non alliciat suaviter ad virtutem, retineat in statione fortiter, provehat ad ardua tantum Christianorum bonum? Non humana est felicitas, quam Aristoteles hîc vidit, et adtulit Lex Hebroeis:

sed quam cum Hebraeis omnes optassent. Ab Aristotele quidem felicitatis siummae dotes descriptas adeo post se relinquit, ut hic solum titulus eâ dignissimus sit, quod supra laudes summum bonum esse dixerit. Vita nimirum cum Deo Patre, Christo Servatore, bonis Geniis hominibusque jam immortalibus degenda, omnibus bonis foeta, quaecunque capere potest mens humana, vel quae nec capere quidem potest, nullis temporum arctata limitibus, omnem luxuriosissimi voti audaciam sine fastidio implet abundantissime profusissimeque distendit. Itaque nulla ipsam humana oratio exprimere valet, etiamsi omnes ingenii virtutes consummata dicendi facultas exhauserit. Nostrum ad intellectum paria verba non invenit ipse Sacer in Scriptura Spiritus. Ideoque per accommodationem nominat Voluptatum exquisitissimas delicias, opum thesaurorumque affluentissimas copias, eminentissimos honorum gradus, Regiam potentiam thronorum majestate coronarumque glorioso decore circumfulgentem: jam late splendidissimum solis jubar, cum adolevit in meridiem et sua luce perfectus est: Totus denique mundus, quantus quantus est, et quicquid magni hoc universum habet, advocantur porrigendam ad umbram huic Beatitati. Licet vero cuncta quae Orbis hic conspicua habet, divinâ virgulâ conferrentur simul in aliquem unum, ut omnium aetatum ab omni memoriâ cunctorumque hominum bonis inauraretur; atque secundo sine ulla offensione cursu constaret ipsi prospera et aequabilis fortuna: Vilescerent tamen prorsus quaecunque ad Coelestem comparata felicitatem; ut maxima ne quidem minimum, et omnia hic fere praestent nihil. Postquam ergo consumpta sunt, quae sensibus patent humanis: Laudes nobis memorantur ab Sacris authoribus, immersae Deo et gratulatio memor beneficiorum praeteritorum, laeta praesentibus, futurorum non sollicita gratiarum actio perennis. Tandem aliae de coelo voces arcessuntur. Regnum coelorum, et quasi ne coelum quidem sufficeret, novum coelum, regenerationem, visionem sicuti est, gloriamque Dei, Divinae naturae communionem nobis recenseri videmus; augusta vocabula et ad quae intelligenda ipso isto bono est opus praesenti. Consortium certe felicitatis Dei sparsim diversis significationibus diffusum in Sacra nostrâ paginâ, etiam illi qui linguas Angelorum

lorum audivit, exprimit confessionem egestatis verborum. Stuporrem haec requirunt optimum interpretem divinitatis; ut mutum praeconium majora omni sermone indicet fidelissime, et praedicationi maximae interjiciatur exclamatio profunda, et laetissime concludat ingenua confessio, quod vota spes superet, reque ipsa consequuturi simus plura, quam vel assequi cogitatione potuimus unquam. Quid [note: 4. Indeque efficacissima ad Virtutem. ] ergo jam vel boni majoris avocare vel mali absterrere poterit? ecquod impedimentum in natura rerum sufflaminabit cursum nostrum ad virtutem tanto bono nixam? Non in vitium naturalis proclivitas, non altera natura consuetudo, non aemula utriusque naturae doctrina distorta, non mores publice recepti magnis parvisque civitatibus communes, non sequioris sexus imbecillitas, non sors hebetioris ingenii, non exercitationis difficultas praevalere poterunt. Non etiam de gradu dejicient agnata nobilitati mala, vel depressioris fortunae degener animus: non aemulatio parium vel imitatio prava superiorum, addictumque servitium auctoritati: non latissimae famae gloriaeque maximae sitis, vel seculi praesentis invida malignaque elogia: non quicquid commodi vel incommodi objicitur: non quicquid cupimus fugimusque: quia primum omnium quae nobis dantur, et ultimum eorum quae hic nobis eripiuntur bonorum vita; et sic Mors ipsa felicitati aeternae concesserunt. Pace itaque omnium dixero Verum summumque bonum est efficacissimum Ethices compendium: Nec enim ut ars fabrefacit, frustillatimque docet virtutem, sed ut natura florem aut animal, totam simul orditur. Quibuscunque animus aeger est vitiis, hoc Panaces erit. Quocunque terreno praegravaberis impedimento, hic vectis, haec machina erit; dato jam loco extra terram certius Archimede terram ipsam movebit, fidei cumgranum unum transferat montes. Cujuscunque praecepti rationem indagas; Hoc axioma est catholicae veritatis, demonstrationis firmae: haec caussa, primumque (liceat cum ratiocinantibus loqui) principium; quia caeterae ab ea pendent, in eaque quiescitur novissime. Enimvero sive amore in Deum, fons est omnis virtutis; hoc bonum haereditas est supremi Patris. Sive amor in Christum servat praecepta; morte immortalitatem hanc nobis comparavit, et sequester

est nostri depositi. Sive amor in proximum legem implet; haec hareditas sine rivalitate constituit omnes fratres, et pauperes teceptatores sunt veluti in domiciliis coeli; hostiles vero afflictiones seges et materies sunt aeternae gloriae. Quod si affectus affectum contra incitandus est, quo periculosior nobis vincatur ab adverso; summum bonum in potiundo voluptatis, doloris in amittendo potentissimas complexum caussas, facile vehementiori impetui vel languori remissiori, prout alteruter fuerit in tanta ingeniorum diversitate imbecillior, feret suppetias victrices; ut uterque ad rectae rationis imperium revocentur foedereque devinciantur stabili: concors tamen jam affectus ille major, emineat in cognatâ sibi virtute. Iam vel principes vel parentes reliquarum sunt affectionum duae, Amor erga bonum, odium erga malum; utri vis robustior sit tribuenda, disquiritur. Sive stimulis acerrimis cietur odium caeteris permistum affectibus, ipsi quin amori junctum magis saevit in obstantia; Felicitatis rapax solum est vitium; hac simul adamatâ, isto inviso necesse est incitari nos sic maxime, ut huic immoriamur odio. Sin amor cunctis praedominatur affectibus, ut nec odium furens ipsius ignes satis possit assequi,

Haec felicitas est bonis major omnibus, malis superior cunctis, quam sic depereat amor, ut quantas quantas habet vires, ipsi applicet, ultimumque in eo spiritum effundat. Voluntas sic rationis, non liberata jam solum ab affectuum impotentiâ, sed etiam in eos nacta est imperium. Phantasia ipsa contemplatione tanti boni assuefacta, offeret animo imaginem amabilissimam ultro. Caeteri affectus qui forte intra concupiscentiae facultatem segniorem resedissent, hîc jam per ardua exardescent appetitu inflammato, ut pro cupiditate spes ardentissima, pro fuga mali, animosissima fiducia, intensissimusque effervescat zelus. Nec Iuvenes jam quod Aristoteles fecit, ab Ethicis arcendi, expectandumque donec jactare jugum vitâ dediscant magistrâ. Tanti etenim boni pellecti illicio, affectus inordinatiores velut in herba,

supprimere omnibus unguiculis, nervis, opibusque contendunt, ut sic adolescentior

Totam huic sese felicitati addonat Voluntas, et quicquid proprii ab sese impetus habet ac sine consultatione statim velle potest, huc refert. Obstringit equidem naturam nostram, ut quicquid possumus valemusque, faciamus tanti precii in gratiam. Cum vero ultimum sine comparatione bonum sui necessitatem imponat; tanta jam nostri boni justis ponderibus oestimati vis est, ut arbitrium poene voluntati ereptum sit, nisi quod propter ipsius dilationem Expectatio proprioe libertatis jus restituat. Hujus fidei certe defectu Voluntas quae necessario paene ad summum bonum ferebatur, jam ad minoris etiam commodi umbram movetur de statu, inter plures a semet institutos ultimos fines vel intermedios hunc ultimum impedientes trepidat, atque per vices fertur referturque in contraria. Hinc Thomas Kempisius jugulum petit improbitatis nostroe; Initium, inquit, omnium malarum tentationum inconstantia animi, et parva ad Deum confidentia. Hoc facit uti nos credere putemus: turpissimis tamen praevaricationibus praecepta Christi apud incredulos infamemus. Sed ut quisque primum semet, post alium decipit; sic nos tantae spei nomen dedisse putamus satis, si leviorem ipsius imaginem figuravimus: et inane nomen virtutis jactamus, non edentes indicia usitatissima veri studii. Amor enim noster impendio ubi delectatur cujuscunque rei bono: cogitamus eam assidue, loquimur ubi licet frequentissime, cupidissime quaeque facimus ipsius ingratiam, patimur etiam non gravate; solliciti huic thesauro incubamus, quem ubi amisisse vel recessisse nos ab ejus usu videmus, dolemus maxime, vehementissime contra gaudemus ubi sentimus adesse. Ad hanc obrussam exigamus amorem Summi boni nostri pariterque Virtutis: cum hoc bonum pariterque ipsius caussâ Virtutem non possimus non amare. Non alimus igitur hunc ignem, quem quisquis sinu fovet, inde vigor, inde agilitas, inde in eximia facinora perennis impulsus. Hic impetus ipse ad summam felicitatem conceptus, summa perdoceat nos virtutis faciliori negotio. Voluntas quippe conspirans amice

cum Intellectu, non solum videt meliora prebatque, sed et sequitur, sed et inquirit quae sequatur. imperat ipsi quoque intellctui, ut postquam de tanto bono percepit, viam quaerat, vimque omnem intendat illius indagandae ineundaeque certius. Eadem cum in potestate habeat suspendere deliberationem intellectus urgentis et exequutionem: hic [note: Secundo: Euangelium persectam Virtutem tradit, quia describit praescribitque altiora praecepta, et rationes validas specialiores addit. ] jam celerius advocat cogitque consilium. At consuluit amplius et voluntati et rationi Deus Opt. Max. qui solus humanae Virtutis capacitatem novit optime, quemadmodum etiam solus verum largiri potest praemium. Itaque ne nos devius error auferret in colligendis officiis vitae, uti maximis Philosophis usuvenit, quos saepe falsa, saepius verisimilia deceperunt: Deus cum praemio simul et praecepta dedit clarissima; in quibus Virtutis munia perfectissime descripta, Divinique edicti praefulget majestas. Quod tam apertum est, ut Ethicam ipsam ad fidem N. Testamenti adstruendam advocaverimus. Divinissimae quippe probitatis nunquam hiante spiritu, normâque exactiori, perpetuum Divinae originis testimonium cujusque oculis auribusque repraesentat. Hîc demum erit exclamandum justius Antonino. Non jam tibi qualisnam sit vir bonus disputandum est, sed curandum ut sis vir bonus. Vitia hîc ipso in cubili jugulata videre est, fibrasque virtutum apertas penitiores; non solum procul habitis erroribus Ethnicorum, sed etiam defectu Legis suppleto. Non tollit naturam aut legem Deus naturae legisque author, sed perficit. Facit nunc illicita ut sint, quae ante fuêre permissa, utpote extra leges naturae necessarias: quaeque vetita quondam ad arbitrium in lege, jam non exigit; ita ut haec diversa sint inter se, non vero sibi repugnent. Servat quae naturae jus vel ex eo lex omnino imperat, aut prohibet: sed eadem majori gradu attollit, extenditque latius. Quae non aperte aut stricte praecepta in lege, vel non clara firmaque argumentatione deducebantur in Philosophiâ, nunc inculcantur authoritate manifesta, rationeque validâ muniuntur. Non ritibus designantur perfectiora, non per syllogismorum nexus longiores colliguntur: sed inductione factorum quae ultima demonstratio est apud disserendi magistros, exhibentur, et parabolis ex medio usu petitis expediuntur brevi manu. Non solum non errate sed nec dubitare condocefacit nos Lex Christiana, in iis quae antehac

summa cum difficultate, indeque magnis cum erroribus disputabantur ab ambiguis inter rationis solius dictamen rectum, et impetum naturae familiariorem majoremque. Annon enim ista plurimum complexu suo continentia officiorum, maximeque ad totam vitae societatem usuque pertinentia, deciduntur in Novi Foederis scriptis, praeceptoque injunguntur? De praecellentia boni publici supra privatum, proximi etiam prae proprio. De palmâ honesti supra incommoda cuncta, vel commoda; ipsiusque cum altero honesto collisione. De vero fortuitorum contemptu. De virtutis eminentiâ, et ubi supra mediocritatem extendenda sit. Rationes, ut verbo dicam, de vitâ degenda vivis dictis, factis, pro variis temporum rerumque articulis, subductae sunt opportunissimae. Nisi aliquis in infinitis particulis laborans semet ipsum implicet, vel misceus adversa, animum velit inter Deum mundumque partiri: vel inconsulte casus qui nunquam aut vix accidunt formet. cum tamen rariora etiam caeteris manifesto jam praescriptis designatisque collata, facilius evolvantur. Ad manum jam habes officia Christianarum Virtutum ad normam Sacrae literae, ut tempora ferebant Authoris, composita. Quam excellentiora vero haec describantur vel ex Virtute Morali in universum depictâ licet cognoscere. Sed et statim in vestibulo aeditui ritu excipient erudientque Virtutes Intellectus, quae morum Virtutes dirigunt: imo inter eas ipsaemet accensentur; quoniam sic paratae sunt ope Divina, ut volentibus pateant, non ingeniosis tantum. Scientia hîc est religionis Christianae salutisque aeternae: et sive multa sive magna notitia praestantissimarum praecipue rerum, quae tum ad fidem promissorum, tum ad obedientiam praeceptorum, utrorumque autem intelligentiam vel requiruntur necessario vel conducunt fructuose. Adtollit vero nos ad cognoscendum Deum velut Solem splendidissimum, non caligantem in noctuinis Philosophorum oculis, nec Mosaico inductum velo: sed apertius semet ingerentem in Christo Illustrissima imagine Dei. Prudentia oculus mentis scientiâ illustratus, sibi aliisque consilio et judicio providet. Videt enim unum necessarium ultimumque finem, ad eumque alios hujus vitae plures interjectos cum circumstantiis aptat. Praevidet impedimenta, cavetque pericula, praevertit illa minuitque: et si evidere nequeat innoxio serpentis astu, virtuti

felicitatique majori famulari jubet columbinam simplicitatem. Prudentissima ubi maxime peccare visa est in prudentiam humanam; quae imprudentissima calliditas est, mixto utrinque extremo. Ne vero multitudo rerum occasionumque singularium tam varia in ambiguis nostrae alienaeque vitae regendis, incapaces nos reddat virtutis; praeter ipsas Sacra Literas ad vulgarissima atque minutiora et officia et rerum genera descendentes, orandus jubetur Deus cum fide certâ indubitataque. Et certe a tentationibus nos liberat instituta precatio ab Sapientissimo Magistro. Ne tamen imbecillitas ingenii praetexatur vane, Studium Prudentiae scientiaeque Christianae adjicitur, ut quantum potuit cum Deo manum movens candidus aliquis, Prudentiae Scientiaeque Christianae satisfecerit. Fides merito Virtutis totius nomen sibi slylo sacro vendicat, quod et perfectiorem et faciliorem simul reddat in omnibus virtuttem; dum et perfectissima praescripta inserit aptatque diversissimis etiam ingeniis viribusque, et confessionem exprimit liberam, constantemque expectationem promissorum Divinorum infractam ad extremum retinet in extremis. Haec quippe de caelo delapsae Scientiae coelestia revelanti credit, Prudentiaeque ad coelum ducenti concredit semet. Videt non visa et futura aeterna praesentibus fluxis praefert, non solum ut potiora sed ut certiora quoque. Imputatur tantopere Abrahamo quod promissa vivente filio implenda, crediderit eventura jam jam morituro: id vero quilihet Christianus facit, spei fisus contra spem, mal in bonum cedere, mortem aditum immortalitatis; imo citius non morituros aliquando homines fidit, quam non resurrecturos. Quae Fides jam persuasit et optat; Spes illi arcte cohaerens ad unumquemque admovet propius, ut non solum futura bona esse, sed etiam sibi parata credat laeteturque. In coelo haec versatur, et ubi pietatem stabilem sacer instinctus coronaverit, sine vanitate recta conscientia interrogare audet Deum benignissimum. Nonne igitur harum Virtutum excelsum fastigium eminet, et officia consurgunt altius reliquamrum? quae ad Deum, nos ipsos, aliosque homines referuntur; vel mixta simul producunt praecepta. In bonam partem saepe nullus vel vix notatur excessus, ut et in contrarium defectus. Quod fere et ex eo cognoscas quod moris sit Sacris Scriptoribus ad universam Virtutem designandam

nomen peculiare traducere Virtutis unius, quae in suis officiis immodicum vix agnoscit. an non enim Iustitiae pro omni probitate sumpta notio intercurrit quam frequentissime? Sed jam Vniverse Virtus Moralis sic describitur praesentibus Ethicis, ut gradu servato et distinctione quam capacitas cujusque facit, tamen plenâ in omnibus Christianis debitâque constet perfectione. Diligens est; ideoque, pervigil, cavet sibi, contendit ad ardua, operae minime parcit, fervidissimâ alacritate constanter perdurat nec tepet donec in cineres redacta extinguatur, post rogum tamen etiam victura. Spiritualis, ideoque externarum ceremoniarum secura, Mentem aeternam pura mente colit, externa opera spiritu animat non vanâ specie imponens, quia cordium scrutator Christus, Deus est ponderator. Cultus certe Dei ejus que in gloriam fidemque nostram Christi constitutus est liber ab Ethnicorum ritibus, externas vero Judaeorum caerimonias ad interna transfert animi; ut sit demum, Hoc age et Ne verbum quidem tecum de sacrificiis. Ne tamen suspecta sit simplicitas Christiana: est singularis modus Eucharistiae simplicissimus ille castissimusque, religioso ab animo pretium accipit totum. Institutus est hic ritus, ob singularem modum summumque conatum beneficii in nos Dei Christique: quod beneficia reliqua etiam maxima charitatis excessu superat, et quo nominato caetera intelliguntur, caeteris indicatis hoc non item. Mortem Christi cruentissimam innocentissimam pro nobis susceptam, indeque preciosissimam cunctis sic repraesentat; ut et mortis modum, et fructus ex morte modumque perceptorum designet, et unitatem Dei cum Christo, Christianorum invicem secum ac cum Deo Christoque exhibeat. atque sic totius Mundi memoriae infigat id, quo mundus non habet majus quidquam. Sed enim sit hoc unicum arbitrii Divini non sine summâ caussa indicium. Omnibus virtutibus rationes additae Sacris in libris, perfectionem adhuc earum indicant. Recipimus et Philosophorum etiam veriores, et Hebraeorum certiores caussas: sed valentiores fiunt Euangelico junctae robori Non solum nobis commune illud a praemio ductum sufficientissimum traditur; sed peculiaria unicuique virtuti assignantur robusta passim argumenta. Pietatis in Deum Christumque non commemorabo

amplissimas rationes; cum modo eminentissimam memoraverimus gratiam. Percellunt equidem nos sacroque horrore percutiunt, Supremi numinis naturae quaecunque insunt volunt atique attribuuntur sine fine modoque: inter ea sic claret lucetque Benignitas, quâ nos inter opera sua numerare dignatur; ut et in hanc diffundamus nos perpetim, et hâc exciti in omnia Divina aestimanda, laudanda, stupenda indesinenter extra nos rapiamur. Non ut Metaphysicum tantummodo Bonum colitur nobis Optimus Maximusque Deus; multo minus vero, ut ille ajebat, Dii non sunt timendi quia boni sunt. Nec tamen servilis timor ut apud Hebraeos, sed obsequium filiis debitum inculcatur; ob beneficia inprimis Paterna, quae summa accepimus speramusque et accipimus semper. Christus Dominus Deusque noster, Redemptor, donorum coelestium dispensator assiduus, noster Pontifex benignissimus, Rex, Iudex, praeter divinissima quaeque alia in Sacris literis tributa sibi, omnes ad pietatem devotissimam suo nomini tribuendum obstringit, illigatos jam mandato Dei Patris. Magnanimitatis nomen rationemque supplet optime Fides: quemadmodum munia explet sufficientissime. Ad Magnum animum referebant Ethnici fortitudinem, patientiam, et quicquid vel audendum vel despiciendum videbatur. Nos magna gerere, non nostri animi sed Divini auxilii viribus jubet Fides, et a rebus gestis ad Deum respectare. Christianus mala non negat sed perfert: bona non fastidit superbe, sed melioribus post ponit prudenter: quia bonis malisque quod opponat habet. Spernit contemptum sine vanitate, quia honoris majoris est certus. Fortuita non temere accipit; quia nullus minimus quisque eventus effugit Deum, qui capillos etiam suorum habet in numerato. Vitam suam contempsit quisquis, aeternae dominus est: et facere et pati fortia Christianum est; quia Deo et credenti nihil arduum. Princeps Philosophus in egestate, contumeliâ, morte tam morbi cruciatu quam marinis tempestatibus impulsâ, negavit spectari Fortitudinem. Partim quia vix ferendam infamiam censebat: partim quia reliquis malis cernebat frustra vires opponi; cum ea non nostro suscipiantur arbitrio. Sed quo animo etiam necessaria subeantur, superenturque (ut ille ait) ferendo; hoc opus est. Hi casus frequenter intercurrunt,

semper quidam impendent. Mors etiam omnino cunctos sub sua vocat jura, quam terribilissimam appellat ibidem Philosophus. In omnibus his versatur terror fiduciaque; quibus praeest fortitudo: quaecunque igitur timore tanto nos implent, cum tollere non possimus, debemus tolerare; quod est Virtutis. Sed hanc Virtutem Aristoteles damnavit ad bellicum robur praecipue; quod illud laude provehatur populari. Ita, tum illi Philosophi miserum solatium doloribus suis tribuerunt, qui semetipsos in iis sustinendis spectabant; tum isti, qui ad aliorum aestimationem respectabant, eadem saepenumero destituebantur. Hebraei jam distringebantur ejusmodi in casibus, ne non solum naturae forent in fortunia, sed etiam ne in poenam sibi a Deo imputarentur. siquidem vacationem a malis hisce, Lex promittebat culpâ vacuis. Et multum interest spei melioris extra ordinem subsidium immitti fatiscentibus; an vero illâ antehac praeparatum, adhuc fiduciam promissi possidere auxilii ipso in experimento? A [note: 2 Cor. 6. Eph. 6. ] dextris sinistrisque probe instructa ferruminataque est Panoplia Christiana. Iam ad Liberalitatem nonne cogit nos gratuitam; quod et dispensatores nos alienorum bonorum didicerimus, nec minimum officium sine mercede abiturum. Propinatus indigo alicui ob nomen Christi,

Iam crescens sibi dirus hydrops Avaritiae non cesserit venis omnibus? ubi noscit se non posse Deo simul et Mammonae servire. Mansuetudinis rationem quotidianae orationis formula habet efficacissimam, ubi Clementiae Divinae modum in se quisque praescribit, quem ipsemet suae moderationi statuerit in alium: Sic iracundiae phrenesis curatur optime. Deprimitur typhus tumorque Superbiae? dum ad ipsius invidiam attollit nos supremum in locum regni coelestis, modestia. Quis denique enumeret contra tabem invidiae, vel ignavae operae veternum, vel levioris inconstantiae velut epilepsiam, aliosque adversus animi morbos serpentes gangraenae instar, et venenis supra commune supergressorum vitiorum opposita alexipharmaca praesentissima et antidota, quae praebet Medicus animorum Christus. Medica animae officina justius meretur appellari Scriptura N. Foederis; quam olim

rex AEgyptius suae Bibliothecae inscripsit hunc titulum. Medicamenta quae cito, tuto jucundeque nos sanent, tanquam e promptuaria theca depromi inde possunt. Indicio sunt vel brevissima quaedam Dicta, ad imum penetrantia cor, totumque occupantia. Vti illud se nunc dat [note: Matth. 7. ] Servatoris: Omnia quaecunque volueritis ut faciant vobis homines, talia et vos facite illis. Quod Verbum et praeceptum altissimum de Diligendo proximo, et ipsius explicationem apertissimam ad singulas etiam actiones, et rationem aequissimam continet: et totum hoc memoriae omnium imprimat firmissime. Quid illud Apostolicum? [note: Coloss. 3. ] Quicquid egeritis sermone aut facto, omnia in nomine Domini Iesu facite; gratias agentes Deo et Patri per illum. Vbi totius nostri in Deum hominesque officii et mandatum et argumentum habemus. Quid enim totam vitam magis compositam reddet, quam si ad praesentis in Christo Dei considerationem nos composuerimus? Hanc vero tanto frequentius firmiusque imprimit grata recordatio, quanto laetius officia beneficiis exprimuntur, et turpius est non solum refractarios esse, sed etiam ingratos. Ita totum hoc nostrum Vivere, gratiarum sit actio: ut quicquid vel Numini debemus religionis, vel in nobis praestare continentiae, vel aliis tribuere amoris, id omne in Dei fiat gratiam. Videatur denique vel Oratio Christi primo consignata a Matthaeo; ubi non solum supra Ethnicos, sed supra Mosaicas leges abit; Audivistis dictum fuisse Antiquis; Ego vero dico vobis. Argumenta quoque ex ipsis officiis fluentia deprehendere est hacce in Ethica ex descriptionibus singularum Virtutum: quarum consummationem qua rationes qua praecepta, ipsemet agnoscas reductâ [note: Cur majora praecepta haec non duriorem conditionem reddant? ] paullum mente retro; ubi per spexeris quantum infra ipsas Natura te primum in cognoscendo, mox et affectus in ex sequendo nullo certo vel levius adumbrato praemio excitatus ad diviniores curas, praesenti autem ad terrena irritatus demisisset, longoque reliquisset intervallo. At non ideo durior sors nostra, quia perfectior est. nec deterior, quia meliora praescripta. Parere Deo libertas est, inquiebat Philosophus: Emancipat vero nunc nos Deus tot liberalibus auxiliis a peccato et infelicitate omni; asseritque in libertatem plenissimam cujus capax sit humanum genus. Ab imperio enim aut gubernatione in totum

non pendêre solius est Dei; praeter naturalem vero providentiam edicta Divina summo in beneficii loco sunt: inter quos quippe Lex est, inter eos communio intercedit, hîc vero jus etiam ad coelestia. Ex aeternis legibus non post aliquot demum annorum millia sunt enata, sed cum ipso mundo imo in norma Sanctitatis Divinae composita fuêre praecepta Christianorum. Mutari non poterant, impleri, quantum pro captu seculorum poterat, debebant. unde et Pagani ea indagabant, ex quibus colligi hinc inde possint; et Lex ad illa ducebat. Illis quidem difficilia quae pulchra: nobis praeter praemium, praeter rationes peculiares jam tactas, praeterquam quod gloriae Divinae militet quicquid per homines maximum praestare potest; ipsa perfectio praestat facilitatem. Hebraei quidem per tot centenas affirmantium negantiumque praeceptorum domos spargunt Legem quia videlicet inibi multa ex mero Dei placito pendebant. Nostrae non sic se habent virtutes, quae mutuo complexu velut sororio vinculo se colligant, ut una virtute nominatâ reliquas Sancta intelligat pagina. Nec etiam promissam intercipiunt, uti apud Israelitas, sed anticipant felicitatem: Si quidem quo absolutiores fuerint eo magis famulantur nostrae beatitati; cujus gustus eo suavior illabitur tenaciorque manet, quo minus terrae affixi, propius vero ad coelum evolamus jam nostrum; imo illud inhabitamus. Haec dulcedo maximâ tranquillitate composita in animo, faciliorem nunc vel ad summa sternit [note: Tertio: Exempla suppeditat statim ab initio perfectiorum praeceptorum, pro cunctis. ] accessum, quam olim ad imperfectiora aegre moliebantur alii. Vt vero ad Exempla nos conferamus: haec nobis exhibentur non solum in Duce Consummatoreque Fidei nostrae Christo Apostolisque ipsius: sed et alios omnis generis statusque propositos habemus, qui magnis itineribus hanc Virtutis viam confecerunt. Tenerior quoque femineus sexus non minimam hoc in certamine adoream referebat; uti et inter Confessores Martyresque primitivos interlucent. Non possumus negare fieri posse quae facta sunt: Nec simulatio potest objici a quâ tam longe ab fuerunt, ut ne videri quidem potuerint in tot ingeniis, humilioribus etiam derepente excitis paene ad meliorem mentem. Adhaec gloria certa et aeterna non commutatur facile leviori tum aurâ, ubi tantidem constat alterutra, nec simul utramque licet appetere.

Maligni Christianorum judices et adversarii in exortu lucis Euangelicae alia quaerebant ut opponerent, quam quae suismet diffisi philosophis, objectarant. Sed sive calumniis apertis quas probare non poterant, sive simplicem fidei constantiam quam negare nequiverunt, alio sub nomine infamabant: tamen et tunc statim, et post semper apparuit quam haec judicia et artes ipsorummet verbis Ethnicorum ac factis convellerentur. Conditor annalium Tacitus dum refert gliscentem infamiam Neronis de jusso Romae Vrbis incendio; memorat et ista: Nero subdidit reos et quaesitissimis paenis affecit, quos per flagitia invisos vulgus Christianos appellabat. Praestigias innuit, quas maleficia posterius seculum vocavit. Hoc vocabulum miraculis Christianorum indere placuit, cum miracula ipsa negari non possent. Atqui et in beneficiis erant posita, et ab exitialis superstitionis piaculo absolvit plane Christianos doctrina ipsa cuicunque impietati e diametro adversa; ad quam authorandam haec stupenda patrabantur signa. Si vero vulgatam per famigeratores de libidine promiscuâ criminationem intentaverit aliquis; natura criminis voluptati obnoxia nimium, quomodo ad asperas supra modum aerumnas mortisque truculentae tolerantiam ipsos duraverit? Nisi forte aliquorum scelera magis ab Christianis detestata semper quam ab Ethnicis unquam proscripta, obtrudantur; quod esset iterum reos subdere. Quicquid tandem objectum, ecquam probationem disquisitionemque habuit? indicio sint verba proxima, Haud perinde in crimine incendii, quam odio humani generis convicti sunt. Ergo publicum odium falso crimine involvit reos; Author nihilo secius vulgarem secutus opinionem, quod in rem ipsius tunc erat: non vero quod e re historiae fuerat, argumentis verioribus exploratis, aut notissimis gestis leviter productis saltem, primo pedatu pronunciat sontes et novissima exempla meritos. Ipsemet tamen alibi gravissime censet, Non ex rumore statuendum, et Plerumque innocentes recenti invidiae impares. Abiit a sententia Taciti, amicus ipsi Plinius. Cum proconsul Ponti atque Bithyniae praefuisset cognitionibus de Christianis; nomen ipsorum a flagitiis distinguit. Nam et ab initio haesitavit an nomen ipsum etiamsi flagitiis careat puniendum esset? et postquam

punivit, hanc tantum affert facti sui rationem. Neque enim dubitabam, qualecunque esset quod faterentur: pervicaciam certe et inflexibilem obstinationem debere puniri. Dum qualecunque illud nominat non dicit fuisse falsum, sed indicat quod potuerit verum esse. Pervicaciam appellat, supplicium sine caussâ putans accersi cum sola evitari posset abnegatione. Atqui et confessio Christiana a patientiâ ad caussam respic ebat, non praesentem quidem sed certam. Non modo veram illam esse potuisse, sed non potuisse esse falsam, ipsa per Plinium facta experimenta testantur; quae nunquam dare potuissent Christiani, nisi spirantibus adhuc documentis rerum firmata fuisset fides sufficienter. Nam Plinius in femellas etiam per tormenta inquisivit, cum alios, ad supplicia duci juberet; et addit periclitantium numerum. Multi enim omnis aetatis, omnis ordinis, utriusque sexus etiam vocantur in periculum et vocabuntur. Hoc tandem lassato illo seculo crudelitas effecit, ut Plinius postquam luculentum testimonium probitatis Christianorum communis dedisset, et majorem per afflictiones elicuisset, obtinuerit a Trajano rescriptum, ut sine auctore propositi libelli nullo crimine locum haberent; et conquirendos quidem non esse Christianos, sed si deferrentur et arguerentur puniendos juberet. Lata tamen et sic fenestra fuit aperta malevolis: et recrudescebat Immanitas saevientium exlex. Haec cum pervagata sit multum inferiora tempora, Antonini quoque imperium non misit intactum; quem quidem Fulminatrix Christianorum oratio emollivisse creditur. Hic Philosophus de fortit udine philosophatur ita, ut quam in philosophis subtilitatem suspectam habuit, in Christianis tamen desiderarit. Parata sit, inquit, anima, si jam debeat a corpore solvi et vel extingui vel dissipari vel aliquandiu permanere. ut autem sic parata sit a peculiari judicio veniat oportet, non ex simplici (quod Christiani faciunt) obstimatione, sed bene subductis rationibus et cum gravitate, ita ut et alteri hoc sine verborum exaggeratione persuadere possis. At quam inania multa roborisque expertia glomerantur verba, hunc apud Augustum Philosophum. Nae multum ille naturali severitate supra quam notatur in

ipsomet Antonino, inhorruerit, qui mortem maxime vero violentam fortiter sustinendam persuasum iret sibi et aliis, isthac Antoninaea gravitate: Omnis mei pars per mutationem redigetur in aliquam mundi partem, atque haec rursum in aliam universi portionem transibit, idque ad infinitum usque. Alibi: Qui fit quod Dii nonnullos homines apprime bonos, semel fato functos, non reducunt, sed omnino extingui sinunt? Id autem si ita est, certo scias Deos, aliter instituturos fuisse, si aliter fieri expedivisset. Nam si erat justum, utique etiam possibile: ac si erat secundum naturam, certe natura id tulisset. Quasi jam Deus post naturam rerum conditam velut aculeo emisso obtorpuerit; ut non possit supra vel praeter naturae ordinem constituere id quod naturâ ignotum fuerit. Videor mihi audire vocem illam: Graeci sapientiam quaerunt: Sed frustra ex ratiocinatione expectatur certum hujus rei, quod a liberalitate gratuita Dei pendet. Argumenta rerum sunt propria testimonia voluntatis; haec habebant Christiani; pro semetipso sufficientissimo satis datore Deo. Dum vero contra manifesta documenta Christianorum, quaerunt speculationes mentis philosophi: hoc vero est rationem longissimam petere velle, contra sensum communem praesentemque.

Rationem ex declarata teslataque voluntate Divina bene subduxerunt Christiani, et obstinationem meram retorserint justius in praefidentem philosophantium spiritum. Mollius quidem perseverantiam Christianam taxaverat prius Epictetus sive Arrianus; Consuetudine afficiuntur, inquit, Galilaei ut tyranni gladii non sint ipsis formidabiles. Atqui consuetudo haec initium habebat omnino a singulis factis; quae ut morte tristi reciperentur, caussam includebant validam pro cunctis in tanta diversitate ingeniorum. Non enim ex suomet ingenio omnes aestimaverit recte, si censuerit homines ad durissima quaeque patienda compelli ratiunculis istis: Pars sum mundi, decet partes cedant universis: Quod ratione caret tolerabile est: Vnde deducitur. Si philosophus sum nego rasurum, etiamsi auferatur

collum. Nobis jam et Consuetudo ista frequentiam continuatam exemplorum ostendit; et pertinacia quae sine caussa esse non potuit, constantiam commendat; et odium generis humani, quo primi non conflagrarunt Christiani, sed ipsemet Orbis contra mentem moresque solennes in id quod oderat conversus est: Deum opificem demonstrant. Enimvero ut patientiae suae, sic et omnis Virtutis Deum authorem exhibebant Christiani facto ipso. Non unus tunc Polemo coronam dissolutiorem dejecit; nec in uno Socrate physiognomus regulis suis captus est; sed confertim ruentium populorum consensu in virtutem procursum est; dum Christi legati virtutem Euangelicam praedicarunt:

Tam evidens metamorphosis erat, ut e veteribus Christiani pro veritate religionis Christianae pugnaverint eo argumento, quod tam subita [note: Quarto: Poenitentiam promulgat, ut omnibus Virtus pateat. ] mutatio pessimorum in optimos notis occurreret passim. Ne igitur quempiam praeterita noxia remoretur, receptum ad saniorem mentem Deus promulgavit latâ poenitentiae lege omnibus velut inter dicto recuperandae virtutis: non, ut olim in Lege Mosaicâ, primum contraventum severam incurrit poenam. Nec statim malo omine horrere debemus ab altioribus praeceptis, sed quotidie magis ac magis usque renovanda imago Dei, ut cum Apostolo loquar. Ideoque a levioribus quoque peccatis repurganda et quantocyus sine comperendinationibus inchoanda; quo vulnus pristinum obducatur deleaturque cicatrix ipsa. Tristes laetitiae luxuriosioris fructus colliguntur ipso in usu frequenter, imposterum succrescunt semper herba tanquam irrigua: at Poenitentiae verae neminem poenitebit unquam; nisi quod dolor acrius urit quo serius venit, praesertim ubi quis paenitentiam distulit in spem paenitentiae. [note: Quinto: Preces injungit frequentissimas, ad auxilia impetranda. 1 Thess. 5. ] Exorsos ergo istud opus, languentis animi confusio perturbatioque fortius impellant, ut repetitis desideriis confugiamus ad Servatorem in sinu Patris. Fidelis est qui nos vocavit, qui et faciet. Patet supplicantibus perpetuo coelum; imo in officio est crebriora ejaculari suspiria, ad complura coelo auxilia devocandum. Propitius est Deus muneribus ipse suis; quam praecipit virtutem, alit vegetatque; atque plures caussas quae illam efficerent dedit, quarum singulae multum praevaluissent. Hîc

[note: In quibus continentur. Sexto: Bona promissa corporis et animi, unde emergit licitas hujusce vitae. ] adhuc felicitatem in terris Deus praestat. Siquidem, ut sunt res humanae ex Solone docet Aristoteles mediocriter instructum rebus externis felicem esse, probatque ratione, quod non in exsuperatione sufficientia consistat. At vero eodem usus, sed non nudo contentus argumento Christus, urget sufficientius. Etenim tum accessoria haec ad principale collata adjectaque exsurgere magis necesse est, tum promisso sunt securiora. Ad haec felices genios dat custodes: Stygii draconis vires accîdit, casuumque licentiam adstringit. Si quid iis permittit in nos id in summam proficit ejus spei quam in coelum misimus; cum et hîc centuplum repraesentet redhostimentum, et post amplissimam admetiatur mercedem. ne quisquam ullo in statu temporeque [note: Inter haee eminet Spiritus Sanctus. ] sollicitus sit, de eo Quod interest. Vtriusque vero hic fortunae, prout e re fuerit millies millecuplum precium dispensat; Afflatum Divinum, Arrham Maximi boni, quae pacem internam omni cogitatione humanâ infundit majorem. Nam corporeis in vinculis amica coeli commercia transfundit, tesseramque hospitalem inter nos et Christum miscet. Hic Spiritus, veram demum efficiat Virtutem Heroicam, quam altiorem humanâ statuunt, et sine divino afflatu negant evenire magni philosophi. Hujus Spiritus fructus est Gaudium, quod ut afflictiones etiam praevalet medias, sic perpetuum est et summum, ut nec nimium possit fingi, nec satis concipi condigne; cum facilius sui consortes patiatur, quam intelligentes. At vero haec Divina hominibus concessa dona aestimantes digne, non invidebimus Aristotelica encomia, quibus Theoreticam ornat prae practicâ felicitate. Imo multo magis nostrae Practicae convenient. Nam Theoreticam ille suam fatetur corporis ministerio usuque externorum indigere, licet minus; nostrae autem, quod satis est, suppeditantur ista bona aliis majoribus adnexa. Sic theoreticas illas dotes a principe philosopho enumeratas habet praecipuas, omnes exsuperat facile; quibus nunc recensendis non immoror. plus justo enim jam excrevit oratio. Hanc tantum nominabo, multum quae facit; Qui est Deo carissimus, illum beatissimum. Et ne quis foris dum inspicit homines, non introspicit in cute, putet nos de beatitate Christiana hujusce vitae gloriari supra rem ipsam; hoc superaddam Aristoteli ex Anaxagora laudatum;

qui se non mirari ajebat si beatus vulgo ineptus esse videatur. Vt autem Aristotelem fortius hîc teneamus; nostrae felicitati quinimo etiam Contemplativa inest. Quandoquidem virtutes mentis etiam habet et contemplatur divinissima quaeque Christianus; notiora etiam supra quam omni contentione usquam irrequietissima indoles humani assequi posset ingenii. Imo subtilissimus e Peripateticorum genere qui Aristotelem melius Aristotele ipso intellexisse quibusdam dictus est, probat ex Aristotele, Infelicitatem hîc esse omnia contemplari: potuisset confirmare et exemplo ipsius Aristotelis, qui nimiis quaestionibus se discruciasse fertur. Nobis vero et contemplatio in revelatione jucundissima durabit, ubi repraesentantur tot seculis ingeniisque ignorata, praeclara, jucunda, fructuosa, omnia supra modum magna. Haec ambit continetque manifestior Deus, praeter quem nihil est quod occurrat omni ex parte beatum, totamque occupet, possideat, expleat mentem. In his ut et caeteris quae nostrum captum superant pro coelesti Academia relinquemus, in quam nos Deus amandabit, imo accerset ipse. Alius alio plura, melius alter novit, nullus scit omnia, nemo in totum sapit praeter Deum. Gnaviter suum expediverit munus quicunque, majora hîc etiam recipit dona. Interim non solum erudita inscitia est, Nescire velle quae Magister optimus una nobiscum omnes ignorare voluit: sed et quae voluit nosse prae nobis alios libenter discere ab iis vel si nequeas, ignorare non invitum, sapiens est modestia. Indocti doctique dum tenemus optima, sine quibus aeternum miseri cum quibus felices aeternum manebimus, nobis pares sumus in potissimis; superiores Philosophis omnibus; qui lyncei in caducis, ad immortalia coeci vel lippi fuerunt. Sic sine moerore mutuo, unicuique propria communiaque omnibus conferentur bona, emergetque Animus sua sorte contentus, quem ad invidiam vendicat philosophus suaeque it assertum felicitati. Hinc merito Sacer Spiritus hîc adhuc nos Beatos appellat, in terrisque Regnum Dei, coelesteque futuri praeambulum velut constituit. Iam itaque de Christianâ Virtute agentibus ubique Beatitudinis nova intercurrebat ratio, praecipue vero incipiendum nobis ab illa fuerat pariterque desinendum. Haec utique vitae paginam utramque implet:

et Aristoteles ipse qualemcunque typum duxit boni summi, primas ipsi tribuit, medias, et postremo tertias tribuit in Ethicis. Praeter frontispicium quippe ipsum, partem initialem integram consecrat Bono suo: et post virtutes morum pertractatas inserit sermonem de Voluptate, quae pars intestina vel individua comes est Boni; et denique sub finem instituit collationem inter eam quae in actionibus elucescit Felicitatem, et aliam quae agitatione mentis absolvitur. [note: Septimo: Denique Poenae adduntur immorigeris hoc et post futuro seculo. ] A Beatitudine quoque Sermones Christi Apostolorumque primordia, progressus, exitusque capiunt passim. Vnde Christum balbutientes pueri Christiani superant hac beatissima scientia philosophos Rabbinosque. Tanto igitur cum impendio molimineque satagenti Deo tot undique collatis in praesens futurumque bonis, refractarius quicunque nolit jam his amoris facibus inflammari quibus ad beatissimas sedes elevatur; hic a tantae spei sublimitate manibus paene comprehensâ gravissimo lapsu ad Orbis ruinam incendiumque devolvetur; ut faber suae fortunae, ad immortales coeli delicias semet factum aeternis ignibus addicat. Impiis enim justa rependetur vindicta in ulteriore, quam mors haec est, lineâ rerum; quia Constitutum est semel mori, postea judicium. In hac quoque vitâ et aliae imminent minae; sed praeter caeteras maxima impunitatis poena quae induratos spei omnis vacuos reddit: quoscunque vero immorigeros decretorii judicii horror immani mactat supplicio. Hos cunctos boni amores, malique formidines, proponens bonis malisque cunctis Christiana Doctrina, vere virtutum procreatrix expultrixque vitiorum dici potest. Haec est

Huic debetur jure meritissimo, adjecta quondam humanae miseriae considerationi ab Antonino exclamatio; [gap: Greek word(s)] . Quid ergo est quod tuto hominem possit deducere? sola philosophia, inquit. Hoc vero praegnantissimum deductionis nomen, quod nulla vox Latina exprimere satis valeat, re implet abundantissime Philosophia Christiana. Deducit nos cum honore per iter regium Virtutis, et necessario commeatu instruit, et de viatico prospicit, et ad extremum usque officium mortuos prosequitur.

[note: Modus collationis institutae. ] Melius haec omnia facit, quam Imperator intellexit; sed et plus praeterea quam is intellexit praestat; nam et post funera vivos deducit ad aeternam possessionem coeli. Saepius equidem Augusti hujus purpuram citavimus; utpote qui contendit ad votum Platonis de imperio feliciter jungendo cum philosophiâ, quam tot ex Ethnicorum ingeniis nobilissimis viva voce lectioneque collegerat, Christiano jam se provehente seculo. Nullum tamen eorum, quae rara extremaque mala notant mortales, intacta dimisit M. Aurelii tempora; quia praeter sapientiam humanam fortunamque, Deus suam habuit rationem. Sed nobis summa tantum sectantibus fastigia rerum suffecerat tot naturalibus auxiliis confisum Philosophum, Christiano cuicunque his ab artibus imparato certiori tamen nixo fide opposuisse praecipue, leviori hac in velitatione. Sic Thrax cum Thrace, secutor cum mirmillone componi potest, ad simile specimen; non concertationis, sed collationis caussâ si Ethicus, post et Hebraeus etiam Christiano novi foederis scriptori ex adverso statuatur. Rationes ipsorum viresque distinctae pensiculatius examinari, accuratiusque constitui poterunt ab iis qui rem in literatura fecêre bonam, vena ingenii judiciique indulgente liberaliter. Erudiri ab aliis pulchrum putabo semper, vehementer etiam exoptabo. Crassiori quidem Minervâ, dum editio maturatur Ethicorum, quomodocunque a nobis ductae lineae Triplicis Virtutis sic contrahi possunt; ut illi palmam tribuas quae ab Institutione [note: Contracta capita Collationis inter virtutem Ethnicam Hebraeam atque Christianam, Act. 17. ] venit palmaria: sique delibare visum fuerit utcunque repraesentatam hucusque praestantiam Doctrinae Christianae supra Ethnicam et Hebraeam; summatim expedient ipsa vocabula Naturae, Legis, Euangelii. Omnia haec profluxere Deo ab authore. Athenis quippe Apostolus inculcat Ethnicis palpando Deum quaerentibus; Non longe abest ab unoquoque nostrum: idque firmat ratione naturalis Providentiae, Aratique testimonio. E conscientiâ vero deducit [note: Rom. 11. Deut. 30. ] scriptam legem in cordibus. Propior Iudaeis tamen Deus, dum inquit [note: [gap: Hebrew words] ] per Mosen verbo multi sensus plenissimo Sancta in lingua; Praeceptum istud non absconditum nec remotum. Proximus nobis in [note: Rom. 10. ] Christo Deus; Prope te Verbum est in ore tuo et in corde tuo; Hoc est Verbum fidei quod praedicamus; sic enim confert haec

cum Mose Apostolus. Omnia haec inde sufficientia fuêre ad praestanda quae necessario exigebantur sub unoquoque. Lex tamen Naturâ instructior, lege ipsa Euangelium; quod non sufficiens solum, sed efficax in altioribus quoque. Natura liberae semper ab necessitate, impedimenta nihilominus succrevêre, cum moribus passim corruptis Dei veri notitiam amisissent homines: Legis difficultas inde, quod veri Numinis quidem conscia jugo tamen rituum externorum servilique metu premebat suos, terrenoque promisso affectus non compescebat validius: Nos Euangelium et naturali arbitrio et notitiâ Dei quae sub lege fuit relictis, vindicat a praepedimentis Ethnicis Judaicoque servitio. Quin etiam in totum dat vindicias secundum libertatem amplissimas: cum enim a vitiis miseria divelli non possit, utraque a nobis nunc simul facessere jussit Deus atque exesse. In triplo hoc Divini regiminis genere sapientia, justitia, bonitas Dei comparet. Sed Ethnicis tamen offensum agnoscas, severiorem in Hebraeos Dominum, indulgentissimum Christianis Patrem. Conscientia Gentiles potissimum a gravioribus abducebat criminibus: Lex Mosaica levioribus etiam in placitis terrorem incutiebat, maximeque obstabat ne agerentur mala: Euangelium praemiis perficit ut etiam agantur bona, majoraque impleantur libenter. Naturae desuetudine obfuscatae oberrationes Philosophi non emendarunt tot seculis, sed mutabant in alias ut plurimum: Correxerat illas vel ab iis praemuniverat Lex: Correcta praemissaque reliqua implevit Euangelium. Philosophi prout ad caetera ab Arte profecta, ita ad Virtutem acquirendam requirebant Naturae ingenium quod inchoet ordinetque, Doctrinae scientiam quae dirigat, et qui perficiat usus assiduitatem. His Lex seipsam, id est praecepta superaddebat, certioribus argumentis, exemplis, promissis, praeter minas firmata. Euangelium ut natos regenerat, ita naturalia supernaturalibus perficit auxiliis: indit Fidem [note: 1 Cor. 8. et 13. ] quae orditur, Spem quae auget, et quae consummat Caritatem. Sic non natura solum nos, sed naturam ipsam habilem, facilem artem, usum reddit potentem Euangelica Doctrina; ut indoles Virtutis Christianae exurgat longe nobilissima. Edocetur per Euangelium Intellectus noster ut videat simul propositas, qua praeceptis, qua exemplis, summitates Virtutum; quas confuse tot in philosophis sparserat Natura vel ad

quas Hebraei per Legem rudius ductabantur; ut sic Christianus globus conficiatur totus teres atque rotundus. Rationibus vero Ethnicorum repurgatis, Hebnaeorumque junctis superaddunt Christiani plenissimas; ut velut permixtis inter se radiis duplicatisque, et accedente majori desuper lumine, in lucem diffundantur clarissimam. Voluntas quae in aequilibrio velut trepidabat saepe inter bona malaque virtutis et vitii apud Hebraeos etiam, magis apud Ethnicos; hîc jam tot caussarum variarum momentis propellitur gravius ad virtutem, et superaggerante incomparabili aeternae gloriae pondere immane quam levissima reddit contrapositos vitiorum scrupulos et aeramenta. Sic fere ut cum aliquis nudae naturae viribus melioris quanquam forte, vel Legis solius respectu in secundis constitisset: hic facilius etiam is qui fortasse minus cogitasset alias de Virtute, tantâ spe supereminenti excitatus, ad secundas praecurrat primasque; fiatque Hebraeorum dictum, Quo loco consistent poenitentiam agentes, ibi justi non poterunt stare. Sic supra omnia ingenia humana, seculorumque priorum opera Divina scandit Euangelium; ut quia incognitum ante, admiratio nos percellat, quia cognitum jam exsultet in nobis gaudium: [note: Rom. ult. ] utque sic ex tam laeti nuncii admiranda cognitione sit Soli sapienti Deo per Iesum Christum gloria in secula. Ad auctoritatem quidem rationi voluntatique nostrae intimandam multum habuit prae reliquis Euangelium. Natura omnibus communis, taciturnior tamen clamoso licet silentio: Lex paucis peculiaris apertiori voce oraculi confirmata: Euangelium et hos et illos iterum colligat, communi naturae honestissimas leges omnibus inculcat, Deique nomine persuadet firmissime. Natura retenta fuit, Lex tradita per Mosem, Euangelium donatum in Filio. Vtque hoc addam; jurata Lex Patriarchis fuerat primis; sed ad tempus: juratum a Deo Euangelium sub ipsa Lege Sacerdoti [note: Collectio communium incentivorum ad virtutem Christianam, efficaciorum supra Ethnica atque Hebraea. ] nostro in aeternum.

Et quid colligamus omnia quae dignitatem Euangelii Virtutisque inibi praescriptae concilient? Virtutis cultum optime implantat reverentia Numinis: quam nobis ingerit, quicquid spectamus operis Divini. Vnde Tullius mundum ipsum nomine insignit Templi; et Macrobius commentatur; Quicquid humano subjicitur adspectu,

templum ejus vocavit, qui sola mente concipitur, ut qui haec veneratur, ut templa, cultum tamen maximum debeat conditori: sciatque quisquis in usum templi hujus inducitur, ritu sibi vivendum sacerdotis. Adhuc Tullius in hoc templo sacram effigiem locat: non tamen aere Lysippi fictam aut Apellis depictam in tabula, sed supra Phidiae cuncta signa, imaginem Dei a Deo ipso factam. Qui se ipse norit, primum aliquid sentiet se habere divinum, ingeniumque in se suum, sicut simulachrum aliquod dedicatum putabit, tantoque munere Deorum semper aliquid dignum faciet et sentiet. Et Mundus et mundi epitome non fugiebat Hebraeos; sed sensibus adhaec ipsorum gratificabatur vis vicaria Numinis incubans Sacrario, quod et ante, et post illatum templo trabebat ad se oculos undique, remittebat autem animos ad coelum Mentis Supremae domicilium. Sic enim privilegium Divinum ferebat; [note: 2 Paral. 7. conf. Exod. 40. ] Elegi et sanctificavi domum istam, ut illic sit nomen meum in secula, eruntque ibi oculi mei et aures meae cunctis diebus. Christiano quoque unus non sufficit orbis, nec naturâ sua contentus est: aliud in mundo praeter mundum circumspectat, et aliquid seipso majus circumgestat secum. Non uno loco religatus, sed sparsim circumspectat [note: Eph. 2. ] concives sanctorum et domesticos Dei, superstructos super fundamento Apostolorum ac prophetarum, existente summo angulari lapide Christo. unde Templum sanctum Domusque Dei augusta inter homines consurgit. Vbicunque solus etiam fuerit, structuram ipsi stabilem excitabit Spiritus coelestis, laetitiam florentissimam [note: 1 Cor. 6. ] in pectore diffusam contristari nedum extingui impatiens. An nescitis quod corpus vestrum templum est habitantis in vobis Spiritus Sancti, quem habetis a Deo. Magnum ultimumque theatrum hoc in universo instruxit Magnus Agonothetes, in quo par suo spectaculo exhiberetur, Christianus homo cum Mundo ad congressum eductus. Igitur quaecunque fuerant et quaecunque non fuerant extra Legem et in Lege ad bonum incitamenta, a malo vero avocamenta, [note: 1 Ioh. 4. ] haec nunc validissima in omnem suppetunt partem. Major est in Christianis, quam qui est in mundo, atque ipse mundus contra se arma subministrat. Conscientia jam certius informata mille testes, Deus

omnes superat. Homines quaquaversum cuncti animos addunt. Beni quidem adhortatione, precibus apud Deum ad paria probitati suae specimina; ipsum etiam indormientem vitiis orbem innocenti expergefaciunt sanguine. Mali desertae virtutis intabescentes admirationi, cujus nec tacitam quidem censuram ferre possunt, hoc faciunt ut ne facta eorum imitemur quorum exitus perhorrescimus. Proscriptus coelo genius adscriptitiis invidet indigenis, serpentem, draconem leonemque saevum versat subinde pervigil, sed ad vigilantiam cautelamque nos ducit; quia nihil in nos nisi nostra culpâ potest, sine hac mala ipsa prosunt. Quicquid vero isthic conflictus sit Christus triumphalis Imperator auspiciis suis praesens adest, ovationem in terris praemissam, plenissimis in coelo triumphis coronaturus. Angelorum tot myriades jam contubernalium favent exultatione defensioneque certantibus, post confertissimo celeusmate applausuri. Quid muta alia, sed omni sermone vehementius animum viva fide evectum permoventia? Sanguis Christi quo unumquodque praeceptum sanctum est, deletaque peccata nostra, uti virtute firmius imbuantur. Ecclesiae Primigeniae panegyris in coelo recensita; Indigetesque post secuti piorum spiritus functi sitique ibidem, quorum consummatio nostram exspectat. Coelum vitae perennis domicilium quod solum est certum, ad communia vitia intonat publicis cladibus. Terra peregrina velut usquequaque infida tumulos tot ossibus albos ostentat interminaturque cras aut perendie; ut miser sit prorsus homo nisi se supra humana erexerit. Inde novissimus dies Iudicii, ubi jam irrevocabili decreto commissorum nostrorum aeterna erit auctoritas. De quo die omni die nocteque cogitandum, quia de omnibus diebus judicabit, ordieturque continuum diem aeternitatis illic ubi nox nunquam erit, Sol semper lucebit Deus ipse. Inde quicquid magnum parvumque, quicquid formidant mali expectantve boni, quicquid obesse vel prodesse potest: simul operantur discordiâ concordi et conjurant amice nostrum in bonum. Sic supra infraque circa et intra nos retro et ante, quoquo nos verterimus perpetuas habemus impressiones virtutis. Hanc personam nobis a Supremo Numine impositam ubi consideraverimus, et quid simus, quid victuri gignamur renascamurque si serio adverteremus, non

detererentur in animis nostris facile vulgaribus et alienis functionibus, [note: Necessitas Christianae virtutis discendae docendaeque, ostensa ex occasione. ] rerum tam mirabilium spect andarumque simulacra. Extremo demum in agone sensus mentesque nostras haec repetunt suo genuina vultu, cum simulationis dissimulationisque caussae abscessere, quae de morte securae obscuraverant incrustaverantque pravis mille figuris [note: Ierem. 17. ] actus vitae nostrae. Vafrum cor super omnia et aerumnosum est, quis cognoscet illud? Ego Dominus et cor perscrutor et renes exploro, ut reddam cuique juxta viam suam, et juxta fructum studiorum suorum. In nosmet injurii sumus qui nosmet non exploramus, non imploramus Deum. Atqui Deus inquies apud Ezechielem [note: Ezech. 11. 18. ] cor novum facere in nobis pollicetur: Sed non sine nobis; apud eundem quippe Prophetam nos jubet facere cor novum. Gratia quoque magna N. Foederis non licentiam ad peccata, sed libertatem ab iis aufert. Memorabile inter multa Paulinum illud: Illuxit gratia Dei salutifera omnibus hominibus, erudiens nos ut abnegata [note: Tit. 2. ] impietate et mundanis concupiscentiis, sobrie justeque et pie vivamus in praesenti seculo, expectantes beatam illam spem, et illustrationem gloriae magni Dei, et servatoris nostri Iesu Christi, qui dedit semetipsum pro nobis, ut redimeret nos ab omni iniquitate, et purificaret sibi ipsi populum peculiarem. Haec loquere et hortare, et argue cum omni injunctione. Fidei obtentu contra Virtutem abutimur; Non improbus sed Iustus ex fide [note: Habac. 2. Rom. 1. et Gal. 3. et Hebr. 10. ] vivet. Vnde quo major est rerum in praesens futurum praeteritumve credendarum Fides sub Euangelio; tanto naturalem legalemque justitiam superari ab Euangelicâ virtute, infert compendiosum [note: 1 Ioh. 5. Gal. 5. Heb. 11. 12. ] hoc effatum. Victrix mundi est Fides; et per caritatem efficax ad salutem. Sine fide nemo placere potest Deo; sed et Sine sanctimonia nemo videbit Dominum; dicta sunt ejusdem Authoris sacri. Mortis vero Christi vim integram cur non agnoscamus? quae apud Deum hominesque tam preciosa validaque sit, ut et remissionem peccatorum nobis pepererit, et ne committerentur [note: 1 Pet. 2. ] effecerit. Peccata nostra Christus in corpore suo sustulit in lignum, ut peccatis mortui justitiae viveremus. Ingeniosiores ad mala nostra quaerimus praetextuum inania, quibus eludantur praecepta

[note: Matth. 7. Matth. 25. ] Christi. Spernet assentatorios titulos Dominus, et officia majora etiam, sed cassa virtutis verae; nec admittet excusationes affectatae ignorantiae impotentiaeque Iudex die ultimo, ubi unica de moribus fiet quaestio. Nostra facta non merentur Bonum futurum, verum est; sed placuit Benignissimo Deo ultra meritum ipsa pensare tanto praemio. [note: Rom. 6. Matth. 5. ] Hinc ut donum vocatur, sic et merces vita aeterna. Per bona opera servari nos uti non sustineat dicere aliquis; at sine bonis operibus nos non servari fatentur omnes. Inobedientiam nomine imbecillitatis vestimus saepe, ac innocentiam Deo nixam sub fastidio traducimus arrogantiae: quasi aut non omne vitium potius ex nimiâ nostrimet aestimatione veniat, aut non inter virtutes boni viri necessario adsit modestia. Citius qui horrent laborem virtutis, in ipso meritum aliquod praesumant ob desidiam et ignorantiam: sed alii facto ipso sentiunt quam auxiliis promissisque Divinis sit factum id onus levissimum; ut mirandus sit potius stupor hominum qui nec paratam quidem felicitatem adire volunt inter quam et opera nostra tanta est proportio, quanta est finiti pauxilli ad infinitimum omne. Indigni sumus omnes fatemurque; sed ne nos dedignetur Deus allaborandum [note: Luc. 17. Matth. 25. ] est. Inutilis est servus qui quod debuit, fecit; sed Deus tamen remuneratur operam praemio immenso; quia promisit. Inutilis est servus qui quod potuit non fecit; et ejicitur in tenebras exteriores, quia commeruit. Tandem ex Theologia fecimus artem, et ad professoriam linguam relegamus Virtutis usum. Audiamus Optimum Magistrum qui praecipit edicta sua omnibus sine exceptione, ac [note: Matth. 7. ] inculcat, Omnis quicunque audit sermones meos et facit; Cujus [note: Mar. 4. confer. Luc. 8. ] sunt frequentissima illa: Qui habet aures ad audiendum audiat, et Videte quid et quomodo audiatis. At vero ne frequentius quidem nomen Virtutis patimur ex pulpitis personari; vitiumque id recens palam viris bonis objectum est. Quasi jam omnia quae sequenda sint assequuti simus; imo qui progressus maximos fecêre, gaudent monitoribus quid sibi desit vel quantum restet melius gnari. Quid prodest, inquit Seneca, aperta monstrare? plurimum interdum enim scimus, nec attendimus. Non docet admonitio sed advertit, sed excitat, sed memoriam continet, nec patitur elabi.

Pleraque ante oculos transimus: admonere, genus adhortandi est. saepe animus etiam aperta dissimulat: ingerenda est itaque illi notitia rerum notissimarum. Mox: Quaecunque salutaria sunt, saepe agitari debent, saepe versari: ut non tantum nota sint nobis, sed etiam parata. Adjice nunc, quod aperta quoque apertiora fieri solent. Impatientiores auditores interpellarunt Philosophum olim, Quousque eadem? virtutem enim inculcabat. Reddidit ille verba recte; Quousque vos eadem? vitia notabat ipsorum. Socrates et Epictetus in Republicâ hoc munus se profiteri dicebant, ut bene moratorum civium veluti opifices essent, admonitores hortatoresque officiorum. Philosophorum scilicet dixerint tantum fuisse campum, in quo liberius se diffunderent. Atqui Legem domi forisque rusticari, peregrinari, nocturnâ diurnâque repetitione [note: Deut. 6. ] voluit Deus. Sint verba ista quae ego tibi hodie praecipio in corde tuo et inculces ea. Moses cum jam in extremis labris animam teneret, inculcat ultimum hoc gravissime de vita congruenter [note: Deut. 32. ] praeceptis latis instituenda; Audite coeli, nam loquar, audiatque terra verba oris mei. Carmen hoc applicat severe Propheta Deo plenus; primumque hunc arietem sui seculi licentiae intorquet; [note: Esa. 1. ] Audite coeli, ausculta terra, quoniam Dominus loquitur, Filios educavi et evexi, ipsi autem perfide desciverunt a me. Sic Psaltes et se et alios beatos initio statim, et passim semper praedicat; qui legunt, audiunt, discunt, docent, loquuntur, exequuntur constitutiones Divinas, pervigiles, assidui, laetique. Hoc vero iterum Hebraeae Legi proprium dixerint. Cur non magis Christianorum? quorum Salus aeterna periclitatur, certa omni ex parte, nisi vitia litem fecerint; quae primo incertam spem felicitatis reddunt, [note: Matth. 10. ] mox certum imprimunt metum infelicitatis: Qui ad finem usque perseveraverit salvus erit. Praeter variam mul iplicemque naturam improbitatis, et in inconstantia suâ pro tot ingeniis praesertim hominum infinitam ut philosophus appellat, tot diverticula flexionesque totus hic vitae tractus tenet, ut subinde in viam induci reducique, impelli retinerive ac deduci tandem consulendo, consolando, approbando, improbando, per testimonia publicae vocis,

omnibus sit necessarium, fructuosum, perjucundum. Privatam publicamque mutuo admonitionem, quod auxilium ad virtutem philosophi requirebant ipsi et prophetae saepius exercuerunt in Reges etiam, Lex Euangelica praecipit. Annaeus Philosophus habet, Adhuc in prima parte versaris errorum, nec graviter laberis sed frequenter, objurgatio te primum secreta deinde publica emendabit. Leges Civiles civilia puniunt facinora, Ecclesiastica disciplina solis Christianis legibus vetita coercet vitia averruncatque. Illic constituuntur exempla Incolarum terrenae Reipublicae, hic edocentur conscriptorum Coelestis Regni Civium documenta. Denique tantum Censuram inter Ecclesiasticam, interest et Magistratus coerctionem, quot parasangis Civilem conversationem vita superat Christiana. Quin imo per vincula Christiani foederis aeterna, per omnia sancta magnaque, per tot ingentia incomparabiliaque rerum revelatarum pretia, per prodigam Divinae munificentiae liberalitatem avarissimâ cupiditate nostrâ superiorem, per adventum Christi nostramque ad [note: Phil. 2. ] ipsius congregatimem, per si quae est in Christo confirmatio, si quod charitatis solatium, si qua spiritus communio, si quae commiserationis [note: 2 Tim. 4. ] misericordiaeque Divinae atque humanae viscera: importunissimâ instantiâ obtestemur nos obligemusque invicem, in conspectu Dei qui vivificat omnia, et Iesu Christi, qui testatus est sub Pontio Pilato bonam professionem, et electis coram Angelis; ut ad nostram aliorumque conscientiam a maculis lustrandam perpurgandamque Divina ope perducamur. Hoc singulis Christianis injunctum videmus. [note: Heb. 3. ] Exhortemini vos ipsos et invicem quotidie quoad adpellatur dies hodiernus. Paulus Apostolus ad Cretensem Episcopum [note: Tit. 3. ] compendium totius episcopatus et Christianismi tradidit. Fidus est hic fermo, et hoc vola te affirmare, ut studeant bona opera tueri, qui crediderunt Deo. Ad Ephesinae vero Ecclesiae praepositum perpetuo improbat concertationes quaestionum vanas, urget fidem in conscientiâ pura doctrinamque secundum pietatem. Sic sectemur discipulos Magistri optimi vestigia secutos. Christus enim doctrina exemploque ad virtutes animi, non exercitationes ingenii praeluxit. Totae ipsius Orationes de moribus, toties ab ipso inculcata eadem

vitae praecepta. Non vero anxie inquirenda sunt testimonia. Sequamur totam Christiani Foederis scripturam. Ibi quemadmodum Creditu omnibus ad salutem necessaria infallibiles notas habent istas; quod clarissime proponantur, ita ut intelligi a quolibet possint, rudiori etiam; quod saepius repetantur, uti benignus praeceptor assolet; quod denique illa negantibus minae apponantur: Sic bonorum operum necessitas his perpetuo signis elucet: imo ut haec fiant, caetera proponuntur credenda. Singulis in paginis imo punctis, incisisque commatibus, reperies partim Virtutes imperatas potentius, aut commendatas gravius, aut uberius laudatas, aut ipsis factorum documentis ad imitationem expositas vividius, aut praemiis repraesentatis magnificisque promissis excitatas ardentius, aut comparationum luminibus illustratas clarius, aut denique commonstratas argumentis exactius suisque deductasque ab fontibus. Reperies partim acrius interdicta vitia, vel severius fortiusque reprehensa, vel turpitudine actuum velut in speculo ab imitatione detestata horridius, vel poenarum praesentium praecipue vero post futurarum comminationibus coercita validius, vel similium luce velut expressa manifestius, vel rationibus convulsa dogmatibusque contrariis revocata urgentius. Vbique haec ut cernas, totam inspice Scripturam: Sin promul sidis gustum vis aliquem; Haec omnia fere et quaedam multiplicata [note: 2 Corinth 8. et 9. ] subjicit oculis vel in epistola ad Corinthum Caput unius Virtutis argumenta pertractans continua, in binas quamvis sectum particulas. Vbi Tarsensis Doctor Naturales Hebraeasque rationes, fructus, diversaque argumenta Christianis superadditis cumulat, pro Munificentiâ. Verba pauca et saepe singula, velut pondera solida promovet, quibus cuncta (plendida de Beneficiis Senecae scripta superet. Talibus totque armis Virtus in universum propugnatur apud Sacros authores nostros, quae pro singulis, et singulae quae pro aliis quoque pugnent virtutibus. Intendunt ad haec probo judicio lectores, in rem magis quam in speciem composita; et quae facilia utentibus aestimantur potius, quam negligentibus aperta.

Haec nemo inficiari ausit nisi quis expositas tabulas obvertat ne legantur, quomodo facete olim Polyarces Spartanus suadebat Pericli, leges

[note: Vnde S. Literas legendi audiendique necessitas, ad scientiam salutarem. ] Athenis prostantes ostendenti. Hoc vero fraudatorum suimet esset, excludere semet ab Testamento holographo ipsius Dei manu scripto filiique sanguine signato: ubi unoquoque capite, primâ, mediâ imâque cerâ perpetui haeredes immensorum coelestium bonorum instituimur, cum voluntate et dispositione quam Testator aequissimis conditionibus arbitratus est. Hoc vero esset oggerere vocem illam perduellienum Divinae Majestatis, Scientiam viarum tuarum nolumus. Legere audireque S. Literas, id est cognoscere Virtutem Virtutisque fructum nolunt inepte quidam imperiti, vel aspernantur improbe perversi, vel non nolunt utcunque, communiter negligentes, non boni certe. Atqui Cognitio fidem antecedit, fidem consequitur probitas: et nisi cognoscat Intellectus, Voluntas appetet neutiquam. Ignoti quippe boni nulla cupido. Vt multum intersit facientis, quomodo sit informata Ratio dux factorum. Sive etenim Voluntas est inter rationem appetitumque arbitra, uti a frequentibus didicimus philosophis: iidem tamen eam sine ratione praeeunte negant decernere quidquam; vel denegare amplectendum, quod suscipiendum haec ostenderit necessario. Vnde potiores pro Virtute in natura ipsa comparent partes quas Ratio urget consultrix magna; apud Christianos validiores invictasque, quas Ratio incomparabilibus honesti bonique argumentis firmavit; modo sibi ubique adsit supersitque praesens. Sive Ratio, a quâ homines censemur humanaeque pendent actiones rudium eruditorumque consensu et experimento; ipsamet tum cognoscendi tum decernendi facultate pollet. Siquidem non solum praeire ratio partis in judicio, sed inesse ipsi debet Iudici, quâ et utriusque adversantium rationes percipiat, est super illis decretorium non sine judicio ferat judicium. In aequilibrio ipso propositorum quorumvis, quidni species aliqua prima facie glaucoma objiciat vimque rationis obtineat momento? quam quia non semper advertimus, ideo abesse suspicamur. Iam contra partem judicantis rationis, non contra totum judicium; hoc est ipsum contra semet plane Homo velle potest quidpiam. Et ubi judicamus inhonestum fugiendum, dum illud sectamur tamen; non judicamus tunc magisque fugiendam ipsius turpitudinem, quam honestatis incommoditatem. Hoc potius mali est quod nos pessumdat prorsus. Haec

ipsa Ratio inter sensus impetum et inclinationem animi, dum praesentibus futurisve, praestantioribus manifestioribusve bovis certant, suspensa, coeca est coecutitque. Nam vel non omnia semperve cernit pro meliori parte, vel quod videt non totum perspicit satis, et licet videt aliquantum non prospicit sed connivet ultro, dum differt meliora vel blanditur pejoribus. donec usu debilitata, vix possit vincere cum vult, quia noluerat vincere cum potuit. Prout autem videt, sic appetit magis minusque: unde concupiscentis Appetitus iratique vulgaria nomina. Dum scilicet peccamus nescimus quantum peccemus; et peccamus quod sic nesciamus. Ignorantia vitiosa et praeit vitio et a latere est sequiturque pone: ideo et culpa est et in poenam vertit. Provolvit Ignorantia se tum ex affectato stupore, tum ex ociosa socordia, tum exphilautia superba, tum extrema ab malitia: quae omnia protuberant diversis meatibus ab ejusdem scaturigine ignorantiae, nos ipsos nobis reddentis ignotos. Quamobrem non inscitiam affectare debemus aeterni praecipitii machinatricem, sed Scientiam perennis salutis nostrae conservatricem ambire; praeeunte S. Scriptura, quae recte providenterque rationes undique corradit de coeloque adoptat; ut ostendat optima, quae optanda jubet, et cum inflammet ad Virtutem scandentes, [note: Gal. 5. ] tum decidentes ad Vitia sufflaminet. Vt ita secundum Summarium officii Christiani frequens in Scriptura, Spiritu ambulemus, cum Mens Christiano spiritu animata corporis affectus edomet cicuretque. Hinc [note: Eph. 5. 1 Cor. 8. ] ille stimulus Apostolicus. Videte quomodo circumspecte ambuletis, non ut insipientes sed ut sapientes. et si quis sibi videtur aliquid scire, nondum quicquam novit, quemadmodum oportet [note: Ose. 4. ] scire. Deus apud primum Vatem conqueritur: repetitque apud sequentes. Meus populus excisus est eo quod non habuerit scientiam. Antoninus non inscite tangit inscitiam, dum affirmat Nesciri quam multa significet vocabulum actionis uniuscujusque sive bonae sive malae vel harum intermediae. Vnde liquet non solum vera rerum vocabula nos amittere, ob desuetudinem; sed ob inconsiderantiam quae [note: Matth. 5. ] habemus quoque, haud intelligere. Dissolvere autem in Lege nostra vel minimum praeceptum si quis sustinuerit, summi honoris fortunas agi, venireque in periculum summae spei docemur passim. Haec autem facere

est verae sapientiae, facere et docere simul perfectae cumulataeque Virtutis, quae gloriosa summi Iudicis praedicatione illustre Magni nomen occupabit in coelo, et ad aevum nunquam terminandum propagabit. Sed ne nihil non dicere voluisse videar; finis jam sit votum. Vtinam vero tot quaestiones subtiliores Theologorum acerrimis ingeniis disputatas, diffinderent saepius optima diludia in moralibus disquisitionibus! Vtinam per Officiorum Christianorum attentiorem considerationem emelliantur! tot polemica scripta, ultro citroque commissa tam impotenter, ut styli mucrones in gladios porrecti fuerint; saepissime vero calami vocesque si non sanguine maduere, livido tamen felle ac nigrae loliginis [note: 1 Tim. 1. et passim. ] succo tinctae fuerint. Sic Fides ad conscientiam rectam tanquam ad metam directa secundum praescriptum Apostolicum, speculationes actionesque redderet accuratas magis quam curiosas. Interim Christiane quisquis es favebis praeceptis istis Virtutum Christianarum ad normam Sacrarum Literarum propositis collectisque. Ethica Christiana [note: Ioan. 15. Ibid. 13. ] sunt; nota discipulorum Christi ab ipso Christo indita, quae approbatur apud Deum per omnium Virtutum consensum; per eminentissimam Caritatem apud Deum simul hominesque. In virtutibus reliquis non est naturaliter verendum ne sit nimium, quod debet esse maximum, cum et a paucis fiat quod debetur ab omnibus: ut animadvertit et R. Moses Maimonides, in Superbiae fugâ medium Lege prohibitum asserent, in Iracundiâ declinandâ extremum esse pium ex Lege deducens: [note: Matth. 5. Philip. 4. ] Christianis vero laudabilia quaeque sunt praecepta, perfectionisque studium est in officio. Iam Caritatis natura, illiusque regia Lex apud Christianos ex Hebraea lege repetita eamque perficiens, excessum non veretur, quem non habet. Quod si Christianam hanc Caritatem Christiano [note: Rom. 9. ] zelo ardentius inflammare velis, cum Apostolo excandescat laudabilissme, non in alios sed pro aliis in semet saeviens exstasis divinissima.

ETHICA ARISTOTELICA. Ad Sacrarum Literarum normam emendata. PARS PRIMA, DE BEATITUDINE.

CAPUT I. Prolegomena de natura et studio Ethicae.

[note: Quid sit Ethica. ] ETHICA est disciplina practica, rationem humanae felicitatis consequendae explicans. Dicitur autem Ethica, sive moralis disciplina, quia mores hominum, hoc est, actiones virtutum et vitiorum, explicat: actiones quidem virtutum, quae sunt potissimum felicitatis adipiscendae medium, per se, vitiorum vero per accidens.

[note: Ejus partes. ] Partes Ethicae ab Aristotele constitutae sunt quatuor. Prima est de Felicitate, seu summo bono, atque ultimo vitae humanae fine. Secunda de Virtute, cujus ope bonum hoc potissimum assequimur. Tertia de Voluptate, quae partim felicitatis comes est, partim virtutis objectum, sive subjectum. Quarta de Amicitia, quae et ipsa felicitatis comes est, et virtuti conjunctissima, atque ad totam hominum vitam maximum habet momentum. Priores duae sunt principes seu primariae, duae vero posteriores sunt secundariae, et priorum causa, ad quas referuntur, additae.

[note: Quo ardine ac ratione tradatur. ] Ordo hujus disciplinae est reselutivus: progreditur enim a fine, hoc est, felicitate, ad media, nempe virtutes, et caetera ad virtutem pertinentia. Ratio docendi est minus exquisita, ob materiae in qua versatur inconstantiam. Actiones enim humanae, seu honesta et inhonesta, de quibus hîc inprimis agitur, ob varietatem circumstantiarum mire variant.

[note: Quis germanus ac proprius sit hujur disciplina auditor. ] Germanus hujus disciplinae auditor est is, qui aliquam habet actionum humanarum experientiam et usum; et partim educatione, partim studio et assuefactione lascivientes in animo cupiditates aliqua ratione jam repressit et composuit. Alias enim vel ea de quibus hîc agitur non

plene percipiet, nec de iis recte ob impentiam judicabit; vel sine fructu, obstante affectuum vi atque impetu, ea audiet, nec finem hujus doctrina assequetur, qui non est cognitio sed actio.

CAPUT II. An sit Beatitudo.

[note: Quid beatitudinis nomine inzelligatur. ] PRima Ethicae pars de Felicitate seu Beatitudine humana tractat. Beatirudinis autem nomine intelligimus ultimum vitae humanae finem, seu summum ac perfectissimum hominis bonum.

[note: Quatuor de illa explicanda. ] De Beatitudine haec quatuor potissimum explicanda sunt: 1. An sit. 2. Quid sit. ubi etiam, veluti in transitu, quotuplex sit dicetur. 3. Qualis sit, seu quae ipsius adjuncta. 4. Vnde sit, seu a quibus causis proficiscatur. Quibus absolutis, appendicis loco nonnulla de iis quae Beatitudini opponuntur, adjicientur.

[note: Bonum et finis sunt idem. ] Quod ad primum attinet; ut ostendatur esse Beatitudinem, seu posse hominem ad Beatitudinem pervenire, (alias frustra de ejus consequendae ratione disputaretur, et doctrina haec foret prorsus inutilis:) ante omnia sciendum est, summum hominis bonum, quod felicitas dicitur, et ultimum vitae humanae finem, idem esse. Nam cum Bonum in genere et Finis inter se convertantur, seu re ipsa idem sint, certe etiam summum bonum, et summus sive optimus finis idem erunt. Optimus autem finis est ultimus, qui propter seipsum tantum, nunquam vero propter aliud expetitur. Cui fini quo quidque sua natura est propius, tanto est melius, seu majus bonum.

[note: Tria de bono seu sine probanda. ] Hoc ita constituto, primo probandum est esse in humanis rebus bonum seu finem. deinde inter bona seu fines gradus dari, et alia aliis antecellere. tertio, inter ea dari ultimum, sive optimum et excellentissimum, quo omnia reliqua referantur: quod est illud ipsum quod quaerimus, hoc est Beatitudo.

[note: Dari bonum sen finem in rebus humanis. ] 1. Esse bonum in rebus humanis patet ex eo, quod omnes artes omnesque actiones hominum finis alicujus gratia suscipiantur, eumque appetant: ut medicina sanitatem, ars militaris victoriam. At quicquid ab aliquo appetitur id bonum est, sive verum sive apparens: cum Bonum a veteribus definitum sit, Quod omnia appetunt.

[note: Gradus esse bononum seu fimum. ] 2. Reperiri autem in bonis sive finibus gradus quosdam, et alios aliis esse praestantiores, ex ipsarum artium sive facultatum, quae ad illos fines adspirant, differentia patet. Primo enim sunt artes seu facultates

aliae principes seu architectonicae, quae imperant aliis, et earum opera utuntur: aliae vero sunt administrae et famulae, quae prioribus serviunt. Architectonica v. gr. est Politica, seu Prudentia quae Rempublicam gubernat et regit. Haec enim Imperatoriae arti, Oratoriae quae causas civiles tractat, et Oeconomicae aliisque artibus praeest, et quaenam in civitate locum habere, quae minus, ac quonsque progredi debeant, praescribit, earumque opera ad Reipublicae salutem utitur: hae vero artes illius sunt ministrae et famulae. Quia vero praestantiores funt artes Architectonicae quam administrae, fines quoque illarum ad quos referuntur in eodem discrimine versari est necesse, et artium principum praestantiores, ministrarum viliores esse, et hos ad illos referri eorumque instrumenta esse. Secundo, Ut inter ipsas administras artes est, magnum, quod ad dignitatem attinet, discrimen, et aliae aliis rursus inserviunt, et a praestantissima arte longius aut propius absunt: ita etiam inter earum fines idem discrimen erit. Sic ars fraeni factoria servit equestri; haec enim illius opera et instrumentis ab ea confectis utitur: equestris militari et imperatoriae: haec Politicae, quae de summa rerum agit. Quare equestris finis melior ac potior est fine fraeni-factoriae, et militaris seu imperatoriae potior fine equestris. Tertio, In artibus illis quarum finis est non actio tantum, sed et opus actione illa perfectum, opus melius eil actione. In diversis autem artibus secus se res habet. Nam ejus artis finis est melior quae in actione conquiescit, quam quae opus aliquod conficit, si caetera sint paria. Ut equestris cujus finis proprius et internus est actio, est melior quam fraeni-factoriae, cujus finis est opus; et finis artis gubernatoriae quam naupegicae; illius enim finis proprius actio est, hujus opus.

[note: In iis dari ultimum et praestantissimum. ] 3. Dari in finibus adeoque etiam in bonis ultimum ac praestantissimum, patet ex eo, quod si omnia propter aliud expeterentur, nec esset aliquis ultimus finis qui tantum propter se, nuuquam vero propter aliud expeteretur, res progrederetur in infinitum, et appetitus noster qui in bonum fertur finem suum non assequeretur, cum infinitam finium seriem transire non possit. At appetitus ille naturalis est: a natura autem nihil frustra nobis est ingeneratum. Quin ne bonum quidem ullum natura esset. Omnes enim intermedii fines, boni rationem habent propter finem ultimum, ad quem referuntur, et qui per se naturam boni habet, non aliunde. Quod si ergo nullus esset ultimus finis, nullum esset in humanis bonum: quod est contra id quod a principio probavimus, et quod omnium hominum testimonio est manifestum, Cum ergo probaverimus esse ultimum in rebus humanis finem,

CAPUT III. Quid sit Beatitudo.

UT naturam et essentiam beatitudinis rectius cognoscamus, primum sententias de beatitudine falsas easque potissimas refutabimus, tum veram de ea sententiam aperiemus: seu primum quid non sit felicitas, tum quid reipsa sit explicabimns.

[note: Sententiae falsae de Selicitate. ] Sententiae falsae de Felicitate, quae quidem inter caeteras eminent, (non enim de omnibus agimus, cum prope sint infinitae) sunt partim vulgi, et eorum qui vulgi hac in parte judicium sequuntur, partim hominum politiorum et eruditorum. Vulgi duae sunt opiniones: vel enim in voluptate corporis, vel in divitiis felicitatem constituunt.

[note: Eam non consistere in voluptate corperis. ] Voluptatem corporis non esse summum hominis bonum ex eo patet, quod etiam brutis et hominibus vilissimis sit communis, praeterea ad deteriorem tantum hominis partem pertineat, hoc est, ad corpus; ad animum vero seu mentem minime, cum hujus etiam operationes saepe impediat. horum autem nihil de summo hominis bono, quod illi proprium est, dici potest.

[note: Neque in divisiis. ] Divitias non esse summum bonum ex eo patet, quod sint ex rerum utilium genere, ac proinde sua natura alterius causa comparentur. at summum bonum propter se tantum expetitur. Praeterea divitiae vi ac fraudibus comparari possunt, beatitudo minime. nec hominem reddunt revera bonum, beatitudo reddit: quae tertia ratio etiam voluptati corporis communis est.

Hominum politiorum et melius vulgo sentientium duo sunt genera. Quidam enim in rebus agendis maxime versantur, qui politici aut practici dicuntur; quidam contemplationi sunt cum primis dediti. Illorum sententia est duplex: alii enim in honore summum bonum collocant: alii (et hi propiusad veritatem accedunt) in ipso virtutis habitu.

[note: Neque in hono[?]e. ] Honorem non esse summum bonum patet, primo quod honor non sit revera in potestate illius qui honoratur, sed ejus qui honorem exhibet, a cujus arbitrio pendet: unde vulgo ajunt, honorem non tam esse honorati quam honorantis. At beatitudo proprium. est hominis bonum, et in beati potestate situm, ipsique, ut ita loquar, internum. Deinde ex eo quod honor a politicis propter aliud expetitur, nempe ut suam de

se suaque virtute opinionem confirment. Hinc ab hominibus prudentibus, Iaudatis ac probis, et quibus ipsi noti sunt, et virtutis causa honorari gaudent. At expeti alterius rei gratia, a summi boni natura est alienum. Ex secunda ratione oritur tertia, quod virtus honore melior, beatitudine nihil. quod argumentum etiam ad superiores sententias pertinet.

[note: Neque inviriutis habitu. ] Virtutis habitum, ab actionibus honestis, quae ex illo proficiscuntur, distinctum, non esse summum bonum, probatur primum eo, quod habitus virtutis actionum causa paretur; beatitudo nullius. Secundo, quod virtutis habitus, rei natura inspecta, possit reperiri in homine qui per totam vitam dormiat, aut maximis et gravissimis calamitatibus opprimatur. Utrumque horum a beatitudine est alienum.

[note: Neque in contemplatione Ideae bonorum. ] Restat sententia Philosophorum, qui contemplationi sunt maxime dediti, atque in primis Platonicorum, qui Ideam bonorum, hoc est, exemplar perfectissimum, in quo omnium bonorum natura maxime resplendeat, et ex quo bona omnia sint quodammodo expressa, in divina mente existens, hanc, inquam, ideam summum bonum esse statucrunt. At 1. nec istae Ideae revera exstant. 2. nec si essent, aliqua esset communis omnium bonorum Idea, cum unum non sit bonorum genus, sed toto genere seu Categoria multa differant, ut mens et virtus: nec una eorum omnium scientia, nec aequaliter sint bona, sed secundum prius et posterius, magis et minus dicantur: quae ab Ideae communis natura abhorrent. 3. Tandem etiam, licet exstaret communis aliqua boni Idea, in ea tamen felicitas non consisteret, cum ea non sit bonum ejusmodi quod ab homine parari et actione acquiri possit: quale est summum hoc quod quaerimus bonum.

[note: Duplex beatitudinis definitio. ] Beatitudinis humanae definitio duplex tradi potest: una imperfectior, constans genere remotiori, differentia formali latiori, et subjecto, quod materiale vocant, quodque reliquarum partium latitudinem ad certam speciem restringit: aliera perfettior, quae genus proximum, differentiam specificam, ac veram beatitudinis causam, id quod ad perfectam accidentium definitionem requiritur, explicat.

[note: Imperfectio, eaque sextuplex. ] Prior definitio rursus non uno modo tradi potest, quia genus duplici ratione, differentia variis exprimi potest: ita tamen ut prope idem maneat sensus, et ab uno omnes proficiscantur reliqui. Genus constitui potest vel Bonum, vel Finis. Subjectum homo est, vei, si placet, vita humana. Differentia est Summum, si boni nomen loco generis ponas: si finem constituas vox Ultimi accommodatior est. Est ergo primus

Felicitatem definiendi modus, ex quo caeteri ducuntur, quod sit, Bonum hominis summum. Secundus, quod sit, Finis hominis sive vitae humanae ultimus: qui modus ex priori deducitur. diximus enim antea, finem ultimum et summum bonum idem esse. Ex secundo sequitur tertius, quod Felicitas sit finis seu bonum hominis propter quod reliqua omnia expetuntur, ipsum vero propter se solum. haec enim est finis ultimi definitio. Hinc ducitur quartus, quod sit, Bonum hominis perfectissimum. Nam cum triplicia sint bona, quaedam quae semper propter alia expetuntur, ut instrumenta, opes omniaque utilia; alia quae et propter se ipsa expetuntur et propter alia, ut virtus, eruditio, valetudo, sensuum integritas, et nonnullae voluptates, quae, etiamsi nihil aliud inde proveniret boni, expetendae tamen essent, cum sint affectiones quaedam optimae, et perfectiones sui subjecti, et naturam aliqua ratione expleant, expetimus tamen etiam beatitatis causa; quaedam denique propter se tantum: primi quidem generis bona sunt impersecta, secundi perfecta, tertii perfectissima, cum omnem boni rationem in seipsis inclusam gerant, nec aliunde expectent. in his autem est beatitudo, ut ex definitione tertia pater. Est autem felicitas bonum perfectissimum, habita ratione subjecti et generis sui. perfectum enim est, quatenus humanorum bonorum, in quorum censu est felicitas, natura et ingenium patitur: habetque perfectio haec quandam, ut loquuntur, latitudinem, nec omnem accessionem aut decrementum, modo ne sit insigne, prorsus refugit, ut mox clarius patebit. Quintus modus ex proximo nascitur, quod sit. Bonum hominis maxime expetendum. quo enim quidque est perfectius, tanto est magis expetendum. Quod ergo bonum omnium est perfectissimum, id etiam maxime expetendum est. Intelligendum autem id est de Beatitudine, si sola reliquis hominis bonis opponatur. nam si cum aliis bonis, quae ab ea possunt abesse, conjungatur, seipsam solam et ab iis sejunctam superabit, et magis erit expetenda. Sic gemma aureo inserta annulo, seipsa sola praestat, ac splendidior est et magis expetenda. id quod etiam ad perfectionem aliquo modo transferendum est. Sextus et ultimus modus est, quod sit, Bonum homini per se sufficiens; seu quod, a caeteris licet sejunctum, vitam reddat optabilem, et hominis desiderium expleat ac sistat. Patet hoc ex superioribus. Qui enim bonum summum, perfectissimum ac maxime expetendum, quique ultimum vitae finem adeptus est, is desiderium suum sistit, ei vita hanc ipsam ob causam est optabilis, huic bonum hoc sufficit. Sufficit autem quatenus desiderium hominis hac vita terminatur, et in bona quae naturali quadam

ratione ac via contingere mortalibus possunt, fertur. alias desiderium hominis nil nisi Dei Opt. Max. conspectus, cum immortali vita conjunctus, explet: quod bonum naturalibus viribus consequi nemo potest, nec in hanc vitam cadit: ejus tamen aliquam umbram aut simulacrum natura homini etiam mortali concessit, id quod nos hoc loco quaerimus.

[note: Perfectior. ] Definitio Beatitudinis perfectior ab Aristotele constituitur, quod sit, Actio animi ratione praediti, secundum virtutem perfectissimam, in vita perfecta. Quam per partes explicare et confirmare operae pretium est. [note: Definitionis beatitudinis explicatio et confirmatio. Ejus genus est actio. ] Genus est actio seu operatio; actionis voce late accepta, ut omnem muneris functionem complectatur: alias enim saepe contemplationi et [gap: Greek word(s)] seu effectioni opponitur, et tanquam media interjicitur. Theoria enim seu contemplatio in cognitione sola sua natura acquiescit: actio seu [gap: Greek word(s)] praeter cognitionem aliam quandam muneris functionem requirit, et hîc consistit: effectio vero, praeter cognitionem et actionem inde nascentem, opus aliquod spectat, et ad illud tota refertur. Sed actio seu [gap: Greek word(s)] hoc loco usurpata, genus horum omnium est, eaque suo ambitu complectitur. Intelligenda autem est operatio non una aliqua seu singularis, sedcontinuata et saepius repetita, ut clarius ex ultima desinitionis parte patebit.

Esse autem Beatitudinem actionem inde apparer, quod quarumcunque terum est aliqua operatio propria, earum bonum in operations illa consistit. Operatio enim illa est earum rerum finis: finis autem bonum est. Hujus vero esse aliquam operationem propriam quis audeat negare? Nihil enim otiosum natura produxit, sed cuilibet, pro viribus quas largita est, munus aliquod attribuit. Qui ergo hominis, operum naturae divinissimi, non sit aliquod proprium munus seu functio, illius viribus ac facultatibus quas a natura accepit accommodata? Quod si hominis, qua accidentariis vestitus est habitibus et facultatibus, v. gr. qua pictor, sartor, sutor, est aliquod opus proprium, nonne erit etiam qua homo et qua substantia? Si partium hominis est certa et propria operatio, ut oculorum, aurium, manuum, pedum, quidni etiam hominis totius. Rationem aliam qua genus hoc beatitudinis confirmetur videbimus infra.

[note: Differentiae tres: Subjectum est anima ratione praeditae. ] Differentiae in hac definitione ponuntur tres, quarum una materialis dici potest, quia ducta est a subjecto, quod tamen etiam efficientis causae rationem habere potest, ut in accidentibus saepissime accidit: reliquae duae magis sunt formales. Subjectum est anima ratione praedita. haec autem duplex est: vel enim per se est: praedita ratione, quae mens

et intellectus dicitur: vel per accidens, quatenus menti adjuncta ab illa regitur eique paret; et hac ratione appetitus etiam hominis rationis aliquo modo est particeps. Utraque, ut infra patebit, beatitudinis humanae est subjectum; quanquam illa magis, quia est praestantior. Praestantior enim est quae imperat quam quae paret, quae consilio est praedita quam quae caret.

Haec definitionis pars; Operatio vel affectio hominis propria, et praestantissima, qualis est beatitudo, debet homini convenire secundum eam partem quae ipsi est propria et omnium praestantissima. Corpus enim, et quae cum corpore conjuncta sunt, anima vegetativa et sensitiva (cum qua e iam appetitus quatenus a ratione plane abjunctus est computatur) brutis est communis, illa etiam plantis: utraque vero ratione, quae sola ex animi facultatibus reliqua est, indignior. quare non in illis, sed in ratione, sedem figit felicitas.

[note: Est operatio secundum virtutem perfectissimam. ] Reliquae sunt duae differentiae, quae magis censentur formales; quarum tamen prior ad efficientem causam referri potest. Ea est, Secundum virtutem perfectissimam. Per virtutem hoc loco intelligimus affectionem excellentem, hoc est ejusmodi quae et subjectum suum aliqua ratione perficiat, et opus illius reddat bonum atque eximium: quemadmodum virtus oculi et ipsum oculum et opus illius bonum reddit virtus equi et equum ipsum bonum efficit, et idoneum reddit ad cursum, ad gestandum sessorem, ad sustinendos hostes. Subjectum autem illud de quo hoc loco agimus est homo, vel (si mavis) animus hominis. Ex quo patet cur beatitudo dicatur actio secundum virtutem: siquidem ea est actio quaedam optima ac praestantissima. istiusmodi autem actionem nonnisi a virtute quadam sui subjecti proficisci, ex virtutis descriptione modo tradita patet. Sic Citharoedi opus illud dicimus bonum atque eximium, quod a virtute seu affectione optima Citharoedi, quatenus Citharoedus est, proficiscitur.

[note: Duplex est beatitudo, altera theoretica, altera practica. ] Cum autem virtus hominis propria, de qua hoc loco sermo est, sit duplex, altera quae in illa animae parte sedem fixit quae rationis per se est particeps, altera in illa quae per accidens, seu appetitu; quarum illa virtus intellectus dici solet, haec morum, cui praeest prudentia: utrique consentanea actio, si caetera quae adjungemus adsint, felicitas censenda est: quarum altera theoretica seu contemplativa dici potest, altera practica seu activa vel civilis. Theoretica est mentis solius, et in contemplatione seu exercitatione sapientiae consistit: Practica appetitus estrationi conjuncti, atque in exercitatione virtutis moralis sita est. Illa potior est, et vitae humanae finis ultimus: haec vero vita tantum civilis, quae

nonnunquam humana peculiari ratione dicitur. Quas inter se comparat Aristoteles extremo Ethicorum, ostenditque theoreticam majori jure felicitatis nomen sibi vendicare quam practicam: quae tamen et ipsa non est omnino ab hujus nominis societate excludenda, cum eatenus, quatenus homo, civilis societatis, ad quam natura factus est, quoddam veluti est membrum, et mentem habet cum appetitu corporis colligatam, ea ultimum quippiam sit, nec tota ad contemplativam illam beatitatem referatur, nisi quatenus affectus domat, et ne menti nebulas offundant, eamque a cognitione rerum divinarum abstrahant, curat. Sed haec nunc tantum delibanda sunt: plenius tum demum intelligentur, ubi virtutum perfectiorem et distinctiorem assecuti suerimus cognitionem: qua de causa ultimo secundae partis capiti sunt nobis reservata.

[note: Et ratione illius bisariam accpi potest vox perfectissimae virtutis. ] Hinc duplici ratione intelligi potest vox perfectissimae virtutis, in definitione beatitudinis posita. Si enim de practica felicitate sermo sit, per virtutem perfectissimam intelligemus vel omnium virtutum moralium complexum, non tantum leniorum, quae in vulgus etiam aliqua ratione cadunt, ut temperantiae, modestiae, mansuetudinis, justitiae, verum etiam excellentissimarum, qualis est inter alias magnanimitas, quae in perfectos demum viros cadit. Potest autem virtutum omnium complexus pro una propemodum virtute conseri, quae objectorum tantum ratione differat, vel saltem intelligi potest prudentia, quae virtutes morales omnes regit et consilio instruit, nec sine iis consistere unquam potest. Si vero de theoretica felicitate sit sermo, per virtutem perfectissimam intelligemus in primis sapientiam, quae in cognitione rerum divinissimarum occupatur, et reliquarum mentis virtutum caput est et princeps, atque ex intellectu et scientia, quae etiam inter caeteras excellunt, quodammodo est conflata. nam aas que opus spectat, felicitate mentis indignior est, prudentia ad civilem vitam spectat. nulla autem alia virtus mentis praeter has est reliqua.

Quod autem beatitudo sit secundum virtutem perfectissimam patet; quia cum sit actio optima et praestantissima, non secundum quamvis, sed secundum praestantissimam atque optimam virtutem esse debet.

[note: In vita persecta. ] Restat alia differentia formalis, eademque ultima definitionis summi boni pars, in vita perfecta. Per vitam autem perfectam intelligimus diutumam, eamque virtutis perfectissimae capacem. Id autem sibi volunt haec verba reliquis addita, actionem hanc virtuti perfectissimae consentaneam, quae beatitudinis nomen mereatur, debere per vitam perfectam continuari et veluti extendi, seu longo et diuturno tempore

exerceri. Nec injuria. unus enim dies aut una hirundo, ut vulgatum monet proverbium, ver non facit: nec unus dies aut exiguum tempus felicem: sed ex longo temporis tractu, e vitae prope totius cursu, felicitas aestimanda est. Quod si diuturnitas haec deesset beatitudini, multum ejus perfectioni decederet. unumquodque enim tanto solet esse perfectius quanto est stabilius ac diuturnius, si caetera sint paria. felicitas autem, ut supra vidimus, est bonum hominis perfectissimum.

[note: Confirmatio generalis definitionis beamudinis. ] Hactenus per partes explicuimus et probavimus Beatitudinis definitionem: generatim vero eandem ita demonstramus. 1. Bonum omnium honestissimum, est etiam omnium optimum, adeoque summum. At actio animi ratione praediti, secundum virtutem perfectissimam, in vita perfecta, est bonum omnium honestissimum. Ergo, etc. Major probatur: Quia cum duplicia sint bona, partim absolute ac simpliciter dicta, partim comparate: illa quidem honesta sunt: haec partim jucunda, partim honorata, partim utilia: inter omnia autem excellunt honesta, tanquam absolute et simpliciter bona. Quare quo quidque est honestius, tanto est melius, et quod omnium honestissimum, id etiam est omnium optimum. Minor ita ostenditur: Honesta sunt virtutes et actiones iisdem consentaneae: actiones vero ipsis virtutum habitibus praestantiores sunt, cum omnis virtutis laus in actione cernatur, et habitus actionum causa comparentur. Inter actiones autem virtutum illae praestantiores sunt ac perfectiores, quae a virtute perfectiore proficiscuntur, et sunt diuturniores. At actio a nobis descripta est secunduim virtutem perfectissimam, et in vita perfecta, ac proinde diuturna. Quare inter honestas actiones erit omnium perfectissima seu honestissima, in eaque summum bonum consistet.

2. Bonum animi praestantissimum, est etiam optimum adeoque summum. At actio a nobis descripta est bonum animi praestantissimum. Ergo, etc. Major probatur: Quia cum duplicia sint bona, alia in nobis sita, alia extra nos sita, et interna rursus sint duplicia, partim animi, partim corporis: omnium consensu animi bona inter reliqua excellunt, cum sint praestantissimae hujus partis perfectiones. Quare quod inter illa est praestantissimum, id etiam erit omnium optimum. Minor probatur: Quia inter animi bona excellunt virtutes; inter virtutes autem ea quae est perfectissima, praesertim si non tantum habitu et possessione constet, verum etiam ufu et exercitatione. Virtus autem ejusmodi, quae reipsa perfecto vitae tempore colatur, ab actione ea in qua beatitudinem collocavimus reipsa nihil differt. Et sane rationi consentaneum est, ut beatitudoactioni et exercitationi potius quam habitui

virtutis deferatur; cum et in ludis Olympicis non robustissimo cuique corona donetur, sed certanti solum et robur suum factis ipsis probanti.

[note: An quisquam in bac vita beatus dici possit. ] Ex hac definitione patet, quid sentiendum sit de illa Solonis sententia, quae statuit neminem in hac vita dici posse beatum, sed post mortem demum. Sive enim intelligebat Solon in mortuos demum, quatenus mortui revera sunt, felicitatem cadere, fallebatur: cum felicitas sit actio secundum virtutem perfectissimam: ejusmodi autem actio, quî in mortuos cadat, instrumentis virtutum exercendarum et viribus omnibus destitutos? Sive dicebat non posse affirmari de quoquam eum fuisse beatum, nisi post mortem, itidem fallebatur. Sienim ubi beatus esse desiit dici potest fuisse beatus. quî fit quod tum, cum revera beatus est, beatus dici non possit; cum orationis de re praeterita elatae veritas, ex hujus quam de re praesenti loquitur veritate pendeat? Sic, si vere dici potest aliquem fuisse divitem, cum dives esse desiit, multo magis tum dicere possum eum esse divitem, cum revera est. Fatendum tamen est, eum demum absolute beatum dici posse, (beatum tamen ut hominem ac mortalem) qui usque ad finem vitae in eodem perfecto statu perseverarit, et mortem anteactae vitae convenientem obierit. Est enim duplex beatitatis perfectio, altera (ut cum Scholasticis loquar) intensiva, altera extensiva: illam ex naturae ipsius et actionum in quibus sita est praestantia ac dignitate, semota diuturnitatis, quae in definitione non fuerat comprehensa, ratione aestimamus; hanc ex diuturnitate et duratione usque ad ultimum vitae terminum. Et hac posteriori in primis ratione, aliquid illi accedere posse, quod illam plane absolvat, non negamus.

CAPUT IV. Qualis sit Beatitudo, seu Quae illius adjuncta: ubi etiam quaedam de illius instrumentis.

[note: Beatitudinis adjuncta. ] BEatitudinem in genere bonorum honestorum collocavimus. Ejus adjuncta sunt reliqua bonorum genera, nempe jucunda, ad honorem pertinentia, et utilia; quibus adde constantiam. hoc enim ad [gap: Greek word(s)] illam beatitudinis pertiner, Nam id bonum vere [gap: Greek word(s)] et seipso contentum est, ad vitamque optabilem reddendam per sesufficit, quod omnium reliquorum bonorum cum honestate, quae inter reliqua omnia principatum obtinet, conspirantium cumulum in se complectitur, estque constans, non varium ac mutabile, Est ergo beatitudo

bonorum ommum suavissimum, honore tum dignissimum tum cumulatissimum, utilium denique bonorum copia, quantum satis est, instructum. Nec credendum est Delphico Epigrammati, quod Just tiam quidem honestissimum, valetudinem optimum, re desiderata potiri suavissimum esse pronuntiat. Omnia enim haec beatitudini inesse partim superius ostendimus, partim nunc demonstrabimus. Voluptatis autem nomine, quae beatitudinem comitetur, animi potissimum tranquillitatem et rectae conscientiae gaudium intelligimus.

[note: Ea est bonum suauissimum. ] Primo, Beatitudinem esse bonum suavissimum. et cum summa animi voluptate ita confusum, ut ab ea vix distingui queat, ita probatur. 1. Actio perfectissima facultatis praestantissima, et optime secundum naturam affectae, est omnium suavissima. Talis autem actio est beatitudo, ut ex ejus definitione liquet. Est enim actio secundum virtutem perfectissimam. et quidem diuturna; quae actio non potest non esse perfectissima. Est deinde actio animi ratione praediti, quae facultas est omnium praestantissima, et cum sit praedita virtute perfectissima, optime secundum naturam est affecta. Major patet ex definitione voluptatis Aristotelica, quam lib. 7. Ethic. tradit, quod Voluptas sit operatio perfecta facultatis optime secundum naturam affectae: vel, Operatio non impedita habitus cum natura consentientis. Quae omnia insunt actioni a nobis descriptae, et quidem perfectissime, cum ipsa quoque sit omnium perfectissima. 2. Beatitudo est bonum honestissimum: quare etiam suavissimum possidenti. Consequentia probatur: Quia voluptas per reliqua omnia bonorum genera diffunditur, et quo quidque majus est, et a possidente majus esse creditur, tanto est suavius. Bonum autem honestissimum, ut ante vidimus, est omnium maximum, et a possidente non potest non agnosci, et pro bonorum praestantissimo haberi. quare omnium quoque est suavissimum: praesertim cum honestatis laudem amittat actio, qua is a quo proficiscitur non delectatur, ut e virtutis doctrina fiet manifestum. Ex quo cum prima ratione juncto cernere licet, non absurde facturum eum, qui voluptatem animi in natura beatitudinis indusam, et in ejus definitione tacite comprehensam dixerit. 3. Quicunque amans aut studiosus est alicijus rei, ille etiam ex ea voluptatem percipit, et quo amantior est tanto majorem. Vir autem beatus cum sit virtute perfectissima praeditus, illius ut sit amantissimus necesse est. Quare beatus virtute sua ejusque actione diuturna maxime delectabitur.

[note: Flonore dignissimum. ] Secundo, Beatitudinem esse honore dignissimam patet: Quia est bonum inter humana omnia praestantissimum ac prope divinum, ad quod.

reliqua omnia tanquam ad finem referuntur. Talia autem bona sun honore dignissima, Praeterea, Honor constanti virtutis actioni, praesertim virtutis perfectae, summo juredebetur, ejusque praemium, licet impar, proprium tamen est, et inter ea quae ab hominibus in nos proficisci possunt maximum, Propter rationem priorem notandum est, bona alia censeri laudabilia, cum quibus conjungi possunt ea quae encomio celebrantur, alia honorabilia. Laudabilia proprie sunt affectiones quae ad quippiam aliud sunt utiles, seu ad munus aliquod encomio ac celebratione dignum, (ipsa enim facta singula et facinora praeclara encomio proprie digna censentur:) aptos nos reddunt. Et hae propter functiones illas, ad quas referuntur, laudantur: ut virtus, robur, celeritas corporis. Ipsa vero V. gr. fortia facta, aut a liberalitate profecta, encomio ornare solemus, quemadmodum etiam pugnas athletarum. Honorabilia vero censentur bona quae non referuntur ad alia, sed alia potius ad ipsa, quaeque adeo inter caetera principatum obtinent, et aliquomodo sunt divina. Sic Deum ejusque bona honore digna judicamus: sic beatum ipsamque beatitudinem. quia ad Deum et ad beatitudinem omnia referuntur caetera: ad Deum omnia absolute, ad beatitudinem humana. Deus inter omnia, beatus inter homines eminet. Beatitudinem autem honoribus etiam esse cumulatissimam, mox videbimus, ubi de utilium bonorum copia dicemus. Nam et honores, licet ex accidente, in utilium bonorum censum transscribuntur.

[note: Utilium bonorum copia instructum, ] Tertio, Beatitudinem esse instructam utilium bonorum copia, liquet ex eo quod, partim instrumentis variis opus est ad virtutem perfectissimam perfecto vitae tempore colendam, partim ornamentis. Utrumque praestat bonorum utilium copia, querum absentia aut tollit beatitudinem, aut obscurat. Unde discrimen illorum bonorum, quatenus ad beatitudinem referuntur, exsurgit. Nam quae instrumenta sunt, magis sunt necessaria quam quae tantum ornamenta: quanquam plurima sunt quae et instrumenta et ornamenta censeri simul debeant. In horum autem bonorum copia constituenda et explicanda, in primis felicitatis civilis, de qua in Ethicis potissimum agitur, rationem habebimus.

[note: Quae bonosunt vel animi, eaque tum maetur alia tum acquisisa, ] Haec igitur bona vel in nobis sita sunt, vel extra nos. Quae in nobis sita sunt, vel animi sunt vel corporis: et utraque, praesertim animi bona, vel a natura nobis sunt insita, vel acquisita.

Bona animi a natura insita, sunt ingenii judiciique bonitas, et indoles generosa atque ad virtutem excitata. Illa non modo ad sapientiam

contem plativamque felicitatem est opus, (quanquam ad hanc fortasse maxime) verum etiam ad exactam prudentiam, cujus summum est in felicitate civili robur. Haec vero ad virtutem morum, praesertim perfectam, magnum habet momentum. hienim magnanimi, hi fortes, hi ad res magnas pro Republica, patria, amicis gerendas apti evadunt, quibus natura erectam ad virtutem inservit indolem.

Acquisita vero animi bona, ad felicitatem civilem non parum conferentia, sunt, disciplinarum honestarum, atque in primis Ethicae, Politicae, ac Juris cognitio. adde etiam linguarum, quarum in civilibus neg[?]tiis tractandis non exiguus sit usus, peritiam et expeditam facultatem. ex quibus inter se junctis, accedente rerum usu, et exercitatione dicendi, nascitur eloquentia, quae est prudentia copiose et eleganter loquens. Haec quantum ad civilem felicitatem faciant difficile dictu est. Ethica disciplina ad virtutem colendam: Politica ad rempublicam bene gerendam, ad consilia salutaria danda utilissima est. Juris cognitio ad causas recte dijudicandas, ad te tuosque consilio in rebus controversis instruendos, ad ipsamque justitiam colendam prodest. Eloquentiae viribus seditiones reprimere, salutaria consilia principibus aut civibus persuadere, noxia refellere, bonos viros, amicos, teque adeo ipsum contra adversarios defendere, improbos terrere ac reprimere; caeterorum animos tibi ac Reipublicae conciliare, et ad pacem colendam movere potes, benevolentiam denique omnium tibi parare, qua nihil est ad res magnas gerendas validius, nullum vitae ac fortunarum majus praesidium. Ex quibus patet haec bona magno etiam esse felicitati ornamento.

[note: Vel corporis] Bona corporis huc aliqua ratione pertinentia sunt valetudo secunda, sensuum ac membrorum integritat: quibus rebus destitutus aut non poteris, aut non facile poteris labores necessarios periculaque, pro Republica aut pro amicis suscipere. Quare si morbus adeo difficilis quempiam infestet, ut virtutis perfectissimae exercitationem ad non exiguum temporis spatium impediat, felicitatem quoque ipsam impediet aut abrumpet. Idem statuendum est de membrorum mutilatione aut sensuum defectu: quae alias etiam splendorem beatitudinis obscurant. Valet etiam aliquid ad civilem felicitatem formae dignitas, et majestas in vultu elucens. haec enim ad benevolentiam aliorum conciliandam valet, ut vel Pompeji, ex inviso parente nati, exemplum docet. Gratior est pulcro venieus in corpore virtus: aestimaturque ex forma animus, qui non raro lineamentis respondet. Unde quosdam Indorum populos formae dignitatem in mandanbis imperiis sequi solitos in Politicis scribit Aristoteles.

[note: Vek cuter[?]a. ] Bonorum externorum alia ad amicitias pertinent, alia ad honores, alia ad

[note: Amicitiam] divitius. Ad amicitiam referimus tum eos quos natura nobiscum junxit, tum eos quos voluntas nostra, quam interdum casus aut necessitas adjuvat. Natura nobiscum conjunxit parentes, liberos, cognatos; voluntas reliquos amicos, cum quibus aut virtus, aut honesta voluptas, aut utilitas nos copulavit. Medio quodam modo se habent quos matrimonium et affinitas connexuit. Hi omnes, praesertim si probi sint, tum adjuraento sunt beato ad res bene gerendas, tum ornamento, tum voluptati. Propinqui vero et sanguine juncti, si improbi sunt, cum naturae vinculum rumpi non possit, magno sunt ad felicitatem impedimento, praesertim quo propius nos attingunt. Turbat etiam felicitatem liberorum proborum, amicorum ac propinquorum optimorum fatum aut calamitas: non perimit tamen, nisi virtutis perfectissimae actionem ad tempus non exiguum impediat.

[note: Honores. ] Ad honores pertinent, tum ea quae a parentibus in nos haereditario quodam jure transeunt, et ut reliquis antecellamus efficiunt; tum quae nostra opera parantur. A parentibus in nos transit in primis nobilitas, quae est generis quaedam praestantia atque excellentia. Haec blanda est conciliatricula sui, ut eam vocat Cicero; cum hominum favor, qui parentum virtutem aut opes est secutus, in liberos quoque facile derivetur: praesertim cum fortes creari fortibus et bonis putentur, nec soboles parenti dissimilis fore credatur. Atque hinc nobilitas quoque ad honores aditum parat; qui quantam vim ad felicitatem civilem habeant partim jam vidimus, partim mox videbimus. Quanquam autem non est necesse, ut quivis qui ad beatitudinem adspirat nobili et illustri sit loco natus; cum multi virtutibus in familias suas primi intulerint nobilitatem et amplissimos honores; difficultatem tamen ad felicitatem civilem contendenti humilis ortus, nisi aliis bonis compensetur, parit. infamia vero generis, nisi aliorum bonorum cumulo obruatur, ad eam aditum fere praecludit. Bona vero ad honorem pertinentia, aliquo nostro studio aut opera parta, sunt honesta fama, gloria, honores ac magistratus, qui a principibus aut aliis viris magnis, aut denique populi consensu nobis deferuntur. Quae omnia ad felicitatem civilem ideo pertinent, quia ad res praeclaras gerendas, et occasionem praebent, et saepe sunt adjumento: eandem quoque ornant. Sequuntur vero haec bona felicitatem haud invita: quia perfectissimam virtutem etiam ii qui non fequuntur vident, visam mirantur ac colunt, praesertim cum insignia ab ea in omnes proficiscantur beneficin.

[note: Divitias] Quod ad divitias attinet, quarum nomine tum pecuniam, tum ea omnia quae pecunia solent aestimari complectimur, illae tum ad vitam

liberaliter et cum dignitate traducendam, tum ad domesticos alendos, propinquos et amicos juvandos, munificentiam in omnes exercendam, patriae denique commoda amplificanda sunt necessariae; ac proinde ad ipsam etiam civilem felicitatem. Neque tamen Croesi divitiis est opus, aut immensa pecuniae atque opum VI. Omnium enim instrumentorum magnitudo certa ac definita est, quam si transeas, jam non juvabunt, sed oneri erunt. divitiae autem instrumenta sunt. Et sane praeclara potest gerere etiamis qui terrae marisque dominus non sit, sed moderati sit instructus opibus. nec munificentia nostra in infinitum est extendenda, et ad omnes etiam amicorum amicos, nisi parce ac ut res ferunt, derivanda.

[note: Modus divitiarum, etc. quis servandus] Modus vero tum divitiarum, tum amicorum, tum denique bonorum corporis, ab Aristotele constituitur, ad finem Eudemiorurn: ut neque ob inopiam, neque ob copiam a Dei cultu et contemplatione avocet, sed potius ad Dei contem plationem faciat. Quicquid excedit id nimium atque adeo malum censendum est. quod sane multo magis de vita hominis in contemplatione versantis intelligendum est, quae multo paucioribus indiget instrumentis, quam is qui civilibus negotiis implicatur. Requiruntur enim ad contemplationem inprimis animi bona, ad sapientiam aliqua ratione conducentia, corporis valetudo ac sensuum integritas ea quae meditationibus assiduis sufficiat: externorum bonorum copia tanta quae nec obruat animum ac distineat, nec cruciet atque egestate concidere patiatur. Modus vero ille bonorum dictorum maxime homini Christiano est servandus.

Ex hactenus dictis sententiae nostrae de summo bono veritas patet. Quidquid enim viri docti, quos a vero usquequaque aberrasse verisimile non est, imo et vulgus pro summo bono habet, id in eo in quo nos felicitatem collocamus aliqua ratione reperitur. Esse autem beatitudinem bonum constans, (quae constantia a diuturnitate, cujus in definitione facta est mentio, aliquantulum differt) ex eo patet quod virtuteperfectissima nitatur. quicquid autem tam firmo nititur fundamento, id varium ac mutabile esse non potest. qua de re postea nonnihil.

CAPUT V. Unde Beatitudo sit, seu, Quae illius causae efficientes.

[note: Causa beatitudinis duplices. ] CAusae Beatitudinis, eaeque potissimae, (nam de instrumentis jam egimus) sunt duplices: una quae est prima, sed remotior: reliquae secundae, propiores tamen, quarum tractatio ad Ethicam proprie pertinet.

[note: Prima est Deus. ] Causa prima et remota est Deus Optimus Maximus. Nam si Deus ullius boni est auctor, ut certe est, multo magis erit auctor felicitatis, quae bonorum omnium est praestantissimum. Dum autem Deum nominamus, simul etiam naturam, atque alia peculiaria beneficia, ab ipso in nos profecta, computamus. Verum hujus causae consideratio ad sublimiorem disciplinam pertinet.

[note: Secundae sunt virtus, et exercitatio qu virtus paratur. ] Causae secundae ac propiores sunt ipsa virtus et exercitatio qua virtus paratur Illud ex definitione Felicitatis patet, ubi ea dicta est actio secundum virtutem perfectissimam: ejusmodi autem actio a virtute perfectissima proficiscitur. Quod de exercitatione dictum est, id ex doctrina virtutis clarum fiet.

Dices: Si Deo non adscribetur in solidum beatitudo nostra, non erit divinum bonum, nec commune. Quia si demum hominum studio acquirendum est, paucis poterit contingere: si a Deo ipso distribueretur, non in paucos dispensaretur. At beatitudo quia bonum est maximum, debet etiam maxime diffundi, et latissime patere. Ad primum respondeo: Divinum nihilominus futurum, quia sit omnium humanorum bonorum praestantissimum ac perfectissimum. ea enim quae inter bona eminent divina appellamus. Quî autem perfectissimae virtutis exercitatio ejusque veluti praemium non erit praestantissimum? Ad secundum: Commune quoque bonum erit; non quod omnibus reipsa aut plurimis obtigerit; maxima enim bona rariora solent esse; sed quod omnibus qui ad virtutem non sunt prorsus manci ac plumbei contingere possit. Atque haec communitas bonorum maxime sufficit.

[note: Non Fortuna. ] Fortunae inter causas Felicitatis veras nullum relinquimus locum. Est enim fortuna vilissimum causae genus: vilissimae vero causae effectus praestantissimus, qualis est beatitudo, tribuendus non est. Praererea Politici in eo maxime laborant, ut honestis legibus et institutis cives suos beatos efficiant. At quod ex fortunae arbitrio pendet, de eo frustra laboratur.

CAPUT VI: De iis quae Beatitudini opponuntur.

[note: Beatitudini opposita. ] BEatitudini duo potissimum opponuntur, alterum perfecte, alterum imperfecte. Perfecte, miseria: imperfecte, medius quidam inter miseriam et felicitatem status.

[note: Miseria] Miseria, ut ex contrario apparet, est status ac conditio illius hominis qui flagitiose vivit, diuturno praesertim tempore, et in gravibus calamitatibus, qui si miseriam suam novit, dirioribus conscientiae cruciatibus lancinatur, quam si in Phalaridis tauro torqueretur. Sinon sentit, rationem exuit, et in brutum ac stipitem degeneravit. Eum sequitur saepissime infamia, et hominum odium, aliaque mala. Ad hanc non opus est vitiis omnibus: fufficit unum, praesertim perfectum ac grave, ut injustitia, crudelitas, avaritia, intemperantia. quanquam ne omnia quidem scelera in unum concurrere possint, cum nonnulla magis inter se pugnent quam cum virtute. Malorum magna discordia: bonorum verorum summa concordia est.

[note: Status inter felicitatem et miseriam medius duplex] Status inter felicitatem et miseriam medius multiplex est, non secus ac colores inter album et nigrum medii, et nunc propius ad felicitatem, nunc propius ad miseriam accedit, prout plura ac majora bona vel mala, aut absunt aut adsunt.

[note: Qui proxime ad beatitudinem accedit. ] Proxime ad felicitatem accedit eorum vita, qui virtutis quidem perfectae habitu sunt praediti, verum instrumentis ad eam exercendam destituuntur, aut etiam gravibus ac diuturnis malis premuntur, (nam levia nullum hîc habent robur) quos nemo facile beatos dixerit. Ad hunc statum beatus delabi potest, ad miseriam nunquam. Nunquam enim fieri posse videtur ut is, qui perfecta virtute est praeditus, eamque perfectae vitae tempore exercuit, improbitatis habitum contrahat. Nam virtus, praesertim perfectissima, habitus est admodum firmus, et alte impressus animo, quique adeo non facile excutitur, nec oblivione, ut scientiae, quae tamen alias stabilissimae censentur, aut desuetudine, ut artes, deleri posse videtur; cum a viro perfecte bono, quoad ejus fieri potest, etiam in ipsis gravissimis calamitatibus exerceatur. Manet enim, ut Seneca inquit, vir sortis in statu; et quicquid evenit in suum colorem trahit: omnia adversa exercitationes putat: eaque in occasronem virtutis vertit. Et quemadmodum imperator bonus exercitu; qui ad manum est, utitur bellicosissime, sutor bonus ex corio quod suppetit

calceum facit, quoad ejus fieri potest optimum ac pulcherrimum; ita et vir bonus omnes fortunae casus quam rectissime fert, et in iis ex personae suae dignitate se gerit, et quantum res ipsa patitur, agit praeclarissima. Unde etiam fit ut non quivis casus, licet alias gravis et acerbus, eum de beatitudinis fastigio deturbet, nec leves, licet frequentiores; ideoque nec mutabilis sit beatitudo, nec ex fortunae arbitrio pendeat, cum ob virtutem et prudentiam suam iis tam dextre uti, et virtutis splendorem ex iis quaerere norit.

[note: Qui proxime ad miseriam. ] Status ad miseriam proxime accedens est eorum qui vitiosos habitus nondum contraxerunt, diathesin tamen seu dispositionem ad eos habent, ut sunt incontinentes, molles atque alii, qui inter honestatis amorem ac turpitudinem fluctuant, prope tamen vitiorum aestu absorbentur; maxime si aliorum malorum, vel ad corpus, vel ad famam, vel ad fortunas pertinentium cumulus accedat, quanquam nonnunquam etiam bonorum externorum copia miseriores efficit homines, quo plura habent vitiorum et alimenta et instrumenta. Ex quibus de reliquis quoque medii status gradibus judicium fieri potest.

ETHICAE PARS SECUNDA, DE VIRTUTE. CAPUT I. Virtutis humanae definitio, et illius in intellectualem et moralem divisio, etc.

[note: Quot medis virtutis vox accipiatur. ] TRibus potissimum modis accipitur nomen Virtutis: 1. Latissime, pro cujusvis rei affectione excellenti. Ea vero excellens est, quae et subjectum suum et opus ejus perficit: qua ratione brutis quoque aut inanimatis rebus virtutem tribuimus. 2. Stricte, pro virtute humana, studio acquisita. 3. Strictissme, pro virtute morum quae in actionibus honestis cernitur. In secunda autem significatione in principio hujus tractationis accipitur a nobis nomen virtutis, nempe de ea quae hominis propria est, et quam sibi studio comparare

[note: Ejus definitia generalis. ] Virtus haec humana generatim considerata definiri potest, Habitus animi ratione praediti, eum perficiens, et opus ejus bonum reddens.

[note: Divisio in virtutem intellectus et morum. ] Illius duae primariae sunt species. Est enim altera virtus intelleectus, altera morum: quarum illa rationem, haec appetitum perficit. Ratio seu fundamentum hujus distinctionis est, quod animus ratione praeditus, qui subjectum virtutis est, duplex sit quodammodo. Vel enim per se rationis est particeps, et dicitur intellectus sive mens. Vel per accidens, et est appetitus, quatenus a ratione, in eodem homine sibi conjuncta, regitur, ejusque imperio parere potest et debet. Utraque igitur facultas habitibus quibusdam perficitur homini propriis, quos virtutes appellamus, quas inter se differre necesse est quemadrnodum et subjecta quibus in sunt.

In duas ergo partes toca haec de virtute tractatio dividetur. Primo enim agemus de Virtute Morali, praecipuo felicitatis civilis seu practicae instrurnento. Secundo, de virtute dianoetisa seu intellectuali, cui felicitas contemplativa innititur.

[note: Definitie virtutie moralis. ] Virtus moralis est habitus agendi cum consilio, consistens in medio quod ad nos, ratione recta definito.

[note: Es vitii. ] Vitium (de quo etiam aliquid est attingendum, ut ex contrarii ingenio virtutis natura tanto clarius elucescat) est habitus agendi cum consilio, consistens in extremo quod ad nos.

[note: Partes tractationis de virtute morali duae. ] Partes tractationis de virtute morali erunt duae, generalis nempe, et specialis. Illa de virtute morali in universum aget: haec de singulis ejus speciebus. Adjungetur velut appendicis loco tractatio de virtute Heroica, et de virtute imperfecta.

[note: Sub divisie primae partis in quatnor membrae. ] Generalis tractatio in quatuor partes subdividetur. Nam primo agetur de causis efficientibus virtutis. Deinde de materia circa quam, seu objecto. Sequetur Forma, quae cum in duobus consistat, Mediocritate et Consilio; tertio loco de Mediocritate agemus: quarto de Consilio et cum eo conjunctis. Nam define, qui est Felicitas, jam egimus.

CAPUT II. De Genere virtutis, nempe Habitu.

ANtequam ad primum membrum de causis virtutis efficientibus accedamus, necesse est explicare cur virtutem definierimus per Habitum, quod non exiguam sequenti tractationi lucem afferet.

[note: Vocis habitus acceptio duplex. ] Vox Habitus paulo strictius accipi solet a Philosophis, laxius vero a vulgo, et ab ipsis etiamTheologis, communem loquendi consuetudinem sequentibus. Philosophi enim habitum accipiunt pro qualitate actionibus iteratis penitus infixa, et ad summum perducta. Vulgus vero habituum nomine dignatur etiam diatheses seu dispositiones ad perfectionem propius accedentes, licet nondum consummatas; imo ipsam quoque consuetudinem agendi, seu frequentationem actionis, habitum appellat: ita ut habitum virtutis, v. gr. nominent vulgo consuetudinem recte idque ex animo agendi: vitiosum habitum, consuetudinem male agendi. Consuetudinem autem ex eo, quod quis ut plurimum seu frequentissime facit, aestimant; praesertim tum cum datur peccandi occasio. Nos quia de perfecta virtute agimus, in priori significatione, quae Philosophis usitatior est, vocem hane accipiemus. Cum enim res accuratius desiniuntur, recte id quod in suo genere perfectum est sumitur. Ex eo enim tanquam mensura quadam, caeterorum quae ad illud adspirant, et illius sibi nomen usurpant, natura vel praestantia, prout ab illo propius vel longius absunt, aestimari potest.

[note: Virtutem esse habitum. Ratio 1. ] Virtutem autem esse habitum ex eo patet, quod cum tria tantum sint in appetitu, quem virtutis moralis sedem constituimus, Facultas, Affiectus et Habitus, virtus nec facultas sit nec affectus: unde habitum esse relinquitur. Facultatem vero appello, qua sumus apti natura, ut velvoluptate moveamur ad rem jucundam persequendam, vel dolore ad rem molestam fugiendam. Affectum vero, ipsam facultatis hujus seu appetitus commotionem et concitationem, ortam vel a veluptate vel a dolore. Habitum denique, qui quidem in appetitu habeat locum, continuationem quandam appetitus consuetudine comparatam, qua saepius aut rarius, Vehementius aut remissius in eandem prorumpat affectionem.

[note: Non esse facultatem aut affectum. Ratio. 1. ] Virtutem autem non esse facultatem, nec affectum probatur 1. Quia nec ex facultate, nec ex affectu simpliciter considerato boni aut mali censemur, laudamur aut vituperamur: ex virtute contra. De facultate res est manifesta. nemo enim laudatur vel vituperatur, bonus aut malus censetur, ex eo quod laetari aut dolere, irasci aut amare possit. De ipso affectu res similiter patet. Non enim ex eo quispiam bonus aut malus, laude vel reprehensione dignus censetur, quod amet aut irascatur: sed quod v. gr. non irascatur jultam cb causam, vel vehementius aut diutius quam oportet, vel cui non oportet, reprehenditur. Si vero ob insigne scelus, ita ut decet, irascatur, reprehensione non censetur dignus. Ita etiam in amore caeterisque affectibus se res habet, in

quibus modus tantum vel laudari vel vituperari solet, non vero ipsa animi commotio per se ac simpliciter considerata.

[note: Cui quidam affectus virtutum aut vitiorum nomine censeantur. ] Dices: Esse quosdam affectus ob quos laudemur aut vituperemur, boni aut mali censeamur, quosque sub virtutum aut vitiorum numero, non vulgusmodo, sed etiam sacrae literae, complectantur: quales sunt charitas, misericordia, et alii nonnulli affectus in sacris literis summopere commendati: contra ira, invidia, aemulatio, aliique similes affectus inter vitia numerantur, et improbos efficiunt homines. Respondendum est ista vocabula, et his similia, cum vel in laude ponuntur, vel vitio dantur, non significare affectus solos, ac per se consideratos, sed vel ad mediocritatem redactos, ac virtute (ut ita dicam) informatos, vel in extremo aliquo constitutos: nec tam illos ipsos affectus, quam mediocritatem in qua consistunt, laudari, aut excessum et defectum vituperari. Sacra? enim literae vulgarem loquendi consuetudinem sequuntur ea in parte, vulgo autem virtutes quasdam, vel actiones, praesertim internas, ex virtutibus illis profectas, affectuum ipsorum, quos virtutes illae regunt, nomine appellant: quemadmodum etiam vitia quaedam, et vitiosas actiones, praesertim internas.

[note: Ratio 2. ] 2. Quia facultas illa, ut ante dictum, natura nobis inest: imo ipse quoque affectus et commotio, praesente objecto, naturae vi eruropit. At virtus naturâ ipsa nobis non inest, nec illius vi absque nostro studio exoritur.

[note: Ratio 3. ] 3. Virtus nonnisi cum consilio. esl, ut ex defintione patet. Ad sacultatem autem consilium nihil pertinet: affectus etiam ipse absque consilio potest oriri.

[note: Virtutem non inesse nobis natura. ] Virtutem non inesse nobis natura, (od potius studio et exereitatione parari, patet 1. Ex ipso nomine virtutum moralium. Dicuntur enim morales, quod more et consuetudine parentur; quemadmodum etiam Graecis [gap: Greek word(s)] , exigua transmutatione facta, a voce [gap: Greek word(s)] quae morem [note: II. ] et consuetudinem significat, appellantur. 2. Quia ea quae natura constant, aliter quam est a natura comparatum assuefieri non possunt: quemadmodum lapis qui natura deorsum fertur, assuefieri non potest ut sursum suopte motu seratur, etiamsi millies sursum jaciendo velis assuefacere: nec ignis unquam sponte deorsum seretur. At homo et ad [note: III. ] virtutem et ad vitia potest assuefieri. 3. In iis quae naturâ insuns, facultas actiones antecedit. non enim eo quod saepe vidimus et audivimus, videndi et audiendi facultatem adepti sumus: sed contra, istam facultatem a natura adepti, ea continuo utimur. At virtutes consequimur, virmitum prins functi muneribus, ut etiam in arxibus accidit quas

exercendo paramus. Sic suum cuique tribuendo, justitiam; dolores et pericula sustinendo, fortitudinem; gulam et libidinem coerendo, temperantiam adipiscimur. atque in universum ex bonis actionibus virtutes, [note: IV. ] ex malis vitia proficiscuntur. 4. Quia legumlatores prudentes virutis officia civibus praeseribunt, eamque illis ingenerare nituntur, De naturalibus autem, ut, v. gr. edere, bibere, nobis nullae feruntur leges, sed iis quae studio nostro perfici possunt.

[note: Ratio 2. qua probatur vertutem esse habitum. ] Non est ergo virtus naturâ insita nobis, sed studio et exereitatione paratur. Unde novum oritur argumentum ad genus virtutis probandum. Omnis namque qualitas exercitanone parata, animoque infixa, habitus est. At hujusmodi affectionem esse virtutem jam vidimus.

CAPUT III. Decausis efficientibus virtutis.

[note: Tres virtutis causa officicnses. ] ETsi autem virtus non inest nobis natura, non tamen in est praeter naturam, nec a causis illius efficientibus est excludenda. Virtutem enim, praeter causas divinas, quas Theologus explicat, tria potissimum efficiunt, Natura, Doctrina, et Exercitatio: quae causae sunt omnium habituum, licet diversorum diversae:

[note: 1. Natura. ] Natura ad virtutem duo confert: Primo facultatem seu aptitudinem ad virtutem recipiendam: alias enim virtutem nunquam assequeremur. Deinde [gap: Greek word(s)] quandam seu impetum et inclinatiorem, quae facultatis illius naturalis quaedam perfectio est. Haec autem inclinatio duplex est: Una communis et vulgaris, quae in omnibus hominibus reperitur, et a ratione oritur, quae honestatem, animi pulcritudinem, aliquo modo agnoscit et amat, corporis affectu licet reluctante: nam hujus inclinatio illi fere contraria est. Altera est peculiaris et perfectior, quae iis tantum inest qui singulari naturae bonitate sunt praediti, et generosa indoles dicitur; qua qui praediti sunt, eos ad virtutem natos factosque dicimus. Quod ad priorem attinet, eam nobis innasci vel ex eo patet, quod cuilibet rei a natura quaedam [gap: Greek word(s)] seu impetus atque inclinatio, quam appetitum naturalem vocant, ingeneretur, ut quidque finem, cujus gratia est productum, tanto facilius consequatur, nec bono suo frustretur. Cum vero duabus partibus constet homo, animo atque corpore, cui sensum et appetitum natura adjunxit; impetum hunc ratione animi, seu mentis et intellectus, non vero ratione appetitus nobis innasci dicimus. Consistit autem hic impetus in eo, quod menti a natura istiusmodi

insitum est lumen, et quaedam veluti acies, ut honestum ab inhonesto, usu praesertim aliquo accedente, discernere possit; et illud quidem natura amet et persequendum statuat, licet alias cum dolore, ignominia, aut damno aliquo conjunctum; hoc vero fugiendum censeat, licet vel voluptatem, velhonorem, vel commodum aliquod afferat. Est enim honestum quoddam in animo et actionibus pulcrum et decorum, in honestum vero turpe et indecorum: et mens naturali quacam acie pulerum et decorum a turpi et deformi dignoscere potest, et illud natura sua amat, ac nisi vi aliqua contraria abripiatur reipsa persequitur, a turpi vero ac deformi abhorret ac refugit. Quod ad illum impetum attinet, qui generosa indole praeditis innascitur, is egregio quodam nititur corporis temperamento, quod mores animi saepe sequuntur.

[note: 2. Doctrina. ] Verum quia nec mens nostra naturae vi omnia honesti officia pervidere, praesertim perfecta, potest, nec ea semper, obstantibus affectibus et cupiditatibus corporis, ex sensu jucundorum et molestorum enascentibus, sequi; ideo ipsi succurrit Doctrina, cui secundum in causis efficientibus virtutis locum tribuimus, Haec primo tradit praecepta quae monstrent quid in quavis re sequendum sit aut fugiendum; quae haec ipsa disciplina Ethica, quoad rerum varictas patitur, explicat. Deinde varia ad virtutem amplectendam incitamenta proponit.

[note: 3. Exercitatio. ] Tandem accedit Exercitatio, quae ipsum virtutis habitum nobis inserit. Omnis enim. habitus usu paratur. Et in hac potissimum nobis ela borandum est.

[note: Gener alia virtutis praecepta. ] Praecepta autem ei observanda qui se ad virtutem exercet sunt duplicia, alia generalia, alia specialia. Generalia hoc loco proponemus, et specialia singularum virtutum tractationi reservabimus.

Praecepta ergo generalia, praeter ea quae ex ipsa virtutis definitione patent, haec potissimum tradi possunt.

[note: I. ] Primum: Ut divinum auxilium, quo novae ad virtutem colendam vires impetantur, assidius precibus imploretur. quanquam hoc praeceptum Theologicum est.

[note: II. ] Secundum: Ut virtutis tum pulcritudo, tum insignis fructus subinde consideretur, et animo penitus infigatur. Inter fructus autem virtutis eminet vitae futura praemium, de quo Theologus. In hoc autem seculo, rectae conscientiae gaudium. Contraria de vitiis ac sceleribus cogitentur

[note: III. ] Terrtium: Ne mediocria tantum aut faciliora facta in virtute tibi proponas sequenda; sed ad summum ejus fastigium semper adspires: qued ni feceris, vix in extrema ejus parte haerebis.

[note: IV. ] Quartum: Vt in actionibus nostris semper sequamur medium, ab eo vero quod nimium, aut parum est abhorreamus. Nam cum habitus sequantur actiones, hoc est, quales praecesserunt actiones, tales etiam inde nascantur habitus, et contra; sequitur ut actiones quibus virtutis habitus parari debet medium teneant: cum ipsa quoque virtus, ut ex ipsius definitione patet, in medio consistat. Quod si vel id quod nimium, vel id quod parum est sequaris, non virtus, sed vitium virtuti contrarium inde emerget. Non secus atque in valetudine accidit: haec enim moderatis exercitationibus, moderato cibo ac potu efficitur, augetur et conservatur; minuitur contra et frangitur, tum nimiis et immoderatis, tum remissioribus et paucioribus quam par erat exercitationibus, itemque cibi ac potus tum copia nimia, tum inopia et defectu. Eodem modo in virtutibus moralibus se res habet, Qui enim v. gr. omnia extimescit pericula timidus, qui omnia subit audax, qui mediam inter hos sequitur viam sortis evadit. Sic qui voluptatibus corporis nimium indulget intemperans, qui nimium abhorret etiam a licitis (quales tamen rari admodum, et minori quam intemperantes reprehensione digni) [gap: Greek word(s)] et sensu propemodum carens, qui medium servat temperans efficitur. Sed de hac mediocritate infra accuratius agemus. Verum, quia difficile est assequi medium, (quemadmodum medium circuli repire non cujusvis est, sed rerum Geometricarum probe periti) et alias notum est difficilia esse quae sunt pulera, nihil autem pulcrius est: virtute, adeoque etiam mediocritate in qua virtus consistit, ideo ratio aliqua invenienda est qua haec difficultas minuatur, et medium istud facilius attingatur.

[note: V. ] Quintum igitur praeceptum huic fini inserviens erit: Vt ab eo vitio quod magis virtuti adversatur longius discedamus, et in contrarium nos quodammodo flectamus. Vnum autem vitiorum eidem virtuti oppositorum, magis ab ea discedere, et vehementius cum ea pugnare infra docebitur. Ratio praecepti est: quia hoc pacto futurum est ut quam minimis vitiis obrioxii simus, atque minima de malis, ut vulgo dicitur; cum malorum minima, majoribus comparata, bonorum quodammodo rationem habeant: atque hac ratione paulatim propius admedium seu virtutem accedemus.

[note: VI. ] sexitum praeceptum ex quinto nascitur: Quia enim vitiorum alterum vel sua natura, vel ob nostram in illud pronitatem, vel etiam ob utramque causam magis est noxium, et a virtute longius recedit; ideo non tantum considerandem est quod vitium natura sua acrius cum virtute pugnet, verum etiam in primis videndum in quod vitium simus

propensiores, et ut ab eo longius nos abducamus opera danda. Hac enim ratione fiet, ut si studio et conatu nostro in contrarium nos magis flexerimus, naturâ aut consuetudine inveterata ex altera parte nos ad se trahente, tandem in medio consistamus. quemadmodum hortulani arbores distortas aut pronas cum adhuc sunt tenerae in contrarium flectunt, ut deinde impetu suo redeuntes in rectum assurgant, et medium inter naturam et vim obtineant.

[note: VII. ] Septimum: Quia vero ad vitium solemus esse proniores quod majorem affert voluptatem: (est enim volaptas pronitatis illius partim causa, partim effectus, et quidam veluti comes: causa quidem, quia voluptas cum naturae amica sit ad se invitat et rapit, dolor asperitate sua naturam laedit et absterret: effectus vero, quia ad quod proclives sumus, five consuetudine sive natura, eo obid ip sum delectari solemus.) idcireo maxime sugienda est voluptas, et, ea vitia quae vel natura sua majorem habent cum voluptate conjunetionem, vel saltem nobis sunt jucundiora. Et hac in parte imitandi sunt seniores Trojani, qui licet Helenam puleherrimam et Deabus similem faterentur, nihilomnius ne patriae noxia esset ablegandam censuerunt: ita nos voluptatem, licet nobis allubescentem, et boni naturam fallacicer imitantem, debemus respuere. Hanc enim si sugerimus, et ad ea quae nobis sunt injucuodiora nos flexerimus, minor erit nobis peccandi causa, hac, esca malosum sublata; et non longe a medio abludemus.

[note: VIII. ] Octavum hinc nascitur: Quia inter omnia vitia maximam cum voluptate conjunetionem habet intemperantia, quae gulam, ebrietatem, libidinem complectitur; ideo haec inprimis fugienda est, praesertim juvenibus in hanc sponte prohis. Viget enim in his corpus et in eo residentes sensus, in primis gustus et tactus, quibus ab ineunte aetate utimur crebrius: qui ubi voluptatem aliquem gustum perceperint, vehementes sui in animo juvenili (qui fervidus est, imprudens, et in vitium flecti cereus) cupiditates excitant. Est autem hoc vitium, non modo ob causam jam dictam, iis qui se in virtutis studio exercent fugiendum, sed etiam ideo quod menti nebulas offundat, nec eam sobriae cogitationi. vacare permittat, nullumque prudentiae locum relinquat. Quemadmodum enim [gap: Greek word(s)] , ut vox ipsa indicat, [gap: Greek word(s)] . hoc est. servat prudentiam, et mentis bonae tum mater tum custos est: ita contra intemperantia imprudentiae et temeritatis, ut in ebriosis et amantibus liquet; quorum illi imprudentiae et temeritati indiderunt temulentiae nomen, hi amentes vulgo dicuntur, at prudentia ad virtutem, colendam opus. est.

[note: IX. ] Nonum hinc exsurgit praeceptum; Vt effugias illam intemperantiae partem quae foedior est, hoc est libidinem, et cupiditates quae ad eam impellunt, et quicquid est cogitationum impurarum, vitanda est primo altera illa pars intemperantiae quae in cibo et potu versatur, gula et abrietas: haec enim cupiditatum malarum alimentum aut fomes est: et ita quidem sugienda est juveni, ut etiam ad satietatem non comedat aut bibat: id enim ni fecerit, cupiditates difficulter effugiet aut excutiet. quin etiam abstinentia nonnunquam a cibo, qua corporis luxuriantis vis reprimatur, adhibenda. Deinde fugiendum est otium: nam qui nihil agunt male agere discunt: cum animus sit irrequietus, et ubi ad honesta non ducitur in mala fertur. Sumus enim, inquit Comicus, omnes proni a labore ad libidinem, hoc est voluptatem, maxime vero juvenes. Et quia otii quaedam est species somnus, fugienda est immoderata quies, quae, ut vulgaris monet versiculus, Vitiis alimenta mimstrat. Atque etiam hic observandum est illud idem quod de cibo et potu diximus, ne scilicet ad satietatem, ut ita loquar, dormias. Ad haec ornnia pertinet divinum illud Sacrarum literarum praeceptum, ne carnis curam habeamus ad concupiscentias, Rom. XIII. 14. hoc est, ne ita corpus curemus ut cupiditatis in eo nascantur aut foveantur.

[note: X. ] Decmum: Quia vero otium sugiendum esse diximus iis qui ad virtutem ad spirant, juvenibus praesertim, adeoque labores amplectendos esse eo ipso docuimus, quibusnam laboribus incumbendum sit videndum est. Hi vero cum duplices sint, corporis et animi, in utrisque hoc genetatim observandum est, ut honesti sint, et ad virtutem etiam aliqua ratione conferant. Quare corporis quidem labores ii potissimum sunt suscipiendi, qui non modo sanitatem conservent, aut aliud pliquod commodum honestum parent, verum etiam corpus ad omnem futurorum laborum patientiam durent, et liquid forte, ut virtutem colas, et vel divinae gloriae, vel aliorum commodis in servias, suscipiendum aut ferendum sit asperius, molestiis par esse possis. Inter animi vero labores in primis colloco studia, tum divina, tum humana, quae ad virtutem aliqua ratione ducunt. Divina (quae accuratius explicare Theologi est) sunt haec: Sacrarum literarum et librorum qui res divinas solide tractant, lectio; immortalitatis beatae et aliorum divinorum praemiorum quae virtutem comitantur, deinde poenarum quae flagitia sequuntur, meditatio. Ad humana refero, tum omnium liberalium disciplinarum, tum in primis Ethices et historiae studium; quarum illa praeceptis, haec exemplis te instruet, et ad virtutis amorem vitiique odium exstimulabit.

[note: XI. ] Vndecimum: Et quia longum est iter per praecepta, breve et efficax per exempla, inter exempla rursus magis illa movent quae in oculis perpetuo versantur, quam quae tantum audiuntur aut leguntur, et rursus ab iis quos amamus et quibuscum perpetuo vivimus discimus facilius, quam ab iis quos vel non amamus, vel cum quibus nobis nulla intercedit familiaritas. Amor enim quo ipsos complectimur ip sorum etiam mores nobis commendat; consuetudo quoque ipsa vel non advertentibus aliquid affricat; colloquia, quae moribus fere conveniunt (quibus enim quisquam delectatur aut occupatur de iis libenter loquitur) eosdem paulatim instillant, et quemadmodum si mala sint bonos mores corrumpunt, ita si sint honesta emendant. Itaque primum ex omni memoria seligendi sunt optimi viri, quorum virtus in illustri sit posita loco, quos imiteris, et, si unus tibi non sufficiat, plures sunt proponendi, et ea virtus in qua

quisque excelluit (alia enim in alio virtus eminet) ex reliquarum numero veluti excerpenda, et cum aliorum hominum excellentibus virtutibus conjungenda, donec universarum virtutum nexum habueris; atque ut eas reipia exprimas sedulo danda est opera. Quanquam Christianis, solius Christi, qui ab solutum est omnium virtutum exemplar, vita sufficit. Cui adjungi potest vita Apostolorum, tanquam ex illo exemplari ducta. quae exempla, maxime Christi, multas ob causas inter reliqua omnia eminent, et insignem in animis nostris vim habent. Deinde ex iis qui vivunt, viri ii quorum virtus et integritas maxime spectata est est auctoritas magna sunt sectandi, dandaque opera ut in ip sorum notitiam et familiaritatem te insinues, atque ipsorum tum sermonibus tum vitae intersis, ut quod in ipsorum sermonibus didiceris in ipsorum vita statim conspicias: quin etiam ut tua ab illis vita observetur, et sicubi exorbitaveris in viam revoceris. Magna pars peccatorum tollitur, (inquit Seneca Epist XI.) si testis peccaturis assistat; praesertim gravis et venerandus, et a quo amari summopere desideras. Hîc autem diligenter tibi cavendum ne una cum virturibus vitia quoque aliqua virorum bonorum imbibas, aut facta aliqua vitiosa imiteris. Postremo eos quoque tibi adsciscas sodales qui moribus sint quam probatissimis, et a quibus melior fieri possis. quam ad rem. utilis erit honesta quoque aemulatio, et sine invidia inter alios virtutis gloria eminendi cupiditas. Eligendi autem in primis ii, qui ab iis virus, in quibus tu haereas, vel ad quae sis pronior, longe absint: et omnino abstinendum ab improborum consortio.

[note: XII. ] Duodecimum: Prodest etiam illud in virtutis studio sese exercentibus, praesertim cum soli sunt, et ab eorum oculis semoti quorum auctoritas pudorem iis incutete eosque a peccatis abltrahere posset, ut

aliquem virum morum sanctitate insignem, quemque admodum revereantur, animo sibi constituant custodem, omnia tanquam illo inspectante faciant, nec quicquam facere au eant quod illi putarint displicere; atque ita ejus auctoritate etiam fecretum suum faciabt. Nam qui sic aliquem veretur, ut ad memoriam quoque ejus et cogitationem sese componat atque ordinet, is cito erit verendus. Pudore enim quodam et reverentia istius viri quicquid est turpe sugiet, virtutem vero amplectetur. Hoc praeceptum tradit Senec, ex Epicuro, Epist. XI. Verum istud longe erit ad te in officio continendum validius, si Deum illum sanctissimum omnibus tuis dictis et factis interesse, et mediis etiam cogitationibus intervenire tibi sirmiter persuaseris, et ad illius nutum te componere semper sueris annisus.

[note: XIII. ] Decimum tertium: Admonitiones et objurgationes amicorum aut seniorum, imo quorumvis, aequo animo non tantum sunt admittendae, verum etiam precibus efflagitandae, quin et inimicorum reprehensionibus admoniti tanto diligentius a delictis cavere debemus. Adulatoribus non praebendae aures, sed ab iis tanquam peste cavendum.

[note: XIV. ] Decimum quartum: In primis autem illud observandum est, ut peccandi occasiones et irritamenta, quoad licet, vites. Has enim qui vitat, peccata ipsa vitar. Quod si eas vitare non possis, animus adversus peccati seductionem diligentissime praemuniendus et obfirmandus est: ita enim ejus illecebrae minorem in animo tuo vim habebunt.

[note: XVI. ] Decimum sexium praebet illud Hippocratis: Nihil parvum, nihil contemnendum. Ea enim saepe quae mole sunt exigua, virtute sunt maxima, tu Philosophus ait de principiis: et mala, specie parva, magnam aliorum seriem secum trahunt. Atque hoc adeo est observandum, ut ne ea quidem omnia quae licita sunt, praesertim si carni ejusque affectibus magis videantur savere, tibi permittas. Nam, ut ille ait, qui facit omnia quae licent, mox etiam saciet ca quae non licent.

[note: XVII. ] Decimum septimum: Quotidie accuratum instituendum est factorum nostrorum examen, in quo accu satoris partes libenter suscipiamus, de fensbris autem raro. Quod etiam tum faciendum est cum absque peculiari in quisitione delicta nostra animad vertimus. Ea enim nunquam sunt extenuanda aut elevanda, nec facile deponenda eorum memoria, et animi, quem facti poeniteat, dolor. Quod si tamen quippiam recte a nobis factum occurrerit, gratiis Deo actis gaudere, et ad alia similia facienda nos

exstimulare debemus. Praeceptum hoc tradidit Pythagoras in aureis carminibus, inquiens:

[note: XVIII. ] Decimum octavum: Vt de nobisquam modestissime sentiamus, nec tam quo progressi simus, quam quousque nobis adhuc sit progrediendum, cogitemus. Nihil enim adeo progressibus in virtute obstat atque arrogantia et opinio sui: cum nemo eo pervenire contendat, quo se jam putat pervenisse. Laudati etiam ob virtutem nesuperbiamus: nec aliis hac in parte de nobis plus, quam nobis ipsis, credamus.

[note: XIX. ] Decimum nonum: Famae tamen honestae cura est habenda, qua neglecta negligi solent virtutes. Tanta autem in eare diligentia est adhibenda, ut non tantum peccata ipsa, sed et speciem peccatorum, quae flagitii alicujus suspicionem in aliorum animis de nobis excitare possent, vitemus. Interea tamen cavendus est diligenter vitiosus pudor, et nimius offensionis alienae metus aut suga, quae interdum non minus virtuti nocet quam impudentia, et honestae famae neglectus. Saepe enim aliorum vel voluntas, vel sententia, virtuti adver satur, ita ut ei gratificari suaque facta accommodare, non possit non esse vitiosum.

[note: XX. ] Vigesimum. Denique cavendum, ne vel malorum fortuna, et prosperi consiliorum eventus, vel bonorum calamitates, et consiliorum infelicitas, a virtutis amore ad vitia nos abripiant.

[note: Quando inchoanda sit ad virtutem institutio. ] A teneris autem inchoanda est doctrina et exereitatio ad virtutem. Nam non tantum, ut ait Poeta, a teneris assuescere multum est: sed prope totum in eo situm est. Tenera enim omnia facilime finguntur, et quicquid huic aetati quae mollis est impresseris, id cum ipsa aetate indurescet. Notum est illud Horatii:

[note: Quanam sit recta institutio. ] Ea vero est rectae institutionis ratio ad virtutem; Primô, ut ea pro aetaris ratione praescribantur pueris et adolescentibus, quae illis ipsis qui se ad virtutem exereent observanda esse diximus. Deinde ut ii, tum verbis, tum factis, ad ea exsequenda ad ducantur. Verbis quidem, si crebro admoneas ante factum: post factum vel laudes, vel reprehendas pro

[note: Quibus ejuscura incumbat. ] Duplicis autem generis sunt ii quibus rectae institutionis cura incumbit: vel enim potestatem habent in eos qui sunt educandi; vel non habent. Qui habent, vel magistratus sunt, vel privati. Magistratus leges de recta pueritiae et adolescentiae institutione ferre, et ut eae serventur curare debent. Privatae personae duplices sunt; vel enim naturali quodam jure, vel aliena conecssione potestatem illam habent. Istae sunt in primis parentes: quos sequuntur alii confanguinei seniores, ut patrui, fratres natu majores, et alii. Qui aliena conecssione habent, sunt tutores ac praceptores. Qui nullam habent potestatem, sunt caeteri amici.

[note: Dufferentia inter actioner qua virtutis habitis habitum an, tecedunt, et eas quae illum consequuntur. ] Postquam vidimus exercitatione virtutem parari, et actiones virtuti consentameas ejus habitum antecedere debere; explicanda brevrter est differentia inter actiones virtutis habitum praecedentes, et eundem consequentes; ac signum quoddam constituendum, ex quo cognoscere possimus nos virtutis habitum jam esse consecutos: ne quis actiones quae ad habitum virtuxis parandum pertinent, et ex eo fluunt, temere consundat: aut ex eo, quod quis faciat ea quae virtuti sunt consentanea, habitum virtutis protinus colligat.

Differunt ergo actiones habitum virtutis consequentes, ab antecedentibus, perfectione. Perfectiores enim sunt illae quae sequuntur, imperfectiores quae antecedunt. Perfectio istarum in eo consistit, ut facile seu expedite agas, ut jucunde, ut constanter. Facultas ex ipsa natura habitus pendet. Est enim habitus facultas quaedam perfecta, usu comparata, seu natura usu ita confirmata, ut ad aliquid agendum sis promptus. Iucunditas et constantia potissimum oritur ex natura et forma virtutis, quae proaeresin seu consilium firmum recte agendi requirit, ut ex definitione ipsius apparet. Talis autem proaeresis locum ibi non habet, ubi, oblata occasione, constanter aut jucunde non agit.

[note: Signum compar ati habitus virtutis. ] Hinc jam etiam signum habitus comparati apparet. Nam si ista tria in aliquo alio, vel inteipso deprehendas, habitum jam perfectum adesse condudere licebit quanquam sola jucunditas pro indicio et argumento habitus acquisiti esse potest. Vbi enim haec est, ibi farilitas et constantia haud aberit. Nam ubi difficultas, (difficultas, inquam, ex parte nostri, non in re ipsa) ibi molestia; et unde voluptas oritur, id occasionibus oblatis libenter facimus, praesertim si nobis non sit difficile. Contrarium accidit ante habitum, et quidem tanto magis quo longius ab habitus perfectione abes. Incunditas autem seu voluptas, quae certum sit habitus comparati argumentum, exinde debet aestimari,

li quis multis illecebris ad peccatum invitatus, neglecta etiam hominum invidia, odiis, aut adversitatibus, nihilominus gaudeat se recte agere aut egisse, omniaque alia honestati postponat; praesertim si id saepe faciat. Hoc enim arguet firmum recte agendi contilium et proaeresin: haec vero consummatum virtutis habitum. Alias si quis gaudeat recte factis, ex quibus laudem et gloriam aliaque ab hominibus praemia sperat, aut etiam tum cum non multis aut magnis auctoramentis ad vitia vocatur non inde perfectus virtutis habitus colligi poterit.

[note: Differentia inter habitum virtutis et artium. ] Atque hinc patet differentia quaedam virtutis ab aliis habitibus, atque ib ipsis artibus; quod ipsa operis praestantia satis sit ad artis habitum probandum: (nec enim necesse est artificem certa ratione esse affectum in opere producendo, hoc est, non requiritur ut quis jucunde aut cum proaeresi opus perficiat, aut constanter institutum suum urgeat.) sed in virtutibus id non sufficit non enim ipsam tantum actionem per se rectam et laudabilem esse oportet, si habitum virtutis inde velis colligere: sed requiritur etiam ut is, qui eam exercet, certa ratione sit in actione perficienda affectus, hoc est, cum consilio et jucunde agat.

CAPVT IV. De Materia seu objecto Virtutis, et proecipue de Affectibus.

[note: Virtutis objectum quotuplex. ] Virtutis objectum, non unum est, sed duplex; Primarium et secundarium.

Primarium iterum duplex est, internum, quod est omnium praecipuum: et externum.

[note: Quid sit affectus. ] Internum sunt partim affectus, partim voluptas et dolor. Affectus est commotio appetitus, orta ex voluptate aut dolore, ad rem vel persequendam vel fugiendam: ut amor, odium, spes, metus, laetitia, tristitia, graititudo, ira, et quae his subjiciuntur species aur gradus.

[note: Affectus esse potissimum virtutis objectum. ] Affectus vero esse potislimum virtutis objectum inde patet: quod virtus moralis (ut antea docuirnus) sit affectio optima appetitus, quae tum ipsum appetitum, tum proprium ejus opus perficere et bonum reddere debeat, et quidem appetirum tanquam subjectum, opus vero ipsius tanquam objectum proprium. Opus autem seu funetio propria appetitus, est affectus, ut ex definitione liquet. Atque hoc ne ii quidem ignorasse videntur, qui virtutes nihil aliud esse crediderunt quam affectuum vacuitates. quanquam ii longius quam par erat sunt progressi. Non enim affectus penitus exscindere, sed quicquid in iis nimium est

[note: Dectrina affectuum partes. ] De affectibus dicturi, primum eorum veras atque essentiales diffentias sive formas investigabimus: deinde etiam differentias tecidentarias, quatenus ii sub virtutem cadunt, eique vel amici sunt, ved adversi.

[note: Affectuum essennales differentia. Omnes comprehendi possunt sub amore et odio. ] Quod ad priorem divisionem attinet, cum affectus omnes, ut ex definitione patet, ex voluptate et dolore oriantur, et vel ad jucunditatem persequendam, vel ad molestiam fugiendam nos moveant, patet affectus in duplici esse differentia. Alii enim sunt propensiones quaedam appetitus ad suum objectum, tanquam jucundum et sibi accommodatum: alii vero recessus quidam ab eodem objecto, tanquam molesto, et non conveniente facultati appetenti. Istos omnes nonnulli amoris nomine, hos odii complectuntur, nominibus specierum adgenus translatis. Odium enim et amor species certas istorum affectuum denotant, ut mox audiemus.

[note: Octo sunt in univesum affectuumspecies. ] Horum duorum generum iterum multae suntspecies: et utriusque quidem latissime patentes possunt notari: ita ut in universum sint octo.

Prions generis quatuor sunt species, nimirum amor, spes, gaudium, gratitudo. Hoc ut melius intelligamus istud ponendum est: Appetitum quidem ipsum, seu facultatem in qua sunt affectus, sensum sequi, ut in animalibus est perspicuum: actum vero hujus facultatis, seu affectum, in brutis quidem a solo sensu excitari, in homine vero et a sensu et a ratione, interveniente phantasia, cui tum sensus tum ratio imaginem ac speciem quandam boni aut mali, jueundi aut molesti, ad quam appetitus excitatur, imprimit. Sunt enim in homine affectus quidam, qui in brutis non cernuntur, propterea quod ii ex conjunctione appetitus cum ratione oriantur, ut est pudor, cupiditas honoris, libertatis, victoriae, potentiae; adde etiam commodorum his inservientium; quorum affectuum vix vestigia reperias aliqua in brutis, in homine vero sunt et vulgares et vehementes.

[note: Quomodo oriantur affectus. ] Oritur ergo affectus hoc modo, ut primo facultas cognoscens, quae est partim sensus, partim ratio, objectum suum percipiat et cognoscat, (ignoti enim nulla nec cupido, nec fuga) ejusque speciem quandam phantasiae objiciat atque imprimat. Quod si res illa sensui autrationi-videatur aecommodata, afferatque voluptatem, excitatur in appetitu Amor, qui est appetitus unionis, seu cupiditas ejusmodi, quare illa, quam nobis convenire et voluptati esse cognovimus, perfrui

[note: Soes. ] expetimus. Quod si illud praesens non sit, exontur Spes, quae futuri boni expectatio est seu defiderium. Quod si ea aliquando potiamur et [note: Gaudium. ] fruamur, emergi Gaudium, quod est commotio appetitus cum voluptate, nata ex apparente adeptione boni. Quod si rem quam cupiil alicujus opera acquisierit, affectio quaedam innascitur, qua illi aquo [note: Gratitudo. ] beneficium accepimus gratiam referre cogitamus, et a nonnullis Gratitudo nominatur.

Posterioris generis species itidem sunt quatuor, prioribus illis ex adverso respondentes: odium, metus, tristiria, ira. Nam quemadmodum cum objiceretur phantasiae species boni aut jucundi, appetitus id amabat, sperabat, re possessa gaudebat, adjutori gratiam referre volebat: ita cum rei molestae ac malae species objicitur, appetitus illam odio prosequitur ac fugit, ne eveniat sibi metuir, praesente tristatur, [note: Odium. ] irascitur ei per quem evenerit. Haec autem ita definiri possunt. Odium est appetitus amovendi aliquam rem, seu fuga quaedam ejus rei, quam [note: Metus. Tristitia. Ira. ] nobis molestam aut minime convenientem esse arbitramur. Metus est futuri mali expectatio. Trissitia est commotio animi, orta ex apparente mali perceptione. Ira est appetitio reponendi doloris, ob apparentem contemptum vel nostri, vel alicujus ex iis quibus faveamus, minime convenientem.

[note: Oriuntur etiam affectus ex alienis bonis et malis. ] Eaedem autem prope affectiones, quae in propriis, in aliorum etiam, qui nobis aliqua ratione conjuncti sunt, bonis aut malis apparent, et tanto magis quo sunt conjunctiores et magis nobiscum uniti, et quanto nos magis illis savemus. Amore enim prosequimur, non tantum ea quae nobis sunt voluptati, sed etiam quae amicis, aut iis quibus quacunque de causa savemus, eaque illis eventura interdum speramus, et evenientibus gaudemus, saepe etiam iis gratias agimus quorum ope illa evenerint. Contra, quae iis detrimentum et dolorem minantur amoliri cupimus, metuimus eventura, et, si accidant, tristamur, iis denique quorum culpa evenerint irascimur. Conjunetio enim illa facit, ut prope nobismet ipsis videantur evenire quae illis eveniunt. Quod si illi ipsi, quibus ea obveniunt, nobis sint in visi, aut non admodum chari, saepe contrarii affectus oriuntur, in bonis tristitia, in malis laetitia; quod quantum eis accedit, tantum prope nobis aut nostris decedere; quantum decedit, tantum fere nobis aut nostris accedere videatur; quanquam hi affectus, ut infra audiemus, mali sunt.

In his autem omnibus observandum est, affectus illos, quos ex aprarentia seu opinione boni atque jucundi nasci diximus, oriri eriam ex eo quod malo atque molesto carere liccat; et contra, qui ex opinione

mali, etiam ex carentia boni desiderati. Nam carere bono malum est, et malo liberari bonum est. Unde fit ut horum affectuum alii aliis annectantur et commisceantur, ut ex desperatione boni quod summopere appetiveris, oritur tristitia, multo vero magis ex amissione. Irascimur etiam ei a quo rei jucundae possessione depellimur.

[note: Alii Affectus en i lis octo plrimis de scendentes. ] Ex his affectuum generibus multi descendunt alii, qui vel objecti rationt, vel intensione et remissione, vel effectis a se mutuo distinguuntur, et generum jam enumeratorum partim species sunt, partim cognata. Exiis non paucos definit Cicero, lib. 4. Tuscul. quaest. ex Stoicorum sententia: quanquam summa genera affectuum paulo alia, et numero pauciora constituit, quam nos fecimus: quorum nonnullos tantum attingemus insituto nostro servientes.

[note: Favor. ] Amori et graritudini cognatus est Favor seu benevolentia: estque inclinatio [note: Fiducia. ] animi ad bonum alterius, ex amore nata. Spei subjecta est Fiducia, [note: Audacia. ] quae est spes quaedam firma, in re aliqua collocata. Cognata etiam est Audacia, quae est motus quidam animi, contra ea quae terrorem [note: [gap: Greek word(s)] ] incutiendi vim habent assurgentis. Ad gaudium pertinet [gap: Greek word(s)] , quam Latini malevolentiam appellant, quae est gaudium ex [note: Pudor. Desperatiio. ] alieno malo, sine suo emolumento. Metui praeter alios affectus subjectus est Pudor, qui est metus reprehensionis quem rubor sequitur. Conjuneta etiam est Desperatio, quae est commotio appetitus cum dolore conjunetac ex apparente rei expetitae impossibilitate. Vel, ut Cicero definit, AEgritudo sine ulla rerum expectatione meliorum. quae definitio a priori differt, quod illa ad certas tantum res, haec ad universum vitae statum pertinet. Tristitia ad aliena bona vel mala relata in varios affectus didueitur. Ex bonis alienis nascitur Invidia, sive Invidentia, AEmulatio, Nemesis seu Indignatio, et zelolypia, quam obtrectationem [note: Invidentia. AEmulatio. ] Cicero vertit. Invidentia est aegritudo seu commotio cum dolore conjuneta, nata ex alienis bonis, quae sibi nihil noceant. AEmulatio (non ea quae est imitatio virtutis) est commotio cum dolore conjuncta, quod bonis quae concupieris alter potiatur, ipse careas. Differt ab invidia, quod invidus non tam doleat quod ipse non habeat, quam quod habest alter: aemulus contra, non tam quod alter habeat, quam quod [note: Nemesis. ] ipse careat. Nemesis seu indignatio est commotio cum dolore conjuncta, nata ex eo quod res secundae contingant aliis praeter meritum. quanquam Latinum vocabulum etiam illum affectum notare potest, quo quis dolet alios praeter meritum cum adversa fortuna conflictari. [note: Zelotypia. ] Zelotypia seu obtrectatio est commotio cum dolore conjuneta, nata ex eo quod alter quoque potiatur eo quod ipse concupiveris. Dolor, vel

[note: Misericordia. ] potius commotio cum dolore, nata ex alienis malis, dicitur Misericordia. Irae etiara praeter alios affectus conjunetum est odium ftrictissime [note: Odium. ] dictum, inimicitia, discordia. Odium istud definitur ira inveterata. Differt ab odio antea dicto, quod illud potissimum in rem malam fertur, atque etiam in universum genus: hoc in personam certam, unde mala vel in nos vel in eos quibus favemus prostciscuntur. Illud subitum [note: Inimicitia. Discordia. ] esse potest et momentaneum; hoc constans. Immicitia est ira ulciscendi tempus observans. Discordia est ira acerbior intimo odio et corde conecpta. Reliqua apud Ciceronem, Scaligerum et alios videri possunt.

[note: Affectuum alii natura sunt mali, alii non. Mali. ] His expeditis ad alteram differentiam affectuum est accedendum, et considerandum quomodo ad virtutem se habeant. Sunt igitur affectus in duplici difforentia. Alii enim sunt natura sua mali, alii non sunt. Et natura quidem sua non sunt mali affectus illi generalissimi, si simpliciter sumantur, nec ad certa subjecta restringantur: sed quaedam eorum species, quarum nonnullae ip so nomine vitiositatem indicant. Atque hi sub virtutem non cadunt, seu non sunt verum virtutis objectum: sed ei adversantur, et improbos aut vitiosos constituunt eos in quibus pertinaciter haerent, cum sint affectus cum vitiositate complicati. Tales sunt [gap: Greek word(s)] seu malevolentae, invidia, impudentia, et alii affectus qui in eo quod nimium est consistunt, ut est audacia seu confidentia pro, prie sumpta; jactatio, seu laetitia gestiens et se efferens insolentius; pavor, qui est metus mentem loco movens; formido, metus permanens: desperati, ex Cicerone definita; excandescentia, seu ira vehernentes, et alii affectus non pauci. Hi enim quia modum superant sub virtutem non cadunt: nec enim medium in extremo est. Virtus autem est medium: id quod modum superat, extremum. In Christiana etiam religione omne odium stricte acceptum, quod in homines fertur, omnis inimcitia et discordia ex parte nostri vitio sa judicantur.

[note: Non mali, iique triplicis gemeris. ] Reliqui affectus sub virtutis imperium cadunt. Atque hi rursus in triplici sunt discrimise, alii enim virtutis sunt amici, et cum ea quodam modo conspirante alii vero solent esse refractarti, et vitio magis favent: alii fere prorsus medii. Illi sunt qui nos ad facta egregia, atque in primis ad benefaciendum alteri impellunt: unde interdum virtutum nomine censentur. Hi sunt qui contrarium faciunt: unde etiam pro vitiis censentur, et simpliciter in vituperatione poni solent.

[note: Primum genus quod est amicum, ] Ex istorum numero sunt inprimis Amor in alios, sive Charitas, quae quatenus Deum, aut parentes, aut sanguine junetos respicit, pietas dicitur: atque in universum Benevolenta et Faver, Misericordia, item

Gratitudo: quae partim in sacris literis, partim in communi sermone inter praecipuas virtutes numerantur. praesertim quia affectus hi vulgo notiores sunt, quam virtutes quibus reguntur, et quibus revera imputandum est quicquid ab his affectibus proficiscitur laudabile. Reguntur autem a virtute, ut tum in illa objecta ferantur in quae ferri debent, tum etiam ut modum decentem servent. Potest enim alias amor in mala ferri, et in diligendis improbis eo usque progredi, ut vel eorum consuetudine gaudeat, vel iis ad mala sit adjumento. Et misericordia interdum in parcendo modum potest excedere, ita ut ei ipsi noceat cui pareitur; et gratitudo, ut velis triam in malis obsequi benefactori. Quapropter quando hi affectus laudantur, semper intelligendum est eos laudari eatenus, quatenus modum a ratione vel doctrina sapientiae prae scriptum observant. Idem etiam intelligendum est quando spes commendatur. Sumitur eim stricte pro spe summi boni a Deo promissi, quemadmodum et fiducia. Affectibus his virtuti faventibus annumerari potest pudor, quo a turpibus factis avocamur.

[note: Secundum, quod vitio favis. ] Alii vero affectus, atque inprimis Ira, vel cupidit, is voluptatum corporis, ac emolumentorum, magis vitio favent, cum ad malefaciendum impellant. Potest tamen etiam ira ratione regi, et ad coercitionem delictorum conferre, si modum non excedat. Eadem in sarvatore nostro aliquando nata legitur, et a peccato sejungi posse in sacris literis docetur. Si vero eo usque progrediatur ut ulcisci te constituas; et par pari referre, jam vitiosa est: quod quia plerumque fieri solet, saepe ira simpliciter pro hujusmodi ira sumitur, et inter vitia vel peccata numeratur. Potest etiam cupiditas voluptatum et commodorum regi ratione, ita ut non ulterius provehatur quam vitae et valetudinis ratio postulat. sed quia plerumque modum excedit, simpliciter in vitio poni solet.

[note: Tertium quod media est natura. ] Alii affectus, ut cupiditas honoris, libertatis, spes generatim sumpta, metus, fiducia et audacia, (non ca quae alias temeritas dicitur) medio prope modo se habent, et pro objectorum, circumstantiarum, vehementiae ratione, nunc laudantur, nune vituperantur: quanquam si naturam illorum inspicias, meliores illi videantur qui ad bonum feruntur, quam qui a malo tantum abhorrent.

[note: Stoicos male omnes affectus domnasse. ] Ex quibus omnibus illud quoque pater, quod antea innuimus, non recte censuisse Stoicos omnes affectus esse genere ipso vitiosos, et penitus a viro bono abesse debere; cum nonnulli ad vircutem multum conferant, eique valde sint affines. Patet etiam ex eo, quod natura nobis optimo consilio propensionem ad eos inseverit, Pertinent enim ad conservationem

naturae nostrae, atque in pnmis corporis, cujus minilterio mens indiget. Aliis enim affectibus ea, quae ad naturam conservandam apta sunt, qualia sunt jucunda, et eorum efficientia, hoc est, emolumenta seu commoda, appetimus: aliis ab iis re sugimus quae molelta sunt et noxia, naturamque aliqua ratione destruere possunt. Illli ad cupiditatem; hi ad irascendi facultatem (in has enim veluti partes appetitus dividitur) pertinent: quanquam haec divisio ab aliis aliter accipitur.

[note: Voluptas et dolor cum affectibus coharent. ] Hactenus de affectibus. sequuntur voluptas et dolor, quae partim sunt causae efficicntes affectuum, partim comites, partim denique effectus. Quod sint causae efficientes affectuum, id ex definitione nostra patet: quod comites et effectus ex Aristotelica, licet minus accurata, 2. Ethic. cap. 3. et 2. Rhetor. cap. 1. quae est, quod affectus sit commotio appetitus, quam sequatur voluptas et dolor, quin ex ipso etiam sensu. [note: Et virtatis sunt ubjectum. ] Voluptotem autem et dolorem esse virtutis objectum quoddam, inde probatur primo, quod eae individuo nexu sint colligatae cum affectibur, cirea quos vidimus virtutem praecipue occupari. Deinde quod virtutis sit cum iis luctari, in iisque coercendis et reprimendis insudare quae ad flagitia aluciunt, ab honesto vero nos avocant. hujusmodi autem sunt voluptas et dolor. Nam plerique suas actiones ex voluptate et dolore, quorum illa naturae amica, hic inimicus est, moderantur; et eas quidem suscipiunt quae voluptatem adjunctam habent, illas vero fuginnt quae dolorem pariunt. Rebus vero turpibus aliqua solet adjuneta esse voluptas quae eas condiat: honesta vero dura sunt atque a spera. Atque haec causa est: cur plerique ad istas coeco impetu ferantur has vero fugiant. Haec etiam causa est cur per voluptatem et dolorem medicinam delictis adhibeamus, Nam cum voluptas ad flagitia vocat, poena quae dolorem adferat ab iis avocamus. cum dolor ab honestis actionibus abducit, praemio proposito quod voluptatem afferat ad eas hortamur: non secus atque in medicina fit, ubi contraria contrarias curantur. Unde apparet voluptatem et dolorem in moribus fingendis magnam vim habere, et rectissime Platonem dixisse, hoc praecipuum esse in recta puerorum institutione, ut doceantur quibus rebus gaudere, quibus item dolere debeant; adeoque virtutem merito in his moderandis occupair. Est et tertia ratio quae idem ostendit. Virtutis est in rebus expetendis et fugiendis recte se gerere. at in harum numero in primis est voluptas et dolor, quae per reliqua bonorum et malorum genera diffusa sunt, et cum iis connexa. Tanto autem magis in regenda voluptate debet ocupari virtus, quod ea sit expugnatu difficilima, utpote quae a pueris nobis inseritur, et perpetuo usu commendatur, Ist a de voluptate et voluptas et dolore,

quatenus virtutis objecta sunt, hoc loco delibasse sufficiat: copiosiorem tractatibnem tertiae Ethicae parti reservantes, quae tota in iis explicandis insumitur.

[note: Actiones externa sunt virtutis objecta. ] Extemum virtutis objectum primarium sunt actiones a corporis ministerio profecta: quae etiam cum affectibus connexae sunt, utpote ex iis erumpentes, (impellit enim affectus ad rem persequendam vel sugiendam, quod in actionibus fit) sive eae adhuc in animo aliqua ratione lateant, sive externae sint, et obsequio membrorum corporis, seu motu instrumentorum perficiantur. Actiones enim hae pro varictate affectuum variant et ipsae. In his autem moderandis nemo est qui virtutem occupari nesciat. Sed omnes actiones externae non sunt virtutis objectum. Aliae enim sunt natura sua malae, ut homicidium, adulterium, surtum, calumnia: aliae bona, ut [gap: Greek word(s)] in genere, in specie beneficium, [gap: Greek word(s)] . [note: Sed non omnes. ] seu juste factum, quae ipso nomine bonitatem indicant: aliae denique media, et [gap: Greek word(s)] seu indifferentes, quae per se nec bonae sunt nec malae, ut edere, bibere, loqui, pecuniam dare aut accipere, et aliae infinirae. Primi generis actiones sub virtutem proprie non cadunt: neque enim in re vitiosa virtus reperiri, nec in extremo medium potest. Secundi generis, effecta potius sunt virtutis, quam objecta. Tertii generis actiones proprie sunt virtutis objecta, in quibus regendis et moderandis virtutis opera in sumitur, non secus atque de affectibus dictum est.

[note: Item bona per accidens dicta, et mal illis contraria. ] Virtutis secundarium objectum extemum sunt res omnes, cirea quasa afectus et actiones externae occupantur, et quibus excitantur. Et objecta quidem ilta sunt bona per accidens dicta, jucundum praesertim, deinde honoratum et utile; et mala his contraria, autque in primis injucundum et molestum. Nam haec per se affectus concitant, ut ex definitione tradita apparet: propter haec reliqua fere omnia, quae latissime patent, atque in utilibus et honoratis corumque contrariis reperiuntur, (omne enim utile et honoratum opinanti jucundum est, contrarium molestum:) non viceversa. Cirea haec etiam versantur actiones ad humanam vitam spectantes, et eorum causa alia agimus, alia omittimus.

[note: Nec non rei et nersona in quibus haec buna autmala reberuntur. ] Dum autem haec bona eorumque contraria in virtutis materiam cadunt, simul etiam res aut persanae, in quibus haec bona aut mala reperiuntur, aut a quibus in nos proficiscuntur, aut in quas a nobis conseruntur, sub virtutem aliqua ratione cadunt, ut ex liberalitate, justitia liisque patet: adeo ut quam late patet humana vita, tamlate quoque pateat virtutis moralis materia.

[note: Virtatis difficulo[?]. ] Ex quibus istud quoque in transitu ammadverti potest, virtutem esse

rem difficiltmam. Quid enim difficilius quam in omnibus rebus, in quibus vita humana occupatur, recte se gerere? quid difficilius quam affectus regere et domare? quid difficilius quam voluptatem expugnare? Difficile est, secundum Heraclitum, iram vinecre: secundum Aristotelem, difficilius vinecre voluptatem. Sed amat virtus invicta laborem, et eo ipso pulcrius est quia magno sibi constat honestum.

CAPVT V. De Mediocritate.

EXplicato virtutis genere, causis efficientibus, et materia, nune ad formam ipsius accedendum est. Ea in duabus consistis rebus, quarum in definitione facta est mentio, Mediocritate ac Consilio seu [gap: Greek word(s)] . De illa hoc capite agemus, de hoc sequentibus. De Mediocritate autem ita agemus, ut simul etiam extremorum medio oppositorum, in quibus vitia consistunt, rationem ac naturam delibemus. Docebimus autem primum, virtutem in mediocritate consistere; quae generatim sumpta definiri potest, Id quod inter plus et minus, seu nimium et parum interjectum est. Deinde distinctius ea de [note: Virtutem iu dediocritate cansistere. Prima ratio. ] re agentes, eam in mediocritate quae ad nos refertur sitam esse demonstrabimus.

Prius hac ratione docetur. Omnis habitus bonus, cujus materia plus, majus, minus, aequale, seu (si mavis) nimium, parum et mediocre admittit, in mediocritate consiltit. At ejusmodi habitus est virtus. Major non modo auctoritate probari potest, sed et ratione. Auctoritate; quod Theognis ait, [gap: Greek word(s)] , hoc est, omnium optima esse media, additque hac ratione virtutem parari. Et Phocylides: [gap: Greek word(s)] id est, Omnium modus optimus, excessus vero mali. Quibus succinit Horatius:

Ratione vero, primum, quod medium sit unum ac definitum, extrema vero, seu id quod plus aut minus, infinita ac multiplicia. Bonum autem ex Pythagoreorum sententia in rerum definitarum non indefinitarum est: numero. Deinde exemplo artium, quae mediocritatem in operibus suis servant. Unde opera quae scite et affabre facta esse significare volumus, hac potissimum ratione commendare solemus, nihil illis neque detrahi, neque addi poste: quasi nimium et parum omnem

operis atque artis perfectionem ac bonitatem labefactat ac comimpat, mediocritas autem conservet. Ex quo novum quodammodo argumentum, ad ipsam principem quaestionem probandam, nascitur: Si enim artes in operum suorum effectione medium sectantur, virtus quoque idem sectabitur ac servabit, et multo quidem magis quam artes, cum virtus artibus sit accuratior et exquisitior. Minor vero syllogismi prircipalis hoc modo confirmatur: quia dictum est antea virtutem versari in affectibus et actionibus, tanquam in strato ac materia. At in affectibus et actionibus plus, majus, minus, et sequale, seu nimium; parum, et mediore reperitur, tum ratione graduum, tum ratione temporis. Habent enim et affectus et actiones gradus quosdam, et nuneremissiores, nune vehementiores esse, nunc medio veluti modo se habere possunt: et nunc diutius durant, nune minus diu. Res est manifesta in ira, et ex ea nascente poena. potes enim et remissior ac languidior esse in ira, et modum supergredi, et medium in utraque servare. sic in cupiditate cibi ac potus, ipsoque cibo ac potu sumendo. de tempore seu duratione res etiam est manifesta. Quod autem virtus sit habitus bonus, quod in eadem assumptione ponitur, id probatione non eget.

[note: Secunda. ] Secunda ratio est haec, quam etiam paulo ante attigimus, Quod virtus sit uniformis ac constans, non multiplex et secum ipsa dissidens, ut vitia. Nam, ut recte vetus poeta: [gap: Greek word(s)] : Boni quidem uno modo, mali vero multis esse possumus. At si in extremis, seu in eo quod plus est aut parum (nam quicquid est extra medium extremum dicimus) versaretur, varia esset ac multiplex, et nonnunquam a se [gap: Greek word(s)] , dissideret: quemadmodum vitia, ut avaritia et profusio, audacia et ignavia inter se dissident. In medio autem consistens, uniformis erit ac constans, non vaga et multiplex. Ergo in medio consistit non in extremis.

[note: Tertia. ] Tertio, potest et hoc afferri ejus rei indicium, quod virtus omnium ore difficilis dicatur: difficilia enim quae pulera. nihil autem virtute pulcrius. At si in eo quod modum superat versatur, aut in eo quod infra modum subsistit, aut in utroque, non foret difficilis. Sed si in medio constituatur, difficultatis causa statim patet. Nam quemadmodum in circulo invenire medium non est cujusvis, sed ejus demum qui in Mathematicis disciplinis est exercitatus; at punctum in circulo extra centrum constituere est cujusvis: et ut scopum ferire difficile est, abludere [note: Medium est duplex, alterum ad rem ipsam, ] et aberrare facilimum: ita medium in quo virtus consistit servare difficile est, ab eo abludere cujusvis. Quare in medio consistet virtus.

[note: alterum ad nos relatum. ] ipsius absolute sumptae, alterum relarum ad nos, seu rei ad alia relatae; in quo medio consistat virtus nunc dispiciendum est. Medium rei ipsius absolute sumpta est, quod ab utroque extremo aequaliter abest; itaque eodem semper modo se habet, et ubique atque omnibus unum idemque est: qua ratione senarius numerus medius est inter binarium et denarium; ab utroque enim abest quaternario. Et hoc proportionem servat Arithmeticam, quae distantiam tantum unius numeri aut rei ab alia considerat: ut in proposito exemplo, quemadmodum se habent sex ad duo, ita etiam addecem: distantia enim utrobique est eadem. Medium rei ad alia relata est, quod ita inter extrema interjectum est, ut iis, ad quae refertur, conveniat et aptum sit: et hoc non ubique, aut omnibus, aut semper est idem; sed pro rerum diversitate varium: et proportionem servat Geometricam; quale est v. gr. si tantum largiaris quantum alterius egestas requirit, facultates tuae permittunt, etc. Hoc medium sectantur artes, ut sutor in conficiendo calceo, qui nec aretior, nec laxior sit pede; sartor in vestitu; pictor in exprimenda corporis forma: sed in primis [gap: Greek word(s)] seu conjecturales, quae prudentiam et consultationem magis desiderant, finemque suum non semper assequuntur, ut est Medicina, ars dicendi, militaris, gymnastica. Sic Medicus v. gr. si duas rhabarbari dragmas exhibere parum est, decem vero nimium, non protinus sex exhibet; sed medicamenti quantitatem seu [gap: Greek word(s)] , quam vocant, ad morbi naturam ac gravitatem, ad aegroti vires corporisque constitutionem accommodat. unde fit, ut quod uni nimium est, alteri parum sit; quod huic remedium, alteri saepe sit venenum. Sic etiam Aleipta qui Athletis diaetam praescribit, si duas libras carnis in fingulos dies comedere parum censeat, decem nimium, non statim sex praescribet; cum tyroni etiam tantum comesle nimium sit, Miloni, qui pugno occisum bovem una die comedisse dicitur, adhuc possit esse parum: sed ad corporis vastitatem ac vires, ad exercitationes et labores, victus rationes accommodabit.

[note: Virtutem in medio ad nos relato consictere. ] In hac mediocritate consistere virtutem, non in illa, tum exemplis doceri potest, tum ratione. Exemplis: quia medium in quo temperantia consistit non omnibus idem est, sed multis modis variat provarietate personarum. Nam si v. gr. is qui literis incumbit, et tenui est corpore, aut aegrotus, tantum cibi et potus vellet sumere, quantum fossor aut arator, modum excederet: si hic tantum quantum ille, infra modum subsisteret. quare hic constitutionis corporis et laborum habenda est ratio. Sic liberalitatis medium non omnibus idem est. nam plus ditiores, minus tenuioris fortunae homines largiri debent: adeo

ut si tantum vellet largiri is qui mille florenos possidet, quantum is qui viginti millia erogare debet prodigus videretur: si hic tantum quantum ille, avarus. Sic plus illi qui magis eget, qui probior est, qui nobis conjunctior, debemus, quam iis quibus haec minus instunt. Idem in aliis quoque virtutibus obtinet.

Ratione vero idem ostenditur: Quia honestum nihil aliud est, quam decorum quod in affectibus et actionibus cernatur. decorum autem pro personarum, temporum, locorum, et caeterarum circumstantiarum ratione variat: aliud decet senem, aliud juvenem: aliud in templo, aliud in privatis aedibus: aliud in rebus adversis, aliud in laetis: alius sermo decet aliusque affectus quando cum parte res est, alius quando cum liberis, aut servo, aut alieno, et sic in caeteris. Quare honestum non poteli in medio rei ipsius absolute sumtae consistere, sed in medio rei ad alia relatae consistit. Nam si in illo consisteret, unum atque idem esset omnibus, ut antea dictum est: hoc vero pro diversitate circum stantiarum varietatem admittit.

Hujus autem ipsius rei causa paulo altius repetenda est: unde altera ratio potest elici ad eandem sententiam probandam. Omne pulcrum ac decorum in ordine quodam conveniente, et, ut ita dicam, harmonia rerum diversarum consistit. Ordine enim nihil mirabilius, nihil homini sapienti praesertim, qui solus eum intelligit, gratius. Sic corporis pulcritudo, non tam in egregio partium corporis colore ac magnitudine consistit, quam in convenienti earum ordine atque in terse consensu ac proportione: unde puleritudo etiam varia est; et, licet multis modis inter se saepe discrepent homines, pulcri tamen censentur, quod omnia in eorum corporibus apte inter se conspirent. At ubi unum membrum vel magnitudine, vel colore, velpositua. caeteris nimis discrepat, deformitas oritur. Sic suavitas conecntus Musici, non aliunde quam ex proportione diversarum vocum oritur. Sic in Comoediis aut Tragoediis id decorum aut pulcrum dicimus, quod personae ac loco convenienter vel fit, vel dicitur, licet alias rem ipsam per se minime laudemus. Quare cum honestum quoque sit pulcritudo quaedam animi ac morum, unde Graecis [gap: Greek word(s)] , et honestum et pulerum est, necesse est id in apto quodam omnium rerum, quae ad affectus aut actiones nostras pertineant, ordine ac consensu consistere. Cum vero res illae, quae vel affectus nostros excitant, vel circa quas versantur, itemque circumstantiae actionum, quae ad earum meritum aestimandum magnam vim habent, variae sint ac multiplices, necesse etiam est honestum istud alio atque alio tempore variare, atque ita in mediocritate, non absoluta illa, sed quae ad alia resertur, consistere.

[note: Duplex honesti genus. ] Quod ut adhuc rectius intelligatur, sciendum et hortetum dupliter dici: aliud enim est; honestum genere ipso, quod tamen possic a quopiam fieri non honeste; et cum per se consideratum sit laudabile, possit tamen ob quasdam circumstantias singulares ab agente non observatas, in eo vituperari, vel potius is ipse qui actionis illius est auctor. Aliud vero est honestum perfectiori quadam ratione, quod non tantum genere ipso, seu per se consideratum, honestum est; verum etiam ab agente honeste fit, hoc est, observatis omnibus circurastantiis, quae circa singulares actiones occurrunt, et in iis vim aliquam habent. atque hoc non tantum per se laudabile est, verum etiam in ipso auctore laudatur, seu is ipse qui illius est auctor ob id laudatur. Prioris generis est, egenti succurrere: quod tamen fieri potest non honeste ac sine laude: ut si quis id faciat coactus, aut cum contumelia ejus cui largitur, aut gloriolae captandae causa, aut ut eum, cui largitur, ad res turpes sibi habeat obnoxium. Tum enim, licet actio in se considerata sit honesta, potest tamen is a quo proficiscitur vituperari. Sic secundum aequitatem judicare, et innocentem absolvere, honestum est per se. quod si id fiat spe lucri tantum, aut ab invito, turpitudinis labes huic facto adspergitur, fitque inhoneste. Idem in caeterarum quoque virtutum actionibus obtinet. Honestum posteriori modo acceptum, prius istud in se indudit, sed non contra. Utriusque autem honesti ratio ac natura in ordine ac consensu quodam apto consistit. Sed prius illud ex eo solo oritur, quod id excellentiae naturae nostrae, qua belluas superamus, et fini vitae nostrae, ob quem a natura sumus producti, sit conveniens. qua ea dem prope in re Cicero lib. Offic. decori rationem, quatenus id aeque late patet atque ipsum honestum, constituit: quanquam is decorum ab honesto ratione distinguit; quod Aristoteles non facit.

[note: Ninis vita nostra duvlex. ] Cum vero finis vitae nostrae partim ad nos ipsos referatur, partim ad alios hinc diversa honestorum genera oriuntur. Finis vitae nostra qui ad nos ipsos refertur, seu qui inter bona nostra est ultimus, est operatio propria mentis, cui omnis intemperies affectuum, qui illam operationem sua natura irnpediunt, obstat, et eorum potissimum quos temperantia regit, quae bonae mentis mater est, et ex eo nominatur quod [gap: Greek word(s)] , hoc est, mentem, seu mentis incolumitatem servat. Unde interdum eas virtutes, quae affectus mentis incolumitati obstantes regunt, uno temperantiae verbo complectimur; licet aliae quoque virtutes, si accurate loqui velimus, huc pertineant. Quicquid ergo pertinet ad moderationem istorum affectuum, id genere ipso honestum est. Finis vitae nostrae qui ad alios refertur duplex est,, vel enim ad Deum spectat,

vel ad homines, Nam cum Deus sit prima nostri felicitatisque nostrae eausa, est etiam ultimus vitae nostrae et actionum finis. Omnis enim operis gloria ad opificem summum reserri debet; et quicquid praestare potest opus, id totum auctori suo merito servit. Deinde cum Deus totum hominum genus, tum tacito naturae instinctu, tum rationis et orationis communitate ita inter se conjunxerit, ut unum veluti corpus ex hominibus omnibus, tanquam ex membris quibusdam, constitui voluerit, alios aliorum commodis non modo non obstare, sed et consulere voluit, atque ita totius corporis incolumitatem ac salutem tueri et augere; quae coneidit, ubi membra sibi invicem nocent, et alterum alterius saluti non studet: unde Cicero homines hominum causa productos asserit. Incolumitati autem et saluti humaris generis studemus, dum nemini commodi noitri causa detrahimus; sed contra, partim praestantioribus, partim magis nobiscum conjunctis, partim magis laborantibus membris succurrimus.

[note: Ex hoc duplici fine, alia duo honesti genera oriri. ] Ex duplici hoc sine alia duo honesti genera oriuntur; alterum ad Deum stectans, quod pietatis ac religionis nomine complectimur, quod omnem cultum, fidem, obsequium, amorem, quem Deo praestare possumus, continet: de quo imprimis Theologus, Ethicus vix quicquam alterum ad homines relatum, quod nonnulli justitiae nomine insigniunt; cujus appellatione etiam beneficentiam, et, si quid aliud est quod hominibus praestari honestum est, complectuntur. Quanquam haec tria, quae constituimus, honestorum genera, admodum inter se sunt conjuneta, ita ut alterum alteri opem serat et conjuret amice, pietas certe sine caeteris nulla est. Quaecunque igitur ejusmodi sunt, ut ad horum finium aliquem per se ac natura sua referantur, ea genere honesta ac laudabilia sunt: quae repugnant, ea natura sua inhonesta sunt ac turpia: quae natura sua ad istos fines nec referuntur, nec iis repugnant, [gap: Greek word(s)] et per se sunt, et prout est hominis animus, aut aliarum circumstantiarum ratio, ita nune honesta, nune turpia fiunt: dicuntur tamen honesta, quatenus non sunt inhonesta: et haec sunt v. gr. quae ad voluptates corporis, commoda, honoresque nonnullos pertinent. Nam cum mens indigeat corporis opera, necesse est ei tantum largiri, quantum ad illius incolumitatem, sine qua menti servire, ejusque imperia exsequi non potest, requiritur. Haec de iis quae genere ipso honesta sunt.

[note: Cirenmstantia in actionibus observandas. ] Vt autem aliquid etiam honeste fiat, necesse est non tantum rem ipsam ejusmodi esse, sed etiam aliarum circumstantiarum, quae pro hominum, temporum ac locorum ratione admodum variant, pulcrum observari

ordinem, ac harmoniam quandam accedere: sic enim demum honesti natura complebitur: Circumstantiae haesunt, quis agat, quam ob causam, quo instrumento, in quid agat, seu circa quid versetur, quomodo agat, quem ob finem, quo loco et tempore. Priores tres ad causam efficientem pertinent, et prima quidem ad principalem, secunda ad impulsivam, tertia ad instrumentalem, quarta ad materiam seu objectum, quinta ad formam, sexta ad finem, reliquae duae ad adjuncta, quae magis proprie circumstantiae appellantur. Vulgo hoc versiculo solent exprimi:

Ubi quis omnes has circumstantias observaverit, et quod singulae requirunt reipsa fecerit, mediocritatem in qua virtus consistit est adeptus.

[note: Medium in quo virtus consistit habere aliquam latitudinem. ] Notandum vero in primis est medium, in quo virtus consistit, non ita, exquisite sumendum esse, ut quisquis non omnes circumstantias accuratissime observaverit, et vel parum ab eo quod rectum est defixerit, statim vitiosus censeatur, et virtutis omnem laudem perdat. Quod enim parum distat, praesertim in actionibus humanis, quarum infinita est varietas, id fere perinde est ac si nihil distaret. Quare qui paululum tantum abludit a medio exquisite sumpto, is nihilominus medium servare dicendus est: qui vero longius discedit, et circumstantias aliquas notabiles negligit, is demum virtute excidit. Unde in vulgari loquendi ratione, qui propius ad medium accedit, quam ad extrema, virtute dicitur praeditus: qui contra, vitiosus. Sic v. gr. qui longius abest a perfecta avaritia, quam a perfecta liberalitate, liberalis; qui contra, avarus appellatur. Patet autem id ex eo, quod videmus plures viros bonos, cum in eadem re, iisdem circumstantiis manentibus versantur, paulo aliter atque aliter se gerere, et omnes tamen laudari, licet saepe alius magis, alius minus; quo videlicet vel propius scopum attigit, vel longius ablusit. quod satis indicat medium, in quo cernitur virtus, non esse puncti instar, sed aliquam habere latitudinem.

[note: Respondetur obi ection contra id quod dictam est, virtutem consistere in medio. ] Nihil vero obstat iis, quae hactenus disputavimus, quod virtus non sit mediocre bonum, sed valde excellens, adeoque [gap: Greek word(s)] et summo prope fastigio constituta. Nam si bonitatem et excellentiam virtutis spectes, in summo seu extremo ea est posita. sed si affectus et actiones, in quibus versatur, respicias, in iis mediocritatem, prout circumstantiae postulant, servare virtutem asserimus, Neque enim in affectibus et actionibus nimis remissus est vir bonus, neque eas nimium intendit, sed eas temperat ac moderatur pro ratione circumstantiarum: [note: Item alteri contra idem objectioni. ] quod dum facit, eo ipso ad bonorum fastigium adspirat.

mediocritatem sequi; sed interdum eos, quoad ejus fieri potest, intendi debere, cum vel objectum affectuum, vel finis actionum: id requirit. Nam cum virtutis sit affectus et actiones ad circumstantiarum rationem accommodare: si circumstantiae, inter quas etiam materiam sive objectum, et finem reponimus exigunt ut eae sum mopere intendantur, id facere virtutis erit. At Deus, v. gr. et immortalitas, sunt bona maxima, maximeque amanda atque expetenda: quare illa maximo et intensissimo amore ac desiderio prosequi debemus, nec ea in re mediocritatem sectari. Respondendum est: etiamsi amor ille, quo Deum prosequi debemus, et desiderium, quo in immortalitatem ferimur, possit dici summum, propterea quod admodum debeat esse intensum; non tamen esse ejusmodi, ut non possit ulla ratione adhuc augeri et intendi, cum naturae nostrae pernicie, aut neglectu quodam earum rerum, quae non sunt prorsus negligendae. Est enim amor ille, quem Deus a nobis requirit, et quem desiderat nostra felicitas, ita temperatus, ut patiatur nos vacare, tum officiis quae praestanda sunt aliis, tum iis rebus quibus vita nostra indiget. Quare si quis in affectu hoc, et actionibus inde prodeuntibus, eo progrederetur, ut naturae suae tantam inferret vim, ut quod libenter facit diu facere non posset, aut alia vitae officia prorsus negligeret, is modum supergrederetur. Sic siquis sese alicubi abdere vellet, et omnibus neglectis insolius immortalitatis contemplatione perpetuo defigi, aut nihil prorsus aliud vel facere vel cogitare vellet, quam orare, quod Euchetas quosdam olim ajunt voluisse; quanquam haec alias sancta sunt, et diligentissime faeienda, modum tamen non servaret. Praeterea in actionibus externis ex amore aut reverentia numinis prodeuntibus modus transiri potest. Sic superstitio in reverentia numinis inepte peccat, et modum aliqua ratione superat. quanquam cum ea potest etiam impietas, quae in defectu peccat, conjungi. neque enim in omnibus modum superat, aut in caeteris modo servato, in uno atque altero negligit, sed saepe in multis deficit. Sed quia medium hujus virtutis, ad id quod nimium est accedit propius, quam ad id quod parum est, idques superare difficile est, nisi externis in rebus, ideo rarius in illo, quam in hoc peccatur: atque inde fit, ut id fere ignoretur, puteturque virtus ipsa prorsus in extremo sive summo, si affectuum vim spectes, consistere.

[note: De extremis virtutis medis oppositis, videl. excessu et defectis. ] Quia de medio in quo virtus cernitur, satis dictum est, restat ut de, extremis in quibus vitia cernuntur, pauca dicamus, eaque tum inter se, tum etiam cum medio conferamus. Extrema igitur virtuti opposita duo sunt; alterum in eo quod nimium est peccat; alterum in eo quod parum.

Medium enim hoc in quo virtus est sita, diximus esse aequale, et in proportione geometrica cerni: aequale autem omne versatur inter plus et minus, seu inter excessum et defectum hinc fit, ut virtus cum uno extremo collata ad alterum videatur accedere. v. g. fortitudo cum ignavia collata, videtur audacia: cum hac collata, videtur timiditati similis. sic liberalis cum avaro collatus, prodigus; cum prodigo, avarus videtur. nam aequale cum minori comparatum majus est, cum majori minus. Extrema vero, si affectuum et actionum vim, intensionem et remissionem spectes, magis inter se pugnant, quam cum virtute. longius enim distant inter se extrema quam medium. sed si vitiositatem ipsam seu pravitatem, quae in extremis cernitur, respicias, in medio vero bonitatem et excellentiam, magis cum virtute pugnant, inter se vero aliqua ratione conveniunt. Nam bonitatis ratione virtutem non in medio, sedin extremo, positam asseruimus. quare hac in parte virtus utrique vitio conjunctim sumto, tanquam extremum extremo opponetur.

[note: Vitia eidem virtuti opposita non aequaliter cum ea pugnare. ] Verum vitia eidem virtuti opposita, non aeque cum illa pugnant, aut ab illa aequaliter distant, sed alterum altera illi est infestius; nunc id quod modum superat, nunc id quod eum deserit. Id autem duabus potissimum de causis contingit: Altera ex ipsa natura virtutis ac vitiorum oppositorum pendet; altera ex nobis. illa est, quod affectus, in quibus versatur virtus, vel natura sua vehementes sunt, ut libido et ira; vel remissiores, ut fiducia in periculis. cum in illis versatur, vis ipsius in cohibendo et fraenando potissimum cernitur; idcircoque propius ad illud extremum quod parum est, quam ad illud quod nimium est, accedit. Sic mansuetudo magis accedit ad [gap: Greek word(s)] , seu lentitudinem, quam ad excandescentiam; quia in ira, vehementi affectu regendo cernitur. cum vero virtus in iis versatur affectibus, qui sua natura sunt remissiores, tum eos augere et incitare potissimum virtutis est opus; atque adeo ad id, quod nimium est, magis accedit; ab eo quod parum est, recedit longius. sic fortitudo, quia fiduciam in periculis inprimis regit, quae solet esse sua natura remissior, similior est audaciae quam timiditati. Posterior causa ex nobis ipsis est. nam ad quae vitia procliviores aliquo modo sumus natura, ea cum medio magis pugnare solent, quam ea ad quae minus sumus propensi. longius enim nos ille naturae impetus provebit, quam progressuri essemus, si nos natura aliquantum retraheret. Quare cum natura simus omnes ad voluptates propensi, ideo proniores sumus ad intemperantiam quam ad [gap: Greek word(s)] , abstinentiam seu stuporem. quod idem in caeteris quoque est

observandum, ut quo majorem aliquo ex vitio voluptatem capit quisque, sive id fiat ob communem omnium naturam, sive ob peculiarem cujusque constitutionem ac temperamentum, tanto ad id pronior esse censendus sit. unde alius ad iram, alius ad lenitudinem censendus est pronior, alius ad audaciam, alius ad timiditatem, alius ad avaritiam, ad profusionem alius; quia alius hoc, alius alio magis delectatur: quae delectatio si naturalis sit, naturalem quoque inclinationem et proclivitatem arguit. Hae autem duae causae, quia nonnunquam inter se pugnant, ideo altera vim alterius interdum infringit ac reprimit, et tum medium facilius est attingere; ut si quis ad profusionem potius, quam ad avaritiam, ad duritiem vitae, quam ad intemperantiam, ad lentitudinem potius, quam ad iracundiam sit pronus. dum enim hinc quidem natura vitii, hinc vero hominis natura, eum retinet et ad se trahit, prope in medio consistere necesse est. quanquam majorem vim tum temporis habere videtur naturae inclinatio, quam ipsius rei natura, cum illa sit homini propior et interior. quare cum hac magis tum est luctandum, quam cum illa. qua de re in praeceptis parandae virtutis dictum est.

[note: Retractatio sententiae de virtutis medio. ] NB. Auttor ab amicis interpellatus, de hoc Ethices compendio in lucem edendo, dicebat se in eo nimis anxio pede Aristotelis orbitam pressissu, qui uniuscujusque virtutis naturam in mediocritate positam censuit: id vero non semper ita habere, se postmodum ex divinis oraculis comperisse.

CAPVT VI. De sponte ac invite factis.

[note: Car de proaeresi sit agendum in doctrina virtutis. ] REstat, ut de [gap: Greek word(s)] seu Consilio dicamus, in qua, Mediocritati juncta, formam virtutis constituimus. Duabus enim ex rebus constat [gap: Greek word(s)] , ut postea docebimus, recta deliberatione mentis, et assensu firmo appetitus seu voluntatis, quo ea approbat, et ad ea agenda impellitur, quae ratio consultatione adhibita conclusit. Utrumque ad virtutem est necessarium: prius; quod cum facta omnia ad circumstantiarum rationem sint accommodanda, eae vero sint multiplices, nec semper observatu faciles, deliberatio recta ut antecedat necesse est; modo tempus permittat. id nisi fiat, temeraria virtus erit, et saepe a recto deflectet; id quod virtutis non est. Posterius vero; quia tum demum virtutem quis est assecutus, cum appetitus rationem audit, et cum non invitus, nec cum lucta, sed amore honesti ad

agendum impellitur, et alacriter officium exsequitur. nam in vero amore honesti virtutis perfectio consistit.

[note: Item de spante et invite factis. ] Verum cum omne [gap: Greek word(s)] , hoc est quod sub consilium cadit, sit etiam [gap: Greek word(s)] , hoc est sponte factum seu voluntarium, quanquam non contra, adeo ut [gap: Greek word(s)] cognitio incognito sponte facto sit futura difficilior, ideo de eo etiam nobis est agendum. Quanquam etiam alia est causa, cur de sponte et invite factis hîc sit agendum; quia haec ipsa etiam per se, non accedente deliberatione, magnam in moribus et factis vim habent, et tum legislatoribus, tum judicibus, omnibusque in universum rectoribus, imo et privatis hominibus, ad merita factrum aestimanda, ad praemia, et poenas constituendas, aut etiam veniam concedendam sunt necessaria. Nam ea demum quae sponte fiunt, si quidem bona sunt, laudem merentur ac praemia; si mala, vituperetionem ac poenam; quae ab invitis, nunc veniam, nunc etiam commiserationem. Ratio est, quia is demum laudem ac praemia meretur, qui facti revera auctor est, et ex amore virtutis id facit. at is demum revera auctor facti est, seu ei demum factum est imputandum, isque amore virtutis, id quod honestum est fecisse dicendus est, qui id sponte fecit. Sic contra is demum vituperatione ac poena dignus est, qui facti inhonesti revera auctor est, et eo delectatus est, cum fecit: haec enim quaedam improbitas est, quae odio est dignissima. At hic est, qui sponte quippiam facit; et quo majori cum alacrirate, tanto magis. Qui vero invitus quid agit, is non est revera facti auctor, sed vel vis externa, vel ignorantia; nec ex eo amor vel virtutis vel improbitatis colligi potest. quare si quid fecit mali. venia dignus est; si quicquam etiam mali passus est ipse, commiseratione. Agendum ergo est hac de re in Ethicis, quae Politicorum pars sunt; cum nihil eorum, quod ad merita factorum nostrorum pertinet, intactum nobis sit relinquendum, sed diligenter etiam explicandum.

[note: Item de voluntate et de consultatione. ] Quia vero id, quod ab homine sponte fit, id voluntirium proprie dicitur, quod ab invito involuntarium, ideo de voluntate quoque agendum est. praeterea cum [gap: Greek word(s)] consultationem seu deliberationem necessario postulet, de hac quoque tractandum est. Et quia [gap: Greek word(s)] latius patet quam voluntarium, proprie dictum, et voluntarium quam [gap: Greek word(s)] , itaque a sponte facto et ejus contrario, hoc est, invite facto, est ordiendum; deinde agendum de voluntate; tum de consultatione; [note: Facta hominum suns triplicia. ] tandem de ipsa [gap: Greek word(s)] .

Facta nostra, quae sunt in nostra potestate, quae quidem non sunt prorsus naturalia, et ad mores nihil pertinent, qualia sunt fames, sitis,

cibi concoctio, etc. de quibus nos hoc loco non agimus, vel sunt spontanea vel invite facta, vel quodammodo media seu mixta, id est partim sponte, partim invite admissa.

[note: Sponte factum quid. ] Sponte factum est, cujus principium in agente est, sciente rerum circumstantias; seu, quod quis libenter facit. Principium autem facti tum censetur esse in agente, cum agens ipse suopte motu ac impetu ad actionem accedit, aut ad eam aliquid confert, non ab aliis sive rebus sive personis prorsus coactus: quod etiam tum sit, cum quis boni spe impulsus, aut ab altero admonitus quippiam facit, cum possit etiam non facere.

[note: Invite factum quid et quotuplex. Vielentum quid. ] Invite factum est, quod quis prorsus illibenter, seu contra animi sententiam facit. Hoc autem duplex est: vel enim vi fit, et dicitur violentum: vel ignorantia, seu per ignorantiam. Vt factum seu violentum, illud est, cujus principium est extra, et quidem ejusmodi, ut is qui agit aut patitur, nihil ei praestet adjumenti, secundum proprium motum et impetum. Per principium intelligimus causam efficientem seu moventem. volumus autem eum, qui agit aut patitur, nihil ad eam conferre subsidii. nam etiamsi quis vel a monitore ac suasore impulsus, vel suavitate rei illectus, quippiam faciat, non tamen vi coactus id fecisse dicetur, quia ipse quoque assensum praebuit, ipseque membra ad actionem impulit ac movit. exemplum violenti facti est, si quis vento abreptus in eam regionem deferatur, qua minime voluit, quanta potuit vi renitens: aut cum quis ab hominibus robustis constringitur, et ad hostes vel in carcerem defertur, aut ante idolum prosternitur.

[note: Per ignerantiam factum quid. ] Invite factum quod fit per ignorantiam, est quod proficiscitur ex ignorantia non affectata circumstantiae alicujus singularis, circa actionem occurrentis, quam si novissemus minime id facturi fuissemus, adeo ut dolor, ubi rem cognovimus, sequatur. ut si quis patrem aut fratrem hostilibus armis indutum, et sibi in acie occurrentem interficiat, hostem esse arbitratus, qua re cognita tristetur. Sed ut hoc rectius intelligatur, sciendum est aliud esse, ignorantem facere quippiam; aliud, per ignorantiam: istud latius patet, hoc angustius. omnis enim, qui per ignorantiam agit, agit ignorans; sed non contra; nec omnis qui ignorans peccat, invite id fecisse dicendus est, nec protinus veniam meretur: nam ebrii quoque et iracundi multa saepe agunt ignorantes, imo omnes improbi aliquo modo ignorantes peccant, quos tamen nemo excusaverit, cum ipsi suae ignorantiae sint causa. Unde Pittacus, unus ex Graeciae sapientibus, legem tulit, ut ebrii, si quem pulsassent, graviori poena quam sobrii plecterentur, tanquam qui bis peccassent, nec

ignorantia quam sua culpa contraxissent excusarentur; qua tamen in re ultilitatis causa longius est progressus quam par erat. Ignoruntes nempe agunt omnes, qui dum agunt, aliquid ad actionem pertinens ignorant, qualecunque illud sit, et quamcunque tandem ob causam id ignorent. Per ignorantiam vero atque adeo invite agere, iidemum dicendi sunt, quos ipsa ignorantia ad factum hoc deduxit, et ut peccarent effecit, cum ipsi hujus ignorantiae causa non essent: breviter, quando ipsa ignorantia est prima facti causa.

[note: Ignorautia duplex 1. culpa nostra contracta. ] Duplex enim constitui potest ignorantia; alia culpa nostra contracta, alia vero a culpa nostra sejuncta. Illa ignorantia juris vel lata culpa a Jureconsultis dicitur, et est ignoratio ejus, quod quis intelligere poterat et debebat; adeo ut negligentia ejus tantum supina aut improbitate factum fuerit ut nesciret; quae ignorantia tanto gravior est, quo quis plures habuit causas, occasionemque majorem, ut id sciret atque intelligeret. quod si exiguam habuit occasionem ejus rei cognoscendae, aliqua ex parte excusatur, ac poena per aequitatem aut mitigatur aut tollitur: ut si peregrini legem aut mores civitati proprios non protinus sciant, et aliqua in re delinquant, antea in ea urbe non versati, vel non diu versati. sic iis qui aetatem in castris exegerunt, ignorantia quaedam juris civilis conceditur.

Illa rursus duplex est; vel enim ignorantur universale aliquod, v. g. lex aliqua, quam omnes scire poterant et debebant; qualis est ignorantia juris naturalis, quae neminem prorsus excusat; ignorantia legum divinarum, quarum addiscendarum quis habuit occasionem; ignorantia legum Reipub. in qua aliquis vivit. vel ignoratur, non quidem univerfale aliquod, sed ignoratur, quidnam inter duas res propositas melius, aut utilius, aut quem ob finem aliquid sit agendum, cum tamen quivis id scire et possit et debeat. Haec ab Aristotele dicitur ignorantia [gap: Greek word(s)] , id est, qua quis in electione bonorum errat, utile hoc v. g. aut jucundum honesto putans esse praeferendum; quae non reddit facta invita, sed improbitatis est causa. Huc etiam pertinet ignoratio circumstantiae alicujus singularis, quam quis nosse debebat: ut si quis in foro aut platea explodens sclopetum, hominem trajiciat, et dicat se ignorasse quempiam praeteriturum. Id enim scire debebat, cum verisimile sit in istiusmodi locis homines versari. His duobus modis ebrii saepe peccant, et ii qui sua malitia sunt excoecati, ut rectum non videant. Quisquis alterutra harum ignorantia laborat, is ignorans quidem peccaredicitur, si quid agat mali, sed non per ignorantiam: non enim ignorantia est prima peccati causa, sed ipse homo, qui eam sua culpa contraxit.

[note: 2. nostra culpa non contracta. ] Illa vero ignorantia, quae culpa nostrâ contracta non est, est ea, qua singularium actionum circumstantiam vel unam vel plures ignoramus, nullam nostram ob culpam aut negligentiam: quod fiet cum diligentiam et cautionem in facto aliquo adhibuerimus, quam, plerique omnes, ejusmodi in rebus adhibere solent: seu quod idem est, si ignorantia sit ejusmodi, ut in virum etiam bonum et mediocri prudentia instructum cadere potuerit. quanquam aetatis hîc etiam est excusatio, et imbecillitas judicii non nullos excusat qua ratione leges Romanae constituunt, ut si infans aut furiosus hominem occiderit, lege Cornelia, de Sicariis seu homicidis, non teneantur: cum alterum innocentia consilii tueatur, alterum facti infelicitas excuset. Dig. ad Leg. Cornel. de Sicar. L. infans. Id quod aliqua ratione etiam ad eos transferendum, qui vel ob stupiditatem ingenii, vel aliam ob causam, quae ab illorum culpa non sit prosecta, quippiam ignorant. quae ab hac ignorantia proficiscuntur facta, illa demum per ignorantiam facta dicuntur.

Verum facta ex hujusmodi ignorantia profecta, iterum sunt duplicias, vel enim ea consequitur dolor et poenitentia, vel non consequitur. prioris generis facta dici debent [gap: Greek word(s)] , id est invite facta, et veniam merentur. Posterioris vero generis non item; quanquam ne [gap: Greek word(s)] quidem, seu sponte facta dici possunt, cum ratione originis ad invite facta propius accedant. Appellentur igitur [gap: Greek word(s)] , id est, Non sponte facta, voce inter [gap: Greek word(s)] et [gap: Greek word(s)] veluti media. Melius enim est, ut cum ab utrisque differant, diversum etiam nomen habeant, ad confusionem evitandam. Exemplum prioris generis est in Deianira apud Sophoclem, quae vehementer dolebat, quod imprudens Herculem maritum suum tunica veneno delibuta interemisset: et in Oedipo apud eundem Poetam, qui gravissime matris nuptias, et patris caedem, quae utraque per ignorantiam admiserat, [note: Sueton. [?] ejus vita. ] doluit. posterioris vero generis exemplum est in Tiberio, qui hospitem suum Rhodium imprudens quaestioni subjecit, postea agnitum etiam interfecit: itemque in illo, qui cum forte conjecto in canem lapide novercam laesisset imprudens, Euge, inquit, et hoc non male.

[note: Ingnorantia circumstantiarum. ] Postquam ergo docuimus, eam demum ignorantiam, quae est rerum vel circumftantiarum singularium circa actiones occurrentium, factum vel invitum vel saltem [gap: Greek word(s)] constituere, hujus ignorantiae modi, qui varii sunt, considerandi restant. Hi vero ex varietate circumstantiarum ipsarum, quae ignorantur, pendent. Quae et quot sint actionum circumstantiae, superiori capite explicuimus. Verum non omnes eae possunt ignorari, nisi quis forte insaniat. quomodo enim ignorare

potest is, qui agit, primim circumstantiam, nimirum quis agat, cum nemo seipsum ignoret. Ignorare autem quispiam potest, 1. quid agat: quod accidit illis, qui res secretas, et minime vulgandas, in vulgus efferant, aut alicui aperiunt, ignorantes eas esse occultand as: quem admodum Poeta AEschylus multa in suis Tragoediis de sac ris Eleusiniis, quae nefas erat enunciare, publicarat; eamque ob causam in periculum capitis venerat: tandem vero, quia ignoraverat ea esse occulta aut secreta, absolutus est ab Areopagitis. Heraclides Ponticus, lib. 1. de Homero. Sic si quis ostensurus alicui sclopetum, interea ejacaletur imprudens, et istum inter ficiat, ignorat quid faciat.

2. Ignorare quis potest circa quid versetur, seu in quid agat: qua ignorantia inducta Merope Polybii Regis Corinthiorum uxor, quae filium alterum interfecit, alterum interficere voluit, arbitrata eum esse sicarium et hostem suum. huc pertinent Oedipi cum matre nuptiae et patris caedes. Sic nonnunquam in bello aliquis amicum, aut fratrem, hostem esse arbitratus, occidit.

3. Quo instrumento: ut si quis alterum petat hasta, quam putet esse obtuso mucrone, cum sit acuto: aut jactu lapidis aliquem vulneret, cum non putarit esse lapidem, sed pumicem.

4. Cujus rei causa, seu quem ob finem: ut si medicus valetudinis causa propinet pharmacum, aut venam secet, eoque fiat ut is moriatur. hac ignorantia Deianira peccavit in maritum, et Lucretium uxor sustulit, pomo ipsi dato, quod putarat esse philtrum, cum in eo lateret venenum: quanquam hic ignorantia etiam instrumenti concurrit; ac praeterea in toto hoc genere, non tam finis ipse, quam effectus, qui finem intentum secuturus sit, ignoratur; quem si secuturum scivissemus, id quod fecimus, haud fuissemus facturi.

5. Quo modo: ut si quis aliquem leviter contingere volens, graviter pulset, aut paululum impellere volens, evertat.

Inter has vero circumstantias, et factorum attributa, duo sunt insigniora, quorumque adeo ignorantia, nulla agentis culpa contracta, magis excusat, nempe materia et finis. Ratio illius est, quia facta pleraque ex materia seu strato distingui et nomen sortiri solent: sic parricidium a caede, sacrilegium, et peculatus, a furto distinguitur. hujus vero ratio est; quia in omni facto maximum in fine positum est momentum, ita ut saepenumero non tam quaeratur quid factum sit, quam quo animo et fine. Sic in legibus Romanis non tam quaeritur, an quis telum aliquod

Haec vero facta per ignorantiam admissa, vel fiunt inopinato et praeter rationem, et dicuntur [gap: Greek word(s)] , fraudes sortuitae; ut si quis sub vepribus jacentem hominem e longinquo putet esse feram, et globo trajiciat. alia non quidem praeter rationem, sed tamen absque malo animo fiunt; ut cum quis alterum emendare volens, praeter opinionem gravius percutit, aut cum eo lusurus, eum dejicit, ex quo casu ille moritur; et haec vocantur [gap: Greek word(s)] , peccata vel errata.

[note: Mixta. Ad quodnam genus pertineans ea, quae vel majoris mali effugeindi, vel majoris boniconsequendi. causasiunt. ] Postquam vidimus, quae sint sponte et invite facta, nunc de mixtis agendum. Ubi duo consideranda: Primum, ad quodnam genus pertineant ea, quae vel majoris mali effugiendi, vel majoris boni consequendi causa fiunt, quae simpliciter et per se nemo nisi insanus fecerit. Alterum est, quo pertineant ea, quae pulchritudine aliqua rei incensi, itemque ea quae ira aut alio aliquo affectu impulsi admittimus, an ad invite facta, ut nonnulli arbitrati sunt, an vero ad sponte facta.

Quod ad primam quaestionem attinet, ea primum exemplis illustranda est, deinde dissolvenda. Quia vero quaestio est bipartita, ideo et exempla duum sunt generum; quaedam enim fiunt ut majus aliquod malum effugiatur, ad quale facti genus adigere voluerunt Socratem triginta tyranni, qui uxoris et liberorum morte proposita eum voluerunt cogere, ut innocentem Leonem quendam morte condemnaret. sed efficere non potuerunt. Similia etiam sunt ea, ad quae tyranni cruciatibus acerbissimis propositis adigere voluerunt Christianos, quibus infiniti fuerunt superiores, alii etiam succubuerunt. huc etiam pertinent jacturae, quae fiunt a nautis in magnis tempestatibus, vitae redimendae causa. Quaedam fiunt majoris boni consequendi, et vel sibi, vel aliis parandi causa. tale suit Zopyri factum, qui ut Dario Regi suo Babylonem recuperaret aures et nares sibi amputavit, seque verberibus foedavit, ad Babylonios fallendos; ut Iustinus et Plutarchus scriptis prodiderunt. Tale factum Vlyssis, qui explorandae Trojae causa, et recuperandae domus suae, tuendaeque uxoris adversus procos, rustici amictu uti, aliaque indigna subire non recusavit. Homerus Odyss. 4 et 17.

Ad quaestionem igitur respondens Aristoteles dicit hujusmodi facta neque simpliciter, hoc est, non habita ratione circumstantiarum, [gap: Greek word(s)] seu spontanea, neque prorsus invite facta esse, sed medio quodam modo se habere esseque actiones mixta: propius tamen ad sponte facta accedere.

Quod simpliciter et per se considerata non sint [gap: Greek word(s)] seu voluntaria,

ex eo patet, quia nemo per se nisi amens, damnum capere, cruciatibus se subjicrere velit, et nemo nisi prorsus improbus turpitudinem manifestam in se admittere sustineat. Quare si considerentur per se et absolute, absque tempore periculuso, [gap: Greek word(s)] sunt dicenda.

Quod non sint prosus invite facta patet, I. quia nec per ignorantiam fiunt, nec violenta sunt. istud manifestum est, hoc probatur: quia in violentis actionibus, is qui agit aut patitur ex se nihil adjumenti ad actionem conferre debet. at qui, v. g. merces in mare projicit, aut membra mutilat, is non parum adjumenti ad actionem cofert, et ipse membra, quibus actio perficitur movet. Sunt ergo hae actiones mixtae, et partim voluntariae, partim involuntariae.

Quod vero propius accedant ad voluntaria, quam ad involuntaria, (unde alia ratio nascetur, ex qua paterbit ea non esse simpliciter invita) probatur; quia actiones ex eo tempore potissimum sunt aestimandae quo geruntur, ita ut si tum sint, voluntariae, voluntariae potius quam involuntariae censeantur: si tum temporis involuntariae, contra. Nam ex circumstantiis actionum, quae variis temporibus variae sunt, facta maxime judicanda sunt. Atqui tum temporis cum eae fiunt sunt voluntariae et spontaneae: videntur enim tum expetendae iis qui agunt, nam nautis videtur esse satius merces perdere, quam vitam, et aliis satius esse videtur, vitam amittere, quam honestatem deserer. malum enim minus majori collatum, bonum atque adeo expetendum videtur. Quae autem quis agit ideo quod ei videantur expetenda, ea voluntaria tum sunt. deinde quia ostensum est, pricipium movendarum pratium earum, quae sunt actionis instrumenta, in ipso agente esse: hoc autem, si scientia accedat, actionem magis voluntariam efficit.

[note: Facta mixta quadrupicia. ] His ita in genere de mixtis his factis, quae sunt propemodum media inter voluntaria et involuntaria explicatis, nunc ea distinguenda sunt in certa quaedam genera. Sunt autem ea quadruplicia. Alia enim laudem morentur, alia vituperationem, alia veniam, alia denique poenam.

[note: Prima laudem. ] 1. Laudem merentur ii, qui ob rem aliquam praeclaram et memorabilem assequendam, honestatemve tuendam, vel ob gravissimum aliquod malum evitandum, gravissima detrimenta capiunt, aut cruciatus diros subeunt. Hujus generis sunt tum Christi, tum Aposto lorum, aliorumque Christianorum ac martyrum mortes, quas vertitatis ac justitiae causa, et vel aliis vel sibi infinitum bonum eo pacto paraturi, sustinuerunt. Huc retulerunt veteres Zopyri et Vlyssi facti, de quibus antea: huc Marci Reguli factum, qui cum Reipub. causa, captivos, pro se reddendos hostibus dissuasisset, quia fidem suam hosti obstrinxerat,

ejus servandae causa ad exquisitissima tormenta Carthaginem rediit; de quo Cic. lib. 3. Off. huc Iunii Bruti factum, qui cum ipsius liberi de Tarquiniis in urbem revocandis agerent, libertatis, quam Tarquinio ejecto urbi dederat, conservandaer gratia, eos virgis caesos securi percussit. Sic Zeno ne secreta forte proderet linguam sibi abscidit dentibus, et in Dionysium tyrannum expuit. Et anaxarchus, ne amicos proderet, a Nicocreonte tyranno flagellari sustinuit. Nonunquam et ii laudantur, qui maximi emolumenti causa, malum cum commodo tamen non comparandum, subeunt.

[note: Secunda, vituperationem. ] 2. Vituperationem merentur, cum quis vel proter minoris momenti bonum consequendum, vel proter minoris monenti malum effugiendum, turpe quid committit. Romanis turpe erat, habitum Romanum abjicere, et pallium quod Graecorum erat, sumere. hoc fecerat Rabirius, qui pecuniae persequendae causa Alexandriae pallium sumserat, licet eum Cicero aliqua ratione excuset. taleesset, si cui testamento sit legatum, ea conditione ut in foro saltet, media luce, quod et per se hominis levis ac prope insani esse, et Romanis olim prope flagitosum, ut ex oratione pro Muraena patet. Item si quis ne aliquot florenorum jacturam facere cogatur, verberari se publice sustineat.

[note: Tertia i veniam. ] 3. Veniam et excusationem merentur, qui turpe quid faciunt, modo id natura turpe non sit, subacti gravissimis tormentis et cruciatibus, quibus ferendis humana natura sit impar: aut metu maxiorum malorum, quae longe sunt graviora eo, quod ipsi faciendum est, si ea velint effugere. Sic veniam meritus est Pub. Rutilius Rufus, qui ut Mithridatis Regis crudelitatem effugeret, vestem mutavit sumto pallio, teste Cicerone Pro C. Rabirio Postumo. huc referri potest David factum, qui, ut mortem effugeret, furere se simulavit. Sed commiserationem etiam meretur, cum quis eo adigitur, ut ob majora mala. quae immerenti impendebat, cogatur alia non levia subire.

[note: Quarta, panam. ] 4. Poenam merentur, qui aliquid quod natura sit turpe aut flagitiosum admittunt, cujuscunque tandem mali effugiendi, aut boni consequendi causa. ut si quis cruciatuum, exilii, caceris, verberum, direptionis bonorum effugiendae causa, religionem abnegetm aut patriam probat, aut ut se defendat, aut patrem vindicet, aut patriam prodat, aut ut se defendat, aut patrem vindicet, parricidium admittat. Extrema enim omnia potius ferenda sunt, et mors acerbissima subeunda, quam tale quid perpetrandum. quod in omnibus, quaecunque cum mandatis Christi vere pugnant, locum habet.

[note: Duplex in factis, mixtis difficultas. ] In hujus autem generis rebus duplex occurrit difficultas: prima in eligendo; altera in eo quod recte constitueris exsequendo. saepe

enim difficile est, quidnam potius sit eligendum, proter varietatem circum stantiarum, quae in singulis actionibus occurrunt, et earum rationem mutant. Sed adhuc longe difficilius est, in eo quod recte decreveris, perseverare. nam ea quae expectantur, plerumque admodum molesta sunt ac graiva; ea vero ad quae facienda adigimur, turpia. Atque hinc vel laus vel vituperatio contingit, quod quis vel in iis, quae recte constituerit, perseveret; vel contra, aut in eligendo culpa sua erret, aut a recto animi decreto, dolore aut damno abducise patiatur. Istud enim laudabilie est; haec vituperationem merentur.

[note: An res jucundae et affectus cogendi vim habeant. ] Quod ad alteram quaestionem attinet, ea duas habet partes; prior est an res jucundae, quae extra nos sunt, cogendi vim habeant, adeoque actiones eae, quas iis impulsi suscipmus, violentae sint dicendae. posterior est, an affectus, qui in nobis sunt, et ad actiones nos impellunt, eas efficiant violentas.

Ratio prioris pratis haec a quibusdam afferri solebat: quia jucunda extra nos sint, nosque ad agendum impellant: violentum autem illud esse factum, cujus pricipium sit, extra nos. Verum negativa quaestionis pars verior est. Ratio qua contraria sententia nititur, fallax est: quia non omne id, cujus principium est extra nos, violentum est; alias omnia facta nostra violentia essent, cum omnium nostrarum actionum causae aliquae impulsivae procatarcticae sint extra nos. sed id demum violentum est, cujus principium ita est extra nos, ut nos ipsi actionem nihil conferamus adjumenti. Quare 1. argumentum in adversarios retorquemus: Quod violentum est, ad id nos ipsi nihil conferimus Atqui ad eaj quae pulchritudine ac jucnditate rei impulsi facimus, nos ipsi multum conferimus: ea enim appetimus, ac membra ad ea persequenda movemus. Quare non sunt violenta; nec invite facta, cum certum sit, ea per ignorantiam non fieri. 2. Ratio contra eandem sententiam est, quia quae vi adacti atque inviti facimus, ea cum dolore et molestia facimus. At quae pulchritudine rei impulsi facimus, ea facimus cum voluptate. Quare violenta atque invite facta non sunt. 3. Sic honesta, licet externa aliqua causa moti, sponte facimus, ut illi fatentur, contra quos disputamus, qui honesta sibi libenter adscribunt, nec invitos ea se fecisse agnoscere volunt; etiam turpia, quae pulchritudine rei illecti facimus, sponte a nobis fiunt: par enim utrorumque est ratio.

Ad alteram quaestionis partem itidem negative respondemus. Ratio prima est: quia si ea, quae cupiditate, ira, aliove affectu impulsi facimus, inviti facermus, et pueri, et bruta, omnia invite facerent, quia

omnia affectu aliquo impulsi faciunt. At non omnia faciunt invite; quod manifestum est eo, quod ad alia sponte ruunt ac feruntur, ad alia vero adigi ea necesse est. 2. Hoc idem probant rationes, quas pro responsione ad priorem quaestionis partem confirmandam attulimus. nam ad has actiones, quae ex affectibus proficiscuntur, nos multa, imo prope omnia, conferimus: deinde jucndae sunt: quorum neutrum est invite factorum. demum honeste multa fiunt aliquo affectu impellente, quae isti, cum quibus disputamus, violenta dicere verentur.

CAPVT VII. De voluntate et arbitrio humano.

[note: Discrimen inter spontaneum et voluntarium. ] Aspontaneo, tamquam generaliori, ad voluntarium, quod specialus est, descendimus. Neque enim Spontaneum et voluntarium, propie sic dictum, idem sunt. Istud in bruta, et infantes etiam cadit: hoc in eos tantum qui ratione utuntur. ad Spontaneum enim cognitio quae sensu fit, et appetitus sufficiunt; sensus vero appetitus, eorumque operatio brutis et infantibus etiam communis est. ad voluntarium etiam usus rationis requiritur. Voluntas autem, uude voluntarium dicitur, duobus sumitur modis: nunc pro facultate, nunc pro actu. Voluntas priori modo sumpta est appetitus rationalis, hoc est, qui in id quod ratio bonum judicat fertur. Appetitus vero vox hic accipitur laxe, pro quavis facultate quae bonum cognitum amplecti, et malum aversari potest. Nam alias stricte sumitur pro appetitu sensitivo tamtum, qui est sedes affectuum, et sunsum solum consequitur, unde etiam brutis inest.

Plenius autem natura voluntatis explicari potest, si dicatur esse, Facultas quae id, quod ratio tamquam bonum apprehendit, persequitur; quod tamquam malum, aversatur: et si bono adjunctum sit quippiam mali, id libere vel amplectitur vel respuit, inter duo etiam vel bona vel mala delectum libere instituit. Et haec libertas voluntatis, arbitrium vocatur. Quod vero est appetitus stricte acceptus respectu sensus, id est voluntas respectu mentis et intellectus: quemadmodum ille sensum sequitur, et ab eo excitatur, ita haec a mente.

Quia vero ratio non tantum, ea bona, quae ipsius naturae sunt convenientia, cognoscit et aestimat, sed etiam ea, quae sensui corporis:

ideo voluntas in utraque ferri posest. Est enim ratio sensui praefecta, ejusque ministerio utitur, ideoque ejus curam vicissim gerere debet, et ea cognoscere, quae requirit ac postulat, et ejus desideriis nunc satisfacere, cum nisi satis fieret, ejus vis languesceret, nunc menti operam suam praestare potest, nunc repugnare, quia si obserquereturpropriam vim mentis impediret. Cum enim una facultas nimis valet ac viget, caeterarum vis languidior esset solet. Quare mens non semper corpporis desiderio satifacere debet, cum ad se omnia referre debeat, et eatenus tantum ei indulgere, quatenus sibi inservit, cum ipsa domina sit. Verum quia non semper tantundem largiri debat corpori, sed nunc plus, nunc minus, neque illud est definitum natura, sed prudentiae mentis relinquitur, quae aestimatis rerum circum stantiis, nunc plus, nunc minus, prout res postulat ei debet tribuere. Quae facultas menti tribui non potuit, quin simul illud quoque ei tribuatur, ut posset etiam nimium aut parum tribuere, qua in re errare solet. Et quia ratio nonumquam ea quae vere bona sunt talia etiam esse judicat, interdum sensuum et affectuum vi praepedita contra censet; hinc fit ut voluntas nunc in vera bona, nunc in ea quae talia esse videntur feratur, et nunc vera bona falsis aut longe vilioribus praefenda statuat, nunc contra. Voluntatis igitur objectum, seu [gap: Greek word(s)] simpliciter, est verum bonum. Huic autem et illi [gap: Greek word(s)] est apparens bonum. In viro autem bono ea convenire solent. quia enim vir bonus animo bene affectus est, ideo quod ipsi bonum videtur, et in quod illius voluntas fertur, id vel semper vel plerumque, saltem vere et natura sua bonum est. Eadem enim ratione, id quod sano homini suave aut amarum videtur, etiam amarum est, aut quod amarum suave est. Regula enim, ex qua rem unamquamque aestimare debemus, est is, qui bene secundum naturam est affectus, non vero is qui male. in iis quidem quae ad corpus pertinent is qui sano est corpore; in iis vero quae ad nimum, vir bonus et sapiens; virtus enim et sapientia, sanitas mentis est.

Sciendum autem est, tantam esse voluntatis vim, ut licet semper cognitionem intellectus sequatur, et id demum, quod ratio bonum esse videt, appetat; tamen postquam illi et veri boni et apparentis species aliqua a ratione objecta est, vel in hoc vel in illud inclinet, et vel genuinam rationis vim excitet, atque ut cum appetitu pugnet efficat, vel ut ea languidior sit et appetitui cedat. Etiam si quis videat hoc simpliciter esse melius, postest tamen id quod secundum quid est bonum, seu relate, nempe

commodum aut voluptatem ei praeferre, et contra. Nam in aliis quoque rebus non raro accidit, ut dubitetur, an id quod simpliciter melius est, sit praeferendum, an vero id quod huic aut illi. Eadem vis arbitrii non tantum spectatur, cum simpliciter bonum cum apparente pugnat, sed etiam cum ex pluribus utilibus aut jucundis aliquid eligendum.

Actio autem intellectus duplex statui potest; altera praecedit voluntatis actum, altera sequitur. illa est cum speciem boni concipit, qua voluntas movetur; hae cum a voluntate ad bonum sese inclinate excitatur, ut bonum istud melius consideret, et ratione ejus potiundi excogitet. hace actio solet esse intersior illa. Sic sensus speciam sensibilem prius cognoscit; si sibi conveniat, appetitus excitatur; hic rursus semsum acriorem, et muneri suo magis incumbentem reddit. Est enim partim natura, partim institutione et doctrina honesti quaedam species menti impressa, idque ea bonum esse cernit: contra etiam sensus et appetitus, bona sibi allubescentia rationi commendat et obtrudit: unde pugna illa appetitus et rationis oritur, dicitur pugna appetitus et rationis, licet in intellectu absolvatur: quia ex altera parte sensus, et cum eo junctus appetitus, rationi bonum sibi placitum obtrudit, et illius speciem ei imprimit: ex altera parte genuina vis rationis speciem sibi impressam opponit cupiditati appetitus, et speciem atlteram expellere conatur, donec vel haec vel illa vincat. quanquam ipsa ratio non tantum bonum sibi cognatum percipit, sed etiam bona aliena, hoc est bona corpotis ac sensus, eaque cum genuino suo bono comparat; et quia cum corpore admodum colligata est, et ejus opera utitur, ideoque ejus curam suscipere debet, utrum praeferendum sit alteri deliberat. hic voluntas veluti arbitra est, et nunc in hanc, nunc in illam partem se inclinat; idque est arbitrium humanum, unde omnis virtutis ac victiorum ratio, omne factorum meritum humanum, unde omnis virtutis ac vitiorum ratio, omne factorum meritum pendet. nam nunc voluntas bonum naturae rationis ac mentis consentaneum sequitur: quod cum constanter facit, rationis vim geniunam excitat, et ut contra appetitum disputet, eum refutet ac premat, efficit. quae vis tantaj est, ut etiamsi appetitus nonnumquam fere vicisse videatur, et veri boni speciem in mente obscurarit et porpemodum extinxerit, tamen voluntas fugientem illam boni veri speciem iterum apprehendat, ad eamque plenius cognoscendam rationem excitet, et ut ejus vi appetitum tandem vincat, efficiat. Interdeum vero voluntas speciem bonorum corporis, sibi a ratione ostensam, sequitur, et in eam partem propendet, unde genuina mentis vis languescit, et appetitui non tantum

cedit, sed etiam inlervit, dum rationes excogitat et invenit, quibus corporis desideriis possit satisfieri; licet interdum sua consilia aliqua ex parte damnet. Unde illud, video meliora proboque deteriora sequor. Quia non omnis honesti species in improbis, nisi prorsus deploratis extinguitur. in hoc improbitas in illo vitus consistit: istud laudem ac praemium meretur, hoc vituperationem et poenam.

[note: Argumenta quibus probatur talem voluntatis vim nobis inesse. ] Hujusmodi vero vim voluntatis seu arbitrii nobis inesse, primum experientia unumquemque docere potest. quisque enim in se, dum luctam appetitus et rationis sentit, experitur se nunc vincere appetitum, quia vim sibi faciat, idque interdum etiam tum, cum jam fere victa esset ratio: nunc vero rationem vinci ab appetitu; licet, si vim sibi facere vellet, impetum appetitus frangere se posse videat. Quo illud etiam pertinet, quod plerumque difficile nobis appetitui repugnare, et voluptates, commonda, honores, cum honestas repugnat, spernere: contrarium autem a nobis facile fieri posset. Annon enim exinde arbitrii nostri vis apparet? Quomodo enim antea effecit, ut cum utrumque facere possemus, id tamen quod difficilius est faciamus, quam quia in nobis est potestas eligendi ex contrarii quod libet, seu arbitrium?

Sed deinde id ipsum comprobant etiam testimonia, et praxis perpetua omnium legislatorum ac gubernatorum, omnium denique, qui cum ratione alios regunt. Omnes enim discrimen aliquod constituunt inter eos, qui voluntarie quippiam fecerunt, sive boni sive mali, et eos, qui vel vi, vel ignorantia. Nam eos quidem, qui sponte ac voluntate sua aliquid boni fecerunt, laude aut praemiis afficiunt; qui mali aliquid, vituperatione vel poena: de iis vero qui inviti quippiam fecerunt, aliter statuunt. Quod diserimen vanum esset, nisi in nobis esset ea voluntatia et arbitrii, quam diximus, omnia enim necessario aut casu faceremus, quaecumque facimus; et vel natura, vel aliquid extra nos existens, esset actionum nostrarum omnium causa: ideoque non nobis esset imputandum, et vel laudi vel vitio dandum, si quid recte aut secus faceremus.

Docet etiam praxis reliquorum omnium hominum, cum iis res est cum aliis. Nam cum arbitrantur ab aliis se sponte laesos, gravissme irascuntur. cum autem vel per se credunt, vel edocentur, ab iis id non esse sponte factum, iram deponere solent. sic cum boni quippiam ab aliis in ipsos confertur, eos amare, et gratum adversus illos animum fervare solent: sed ubi resciscunt, aut alias sibi persuadent, id ab invitis factum, beneficia illa et eos a quibus profecta sunt, non tanti solent

aestimare. Natura scilicet ipsa, quae iram et gratitudinem nobis insevit, discrimen inter voluntarium ac involuntarium esse docuit, nec omnia a nobis, vel necessario, vel casu fieri ostendit. Voluntas per se finis est, mediorum vero propter finem. voluntas etiam in impossibilia ferri potest, ut si quis cuperet esse angelus, aut Deum etiam in corpore videre vellet. haec enim, praesertim naturaliter, impossibilia sunt: sub voluntatem tamen cadunt, quia ratio ea ut bona concipit: verum cum ea impossibilia esse sciuntur, actio voluntatis non est perfecta, nec ad decretum de ea re etiam persequenda aut efficienda ferendum porgreditur; sed est tantum desiderium quoddam, quod exprimere solemus. verbis cuperem, vellem. hoc est, cupio volo.

CAPVT VIII. De Consultatione.

[note: Quanam sit materia consultationis. ] Quia [gap: Greek word(s)] consultationem necessario postulat (dicitur enim quasi [gap: Greek word(s)] prae aliis electio: unum autem prae aliis sine deliberatione quadam eligi non postest) ideo de hac nobis agendum est, qui [gap: Greek word(s)] naturam inquirimus. De Consultaione autem duo sunt consideranda: 1 materia seu objectum: 2. forma, seu consultandi modus.

Objectum, seu materiam consultationis non omne id hoc loco statuimus, de quo quaerere enim solemus de omnibus; et omnis quidem deliberatio est quaestio, sed non contra. neque id omne deliberationis objectum statuimus, de quo homines insani ac stulti deliberant; (nihil enim hac etiam ratione foret, quod sub deliberationem non caderet, cum stulti de omnibus deliberare soleant:) sed de quo sana mente praediti consultant.

Hoc quale sit divisione indagandum est. 1. Rerum aliae sunt aeternae et immutabiles; aliae caducae, et mutabiles. illae sunt, quae eaedem semper permanent necessario, nec ulla ex parte muntantur: qualis est Deus, et res aliae sempiternae: item conclusiones et axiomata Mathematica, v. g. bis duo esse quantuor. haec, quae oriuntur et occidunt. de illis non est delivertio, sed de his tantum

2. Verum non de omnibus, quae mutabilia sunt est deliberatio: alia enim horum a natura fiunt, alia a casu et fortuna, alia a mente et arbitrio humano pendent. Naturalia iterum duplicia sunt, vel enim eodem semper modo fiunt, licet ratione singularium partium varient,

ut ortus et occasus siderum, qui licet particularium temporum ratione varii sint, habent tamen peridos et circum volutiones, quae intergrae eodem semper modo recrrunt: item solstitium, bruma, hyems, aestas, etc. alia non semper eodem modo contingunt, ut siccitates, tonitrua, imbres. de neutris deliberatio instituitur. nec de iis, quae a casu et fortuna pendent, ut de thesauri inventione. Relinquuntur ergo ea, quae sub hominum cadunt arbitrium, et a mente proficiscuntur.

3. Verum et haec duplicia sunt: quaedam enim ad nos pertinent, et per nos effici possunt, quaedam ad nos nihil pertinent, nec in nostra sunt potestate. de his non deliberamus: (quis enim sanus delibertat in Polonia, quomodo Chinenses suam Rempub. administrare debeant? et si quis forte de rebus ad se nihil pertinentibus aliqua ratione consulter, fingit etiam mente eam rem ad se pertinere, et in sua esse potestate. atque ita cogitat; si eo loco essem, quid facturus essem? adeo ut semper deliberatio de rebus ad nos pertinentibus esse censeatur.) Sed deliberatio est de illis, quae ad nos pertinent, et per nos effici possunt, seu in nostra sunt potestate. Ad nos autem pertinere judicamus etiam res amicorum: et quae per alios efficere possumus, ea in nostra potestate esse, et per nos fieri posse censentur: principium enim actionis in nobis est. De his solis deliberationem a sanis suscipi manifestum est. Ex quo patet, cur ea, quae vel a necessitate proficiscuntur, qualia sunt aeterna, vel a natura, vel a fortuna, vel denique ab aliis tota pendent, a deliberationis materia removerimus.

4. Ea quae a nobis fiunt, vel sunt certa, et eodem semper modo a nobis fiunt, et eudem solent habere eventum; vel sunt aliqua ex parte incerta, nec eodem semper modo fiunt, aut eundem semper eventum habent. Ad illud genus pertinent ea, quae traduntur in artibus et disciplinis exquisitis, quas [gap: Greek word(s)] vocant, qualis est Geometria, Arithnetica, Grammatica, Analytica; ad hoc ea quae in artibus stochasticis seu conjecturalibus, quales sunt Medicina, Rhetorica, gubernatoria. Istae enim artes certis praeceptis constant, et generatim loquendo eodem semper modo opera sua absolvunt; hae non item. Itaque cum scientiae sint certiones artibus, in illis minus est deliberationi locus, quam in artibus. Et rursus quo arsquoque est incertior, tanto magis deliberationem admittit aut requirit. Est enim consultatio de iis, quae ut plurimum hoc illove modo fieri debent, licet incertus sit eventus, et non omnia sint prorsus definita. quae causa est, cur alias consilium adhibere soleamus, nobismet ipsis diffidentes, ac metuentes, ne in ista rerum varietate et eventuum incertitudine aliquid nostram scientiam

effugiat, aut minus recrte ac commode constituatur. Utrumque autem istud in conjecturalibus artibus accidit: nam nec prorsus certae sunt, (hinc enim stochasticae, quasi ad scopum collineantes, et conjecturales dicuntur,) nec prorus incertae, sed ea praescribentes quae ut plurimum ita debent fieri; alias artes non essent. omnis enim ars praecepta vel perpetua, vel plerumque observanda tradit.

5. Ea quae a nobis proficiscuntur, vel fines sunt, vel media ad finem. de illis non deliberamus, sed de his. non enim deliberant, verbi grantia, Medicus, an sanare velit; nec Orator, an persuadere; nec Politicus, an beatam efficere civitatem; nec quisquam alius de fine consultat; sed, ut in secunda tractationis parte clarius patebit, fine posito media inquirit.

6. Quae spectanda sunt in mediis, alia sub ipsum sensum cadunt, et comperta nobis sunt; alia non item. de illis non est deliberatio. quis enim deliberat an haec sit pecunia, aut gladius, aut panis, cum omnia hace sensui sint manifesta? quo si ejus generis res sub deliberationem caderent, res progrederetur in infinitum. ubi enim sisteres, si etiam de manifestissimis ambigere?

[note: Quinam sit illius modus. ] Hactenus de objecto deliberationis seu materia: nunc de forma ac modo. Cum autem consultatio nihil sit aliud, quam inquisitio mediorum ad finem quempiam assequendum utilium, patet primo omnium in Colsultatione finem certum ponemdum esse, cum mediorum ratio omnis ex fine pendeat. Deinde de mediis ipsis est agendum. in mediis autem ipsi tria sunt consideranda: 1. quaenam ea sint. 2. an ea sint in nostra potestate. 3. qua ratione iis sit utendum.

Quod ad primum attinet, tria iterum in eo sunt consideranda. Primo, quaenam sint media cum fine proposito proxime cohaerentia, an unum tantum sit, an vero plura: seu, quod idem est, an una tantum sit ratio finem assequendi, an vero plures. Deinde, si plura sint media, id quod falicius et commodius est eligendum. Tertio, uno medio, vel secus. si non sit aliis mediis parandum cessat deliberatio. si aliis, tum iterum eodem modo deliberatio est instruenda, quemadmodum ab initio factum erat, (medium enim fini propius, fit finis aliorum, quae a fine ultimo longius absunt) donec ad ultimum perveneris, quod jam aliis mediis parandum non sit, sed in actione sit primum. et haec est analysis seu resolutio quaedam. resolvitur enim finis in media, et instrumenta, donec ad ultimum perveniatur. in actione autem contrario modo proceditur, nam a mediis ad finem tenditur, quae compositio quaedam est, et quod in deliberatione fuerat untimum, in actione fit primum.

Quod ad alterum attinet: in singulis mediis confiderandum est, an ea sint in nostra potestate, hoc est, vel jam sint ad manum vel saltem parari a nobis quacunque tandem ratione possint. si enim aliquod medium occurerit, quod nullo pacto in nostra sit potestate, vel ita pararu difficile, ut satius sit finem propositum spernere, quam istud parare, tum aliud medium est inquirendum ad istum finem parandum aptum. quod si nullum sit, vel itidem in potestate nostra non sit, cessat deliberatio et actio. Si suppentant media, relinquitur inquirendus mediorum usus, praesertim si sit in eo aliqua difficultas aut dubitatio.

[note: Consultationis exemplum. ] Exemplo res fiet manifestior. Tranquillitas Reipublicae est finis gubernatiori propositus. Ad hanc obtinendam, necessarium est ut hostes, qui Reipublicae imminent, ab ea avertantur. Hoc medium est fini proximum: sed nondum est ad manum. Duobus igitur modis hoc iterum parari potest, vel hostes vincendo, vel pacem cum illis componendo. si commodius esse videatur pacem componere, legati qui de pace agant mittuntur, et modus quo id perfici debeat in quiritur. Atque hoc jam sit medium in inquisitione ultimum: ab eo fit actionis initium, postea pax constittuitur, tum hostis a Republica arcetur, tandem Reipublicae tranquillitas consequitur. Si vero bellum gerere placeat, qui id sine ducibus, militibus, apparatu bellico, commeatu geri non potest, ideo haec paranda decernuntur. Ad haec rursus pecunia est opus. Ea vel ex vectigalibus, vel tributo indicto colligitur, vel mutuo sumitur, vel ab amicis dono accipitur, vel pluribus simul modis, aut omnibus istis paratur. Quod si unus decernuntur. Quod si medium occurrat quod sit impossible, verbi gratia, vel pecunia, vel miles nullo modo parari possit, cessat deliberatio, et ad actionem non fit progressus. Si vero omnia supperant, tum in quiritur quomodo istis mediis quam rectissime uti, et victoriam, adeoque fuerunt postrema, actionis fit initium: quae in deliberatione prima, in iis actio ultimo acquiescit.

CAPVT IX. De [gap: Greek word(s)] seu consilio.

II [gap: Greek word(s)] Latini Consilium vocare solent, licet haec vox pro ipsa etiam deliberatione usurpetur: barbari praelectionem [gap: Greek word(s)] reddunt. Ejus naturam, quae ad virtutis essentiam plene percipiemdam

imprimis est necessaria, evoluturi, primum de concreto, quod [gap: Greek word(s)] appellamus, seu de objecto circa quod occupatur, quaedam dicemus: concreta enim solent nobis esse clariora, deinde de abstracto, seu de ipsa [gap: Greek word(s)] , quae isto cognito facile percipietur. Tandem paucis falsas de ea sententias, quarum refutatio utilitatem aliquam affere potest, refellemus.

[note: Quid sis [gap: Greek word(s)] . ]. Quod ad [gap: Greek word(s)] , seu id de quo consilium capitur, attinet, ejus genus est [gap: Greek word(s)] , hoc est spontaneum: quod enim consulto fit, id etiam, sponte fieri dicimus, sed non contra. Nam spontaneum etiam in belluas et infantes cadit: cosilium vero minime. et quaedam spontanea fiunt subito, sine praemeditatione; ut si in amici insperato advenientis amplexum subito ruam; aut praeter opinionem percutientem, subito repercutiam. at quae cum [gap: Greek word(s)] , seu consulto fiunt, non contigunt subito. Genere in vestigatio, jam etiam differentia est investiganda. Differentia autem ex nomine patet. diximus enim [gap: Greek word(s)] esse, quod [gap: Greek word(s)] , prae aliis eligendum; id quod sine consultatione non fit. est ergo omne [gap: Greek word(s)] etiam [gap: Greek word(s)] , hoc est, tale quod sub deliberationem cadat. Verum differentia quaedam inter haec est. re conveniunt ratione ac definitione differunt. quanquam hoc ad illius essentiam complendam aliqua ratione pertinet. Nam [gap: Greek word(s)] , h. e. id circa quod cersatur deliberatio, nondum est decisum ac definitum: [gap: Greek word(s)] vero, seu id quod sub Consilium reipsa cadit, est jam decisum ac definitum. Quare [gap: Greek word(s)] semper praesupponit, ut loquuntur, [gap: Greek word(s)] , non contra: licet omnis consultatio ad [gap: Greek word(s)] seu Consilium tendat. ubi enim desinit consultaio, ibi incipit consilium seu [gap: Greek word(s)] , quae appetitum etiam requirit, potest ergo ita definiri [gap: Greek word(s)] , hoc est spontaneum, quod antegressa est deliberatio: vel hoc pacto, [gap: Greek word(s)] , hoc est id quod sub deliberationem cadit et appetitur; quod enim sponte fitm id etiam appetitur.

[note: Quid fit [gap: Greek word(s)] . ] Hinc jam facile est colligere, ipsius [gap: Greek word(s)] definitionem. est enim ea [gap: Greek word(s)] , appetitur cum consultatione antergressa: seu appetitio ejus quod antegressa deliberatione conclusum est. Vnde patet discrimen inter consultationem et Consilium. quod ex eo etiam consirmatur, atque adeo definitio ipsa roboratur, quod tum consultatio est, ubi adhuc dubitatur, qua ratione ad finem propositum perveniri possit, et media ad eum addequendum inquiruntur. at tum nondum est [gap: Greek word(s)] nam tum denum est [gap: Greek word(s)] cum jam eligitur unum, et in re inventa animus acquicsit, et agendi principium ad se

refert; quod fit re per deliberationem jam conclusa. Unde patet ad consultationem appetitum quoque accedere debere, ut natura [gap: Greek word(s)] absolvatur. quanquam ad hoc docendum id sufficit, quod omne [gap: Greek word(s)] etiam [gap: Greek word(s)] esse docuimus.

[note: Principia proareseos. ] Principia proaereseos, quaequidem in ipso sunt homine, duo constituit Aristoteles; Rationem et Appetitum: quae inter se conspirare debent, ita ut quod ratio affirmat, appetitus cupiat; quo illa negat, hic fugiat. Addi tamen his duobus potest tertium principium, nempe voluntas liberas, quae ratione aliquo modo praeuente, in hanc aut illam partem se inclinat, et appetitum secum trahit. Inde fit ut Proaeresis altera sit bona, altera mala: bona quidem cum ratio id quod rectum est monstrat, et appetitus sequitur: mala vero si contra fiat. Illa virtutis, haec vitorum est.

[note: Quo sensu virius dicatur esse habitus [gap: Greek word(s)] . ] Quia vero [gap: Greek word(s)] cognitionem ideo potissimum inquirimus, ut vitutis definitionem ac naturam melius intelligamus, id hoc loco non est praeterrundum, cum virtus dicitur habitus [gap: Greek word(s)] seu cum consilio ac praeelectione conjunctus, non sic esse intelligendem quasi virtus semper deliberatione utatur, et sic demum aliquid faciendum decernat: (interdum res est adeo manifesta, praesertim viro prudenti, ut deliberatione non egeat; interdum temporis angustia deliberationem excludit, cum subito aliquid est faciendum.) Sed quod is qui virtute praeditus est, cum res postulat et tempus permittit, non nisi cum consilio et deliberatione ad agendum accedat. Quare non putandum est laude aut vituperatione carere actiones cum pro aeresis non accedit. Satis enim est ad laudem, ut sponte facias id quod rectum est; ad vituperationem, si sponte malum committas. Praeclarior tamen solet fieri actio bona, mala vero deterior, cum proaeresis accedit; et vel virtutis habitum, vel vitii, arguere, si sit perfecta et constans.

[note: Falsa de [gap: Greek word(s)] . Seutentia. ] Quod ad falsa de [gap: Greek word(s)] sententias attinet, eae quinque sunt potissimum: alii enim putarunt, [gap: Greek word(s)] idem esse cun spontaneo, alii cum ira, alii cum cupiditate, alli cum voluntate, alii denique cum opinione. Primam sententiam tum refuravimus, cum spontaneum latius patere docimus, quam [gap: Greek word(s)] .

Secunda, ex eo refuratur, 1. quod ira quo major est, eo magis consilio seu [gap: Greek word(s)] obstat. at idem sibi ipis non obstat. 2. quia si ea quae cupiditate fiunt, non fiunt consilio, ut mox docebimus, multo minus ea quae ira. nam haec magis est inimica consilio. 3. quia ira etiam belluis est communis, consiliun non item.

transferenda; quam non esse idem cum sonsilio, eo insuper probatur, quod in continente et incontinente consilium cum cupiditate pugnet; et ille quidem aget secundum consilium, non secundum cupiditatem, hic vero contra. Quanquam consilium in continente imperfectum est. perfecta euim [gap: Greek word(s)] , perfecti est habitus: sed istae dispositiones tantum sunt. At si haec unum essent, qui cupiditate ageret, ageret etiam consilio, et contra.

Quarta sententia eo refutatur, 1. quod voluntas sit etiam impossibilium, sic optare ac velle quid potest immoratitatem, licet eam sibi contingere non posse putet: optare quis potest ut brevi monento da amicum suum trasvolare possit, licet id fieri non posse norit. At [gap: Greek word(s)] est tantum possibilium; quia eorum demum est etiam consultatio: at eadem sunt consultationis et consilii objecta, ut ex superioribus patet. 2. voluntas est etiam eorum, quae per alios geruntur, nec a nobis ullo pacto fiunt: sic aliquis vult hunc potius ex athletis, aut exercitibus vincere, quam illum, cum neutri quicquam conferat. At proaeresis, ut et consultatio, tantum eorum est, quae per nos fiunt. 3. Quia voluntas primo finem spectat, media tantum consequenter: proaeresis autem primo media, finem consequenter, quemadmodum et delibertio: volumus enim v. gratia beati fieri, sed non capimus consilium de beatitudine.

Quod ad ultimam sententiam attinet, ea duplex est: vel enim statuitur, proaeresin esse idem cum opinione in universum, vel cum opinione quadam. prius refutatur: 2. ex eo quod opinio est de omnibus rebus, aeternis et caducis, impossibilibus et possibilibus, alienis et nostris. At proaeresis non de omnibus est, sed de his tantum. 2. quia opinio per verum et falsum distinguitur: consilium per bonum et malum. Posterius. 1. eo refellitur, quia ex consilio bono aut malo vel boni vel mali dicimur, ex opinione non item. 2. quia proaeresis in rebus expetendis et fugiendis cernitur; opinio in natura, vi et atributis rerum comprehendendis. 3. quia laus proaereseos in hostate sita est, laus opinionis in veritate, hoc est mentis cum re ipsa consensu. 4. quia proaeresis imprimis est de rebus cognitis et exploratis: opinio potius de incertis, et nondum satis exploratis. 5. Multi recte de rebus opinantur, sed malo consilio utuntur, affectu aut animi depravati vitio abrepti, quemadmodum Medea meliora vedebat et probabat, deteriora sequebatur. Hactenus de virtute morali in genere.

CAPVT X. Virtutis Moralis divisio.

[note: Hic agi tantum de virtutibus prorsus humanis. ] ANtequam ad divisionem ipsam virtutis in suas species accedamus, monendum est nos de iis virtutibus hîc agere quae prorsus sunt humanae, nec ad Deum per se ac proprie referuntur, qualis est pietas seu religio, sed ved ad nos ipsos, ve ad alios homines. Hae enim quia natura duce a nobis cognoscuntur, a Philosopho eoque cira humana versante occupantur, sive a Politico explicantur, ac morales magis proprie appellantur. illae, cum ex divina revelatione inprimis pendeant, a Theologo tractantur. Quanquam etiam moralium istarum virtutum perfectio, ex divina revelatione demum innotuit, cum ea nonisi immortalitate ostensa et aditu hominibus ad eam facto, cognosci revera potuerint. Naturae ope ad cognitionem immortalitatis, quam nos adipisci possimus, pervenire nullo pacto possumus, sed id totum ex divina pendet patefactione. Multae autem virtutes morales longe perfectius coli posssunt ab eo, qui immortalitatis spem habet, quam qui ea caret.

[note: Divisio virtutum in tria genera. ] Virtutes autem morales sunt triplices, aliae ad nos ipsos primo et per se referuntur, et in affectibus, quatenus nos potissimum respiciunt, moderandis versantur: aliae vero primo respicicunt alios, et licet in affectibus etiam moderandis occupentur, magis tamen in affectionibus adversus alios cernuntur: aliae denique propermodeum mediae sunt, et partim ad nos, partim ad alios referuntur. Nos has medias medio etiam loco persequemur.

[note: Primum genus. ] Primi generis sunt eae virtutes, quae cupiditati eorum bonorum, quae ad nos referuntur, et ab aliis bona per accidens dicuntur, moderantur. Bona vero illa sunt, voluptates corporis, honores, divitae. Circa voluptatem corporis versatur temperantia: circa honores magnanimitas et modestia: Illa in magna ac minime vulgaribus honoribus, haec in vulgaribus et mediocribus versatur. Quod ad divitias; eae duplici modo considerantur: vel quatenus ad nos referuntur, et nobis oblatae vel accipi, vel repudiari possunt; vel quatenus a nobis in aliorum usus converti queunt. Priori modo consideartae Magnanimitatis objectum sunt secundarium. Posteriori modo spectatae, quarum virtutum sint materia postea dicetur.

[note: Secundura. ] Secundi generis virtutes, hoc est, eae quas medias esse, et partim ad nos,

partim ad alios referri diximus, sunt duplices. Vel enim versantur in malis, quae nobis ab aliis aut inferuntur, aut imminent: vel in eo affcctu coercendo, qui aliis mala inferre jubet, hoc est, in Ira. Virtus quae versatur in malis, quae nobis ab aliis vel inferuntur, vel imminent, esr stum Fortitudo, tum Patientia. Illa proprie in futuris: haec in praesentibus malis cernitur. Ea quae versatur in Ira est Mansuetudo.

[note: Tertium] Tertii generis virtutes, seu, quae ad alios potissimum respiciunt, non tam affectus quam actiones adversus alios regunt ac moderantur. Et sunt itidem duplices; vel enim in tribuendo, et alienis bonis procurandis consistunt, et etiam extra familiarem convictum exerceri possunt, licet non extra societatem civilem, vel in communicatione sermonum, et familiari convictu regendo potissimum cernuntur. Illae quae in alienis bonis curandis versantur iterum sunt duplices; vel enim aliis tribuimus, quae ipsorum sunt, vel de nostro aliquid illis largimur, aut praestamus. illa Iustitia est; haec Beneficentia, quae Liberalitatem in se complectitur et Magnificentia. Illa in usitatis ac vulgaribus sumptibus, aut opera praestanda versatur: haec in magnis et inusitatis impensis faciendis.

Quae. in communicatione sermonum ac convictu, eae homileticae dicuntur, ac duplices statuuntur ab Aristotele: vel enim versantur in sermonibus seriis, vel in jocosis, et ad animi remissionem pertinentibus. quod posterius nos cum grano, ut ajunt, salis admittimus. priores iterum duplices sunt; vel enim in dictis nostris veritatem spectamus, vel jucunditatem ac commodum, quod ad alios inde manet: illa Veracitas, haec Amicitia, vel Humanitas appellatur. Virtus quae in jocosis. sermonibus versatur est urbanitas: quam nos, quateuus ab humanitate sejungitur, pro virtute non habemus. Has eo ordine per sequemur, quo a nobis nunc sunt propositae. Et adjiciemus quaedam de Decoro eo, quod in singulis aetatibus, sexu, genere vitae diverso observandum est, et quod virtutum officia aliqua ratione variat.

[note: Monitum primum. ] Antequam vero ad ipsam harum virtutum tractationem accedamus, quaedam praemonenda sunt. Primum ad distinctionem et conjunctionem harum virtutum pertinet, quod hae virtutes non ita inter se differant, quin nonnullae tum in objecto, tum in officiis quibusdam inter se aliquo modo conveniant. verum objecta illa aliter sub hanc, aliter sub illam virtutem cadunt: et officia uni virtuti primo ac proprie, alteri consequenter ac minus proprie conveniunt. Altera enim virtus altera saepe nititur, ut de justitia praesertim universali, quae ex caeteris resultar, dicemus.

[note: Secundum. ] Secundum monitum ad numeri hujus perfectionem rectius intelligentdam pertinet. Praeter virtutes enumeratas, si proprie ac stricte accipiantur, esse etiam alios quosdam habitus atque affectus laudabiles, qui virtutum nomine insigniri soleant: sed ii sunt minus praestantes, et virtutibus a nobis constitutis ita cognati, ut ad eas reduci possint, et illarum nomine comprehendi. Sic temperantiae cognatae eae affectiones, quae modum servant in somno, in voluptatibus olfactus, visus, auditus, quae etiam temperantiae nomine possunt comprehendi. fortitudinem veram aemulantur quidam habitus, qui ejus nomen etiam assumunt, de quibus insra. gratitudo quae affectus est potius quam virtus, justitiam aemulatur, et partim ad eam reduci potest, partim ad benesi centiam. virtutes ergo a nobis constitutae sunt instar stirpiurn; caeterae affectiones, sunt illarum veluti rami et virgulta.

[note: Tertium. ] Tertium monitum ad dignitatem virtutum enumeratarum pertinet: has virtutes non esse prorsus pares, nec vitia illis opposita aeque gravia. Quaedam enim virtutes sunt ejusmodi, ut illis sine flagitio et scelere (quale vulgo intelligimus, et a magistratu puniri solet,) carere non possimus; qualis est justitia, quae nisi servetur, laeditur humana societas gravissime; itemque mansuetudo, quae crudelitati opponitur: castitas, quae sub temperantia continetur, et belluinas quasdam ac foedas admodum cupiditates, natura nostra admodum indignas, compescit, aliae non quidem sine turpitudine, sine scelere tamen ac flagitio, quod civiliter ita dicatur, fere negliguntur. Dico fere: quia nonnunquam fit, ut quaedam earum officia negligere flagitiosum judicetur. Huc refertur liberalitas, humanitas, urbanitas, et aliae nonnullae. Avarum enim (nisi idem etiam aliis sua eripiat) in communi sermone scelestum non dicimus, nec inhumanum, nec inurbanum, nec iracundum quidem, nisi ad injurias. ipsas progrediatur.

[note: Quartum. ] Quartum monitum ad modum virtutes illas tractandi pertinet: primo ipsius virtutis naturam explicabimus, deinde et vitiorum etiam oppositorum. de virtute ipsa duo docebimus, primo materiam seu objectum ejus investigabimus, deinde formam seu rationem, qua in objecto suo versari debeat, h. e. officia virtutis cujuslibet enumerabimus. Explicabimus autem haec ex Aristotelis potissimum mente: deinde si qua in re a divina veritate ac pietate Christiana abfuit, annotabimus.

CAPVT XI. De Temperantia.

[note: Quot modis accipaetur vox [gap: Greek word(s)] . ] ANtequam de re ipsa dicamus, primum de nomine au [gap: Greek word(s)] quo Graeci hanc virtutem insigniunt, sciendum est id duobus potissimum modis accipi; interdum pro modestia et moderatione quadam quae per omnes vitae partes porrigitur: interdum angustius pro ea virtute quae corporis voluptatibus adhibet modum; de qua nobis hoc loco sermo est. dicta autem est [gap: Greek word(s)] quasi [gap: Greek word(s)] nihil enim est prudentiae magis adversum quam intemperantia.

[note: Temperantia quid. ] Quod ad rem attinet, Temperantia est virtus circa voluptates belluinas gustus et tactus, hoc est, circa voluptates cibi et potus, atque venereas occupata.

[note: Ejus objectum est voluptas et molestia seu dolor. ] Objectum temperantiae primum in genere constituendum est, deinde distinctius explicandum. Generaliter loqucndo ejus objectume est duplex, unum primarium, alterum secundarium. Primarium est voluptas; secundarium, molestia seu dolor. Molestia autem eatenus tantum temperantiae materia est, quatenus temperans carere se voluptatibus, illicitis praesertim, non aegre fert; intemperans aegre. Alias dolor et molestia per se ac proprie patientiae et fortitudinis materiae est. Patet auten ex eo voluptatem esse potissimum temperantiae objectum, dolorem vero tantum consequenter, quia etiam intemperantia magis in voluptate, quam in dolore cernitur. Extrema autem cum medio, sive virtute sibi opposita, in eodem subjecto versatur.

[note: Quotuplex sit voluptas. ] Vt igitur proprium et adaequatum temperantiae objectum investigemus, voluptas est distinguenda. Aliae voluptates sunt animi, aliae corporis, hoc est, sensuum corporis, illius generis sunt voluptates ex contemplatione, actione honesta, honore ac gloria perceptae; quo etiam voluptas ex fabularum narratione, ex jocis et similibus referuntur, in quibus non corpus sed animus revera afficitur, licet sensuum operi interveniat. Verum hae non sunt temperantiae objectum. Nam qui eas vel moderate vel immoderate sectantur, nec temperantes, nec intemperantes dicuntur, nisi forte per quandam Metaphoram. Quemadmodum autem non omnes voluptates ad temperantiam revera pertinent, ita nec molestiae omnes. Relinquitur ergo temperantiam in voluptatibus corporeis versari. Voluptates autem corporisis iterum duplices sunt: quaedam enim sunt hominis propriae; quaedam homini cum caeteris animantibus

communes. illius generis sunt voluptates oculorum, aurium et odoratus nec enim pulchritudinem rerum aut actionum, cujus conspectus voluptatem parit, bruta sentiunt. haec enim in ordine et proportione consistit: ordinem solus homo intelligit. suavitatem etiam sonorum, quae itidem in ordine et proportione sita est, folus homo sentit, odoribus unguentorum, suffimentorum, resirum aliarumque rerum similium, solus homo per se capitur. bruta vero per accidens tantum, quatenus nimirum inde spem concipiunt voluptatum gustus aut tactus. sic canis visa, vel audita, vel odoratu percepta fera gaudet, non per se, sed quia se nactum arbitratur quod comedat. Etiamsi autem in his voluptatibus et tenere liceat medium, et ab eo aberrari possit, nihilominus tamen ex iis nec temperans, nec intemperans proprie quisquam dici potest; improprie potest. ideoque affectio seu habitus in iis mediocritatem servans, temperantiae cognatus est, et ad eam reducitur. Ex eventu autem eae quoque voluptates ad temperantiam proprie dictam pertinent, quatenus eae voluptatum homini cum belluis communium memoriam, aut spem, aut cupiditatem excitant: nam ea ratione eas etiam cum belluis communes esse diximus. Quare jure intemperans et libidinosus censetur, qui picturis aut sermonibus obscoenis delectatur. obsoniorum etiam odore nimium delectari, aut delectari etiam tum cum fames non urget, eorum tantum est, qui gulae et abdomini serviunt. Voluptates homini cum belluis communes sunt eae, quae gustu et tactu percipiuntur. Rursus tactus voluptates, magis ad temperantiae materiam pertinent, quam gustatus. Ratio est, quia intemperantes (horum autem idem est objectum quod temperantium) magis tactu esculentorum et poculentorum delectantur, quam gustatu. id quod duplici argumento probatur: 1. Quia intemperantes magna copia sese obruere solent at copia judicium de saporibus, in quibus pereipiendis gustatus occupatur, opprimitur. probatur hoc a contrario, Nam qui exacte de saporibus judicare cupiunt, parce ea quibus in sunt accipiunt. exemplo sunt ii, qui vina aut obsonia probare, eorumque sapores explorare volunt. hi enim libare tantum aut pitissare solent. 2. Quia Philoxenus quidam, nobilis helluo, collum sibi optavit, collo gruis longius, quod cibum ac potum in transitu moraretur; quo signisicavit, tactu alimenti non gustatu se potissimum delectari. Nam si gustu admodum delectatus esse, linguam trium cubitorum sibi optasset non collum oblongius: lingua enim gustus instrumentum est, collum tactu tantum valet. Ex quo illud obiter notari potest, cur voluptates in quibus temperantia versatur, imprimis censeantur belluinae, earumque perfruitio nimia habestur

adeo turpis. Causa est quia gustus et tactus, maxime vero tactus, omnibus animantibus communis est, adeoque voluptates quae tactu percipiuntur, homini, non qua homo, sed qua animal est conveniunt, et a dignitate hominis propria quam longssime absunt; quod in voluptatibus aliorum sensuum locum non habet, hae enim homini magis sunt propriae, atque adeo eum minus dedecent.

Verum ut adhuc magis constringatur temperantiae materia, ipsae tactus voluptates iterum sunt distinguendae. aliae enim ex tactu per totum corpus diffuso percipiuntur, aliae ex tactu eo, qui in certis est corporis partibus, lingua, gula, et iis, quas honeste nominare non licet, illae priores magis ingenuae sunt et liberales, ideoque in iis temperantia proprie dicta non versatur, nisi per accidens: sed in his posterioribus vere occupatur, utpote quae belluinae sunt. Cum autem dicimus temperantiam proprie dictam, versari in voluptatibus tactus, non negamus eandem versari etiam in cupiditatibus istarum voluptatum coercendis, imo id tacite asserimus. diximus enim antea virtutem mortalem in affectibus maxime occupari: talis autem est etiam amor seu desiderium voluptatum.

[note: Temperantiae duae species, sobrietas et castitas. ] Hactenus de materia, sequitur ut de forma dicamus. Vt autem distinctius de ea loquamur, sciendum est, temperantiam in duas virtutes distingui, sobrietatem et castitatem: quanquam prior plerumque commune temperantiae nomen retincre soleat, et nomen sobrietatis strictius sere accipiatur, ita ut potissimum opponatur ebrietate, et voracitati rarius. Hîc etiam subtilis quaedam vocis temperantiae ambiguitas notari potest. Vel enim significat totum id quod ex sobrietate et castitate constiruitur, ira ut is demum sit temperans qui utramque simul habet: vel de utraque seorsim dicitur. Priori modo temperantia totum est, sobrietas et caslitas partes quaedam. Posteriori modo genus est temperantia, istae vero sunt species. Distinctio autem haec temperantiae sumitur ab objecto, voluptates illae circa quas versatur, sunt duplices; vel enim sunt gustus et tactus simul, vel tactus solius. illae sunt quae lingua et gula percipiuntur, uno verbo voluptates ex cibo et potu pereeptae: hae vero sunt partium inhonestarum. circa illas versatur sobrietas; circa has castitas.

Quia vero duplex objectum temperantiae esse diximus, potissimum quidem ac primarium voluptatem, secundarium dolorem et molestiam; itaque praecepra harum virtutum duplicia erunt, quaedam ad voluptatem, quaedam ad dolorem spectabunt. De voluptate praecepta rursus duplicia erunt; quaedam pertinebunt ad ipsam voluptatum per

fruitionem, et delectationem quae exinde capitur: quaedam au earum cupiditatem ac cogitationem: cujus rei ratio ex dictis patet.

[note: Sobrietat quid. ] De sobrietate, quae est temperantia in voluptattbus cibi ac potus, priori loco agendum est. ex hac enim castitas inprimis pendet; quemadmodum contra ex ingluvie et intemperantia libido. Vnde illud: sine Cerere et Libero friget Venus. Primo ergo dicemus de ipsa cibi et potus, et voluptatum, quae exinde capiuntur, persruitione. Secundo, de earum desiderio et volupate. Tertio, de dolore qui ex earum absentia nascitur.

[note: In cibi et potus usu praecipue spectanda est quamtitas et qualitas. ] In ipso cibi ac potus usu, seu in perfruitione voluptatum ex cibo et potu manantium, quaedam primo ac potissimum sunt spectanda, quaedam secundario. Primo spectanda sunt duo: quantitas et qualitas cibi ac potus; et illa quidem magis quam haec, cum in illa peccari soleat gravius, et tactus voluptatem magis respiciat quam gustatus, in qua temperantiam potissimum versari diximus. Quantitaten autem voco copiam et paucitatem; qualitatem appello suavitatem ac delicias cibi ac potus, et iis contraria; cum qua computo etiam pretium, cum delicatiora fere soleant esse preciosiora: quanquam interdum ob palati diversitatem huic aut illi viliora aut suaviora.

[note: Praecepta generalia de utrague. ] Praecepta quaedam ad quantitatem et qualitatem communiter spectant, quaedam sunt peculiaria huic vel illi. Primum: In quaniitate et qualitate simul quid observandum fit, finis proprius cibi ac potus ostendit. Finis est conservatio vitae ac valetudinis, et virium corporis. Vires autem corporis laboris gratia datae sunt. Quicquid ergo ad hunc finem est necessarium, id tum ratione quantitatis, tum ratione qualitatis sumere licet ac decet. Atque hoc praeceptum generale est.

Vnde sequitur alterum specialius. Quia corporis constitutio ac valetudinis ratio varia est; alius enim validiore, alius imbecilliore, alius vastiore, alius tenuiore corpore est praeditus; praeterea vitae genera varia sunt, variique labores quos quisque tractat, alii graviores, qui majori corporis robore indigent, alii leviores, qui vel minorem corporis nisum, aut mentis potissimum agitationem requirunt: quisque victus modum ad constitutionem corporis, valctudinis rationem ac labores suos attemperabit; ita ut qui largiore cibo aut potu indiget. plus sumat, qui tenuiore, minus; qui firmiore est corpore, et gravioribus se laboribus exercet, cibis plerumque vilioribus sit contentus, qui imbecilliori aut aegro est corpore, aut ingenii potius vires, quam corporis exercet, paulo lautiori, minus tamen copiose utatur. Medium enim hîc, ut alibi monuimus quod ad nos, non rei ipsius,

sectandum est, et, si vir doctus tantum, quantum fassor aut arator, aut faber lignarius comedere velit, intemperans; si rusticus beneva lens, viri docti aut aegri victu uti plerumque velit, delicatus ac gulosus merito censeatur.

Tertium praeceptum: quia ex copia cibi ac potus, et ex delicato magis, quamvili, nascuntur cupiditates voluptatum turpium, cavendum imprimis est ne vel illis cibis utamur, praesertim crebrius, qui illas in nobis excitant, vel augent et vehementius stimulant; in primis juvehibus qui ad illas sunt proniores. quare vino et aromatibus, alii sque calidioribus cibi aut potus generibus, parcissime est utendum; iis praesertim in quibus calor jam abundat, itemque iis qui humorum copiam pariunt. Idque adeo est necessarium, ut satius sit et cum detrimento quodam valetudinis, subducere corpori cibum, quam pati ut copia luxuriet. Quo pertinet illud quod supra alicubi ex Apostolo adduximus, non esse carnis curam habendam ut nascantur concupiscentiae: intelligit enim potissimum cupiditates voluptatum turpium. Atque huc etiam jejunium pertinet; hoc est, abstinentia a cibo et potu ad tempus, praeter solitura, qua corpus interdum est coercendum, ut rationi facilius pareat.

[note: Praecepta speciaelia de quantitate. ] Quod ad quantitatem solam cibi ac potus attinet, ut modum in ea legitimum observes duo sunt observanda. Primum atque praecipuum est, ne tantum sumas unquam ut ratio turbetur, aut, quemadmodum sacrae literae loquuntur, ut cor gravetur, et ad meditationem rerum divinarum ac honestarum, ad religionem ac devotionem precum ineptum reddatur. Sanctitatem enim et libertatem mentis tueri officium est: temperantiae. Atque id in potu qui inebriandi vim habet imprimis observandum est. Alterum est; ut cum appetitu aliquo cibi, licet exigno, qui valetudinem non labefactet, aut labores necessarios impediat, a mensa surgere discas.

[note: De qualitate. ] Quod ad qualitatem cibi ac potus ejusque pretium attinet, cavendum est, ne sine necessitate eo genere cibiaut potu utaris, quod etiam non esurientem aut sitientem ad se possit allicere: tum ne voluptatum corporis amor paulatim tibi insideat; tum ne ad peccata eo allectus in quantitate modum superes: condimenta potissima tibi sint fames etsitis; (ea tem quae sin fame cupiditatem edendi, et sin siti cupiditatem bibendi excitant, aegris permissa sunt;) tum, ne rem samiliarem exhaurias; tum ne id quod in pauperes et opis tuae egentes conferre deberes sine necessitate consumas. Quare si viliorem victum valetudo tua ferat, lautioris vix unquam uti debes ut aliorum necssitatibus tanto

commodius sufficere possit. Dico autem vix unquam, quia interdum cum hospites vel amicos convivio excipis, nuptias paras, aut parentalia celebras, praeter solitum aliquid sumptibus adjici, et lautior victus adhiberi potest. Sed et convivia haec frugalia esse, et luxu carere debent, cavendumque ne id quod illis divina lege et honestatis jure debetur, inutiliter prodigatur. Luxus autem tum ex facultatibus ejus qui epulas instruit, tum ex multitudine et dignitate hospitum, ac necessitate aut causa eorum convocandorum, aestimari debet. Atque in his non parum valet consuetudo sua natura non inhonesta, nec cum legibus divinis pugnans. Ea autem ita sequenda est, ut ab eo, quod nimium est, longius recedamus, et consuetudinem ea in parte libentius sequamur, quae set moderatior. Hactenus de quantitate ac qualitate cibi et potus, quam potissimum observanda esse docuimus.

[note: Attendendum etiam est ad tempus et locum. ] Sequuntur ea quae sunt veluti secundaria, nempe tempus et locus. De tempore duo sunt spectanda: Primum ad longitudinem temporis pertinet, ne multum temporis in cibo et potu, licet non affatim sumendo, consumas, et horas, quae laboribus necessariis impendi deberent, edendo et bibendo conteras: ut faciunt illi, qui pitissando et libando cum sodalibus, aut soli, quod tamen sit rarius, medios prope dies aut noctes consuraunt, et subinde palatum suavitate cibi aut potus titillant. Alterum ad conditionem et qualiutem, ut ita dicam, temporis pertinet; ne eo tempore cibum sumas, cum res magis necessariae sunt tractandae, sscrae conciones audiendae, consilia conferenda, ftudiis aliisve laboribus incumbendum. haec enim nonnisi urgens necessitas excusat. Quo etiam pertinet, ne convivia potissimum tempore luctus publici instituantur, omninoque id, quod tempeslivum est, quoad ejus fieri potest vitandum. Ex his enim amantiores voluptatum quam par est, imo nonnunquam luxuriosi merito censemur. Quod ad locum attinet, in recessu potius, atque in aedibus, quam in propatulo edendum ac bibendum est: qua in re quia minus peccari solet, minus etiam de ea est dicendum. Hactenus de ipso usu ac perfruitione voluptatum ad gustum et tactum simul pertinentium dictum est.

[note: Defiderium volupt item, et dolor ex illarum aebsentia. ] Quod ad earum desiderium attinet, observandum est, ne voluptates eas, quibus persrui non licet, desideres, caeteras non nimium: nam ne parum desideres, natura plerumque docet, sanos praefertim. Deinde quod ad dolorem ex absentia istarum voluptatum attinet, in eo ita se gerere debet vir temperans, ut inhonestas ac nimias abesse nunquam doleat, honestas admodum moderate. De virtis huic temperantiae parti oppositis postea agemus.

[note: Castitas quid? ] Quod ad castitatem attinet, ea est temperantia, in voluptatibus veneris, seu virtus quae mediocritatem servat in voluptatibus tactus solius, et quidem partium earum quas natura generationi dicavit. Castiras dicitur; quia ad puritatem maxime pertinet: quemadmodum vitio contrario nil est impurius. Castum autem est quod purum est.

[note: Praecepta varia de medjo hujus virtatis. ] Praecepta mediocritatem hujus virtutis explicantia sunt duplicia: quaedam ad naturam hujus virtutis per se pertinent; quaedam per accidens. Quae per se huc pertinent, quemadmodum superioris virtutis officia, partim ad ipsam voluptatum perfruitionem pertinent, partim ad cupiditatem ac desiderium, cui etiam memoriam adjungemus; partim denique ad dolorem seu taedium ex ipsarum absentia pereeptum.

Quod ad usum istarum voluptatum attinet, ille debet esse parcissimus, ac verecundissimus; isque universus, legitimo ac pudico matrrmonii ufu circumScribitur: quod natura ob proercationem et educationem sobolis, atque adeo ad conservationem humani generis instituit. Matrimonium autem certae aetatis est, et quoad ejus fieri potest ad juventutem accedere debet: nihilque aliud est in eo quaerendum, praeter sobolis propagationem, quamque ut peccandi occasio conjugibus praecidatur. Totum autem hoc voluptatum genus natura ipsa occuluit, et tenebris dicavit; deque iis minimum scire velle, minimumque loqui castitatis est ac pudoris.

[note: Ejus perfectio est virginitas perpetuae. ] Hujus virtutis persectio est virginitas perpetua, seu perpetua ab hoc voluptatum genere, etiam alias non inhonestarum, abstinentia; modo animi etiam adsit puritas. quam et si nemini omnino imperat Deus, decet tamen eos sectari quibus vires ad id praestandum concessae sunt. Vnde Christus ait: qui capere potest, capiaty et hanc servavit Christus Dominus noster, Paulus Apostolorum princeps, qui eandem etiam conjugio praesert, et sanctiorem hunc vitae statum ac puriorem, et ad perpetuum Deo serviendi studium aptiorem asserir. Caeteris dicit, melius est nubere quam uri. Est ergo caelibatus verus seu virginitas perpetua, per se ac sua natura praestantior conjugio: huic vero aut illi utilius est matrimonium. quis vero ad perpetuam illam castitatem vires habeat, in aetatis juvenilis ac virilis flore cognosci potest.

Quod ad desiderium attinet, observandum est, ne inhonestas voluptates unquam desideres; honestas moderate, suoque tempore et aecate. Duobus autem modis in voluptatum inhonestarum desiderio peccari solet. vel dum decernit quispiam se iis potiturum, et occasionem, tantum expectat: vel non decernit quidem, animum tamen earum cogitatione titillat: quae duo in omniura rerum inhonestarum cupidita

tibus vitanda sunt, praesertim juvenibus, quorum desideria in illa aetate vegeta acriora esse solent. Nihil enim magis inquinat aut polluit animum hac cogitatione ac cupiditate: quemadmodum ipsum corpus nihil magis inquinat ipsa voluptate. Vnde ille solus qui libidini indulget, in proprium corpus peccare [gap: Greek word(s)] dicitur, et ignominia illud afficere. Si ergo rei turpis cogitatio obrepat, ea statim excutienda est animo, et cogitatio alio vertenda. quod si constanter velis, et precibus ac meditationi rerum divinarum vaces, moderatione victus corpus coerceas, somnum atque otium vites, honestis studiis ac laboribus occuperis, non diffculter affequeris.

Quod ad memoriam attinet, danda est opera ut etiam licitarum voluptatum memoria, quoad ejus fieri potest, deleatur, multo vero magis turpium. Animus enim purus ac illibatus esse debet, et si quis ulla in re artem oblivionis sibi cum Themistocle optare deberst, hic sane optanda esset. Dolor ex absentia voluptatum inhonestarum nullus in animo casto oriri debet, honestarum moderatus.

Per accidens ad hanc virtutem pertinet, I. ut oculi, aures, et manus sint continentes, hoc est, ne quid aspiciatur, legatur, audiatur, attrectetur, quod istarum voluptatum desiderium in nobis excitet. 2. Vt lingua etiam nostra, et totius corporis gestus et habitus sit verecundus, ne in aliis turpium voluptatum cogitationem ac desiderium excitemus. Nam quod de pietate dicitur, eam etiam vultu saepe laedi id de castitate quoque dici potest. Vnde Christus etiam aspectum soeminae ad concupiscendam eam prohibet. atque huc etiam pertinent illa de eruendo oculo, amputanda manu, si cui sit scandalo, hoc est, ad peccatum occasionem praebeant. quanquam quod de manu dicitur ad tactum pertinet. Vitanda autem sunt in aspectu, sermonibus nostris cum aliis, et alienis audiendis, quibus addo etiam lectionem librorum, ac tandem tactu, et corporis totius gestu, ne quicquam fiat, dicatur, videatur, audiatur, quod vel in nobis vel in aliis voluptatum istiusmodi desiderium excitare, alere atque augere, vel memoriam refricare possit, aut quod indicio sit istarum voluptatum amore nos teneri. Vitandi praeterea congressus, colloquia, et aspectus istarum personarum, in quibus sunt aliquae ad voluptates illecebrae, ut formae pulchritudo, ne vel alius agenti cogitatio improba obrepat.

[note: Extrema temperantiae oppositae. ] Quod ad vitia attinet, ea, ut in omni virtute accidit, duplicia sunt: quaedam in eo quod nimium, quae dam in eo quod parum est, peccant. Et ea quidem quae in excessu peccant, quia frequen tissima sunt, tum generale nomen, tum specialis sunt adepta. In genere ergo [gap: Greek word(s)]

[note: Intemperantiae. ] temperantiae opposita, dicitur intemperantia: quae et in voluptatibus ipsis, et in earum cupiditatibus, et doloribus ex earum absentia perceptis, modum superat; imo cum perpetuo dolore est conjuncta, licet nunc majore, nunc minore. cupiditas enim voluptatis in intemperante infinita est, nec unquam plane expletur. non expleta autem cupiditas dolorem conjunctura habet. Et hoc vitium, menti ac rationi adversum, est inprimis reprimendum.

[note: Gula et ingluviest. ] Quod ad species attinet, ei quidem parti quae sobrietas dicitur, et in cibo ac potu modum servat, opponitur gula et ingluvies; ad quam comessationes pertinent. rursum mediocritati, quae in cibo solo versatur [note: Voracias et ebrietas. ] adversa est voracitas: ei quae in potu, ebrietas; sive illa belluina, sive ea quae paulo subtilior est, et in iis reperitur, qui ad insaniam non progrediuntur, potu tamen crebriori aut copiosiori plus quam par est delectantur.

[note: Libides. ] Ei vero temperantiae quae castitas dicitur opponitur omnis generis libido. omnisque adeo voluptas venerea, quae extra legitimum, pudicum ac moderatum matrimonii usum est. dico moderatum ac pudicum; quia in matrimonio etiam peccari potest. Ejusgenera sunt varia, quae pro ratione personarum nunc flagitiosiora, nunc minus flagitiosa sunt, et varia nomina sunt adepta, de quibus nec cogitare quidem placet, nedum loqui; et ad haec respiciens Paulus ait, quae occulte fiunt inter homines a veritate Dei alienos, de iis etiam loqui turpe esse. Hoc tamen ex superioribus repetere operae pretium est; si ullum aliud vitii genus, hoc certe vel inprimis animo comraitti posse; idque duplici ratione: vel si decreta fiant in mente de voluptate illicita perfruenda, etiamsi tandem effectus non sequatur, vel si absque ejusmodi decreto animus illarum voluptatum cogitatione se oblectet. primus enim voluptatum impetus, qui ab objecto nobis, etiam aliud agentibus, excitari potest, si protinus reprimatur, et omnis cogitatio de hac re confeslim ejiciatur, nondum imputatur, aut animum per se polluit. Quanquam etiam ab his cogitationibus prope semper vacuus esse potest animus, qui assiduo melioribus rebus est intentus, maxime qui divina tractat, et caeteris castitatis adjumentis, quae supra exposuimus, utitur, omnesque malorum occasiones studiose fugit: quod sane omnes facere decet.

[note: Stupor seu nimias abstinentia. ] Quod ad alterum extremum temperantiae oppositum attinet, et in eo quod parum est: peccat, id adeo rarum est ut ne nomen quidem invenerit, dici tamen potest stupor, seu [gap: Greek word(s)] qui enim nullis prorsus gustus et tactus voluptatibus tangitur, aut iis quibus caeteri fere

omnes delectantur, non capitur, sensu carere videtur. Quanquam fortasse rectius nimia abstinentia dici potest: cum fieri possit ut quis in eo quod parum est peccet, et tamen capiatur voluptatum necessariarum sensu; verum propter causam quamcumque genium suum nimis defraudet; ita ut etiam laboribus necessariis super esse non possit. Est tamen hoc vitium sua natura minus turpe quam intemperantia. magis enim recedit a natura belluina, magis a voluptate corporis, et ad id minus prona est natura nostra: quibus de causis etiam est rarius. Est tamen eo nomine reprehendendum, quod cum Deus animum illigatum voluerit corpori, ejusque opera mens utatur, nec muneri suo sine ejus opera incumbere possit, divinae voluntati repugnat, et in mentem quoque suam, adeoque seipsum est injurius; nec sinem suum assequitur, qui nimis corpus macerat, et ne concessas quidem et neccssarias voluptates ei indulget. debemus enim corpore tanquam mancipio uti, cui dominus victum et amictum corporis largiatur, ut laboribus necessariis sufficere possit, et nec copia luxuriet, nec ob penuriam concidat. debemus tamen ad hoc extremum, tanquam minus vitiosum, nos deflectere, et operam dare ut Deo et Angelis, qui ab his voluptatibus plane sunt illibati, red damur quam similimi.

Imo ab iis voluptatibus, in quibus castitasversatur, in universum abstinere, non modo castitati non adversatur, sed suprema est castitas, et viro divino dignissima, hodie praesertim, ubi haudquaquam verendum est ne humanum genus ob unius aut alterius abstinentiam inter eat. Haec enimvoluptas necessitati revera concessa est, quae hulla est hodie in caelibe, atque ei cui continentiae donum a Deo est coneessum. in caeteris potest fortasse in eo etiam quod parum est peccari, sed quod adi ipsorum personam attinet, revera non est parum.

CAPVT XII. De Magnanimitate.

[note: Magnanimitatis vox accipitur, vellate, ita ut complect atur etiem temperantiam ac fortitudinom: ] MAgnanimitas et modestia, de quibus deincep et nobis agendum est, sunt virtutes gradu potius quam specie distinctae, praesertim si magnanimitas stricte acproprie accipiatur. Non enim eodem prorsus modo magnanimitatis vox usurpatur: nam vel late accipitur, vel stricte Late, ut significet eam virtutem quae in despicientia rerum humanarum et vitae ipsius cernitur; despicientia, inquam, tali quae, a recta ratione proficiscatur: et saciat ut etiam res arduas ac difficiles

suscipias. et haec virtus praeter roagnanimitatem stricte acceptam, temperantiam quoque ac fortitudinem complectitur, et earum veluti persectio et excellentia quaedam est: quarum illa voluptates, quas vulgus avide expetit, contemnit; haec etiam vitam ac dolores, ubi usus exigit. et haec sane posterior cum magnanimitate, de qua agimus, magnam [note: Vel stricte pro virtute quae in rebus externis, iisque magnis, cernitur. ] habet cognationem: unde etiam quaedam officia, ad eam pertinentia, haec virtus singulari quadam ratione sibi vendicar. Stricte vero accipitur, pro ea virtute quae in rebus externis iisque magnis cernatur, cum recta rationo vel appetendis vel spernendis. Quod in externis cernatur patet. eam in animi bonis non versari certum est: nec enim ea despicere aut moderate amplecti virtutis est. non in iis quae ipsi corpori adhaerent, qualia sunt bona naturalia, ut robur, forma; neque enim quenquam ex eo magnanimum dicimus quod haec in se aut despiciat, aut appetat: aut adventitia, quales sunt voluptates; hae enim proprie sunt temperantiae objectum. Restant ergo externae, eaeque magnae. Ratio petitur a vulgari quadam Magnanimi definitione, quae est: quod magnanimus is sit qui rebus magnis dignum se judicat, et iis revera dignus est. quae definitio satis indicat, eam in rebus externis cerni, cum rebus externis proprie digni aut indigni dicamur. Deinde etiam illud probat magnanimum in rebus magnis cerni, non in parvis: quia si in parvis versaretur, vel ex eo diceretur magnanimus quod ea appeteret, vel quod ea sperneret, vel ex utroque. At neutrum magni est animi.

[note: Quales sunt honores et divitiae, ignominia et paupertas. ] Res autem illae externae sunt vel bonae vel malae: in bonis primo, in malis secundario versatur. bona autem illa sunt duplicia, honor et divitieas. Mala vero iis contraria. Ignominia et Paupertas, opumque jactura in honoribus magis proprie versatur magnanimitas quam in divit iis; quia honores genere ipso sunt majores divitiis, et hae propter illos fere solent expeti. At in magnis magnanimitas, ut vidimus, versatur, et quo quidque est majus, in eo tanto magis versatur.

[note: Honorem esse honorum externorum maximum. ] Honorem esse bonorum externorum maximum ex his patet: 1. Quia eum Deo deserimus, si quid haberemus majus, illud potius delaturi. 2. Quia a principibus ac viris maximis magis quam alia externa bona appetirur, et Politici ad hunc fere sua studia et labores referunt. 3. Quia factorum praeclarissimorum hoc solet esse praemium. 4. Quia pecuniae honorum causa expetuuntur. Probatur hoc etiam ex natura extremorum huic virtuti oppositorum. Nam et pusillanimus et superbus in honoribus versantur. Extremorum autem et virtutis idem est objectum. Verum quia honores sunt vel parvi vel magni, in illis cernitur modestus proprie, in his magnanimus, ut ex dictis patet; qui differunt,

ut formosus, et bellus seu venustus. Formositas enim in magno cernitur corpore; qui bellus homo est, pusillus homo est, ait Martialis.

[note: Magnanim itatis strictissime sumptae ebjecta. ] Et haec est magnanimitas proprie et strictussime dicta; virtus quae in magnis honoribus versatur. cum honoribus autem computamus etiam famam bonam, ac laudem quae honeste facta sequitur, et gloriam quae laudis quaedam est perfectio ac splendor: et quia cum magistratibus ac imperiis honores sunt conjuncti, unde etiam honores appellantur, haec quoque cum honoribus conjungimus. secundarium ejus objectum sunt ignominia et divitiae magnae, et iis opposita damna, atque adeo omnis fortunae slatus. Haec de materia.

[note: Tria generalia magnanimi officia. ] Sequuntur praecepta, formam hujus virtutis seu mediocritatem, quae circa haec objecta, tum animo, tum in actionibus servari debet explicantia. Possunt autem generatim tria potissima magnanimi officia constitui, ex quibus caetera fere fluunt; quatenus ad ea cognatae virtutes aliquid etiam conserunt, ut jam diximus. Magnanimtias enim ex aliis etiam virtutibus multa sumit, imo quicquid fere in qua vis virtute maxime splendet, id ea sibi decerpit. Primum praeceptum est: quod magnanimus res humanas omnes, praeter animi bona, Sapientiam ac virtutem, contemnat, cum ratione tamen; nec in iis parandis aut retinendis admodum laboret. Vnde consequitur alterum; eum etiam esse animo maxime tranquillo ac constanti, nec ulli sive homini, sive fortunae, sive perturbationi fuccumbere, et nec rebus secundis efferri, nec adversis animo srangi; idque agere, ut idem semper sit vultus, ut de Socrate accepimus Tertium: Quod gerat res magnas et vehementer utiles, praesertim publice, laboris ac periculi plenas. in quorum posteriori splendor hujus virtutis consistit et utilitas; in priore causa et origo.

[note: Praecepta magnanimo circa honores observanda. ] Caetera praecepta sunt duplicia: vel enim ad hanc virtutem per se ac proprie pertinent, vel ratione earum virtutum quae ad magnanimitatem constituendam singulari ratione spectant, et sine quibus dignitas servari, et animi magnitudo declarari non potest, ei conveniunt. Quae officia proprie pertinent ad hanc virtutem, ea vel ratione primarii, vel ratione secundarii objecti ei conveniunt. Principale objectum diximus esse honores magnos. De his quaedam generatim sunt observanda, quaedam speciatim. Quod ad honores magnos generatim attinet, illi vel a viris magnis, hoc est, singulari virtute ac prudentia praeditis proficiscuntur, vel ab imperitis hominibus aut improbis. hi posteriores genere tantum ipso, ac per se considerati, magni sunt; illi etiam ratione causae efficientis, adeoque vere magni sunt. Hinc praecepta diversa nascuntur.

[note: I] Primum: magnanimum sedulam dare operam, ut a viris cordatis atque optunis honorari dignus sit: imo etiam moderate honorem illum appetere, non per se tamen, sed propter aliud; et delato illo honore, moderate etiam gaudere. Praeceptum hoc tripartitum est. primae partis ratio est; quia dare operam ut dignus sis, qui a prudentibus ac bonis honoreris, est dare operam ut sis optimus, et quam honestissima ac praeclarissima agas; quod est magnanimi maxime proprium; cum nemo honores magnos a viris cordatis ac bonis mereri possit, nisi virtute ac facinoribus praedaris. est enim honos signum opinionis, de illius, qui colitur, bonitate, atque inprimis beneficentia, in animis colentium conceptae, viri autem prudentes non solent signa ista, praesertim insignia ac praedara, suae de alterius bonitate opinionis ostendere, nisi ita se rem habere deprehenderint. Duarum reliquarum istius praecepti partium, hoc est, cur magnanimus appetat illos honores moderate et delatis moderate gaudeat, ratio est; 1. quia honor ille est testimonium quoddam ipsius virturis, ex quo colligere potest sua facta bonis ac prudentibus approbari, adeoque recta esse et honesta. At nostrum de factis nostris judicium approbari ac confirmari a viris bonis et prudentibus jucundum est. Vnde Hector ille apud Poetam: gaudeo pater me laudari a te laudato viro. 2. quia honor ille signum est amoris atque benevolentiae virorum illorum magnorum adversus ipsum. non potest enim fieri ut viri prudentes ac boni de alicujus bonitate praeclare sentiant, quin eundem etiam ament eique bene cupiant. adeo enim virtus est sui amans, ut vir bonus etiam in quo est significatio quaedam virtutis, amet. At benevolentiam et amorem bonorum virorum, tum per se expetirnus natura in ftinctu, quae nos ad conjunctionem cum aliis, praesertim cum bonis, finxit; tum propter insignes utilirates, quae exinde manant qua de re agitur in tractatione de amicitia. 3. Quia hi honores auctoritatem illi apud alios conciliare, et ad multas res praeclaras perficiendas, ad recta consilia aliis persuadenda et exsequenda possunt esse adjumento. Cur autem non debeat effuse aut per se illis delectari, ratio est; quia hoc esset ejus qui bona externa magnifaceret. At bona omnia externa contemnere magnanimitatis esse diximus. deinde quia is qui per se appetit honores illos magnos, aut delatis effuse laetatur, eo ipso vel ambitiosus ac superbus est, vel ambitiosus ac superbus evadit. Ambitio autem et superbia vitium est magnanimitati oppositum, quod menti eripit libertatem, pro qua omnis est viris vere magnanimis contentio.

[note: II] Secundum praeceptum ad honores pertinens, sed ex Christiana religione petitum est: quod etsi ob virtutem honorari se gaudeat magnanimus,

non tamen eo progrediatur arrogantiae ut eam suis viribus imputet, sed Dei benignitati quicquid recte gestum est acceptum reserat, et coram eo quam maxime se demittat, eique gloriam omnem reddat. gloria enim omnis referri debet ad auctorem factorum: primus vero auctor est Deus.

[note: III. ] Tertium: etiamsi appetat aliquo modo laudes bonorum virorum, aut ab his honorari se aliquo modo gaudeat, tamen ut laudetur aut hono retur non postulat, nec ansam aliam ad laudes suas praedicandas, praeter honesta facta, praebet, nec honores sibi dignos forte non delatos aegre fert, aut aegre se ferre ullo pacto ostendit. Valde enim putidum, et homine magno ac cordato, qualis est magnanimus, indignum est, postulare ut lauderis et honoreris, et non nisi ejus qui honores magni facit, eosque avide venetur; quod a magnanimo diximus esse alienum. imo honores exacti et emendicati vix honores sunt dicendi, cum ex iis constare non possit, eum qui illos exhibet, ideo facere quod de illius bonitate recte sentiat: quod est honoris veri proprium, et a magnanimo inprimis quaerendum est; sed ex iis tantum qui sponte deferuntur.

[note: IV]. Quartum:: eandem ob causam nec se ipsum libenter laudat, nec alios libenter vituperat, nec ex aliorum ignominia gloriam quaerit.

[note: V. ] Quintum:: etiamsi maximis honoribus afficiatur magnanimus, non tamen ideo alios prae se spernit ac contemnit, licet id concedere videatur Aristoteles, sed singulis convenientem tribuit honorem, et quicquid in illis boni videt, id agnoscit et aestimat; atque in omnibus Dei imaginem veneratur, et non tam cogitat quid ipse consecutus sit boni, quam unde sit consecutus, et quem in finem; nempe a Deo idque in gloriae ipsius et salutis humanae usum. in aliis si quid desideret, non tam quid consecuti non sint, quam quid consequi ex Dei benignitate possint, et quam arcte eum Deus cum illis conjunxerit, quantum illis prodesse datur considerat. Atque huc pertinet illud sapientum monitum, ut, quanto superiores sumus, tanto nos geramus summissius: et haec regia est ad veram laudem, et principatum, ipsamque immortalitatem via.

[note: VI. ] Sextum: Vnde etiam hoc consequitur, virum magnanimum in verbis esse comem, in vultu mixtam gravitati humanitatem ostendere, in congressu et aditu facilem, affabilem ac minime morosum esse, nec adeuntes a se repellere, aut ad sermones aut facta rusticiora protinus supercilium adducere. Haec enim superbi sunt, et ejus qui odium populi sibi concitare non veretur, (est enim odiosa superbia, iis praesertim

qui se contemni putant) aut parum curat ut benevolentia omnium muniatur, quod magnanimus haud facit.

[note: VII. ] Septimum: Gravitate tamen cum viris magnis aliqua ratione certat, quia hoc ipso dignum est; non tamen vanae gloriolae captandae, sed dignitatis servandae causa. cum inferioribus contendere se indignum putat: perinde enim est ac si robustus aliquis Athleta, vires suas ostentaturus, cum puero aut imbecilli aliquo homine decertare vellet: servat tamen apud inseriores etiam gravitatem, ne forte auctoritas ipsius vilescat, maxime apud eos, quos regere deber.

[note: VIII. ] Octavum: Ad aliorum arbitrium, praesertim ubi de honestate agirtur, non vivit, nec aliis adulatur: id enim servile est, nec virtuti, ac dignitati ejus consentaneum. in caeteris libenter aliis indulget, praesertim amicis aut infirmioribus, ubi id sine dedecore aliquo fieri potest.

[note: IX. ] Nonum: Quod ad honores vulgi, et hominum improborum, attinet. illos contemnit; magis tamen improborum quam vulgi. Nam improbosum honores, nisi forte cemstet eos quoque virtutis specie duci ad illos exhibendos, ignominiae esse videntur, cum improbis placere, fere sit probis displicere. hominum etiam imperitorum, quia judicio non ducuntur, et ex opinione multa, ex veritate pauca judicant, 'honores spernendos putat, cum nullum solidum de virtute suae testimonium exinde petere poffit. Interim tamen si tota multitudo, aut major vulgi pars, in eo honorando consetiat, praesertim constanter, eo propterea aliquamtum gaudet, quod se hominum benevolentia cinctum videt, eaque res illi ejusque sermonibus auctoritatem conciliare, et a res magnas praeclare agendas auxilio, et adversus pericula peraesidio esse possit. et hac de causa etiam ea nonnunquam facit, quae ab benevolentiam civium parandam pertinent. praeterae ex judicio universorum nonnumquam testimonium pete potest: nam vocem populi, vocem Dei vulgo dicunt; et virtus lumen suum sere omnium mentibus immittit, ita ut etiam irque eam non sequuntur, videant, ut testatur Seneca.

[note: X. ] Docimum: Hinc fit ut si vel honestas sit negligenda, et in publicacommoda peccandum, vel in dedecus aliquod apud imperitos illi sit incurrendum, anteponat honestatem et utilitatem publicam sermonibus vulgi aut improborum. quomodo Fabius ille Maximus apud Ennium:

quam in rem peccarunt Callicratidas et Cleombrotus Lacedaemonii: de quibus vide Ciceronem, lib. 1. Officiorum. Nonnulli enim dolores contemnunt, invidiae succumbunt, et femae jacturam facere nullam volunt. At magnanimus nulli succumbit invidiae, ignominiae, nulli homini; et mavult viri boni officio reipsa fungi, quam bonus videri.

[note: XI. ] Vndecimum: Vt speciatim quaedam dicamus de fama bona, eam minime negligit magnanimus. negligere enim quid quisque de se sentiat dissoluti est hominis: et contemtu famae contemnuntur ipsae virtutes. itaque etiam ut vulgo bene audiat curat magnanimus.

[note: XII. ] Duodecimum: Quod ad magistratum et imperia attinet, ea propterea interdum ambit magnanimus, aut oblata accipit, ut majore habeat rerum gerendarum, aut magnanimitatis ostendendae occasiones, et ut tum omnibus publice, tum imprimis viris bonis praesidio esse possit; tum etiam ut ipse adversus injurias sit munitior. sed magis alios quam se. ipsuta respicit. itaque si videat ab allis Rempublicam bene geri, ipse magistratus facile negligit: proprer labores ac difficultatem, aut metum repulsae, eos non fugit. In magistratu autem gerendo magnanimitatem imprimis declarabit, si nec honoribus ob latis efferatur, nec eorum cupiditate transversum rapiatur, nec principatum affectet. (quod vitium facile magnis magis innascitur:) aut aliorum sonsiliis salutaribus ne inferior putetur, se opponat: (nonnulli enim consiliis, lecet salutaribus, quia illis prius in mentem non venerant, contentiose se opponut:) nec lucrum appetat, ac se corrumpi patiatur: nullo labore ac periculo ab honesto et a publicis commodis avocari se patiatur, et bonum publicum sibi in actionibus propositum habeat, modo id virtute salva consequi possit.

[note: XIII. ] Decimumtertium: Quia vero in Magistratu gerendo magnarum rerum exercendarum occasionem imprimis esse diximus, magnas autem res ac gloriosas gerere est magnanimi, videndum est, quid praecipue sit in illis considerandum. ea sunt imprimis duo: 1. Quam honestae sint atque utiles. 2. Quam habeas effiendi facultatem. In quo iterum considerandum, ne aut temere desperes propter ignaviam, aut nimis considas propter cupiditatem, et sic aliquando accidat, ut dicere cogaris, non putaram. hoc vero utrumque assequi potes, antequam rem aggrediaris diligenter ac mature deliberes. Hactenus de honore, quod est potissimum hujus virtutis objectum.

[note: Pracepta circa ignominiam observanda. ] Sequuntur praecepta, quae docent quomodo magnanimus circa secundaria objecta se gerere debeat; quorum objectorum primum est ignominia honori opposita. 1. Circa ignominiam ita se gerit magnanimus,

ut eam contemnat, quia novit ea se immerito affici, cum sit vir optimus et honore dignissimus. 2. Vnde cosequitur eum etiam vulgaria convitia et maledicta spernere; praesertim cum spreta exolescant, vindicata agnita videantur, ut ait Tacitus: quanquam ipso contemptu, interdum etiam beneficiis, vindicantur; quemadmodum Periclem olim fecisse legimus. Grave est enim maledicis, se suave dicta contemni, nec se aliorum patientiam aut virtutem expugnare posse. 3. Interim tamen calumnias quae illius famam laedere, et fidem forte apud homines non omnino improbos, sed imperitos, invenire possent, tum verbis tum factis refutat. famam enim honestam, ut diximus, negligere, dissoluti est hominis, non magnanimi.

[note: Circa fortunam tum secundam quam aedversam. ] Alterum ex secundariis objectis est fortuna, tam secunda quam adversa, divitiae ac damna. quid in his generatim in observandum sit magnanimo in primo generali praecepto diximus; nempe eum neque esserri debere secundis, nec frangi adversis, sed aequabilitatem in vita servare. Nam qui honores magnos et ignominiam non magni facit, quae tamen sunt extemorum bonorum aut malorum maxima, ille etiam facile caetera spemet.

[note: Circa pecnnias. ] Quod ad pecunias speciatim attinet: 1. eas non amat magnanimus, sed vel spemit ac repudiat, praesertim cum id quaeri videt, ut iis, qui offerunt, sit obnoxius, quod se indignum arbitratur: vel si habet, in alios, amicos praesertim, et egentes, largissime ac promptissime confert. nihil enim est tam angusti animi, tamque parvi, quam amare pecunias: nihil magnificentius quam si non habeas contemnere, si habeas ad benesicentiam libera litatemque conserre, ut ait Cicero. Quod praeceptum ratione liberalitatis ac magnificentiae, quae magnanimitatem imprimis decet, ei convenit; ut et sequentia. 2. Non tamen prorsus spernit divitias, sed moderate curat, ut in alios tanto liberalior esse, et amicos facilius juvare, et alias res praeclaras gerere quear. Itaque interdum, amicorum potissimum causa, magna Principium munera accipit. 3. quod si ab aliquo beneficium accipiat, operam dat, ut cumulatiore mensura reddat, ut is, qui prior dedit, ipsi obstrictus esse videatur. beneficium enim dare superioris est, accipere inferioris. non vult autem magnanimus esse hac in parte inferior. 4. hinc fit, ut etiam non libenter petat beneficium; nec, si damnum aliquod patiatur sit querulus, et roget ut id sibi ab aliis restituatur, nec in universum aliorum auxilium imploret, nisi coactus. Nam si accipere beneficium inserioris est, si est libertatem vendere, mulro magis petere. at libertatem suam tueri, magnanimi est. Etsi autem non sacile a pudore suo

[note: Praetepta soecialia magnani nutatis circa res adversas. Ratione sortitudenis. ] Atque hoc officium ad res adversas etiam pertinet, de quibus adhuc aliquot notanda sunt praecepta specialia, quae partim ratione foritudinis, partim ratione fortitudinis. partim ratione mansuetudinis, magnanimo conveniunt. Ratione fortitudinis, 1. quod magna pericula fere tantum adeat, nec sine gravi causa et necessitate. Nil enim stultius est, quam periculis se offerre sine causa. Itaque magnanimus imitatur in adeundis periculis consuetudinem medicorum, qui leviter aegrotantes, leviter curant: gravioribus autem morbis periculosas curationes et ancipites adhibent. In tranquillo enim tempestatem adversam optare, dementis est; subvenire autem tempestati quavis ratione, sapientis: eoque magis, si plus adipiscare re explicata boni, quam addubitata mali. 2. Promptior est ad sua pericula, quam ad communia. 3. libentius tamen pro aliorum commodis, quam pro suis ea adit. 4. In periculis sese dignis vitae non parcit, nec timiditatis edit signum, omninoque in calamitatibus generosum animum retinet.

[note: Ratione mansuetudinis. ] Ratio mansuetudinis, quod inimicis suis non irascatur graviter, nec injuriarum memoriam diu retineat, nec poenas exigere soleat; nil enim magno animo dignius est, placabilitate, atque clementia.

[note: Ratione virtutum qua in civili conversatione. ] Restant adhuc alia officia, quae aliarum virtutum ratione conveniunt, et inprimis in civili conversatione, sermonibus ac factis sunt observanda. Quo etiam aliqua ratione pertinuit praeceptuma, 5, 6, 7, 8 in honoribus observandum. quibus adjiciantur haec: 1. Quod aperte amet magnanimus, et aperte ostendat, quinam ipsi displiceant: non vero clam illos odit, (quanquam ne aperte quidem odisse concedit Christiana pietas, quod Aristoteles magnanimo permittit) nec iis invidet, aut mordet, minimeque callidus, aut insidiosus est: hoc enim abjecti et angusti est animi, ac sibi diffidentis. 2. Libere loquitur, et aliorum vitam, ubi opus est, reprehendit: hoc enim ejus est, qui neminem metuit, quod est magnanimi. Haec ratione ejus virtuos, quae humanitas vel Amicitia dicitur, magnanimo conveniunt. 3. ln sermonibus verax est, simplex et apertus: quanquam interdum, ubi prudentia exigit, consilia sua dissimulat. Hoc ad veritatem per se spectat.

[note: Ratione gestuum et vecis. ] Ratione gestuum ac votis. 1. tardo gradu incedit, nec modo festinat, modo lente incedit. istud enim gravitatis majoris est; hoc hominis inconstantis, aut rerum suarum nimium satagentis esse videtur, licet id non sit omnino certum. 2. voce etiam gravi utitur; quanquam hoc naturae potius est, quam arbitrii nostri. 3. vox illius non est varia,

non modo lenta, modo volubilis, modo submissa, modo clamosa, nec unquam contendentis ac rixantis speciem praebet; id enim mulierum est, et eorum, qui rem aliquam magni faciunt.

[note: Consectariatria. ] Hinc coronidis loco consectaria quaedam deduci possunt. Primum: magnanimum esse virum optimum, et in se habere quicquid in quavis virtute magnum et excellens est. Contemnit enim res humanas, praeter animi bona, omnes; at qui haec omnia contemnit, is justissimus est; cum is qui bona et mala externa contemnit, nullam habeat causam injuriam inferendi, imo causam maximam, cur juste vivat. est sortissimus, ut vidimus, et pericula magno animo sustinet, honesti causa; cum etiam vitam prae honesto spernat. est temperantissimus. nilenim magis servile est, et magno animo alienum, quam ad voluptates corporis se abjicere, et belluinis servire cupiditatibus: praeterquam quod non est consentaneum, qui metu non frangitur, quod est magnanimi, eum frangi a cupiditate, ut ait Cicero. liberalitatem etiam libentissime colit, qui divitias contemnit; et mansuetudinem, qui injurias et contumelias. idem de caeteris virtutibus, quae his principes libenter sequuntur, est judicandum. Atque hoc ex eo etiam patet, quod honoribus magnis a summis viris profectis sit dignissimus. dignissimus autem iis esse non potest, nisi sit omni virtute excultus. Vnde sequitur secundum corollarium: hanc virtutem esse caeterarum ornamentum, fastigium, et apicem. Hinc tertium: eam esse acquisitu difficillimam.

[note: Vita magnanimitati opposita Pusillanimitas. ] Vitia magnanimitati opposita sunt potissimum quidem Pusillanimitas. Sed opponitur tamen etiam nimia quedam animi elatio, quae partim in superbia, partim in audacia consistit. De quibus duobus posterioribus in sequentium virtutum explicatione agetur. Illa enim modestiae magis proprie opponitur; haec fortitudini. Est autem Pusillanimitas vitium ea quae contemni debent majora aestimans, et ardua ob metum quendam refugiens. Ejus pars quaedem est ignavia seu timiditas, de qua in Fortitudinis explicatione.

CAPVT XIII. De Modestia.

[note: Quid sit modestia. ] Modestia, quae vulgo Humilitas appellatur, quanquam non satis exusu Latinorum, qui hac voce Pusillanimitatem denotant, est virtus quae honoris cupidiratem moderatur.

[note: Quomodo a Magnanimitate differat. ] suam, suasque vires aliqua ratione aestimat, et honores, praesertim vulgares, tanquam insra suam dignitatem positos, contemnit; quos vero ambit aut admittit, eos vel non supra dignitatem, vel non supra vires suas aestimat. At Modestia indignitatem suam ac vilitatem potius considerat, et propterea laudis ac honoris cupiditati fraena injicit.

Istarum tamen duarum virtutum officia non propterea sese mutuo perimunt. Nam si dignitas atque indignitas quaedam seu vilitas in eodem nomine concurrere possunt, ab eodem etiam homine aestimari non modo possunt, sed et debent: quisque enim seipsum nosse debet. Et dignitas quidem consideranda est, ne se quispiam ad res indignas adjiciat, aut a rebus praedaris ob animi abjectionem refugiat: vilitas autem atque indignitas, ne se nimium elevet.

[note: Quatuor modestiae officia. ] Modestiae praecipua officia sunt haec sequentia: I. Ne quis se majoribus dignum honoribus judicet, quam revera dignus sit: quod maxime tum ei cavendum est cum ab aliis laudatur. II. Ne eos honores ac laudes, quibus dignus est, cupide persequatur. III. Ne alios debito honore ac laude ulla ex parte fraudet. IV. Ne nimium vel in cultu corporis, vel in reliquo apparatu, splendorem sectetur.

[note: Quomodo primum modestus consequi possit. ] Primum istis modis consequitur homo modestus: 1. Nebona, quibus honor deferri solet, sibi arroget, quibus plane caret. 2. Ne, si quae habet, majora esse sibi persuadeat, quam revera sunt. 3. Ne ea quibus est ornatus, majori honore digna censeat, quam revera sunt. 4. denique: Ne ea sibi potissimum imputet, et quae Deo, nonnunquam fecundum Deum etiam aliis adscribenda sunt, suae industriae, virtuti, ingenio adscribat, atque ad suam potissimum laudem referat.

[note: Quomodo secundum. ] Secundum consequitur istis: 1. Ne seipsum laudet, aut ab aliis laudari ac honorari se velle significet, et ejus rei ansam aliquam praebeat. Hoc autem a nonnullis obliqua inter alia fit via, dum seipsos vituperant, suasve laudes dotesque extenuant: ii enim qui id audiunt, ne videantur eorum vituperationem approbare, eosve parvi pendere, coguntur dicta illorum aliquo modo refellere, et aliquid ad ipsorum laudem dicere. 2. Si quis tamen interdum honor sit vel quaerendus, vel admittendus, ne nimium exsultet, et se eo nimium capi, ac laude sua titillari aliqua ratione significer. Sed ideo tantum id se facere ostendat, ut occasionem habeat res praeclaras suscipiendi ac peficiendi; quem admodum in magnanimitatis praeceptis dictum est: vel quia benevolentia aliorum erga se, cujus indicium est honor ipsi delatus et honestum ipsius praeconium, delectetur.

[note: Quomode tertium. ] Tertium consequitur istis homo modestus: 1. Si neminem pras se contemnat, utut alias vilem atque abjectum; et in omnibus hominibus, Dei quam gerunt suspiciat ac veneretur imaginem. Quod si aliis praeterea dotibus sint ornati, eas se in iis et agnoscere et colere pro cujusque dignitate ostendat. 2. Vt eos in primis colat, quorum opera illa, quibus praeditus est, bona fuerit consecutus, et ad eorum laudem ea libenter referat. Cum vero omnia a Deo primum prosluant, ejusque benignitati sint imputanda, ad ejus maxime laudem atque honorem omnia ea. sunt convertenda, isque quam demississime est venerandus. 3. Ad omne officii genus etiam vile et abjectum, aliis, praesertim Christianae religionis vinculo ipsi devinctis, paratus esse debet, cum res atque usus postulat. 4. denique; Prompte debet obsequi iis, et singulari quodam honoris genere prosequi, sub quorum est potestate. Sumus autem omnes primum. sub potestate supremi Numinis; plerique sub iroperio magistratus; liberi sub parentum; servi sub dominorum; discipuli sub praeceptorum suorum regimine.

[note: Quomodo quartum. ] Quartum denique consequitur hac ratione; si non modo aliis ejusdem ordinis ac conditionis hominibus splendidius sese ac sumptuosius non ornet, sed etiam aliquanto vilius; nisi gravis quaedam causa eo compellat, ut majorem quendam apparatum, ac cultum corporis splendidiorem quaerat. quam ad rem utile est, proponere sibi exemplum virorum ejusdem ordinis gravium ac honoratorum, Modestia ac Frugalitate reliquos superantium.

[note: Extrema modestia. ] Haec de medio: sequuntur extrema: quorum illud quod in excessu peccat, est superbia atque arrogantia, quae jactantiam vel sub se complectitur, vel ex se parit: item ambitio. quanquam haec vox affectum ipsum, hoc est, cupiditatem honoris nimiam, magis quam habitum exprimit. quod in defectu, est nimia animi abjectio seu vilitas, quam Latini [note: Superbiae. ] humilitatem vocant; licet ea vox pro modestia hodie usurpetur. Superbia est vitium in appetendis honoribus modum superans. Ejus est majoribus te dignum honoribus judicare, quam revera dignus sis, aut eos, quibus sis dignus, nimium appetere. Dignum autem se judicare potest quispiam majoribus honoribus quam revera dignus sit, vel quia ea sibi tribuit bona honore digna, quibus prorsus careat, ut si quis rudis sit admodum, et se tamen putet eruditum; vel quia majora sibi assunit, quam reipsa sunt, vel quia haec ipsa, quae habet bona, majori honore digna judicat, quam digna sunt, vel denique quia ea bona suae industriae et dignitati, non ejus a quo prosecta sunt benignitati imputat, ac propterea non ad illius, sed ad suam ea gloriam resert.

Superbia haec in animo primo latet, dein factis, sermonibus ac verbis jactabundis, vultu atque oculis, gestuum insolentia; ac cultu corporis splendido proditur, ac inprimis inconversatione cum aliis conspicitur. Nam vel his omnibus, vel quibusdam, ambitionem suam et honorum cupiditatem produnt superbi. Sunt autem ut Aristoteles asserit, omnes superbi stolidi, cum ex vana sai opinione vitium hoc oriatur.

[note: Ejus effecta. ] Effectus ipsius partim in ipsis superbis conspiciuntur, partim in aliis. In ipsis superbis, praeter alios effectus sequitur iracundia. ira enim ex opinione contemptus oritur. At ii, qui nimium sibi tribuunt, facilime se contemni putant. nam cum ipsi magnis se honoribus dignos judicent, eosque etiam tribui sibi vehementius cupiant, alii vero ea, quae ipsi sibi arrogant, in illis non deprehendant, atque adeo honores, quos speraverant, non exhibeant, contemni se arbitrantur. Eadem causa est, cur assentatoribus, qui se illis serviliter submittunt, eosque se venerari ac maximi facere ostendunt, delectentur. De jactantia, quae in sermonibus cernitur, alibi agemus: nam et hanc superbiae prolem esse jam indicavimus. Apud alios vero superbiam sequitur odium. nihil enim est vel Deo, cui debetur gloria, quam sibi superbi sumunt, vel hominibus etiam odiosius superbia. Alios enim prae se contemnunt; contemni autem grave est; quia omnibus eminendi studium a natura est inditum. Atque hinc casus plerumque superbiam sequitur. Odit Deus omne superbum.

Facile enim est cum ruere, qui nec Dei, nec hominum amore est munitus. et hic effectus superioribus addatur. Saepe tamen etiam ridiculi fiunt superbi, cum se putidius venditant, et jactant, et honores undecunque venantur, et tumore tantum non rumpuntur, ac in vestitu aliisque externis insolentius se gerunt, unde major adhuc contemptus oritur.

[note: Nimia animi abjectio. ] De altero extremo, quod est Nimia aninti abjctio seu vilitas, non est necesse multa dicere: tum quia sere est rarior, tum quia ad Pusillanimitatem magnam partem pertinet. Ejus est indignum se judicare omnibus honoribus, licet his dignus sis; dignus, inquam, humano quodam more: (nam alias si originem bonorum, quae habemus, respiciamus, omnes iis indigni sumus, solus Deus dignus est:) aut etiam eos appetere deceat; vel longe minoribus se dignum judicare, quam dignus sis, eosve appetere: id quod vel ex metu quodam et animi nimia abjectione oritur, seu ignavia, mollicie, et impatientia quadam periculorum, aut ignominiae, ac repulsae. Peccat autem hic: 1. quod apud

alios animi male sibi conscii, et occulto aliquo intestinoque vitio laborantis, ac proinde honoribus indigni, suspicionem sibi confler. 2. quod se contra oraculi praeceptum non videatur nosse, sed quibus sit bonis dignus ignorare. 3. quia hac ratione occasiones res praeclaras gerendi, et aliis benefaciendi saepe omittit; et non tantum in se. quem iis quibus dignus est praemiis spoliat, sed etiam in alios non raro est injurius.

[note: Dteriarem esse superbum eo qui animo est nimis abjecto. ] Dererior tamen est superbus, quam is qui animo est nimis abjecto, contra quam sentit Aristoteles: 1. quia natura ad saperbiam fere sumus proniores. natura enim nobis quoddam eminendi, et alios superandi studium, quod si ratione regatur, et temperetur, adpraeclaras res gerendas magno est incitamento, insevit. At vitia illa deteriora esse solent, et a nedio longius discedere, ad quae sumus natura proniores. Accedit 2. quod superbia voluptatem habet conjunctam: omnes enim delectamur et capimur honore ac laude: nimia vero animi abjectio ab hac voluptate abest. At quae voluptatem habent conjunctam, illa solent esse deteriora, et longius a recto discedere. 3. Quia superbia crebrior est, et non tantum indivitibus, sed saepe in pauperibus reperitur. saepe sub vilissima tunica, purpureus ac regius latet animus, ut in Lacedaemoniis evenit. 4. Quia odiosior est et Deo et hominibus. 5. Quia stolidior est: pusillanimitas cauta esse videtur et prudentiam aemulatur, unde oritur. 6. Quia temere res magnas aggreditur. arrogat enim sibi omnia, et maxime imperia et magistratus, quibus magni sunt conjuncti honores, ambit. et quia stolidam diximus esse superbiam, omnia miscet, et instar Phaethontis Reipublicae, habeniis nacta, et se et Rempubl. evertit, et magnis excidit ausis, Pusillanirnus cum honores illos non ambiat, peccandi tam graviter occasionem non habet, nec adeo nocere potest.

CAPVT XIV. De Fortitudine et Patientia.

[note: Cognatie fortitudinis cum magnanimitate. Fortitndinis vocem modo latius, modo sirctius accipi. ] SEquitur nunc Fortitudo, quae cum animi magnitudine magnam habet conjunctionem: quia ad fortitudinem requiretur contemtus rerum humanarum et ipsius vitae; requiritur etiam, ut res magnas et arduas suscipere velis, quod utrumque est magnanimitatis.

Fortitudo autem duplici ratione sumitur, latius et strictius: latius, cum etiam patientiam complectitur; quod sit, cum eam virtutera significat,

quae in malis tum praesentibus, tum futuris cernitur: strictius, cum a patientia distinguitur, et eam significat virtutem, quae in malis adhuc impendentibus, seu periculis, tantum occupatur, non vero in malis praesentibus: nam virtus quae mala doloresque praesentes sustinet, proprie patientia dicitur. Vel potest dici Fortitudinem distingui in duas veluti partes, Fortitudinem nempe strictius sumptam, et Patientiam. Illa in periculis mortis pulcherrimae, aliorumque malorum similium, versatur: haec in ipsa illa morte aut malis perferendis. Illa metum ac fiduciam regit: haec tristitiam. Mors autem pulcherrima Christianis est ea quae pietatis causa subitur: Politicis, iis praesertim qui a Christiana religione alieni sunt, Mors bellica.

[note: Nunc proprie, nunc metaphorice. ] Rursus quia fortitudo nunc proprie, nunc metaphorice accipitur, videndum est, quaenam sit vera et proprie dicta fortitudo; ex quo ipso simul apparebit, quaenam per similitudinem ita dicantur.

[note: Proprie dicta fortitudo. Improprie. ] Proprie dicta Fortitudo est virtus quae in morte pulcherrima, et periculis ejus impendentibus, cernitur. Improprie dicta est quaevis affectio, quae fortitudini proprie dictae sit similis, et in quovis sive periculo, sive malo, intrepide sustinendo versetur. distinguitur autem Fortitudo proprie dicta, ab iis habitibus, qui per similitudinem ita dicuntur, partim materia, partim forma, partim utraque.

[note: Fortitudo proprie dicta vel est Politica, vel Christiana. ] Sed quia Fortitudo proprie dicta iterum duplex constitui potest, altera Politica, altera Christiana, quarum illam Aristoteles, hanc sacrae literae descripserunt, de hac magis nobis agendum est, quam de illa; cum politica ista virtutis nomen ab eo tempore amiserit, ex quo immortalitas omnibus hominibus peraeque est patefacta, et inter omnes concordia hac ratione constituta est, ac coelestis patriae cives homines sunt effecti. Olim, cum non nisi in terris patriam ac haereditatem haberent homines, ita, ut summa eorum felicitas, Reipublicae felicitate, rerumque omnium abundantia niteretur, politica illa fortitudo locum tuebatur aliquem inter virtutes: non primum tamen hominum sapientum judicio: quia ad necem hominum est comparata, et, si concordia, si justitia, ubique obtineret, prorsus nullum habitura esset locum.

[note: Forticudinis omnis objectum quodnam sit. ] Fortitudo haec duplex, in materia et forma partim convenit, partim discrepat. De materia priori loco agemus. Versatur ergo fortitude omnis generatim tum in fiducia ac metu, tanquam objecto interno, tum in iis, quae metum nobis incutiunt, aut incutien divim habent, tanquam in objecto externo. nam in his, et metus et fiducia cernuntur, quanquam contraria ratione. fiducia enim in rebus formidolosis bene sperare jubet, et audacter rem aggreditur; metus ingenium est contrarium

Versatur quidem etiam in illis, quae fiduciam afferunt, sed minus, quam in formidolosis. omnes enim eum fortiorem judicamus, qui in formidolosis imperterritum se praebet, quam qui in contrariis. Sunt autem res quas metuimus, uno verbo mala. Definitur enim metus, expectatio mali. Quare mala objectum sunt fortitudinis: verum non omnia. Nam quaedam mala metuere honestum est, non metuere turpe: ut in famiam metuere hominis est probi et verecundi; non metuere, impudentis. At circa haec non versatur fortitudo, sed circa illa tantum, quae non metuere honestum esse potest: qualia sunt ea, quae nec natura sua a vitiis nascuntur, qualis est infamia, nec nostra culpa sunt contracta. Sed nec circa haec omnia versatur proprie dicta fortitudo. in horum enim numero esse possunt paupertas, morbus, ab amicis solitudo. At qui haec non metuunt, non nisi per metaphoram fortes dicuntur: cum fieri possit, ut qui haec non metuunt, ut prodigi, qui paupertatem non videntur metuere, in morte subeunda aut sustinenda sint ignavi. At qui mortem subire non sustinent, fortes proprie non sunt. Praeterea in iis fortitudo versatur, ex quibus, si quis ea metuat, appellatur timidus. At fieri potest, ut quis metuat contumeliam in liberos et uxorem, invidiam, et similia; nec tamen jure dicatur ignavus ac timidus. Non dicitur etiam fortis is, qui flagra non metuit. Quare non in omnibus malis versatur fortitudo, sed in maximis. Ratio est: quia fortis est malorum ac periculorum tolerantissimus; at summa illa tolerantia, non nisi in maximis malis ac periculis cernitur. Omnium autem rerum terribilium formidolosissima mors est. Est enim ultima linea rerum, omniumque terminus, cum mortuus nihil amplius nec boni nec mali sentiat. Quare in morte ejusque periculis suscipiendis, versatur fortitudo. quod si autem mortem magno animo suscipit, multo magis caetera mala et pericula, quae minora sunt, et absque turpitudine contemni possunt, spernet, et, si opus fuerit, suscipiet. Quanquam autem in omni mortis genere ita ut dignum est, se gerit vir fortis; tamen non in quovis mortis genere proprie versatur fortitudo. nec enim proprie cernitur fortitudo in morte quae in naufragio aut morbis obitur; sed in mortis genere, omnium pulcherrimo et praeclarissimo: quale non est mors in naufragio aut morbis, quae invitis prorsus accidit.

[note: Quodnaensit pulcherrimem mortis genus. ] Et hactenus convenit iis qui Politicam fortitudinem describunt, cum iis qui Christianam, ratione objecti. Vtrique enim in pulcherrimo mortis genere eam versari dicunt: verum, in eo dicrepant, quodnam sit illud pulcherrimum mortis genus. Aristoteles id statuit, quod in bellis pugnando subitur; quanquam non videtur excludere mortem quae in

pace pro Republica ac virtute subitur. Sacrae litterae mortem quae justitiae causa, hoc est, ut Dei mandatis per Christum traditis obsequaris, suscipitur. Mors bellica a politicis censetur pulcherrima, ideoque politica fortitudo in ea versatur: mors quae justitiae suscipitur, Dei judicio est pulcherrima, ideoque Christiana fortitudo in ea occupatur. Istud probat Aristoteles hac ratione: quia honores maximi, tum a liberis Rebuspublicis, tum a regibus, solent decerni iis qui in bello occubuerint. Hoc nos probamus, quia praemium longe maximum et gloria coelestis a Deo decreta est iis, qui mortem justitiae causa susceperint. Est ergo fortitudo virtus illa, quae in morte pulcherrima, et periculis impendentibus, quae mortem istiusmodi afferre possunt, cernitur. Politica quidem in morte bellica, et bellicis periculis, quae non simpliciter sunt pulcherrima, sed a politicis praeclarissima censentur: Christiana vero in morte ac periculis, quae justitiae causa suscipiuntur; quae ipsius Dei judicio adeoque re ipsa sunt omnium pulcherrima. Vnde patet definitionem atque adeo nomen fortitudinis magis convenire Christianae quam Politicae, imo illi vere et proprie, huic improprie.

Triplex forticudinis Christiana genus. Hujus vero triplex iterum constitui potest genus: aut enim veritatis divinae causa suscipitur, cum vel abneganda turpiterve prodenda et reticenda veritas divina, vel mortis subeundum est discrimen: aut pietatis causa, hoc est, cum vel mors subeunda, vel aliquid contra divina praecepta faciendum; vel denique pro aliis, praesertim fratribus, hoc est, illorum vitae vel aeternae vel temporariae causa subitur. Sub hac autem fortitudine comprehenduntur etiam ea omnia pericula et mala, quae eundem ad finem spectant, id est, ad pietatem ac justitiam tuendam, eaque nominata tacite intelliguntur. Qui enim mortem justitiae causa adire non horret, multo facilius caetera mala propter eandem spernet. Ac praeterea cum morte illa pulcherrima computamus etiam eos cruciatus, qui nonnunquam mortem superare videntur, aut propemodum aequare: in his enim patientia ac fortitudo non minus quam in ipsa morte versatur.

[note: Quidnam praeterea ad hanc virtutem pertineat. ] Caetera etiam mortis genera, mala et pericula, quae honeste suscipi possunt, ab hac virtute non prorsus excludimus, sed minus propriam, et veluti secundariam ejus materiam statuimus. Addendum et illud, Forti u linem magis cerni in periculis repentinis, quam in praevisis illa e in praemeditationem et praeparationem animi, quae in praevisis locum hibet, non admittunt: itaque eorum qui illa sustinent constantia, ex sortitudinis habitu potius quam aliunde proficisci videtur. Hactenus demateria.

[note: Fortitudinis Christiana praeceptaud proprium ejus objcctum pertinentia. ] Sequitur, ut de Forma agamus, et mediocritatem in hoc objecto servandam praeceptis explicemus. Inprimis quod ad Fortitudinem Christianam attinet, ea praecepta pertinent partim ad objectum hujus virtutis proprium, partim ad minus proprium. Quae ad objectum proprium, partim in periculo mortis suscipiendo, partim in perpessione ipsa sunt observanda. Illa ad Fortitudinem stricte sumptam; haec ad Patientiam sunt referenda.

[note: I. ] Primum praeceptum est generale, ad periculum mortis suscipiendum pertinens: ut videas an sit aliqua ex illis causis, ob quas Christiano homini evidens mortis discrimen adeundum diximus: nam alias ob causas, quae commoda vel nostra vel aliena respiciunt, quae cum gloria divina aut aeterna hominum salute non sunt conjuncta, nec ad vitam producendam necessario pertinent, indignum est hominem Christianum vitam rem inter terrena bona longe praestantissimam, in discrimen praesens vocare; cum caetera omnia vitae, non vita caeterorum causa sit comparata: ac praeterea vita nostra tum divinae gloriae, tum aliorum nostrique ipsorum saluti potest servire, cum quibus rebus omnia commoda, quantumvis maxima, ne comparari quidem possunt.

[note: II. ] Secundum specialius est, cum de vita temporaria aliorum servanda agitur, discrimen est constituendum inter Fratres, hoc est, homines religionis societate nobiscum junctos, et alienos. Pro temporaria fratrum vita, si salus eorum simul non periclitetur, tum nostra vita in evidens discrimen est adducenda, cum eorum vita divinae gloriae, et aliorum saluti, vel aeque utilis est atque nostra, vel utilior. Sed si nostra vita longe sit gloriae divinae et humanae saluti (qui duo sunt potissimi vitae nostrae fines) utilior, animus quidem is esse debet in te, ut libenter tuo periculo alterius vitam redimeres, nisi istae tam graves causae obstarent; verum ut reipsa facias, causae istae, quae vita hac temporaria longe sunt graviores, dissuadent. Interim quicquid alias preciosum habetur, quo sine certa vitae jactura, aut vocationis tuae, quae ad gloriam divinam spectet, magno neglectu carere potes, propter fratris istius vitam, cum morte commutate debes. Quod ad alienos attinet, ut pro eorum vita temporaria tuam ponas, non est committendum; cum fieri non possit, ut vita hominis a fraternitate nostra alieni gloriae divinae et aliorum saluti, quae res omnibus sunt praeferendae, sit utilior, aut aeque utilis sit, atque tua.

[note: III. ] Tertium: Id quod jam antea innuimus observandum est, ut si per se quidem de terrenis commodis agatur, interim tamen ea commoda ita sint comparata, ut sine illis gloria divina promoveri, aut aliquibus in

locis retineri nequeat, aut multorum piorum res in angustum deducuntur, ut metus sit, ne infirmiores hoc pacto a veritate ac pietate deficiant, ac pereant, si eorum parandorum spes sit evidens, grave propterea periculum suscipere homine Christiano dignum est. Idem statuendum est, si de fratris alicujus vita temporaria, aut aliquo insigni commodo agatur, quo ille carere aegre possit, et cujus desiderio verendum est, ne a pietate desciscat ac pereat. Nam etsi haec per se ipsa considerata vilia sint, et vita ipsa nostra minora, tamen quia cum gloria divina et humana salute sunt conjuncta, illi praeponderant, et perinde est, ac si de gloria divina ac salute humana per se ageretur.

[note: IV. ] Quartum: Ad pericula ista praesertim evidentia properandum non est, nec martyrii gloria affectanda: hoc enim esset amare periculum, et Deum tentare: sed expectandum est dum necessitas urgeat, dum Deus velit. Non est enim sine jussu imperatoris nostri ex statione, in qua nos collocavit, exeundum. tum autem necessitas urget, tum imperator jubet, cum eo res devenit, ut vel omnino mors sit adeunda, vel aliquid contra conscientiam Deique mandata faciendum. Itaque prius omnes sunt tentandae viae, quibus periculum evites, quousque conscientia Deique mandata, quibus conscientia informari ac regi debet, permittunt. Quod si exitus non pateat, intrepide est adeundum periculum. atque huc pertinet divinum Servatoris nostri praeceptum Apostolis datum: Estote prudentes sicut serpetes, simplices sicut columbae. Prudentia serpentina ad declinanda pericula pertinet: simplicitas columbina, ad incorruptum pietatis studium, et apertam veritatis professionem; si quis mortis aliorumve malorum metu ab ea nos conetur absterrere. Hinc Dominus Iesus legatis suis praecipit, ut infestati una in urbe, fugerent in aliam; id quod et Paulus fecit: quae tamen fuga quando capessenda ex superioribus patet praeceptis. Nam si aliorum salus ob fugam tuam periclitatura sit, ea capessenda non est; sed dum de te ipso tantum agitur.

[note: V. ] Quintum: In ipsa mortis, vel potius cruciatuum et malorum, quae mortem secum tractura videntur, aut cum morte sunt comparanda, perpessione, animus patientia firmandus est, ne quid te indignum, et effoeminatum, dicas aut facias, imo ne cogites quidem, si in praecepta divina pugnent, omnemque vindictae cupiditatem ex animo ejicias.

[note: VI. ] Sextum: Danda est etiam opera, ut cum gaudio quodam, quantum quidem rei natura fert, ista mala excipiantur: quod in suo etiam forti Aristoteles requirit, idque ob hanc unam causam, quia honestissimum sit, pericula et dolores perferre. sed huic causae, in Christianis, accedet

alia potior, spes coelestis gloriae, spes divini auxilii. Dico autem quantum natura rei fert, quia ex doloribus corporis ad animum quoque dolorem manare, qui corpori est affixus, et ejus gaudium turbare, mirum non est. Ad quem dolorem et illud accedit, quod ipsius vita et incolumitas plurimis possit admodum esse utilis; cujus rei cogitatio eum non leviter movet.

[note: Praecepta de minui proproto. I. ] Hactenus quomodo se vir Christianus Fortitudine praeditus, in proprio ac vero suo objecto gerere debeat, dictum est. De minus proprio duo erunt praecepta. Primum: Quod de morte praeclarissima et periculis ejus subeundis dictum, ad alia etiam mala, et eorum subeundorum pericula, easdem ob causas adeunda transferendum est. Cujus enim rei causa mors omnium malorum maximum subeunda, easdem ob causas caetera etiam mala, multo magis sunt sufferenda: ita tamen ut omnis absit temeritas. In quo est observandum, ut si propter alios te tuave discrimini objicias, semper plus ad eos redeat boni, quam ad te ex tuo periculo possit pervenire mali.

[note: II. ] Secundum: Quod ad alia mortis, periculorura, aut malorum genera attinet, in quae non ob justitiam, sed aliam quamcunque causam, sive humanam improbitatem, sive divinam castigationem, sive denique casum aliquem incurrimus, ea quoad ejus fieri potest declinanda sunt. si tamen declinari non possint, itidem aequo animo sunt excipienda, cogitandumque te ita esse natum, ut quod cuique contingit, tibi contingere possit, et cavendum ne ob impatientiam Deo obloquaris, vel adversus eos, qui istorum malorum sunt causa, vindictae ardeas cupiditate, vel aliquid facias aut dicas te indignum, aut muliebri fletu et ejulatu mollitiem tuam prodas, aut earum rerum jactura, quas accepisti perituras, nimium te excruries, sed solam virtutem coelestiaque bona stabilia credas, iisque te soleris unice, caeteras curas in Deum rejicias.

[note: Cautiones dna. I. ] Hic duae cautiones sunt adhibendae: 1. est, non protinus fortitudinis laude privandum eum, qui ad mortis aliorumque malorum conspectum exhorrescit, aut sese eam molestius ferre ostendit. modo eam sustineat, nec quicquam Deo adversum ac se indignum admittat. Nec enim truncus est vir sortis, et sensu destitutus; sed mala nimium non [note: II. ] metuit et aequo animo excipit: ut homo tamen, id est moderate, metuit, et moderate suitinet. 2. Nec eum esse hujus virtutis laude privandum, qui ea quae supra vires sunt hominum, quaeque omnes metuunt, aut a quibus natura abhorret, metuit, ut fulmina, incendia, ruinas, terrae motus, etc.

[note: Quid ad fortitudinem in nobis excitandam faciat. ] Quae ad hanc patientiam et fortitudinem in nobis excitandum faciant, latius explicantur in sancta Theologia, quaedam tamen adminicula praebent nobis Philosophorum libri, imprimis Seneca, Epictetus, et alii. Non parum huc facit consideratio inconstantiae rerum humanarum, et exempla quotidiana vanitatis fortunae, exempla etiam eorum, qui magno animo res ad versas tulerunt.

[note: Praecepta de fortitudine bellica. I. ] Quod ad Fortitudinem politicam seu bellicam attinet, de ea parum nos laboramus. In ea requiritur, Primo: Vt bellum juste suscipiatur. Iuste autem suscipi statuunt, cum injurias easque graves, vel a nobis vel a nostris, hoc est patria, parentibus, uxore, liberis, cognatis, amicis aliter depellere nen licet: et ab iis suscipitur quibus vindicandi aut defendendi legitima est potestas. Omnia enim prius tentanda esse monent, quam ad arma deveniatur: et ei, qui vindicandi legitimam potestatem non habet, mussitandam potius vel ferendam esse injuriam, quam vi repellendam.

[note: II. ] Secundo: Vt juste etiam geratur. Ad quod 1. pertinere putant, ut bellum justo tempore indicatur [?] 2. ne quis dolo malo: aut perfidia utatur in hostem, ne item venenis.

[note: III. ] Tertio: Vt in periculis adeundis tum prudentia adhibeatur, tum animi constantia; et vitae, si ita res exigat, non parcatur.

[note: IV. ] Quarto: Ne saeviatur in victos, eos praesertim qui se fidei tuae permiserunt: inermi vis ne inferatur, et ubique detur opera, ne ad innocentes calamitas belli perveniat.

Sed quamvis haec omnia in bellis observarentur, (quod rarissime aut potius nunquam fit) nulla tamen satis justa causa est, quae hodie ad caedem, praesertim tot hominum, excitare quenquam debeat, nec is qui res humanas contemsit, tanti eas faciet, ut propter eas pacis vinculum rumpere velit; quam rem infinita mala sequuntur. Nulla salus bello. Vnde etiam Ethnici pacem iniquissimam juitissimo bello praeferendam esse putarunt. Si quid inhonesti eveniat, morietur potius vir fortis, et magnanimus, quam committet ut propter se tot animae pereant. adeo enim liber est homo, ut ad inhonestum factum, nisi ipse assentiatur, cogi nulla ratione possit. Taceo ancipites bellorum exitus. non raro majora damna patiuntur qui bellum gerunt, quam ea consequantur, ob quae bellum susceperunt, imo raro aliter accidit. Non repeto Dei mandata, quae diligere hostes jubent. Acuta vero charitas, quae eum quem eligere debet prorsus perdit; non illud movet, coelestis patriae nos esse cives, hospites in terra ac peregrinos, non indigenas, bona nostra alibi esse, quae hic habemus, usui non mancipio data;

adeo ut etiam facilis sit jactura, modo rectam retineamus conscientiam, quam invitis eripere nemo potest.

[note: Extrema fortituainis. ] Haec de medio, sequitur ut de extremis agamus. Extrema licet etiam subtilius secari possint pro duplici virtutis objecto, nempe metu et fiducia, quae plane inter se sunt contraria, tamen duo recte constituuntur, [note: Audacia. ] audacia, et timiditas, seu ignavia. Audacia in fiducia modum superat, in metu deserit; et definiri potest, vitium in pericula temere [note: Ignavia] sese conjiciens. Ignavia contra in metu modum superat, in fiducia deserit; et definitur, vitium in metu modum superans, aut pericula nimium sugiens.

Vtriusque natura ex virtutis oppositae ingenio facile colligi potest: qui enim tum cum opus non est periculis se objicere solet, audax est; qui tum, cum opus est, id facere negligit ob metum, et in rebus adversis animo plane dejicitur, ignavus. Miscentur tamen aliqua ratione haec vitia. Nam nonnulli animo timidi, verbis aut factis quibusdam audaciam prae se ferunt. Hi Graecis eleganter [gap: Greek word(s)] appellantur. Solent hi plerumque ostentatores esse ac jactabundi, ante pericula feroces, in periculis languidi et ignavi; contra quam fortes, qui ante pericula jactabundi non sunt, sed quieti et cunctabundi, in periculo animosi et strenui.

Hujus autem [gap: Greek word(s)] , seu ignavae audaciae, quae fortitudinem, sucata quadam specie aemulatur, sex genera Aristoteles constituit; quae omnia persequi non est animus. tantum primum genus est considerandum. Est autem eorum, qui sibi ipsis, quacunque tandem de causa, mortem consciscunt. Nam hujusmodi homines quamvis audaces esse videantur, in eo quod mortem non horrent, tamen facto suo docent, se doloribus et calamitatibus, ob quas mortem sibi consciscunt, ferendis impares esse; quod fracti et abjecti atque effoeminati potius, quam fortis est animi. Recte Ovidius:

[note: Audacia et ignavia compratio. ] Quod attinet ad comparationem istorum vitiorum, licet difficile saepe sit videre, audaciane an ignavia sit deterior, propter damna quae utramque sequuntur; natura tamen rei inspecta deterior est timiditas. fortitudinis enim est potius intrepide pericula subire, quam ea subterfugere aut metuere, adeoque audacia illi magis est cognata, quam ignavia; quarum illa subit intrepide pericula, haec fugit. qua de causa etiam audaces vulgo sortes audiunt, timidi non item; et audacia, si prudentia accedat, in fortitucinem sacile migrat, ignavia non item;

illa laudem aliquam meretur, haec nullam, nisi a prorsus ignavis, qui alienam cu[?]pam elevantes, sibi patrocinium quaerunt, et timiditatem, cautionis ac prudentiae nomine palliant. Deinde ad ignaviam plerique hominum proniores. faeminae enim pleraeque, et quicunque muliebres gerunt animos, in hanc inclinant, ideoque ea etiam est crebrior: quae autem sunt ejusmodi, ea deteriora censentur. praeterea audacia majoris est animi; ignavia humilis et fracti: illa res majores aggreditur, haec omittit. Quod ad damna attinet, majora saepe dat, et sibi, et aliis ignavia, quam audacia, licet nonnunquam contra eveniat.

[note: Item fortitudine et temperantia. ] Non omittenda etiam videtur comparatio inter fortitudinem et temperantiam, ignaviam et intemperantiam. Fortitudo temperantia est laudabilior et illustrior, quia difficilior: difficilior, quia cum dolore et molestia maxime est conjuncta, et id, quod habet charissimum, et sine quo caetera terrena bona nulla sunt, in discrimen adducit: a temperantia, quae voluptates, non omnes, sed nimias tantum spernit, haec molestia, praesertim tanta, longe abest. Difficiliora autem honestiora et majori laude digna censentur.

[note: Ignavia et intemperantia. ] Quod ad intemperantiam et ignaviam attinet, licet majori bono majus malum opponi soleat, tamen Aristoteles statuit, intemperantiam esse deteriorem ignavia, et majori reprehensione dignam. Ratio una est, quia intemperantia sit magis voluntaria quam ignavia; cujus ratio duplex. 1. quia voluptas, in qua occupatur intemperantia, et quam appetit, est optabile quiddam; dolor, in quo timidus cernitur, fugiendum. At quorum objectum magis est expetendum, ea magis sunt voluntaria, quam quorum objectum est fugiendum. Nam res expetendae, utpote amicae, et familiares naturae nostrae, sensum sui minus acrem efficiunt: fugiendae vero, utpote a quibus natura abhorret, acriorem. Itaque haec majori vi et veluti necessitate ad sui fugam compellunt naturam nostram, quam illa ad sui amorem et appetitionem. in quibus autem minor est vis, ea cum fiunt magis sunt voluntaria. 2. quia dolor ignaviae objectum mentem de sua sede magis deturbat, et consilium eripit, quam voluptas. has autem res ob quas homines de potestate exeunt, minus voluntarias esse patet, cum ad voluntarium scientia requiratur quae nulla aut minor est in iis, quorum mens est prorsus turbata, quam in quibus contrarium accidit.

Altera ratio priori non absimilis. quia temperantiae habitum facilius est comparare, quam fortitudinis, seu facilius est assuescere domandis voluptatibus, quod temperantiae est, quam perferendis periculis et doloribus maximis, quod sortitudinis. At vitiosius est, non assuescere

virtuti faciliori, quam difficiliori. Facilius autem esse illud, quam hoc, duplici ratione probatur. 1. quia voluptates istae, in quibus temprrantia, frequentiores sunt, quam pericula et dolores, in quibus fortitudo. quare temperantiae exercendae occasio est frequentior, quam fortitudinis, quorum autem occasio frequentior, ca sacilius addiscuntur. 2. quia voluptates domare periculo caret: contraria est fortitudinis ratio. Est tamen hoc loco discrimen observandum inter ignaviam et intemperantiam, quod ad voluntarii rationem attinet. nam actiones quidem ipsae, ex quibus ignaviae habitus nascitur, sunt minus voluntariae, quam ipse habitus. actiones enim ipsae sunt cum dolore conjunctae, habitus vero ipse dolore caret. Sed in intemperantia contrarium accidit. actiones enim ejus quia cum voluptate sunt conjunctae, magis sunt voluntariae, quam habitus ipse: hic enim voluptate caret.

CAPVT XV. De Mansuetudine et Clementia.

[note: Cognatio mansueindinis cum fortitudine. ] FOrtitudinem recte sequitur Mansuetudo, quae illius quoddam fraenum est: quia nisi irae secundum mansuetudinis praescriptum modereris, fortitudo in temeritatem inconsultam abibit, nec pro honestate pericula suscipiet, sed ut vindictae cupiditatem expleat, quod a vera fortitudine est alienum.

[note: Quid sit mansuetudo? ] Mansuetudo est virtus quae in ira moderanda cernitur. Ira vero est cupiditas reponendi doloris, orta ex opinione injuriae.

[note: Quid ira? Mansuetudinis objectum. ] Est ergo Mansuetudinis objectum seu materia Ira: quo nomine complectimur etiam odium, quae est ira inveterata, et inimicitias, ac discordiam, quatenus ea in nobis ipsis sita est. hae enim sunt species, vel potius gradus quidam irae. Hoc ergo objectum est Mansuetudinis primum atque internum. Externum, et veluti secundarium, sunt irae effecta; quorum potissimum est ac proprium vindicta, sive verbis, sive factis peragatur. circa quam etiam justitia versatur, quatenus proportio et aequalitas inter delictum et vindictam seu poenam est servanda. mansuetudo circa illius appetitionem simpliciter, quam vel reprimit, vel minuit, ac temperat, adeoque etiam circa vindictam occupatur. Ideo autem vindictam proprium irae effectum statuimus, quia diximus iram esse cupiditatem reponendi doloris: hic dolor si reipsa reponatur, vindicta est. Vnde alii iram affectum puniendi, eodem sensu definiunt;

et Cicero, libidinem seu cupiditatem puniendi ejus, qui videatur laesille injuria.

[note: Quot modis accipiatur vindictae vox: ] Verum ut tum materiam hanc mansuetudinis rectius intelligamus, tum officia mediocritatem hujus virtutis ac formam explicantia commodius tradere possimus, aperienda est ambiguitas tum vocis irae, tum vindictae. Vtrumque enim vocabulum nunc late, nunc stricte accipitur. Et ut a vindicta incipiamus, ea primum significat omnem dolorem, quem quis reponit, seu incommodum, quo alterum afficit; ob acceptam ab eo injuriam, aut contemptum, sive sui, sive alterius alicujus personae, secum aliqua ratione conjunctae, aut sibi gratae; ita ut castigationem etiam, licet moderatam, et quae ad alterum emendandum pertineat, comprehendat. Interdum significat istiusmodi dolorem, aut incommodum, in quo id tantum spectatur, ut alteri male sit, et ita animus noster vindictae illius cupiditate ardens, expleatur, sive illud incommodum sit par ei, quod ipse tulisti, sive minus; ut si ei, qui oculum tibi exclusit, cures vicissim oculum erui, aut saltem dentem excuti, quod est levius.

[note: Et ira. ] Ira itidem primo late extenditur, et pro qualibet cupiditate reponendi doloris accipitur, etiamsi tandem eo velit esse contenta, ut alterum facti poeniteat, et se dolere ostendat, aut in castigatione, quae alteri sit utilis, acquiescat. Deinde stricte sumitur, pro cupiditate vindictae posteriori modo acceptae. Verum etiam haec ira duplex est, et veluti duos habet gradus, quorum alter imperfectior est, alter perfectior. prior est, primus appetitus impetus, dolorem istum reponere suadens, etiamsi ratio non assentiatur, et vindictam illam reipsa repetendam non statuat ac decernat, nec vindictae illius cogitatione et imaginatione se oblectet. Posterior est ira confirmatior, cui etiam ratio jam assentitur, et vel decretum de vindicta expetenda facit, vel in ipsa vindicta, veluti praesentem se ponens, ea cogitatione se oblectat. Est enim vindicta malum vita jucundius ipsa, ut vetus habet versus a Graecis profectus.

[note: Quaenam ira et vindicta sis mansuetudinis abjectum. ] Haec ira posteriori modo sumpta, quemadmodum et vindicta, cujus est cupiditas, [gap: Greek word(s)] ira aut vindicta appellatur, quia perfectione in suo genere eminet. In hac posteriori significatione accepta ira aut vindicta: non amplius objectum aut materia mansuetudinis, sed ejus contrarium, seu actus iracundiae, qui vitiosus est, dici debet. jam enim excessum, seu id quod nimium est, complectitur. At in nimio mediocritas non est, nec in extremo medium. extremum enim et medium opponuntur. Vnde haec ira et vindicta carnis opera in sacris literis

nominantur. Ira et vindicta, in lata significatione accepta, virtutis hujus sunt objectum, quia et nimium et parum et mediocre recipiunt. In eodem autem strato medium et extrema versantur. Non esse autem iram in universum vitiosam, sed mediocritatis esse capacem, et virtutis imperio subjici posse, supra cum de affectibus egimus, est demonstratum. Idem est statuendum de vindicta late sumpta, quae ad repellenda noxia, et ad alios, praesertim eos qui nobis regendi sunt traditi, emendandos, et ad frugem revocandos, est prope necessaria, et a Deo quoque, sine perturbatione tamen, exercetur, a quo ad homines pervenit exemplum, ut ait Lactantius; qui videri potest in libro de Ira Dei. Haec de materia hujus virtutis.

[note: Gemeralia mansueindinis officia. ] Nunc de forma est agendum, seu de mediocritate, quae circa hoc objectum est servanda, quae patebit, praescriptis hujus virtutis officiis. De iis autem primo agemus generatim, postea paulo specialius. Quod sit generale hujus virtutis officium, tum circa iram, quae est affectus in animo latens, tum circa vindictam, quae est actio ex ira erumpens, ex iis, quae jam diximus, facile patet. Primo: Ne unquam innocenti, licet fortasse cum eo, qui te tuosve laesit, conjuncto irascaris, et tanquam injuriae participem atque affinem tractare cupias. Quare nec patri innocenti propter filium, nec contra irasci debes. Secundo: nunquam te sinas abripi, vel ad iram stricte, et in per fectiori signidicatione sumptam, vel ad vindictam stricte sumptam, sive verbis, sive aliis modis peragatur: seu, nunquam adeo efferaris ira, ut eum qui te laesit puniendum statuas, aut re ipsa punias, eum tantum in finem ut ipsi male sit, et tu cupiditatem tuam exsaties, sive poena illa delicto sit par, sive minor.

[note: Tres ejus proprietates. ] Sed quia praeterillam quam diximus iram ac vindictam, sunt etiam alia irae ac vindictae genera, in quibus peccari potest, ideo aliae adhuc quaedam hujus virtutis proprietates, ad illius perfectionem pertinentes, funt observandae, quae triplici vocabulo, in sacris praesertim literis, solent exprimi. ea sunt [gap: Greek word(s)] , Latine longanimitas, lenitas seu mansuetudo, et benignitas: quae singula universam quidem hac virtutem complecti possunt, sed eorum quodlibet certam illius proprietarem magis exprimit, quae tamen maxime sunt observandae adversus eos, qui diviniori amicitia et societate nobiscum sunt juncti.

[note: Longanimitas. Lenitas. ] 1. Longanimitas requirit, ut quis tarde animo commoveatur, ac diu injurias ac molestias ferat, nec ad poenam properet. 2. Lenitas duas proprietates complectitur, quarum prior est, ut si concingat

aliquando ira commoveri, ne graviter aut vehementer irascaris; posterior, ut illam facile deponas, ac remittas; tum per te ipsum, tum vero multo magis, si alterum delictorum poeniteat, si culpam deprecetur; quod posterius placabilitatis nomine solemus exprimere. Hoc longanimitatis vocabulo non ita exprimitur: potest enim aliquis tarde irasci, et tamen graviter ac diu. Vnde illud, laesa saepius patientia fit furor. Sed facile tamen est esse etiam lenem, si sis longanimus, et diu noris ferre [note: Benignitas. ] injuriam aut molestiam. 3. Benignitas requirit, ut ei qui offendit, etiam benefacere studeas, et non tantum non ulcisci cogites, aut ab eo animum geras prorsus alienum, sed etiam ejus salutem quaeras; ejus correctioni studeas, ei humanum, comem, ac facilem, tum in vultu, tum in verbis te praebeas, eique, ubi opus est, benigna succurrere dextra et opem ferre non detrectes, ejusque injurias, aut etiam pertinaciam bonitate vincas. hoc nec longanimitaris, nec lenitatis vocabulo ita aperte exprimitur. Quomodo autem quam facilime haec consequi, et iram domare possis, infra docebimus, ubi remedia quaedam irae ponemus. Haec de mansuetudine in genere dicta sunto.

[note: Distinctio mansuetu dinis secundum subjecta. ] Vt in specie de mansuetudine agamus, distinguenda sunt subjecta, in quae cadit mansuetudo. Nam vel aliquid regiminis et imperii in eos habent, quibus irascendi est occasio, vel non habent: seu, mansuetudo vel est superioris erga inferiorem, ac sibi obnoxium; vel est paris; erga parem, aut etiam inferioris erga superiorem. haec posterior commune [note: Quid sit elemenitia. ] mansuetudinis nomen retinet: prior speciali nomine clementia appellatur. Vnde a Latinis clementia definitur, lenitas superior is erga inferiorem; a Graecis, [gap: Greek word(s)] , seu mansuetudo Rectoris. Rectoris nomine omnem eum intelligimus, qui qualecunque imperium aut dominium in alios habet et exercet. Talis est in Vniverso Deus, in Republica magistratus, in bello Imperator, in domo paterfamilias, qui partim ingenuis in domo imperat, partim servis. Servorum respectu herus aut dominus dicitur. ingenui sunt uxor et liberi, aut qui liberorum sunt instar. illius maritus, horum pater est. Parentis vices in regimine gerunt tutores, propinqui et amici paterni, et in schola praeceptor. Hi omnes puniendi et castigandi jus habent, ac potestatem, alii majorem, alii minorem, pro ratione imperii ac regiminis quod habent. Quo autem majus est cujusque imperium, et gravius puniendi potestas, tanto magis clementiae nomen ejus mansuetudini tribuitur. Vnde quia praeceptorum ac tutorum potestas maxime est limitata, et vicaria tantum paternae, mansuetudo illorum vel in pupillos, vel in discipulos clementia vix dici debet. Maxime autem Dei mansuetudini

competit, cujus potestas est maxima et summa: tum summo in qualibet Republica magistratui, tum inferioribus, et sic deinceps.

Primo ergo de clementia Rectoris dicendum est, sed generatim tantum: speciatim ea persequi, majoris est operae, nec nostri instituti. De Dei clementia nihil dicimus, qui ipse sibi lex est, et leges non accipit, sed dat. qualis autem ea sit, ex sacris literis est cognoscendum. Quod ad humanam clementiam attinet: quia ipsi etiam Rectores duplici ratione considerari possunt, partim respectu eorum, quibus praesunt, partim respectu aliorum, in quos nullum habent imperium, ut Princeps respectu alterius Principis, aut alienorum subditorum; hoc posteriori modo considerati, privatorum quodammodo personam induunt, et clementiam non exercent proprie, nisi forte magnum sit inter eos, et alios, qui offendere visi sunt, dignitatis discrimen. Quare hac ratione privatorum leges quodammodo sequuntur. Dico quodammodo; quia quatenus eis privatim laesis imperii dignitas et potestas eorum aliqua ratione minuitur, quam tamen sartam tectam, etiam ad ordinem communitatis cui praesunt conservandum, multum interest, eatenus paulo alia est eorum ratio.

[note: Praecepta clementiae ad remissionem poenarum pertinentia. ] Cum considerantur qua Rectores, duplicia ipsis sunt observanda clementiae praecepta: quorum altera ad poenae remissonem pertinent; altera ad moderatam poenarum inflictionem. In condonatione poenae ad haec sequentia attendere debent.

1. Spectandum est ipsius delicti genus, seu pescati per se consideratl gravitas, aut levitas. Levioribus enim facilius dari potest venia, quam gravioribus, caeteris paribus.

2. Spectandum est, an ex imprudentia aut imbecillitate quadam, hominibus familiari, delicta fuerint profecta. qua in re aetatis, judicii, virium, occasionis, avocamentorum et irritamentorum, quae nunc majora sunt, nunc minora, diligens habenda est ratio. Imprudentia enim et imbecillitas, delictum elevant aut mitigant.

3. Spectanda est anteacta vita. nam qui rarius et minus graviter peccarunt, iis vel condonanda est culpa, vel saltem mitius cum iis quam cum aliis est agendum.

4. Ratio habenda est resipiscentiae, ac doloris factum consequentis. nam ii qui graviter dolent factum, contumaces non sunt. et dolor illis instar ponae est. Observandum tamen est ne impunitate, ut sit, vel is [note: Praecepta in poenarum instictione observanda. ] ipse qui deliquit, vel alii fiant deteriores.

Praecepta clementiae in poenarum inflictione Rectori spectanda, haec sunt. 1. Vt nonnisi eos puniat, qui meriti sunt, nec ultra meritum. quod praeceptum etiam ad jusitiam pertinet.

2. Vt non nisi eos puniat, qui vel contumaces sunt ac refractarii: vel aliis ad facinora fuerunt auctores: vel impunitate deteriores possunt fieri: vel quorum impunitate alii corrumpi possent: vel denique cum in vidiosum foret punienti, illis prorsus ignoscere, aliis poenae subjectis. Potissimum autem puniendi sunt contumaces, et antesignani scelerum, qui imperium aut leges contemnunt, ordinem bonum in societate turbant, et disciplinae nervum convellunt. Contumacia autem vel proditur aperto, contemtu imperii, qui verbis aut factis declaratur: vel ex his potissimum indiciis colligitur. 1. ex eo; quod quis idem delictum saepius, praesertim monitus, iteret. 2. quod sciens prudens, spretis admonitionibus, minis, castigationibus praecedentibus, multisque aliis quae eum a peccato dehortari possunt, aliquid admittat, praesertim grave, ac saepius idem repetar. 3. quod dolor et resipiscentia delictum, etiam post admonitiones et objurgationes, non consequatur.

3. In poena infligenda observandum est, ne is, qui punit, alterius poena per se delectetur, aut ullam ex ea se capere voluptatem ostendat. Dico per se: quia si vel is ipse, qui castigatus est, vel alii inde corrigantur, poena per accidens gaudere potest. Ideoque, si fieri commode possit, per alium eam potius quam per se ipsum exsequatur, ac ne spetet quidem.

4. Acerbitas ac contumelia, quam coercendorum delictorum ratio non omnino postulat, absit a poena. quod fiet, si ea infra delicti meritum subsistat; (quod in gravioribus poenarum generibus semper est observandum,) et ei, qui poenam sustinet, non insultetur adhuc et illudatur: id enim grave est admodum, et ab humanitate alienum.

5. In poena non est eousque progrediendum, ut is, qui punitur, corrigi amplius, aut necessariis laboribus superesse nequeat. Et in universum, magis [gap: Greek word(s)] , hoc est, castigatione, quam [gap: Greek word(s)] hoc est, exemplo est utendum.

6 Danda est etiam opera, ut cum multi simul peccarunt, metus ad omnes perveniat, poena ad paueos; praesertim si ea sit gravis, aut difficilis. Saepe enim multitudinem punire est difficile. puniendi autem ii sunt potissimum, qui facinoris fuerunt auctores, ac hortatores; cum reliquis agendum mitius.

7. Non sunt, quoad ejus fieri potest, animi poena irritandi, ne fiant deteriores qui eam sustinent. Hoc autem fiet, si prius verbris ostenderis eos juste puniri. Nec enim irascimur, cum quid juste pati nos credimus, sed dum injuste, aut gravius quam conveniebat, ut ex irae definitione patet. vide Aristotelem 2 Rhet. cap. 3.

8. Etiam huc pertinet, ne Rector in poena sui, aut privatae utilitatis, habeat rationem, sed vel totius communitatis, cui praeest, vel ejus, qui castigatur. Sui eat enus tantum rationem habere debet, quatenus, nisi ipsius auctoritas salva sit, ordo in communitate facile sit collapsurus. Herus tamen, aut paterfamilias, etiam utilitatis et rei familiaris, quae alias concideret, rationem in puniendis servis ac domesticis habere potest.

Quod ad eos attinet, qui imperium in alios non habent, ii duplici ra tione mansuetudine possunt uti, vel erga superiores ac Rectores suos, vel erga pares, aut eos quibus nullo modo sunt subjecti, licet tandem sint dignirate superiores.

[note: Quomodo mansnetus gerere se debeat adversus magistratus et alios superiores. ] Adversus superiores praeter generalia jam tradita praecepta, haec etiam mansuetus observet. 1. Ne, si forte injuriam inferre cogitent, vi illis unquam resistat; sed vel jure se tueatur, vel precibus, tum suis, tum alienis, injuriam avertat; vel fuga aliave honesta arte declinet; vel tandem si omnibus mediis adhibitis declinare non possit, patienter ferat. 2. Illatam jam injuriam ne vindicet; sed si possit, restitutionem damni legitimis mediis requirat, et de futura securitate, atque ab injuriis immunitate caveri sibi poslulet. 3. Ne ira facile commoveatur erga superiores, etiam ea, quae in pares aut inferiores licita est, eamque nec sermonibus, nec vultu praeferat. Sed in magistratibus omnibusque superioribus, supremi Numinis, quae in iis nunc clarius, nunc obscurius, pro imperii ac potestatis gradu relucet, imaginem revereatur. In primis vero parentibus, aut iis, qui parentum loco sunt, quique plurimis ipsum beneficiis cumularunt, irasci caveat. Vnde Cicero pro Cluent. Non modo reticere parentum injuriam, sed etiam aequo animo ferre oporret. Et pro Sexto Roscio Amer, dicit, pietatem in parentes saepe vultu laedi. 4. Tandem et hoc peculiariter notandum est, quando cum iis agitur qui imperium habent, praesestim magnum, licet non in nos ipsos, ut majori adversus illos, cum de injuriis agitur, utamur reverentia, quam adversus privatos quoscunque. Nam in alieno etiam Principe divini imperii imago est suspicienda.

Quod ad pares attinet, ne in mansuetudinem peccetur duplex tempus est observandum, nempe ante injuriam, et post illatam injuriam.

[note: Quomodo adversui pares. ] Ante injuriam illatam, 1. ubi res patitur, jure potius, quam vi agendum est, et declinanda potius injuria, quam durioribus modis repellenda. 2. Si aliter tutus esse nequeas, et res ita ferat, Magistratus auxilium adversus eum, qui injuriam inferre conatur, implorare licet, ut vi etiam coerceat hominem, et impediat ne injuriam inferat;

imo in quibusdam injuriae generibus decet. Cavendum tamen est, ne vindicasse te jam videaris, et ne forte gravius malurn, aut etiam ei par, quod tu fuisses perpesssurus, incurrat is, quem ad magistratum defers. Nihil enim hic quaeri debet aliud, quam ut ab injuria sis liber, aut etiam alii, quibus idem esset metuendum, nisi improbi coercerentur. 3. Si Magistratus opem implorare locus aut tempus non permittat, injuria tamen cogitata sit intolerabilis, ad eam arcendam possumus etiam iis modis uti, qui aliquid violenti, aut duritiei contlineant; ea tamen ratione, qua modo dictum est, ut longe minus ad i lum, qui injuriam vult facere, mali redeat, quam ex ejus facto ad nos rediisset, et ipse interim nec ad correctionem, nec ad victum labore parandum reddatur inutilis. Qui enim id facit, is vel par pari refest, vel id quod injuria, quam metuebat, gravius est, et vel vitam aufert, vel id quod ad vitam producendam quodam modo pertinet.

Post injuriam illatam, 1. Restitutionem damni legitimis modis etiam per Magistratum, licet requirere: si modo caveatur, ne is, qui laesit, poenam ejusmodi simul incurrat, quae vindictae sit loco: quod faciunt illi, qui id tantum quaerunt, ut ei, qui injuriam intulit, vicissim sit male. 2. Poenam laesus postulare non debet, nisi emendandi ejus causa, qui peceavit, aut securitatis publicae privataeque gratia; iis praeterea observatis, quae de poenarum inflictione supra docuimus. Id tamen a Magistratu potius fieri debet, aut saltem ab aliis privatis, quam ab ipso laeso, ne Vindictae cupidus esse videatur, aut etiam revera sit, suoque affectui public utilitatis studium praetexat, ut fere accidit.

[note: Mansuetudinis extrema. Quid ist iracundia. Ea se quinque modis estendit. ] Haec de medio. Sequuntur extrema, quorum illud, quod nimium est, iracundia dicitur; et, si in ipsa etiam vindicta modum, ut fere fit, ubi vires adsunt, superet, immanitas ac crudelitas appellarur. Est autem iracundia vitium, in ira modum superans. Quod quinque potissimum modis committitur. 1. cum quis irascitur iis quibus non debet, ut parentibus, aut aliis, qui singulari ratione benefecerunt. 2. cum irascitur eas ob causas ob quas non debet, quod fit cum vel nullae sunt causae justae, ut cum quis recte reprehensus aut castigatus, ab iis qui ejus rei potestatem habent, irascitur; vel causae sunt leviores, quod contigit iis qui muscis praetervolantibus, aut somnum impedientibus, rebusque inanimis irascuntur. 3. cum quis gravius aut diutius, quam par est, irascitur. 4. cum sese vindicat, eo vindictae genere quod supra diximus etiam per se illicitum. Et hic proprie locum habet Crudelitas. Solent autem iracundi non tantum factis, sed etiam verbis contumeliosis ac convitiis, maxime ii, qui sunt imbecilliores, ut mulicres, sese ulcisci.

5. Locus etiam et tempus, et personae quae adsunt, aliquid hic habent ponderis, turpius enim est in templo, verbi gratia, cum res sacra tractatur, irasci, quam alibi, et publice magis quam privatim, et in convivio aut praesentibus viris magnis, aliisve, quos revereri debemus, magis quam cum facta eorum, qui nobis subsunt, examinantur, ac judicantur.

Vix autem fieri potest, ut in uno omnes hujus vitii modi coneurrant. Malum enim ejusmodi, qualis est nimia ira, quae furor brevis recte dicitur, et ab insania, ut Cato dicebat, tempore tantum distinguitur, per se perdendi et interimendi vim habet, cum sit cum dolore conjuncta, et quanto major est ira, tanto major sit dolor: dolor autem naturae inimicus est, et eam destruit: unde videmus, in graves saepe et acutos morbos incidere iracundos. Quod si quaevis iracundia tantam vim habet, certe si omnis illius vis in eodem homine concurrat, et omnibus modis nimia sit, prorsus fuerit intolerabilis.

[note: Quatuer iracundorum genera. ] Iracundorum quatuor ab Aristotele constituuntur genera: quanquam plura constitui possunt; sed ista inter caetera eminent. Primi generis communi nomine Iracundi appellantur, qui quam vis ob causam, et quibusvis, tum celerius quam oportet, tum gravius et vehementius irascuntur; verum celeriter etiam irasci desinunt; quod fit quia illi, iram non celant, aut continent, sed effundunt statim, et veluti foras ejiciunt; id quod in his hominibus optimum est. Secundum genus constituunt ii, qui [gap: Greek word(s)] Graecis appellantur, quasi flava bile seu felle admodum perciti; (flavae enim bilis copia iracundos reddit) qui non modo quibusvis, quasvis ob causas, celeriter ac vehementer irascuntur, sed celerrime ac vehementissime inardescunt. sed et horum ira celerius defervescit. Tertium genus constituunt ii, qui [gap: Greek word(s)] acerbi, dicuntur, qui sunt implacabiles, et aegre desipunt irasci. Iram enim non ut priores, statim effundunt, sed comprimunt ac continent. Vnde istiusmodi homines, tum sibi tum aliis sunt molestissimi. Hujus autem rei haec est causa, quia illi non nisi vindicta, aut oblivione injuriae iram deponunt. Atqui ad vindictae occasionem, aut ad concoctionem injuriae per oblivionem, longiori est opus tempore. Si dixeris amicorum suasionibus ac consiliis eos placari posse, falleris: homines enim ejusmodi tectae et reconditae sunt naturae, nec priorum more iram in fronte scriptam gerunt, sed eam occulant, vindictae occasionem quaerentes. Quartum genus faciunt [gap: Greek word(s)] , difficiles, seu [gap: Greek word(s)] , feri, saevi, atroces atque immanes, qui ex tribus prioris propemodum sunt conflari. Quibusvis enim de causis irascuntur, et graviter, ut primi et secundi, et diutius

quam oportet, ac difficillime placantur, ut tertii, et non nisi vindicta sedantur. diutumitate differunt a primis et secundis: a terriis eo, quod illorum ira ex causa idonea fere nascitur, et interdum temporis longinquitate concoquitur. horum autem immanium ira ex quavis causa oritur, nec nisi vindicta sedari potest. Et hi sunt oranium pessimi.

[note: Ira undiae causa. ] Causae antem irae sunt duplices, internae et externae. Internae sunt tres: 1. Temperamentum ac dispositio corporis, tum naturalis, tum accersita: ita calidi ac sicci natura et biliosi facile irascuntur; et ebrii, et qui esuriunt, aut sitiunt, aut diu vigilarunt. 2. est imbecillitas, ut videre est in senibus, mulieribus, pueris, aegrotis, et convalescere incipientibus. 3. Consuetudo, quae maximam vim habet. Externae causae sunt, omnia quae contemptum aliquem nostri, aut eorum, qui nobis sunt conjuncti, aut quibus aliqua ratione favemus, prae se ferunt: suntque omnes injuriae ac contumeliae, et omnia quae desideriis nostris, praesertim vehementioribus, obstant. Vnde, ut ait Plutarchus, avarus maxime irascitur oeconomo rem familiatem negligentius curanti, et delicatus ac gulosus coquo, et gloriae cupidus contumelia afficienti, etc. Vnde etiam brutis aut inanimatis irascimur, cum cupiditati nostrae obstant, ut equo tardiori, cum properare, et calamo malo, cum scribere, et muscis obstrepentibus, [note: Pracundiae [?] emedia. I. ] cum dormire volumus.

Iracundiae remedia sunt; primum ac praecipnum, ut cogites, quantopere ipse in Deum deliqueris, et quantum tibi ab ipso sit condonatum, aut condonari tibi velis. indignus enim est misericordia divina, qui homo homini eam negat.

[note: II. ] Secundum: Vt cogites, numquid ipse tale quid in alios deliqueris, aut delinquere possis, adeoque imbecillitatem tuam agnoscens, non tantopere in lapsos saevias. AEquum enim est, ut qui sibi velit ignosci, ignoscat aliis; et quod sibi nolit fieri, alteri ne fecerit; atque ab altero expectet, alteri quod fecerit. AEquumque est, ut quod quisque juris in alterum constituerit, eo ipse utatur.

[note: III. ] Tertium: Vtile est, quam saepissime, cum animo pacato sumus, de irae turpitudine, et gravissimis, quae ex ea, vel ad nos vel ad alios redeunt damnis et incommodis, cogitare. ex ea autem oriuntur rixae, contumeliae, injuriae, inimicitiae, caedes, bella, familiarum, civitatum, regnorum interitus, ac vastationes. quicquid amicitia parit boni, vel nobis vel aliis, id ira perdit. Vide Senec. de Ira lib. 1. c. 2. eamque aeternus consequitur interitus, Contra cogitandum, quam honestum ac gloriosum sit, non irasci, et patienter ferre injurias. Nihil pulchrius est, inquit Philemon, quam conviciantem ferre. Nam conviciator,

[note: IV. ] Quartum: Considerare, quam saepe sit utilius ignoscere, quam ulcisci, partim nobis, partim aliis. Nobis; quia non semper est verum illud, Veterem ferendo injuriam, invitas novam; imo ulciscendo, saepo provocas, ferendo autem, et beneficium superaddendo ei occurris, cum hominem tibi devincis; atque ita, veterem ferendo injuriam, invitas novam. Hinc sacrae litterae; Quis est qui vobis sit incommodaturus, si bonum strenue sectemini? quod tamen apud eos, qui non sunt prorsus improbi ac degeneres, adeoque bonitate vinci possunt, locum habet: hinc monemur, ne malum pro malo reddamus, sed potius bono vincamus malum. et hoc ulciscendi divinissimum genus nobis eaedem sacrae literae monstrant, ut esurienti inimico cibum, sitienti potum praebeamus: hoc pacto futurum, ut ea res illum vehementer urat, ac pudefaciat. Quod si secus accidat, apud Deum tamen nos manet praemium. Patet ex dictis, etiam aliis esse id utile, non modo quod damnum non sentiunt, sed etiam quod constanti nostra lenitate pudefieri ac vinci possunt, et virtutem nostram admirari, ejusque causam quae est divina veritas indagare, nosque ipsos amare incipientes, ad frugem reduci queunt. Huc ex profanis etiam adduci potest exemplum Lycurgi, qui juvenem eum, qui ocolum ipsi effoderat, sibi deditum, humanissime tractavit, et non modo sibi devinxit, sed etiam optimum virum effecit; qua de re Plutarchus in ejus vita.

[note: V. ] Quintum: Considerare levitatem causarum, quae non nunquam iram excitant. Frivolis enim et inanibus turbamur. Taurum, inquit Seneca, color rubicundus excitat, ad umbras aspis exurgit, ursos leonesque mappa proritat. Omnia quae natura fera ac rabida sunt, consternantur ad minima. Idem inquietis ac stolidis ingeniis evenit, rerum suspicione feriuntur.

[note: VI. ] Sextum: Nihil externorum et caducorum bonorum, quae ab aliis eripi nobis possunt, nimis appetere, nihil nimis sperare, nihil nimis amare, et de eo retinendo anxium esse, qui enim aliquid non admodum desiderat, nec sperat, etiamsi eo excidat, non tantopere dolet, aut iis per quos id factum est irascitur: eodem modo si quis non nimis rem amet, aut de ea retinenda laboret.

[note: VII. ] Septimum: Fugiendae sunt irarum occasiones, et causae praecidendae, iis praesertim, qui id quod modo diximus, nondum satis didicerunt. Augustus vasa vitrea, affabre facta, dono sibi data, cum metueret, ne si a servis aliquando frangerentur, iis vehementius irasceretur, jussit comminui. quanquam satius fuisset, animum ita componere, ne rei

jactura tantopere doleret, vel ea amico minus iracundo dare, aut alteri cuipiam, qui in commodum suum potuisset redigere. Fugiendi etiam sunt ii, qui nos ad iram possunt in vitare, ut contentiosi, morosi, superbi, agrestes et similes.

[note: VIII. ] Octavum: Mora est adhibenda, antequam ad castigandum, imo si te affectus vehementior imprudentem occupaverit, etiam antequam ad loquendum aut judicandum accedas. Ad poenitendum properat, qui iratus quippiam facit. quae enim iratus facit, peccat, dixit olim Menander. Ira viri justitiam Dei non operatur, dixit Iacobus. itaque et ad loquendum et ad iram nosvult esse tardos. Iram tempus minuit. Augusto consilium datum est ab Athenodoro Philosopho, ut Alphabetum Graecum iratus, antequam quid praeloqueretur, memoria repeteret. Christiano dicere posses ut precationem dominicam mente percurrat. non enim mora tantum intercedet, quae iram franget aliquantulum, sed etiam id occurret, quod vindictae cupiditatem delere ex animo possit. Verum etiam post illud tempus, quo irae impetus aliquantum resedit, danda est opera, ut injuriae memoriam obliteres, et vestigia etiam illius et signa, quoad ejus fieri potest, deleas. Nam in univerfum verum est vetus illud verbum, injuriarum remedium est oblivio. Turpe autem est expectare, donec ipsum tempus oblivionem inducat. Virtute enim fieri debet, quod tempus etiam stultis et iracundis concedit.

[note: IX. ] Nonum: Considerand a exempla magnorum virorum, et dicta sapientum, quae iram fraenari posse ac debere ostendunt. Dicta sapientum ubique occurrunt. Inter alia innumera est illud Horatii:

Exempla partim ex sacris peti possunt, partim ex profanis. Inter sacra excellit Christi exemplum, qui in cruce pendens, et maxima tormenta sustinens, pro iis, qui ipsum cruci affixerant, oravit. quem secutus est Stephanus protomartyr, et alii Apostoli. Ex profanis antea recensuimus exemplum Lycurgi. Socrates percucitenti non est iratus, et amicis ut eum in jus vocaret monentibus respondit: An si equus aut mulus me calce percussisset, ei irascerer? Quanquam haec ratio Socratis non apud omnes valet. multi enim equis aut mulis irascuntur, ut antea dictum. Pericles non est indignatus convicianti, sed eum comiter a servo domum jussit deduci. Philippus cum liberius in eum invectus. esset Demochares Atheniensium legatus, nil commotus dixit: Ite, annunciate Atheniensibus, multo superbiores esse qui ista dicunt, quam

qui impune dicta audiunt. Antigonus ducibus et militibus ipsum audientem conviciantibus: Longe, inquit, discedite, ne vos Rex audiat. Idem: Maledicite Antigono, sed tamen bene precamini ei qui vos audivit. Cato tulit, cum ei causam agenti Lentulus in os mediamque frontem, quantum potuit attracta pingui saliva, inspuit. Caesar ignovit iis, qui contra se arma tulerant. Et Catullo, qui veisibus in eum scriptis vehementer laeserat.

Decimum: Socrates remedium irae speculum dixit. irae enim deformitatem in facie apparentem ab ea nos dehortaturam putavit: monet enim quemque aspectus sui. Sic Minervam tibias inflantem, cum suam in aqua imaginem, et tumentium buccarum deformitatem vidisset, tibias ajunt abjecisse. Verum id remedium nec ubivis locum habet, nec nisi ad iram nimium exaestuantem spectare videtur; in qua, ut ait Seneca, flagrant ac micant oculi, multus in ore toto rubor, exaestuante ab imis praecordiis sanguine, labia quatiuntur, dentes comprimuntur, horrent ac subriguntur capilli; et quae sequuntur: libr. 1 de Ira: ac praeterea, qui eo animo, ut iram ponat, speculum quaerit ac inspicit, jam non videtur iratus, vel saltem in ipso ira tam vehemens jam resedit. Possunt etiam quaedam ex medicina peti, cum iracundia ex temperamento pendet: inprimis autem fugiendus est cibus ac potus qui nimium calefacit. Haec de iracundia, altero Mansuetudinis extremo, quod in excessu peccat.

[note: Lentitudo. ] Sequitur alterum extremum, quod in defectu; quod quia rarissimum est, nomen vulgo non invenit. Aristoteles [gap: Greek word(s)] vocat; q. d. irae vacuitatem, nos lentitudinem appellare possumus, quae est virium in ira modum deserens. In eo enim qui ejusmodi vitio laborat, lentius, quam virum honesti amantem et generosi pectoris deceat, animus attollitur, aut ira ea, quam prope necessariam, ad recti ordinis conservationem diximus, incitatur, adeoque nec admodum curat, ut castigatione aut poena flagitiis occurrat, aut injurias a se et suis, licet jure posset, depellat: id quod est hominum ingenii servilis et abjecti. Talis foret, qui cum homines improbi omnia in Republica per summum scelus miscerent, aut servus aliquis ipsius uxorem liberosque violaret, ac denique occideret, homines improbissimi optimos bonis omnibus per summam injuriam exuerent, eos omnibus modis insectarentur, vita tandem per summos cruciatus privarent, sine animi commotione haec posset aspicere. Vnde patet nonnunquam ipsum honestatis amorem irae causam esse, et eam non tantum nostri ipsorum injuriarum sensu, sed nonnunquam a ratione excitari, Dei mandatis violatis, aut viris bonis

injuriâ affectis. Talis fuit aliquando ira in Domino Iesu, qui cum inimicorum suorum obstinatam animi malitiam et pertinaciam, qua ducti verum fateri nolebant, cerneret, eos cum ira aspexisse dicitur. in Deum enim erant injurii.

Audit interdum ira rationem, sed saepe parum attendit. Similis enim est, ut ait Aristoteles, canibus, qui cum aliquis fores pulsat statim latrant, non cognito prius an amicus ac domesticus sit is, qui pulsat, nec ne. similis etiam servulis praeproperis, qui priusquam domini mandata penitus exaudierint, et ejus mentem recte perceperint, ad ea exequenda profiliunt, et saepe postmodum peccant, nec ea quae jussi erant, agunt, sed alia. Sic ira, ubi ratio dixerit, te contumelia aut injuria affectum, statim excitatur, et ad vindictae cupiditatem appetitus prosilit, non secus atque si ratio etiam dixisset, injuriam illam esse vindicandam, quod tamen nondum dixerat. Saepe etiam cum res nostras non ex animi voluntate offendimus, aliquid ablatum aut confractum videmus, irascimur; vel servum vel hominem alienum ea abstulisse, aut data opera aliquid contusum credentes: at ubi cognoscimus, vel casu quid fractum, vel ab amico charissimo, aut eo qui re illa valde indigebat, eam ablatam, ira defervescit. Ex quo tamen ipso patet, a ratione posse regi iram, cum re a ratione recte cognita resideat. Et omnino ubi ratio prorsus persuadet, nos nil praeter meritum aut decorum passos, etiamsi passi simus gravissima, non excitatur. Haec de extremo altero.

[note: Iracundiam magis adversari mansuesudini quam lentitudmem. ] Nunc ea inter se sunt comparanda. Iracundia magis mansuetudini adversatur, quam lentitudo. Ratio, cum de Mediocritate ageremus in genere, est allata: 1. quia ira est affectus sua natura vehemens, et magis reprimendus, quam excitandus. Quare mansuetudinis est, ab eo quod nimium est, magis recedere, propius accedere ad id, quod parum est. 2. Quia natura sumus ad eam proniores. 2. Vnde sequitur, eam etiam esse frequentiorem. 4. quia est damnosior, et societati humanae infestior. certe cum iracundis tertii ac quarti generis nulla vera aut constans vitae societas et communio servari potest.

CAPVT XVI. De Iustitia tum univer sali tum particulari.

[note: Duplex vacis jutitia acceptio. ] IVstitia vox in Politicis significat virtutem, qua praestamus ea quae alteri debestur. Deberi autem dico illa, ad quae facienda quispiam ita est obstrictus, ut, si ea non praestet, civili jure adversus eum agi

possit. Sed ut distinctius de ea agamus, observandum est vocem hanc Iustitia veluti mediam inter homonyma et synonyma natumm obtinere et de utrisque aliquid participare: qualia Aristoteles homonyma vicina vocat, ad differentiam eorum, quorum significationes longissime a se mutuo distant, ita ut a quovis dignosci facile possint; quale est Taurus quod nunc animal brutum, nunc Philosophum, nunc montem, nunc astrum significat, quae longe a se mutuo distant. Homonyma est justitiae vox, quia nunc totum, nunc partem quandam denotat. nunc enim virtutem universam, quatenus ad altetum refertur, significat, quam justitiam universalem appellamus: nunc virtutem, quae aequalitatem in fortunae bonis vel distribuendis vel commutandis servat; quam jusutiam particularem appellamus. Synonyma quodam modo est: quia utraque significatio justitiae in communi quadam natura aut ratione convenit. Vtraque enim est virtus adversus alterum, seu virtus suum cuique tribuens; Vniversalis quidem simpliciter, Particularis vero in certis tantum rebus. Talis homonymia vel synonymia non raro concurrit, ut cum eodem nomine et genus et speciem, vel speciem et individuum nominamus. Dispositionem seu diathesin interdum habitus genus facimus, et pro quavis qualitate actionibus contracta ponimus, sive perfecta sit, sive imperfecta: interdum habitui opponimus, et pro qualitate nondum plene contracta ponimus. Anthropos commune omnium hominum nomen est: sed quidam athleta, qui Olympia vicerat, hoc nomine peculiariter fuit appellatus. Cognatorum nomen generale est, et tum iis, qui per virilis sexus cognationem conjunguntur, qui alias speciplius agnati appellantur, tum iis, qui per faeminas colligantur, convenit: interdum tamen specialiter iis, qui per faeminei sexus consanguinitatem junguntur, tribuitur.

[note: Ea probatur eu diaplici injustitiae significatione. ] Duplicem autem hanc esse Iustiriae significationem, ex contraria voce injustitiae patet. Contrariorum vero eadem ratio esse solet. Partim enim injustus dicitur qui legibus non paret, adeoque nec alteri suum tribuit: partim is speciatim qui sibi plus, quam par est sumit, nec aequalitatem servat; quorum ille latius extenditur, quam hic quicunque enim aequalitatem non servat, legibus etiam non obtemperat, sed non contra. ille Graecis [gap: Greek word(s)] , hic [gap: Greek word(s)] dicitur. Quod si injuitus istis duobus modis dicitur, Iustus etiam partim is erit, qui legibus obtemperat, partim is, qui servat aequalitatem. Si autem Iustus duobus modis dicitur, etiam justitia. eadem enim vocis abstractae et concretae, eadem habitus et ejus qui habitu est praeditus, ratio est. Esse autem Paranomiama Pleonexia distinctam, patet: quia si plane

essent eadem, quicquid referretur ad unum, etiam ad alterum referretur. Atomnia vitiorum omnium facta, quae ad alterum pertinent, referuntur ad Paranomiam, non omnia ad Pleonexiam; quia non omnis, qui aliquid in leges committit per ignaviam, libidinem, iracundiam, plus sibi sumit, imo saepe multum impendit ac perdit, ac proinde Pleonectes dici non potest. Accedit, quod licet caeteros omnes, qui aliquid adversus leges committunt, injuitos dicamus, peculiari tamen ratione eos hoc nomine insignire soleamus, qui aliis non tribuunt ea bona externa, quae illis debentur, sed plus, quam sibi debeatur, de communibus bonis sumunt, aut alios quacunque ratione defraudant; id quod [gap: Greek word(s)] est. Vnde apparet peculiari ratione pleonexiam injustitiae nomen sibi vendicare.

[note: Institiae Vniver salis qua sis. ] Sed dilata in posteriorem locum justitiae particularis, quae Pleonexiae opponitur, tractatione, de Vniversali justitia nunc est agendum. Ea est virtus omnia ea praestans quae legibus a vera prudentia prosectis sunt constituta. Itaque non quibusvis indiscriminatim legibus obtemperare tenetur, sed iis solum quae a vera prudentia, quae a recto honestoque nunquam discedit, sunt profectae. Legibus enim inhonesta praecipientibus obtemperare minime justum est. Cum vero leges a prudentia profectae omnia virtutum officia, quae spectant ad alios, sive publice, sive privatim, complectantur; (leges enim tum incolumitatem totius Reipublicae, et eorum quibus Reipublicae salus maxime nititur, quales sunt magistratus, tum etiam privatorum securitatem et incolumitatem sancire ac munire conantur:) ideo Iustitia universalis, omnia, quae alteri jure debentur, praestat, et omnes virtutes quodammodo complectitur, imo cum virtute universa re est eadem, ratione tantum differt: quatenus enim habitus quidam est et animi perfectio, virtus dicitur: quatenus ad alterum refertur, justitia. Hinc Theognis dixit:

Praescribere autem leges a Prudentia profectas, non unius, sed omnium virtuum officia, patet. Nam et temperantiae officia praescribunt, ne quis adulterium committat, ne mulieri vim inferat: Fortitudinis, ne stationem, in qua ab imperatore est collocatus deserat, aut eos, quos defendere debet prodat: mansuetudinis, ne quem ira percitus convicietur, verberet, aut occidat: modestiae ne cui honores, quibus is dignus est, eripiat: liberalitatis, ne suos quibus natura devinctus est, ope sua destituat; et sic in caeteris.

Leges istae sunt duplices. aliae jubentes, aliae vetantes: vel ut alii loquuntur, Affirmates et Negantes. Illae facienda docent; hae omittenda.

Illae tum demum sunt observandae, cum earum exercendarum est occesio hae; semper. Et hoc inter utrasque discrimen diligenter observandum est. actiones enim virtutum tum exerceri possunt et debent, cum est occasio: turpia quandocunque committuntur sunt turpia, nec ad id occasio requiritur; imo turpius est ea committere cum certa occasio non est, quam cum se ultro offert. Praescribunt autem leges non tantum ea, quae natura ipsa et rationis lumen facere jubec, sed etiam, quae utilitatis ratio pro statu cujusque Reipublicae exigit: illud jus naturale, hoc positivum dici solet. De quo infra plura. De singulis hujus virtutis officiis non est opus peculiariter disserere. patent enim ex singularum particularium virtutum officiis, ex quibus excerpenda suntea, quae ad alterum referuntur; haec enim sola huc pertinent. caetera, quae ad perfectionem illius ipsius subjecti, in quo virtus est, spectant, ipsi virtuti per se sunt attribuenda. Hac eadem de causa nihil de objecto hujus virtutis diximus. Id enim ex singulis virtutibus, cum quibus justitia haec eadem est, patet, simul junctis.

[note: Ejus pro prietates. ] Ex his quae dicta sunt, quaedam hujus virtutis proprietates deduci possunt. 1. Iustitiam hanc esse virtutum omnium praestantissimam, cum virtutum omnium decus in se complectatur. Vnde nec lucifer, nec hesperus adeo pulcher esse dicitur, atque justitia; quod de hac justitia universali accipiendum est, non de particulari. 2. Eam esse perfectam, quia perfectae virtutisusum, quatenus ad alterum refertur, complectitur. 3. Eam esse alienum bonum, quod etiam de particulari justitia et de liberalitate dici potest. Aliorum enim commoda procurat, et quae alteri debentur eidem praestat. 4. Eam esse admodum difficilem, quia difficilis est alienarum rerum cura, ut ait Cicero, unde nonnulli adversus seipsos recte se gerunt, adversus alios non item. Eadem de causa Magistratum gerere difficile est, quia adversus alterum est. Ideoque Bias dixit: Magisitratus virum ostendit: quod ad omnia munia, quae ad alios spectant, referri potest.

[note: Quid sit injustitia universalis. ] Ex his patet etiam, quid sit Injustitia universalis, sive Paranomia; nempe Vitium illud, quod legibus a vera prudentia profectis non ob. temperat: seu, quod non praestat, id quod alteri debet officium. Id autem fit partim praetermittendo ea, quae leges jubent, seu honesta; partim patrando ea, quae leges vetant, hoc est, turpia. illa peccata omissionis, haec commissionis dicuntur. Omnia hujus injustitiae facta injuriarum nomine veniunt, et in iis corrigendis versatur Iustitia Corrective. Cum vero duobus modis fiat injuria, vel vi, vel fraude, utraque quidem homine indigna est, sed fraus odio digna est majori. Nam, ut ait Cicero,

totius injustitiae nulla capitalior est, quam eorum, qui tum, cum maxime fallunt, id tamen agunt, ut viri boni esse videantur.

[note: Institia tum uversali cum particulari una injustitia opponitur. ] Opponitur autem justitiae tum universali, tum particulari unum tantum vitium Injustitia: non vero ut aliis virtutibus, duo vitia, ut re, ita etiam nominibus distincta. Verum Injustitia illa utrumque extremum comprehendit. quod quomodo in particulari Iustitia accidat, postea videbimus. in Paranomia id eam ob causam accidit, quin omnia omnium vitiorum facta, quae adversus alterum sunt, legibus vetantur, adeoque iis repugnant, sive in excessu, live in defectu peccent. Quare tam is, qui in defectu, quam is, qui in excessu peccat, adversus legem Paranomos atque adeo injustus erit. Nam quocunque modo adversus leges peccetur, siveper audaciam, sive per timiditatem, sive per profusionem, sive per avaritiam, injustum illud admittitur, quod cum Iustitia universali pugnat. Sic legibus repugnat, et omne fugere periculum patriae causa, et se aliosque temere periculo objicere. qui istud facit, in defectu, qui fortitudini opponitur, peccat; qui hoc, in excessu. Vterque autem injustus est, quia leges transgreditur. Transgredi autem leges injustum est. Ratio hujus rei etiam ex eo patet, quod quemadmodum justitia universalis quae legibus obtemperat, eadem est reipsa cum virtute universa; ita injustitia illi opposita, seu Paranomia, eadem est cum vitio universo. vrituti autem universsae vitium tantum universum opponitur: quod rursus duplex est: nam vel in excessu, vel in defectu peccat: ita etiam injustitia seu Paranomia sola justitiae universali opponitur, sed postea in duo extrema distinguitur, quorum alterum in eo, quod nimium est, alterum in eo quod parum est peccat; quod rursus in variis objectis varium est.

[note: Corolla ria duo. ] Ex his patet: 1. non posse quenquam simul omni injustitiae genere laborare, ita ut earum habitibus sit infectus, cum vitia quaedam, quae injustitiae nomine comprehenduntur, sibi invicem tam repugnent, quam quae maxime; alia in defectu, alia in exceflu. Dico autem ita laborare non posse, ut eorum habitibus sit infectus, quia quominus quis vitiorum oppositorum actus diverso tempore exerceat, nunc timide, nunc temere se gerat, nunc parce, nunc profuse vivat, nihil repugnat.

2. Patet Paranomiam hanc magis generis rationem habere, quam totius. ad eam enim sufficit vel unius vitii habitus, qui se ad alterum porrigat. Iustitiam autem universalem magis rationem habere totius: quia ad eam non sufficit, unum tantum virtutis ad alterum sese proferentis genus exercere, sed requiruntur omnes, adeo ut una desiciente, jusiitia quoque cesset.

[note: Institae particularis quid sit. ] Institiam particularem praeter Vniversalem esse docuimus antea. Ea est virtus in bonis externis, quae alteri debentur, tribuendis aequalitatem analogieam servans. Sed ut illius natura melius intelligatur, eadem via et ratione, qua in aliis explicandis usi sumus, ea nobis evolvenda est.

[note: Ejus abjectum. ] Objectum proprium ejus diximus esse, tum corpus ipsum, ejusque integritatem, tum Bona externa, quae fortunae dicuntur, hoc est, honores et commoda, quatenus quidem alieni juris sunt. Commodorum nomine, non modo pecunias intelligimus, sed etiam omnia externa, quae pecunia aestimari solent, quae ad commoditatem vitae aliqua ratione pertinent: sive sint res corponales, hoc est, quae tangi possunt, ut fundus, domus, mancipium, vestis: sive incorporales, quae tangi non possunt, ut labores et operae, quae pecunia locari ac redimi solent, usus aedium aut alterius cujuscunque rei. Hoc autem proprium esse objectum hujus virtutis patet: quia in iis proprie versatur haec virtus quae dare aut tribuere alteri possumus, et de quibus quaeri. potest, meane sint an tua, seu an ad me spectare debeant, an vero ad te. haec autem sunt externa, non interna. deindein iis proprie versatur haec virtus, de quibus plus et minus accipere potes, et plus quidem accipere velle injustum est. At hoc in externis accdit. De virtute, scientia, robore, sorma, quae bona sunt interna, partim corporis, partim animi, plus accipere aut habere velle injustum nemo censet, sed de honoribus plus accipere velle, quam debeatur, injustum censetur.

Secundarium hujusjustitiae objectum, sunt horum bonorum contraria. Sed nos in definitione tantum primarii, ad quod secundariura reducitur, fecimus mentionem.

[note: Forma. ] Quod ad formam hujus virtutis attinet, ea est aequalitas. Nam cum ea versetur inter plus et minus, aequalitatem ut server necesse est. nihil enim inter plus et minus interjectum est, quam aequale, quod ab utroqtie recedit. Patet id ex communi hominum loquendi consuetudine, qui id, quod aequale est, justum dicunt, quod inaequale injustum.

[note: AEqualitas duplex. ] Verum aequalitas duplex est; altera simplex, altera composita, quam analogiam seu proportionem vocant. Simplex aequalitas etiam esse potest inter duo, ut cum ternarium temario, solidum solido, cubitium cubito dico aequalem. Composita requirit plures, ut vocant, terminos, seu plures res, (rei nomine latius accepto, ut personas etiam complectatur) inter quas versetur comparatio, et quidem ad minimum quatuor; sive termini illi inter se prorsus sint distincti, adeoque actu quatuor, vel actu tantum tres, potestate quatuor, quia unus vicem duorum sustinet ac bis sumitur. Quae habet quatuor terminos actu, illa disjuncta

dicitur, quae tres tantum, continua. Vt si dicam, quemadmodum se habent duo ad quatuor, ita tria ad sex, erit proportio disjuncta: sed si dicam, ut se habent duo ad quatuor, ita quatuor adocto, erit continua. [note: Analogia. Ratio. Terminus. ] Definitur autem analogia seu proportio, similitudo rationum. Ratio autem est schesis seu collatio duorum terminorum inter se. Terminus est res quaevis quae in comparationem cum altera venit. Quando ergo duae scheses inter sesunt similes, Analogia est. Exempli causa, sint quatuor termini, Episcopus, pastor, Ecclesia, grex. Hinc primum rationes facio duas. Ratio una est: Relatio inter pastorem et gregem. Ratio altera: Relatio inter Episcopum et Ecclesiam; et quia rationes sunt similes (quemadmodum enim pastor regit et curat gregem, partim salutaria ministrando, partim noxia depellendo, ita etiam regit et curat Episcopus Ecclesiam.) hinc oritur analogia talis; quemadmodum se habet Pastor ad gregem, ita Episcopus ad Ecclefiam, et contra. Et haecquidem proportio est disjuncta, quia sunt quatuor termini actu disjuncti. Continua est, ubi unus terminus est conjunetus seu communis utrique rationi. ex. grartia: quemadmodum se habet Vlysses ad Diomedem, ita Diomedes ad Achillem. ponamus enim duplo fortiorem fuisse Diomedem Vlysse, et Achillem Diomede. Hîc Diomedes bis ponitur, et duorum terminorum vicem gerit. Haec accommodemus ad rem nostram. AEqualitas, quam justnia particularis observat, non est simplex, sed analogica: non enim inter duo tantum versatur, hoc est inter res tantum, verum etiam inter personas: nec enim res per se solae spectantur, sed personis etiam cerris applicantur. Versatur igitur semper ad minimum inter quatuor terminos: personasdgas; et res duas. Personas quidem, quia justum, de quo agimus, semper est adversus alterum, seu alteri cuipiam personae debetur. quare ad minimum duae requiruntur personae. Res vero, quia in rebus spectari debet aequalitas, ut jam dictum est. AEqualitas autem semper est ad minimum in duobus. Dico autem ad minimum, quia nil prohibet, in distributione, verbi gratia praemiorum, et plures personas, et plures esse res. Vt, cum singulis militibus in toto exercitu praemium aut praedae portio est tribuenda. Est autem hîc proportio disjuncta, quia etiam persconae distinctae, et res distinctae sunt, nec res tribuenda cum personis, quibus jus suum tribui debet, eadem esse potest, nisi forte per accidens.

[note: Injust itia particularis quid. ] Injustitia particularis est virium in bonis externis, quae alteri debentur, tribuendis, aequalitatem analogijam non servans. Id autem facit, cum sibi plus, alteri minus, tribuit, vel si aliena forte bona distribuat, alteri plus, alteri minus, quam aequalitas illa requirebat, tribuit. Itaque

unum tantum vitium est, quod justitiae huic opponatur, sed id utrumque extremorum complectitur, hoc est, et plus, et minus: sed respectu sui plus, respectu alterius minus, quod etiam intelligendum est, cum forte inter duos versans alteri sponte plus, quam par est, alteri minus tribuit. vel enim id facit pretio corruptus, aut spepretii aut emolumenti. quare dum alteri plus tribuit, lucri causa, sibi ipse plus videtur sumere: vel id facit in gratiam amici: amico autem plus tribuens, sibi plus tribuere videtur, cum amicus sit alter ipse: quanquam et hic vir injustus emolumentum aliquod quaerit, et sperat amicum sibi vicissim gratificaturum: injusti enim, qui sunt pleonectae, non nisi utilitatis causa amicitias probare solent.

Istorum duorum extremorum alterum, nempe plus sibi sumere, aut de alieno alteri tribuere, est injuriam facere, minus habere est injuriam pari. Illud autem hoc deterius est, licet vulgus contra sentiat. Istud enim inhonestum est, hoc tantum damnosum, Inhonestum autem pejus est damnoso tantum. Objiciet aliquis injustum hunc non semper plus sibi sumere: quia de damnis minus participare vult. Respondendum est: eum etiam tum plus censeri sibi sumpsisse. nam qui de malis minus sibi sumit, is plus boni sibi sumere videtur. minus enim malum cum majore comparatum melius esse censetur: quia magis expetendum; quod autom expetendum est, id bonum est, et quod magis, majus.

[note: Institia particularis est duplex, alia in distribueudo, alia in contractibus occupata. ] Verum particularis illa justitia duplex est: alia enim versatatur in distribuendis bonis communibus, ut hohore aut commodis; alia in contractibus occupatur, contractus voce latissime sumpta; quatenus significat; actionem omnem, ex qua alter alteri ad quidpiam praeltandum, sive in praesens, sive in futurum, obstringitur. lila Distributiva appellatur; haec vel Gorrectiva, vel Commutativa, nominibus specierum ad genus translatis; quae duae species etiam formis differunt.

[note: Contractus sunt vel voluntarii, vel inviti. ] Posterior haec Iustitia, quae in contractibus versatur, iterum est duplex, prout etiam ipsi contractus in quibus cernitur, sunt duplices. Alii enim sunt voluntarii, qui utriusque partis contrahentium voluntate consistunt, ut venditio, emtio, mutuum, fidejussio, commodatum, depositum, locatio, conductio; et haec justitiae pars proprie commutativa justitia dicitur. Alii sunt inviti, ad quos constituendos non utriusque partis voluntas coneurrit, sed altera invita oritur, et hi sunt omnis generis injuriae et maleficia. Atque in his versans justitia Emendativa seu Correctiva dicitur. Contractus autem hi involuntarii sunt duplices: vel enim clandestini sunt, ut furtum, adulterium, veneficium, servi alieni

corruptio, per insidias allata nex, falsum testimonium: vel aperti ac violenti, ut verbera, vincula, mors aperte illata, rapina, debilitatio, maledictum, contumelia. Ratio hujus divisionis patet ex divisione involuntariorum. alia enim perignorantiam fiunt, alia vi, quae violenta dicuntur. Quare contractus inviti, vel clandestini sunt, qui nobis ignorantibus fiunt, vel aperta vi, qui violenti dicuntur. Vbi est observandum injurias cum justitia universali quidem pugnare, sed correctionem earum justitiae particularis esse.

[note: Institiae distributivae objectum. ] His explicatis jam prima particutarisjustitiae species, quse distributiva dicitur, est explicanda. De objecta ejus jam diximus. quia vero distributio inter eos demum locum habet, qui aliquid habent commune, (non distribuitur enim inter plures, nisi quod commune est) commune autem nihil inter se habent, quibus non est aliqua socictas: quaecunque iis, qui societatem aliquam inter se colunt, possunt esse communia in bonis externis, ea sub hanc virtutem cadunt. Verum notandum hic est, idem quod in distribuendis bonis observandum, id etiam in colligendis nonnunquam sumptibus observari et posse, et debere. ut si cives communes sumptus facere debeant, justum est, ut qui commodis Reipub. magis fruuntur plus pendant, quam qui minus.

[note: Forma. ] Quod ad formam attinet, ea quidem est aequalitas in proportione consistens: verum cum duplex sit proportio, Geometrica et Arithmetica, illam Iustitia distributiva observar, hanc ea quae versatur in contractibus. Geometrica proportio est, cum non requiritur, ut unus terminus sit simpliciter aequalis alteri, sed sola rationum spectatur similitudo. At hoc contingit in distributione justitiae. neque enim requiritur ut persona personae, res rei sit simpliciter aequalis; cum una persona possit esse dignior, digniori autem plus tribuendum, indigniori minus: sed ut quemadmodum se habet persona ad personam, ita res ad rem. spectat ergo dignitatem et indignitatem: dignitas autem nunc ex virtute, meritis, laboribus, nunc ex doctrina, nunc ex nobilitate, nunc, ut inter mercatores fit, qui societatem inter se contraxerunt, ex sumptibus, quos quisque fecit: indignitas ex contrariis pendet. Cum colligendi sunt communes sumptus, causa cur quisque ad sumptus illos obligetur est consideranda: ut participatio communium utilitatum, vel majores divitiae, et qui potior est ratione causae, plus etiam conferre debet.

[note: Definitio. ] Hinc Iustitiae distributivae talis definitio colligi potest; quod sit justitia in divisione rerum proportionem geometricam servans: seu, lustitia ad dignitatem personaruin partitionem bonorum aut onerum

accommodans. Dignitas autem lila est causa aliqua justa, ob quam aliquis, vel de communibus bonis participare, vel partem communium on erum ferre debeat.

[note: Examplum justitiae distributivae. ] Examplum justitiae distributivae est: Sint spolia dividenda inter Vlyssem, Patrodum et Achillem. Dignitas quae spectanda est in hac distributione, est fortitudo in praelio ostensa. Ponatur autem Patroclus duplo fortior Vlysse, Achilles triplo: ergo Iustitia distributiva requirit, ut spolia quae Patroclo dantur, sint duplo pretiosiora iis, quae Vlyssi obveniunt; ea vero quae Achilli, triplo praestantiora. Sic, si mercatorum unus in societatem contulerit decem florenorum millia, alter duo: lucrum commune sit mille ducentorum, florenorum: priori de lucro debentur mille floreni, posteriori ducenti. Nam quae ratio duorum millium ad decem millia, eadem est ratio ducentorum ad mille: ratio utrobique est quintupla. Quod si lucrum aequaliter velles dividere, injuste ageres, et hinc lites et controversiae oriri solent. Sic etiam in conferendis peeuniis, si inaequales aequalia conserre dehent, querelae oriuntur. Quare in contributidne civium, si is, qui sex millia, possidet, dat florenos sexaginta; is, qui mille possidet, dare debet decem: utrobique est ratio sextupla. Vbi tamen saepe animadvertendum est, an ii, qui verbi gratia ditiores esse videntur, non tamen aequalem portionem aut etiam minus contribuere debeant, quia caetera, quae hic momentum aliquod habent, non sint paria; quod in omni comparatione est spectandum. fieri enim potest, ut is, qui ditior eil, tamen plures habear, quos alere cogatur, et multa alias cogatur impendere: is, qui aliquanto minus habet, longe etiam minus facere cogatur impensarum, et sic plura interdum ad communes sumptus conferre possit: quo loco aequitas stricto juri succurrit; qua de re alibi.

[note: Injustitia in distribuendo. ] Ex his facile patet, quid sit Injustitia in distribuendo; nempe quae ab hac proportione recedit, nec eandem in praemus aut rebus distribuendis servat rationem ac differentiam, quae est: ipsius dignitatis.

[note: Instistia distributivae, et ejus quae est om contractibus collatio. ] Iustitiam Distributivam sequitur ea quae circa contractus versatur, et est tum Commutativa tum Correctiva. De qua antequam agam observandum est has duas justitiae particularis species duobus modis a se invicem distingui: partim materiae ratione, partim formae. 1. Materiae ratione, quod Distributiva in bonis aut oneribus communibus cernitur: Ea quae ad contractus pertinet, in bonis singulorum seu privatis. 2. Ratione formae, quod Distributiva dignitatem ac conditionem personarum spectat, et divisionem ad eam accommodat: Ea vero quae in contractibus dignitatem personarum non spectat, nisi forte per accidens;

sed personas tanquam aequales sumens, res ipsas etiam ad aequalitatem redigereconatur: ad personas vero non attendit nisi tum, ubi rei aut facti meritum, earum dignitate mutatur. Vnde sequitur tertium discrimen, quod illa proportionem Geometricam observat, haec Arithmeticam, et quidem ejusmodi, quae his tantum duobus a simplice aequalitate disfert; I. Quod Analogia haec in quatuor terminis cernitur, personis duabus et rebus duabus: necesse est enim res personis applicari et attribui: aequalitas simplex in duobus solum cerni potest. II. deinde quod in hac analogia non requiritur, praesertim semper, ut res ejusdem speciei, eodem numero et quantitate cum altera commutetur, quae esset simplicissima aequalitas, sed sufficit, ut res pretio alteri respondens, pro ea reponatur. Sed haec aequalitas, simplici, quod ad usum attinet, qui hic solus spectatur, aequipollet. Dico autem non semper id requiri: quia nonnunquam requiritur ut eadem prorsus res, eodemque numero et quantitate, quae in pretio vim aliquam habeat, reddatur, ut in deposito: interdura ejusdem speciei ac quantitatis ut frumenti modius pro modio, aureus nummus unus pro altero.

[note: Talio Pythagorica refellitur. ] Ex his apparet, non esse semper necesse ut in contractibus et per mutationibus rerum (nam de distributione res est manifesta) observetur jus talionis Pythagoricae, quod a fimplicissima aequalitate recedere vetat, et idem specie, eodem numero et quantitate, reponere jubet. Nam primum id aliquo modo impossibile est, vel impossibili vicinum atque absurdum. Horatius Codes solus imminentium hostium vim sustinuit. Cajus Mutius manum suam combussit et admiratione virtutis suse, Regem illis temporibus potentissimum et infensissimum populo Romano pacem facere coegit. Codrus et Decii pro patria se devoverunt. Si his praemium ex jure illo talionis reddere velis, quomodo id consequeris? Liberavit te aliquis lethali morbo laborantem, alius a piratis redemit; si jus talionis observare velis, oportebit quidem illum aegiotare, te vero medicum fieri, et qua ille fortuna in te curando tisus est, eandem in ipso curando experiri: hunc autem in piratarum manus venire, ut eum redimere possis. Praeceptor te erudiit, tu illum vicissim erudire cogeris, et in ea quidem re, in qua ille te erudiit. Si quis alterius filiam violaverit, ipse plane orbus liberis, aut uxorem alienam coelebs, jus talionis nullum habet per naturam rei locum: deinde etiamsi uxorem et filiam haberet, id tamen inhonestum esset. Sic si quis falsum testimonium in te diecret, inhonestum foret eundem vicassim calu mniari. Injustum etiam esset atque inhonestum, eum qui ignorans ac praeter animi voluntatem te laeserit, sponte ac dedita opera

eodem incommodo afficere: nam ut tu talionem ignorans observes, fierinon potest. Iniquum etiam fuisset si Caesar militi, qui ei in Hispania siti confecto aquam, periculo salutis suae petitam, in galea attulerat, plenam tantum aquae galeam reddidisset: aut si Darius ei qui fugienti ac esurienti ipsi panem cibarium dederat, tantundem postea reddidisset; iniquum, inquam, hoc esset in eum qui prior quippiam fecerat. Interdum iniquum est: jus talionis, cum is qui prior quippiam mali fecit, idem ab altero postea perpetitur: ex. gratia: Si subditus Magistratui aut regi suo colaphum impingeret, non satis fuerit vicissim ei colaphum impingi, sed alia superaddenda fuerit poena: contra si magistratusaut parens civi aut filio colaphum, etiamsi injuria tandem, id faciat, impegerit, non protinus tamen est repercutiendus. Tandem etiam, id inutile saepe atque adeo injustum foret. Quid enim est opus, tritici modium cum tritici modio eodem tempore commutare, si sit aeque bonum utrumque? quid lac opus cum lacte, ovum cum ovo? Hinc fit ut inter artifices, qui ejusdem speciei ac valoris opera conficiunt, non sit frequens permutatio, et tanto quidem minor, quo opera sunt sibi similiora. Quod si talionis jus observandum esset, cessaret omnium rerum permutatio, adeoque omnis socictas civilis, quae rerum permutatione et communicatione continetur. Nam civitas non constat ex medico et medico, sed ex medico et agricola; hoc est, non constat ex hominibus ejusdem vitae generis, et artificii, sed variorum. Variorum autem artificum varia sunt opera, quae inter se permutari est necesse, si societas inter illos vigere debeat. Non est ergo simplex aequalitas quam talionis nomine appellant, nisi vel pactum vel obligatio intercesserit, vel lex aliqua, et quidem recta ac honesta, hoc jus in certis rebus sanxerit. Vt lex Mosaica sancit, ut reddas oculum pro oculo, dentem pro dente, manum pro manu, pedem pro pede, adustionem pro adustione, vulnus pro vulnere, livorem pro livore. Et leges 12 tabularum: si membrum rupit meum, ex pacto talio est. In quo tamen semper observandum est, an sciens, an ex ignorantia mera, an consulto et cogitato, an perturbatione aliqua repentina incitatus la serit. Quae ex ignorantia proficiscuntur, veniam merentur; quae ex perturbatione, levius sunt punienda. Ex eodem jure est illud apud Iurisconsultos celebre: Quod quisque juris in alterum statuerit, eo ipse utatur: et illud vulgare; ab altera expectes alteri quod feceris. Quod tamen tum demum aequum est, si nulla sit tanta inter personas differentia, quae juris inaequalitatem postulet: qualis differentia est intermagiltratum et privates, patrem et filium, dominum et servum, virum asquem summum

et hominem vilissimum; nam tum ex persona aliquo modo aestimationem recipit factum, et non retinetur prorsus simplex aequalitas, praesertim quod ad injurias attinet.

[note: Quatenus ea admitti possit. ] Verumtamen si per talionem nihil aliud intelligas, quam mutuam quandam sive boni sive mali perpessionem, et rerum permutationem, omnino talio ad justitiam commurativam pertinet, et in civitate necessaria est. Nam vel boni quid patimur, vel mali ab aliis: si mali compensatio prohibeatur, civitas serva erit: si boni, ingrata. At non frustra veteres Gratiarum templa in celebrioribus urbium locis extruere soliti sunt; quo ipso monuerunt inter cives officiorum et operarum vicissitudinem debere esse. Nihil enim tam proprium est gratiae, quam officium pro officio prompta et cumulatiori, si fieri possit, mensura retribuere.

[note: Iustitiae commutativae officium. ] Haec de Iustitia in contractibus versante, in genere dicta sufficiant. Species ejus duas antea constituimus, alteram in contractibus voluntariis versantem, quae proprio nomine commutativa dicitur; alteram in contractibus invitis seu injuriis, quae Correctiva. de illa prius agemus, ejusque officium explicabimus. Commutativae justitiae officium est, ut res quae permutandae sunt, prius exaequentur ratione pretii; deinde fiat permutatio, ita ut hic rem illius capiat, ille hujus. Verbi gratis, si agricola frumentum habeat, sutor ocreas, velintque inter se permutationem justam instituere; prius aestimatio tum frumenti tum ocrearum est facienda, et pretium exaequandum: et, si constet duo paria ocrearum respondere pretio unius modii frumenti, agricola unum frumenti modium dare debet, et vicissim a futore duo paria ocrearum accipere, vel id quod tantumdem valeat. Perinde autem est, sive in praesens det alter alteri, sive in futurum promittat. promissum enim, dum tempus exhibitioni praestitutum adveniat, loco rei est. Rerum autem permutandarum nomine etiam operas ac labores, qui in alteriusgratiam et qualecunque commodum fieri possunt, et rerum usum intelligimus. sic qui mercenarium conducit aut tabellarium, laborem ejus aestimare debet, et pretium ei aequare; ac tum demum ille huic laborem praestare debet, et precium ab eo vicissim accipere, si quis equum conducat, aut domum, debet ejus usum aestimare, et pretium aequum reddere.

[note: Naturalis rerum inter se exaquadarum menfura est indigentia. ] Verum cum res permutandae saepe sint inter se valde dispares, genere, numero, quantitate; quaeritur qua ratione inter se exaequari ratione precii possint? Nam ad hoc, ut exaequentur res inter se, requiritur ut sint comparabiles: ut autem comparari possint inter se, opus est communi aliqua mensura, quae res permutandas metiatur et aestimet.

Quare quae sit haec mensura communis quaentur. Haec vero duplex est: naturalis una; altera hominum ingenio excogitata, illius prioris veluti vicaria. Naturalis mensura est Indigentia, quae est defectus rei alicujus utilis. Ea quo major minorve est, eo quoque res pluris minorisve habetur. Et haec etiam nos ad permutationem instituendam impellit: ut si frumento egeat locus quispiam aut regio, vino abundet, majoris erit frumentum quam vinum. Ad indigentiam autem duo requiruntur; primum ut res ipsa usum aliquem ac fructum quem appetamus nobis praebere possit. Nam re inutili non dicimur indigere. Deinde ut illa caremus. Vtraque res pretium rerum mutat. In usu spectatur potissi mum necessitas, commoditas, (quo nomine voluptatem quoque complectimur,) dignitas; addi potest etiam communitas: quorum enim usus latius se extendit, ea preciosiora sunt. Singula ex his precium augent, quo sunt majora; si minora minuunt, caeteris paribus. Dico, caeteris paribus; quia interdum id quod est magis necessarium, vilioris est precii, quia ad dignitatem non pertinet, aut minus pertinet. Ea enim quae ad commoditatem aut dignitatem pertinent, sere solent esse preciosiora: quanquam id ob copiam aut paucitatem seu penuriam rei videtur accidere. Nam quae prorsus sunt ad vitam necessaria, quae sane genere pauca sunt, (paucis enim natura contenta est) eorum copiam fere majorem produxit natura; aut eorum conficiendorum ratio est facilior, quam eorum quae ad commoditatem ac dignitatem; qualia sunt supellectilia pretiosiora, aedes amplae, magnificae, et similia. Ad carentiam, ut ita loquar, pertinet raritas, quae precia semper vehementer auget; quae rara cara. et hanc ob causam ea quae majori labore, periculo, artificio parantur, cariora sunt, quia rariora. gemmis raritas seu paucitas pretium facit maximum. facit quidem id usus, sed paucitas magis. eadem fere dignitatem conciliat.

Indigentiam autem hanc, tum causam quandam permutationis, tum rerum permutandarum mensuram esse, patet ex eo, quia si nemo ulla re indigeret, nulla fieret permutatio: et, si sint duo quorum alter alterius re nullo pacto indigeat, nulla inter illos fit permutatio. Ego non indigeo lance alterius, alter non indiget meis libris. Ergo non fit inter nos permutatio. Quod si etiam alter indigeat alterius re, sed non similiter, non eodem modo fit permutatio. Nam qui majore inopia premitur, descendere cogetur ad conditiones ejus qui ita eget, ut tamen carere possit. Indigentia igitur est vera et naturalis rerum omnium quae permutantur mensura, quae omnia continet, ut ait Aristoteles, quia enim alter alterius re indiget, ideo hominum coaluit et conservatur societas; quae aut non ini

retur, aut dissolveretur, si nulla ratione homo egeret homine, neque ad utilitatem, neque ad jucunditatem. Sed natura cum vellet omnes inter se necessitudine quadam colliganos tenere, ira rem totam temperavit, ut neque quisquam ita copiosus sit ac locuples, qui tenuiorum opera carere, neque quisquam ita egenus, qui non aliquem sui usum praebere abundantissimis possit.

[note: Ab hontinibus inventa, est nummus. ] Hactenus de naturali rerum omnium permutandarum mensura: Altera rerum permutandarum mensura ab hominibus excogitata, illius prioris veluti vicaria, est nummus. Nummis enim res omnes, de quibus contractus instituimus, metiri et aestimare solemus. Nummum autem non natura constare, sed lege et hominum instituto, etiam Graecum ipsum nomen docet. Dicitur enim [gap: Greek word(s)] quia [gap: Greek word(s)] hoc est lege et hominum instituto, non natura constet, imo et nummi appellatio, a [gap: Greek word(s)] ducta videtur. et haec est causa cur nummi valor ac precium hominum arbitrio mutetur, sive edicto magistratuum, sive tacito consensu populi, ita ut vel phtris minorisve sit, vel nullius amplius valori. Qua ratione Lycurgus Spartae inutiles reddidit lege omnes aureos et argenteos nummos, ferreorum usu instituto. At quae naturalia sunt, hominum arbitrio variari, praesertim tam facile, aut penitus tolli nequeunt.

[note: Duplex nummi in permutaetionibus usus. ] Duplex autem nummi in permutationibus usus est; alter is quem diximus, ut rerum pretia definiat, et sic eas inter se comparabiles reddat. Nam ut possis pecora pro domo parare, necesse est utraque aestimare. hoc vero commode fieri potest, si nummo utrorumque precium aestimaveris. Conster, v. gr. domus florenis trecentis singuli boves florenis decem: quare ut justa instituatur permutatio, triginta boves pro domo sunt dandi: hi enim domus precium aequabunt. Alter usus nummi est, ut in rerum ipsarum quae permutandae sunt, et quibus alter indiget, subeat locum. nisi enim id fiat, permutationem saepe cessare necesse est, factumque fuit procul dubio apud veteres, antequam inventus esset nummus. tum enim res tantum permutabantur rebus; v. g. pro pecoribus arma, pro frumento vasa ac supellectilia dabantur. Cassaturam autem saepenumero permutationem, si nummus absit, pater. fieri enim saepe potest, ut ego quidem re tua egeam, ego vero nihil habeam, quo tu similiter indigeas. Itaque ne impediatur permutatio, nummus substituitur in locum rei, qua alter indigeat; si quidem is nummo isto vicissim sibi parare potest rem qua indigeat, ei quam alteri vendiderat precio aequalem; et nummus interea veluti est sponsor, qui certum fecerat cum vicissim consecuturim id, quo indigeat, vel ab eo cum quo

permutationem instituerat, si ea re abundet, vel ab alio, si ei eundem nummum sponsorem dederit. Quod ut tanto commodius fiat, rerum precia, quoad ejus fieri potest, in Republica constituta esse debent.

Dices nummi usum hoc habere incommodum, ut dum ego eum expendam, et aliquid vel a te, qui eum mihi dederas, vel ab alio emam, ejus precium decrescere possit, et sic ego minus consequar, quam accepturus fuissem, si rem pro re mihi dedisses. Respondeo, nummi precium et aestimationem, constantiorem esse solere, quam rerum ipsarum, quarum precia in dies fere mutantur: ne de eo nunc dicam, quod nummorum valor fere augeatur, adeoque ei qui accipit, non tantopere noceat. Quod si aliquod hîc per accidens est incommodum, id abunde pensatur eo commodo, quod ad omnes homines, ex permutatione ea quae nummo interveniente fit, redundat. Nam praeter id, quod modo diximus, id habet commodi nummus, quod ad itinera facienda, ad merces varias alibi permutandas, longe sit commodior. quis aut posset, aut vellet tantum secum deserre frumenti, aut boves tot secum deducere, ut Germanium Italiam, Galliam peragrare, et aliquamdiu etiam ibi vivere permutatione rerum istarum possit?

Ea quae hactenus docuimus, de aequalitate invenienda, in emptione, venditione, locatione et conductione, potissimum observanda sunt. nam in deposito, v. g. mutuo, commodato, rei aequalitas satis definita est; imo interdum res una tantum est, diverso tamen modo considerata. Haec de Iustitia commutativa.

[note: Injustitiae justutiae commutativae opposita. ] Injustitia ei contraria est, quae ab hac aequalitate, quam observandam diximus, recedit; quod fit, cum alter plus habet, alter minus: Vt cum precium, quod pro merce datur, ea vel majus, vel minus est; vel alter et mercem, et pecuniam simul habet, alter neutrum.

[note: Iustitiae Correctivae officium. ] Quod ad Correctivam Iustitiam attinet, quae in contractibus invitis seu injuriis versatur, ejus officium est injurias corrigere, seu inaequalitatem, quae inter eum qui intulit, et eum qui passus est, injuriam, orta est, tollere, et ad aequalitatem, quas ante injuriam fuerat, quoa id ejus fieri potest, revocare. AEqualicas haec, ut antea diximus, Analogica est, et quidem Arithmetica. qualis autem esse debeat ex contraria inaequalitate, quae corrigenda est, intelligi potest Duo illi, quorum alter intulit injuriam, alter passus est, inter se sunt inaequales ratione hujus contractus in voluntarii: (nam an alias inter se sint aequales, aut inaequales, hîc per se non spectatur) is enim qui injuriam intulit plus habere censetur, qui vero passus est censetur habere minus, adeoque hic est inaequalitas. id quod plus est, lucrum vocamus; quod minus, damnum.

Quanquam emm non semper is qui intulit injunam, proprie loquendo aliquid lucretur, ut si quis alcerum percutiat, aut convicietur, aut occidat; tamen quia alteri quippiam videtur decessisse, qui passus est injuriam, et quidem ejus causa qui intulit, huic quippiam videtur accessisse; quod cum aestimatur a judice, lucrum appellari potest; et ejus contrarium damnum, similitudine ducta a voluntariis contractibus. Nam qui in iis plus adpiscitur quam dederat, lucrari dicitur; qui minus, damnum pati.

Hanc inaequalitatem corrigere vult judex, et ei qui injuriam intulit lucrum detrahit, atque ei adjicit qui damnum passus est, ita ut denuo exaequetur alteri, quemadmodum ante injuriam aequalis fuerat. Detrahit autem alteri lucrum, et adjicit ei qui damnum passus est; vel proprie, utcum rem injuria ablatam reddere jubet, aut injuriam ac contumeliam pecunia aestimat, quam is qui laesit reddat parti laesae; ut si is qui vulneravit jubeatur alteri solvere tum omnia impendia in curationem facta, tum operarum intertrimentum; (quo propemodum reduci potest ea injuriae correctio, cum is qui mendacio laesi famam alterius, veri professione resarcire jubetur, id quod de dignitate ipsius delibavit:) vel plane improprie, ut cum poena corporalis infligitur ei, qui injuriam intulerat; quod fit ob laesum, cujus jus, dignitas atque honor ea ratione sancitur, et contumelia quae in injuria fuerat vindicatur: ideo ei accessisse censetur, atque ita aequalitas, quatenus natura rei patiebatur, restituta.

AEqualitas ergo ea, quae ante contractum inter partes contrahentes, seu laedentem ac laesum fuerat, est instar mensurae seu regulae, ad quam aequalitas, quae a judice post injuriam factam reducitur, quoad ejus licet, accommodanda est; haec vero medii rationem habet inter plus et minus, inter lucrum et damnum: quod si reipsa reduci non potest, id quod ei per analogiam respondet quaeritur, ut in poenis corporalibus accidit, et quod alteri praeter hanc accessit per injuriam, id ei detrahendum, et adjiciendum ei cui decesserat.

Iustitia igitur haec rem ipsam per se spectat, hoc est lucrum et damnum, personas per se ponit tanquam aequales. Dico per se; quia per accidens personarum etiam differentia consideratur, nempe propter res ipsas. personarum enim dignitas aut vilitas, nonnunquam injuriae ipsius rationem mutat. Sic v. gr. gravius est delictum, si quis magistratum percutiat, quam si privatum: gravius si parentem quam si alienum: et ita in multis aliis: praesertim si injuria quae magistratui aut parenti infertur contumeliam habeat conjunctam. Quod propterea dieo, quia

levis injuria subditi in magistratum, non protinus par est gravissimae injuriae magistratus in subditum; sed gravior est injuria si subditus percutiat magistratum, quam si magistratus subditum. Sic, gravior est poena, si is, qui in summa dignitate fuit constitutus, virgis caedatur publice, et infamia notetur, quam si alius quispiam obscurus admodum et ignobilis: gravior, inquam, est, quod ad ignominiae rationem attinet. Verum haec differentia jam ad rem ipsam spectat, ad personas ipsas, quibus applicanda est aequalitas rerum, per accidens tantum. Observandum est autem in maleficiis non semper esse certam personam laesam, quam poenae creditorem appellare licet, quemadmodum reus est poenae debitor. saepe enim tota Respublica partis offensae vicem sustinet, Reipublicae autem jus magistratus potissimum persequi debet, cui Reipublicae cura est commissi.

[note: Ejus desinitio. ] Hinc elici potest justitiae correstivae definitio. Est enim Iustitia in contractibus involuntariis, seu mavis, injuriis versans: vel, Virtus quae, analogiam arithmeticam servat in contractibus involuntariis.

[note: Injustitiae illi opposita. ] Injustitiae natura contraria est: Ea enim vel majoris aestimat quam par est vel minoris; et (ut ad poenam hoc tranferamus) vel graviorem infligit Poenam vel leviorem. si majoris aestimet, aut graviorem poenam infligat, injuriam facit reo; si minoris, aut leviorem poenam infligat, injuriam facit parti laesae, nisi illa consentiat et de jure suo cedat: de jure enim suo cedere cuivis licet quantumlibet, nisi forte per accidens honestas dissuadeat.

CAPVT XVII. De Iure: Item de aequitate et aequo-bono.

[note: Ins duobus modis accipitur. ] QVia justitia a jure, non modo quoad vocem deducitur, sed etiam reipsa dependet, de eo quoque agendum est, ut justitiae naturam plene intelligamus. Videtur autem jus duplici modo sumi, vel enim significat [gap: Greek word(s)] , hoc est potestatem, facultatem ac licentiam aliquid agendi; qua ratione jus mihi est rem meam vendendi, donandi, permutandi: vel significat obligationem seu obstrictionem quandam ad aliquid praestandum, praesertim alteri; qua ratione jure ad reddendum depositum aut debitum adigor. Vnde etiam justum quatenus ad facta refertur, et a jure differt, tanquam concretum a suo abstracto, (nam cum de personis dicitur, ejus abstractum est justitia, quae non factorum revera sed personarum est affectio) duplici ratione

dicitur, vel pro eo quod facere licet, seu quod recte et honeste fieri potesl, quemadmodum exigere debitum; vel pro eo quod omnino fieri debet, seu ut fiat aequum est, quale est debitum solvere creditori. Hoc loco cum de jure et justo agimus, in posteriori potissimum significatione voces has accipimus, licet ea quae dicturi sumus, ad priorem quoque aliqua ratione possint accommodari.

[note: Iuris divisio] Ius autem hoc universum ex materia potest constitui triplex: vel enim in acquirendo, vel in conservando vel in alienando consistit. Sed aliam adhuc divisionem tradit Aristoteles, jus enim vel proprie et absolute ita dicitur, vel secundum analogiam et similitudinem: istud politicum seu civile ab Aristotele dicitur; hoc oeconomicum seu domesticum. [note: Ius politicum. ] Politicum sivecivile definitur, id quod est hominum liberorum societatem civilem inter se colentium. Liberos appcllo eos, qui sunt sui arbitrii, non alieni dominii ac potestatis qua ratione excluduntur servi, et silii non emancipati, imo et uxor sub viri potestate constituta. Quia vero societas hujusmodi hominum persecta, est civitas, quae sufficientem rerum omnium copiam habet, et inter hos qui ejusdem Reipublicae cives sunt contractus ac obligationes omnium fiequentissime intercedunt, ideo jus simpliciter et absolute dictum civile appellatur, licet etiam alienigenis et diversarum nationum hominibus, quibus aliquod intercedit commercium, jus simpliciter dictum adversus se mutuo esse possit. Vnde patet jus hoc civile [gap: Greek word(s)] dici, quia jus civile in hoc genere emineat. jus autem proprie dictum inter eos esse quos diximus, ex eo patet, quod inter eos jus sit absolute dictum, quibus etiam leges communes: leges, autem communes istis hominibus esse solent qui sunt liberi ac sui arbitrii, et societatem vitae inter se colunt.

[note: Ejus divisin. ] Ius hoc civile iterum duplex est: aliud naturale, aliud positivum seu [note: Ius naturale. ] legitimum. Ius naturale est quod naturalis ratio omnino jubet, nec ab arbitrio et instituto hominum pendet, sed a natura ortum ducit; ideoque apud omnes recte sentientes omni tempore ac loco idem est. [note: Ius positivum. ] Positivum autem seu legtimum est illud quod ab arbitrio et instituto hominum pendet, et ob Reipublicae utilitatem a legitimo magistratu sancitur. Itaque priusquam sanciatur lege, [gap: Greek word(s)] et indifferens est, hoc est, vel servari vel non servari potest: postquam autem sancitum est, [gap: Greek word(s)] esse desinit. Atque hoc iterum duplex est: vel enim est commune seu universale, quod ad omnes cives pertinet; vel speciale aut singulare, ad certas personas certaque negotia restrictum. Illud legibus [note: Lex quid. ] proprie dictis comprehenditur. Est enim Lex proprie dicta, praeceptio

quaedam generalis a legitima potestate sancita, obligans vel ad obedientiam vel ad poenam. Specialiora vero jura dicuntur [gap: Greek word(s)] , privilegia; qualia erant ea quae plebiscitis populi Romani statuebantur, de provinciis aut imperiis huic aut illi mandandis, de frumento agrisve dividendis. communia jura perpetua censentur; haec tempore limitantur.

[note: Discrimen inter jus naturale et positivum. ] Differt autem jus naturale a positivo, quod illud apud omnes gentes ac Respublicas, vel saltem plerasque, eandem vim habet, estque constans et immutabile, hoc vero pro varietate Rerumpublicarum varium, et in eadem etiam Republica non semper idem; cum ejus constituendi causa fit Reipublicae utilitas, quae pro hominum, locorum, ac temporum varietate, nunc hoc, nunc illud postulat. Est autem jus tanto melius quanto melior Rripublicae forma.

Neque vero est quod quis hîc objiciat omnia jura positi va esse videri, et ab homwum arbitrio pendere; quiatanta sit juris varietas, ut nihil videatur esse imrnutabile, cum naturalia prorsus censeantur immutabilia. quemadmodum, quia igni naturale est urere, aeque urit apud nos et apud Scythas et Indos. Dicimus enim primo non omnia jura mutari. nam caedem eorum qui eadem societate continentur, nec injuste nos laeferint, rapinas et fimiles injurias omnis Respublica prohibet, et oben dientiam illis qui praesunt praestare juber. Deinde non omnia naturalia prorsus sunt immutabilia, sed aliquam varietatem admittunt. Sic naturaliter est dextra manus valentior sinistra, et ad labores aptior; inveniuntur tamen ambidextri, qui utraque manu aeque commode utuntur, aut etiam quibus sinistra est dextra robustior. Quemadmodum autem pauci sunt quibus sinistra manus est robustior dextra, ita etiam paucae sunt Respublicae quae naturalia prorsus jura pervertunt, neque tanta est in iis varietas, quanta in positivo jure, quod ex Reipublicae utilitate, quae multis modis variat, ducitur, et non secus ac mensurae rerum multiplex est.

[note: Divisie juris apud jurisconsultos recopta. ] Antequam ulterius progrediamur, noninutile fuerit usitatam apud Iurisconsutos divisionem juris proprie dicti cum hac Aristotelica conferre, praesertim quia aliter jurisconsulti, aliter Aristoteles vocibus quibusdam in divisione illa tradenda utuntur. tripartitum autem jus conistituunt jurisconsulti, naturale, gentium, et civile. Naturale et est, quod brutis cum nomine commune est: quanquam hominum tantum respectu jus vocatur, in brutis non jus, sed naturalis instinctus seu impetus appellatur. Huc refertur custodia et defensio vitae, libertatis naturalis, rerum partarum, conjunctio maris et faeminae, liberorum procreatio

et educatio. Ius gentium est, quod ratio naturalis inter homines constituit, ideoque brutis non est commune. Huc pertinent jura quae in contractibus ab omnibus observanda statuuntur. Contractus enim in bruta non cadunt: huc reverentia parentum, ac cognati sanguinis: huc legatorum jura pertinent qui semper inviolabiles sunt habiti. Civile denique jus est quod quaevis Respublica sibi constituit, ut jus Romanum, quod etiam [gap: Greek word(s)] civile appellatur, Ius Polonicum, Magdeburgense etc. Hoc jus ad utilitatem Reipublicae comparatum est, et a naturali tamen jure et gentium aliqua ratione deductum est. Vnde jura quae ad publicum Reipublicae Statum pertinent prope omnia civilia sunt ac positiva, quia ad formam Politiae accommodantur; jura privatorum magis ex jure naturali et gentium petuntur.

Tripartita haec juris divisio orta est ex triplici statu, ac conditione hominis: vel enim consideratur ut animal, vel ut homo, vel denique ut homo politicus seu civilis: quatenus animal, jus naturale ei convenit: quatenus homo, jus gentium, quatenus Politicus, jus civile. Sed Aristoteles priora duo membra ad unum revocavit, hoc est, ad jus naturale. Nam revera tum id quod homini est commune cum brutis, tum id quod naturalis ratio inter homines constituit, naturale est; differt tantum, quod illud commune sit, aclate quoad rem ipsam pateat, hoc hominis sit proprium, et strictius. inter dum etiam difficile est ea discernere; dubium enim est an ad jus naturale dictum, an vero ad jus gentium pertineant, illae juris regulae. Iure naturae aequum est neminem cum alterius detrimento fieri locupletiorem; et secundum naturam est, commoda cujusque rei eum sequi quem sequuntur incommoda. quod Aristoteles legitimum vocat, id Iurisconsulti civile; quam vocem Aristoteles tam late extendit, ut triplex illud jus a Iurisconsultis constitutum complectatur.

[note: Bus Oeconomicum. ] Hactenus de jure propric et absolute sic dicto egimus, nunc ad illud veniendum est, quod per Analogiam seu similitudinem ita dicitur, et est Oeconomicum seu domesticum, quod inter eos qui eandem familiam [note: Quod duplex est, aliud inter pares, aliud inter impares. Inter impares est vel uxo. vium, vel patrium, vel kerile. ] constituunt versatur. Est autem duplex potissimum; vel enim est inter eos qui inter fe pares in domo censentur, nec sibi mutuo subjecti, vel inter impares. Istud inter fratres et sorores sub patria potestate existentes, praesertim si non longe a se eatate distent: aliquo modo etiam inter servos esse potest. Hoc triplex est; Vxorium, Patrium, Herile. Vxorium est, quod marito competit adversus uxorem. Patrium, quod parentibus adversus liberos. Herile, quod hero aut herae adversus servos, omniaque mancipia, et vice versa. non enim tantum est jus superiori

[note: Hoc jus non esse proprie dictum. ] adversus inferiorem, sed etiam inferiori adversus superiorem.

Hoc autem jus non esse proprie dictum patet: nam quod ad eos attinet qui pares censentur, iis nullum proprie dictum jus convenit, quia nec ipsi sunt sui juris ac arbitrii, sed ejus cui subsunt, vel patris vel heri. quare jus illorum ad parentem aut hemm spectat, qui de eo statuere pro arbitrio potest. Quod ad eos qui impares censentur attinet; nec inter eos verum jus est, ut nec injuria: inter maritum quidem et uxorem, parentem et liberos, propter summam conjunctionem ob quam veluti unum censentur, maritum enim et uxorem unum corpus constituere S. literae docent. Liberi nondum emancipati et a parentibus separati, eorum partesac membra censentur. At eidem adversus suum corpus ac membra nullum jus, nec injuria proprie dicta: nemo enim proprie sibi facit injuriam. Quod ad dominum et servum. attinet, quia servus res seu [gap: Greek word(s)] domini est, non potest proprie dictum inter eos jus esse, nec injuria. Ius enim et injuria non est inter possessorem et rem possessam, alias domino adversus se ipsum jus esset, aut injuria, cum res possessa cum posseore computetur. Est quidem possessori seu domino jus quiddam in rem suam, hoc est potestas de ea pro arbitrio statuendi, sed non jus adversus illam, ita ut, proprie loquendo, mutua possit esse inter rem et possessorem obligatio ad aliquid praestandum. Est et alia ratio cur inter eos non sit jus proprie dictum; quia nec lex inter eosest, sed aliquid legi analogum; qualis autem lex tale jus, cum lex descriptio quaedam sit juris. Ius tamen est aliquod, quia etiam est mutua quaedam obligatio, ubi ergo haec, ibi et jus est. Inter omnia autem haec jura, ad jus proprie dictum proxime accedit maritale seu uxprium; quia ibi major libertas, major aequalitas, et uterque conjux imperium ac potestatem quandam habet; maritus maxinie in filios et servos, uxor imprimis in filias et ancillas. quanquam altero absente, aut officium non faciente, alteruter utriusque officium peragere solet. Verum quia uxor marito subest, ideo juris ratio hîc a proprietate discedit. Longissime autem a jure vero abest herile, ob causam antea dictam. Est tamen aliqua ratione hero jus adversus servum, quatenus servus est naturali arbitrio praeditus, quemadmodum eatenus etiam a, amicitia est et societas; haec vero aeque late patent, societas seu communitas amîcitia, jus: ubi unum habet locum, ibi etiam alterum, et contra. Ratio auteni haec est cur domino et servo jus esse possit; quia servitus non in totum hominem prorsus descendit; melior pars natura sua libera est: nec omnia jubere domini possunt, nec in omnibus parere servi coguntur, nisi velint. Quare eatenus obligatio oritur servi adversus Dominum, ad facienda

imperata, et vicissim domini adversus servum ad suppeditanda ei vitae necessaria, hoc est, victum et cultum. Reliqua medio quodam modo se habent, vel ob libertatem, vel ob aequalitatem, et majorem minoremve obligationem. magis est obligatus filio pater, quam mancipio hexus: major autem est inter liberos aequalitas, quam inter parentem et liberos, dominum et Servum. Servi quidem inter se aequales sunt, sed libertas deest.

[note: Quid sit justum, Iustum factum. ] A jure justum deduci diximus, quod quotuplex sit jam docuimus; unde etiam quotuplex sit justum constat. Iustum autem simpliciter dictum differt a justo facto. justum enim simpliciter dicitur aliquid etiam antequam [note: Inste factum. ] fiat, licet ad factum respiciat; at justum factum reipsa factum est: quod si sponte fiat dicitur etiam, juste factum, et, si consilium accesserit, justitiae habitum arguit. Iustum autem factum ab ignorante vel invito fieri potest. Iustum ergo simpliciter latius patet quam justum factum, et justum factum quam juste factum, quod enim juste factum, est etiam justum factum, et justum. factum, est etiam justum simplieiter, sed non contra.

[note: Iuris et justi opposita. ] Quod ad contrarium attinet, juri opponitur nesas. (vocabulum enim abstractum quod juri accurate opponatur vix apparet; utimur autem saepe injusti aut injuriae vocibus.) Iusto opponitur injustum, justo facto, factum injustum, quod si fiat sponte dicitur injuria seu injuste factum, cum fit praemeditate ac consulto injustitae habitum arguit. Injustum factum sine consilio, imo etiam ab invito aut ignorante committi potest, nec habitum injustitiae protinus secum trahit.

[note: AEquitatis vox varire accipitur. ] AEquitatis vox ambigua est, quanquam homonymia est [gap: Greek word(s)] , hoc est ex earum numero quarum significationes sunt vicinae. nonnunquam sumitur pro justitia simpliciter, praesertim particulari, quam in aequalitate consistere diximus: aequitas enim et aequalitas cognatae sunt, interdum sumitur pro habitu qui Graecis [gap: Greek word(s)] dicitur; eaque ex parte cum benignitate magnam habet cognationem, cum de jure suo libenter cedat, nec rigide id persequatur. Opponitur ei iniquitas et rigor, quemadmodum et aequum-bonum opponitur. juri stricto sive rigori juris, qui de verbis ac jure scripto nihil remittit, etiamsi circumstantiarum ratio aliud postulet.

Ex aequi autem boni natura aequitatis natura facile patebit, in [note: Item aequi boni. ] qua significatione vocem hanc accipimus. AEquum-bonum nec idem est prorsus cum jure, nec prorsus ab eo differt. Vnde quod aequumbonum est, etiam justum dieimus: quod ostendit aequum-bonum sub ure aliquo modo contineri. interdum aequum-bonum prseferimus juri,

nempe stricto; ex quo apparet id non esse idem prorsus cum jure. Continetur ergo aequum-bonum sub jure in universum sumpto: disfert autem a jure legibus comprehenso, estque nihil aliud quam juris legibus comprehensi (sive scriptae sint leges, sive non scriptae, quanquam in scriptis saepius accidit) moderatio et correctio quaedam.

[note: Cur jus legale correctione indigeat. ] Cur autem jus legibus comprehensum correctione opus habeat, adeoque aequo-bono locus relinquatur, in causa est legum proprietas. Ea vero est, quod leges generalibus verbis concipi soleant, nec ad singulares personas aut actiones descendant; alias in infinitum legum numerus cresceret, ob infinitam personarum ac negotiorum varietatem, adeoque leges, cum scientia comprehendi non possent, redderentur inutiles. Hinc Vlpianus ait: Iura non in singulas personas, sed generaliter constitnuntur. Et Iulianus: Neque leges, neque senatusconsulta ita scribi possunt ut omnes casus quicunque inciderint comprehendantur; sed sufficit, ea quae plerumque incidunt contineri, Hinc patet non raro fieri posseut lex, generalibus verbis concepta; ut plurimum tantum obtineat, non vero semper et ubique, adeoque in hoc aut illo negotio observari non debeat: quod cum accidit, jus legis verbis comprehensum corrigendum ac moderandum est. Ius ipsis legis verbis comprehensum, cum contra mentem ac voluntatem legislatoris urgetur, jus strictum, juris rigor, jus summum dicitur, et hoc accipiendum est illud vulgare, Summum jus summa injuria. Huic juri opponitur aequum-bonum, quod est ejus correctio, eique praefertur. aequitas autem est justitia illa, quae jus legibus comprehensum moderatur; qui habitus judicum et arbitrorum fere proprius est: quanquam et legistatoribus, et illis convenire potest, de quorum jure agitur. Ad hanc aequitatem pertinent istae sententiae Iurisconsultorum. Celsi: Benignus leges interpretandae sunt, quo voluntas earum conservetur. Et illa Modestini: Nulla juris ratio, aut aequitatis benignitas patitur, ut quae salubriter pro utilitate hominum introducuntur, ea nos duriore interpretatione contra ipsorum commodum producamus ad severitatem. Et illa Vlpiani: semper in obscuris id quod minimum est sequimur. Cajus: semper in dubiis benigniora praeferenda sunt. Paulus: in poenalibus causis benignius unterpretandum est. Exemplo res fiet manifestior. Lex sit, ut si quis depositum non reddiderit, mulctam solvat. Sit quispiam qui furioso aut irato gladium depositum non reddiderit; hic casus verbis quidem legis, sed non sententia fuerat comprehensus, et legislator ipse, si adesset, eum exciperet. Quare cum hac in parte lex aliqua ratione peccet, quia id quod plerumque tantum obtinet, generalibus verbis concepit, hunc legis defectum aequitas judicis corrigit,

et eum qui depositum furioso aut irato negarat, absolvit. quod si quis verba legis urgeat, et mulctam solvere omnino jubeat, juris rigorem. sequi tur, et ab aequitate ac justitia discedit. Sit etiam lex, ut Homicida capite plectatur: accidat autem ut quis per ignorantiam non affectatam aliquem occidat; non debent hîc legis verba spectari, sed sententia Legislatoris, qui eos demum voluit capite plecti, qui sponte quempiam occidissent. Quare caedes per imprudentiam admissa est excipienda, et absolvendus is qui eam admiserat. Atque hac in parte Ius scriptum aut lege comprehensum, simile dicitur esse Lesbiorum plumbeae regulae, qua in aedificando utebantur, ut si forte lapidum asperitas non pateretur, ad regulam rectam accommodarentur, regula ad lapides accommodari posset. Sic negotia quidem plerumque ad jus legitimum sunt accommodata: at ubi negotiorum ratio non patitur, jus ad negotia est accommodandum.

Distinguenda est autem hoc loco interpretatio vel mitigatio legis [gap: Greek word(s)] seu aequitatem, a Relaxatione legis, quam dispensationem vocant, quae est cum legis manentis obligatio circa certas personas aut res tollitur. nam cum aequitas adhibetur, persona aut res, de qua agitur, verbis tantum legis, non autem sententia, fuerat comprehensa, adeoque reus vere non obligabatur. Aut cum relaxatur lex, non modo verbis, sed et sententia legis, persona aut res comprehendebatur. Vtrinque lex manet et tamen reus absolvitur, aliter quam fit in abrogatione aut derogatione, aut obrogatione. Abrogatio emin legis tum fit, cum lex prorsus tollitur, et neminem amplius obligare declaratur. Derogatio, cum pars legis tollitur. Obrogatio, cum lex contraria fertur. Quibus contraria sunt Rogatio et subrogatio; quarum illa est cum lex fertur, haec cum aliquid legi additur.

[note: AEquus quis sit. ] Ex his autem facile patere potest quis sit aequus; is nempe qui non sit rigidus juris, in sua praesertim causa, interpres, nec in deteriorem partem propendeat; sed de jure suo libenter remittat, etiamsi legis rigorem praetendere possit.

CAPVT XVIII. Quaestiones nonnnullae ad Iustitiae et Injustitiae naturam pertinentes explicacantur.

[note: Quast. 1. ] PRima quaestio est: An quicunque jus suum obtinet, sponte obttineat, nec ne? qua de re dubitatur, quia ii etiam qui justum perferunt supplicium, jus suum videntur obtinere, qui tamen inviti id patiuntur. Sed nos dicimus, generatim omnes, qui jus suum obtinent, sponte ac libenter obtinere; quia id est in bonorum utilium, et quidem cum honestate convenientium, numero, hujusmodi vero bona generatim omnes libenter obtinemus. Hinc patet dubitationis solutio: aliud est justum aliquid perpeti, aliud jus suum obtinere: istud latius patet, hoc angustius. Nam istud etiam in malis perpetiendis locum habet, hoc in bonis tantum. bonorum autem nomine etiam minus malum intelgimus. quare qui punitur, non obtinet jus suum, sed tantum rem justam perpetitur. nec is qui juste alterum punit, ei jus suum tribuit, Sed jus fuum exigit, aut tribuit laeSo. neque enim poena debetur ei qui laesit, sed laeso; alias laesus non posset poenam jure condonare reo, sed reus illam exigere cogeretur, quod est absurdum. nemo enim de alieno jure nisi ipsius permissu remittere potest; sed quisque jus suum exigit, et de eo pro arbitrio statuit.

[note: II. ] Secunda quae stio est: An volentipossit fieri injuria? Negatur. quia hoc ipso injuria revera esse desineret. Nam eo ipso dum hic vult damnum perpeti ab altero, de jure suo remittit, et sic alter nihil revera contra jus ipsius facit. Per accidens tamen fieri potest, ut alter injuriam facat, si ipsi de voluntate ejus, cui nocet, nihil constet, imo credat, eum minime consensurum; nam tum perinde est, ac si nolenti damnum inferret. verum haec non simpliciter injuria est, sed tamen respectu inferentis. Sed objicitur. potest noceri volenti; ut interdum volenti amico potest auferripecunia, aut vestis, etc. interdum etiam verbera possunt infligi volenti, cum is ostentare cupit patientiam suam, eaque possunt fieri a sciente prudente. At injuria nihil aliud videtur esse quam damnum alteri a sciente prudente illatum. Verum hoc negatur: non enim oranc damnum, quod alteri infertur a sciente prudente, est injuria; sed tum demum, cum nolenti infertur. Hoc tantum ex ratione adducta consequitur, aliquem posse volentem injusti aliquid pari, at non injuriam. Latius patet perpeti aliquid injusti, quam perpeti injuriam,

si proprie velimus loqui. Nam ad hoc, ut aliquis quippiam patiatur injusti, satis est, ei praeter aequalitatis aut analogiae rationem aliquid detrahi, eique noceri. Ad injuriam autem praeter hoc requiritur: 1. ut is qui facit injuriam, sponte et nocendi animo damnum inferat; quae conditio deest, cum a rebus inanimatis damnum nolenti infertur, imo etiam cum a brutis, quae non dicuntur proprie fecisse injuriam, sed pauperiem damnumve dedisse, aut denique cum ab homine ignorante atque invito prorsus damnum infertur. diximus enim alibi, injuriam inferre nonnisi volentisesse. ubi autem nemo est qui facit, nemo etiam est qui patitur injuriam. 2. requiritur, ut is, qui damnum patitur, nolens patiatur.

[note: III. ] Tertia quaestio est: An quispiam sibi ipsi possit facere injuriam? Id negatur. 1. quia idem simul et velle et nolle rem eandem censeri deberet. diximus enim, eum demum inferre injuriam, qui volens damnum infert, eum autem demum injuriam pati, qui nolens patiatur: hîc autem, ubi idem est qui facit, et qui patitur injuriam, idem simul et volens et nolens ejusdem rei respectu dicendus erit, quod est absurdum. quanquam hoc ipsum etiam per se absurdum est, volenti fieri injuriam, quod ex hac sententia consequitur. Contrarium enim modo demonstravimus. Injuriae verum principium semper externum est. 2. quia idem simul et lucrum habere et damnum pati ejusdem actionis respectu censeretur: lucrum quatenus infert, damnum quatenus patitur injuriam. namquiinSertinjuriam, islucrari, seu plus habere, qui injuriam patitur, damno affici, seu minus habere censetur: quod enim huic decedit illius culpa, illi statuitur accedere. At ista nemo non absurda esse videt. 3. Ius suum nemo sibi ipsi eripere aut violare potest, cum de eo statuendi arbitrium habeat: alius jus non foret. At qui injuriam facit cuipiam, jus illius violat, et quantum in se est eripit. Sibi ergo nemo facere potest injuriam. 4. nemo potest rem suam furari, seipsum calumniari, uxorem suam adulterare. idem de caeteris injuriae speciebus est statuendum.

Sed objicitur eum, qui seipsum iterficit, injuriam facere. argumento est, quod ignominia notatur, atque adeo etiam post mortem punitur; non puniretur autem nisi fecisset injuriam. Cui vero fecit, nisi sibi ipsi, quem damo affecit, cum seisum vita, re praestantissima, praeter fas privarit? Sed respondemus; hominem istum rem quidem injustam in seipsum perpetrasse, non tamen sibi ipsi injuriam revera intulisse, sed Reipublicae, cujus membrum fuit, quae etiam poenas jure suo exigit, quas non exigert, si sibi ipsi tantum intulisset injuriam, quae

enim causa jus ipsius persequendi, et quidem cum ipsius ignominia? Injuriam autem infert Reipublicae, partim quod illam invitam membro suo spoliat: ipse enim Reipub. fuerat membrum. suorum membrorum vitaeque nemo dominus est privatus. quod si dignus erat poena, Reipublicae hoc relinquere debebat, quae jus de suis membris statuendi, et cives puniendi sibi comparavit: partim etiam quod ignominia eam affecit: partim denique quod exemplum peccandi praebuit, et leges civitatis, seu, quae instar legum est, consuetudinem violavit. quanquam ne lex quidem expectanda est, cum rei turpitudo factum improbat.

Objicitur etiam, prodigum, verbi gratia, sponte sibi ipsi nicere, ac proinde sibi videri facere injuriam. et Glaucum, cum pro aeneis Diomedis armis aurea ipsi dedisset, injuriam sibi ipsi fecisse. Respondeo: qui sponte sibi nocet aliquid injusti patitur, sed non injuriam: istud latius est, hoc angustius, adeoque ex illo hoc protinus inferri non potest.

[note: IV. ] Quarta quaestio est: An is qui plus tribuit, an vero is, quiplus accipit, faciat injuriam? Distinguendum hic est. Nam is qui tribuit, vel rem sibi cum alio partitur, vel res alienas tanquam arbiter aut judex distribuit. Si rem sibi cum alio communem distribuat, et sibi ipsi plus quam aequum erat sciens vindicet, injuriam procul dubio facit alteri; si vero alteri plus tribuit. sibi minus, injuriam non facit, neque etiam is qui accipit. qui plus tribuit, ideo injuriam non facit, 1. quia quicquid alteri concedit lucri, id de suo largitur, et sibi adimit; sibi autem nemo facit injuriam; et cuique desuo jure cedere licet, quantum libet, nempe per se: dico perse, quia per accidens fieri potest ut non liceat, v. gr. si, nisi jus suum persequatur, et suum capiat, vel familiam, quam honeste deserere non potest, alere, vel amicissimos juvare, vel creditoribus suis fatisfacere non facere; quia hoc plerunque solent facere homines aequi ac modesti, iniqui vero ac injusti, haudquaquam. 3. adde quod qui id faciunt, laudem mereri soleant, et hac ratione damnum, quod sponte patiuntur, quodam modo copensent. quatum enim de commodis perdunt, tantum de hhonestare et gloria illis accedit. saepe etiam amicos sibi hac ratione parant. haec autem bona illis longe sunt potiora. injuriam autem faciendo nem o laudem meretur. Eum vero qui plus accipit, non facere injuriam ex eo patet: Primo, quia a volente accipit, et quidem eo, qui rem donadi et alienandi liberam habet potstatem. deinde quia ipse actionis non est auctor, sed

is qui tribuit: injuriae vero is est auctor, qui facit, non is qui partier, nisi per accidens.

Si vero is qui plus alteri tribuit, rem alienam partiatur inter socios, siquidem id faciat sciens ac prudens, injuriam facit: nonnunquam etiam is, qui accipit. Tribuentem facere injuriam patet: quia sponte alteri socio praeter jus fasque eripit id quod illi debedatur. Dices: atqui ipse nihil accipit inde, quare nec injuriam facit, nam qui injuriam facit, is dicitur pleonectes, et plus habere censetur: qui vero nihil accipit, eum plus habere dici nequit. Respondeo; eum, qui sciens prudens alteri plus, alteri minus tribuit, etiamsi de iis ipsis rebus, quas distribuit, nihil capiat; posse tamen dici plus cepisse quam debebat; nam vel ab altero pecunia aut spe fuit corruptus, aut mercedem prior fuit pactus, aut saltem alterius gratiam ea ratione captat, aut denique odium suum adversus alterum, cui minus tribuit, explet, et sese ulciscitur, quicquid horum facit, quia praeter jus facit, plus censetur accepisse, ac perinde est, atque si patem aliquam de bonis alienis, quae distribuere debebat, sibi reipsa vindicasset. Is vero qui plus accipit, tum revera censetur facere injuriam, cum eum qui distribuit, quacumque ratione impellit ac movet, ut sibi plus quam alteri tribuat, aut etiam, cum injuriam alteri manifeste fieri cernit, nec tamen eam, cum possit, corrigere studet, nam tum etiam ipse actionis censetur auctor, et sponte sua id quod alteri debebatur capit.

[note: V. ] Ultima quaestio est: Vtrum inter duo justitiae extrema, quae sunt Injuriam facere et accipere, quae utraque mala esse constat, sit deterius? Vulgus enim fere a sapientibus et bonis viris discrepat. quia enim illud cum lucro, hoc cum damno conjunctum est, ideo hoc deterius vulgo censetur. Sed rectius sentiunt viri boni ac sapientes, deterius esse injuriam facere, quam eandem perpeti, quia illud turpe est, hoc tantum damnosum. Deterius autem est id, quod turpe est, quam quod damnosum tantum: quemadmodum contra majus bonum est honestum, quam utile. Majori autem bono majus malum est oppositum.

CAPUT XIX De beneficentia et Liberalitate. ubi etiam de Gratitudine vulgo dicta.

[note: Beneficentiae et liberalis aits collatio. ] Benficentiae et Liberalitatis vox idem revera significat, et eaque late patet. nonnunquam tamen Beneficentiae nonmen latius, Liberalitatis strictius sumitur. Beneficentia est virtus illa, ut ipsa vox indicat, quae commoda et emolumenta alterius curat, jure civili non cogente, sive id fiat consilio, sive opera, sive pecunia aliisve rebus quae pecunia aestimantur. Liberalitas autem interdum strictius sumitur pro ea tantum virtute, quae donando alteri benefacit. donamus autem ea, quae accipi prorie possunt, hoc est, pecunia et res quae pecunia aestimantur, qua donatione semper aliquid danti decedit ac perit. et hac posteriori significatione accepit Aristoteles vocem [gap: Greek word(s)] seu liberalitatis. nam in his iisdem rebus etiam avariatia et profusio, quae duo vitia liberlitati huic opponuntur cernitur. Cui illud quoque addendum est, quod liberalitas haec Aristotelica in parvis aut mediocribus tantum sumptibus, non vero magnis et cum splendore aliquo conjunctis, versatur, nam quae in his poterioribus occupata est virtus, magnificentia dicitur; de qua agemus in sequentibus.

Nos primum de Liberalitate agemus, quam Aristoteles descripsit, quaeque vulgo hoc nomen magis sortitur: quanquam non pauca praecepta etiam illi Beneficentiae, quae fit consilio aut opera, erunt communia. postea si quid peculiariter in hac beneficentia, quae opera sit, erit observandum, illud quoque adjiciemus.

De objecto Liberalitatis jam diximus: est enim pecunia mediocris. pecuniae autem nomine tum nunum, tum omnes res, quae numo aestimari solent, complectimur.

[note: Liberalitatis objectum. ] Circa pecuniam autem duplex occurrit liberalitatis munus: alterum primarium, alterum secundarium. primarium est dare seu elargiri, et quidem in usus alienos, non suos. secundarium accipere et custodire; quod ex parte ad justitiam etiam pertinet, sine qua haec virtus exerceri non potest. Nihil liberale, inquit Cicero, quod non etiam justum. Ad liberalitatem aliquo modo pertinere accipere et custodire, hoc est in accipiendo et custodiendo recte se gerore, patet: qui nisi accipias, et custodias, largiri diu non poteris, exhausto liberalitatis fonte. Largitio enim fundumnon habet. Nisi etiam recte atque honeste accipias

ac custodias, honeste largiri non poteris. vitiosam acceptionem, ait [note: Magis consistit in dando quam in accipiendo. ] Cicero, non sequitur honesto datio. Magis autem liberalitatem in dando cerni, quam in accipiendo, adeoque istud primarium, hoc secundo cerni, quam in accipiendo, adeoque istud primarium, hoc secundarium esse ipsius munus patet: 1. quia Liberalitas in usu pecuniarum cernitur; usus vero pecuniarum magis in dando, quam in accipiendo consistit, in custodiendo nullo modo. acceptio autem veluti [gap: Greek word(s)] quaedam est, seu possessionis ac custodiae initium. 2. quia Liberalitatis proprium munus est beneficio afficere, non affici, nisi per accidens. At dare alteri est beneficio afficere; accipere, est affici beneficio, cujus consequens est custodia. 3. qui recte largitur honeste agit, ac laudem eo ipso meretur: qui recte accipit aut custodit, tantum turpitudinem effugit, et satis habet si reprehsionem evitet. At illud virtutis potius est, quam hoc. 4. Adde, quod danti gratia haberi debet; ne recte quidem accipienti aut custodienti gratia habetur; cum tamen gratiarum actio ad benificentiam et liberalitatem maxime pertineat. 5. Facilius est recte accopere, quam sua largiri aliis. At virtus, ac proinde etiam liberalitas, in difficilioribus magis versatur. 6. Quia ii qui largiuntur libenter, Liberales autem ob suas actiones, maxime amari solent. Denique vulgus eitam hominum id approbat: nam Liberales vocat qui largiuntur; qui vero tantum recte accipiunt et custodiunt, dum id faciunt juste agere dicuntur.

[note: Praecepta de acceptione pecunae. ] Verum quia acceptio et custodia pecuniae praecedit, et primo omnium Liberali viro spectanda est, quaedam de ea praemittemus praecepta. Quod ad accepitionem attinet, 1. Ne fumas unde non oportet. quod praeceptum duo potissimum coplectitur; unum est, ne aliena, vel vi, vel fraude ad te pertrahas. de alieno largiri liberalis non est, sed injusti. unde haec praecepti hujus pars ad justitiam per se pertinet, ad Liberalitatem per accidens. alterum, ne turpem atque illiberalem quaestum facias. hoc enim sordidi est, ac pecuniam magni facientis. qualis non est liberalis, qui mavult pecunia carere, quam turpiter eam accuirere. talis fere solet esse quaestus eorum, qui alienis serviunt voluptatibus, ut lenonum, cauponum, agytarum, item eorum qui vilissima ministeria obeunt, aut adulando alios emungunt pecunia. huc etiam Vespasiani sordes referri possunt, qui ex lotio Romae pecuniam collegit. Huc etiam faenus, quod S. literae prohibent, referendum est; de quo infra. Sumat ergo liberalis de suis reditibus, aut labore honesto paret pecuniam, quam aliis largiatur. 2. praeceptum est: ut avaritiae tum crimen, tum suspicionem vites. ad quod illud inprimis pertinet, ne unquam

quaerendae pecuniae ita incumbas, ut ea cura animum a coelestibus ad terrena avocet, a pietatis ac religionis exercitatione distineat, aut etiam ut pus, quam tibi sit opus, asservare ac custodire velis: qua de re paulo post dicemus explicatius. deinde ne sis petax, ne a quovis libenter beneficium accipias. qui enim libenter petunt, praesertim a quibuslibet, ii, nisi forte sint in re nimis tenui, ut sua ope sustentare senequeant, vel avari sunt, vel avaris vicini. Nam liberalis est ad dandum quam accipiendum proclivior: avarus contra. denique ne in exigendis debitis sis accerbus, sed in contractibus omnibus facilis, et de tuo jure, praesertim si debitor sit egenus, libenter concedas: alitibus, quibus tua repetas, quantum licet abhorreas. vix enim avaritiae et tenacitatis suspicionem vitare possunt qui contra faciunt. quanquam hoc praeceptum ad dationem etiam pertinet: nam de jure suo cedere, est dare et largiri aliis.

[note: De custodia. ] In custodienda pecunia observandum est, 1. ut tuarum rerum curam geras, sed moderatam. Cura ideo habenda est rei familiaris, quia eam sinere dilabi, hominis dissoluti est, et ejus, qui ut diu liberalis esse possit, non curat. At neutrum hominis est liberalis. moderata autem ideo habenda est; nam qui nimis curant, nimis etiam amant pecuiam: quod avarorum est: Viri autem pii est cavere ne animum pecuniae adjiciat, et ejus amore a religione ac divinarum cura se patiatur avocari, neve opibus confidat, ac in illis potius quam in Deo spem reponat. 2. Vt consideres quantum pecuniae custodire debeas.

[note: Quaerendae et conservandae pecunae finis. ] Quod ut intelligatur considerandum est, quaerendae et conservander pecuniae duplicem esse finem. vel enim nostri causa quaerimus, ac custodimus, vel aliorum gratia. Cum nos appellamus, nostros etiam domesticos, uxorem, liberos, et caeteros quorum alendorum et curandorum officium nobis incumbit, intelligimus. cum alios nominamus, eos intelligimus, quibus eodem modo decincti non simus. Major autem cautio est adhibenda tum, cum nosmet ipsos, hoc est, notros usus ac commoda in quaerendo custodiendo spectamus, ut quantum quarere et conservare liceat norimus. Hoc autem optime perspicentur ex fine pecuniarum ad nos nostrosque usus relato. Nam ex fine, omnium instumentorum rerumque utilium (in quorum numero est pecunia) ratio ac modus pendet. Finis ille est, ut habeamus ea quae ad vitam ac valetudinem conservandam sunt necessaria: tum ea quae ad illas actiones obeundas requiruntur, ob quas vita nobis data est: dinique ut habeamus quae ad vitae commoditatem ac civilem quandam honestatem spectant, ut tum molestias, tum contemtum, quantum licet,

evitemus. Itaque 1. victu, cultuque corporis, et habitatione, qua nos nostraque ab injuriis tum aeris, tum hominum improborum defendamus, est opus: cum iis vitae ac valetudinis conservatio omnino indigeat. 2. Opus est instrumentis ad illud vitae genus quod colimus (quod ipsum debet esse honestum et generi humano utile) exercendum, atque ad vitae subsidia paranda necessariis. Sic viro docto libris, agricolae instrumentis rusticis, medico aliis est opus, et sic in caeteris. 3. Ad commoditatem ac civilem honestatem aliquid, praeter ea quae ad vitam ac valetudinem tuedam omnio sunt necessaria, requiritur. Requiruntur autem ae, quae ad quandam vitae jucunditatem, itemque ea quae ad gravitaem dignitatemque spectant; quorum absentia non conficit quidem omnino, sed affigit ac dejicit, aut contumeliis obnoxios reddit, impedituque ne pro vitae conditione, aut aetatis vel muneris ratione, contemtum evitare, et conjunctum cum gravitae decorum servare possis. Quaecunque ad hunc finem pertinent tum nobis ipsis tum notris parare licet, et pecuniam eum in finem quaerere: nec quaerere tantum, sed asservare. Nec enim in diem vivere homo Christianus debet, sed eam, quam Deus ipse monstrat, prudentiam sequi. Deus enim non in singulos dies fruges producit, quas quotidie absumamus, sed in intergrum largitur annum: satis indicans ea, quae semel ipsius benigitate parta sunt, aliquousque asservanda esse. Nec enim quotidie eadem est occasio aut facultas res necessarias parandi; sed ea ex ratione temporum virium nostrarum, aliorumque instrumentorum pendet. Interim cavere debes, ne pecuniam tuis usibus quaesitam in tempus longum ac diuturnum asserves, et eum terminum tibi praesigas, ad quem te perventurum merito dubitari queat, aut ad casum valde malum nummos colligas: praesertim si videas, ea tibi adesse subsidia, ut interea dum tempus illud adveniat, denuo parare possis ea quae tibi tunc futura sint necessaria: sed asserves pecuniuam in tempus mox secuturum, quod propemodum jam instare dici queat, et ad quod usque te victurum valde sit credibile, maxime si non perinde certum sit, te si res partas e manibus dimiseris, interea ea recuperaturum, quae tum sint futura necessaria. Haec imprimis sunt observanda in subsidiis pro senectute, morbis, sustentatione exoris, aut liberorum post mortem parandis, in dote filirum, patrimonio caeterorum liberorum quaerendo ac relinquendo. Si vero se occasiones urgentiores offerant, ea in usus gloriae divinae conserenti, vel pauperum, et longe minus ad to ex eorum jactura rediturum sit damni, quam ad alios si iis non largiaris, ea custodire, contra liberalitatis perfectae officium est. Ex quo sit, ut si

usus exigat, non tantum bonorum notrorum fructum, quem redituum nomine appellamus, erogare debeamus, sed etiam de illis ipsis bonis imminutio sit facienda. quin etiam, si accidat, ut is qui tibi admodum sit conjunctus, et quem deserere sit nesas, necessariis ad vitam rebus ingigeat, satius est, ut tu minus commode vivas, et aliquid de utilitatibus tuis, alias licitis, detrahas. quam eum perire. finas. Quia vero fit, ut raro ejusmodi desint occasiones non facile est Liberalem ditescere. quod etiam Aristoteles pronunciat, addita causa, quod plura largiri soleat, quam sibi reservare; (intellige de iis, quae necessariis vitae usibus supersunt;) et in conquirendis aut custodiendis opibus exguum ponat studium. unde vulgo foruna caeca audit, quod bonis praeteritis, malis largiri opes soleat, quia liberales ditescere non soleant, qui opibus sint dignissimi.

Hactenus de pecunia quam nostros in usus quaerimus, et custodimus. Quod ad alios attinet, hic est proprius benefacientiae et liberalitatis finis, ut iis prosimus, ut eorum usibus serviamus: et qui hanc ob causam pecuniam parat ac acustodit, nihil peccat, tantumque in eo ipsi licet, quantum servens religionis studium permittit, et quantum suadet prudentia. qua tamen in refacilis est lapsus in avaritiam. fieri enim potest, ut cum pecunia amor ejus crescat, et quod in alienos usus parere te putas, tibi postea reserves, aut cum praesentes sint benefaciendi occasione, in futurum tempus rem male differas. Hactenus de accipiendo et custodiendo actum, nunc de dando agendum est.

[note: De datione. ] Quod ad dationem seu largitionem attinet, ea duplex est, quemadmodum etiam beneficum in universum. Nam vel priores damus beneficium, vel acceptum reddimus; prius magis ad beneficentiam ac liberalitatem pertinet, quam posterius; licet posterius sit magis necessarium, quam prius. Nam ad reddendum beneficium, si possi, plane obligatus es, et improbus censeris, si non reddas; quia videtur injustum; injusti autem sunt improbi. At dare beneficium in nostra est situm postare, nec praecedit obligatio ejusmodi. unde nemo injustum dixerit aut improbum, qui beneficium negarit, quia indebitum: sed illiberalem tantum, avarum parcum, tenacem aut sordidum. loquimur autem de improbitate aut injustitia civili. nam alias si justitiam perfectam spectes, quam sacrae praescribunt literae, avarus etiam injustus est et improbus; quod enim jure divino et honestatis alteri debetur, per vim [note: Circumstantia in dando beneficio observanda. ] detinet.

In dando beneficio quovis, sive pecunia id fiat, sive opera, hace potissimum circumstantiae sunt observandae. 1. quem in finem des. 2.

quibus des. 3. quid et quantum des. 4. quomodo des: quo etiam locum et tempus referimus 5. tandem, quomodo dato beneficio te gerere debeas.

[note: Finis dationis. ] De fine, qui in actione primum est praefigendus, primo agendum est. Finis autem, quemadodum in omni virtute, debet esse honestum ipsum, cui debet convenire finis beneficii propior, atque interior. nam si pecuniam des alteri, quo ille genio indulgere possit, aut instrumenta paret quibus aliis noceat, jam ab honesto disceditur. Honesto conjuctum est rectae consientiae gaudium. Quibus Theologus addit Dei gloriam, animae salutem, et aliorum divinorum munerum impetraionem. Itaque hoc fine excludimus honoris ac gloriolae, itemque lucri cupiditatem. gloriam enim quaerere beneficiis, ambitiosum est; lucrum, non liberalis, sed avari, quorum beneficia solent esse hamata, quae plus petunt, quam dant. Quod si tamen contingat ut largiendo alteri id agas, ut honesta vicissim utilitas ad te redeat, sine turpitudine quidem id facere potes, verum haec voluntas, quae tuum spectat commodum, non propie est benefica. haec enim alterius tantum utilitatem in dando spectat. Et factum hoc tuum in creditum seu mutuum quodammodo transit, oriturque veluti contractus quidam inter te et alterum; praesertim si is interlligat, quorsum detur.

[note: Cui dandum. ] Secundo: Ut iis des beneficium, quibus decet, tria potissimum sunt consideranda, Indignentia, Mores, Conjunctio vitiae quae nobis cum illis intercedat. quae tria etiam sunt causae ad beneficentiam impellentes, suntque diligenter inter se conferendae, ut appareat tum cui largiri de beas, tum quantum: magna enim est in illis varietas tum cui largiri debeas, tum quantum: magna enim est in illis varietas interdum major est indigentia, interdum minor; quemadmodum etiam probitas, aut conjunctio. praeterea alio tempore hujus, alio alterius major est vis ad beneficentiam exercendam, et altera alterius vim infringit, si inter se aliquomodo pugnent; v. gr. si. hic quidem magis indigeat, ille vero vel probior sit, vel mihi conjunctior; sed altera conjuncta alteri ejus vim auget.

Indigentia autem primo ac proprie est spectanda; ad hanc enim explendam beneficium dari solet ac debet. Ea vero non est uniusmodi: vel enim necessaria alicui desunt, vel ea tantum, quae ad commodiorem vivendi rationem pertinent: seu, ut Cicero loquitur, ii qui indigent, vel calamitate premuntur, vel res meliores quaerunt, nullis rebus suis adversis. Ex istorum numero sunt, qui in summa rerum inopia versantur, et victum ac cultum, vel ob corporis imbecillitatem, vel quemcunque alium casum, sibi as suis pararenequeunt, vel captivi sunt, vel

exules. Propensior autem debet esse voluntas in calamitosos, quam in eos qui res meliores quaerunt. quod si certe digni fuerint calamitate, ne tum quidem prorsus deserendi sunt, sed ita ut nec bonis desit, nec ipsi prorsus pereant. At vulgo contrarium fieri videmus: nam, ut ait Cicero, a quo plurimum sperant, etiamsi ille his non eget, tamen ei potissimum inserviunt.

Quod ad mores attinet, ille potius adjuvandus est, qui melior quam qui deterior, caeteris paribus. dico, caeteris paribus, quia interdum is qui melior est, longe minus indiget quam is, qui virtute vincitur, et quia hic forte conjunctior, ut parentes, aut uxor, nonnumquam etiam liberi; his magis dandum est, quam illi. Alias contra faciendum esse ratio suadet: partim quia dignior est beneficio, qui melior, et hominum societati utilior; partim quia gratior esse solet, quanquam non tam hoc, quam illud liberali spectandam est. Hinc illud est, quod vulgo dicunt, se in beneficiis collocandis mores hominum non fortunas sequi; sed dicunt on faciunt. cum virtute autem morum conjungi etiam potest sapientia et eruditio, itemque artificium generi humano utile.

Quod ad conjunctionem attinet, ejus non unum est genus, et gradus sunt varii: unde fit, ut nonnunquam difficile sit judicare, quid cuique aut quantum sit tribuendum. Duo autem praecipua ejus possunt constitui genera; vel enim conjunctio illa prorsus humana est, vel aliqua ratione divina, quam spiritualem appellare solemus. Istius varii sunt gradus: prima ac maxime propinqua est cognatio mariti et uxoris, tum liberorum cum parentibus, tum cognatorum; quorum iterum varii sunt gradus, alii propiores, remotiores alii: hos sequuntur affinitate juncti: Et haec conjunctionum genera magna ex parte sunt naruralia; quanquam conjugum et affinium conjunctio non parum habet voluntarii. Sequitur conjunctio amicorum, qui voluntate inter se sunt juncti: societas eorum, qui in eadem familia vivunt; item vicinorum eorum, qui ejusdem sunt tribus aut, collegii, aut ordinis, aut civitatis ac Reipublicae, ejusdem nationis ac linguae: denique naturalis est omnium hominum inter se conjunctio. Divina illa et spiritualis conjunctio est hominum Christianorum, qui divinae veritatis et pietatis vinculo inter se colligantur, ad eandem felicitatem contendunt, eundem Deum ac Dominum habent, ejusdem Reipublicae coelestis cives sunt. Quanquam inter hos alii aliis iterum sunt conjunctiores, ut qui uno in loco habitant, aut eodem funguntur in Ecclesia officio, eadem studia tractant, aut si quid aliud est, quod unum cum altero magis conjungere solet.

conjungitur enim societas humana cum hac divina. Jam quo prorior aut major est necessitudo, aut quo plura arctioraque conjunctionis genera concurrunt, tanto plus cuique debetur. Plurimum autem beneficia debent sibi mutuo conjuges; quamquam ea magis videntur debita, quam beneficia; tum liberi parentibus et vicissim. Sequuntur amici, maxime ii, qui Chritianam ac divinam inter se colunt amicitiam, tum etiam ad caeteros liberalitas pro conjunctionis gradu se porrigit.

[note: Quid et quantum sit dandum. ] Tertio: Quid et quantum sit tribuendum, partim ex indigentia, diginate et conjunctione, partim ex tuarum facultatum modo, partim denique ex eo aestimandum ets, quid is cui dandum est, sine te consequi possit, aut etiam non possit. Quod ad res dandas attinet, primo omnium dandae sunt necessariae, quarum absentia cruciat; tum eae quae ad vitae commoditatem et juncunditatem quandam pertinent, si res nostrae id ferant. Quod ad quantitatem attinet, Nec plus est dandum, quam res familiaris ferat, nec minus. Non plus, quia hoc pacto fons beneficentiae celerius exhaurietur, et benignitate tolletur benignitas Quid autem stultius est, ut ait Cicero, quam quod libenter facias, curare ut id diutius facere non possis? non debet liberalitis nepotari, ut cum Seneca loquar. Adde quod hac ratione fiat, ut iis quibus maxime debes, et quos destituere turpe est, desis, nec eorum necessitatibus sufficere queas, ut uxori, parentibus, liberis, domesticis, aut etiam ut creditoribus tuis, aut aliis, quibus jure obstrictus es, solvere non possis. Satius autem est ei non dare, cui jure ipso nihil debetur, quam iis non dare, quibus. Solet etiam plerunque fieri, ut qui in alios sunt effusi, in alios nimis sint rigidi, aut injurii; quod contra beneficentiam est. Non etiam minus est dandum, quam res tuae ferunt, et indigentia, aliena postulat: id enim restricti est, ac tenacis, non liberalis. quosque autem liberalis hac in parte progredi debeat, patet ex iis, quae supra de custodia pecuniae dicta sunt. Denique, plus illi dandum est, qui sine te minus potest consequi, quam qui plus potest: qui indigentia ejus, qutenus ad te refertur, minor est: illi autem qui minus indiget minus est dandum. Hoc etiam in materia beneficii cavendum est, ne id quod alteri foret noxium largiaris, etiam si quam maxime roget et urgeat; quemadmodum frigidam negamus aegris, sibi iratis ferrum. utilitas enim ejus, cui benefieri debet, non voluntas est spectanda. saepe autem fit, ut quidam affectu aliquo impediti, aut specie utilitatis decepti, quid utile sit non videant: at cum subsedit cupiditas, detestantur perniciosorum munerum actores. Exorari in perniciem rogantium, in quit Seneca, saeva bonitas est.

[note: Quomodo dandum. ] Quarto: Quod ad dandi modum attinet: Animo debes dare prompto et bilari; atque ut ait Seneca: sic des quemadmodum velles accipere. Huc pertinet primum ne expectes dum rogeris, si egestatem alterius sentias; imo etiam inquiras, et divines ejus voluntatem. Molestum enim verbum est, homini ingenuo, et generosi animi onerosum, et demisso vultu dicendum, Rogo: ut ait idem Seneca lib. 2 de Benefic. cap. 2. Hujus facienda est gratia amico. suffunditur enim rubore, dum eo adigitur. itaque qui hoc tormentum ei remittit, multiplicat munus suum. Non tulit gratis, qui cum rogasset accepit. nulla enim res carius constat, quam quae precibus emitur. Deinde si contingat ut rogeris, plura rogantis verba intercidas, ne rogari velle videaris, sed certior factus statim promittas, facturumque te antequam etiam interpellareris, ipsa festinatione approbes. Tertio, promissum ne differas, nec expectes donec denuo rogeris: nihil enim est acerbius, quam ubi quod impetrasti rogandum est, nihil aeque amarum, quam diu pendere. aequiore quidam animo ferunt, praecidi spem suam, quam trahi. Gratissima sunt beneficia parata, facile occurentia, ubi nulla fuit mora, nisi in accipientis verecundia. Primum est antecedere preses cujusque, proximum statim sequi; qui cito dat, bis dat, ajunt vulgo. tantum gratiae demis quantum morae adjicis. Quarto: ut vultu etiam hilari, non gravi ac severo, non superbo, adductisque superciliis lingua aspera beneficium largiaris, sed blandis etiam verbis beneficio addas gratiam. nam cum alias homini ingenuo, ac erecti animi, grave sit beneficium accipere, quia ipso se submittere cogitur, et libertatem videtur vendere, tum gravissimum est, si contumelia videatur muneri adjici; eaque res omnem beneficii gratiam perdit, et facit, ut malit alter te non dedisse. Hic Gratiae ab antiquis pingebantur vultu hilari ac laeto, quod eo vultu dari debeant deneficia. Dementia est, inquit Seneca, inserere contumeliam meritis. Non sunt exasperanda benefica, nec quicquam illis triste miscendum. Etiam si quid erit, de quo velis admonere, aliud tempus eligito. Quinto: Clam potius dandum, quam aperte, tum ne amicum pudefacere, tum ne gloriolam ex beneficio quaerere videare. imo interdum et ipse qui juvatur, fallendus est ut habeat, nec a quo acceperit sciat: quo Arcesilaus amico inutiliter verecundo et egenti fecisse dicitur. Atque hoc faciendum in illis potissimum beneficiis, quae infirmitati, egestati, ignominae occurrunt, quae nota debet esse iis solis quibus prosunt. Illa palam dari possunt, quae consequi gloriosum, est et notitia fiunt pulchirora. sed haec potissimum sunt munera a principibus in alios collata.

[note: Quid bene ficii dationem sequi debent. ] Quinto: consideranda sunt ea, quae beneficium subsequi debent. hîc 1. cavendum est, ne multis tibi patiaris agi gratias; et minus te praestitisse, quam ille fuerit dignus asseras; aut etiam eum laudes, quod tuo beneficio uti voluerit. nam et hoc beneficio addit pretium et voluptatem. Quam dulce, quam pretiosum est, inquit Seneca, si gratias sibi agi non est passus, qui dedit. Contra si facias, ambitiosus videberis, aut invitus dedisse beneficium. 2. ut quantum in te est, obliviscaris beneficii. Qui praestiterint, inquit Seneca, obliviscantur; pertinax sit memoria debentium. et alibi: Alter statim oblivisci debet dati, alter accepti beneficii nunquam. itaque exigere etiam non debet compensationem. Nemo, inquit Seneca, beneficia in calendario scribit, alioqui in formam crediti transeunt. Nunquam vir bonus cogitat de recipiendo, nisi admonitus a reddente. 3. Ne beneficia ista ipsi facile commemores, aut praedices. nam hoc eorum, qui exinde gloriam quaerunt; ac praeterea pudori eorum, quibus datum est, hoc pacto non consulitur. Nec etiam beneficia facile exprobrare debes, nisi forte notabilis sit admodum ingratitudo, aut sub tua sit potestate is, cui beneficium praestitisti. Nam exprobratio pudore suffundit eum, cui benefactum est, et videtur quaedam remunerationis exactio. 4. Ne compensationem exigas, nisi necessitas prorsus postulet. 5. Magis dolere debes, si cui non dederis, cui dandum fuerat, quam si cui forte dederis, cui dandum non fuerit. satius est indignis dare, quam dignis deesse.

Hoc coronidis loco adjicimus, liberaliores esse solere, quibus est res relicta, non parta labore. Nam illi, quia inopiam non sunt experti, eam minus metuunt, ac libenter largiuntur. Hi vero quia labore acquisiverunt divitias, eas magis amant, tanquam opus suum. cuique opus suum est charum, ut poetis.

[note: De gratituoline. ] Hactenus de dando beneficio, nunc de reddendo agendum est. Virtus autem illa quae in reddendo beneficio cernitur, vulgo Gratitudo, quanquam on satis Latine, Latinius Gratus animus dicitur; licet haec verba affectum magis, quam habitum notare videantur. Nullum autem officium, ut ait Cicero, referenda gratia magis necessarium est. Unde ingrati animi crimen inter magna solet reponi vitia. Omnia mala dexeris, ingratum fi dixeris, jam olim est dictum, immemorem beneficii omnes oderunt, tum ii qui dederunt, aut dare possunt, tum tenuiores, qui beneficia ab aliis expectant. nam, ut ait Cicero, eam injuriam in deterrenda liberalitate sibi etiam fieri, eumque qui id faciat, communem hostem tenuiorum putant.

[note: Triplex ejus munus. ] Triplex est autem Gratitudinis munus, gratiam habere, gratias agere, et gratiam referre. primum animo persicitur, alterum verbis, tertium reipsa. primum et ultimum sunt potiora.

Habet autem gratiam, qui beneficii est memor, et reddere cupit; quod qui facit, eo ipso quodam modo reddidit. Reddidit beneficium, inquit Seneca, qui libenter debet. et Cicero; pecuniam qui habet non reddidit, qui reddidit non habet: gratiam autem, et qui retulit habet, et qui habet retulit.

De gratiarum actione nil est opus dicere aliud, quam turpe esse beneficium verbis non fateri. Ubi cavendum, ne aut vilipendere videaris beneficium, aut nimis extollendo in adulationis suspicionem incidas. illud in magnis potissimum beneficiis: hoc in parvis est vitandum.

In reddendo autem beneficio, praeter alia quae de dando dicta sunt, hoc 1. est observandum, ut si possis, majori mensura et majori alacritate reddas; praesertim cum magis necessarium sit reddendi, quam dandi beneficii officium. Qui enim reddit, accepto beneficio ad reddendum obligatus est: qui prior dat, non obstrictus est. Itaque illud justitia propemodum exigit; hoc liberalis voluntas. Quod si ea quae acceperis utenda, majore mensura, si modo possis, jubet reddere Hesiodus, quidnam provocati beneficio facere debemus? annon imitari agros fertiles, qui multo plus afferunt, quam acceperunt? et, si in eos, quos speramus nobis profuturos, non dubitamus officia conferre, quales in eos esse debemus, qui jam profuerunt? Cicero lib. 1. Offic. Hanc ob causam ex veteribus alii duas fecerunt Gratias, unam Hegemona, quasi dicas principem ac ducem, quae beneficio primum dando praesit; alteram Auxo, ab augendo; quia ei qui beneficium accepit, omni ope sit conandum, ut illud auctius cumulatiusque reddat. alii autem tres fecerunt, unam quae beneficium mereatur, duas quae beneficium referant. 2. Delectus in acceptis beneficiis est habendus. nam ei plus reddendum, qui plus aut libentius dodit. etenim, non tantum munus ipsum, sed animus dantis, idque potissimum, est spectandus. Nonnunquam, inquit Seneca, lib. 1. de Benef. cap. 2. magis nos obligat, qui parva dedit magnifice: qui regum opes aequavit animo, qui exiguum tribuit, sed libenter; qui paupertatis suae oblitus est, dum meam respicit: qui non voluntatem tantum juvandi habuit, sed cupiditatem; qui accipere se putavit beneficium, cum daret; qui dedit, tanquam non receptuus, recepit tanquam non dedisset; qui occasionem qua prodesset et occupavit et quaesivit. Contra ingrata sunt, licet re ac specie magna videantur, quae danti aut extorquentur, aut

excidunt. Multoque gratius venit, quod facili, quam quod plena manu datur. Habenda tamen etiam est ratio egestatis, nam qui magis eget, illi, caeteris paribus, magis et citius reddendum est.

[note: De ingratitudine. ] Huic parti liberalitatis opponitur ingratitudo, quae in defectu pecat: et vel gratias non agit bene merito, vel gratiam non habet, vel non refert cum possit; vel aegre ac multo cum murmure; vel longe minori mensura reddit. Quod vitium merito omnibus est invisum, et singularis cujusdam improbitatis censetur indicium. Unde illud vetus: Omnia mala dixeris, ingratum si dixeris. Alterum extremum, quod in excessu peccat, quia in mundo locum vix invenit, ideo nec nomen. ad profusionem tamen, de qua postea, referri potest, si pecunia fiat remuneratio. Haec de liberalitate quae in pecuniis dandis cernitur.

[note: De avaritia et profusione. ] Sequuntur ejus extrema. Avaritia et profusio; illa in defectu magis peccat, qaum in excessu, haec contra. dico magis, quia avaritia aliqua ratione etiam in excessu peccat, profusio interdum etiam in defectu. nam cum duplex circa pecuniam versetur actio, acceptio (cum qua custodiam computamus) et datio; in dando quidem deficit avarus, in accipiendo autem et custodiendo superat inodum. prodigus in dando modum superat, in accipiendo interdum deserit; interdum, inquam, non semper, quia nonnunquam etiam multum accipit, ut habeat, quod profundat. Verum quia datio est potior quam acceptio et custodia, et in illa usus pecuniarum vere consistit, non in hac, (unde illam magis ad liberalitatem pertinere diximus quam hanc) hinc fit, ut avaritia potius dicatur in defectu peccare, quam in excessu. profusio contra magis in excessu, quam in defectu. a potiori enim fit denominatio.

[note: Avaritia quid. ] Avaritia ergo est vitium, quod in quaerenda et custodienda pecunia modum superat, in danda deficit. Ejus natura maxime ex iis elucescit, quae de modo autmagnitudine pecuniae quaerendae ac custodiendae dicta sunt. Sunt autem duo potissimum avarorum genera; nam quidam aliena non appetunt, sed tantum in dando sunt restricti, quaerendae et asservandae pecuniae nimis intenti. hi solent appellari sordidi, parci, Eucliones. aliena autem non appetunt aut rapiunt, vel metu infamiae, vel metu damni. vix enim fieri potest, ut qui aliena rapiunt, de suis etiam non periclitentur, sive a pri vatis hominibus, sive a magistratu. Quidam autem sunt, qui in accipiendo etiam modum superant, et unde possutn, lucrum captant, etiam minimum, aut cum infamia; cujusmodi sunt, qui illiberales praestant operas, atque ob vile lucellum indigna facere aut pati non erubescunt. huc pertinent lenones, aleatores, faeneratores fures, grassatores.

[note: Faeneratores] Per faeneratores eos intelligimus, qui extorquent de rebus creditis aut commodatis fructum, qui usura appellatur, cum oppressione seu damno aliorum. Damnum autem illud redundat, vel in debitorem, vel in alios. in debitorem, si v. g. ex pecunia sibi credita non poslit tantum capere commodum, ut et creditori fructum reddere, et inde etiam res suas meliores facere possit, etiamsi curam quam decet adhibeat. Atque his illi debent accenseri, qui usuram capiunt ab iis quibus donare deberent, et qui non res meliores quaerunt, sed necessarias. Ad alios redit damnum, si debitor, ut tum suis, tum creditoris commodis satisfaciat, cogatur quodam modo in alios esse iniquus, et merces v. gr. majoris vendere, quam vendendae fuerant; unde rerum pretia augentur, et in publicum bonum peccatur.

avaritiae autem vitium, prioris praesertim generis, in senes libentius cadit, partim propter infirmitatem, quam explere cupiunt, et ob quam laboribus superesse non possunt. hinc enim libenter recondunt, ne illis aliquando desit; et quo minus viae superest, tanto plus quaerunt viatici. partim, quia longo usu didicerunt, quid valeat numus, quanto labore paretur, quam facile perdatur, et quam gravis sit egestas, ideoque illam magis fugiunt. juvenes contra viribus suis confidunt, de futuro non sunt sollicit, paupertatem quam non sunt experti minus metuunt. sed et faeminae hoc vitio magis laborant, quam viri, propter imbecillitatem et timiditatem. unde quidam dixit: miraculum est videre faeminam liberalem. atque hinc etiam Aristoteles vult, ut viri, qui audacia et robore valent, foris rem parent, mulieres domi custodiant. quia enim timidiores sunt, diligentius asservant.

[note: Profusio quid. ] Profusio est vitium in danda pecunia modum superans. Ea non tantum in donando, sed simpliciter in dando et sumtu nimio faciendo cernitur, etiamsi forte in voluptates suas aut luxum pecuniam impendat. qui hoc vitio laborat Graecis dicitur [gap: Greek word(s)] , quasi eum dicas, qui sibi interitum afferat, aut salutem vitamque suam ipse perdat. Rem enim suam perdit prodigus, qua vita et incolumitas quodam modo nititur. [note: Duo prodigorum genera. ] Duobus autem modis dividi possunt prodigi; per se et per accidens. Per se, dum alii statuuntur, qui in dando tantum excedunt modum, alii qui etiam in accipiendo. illorum profusio non potest esse diuturna, cum opes fundum habeant, largitio non habeat; atque isti inopia tandem corrigi solent; hi vero etiam injusti esse solent, ut habeant unde largiantur: quemadmodum Sylla et Caesar, qui, ut haberent unde darent, rapuerunt aliena: et hi sunt deteriores. Per accidens ita dividuntur, quod alii sint simul intemperantes ac luxuriosi, quod fere accidit; unde

Graecis [gap: Greek word(s)] prodigum et luxuriosum denotat:) alii isto vitio carent, et hi posteriores prioribus sunt meliores ac sanabiliores. Prodigos autem vulgo sequuntur parasiti et assentatores, quibus illi libenter largiuntur. nam in dando partim voluptatem sequi solent, partim gloriolam aut laudem. ad utrumque serviunt parasiti, qui illorum voluptatibus et auribus obsequuntur, laudanda non laudanda approbant.

[note: Collatio inter avaritiam et profusionem. ] Quod ad comparationem vitiorum istorum attinet, avaritia deterior est profusione sola, si ipsorum tantum vitiorum naturam inspicias. 1. quia avaritia prope insanabilis est, profusio sanabilior. cujus rei ratio quadruplex; una quod profusio adolescentes plaerunque cadit, qui vel disciplina emendaripossunt, vel ipsi confirmato cum aetate judicio vitio illi renunciant. At avaritia in senes libenter cadit, quae aetas correctionem vix admittit. imo avaritia cum senectute crescit. Si in juvenem cadat avaritia, is ignobilis admodum est animi, nec quicquam fere boni de illo sperari potest. altera ratio est, quia profusio rem familiarem exhaurit, qua exhausta egestas sequitur, quae juvenes prodigos ad frugalitatem redire docet. Avaritiae alia est ratio, qua paratur copia non inopia. reliquae duae rationes patebunt ex sequentibus. 2. quia avaritia naturae nostrae magis est cognata; cum natur ain commoda nostra simus propensi, aliis largiendo, nosmet ipsos commodis nostris privamus, a qua re natura sumus alieniores. At quae naturae nostrae sunt cognatiora, ea sunt insanabiliora, atque adeo deteriora. 3. Qui profusio majorem habet cum liberalitate cognationem quam avaritia, et facilius ad eam revocari potest. nam et prodigus ad dandum pronus est; dare autem liberalitatis potissimum est munus. avari potius est accipere et custodire; at hoc secundarium tantum liberalitatis est officium. At quod in repotiori cum liberalitate convenit, ei est affinius, et facilius ad eam reduci potest, quam quod in secundario tantum munere cum ea convenientiam habet aliquam. 4. quod prodigus, licet stulte rem suam profundat, non malae tamen videatur esse indolis: avarus autem humili et ignobili videtur esse animo. nam generosi est animi libenter largiri: et timidi ac parvi, in corradendo et custodiendo anxie occupari. 5. Quia prodigus aliis prodest, avarus ne sibi quidem. Avarus et parcus tantum post mortem prosunt. Avari genium suum defraudant, et in poenam suam vivunt. unde quidam; si quid avaro imprecari velis, optare debes, ut diu vivat. Qua de re infinita apud omnis generis auctores occurrunt loca.

[note: Hospitalitas et inhospitalitas. ] Ad Liberalitatem, de qua hactenus diximus, revocari potest, hospitalitas, ea nimirum quae in peregrinos, et honestos exules exercetur,

dum lare mensaque excipiuntur. Ei contraria est inhospitalitas, quae est avaritiae species et soboles.

[note: De beneficentia quae sit opera. ] Absoluta ea beneficentiae parte, quae in pecuniis dandis cernitur, nunc de ea nonnihil est dicendum, quae fit operta, priorique haud est indignior, imo, si Ciceroni credimus, etiam honestior, quaeque patet latius, et pluribus potest prodesse. Operâ antem dicimus aliquem prodesse, non tantum cum labor accedit aliquis, qui membrorum externorum perficitur obsequio, sed etiam cum consilium damus, cum pro altero preces, autoritatemque nostram interponimus. Hîc 1. spectandum, est, ne quid unquam contra aequitatem faciamus, et ne ut aliis gratificemur, noceamus aliis. nil enim beneficium, quod non justum. 2. ut temeritatem vitemus, et quantum ejus fieri potest, caveamus, ne dum gratificamur aliis, sine justa causa, aliorum grave odium, aut periculum nobis accersamus: quod fieri solet, cum adversario alterius succurritur. 3. Honestissimum tamen est, javare oppressos a potentioribus, idque, cum opus est, etiam cum vitae discrimine: quod quandosit adeundum in doctrina de fortitudine diximus. 4. Quod sine tuo detrimento praestare potes omnibus nemini negandum est. Ut consilium fidele, quod accipienti utile est, danti non molestum; praesertim cum diuturna deliberatione non est opus, nec aliis magis necessariis negotiis abjicitur eo pacto impedimentum. Habet enim tum locum istud Ennii, quod apud Ciceronem legitur:

Quod enim in una re dictum est ab Ennio, id transferri ad omnes de ber, quae sine detrimeto dari aut commodari possunt. Huc etiam pertinet, ut alios libenter erudias, moneas, veritatem divinam edoceas: quod etiam Christiano homini est factu necessarium, si possit et occasio se offerat. Nam tum maxime erranti monstras viam, et velut lumen de lumine accendis, et cum illum docueris, nihilominus eadem nosti, nec quicquam tibi inde decedit, imo etiam fructus laboris accedit. 5. Cum quaedam omnibus prosint, quaedam paucis, aut uni, ea praeferenda sunt, quae omnibus prosunt, iis quae paucis, aut uni, nisi forte rei ipsius magna sit differentia. honestius est, v. gr. civitatem integram servare, quam privatum aliquem. Sed alias satius est virum bonum servare, quam exiguo aliquo commodo aut lucro civitatem augere

Caetera quae ad hanc beneficentiam excercendam pertinent, ex liberalatis praeceptis peti possunt, nam et hîc finis est praefigendus honestum;

deinde habendum est discrimen inter eos, quibus benefieri debet, et spectanda indigentia, conjunctio, dignitas. Praetera eo modo dandum est quo decet, et ea, quae beneficium consequi debere diximus, observanda sunt. Gratitudinis eadem est ratio, quae huc etiam extenditur.

[note: Opposita illius. In defectu. ] Huic parti beneficentiae quae opponuntur propriis nominibus fere carent. In defectu peccat improbitas illa, quae vel cum potest alteri non succurrit; vel ei etiam nocere studet, nocetve, idque aut corpori, aut honori ac famae, aut commodi; (quod iterum multis fit modis, qui omnes ad injustitiam referri possunt, cum qua vitium hoc conjunctum est:) vel denique cum malis ejus delectatur, bonis tristatur. Prima hujus vitii species Immisericordia et durities animi dici potest, altera Malevolentia, tertia Invidia: quanquam haec affectuum potius sunt nomina, quam habituum, cum improbitate tamen junctorum. Immisericordia illa cernitur cum quis aut in alienis malis ad juvandum non movetur, aut commoda aliena, cum possit non auget et promovet, aut invitus, aut sui tantum commodi causa id facit.

[note: In excessu. ] In excessu quod peccat vitium vix habet generale nomen: potest tamen huc referri temeritas in aliis juvandis, cum quis alterius juvandi studio vel id aggreditur quod perficere non potest, vel sine justa causa in discrimen aut damnum se suosque conjicit, aliosve offendit. itemque eorum praepostera benignitas, qui ut alios juvent, aliis nocent: quo loco miscetur hoc extremum cum contrario. Referri etiam huc potest, [gap: Greek word(s)] , cum quis sese ingerit rebus, nihil ad se pertinentibus, non postulantibus iis, ad quos eae spectant. Deterius tamen est prius vitium, quam posterius istud enim magis est ad nocendum comparatum, quam hoc. istud improborum est; hoc saepe imprudentium tantum.

CAPUT XX. De Magnificentia.

[note: Magnificentia quid, et quomodo a liberalitate differat. ] MAgnificentia est virtus in magnis sumptibus occupata. Ea a Liberalitate, gradu potius quam specie videtur differre. nam quod liberalitas praestat in sumtibus parvis, aut mediocribus, et prope quotidianis, hoc Magnificentia, ut ipsum nomen indicat, praestat in magnis et raris: quale discrimen etiam inter Modestiam et Magnanimitatem constituimus. Quanquam etiam sumtus viri magnifici

mediocres censeri debent, non habita ratione impensae ipsius, sed ratione circumstantiarum. Liberalitas fere in quosvis cadit: Magnificentia in opulentos tantum ac nobiles clarosque viros, et quibus relicta potius res est quam labore parta. Haec quia nec omnium est hominum, nec temporum, nec ita necessaria, ut liberalitas, ideo pauciora de ea sunt dicenda.

[note: Magnifici impensae fiuni vel circaires sacras, vel circa profanas, idque tum publice, tum privatim. ] Distinguenda autem sunt inprimis impensarum genera, quae magnifico, si ita res ferat, sunt facienda. Impensae istae magnae vel fiunt in res sacras, vel in humanas seu mavis profanas. In sacras, cum vel magnis sumtibus ii sustentantur, qui res sacras obeunt, et Theologiam aut docent, aut discunt; cum sumtus ad libros de rebus divinis agentes typis vulgandos, itinera veritatis promovendae causa suspienda, aedes sacras, in quibus ad verbum divinum audiendum populus confluere possit, extruendas suppeditantur, et si quae sunt similia. In res humanas fiunt sumtus vel publice, vel privatim: publice, cum vel stipendiis magnis aluntur, qui civittem recte instituant, ac regant; (quo pertinent, tum ii qui civilia negotia tractant, tum ii qui disciplinas artesque liberales publice docent, tum ii qui easdem dicunt;) vel aliis civitas commodis augetur, veluti agro, piscinis, vectigalibus, vel aedificia aliaque parantur opera, quorum vel in pace, vel in bello usus est. Quorum in pace etiam usus est, iis vel egestati, infirmitati, imbecillitati aliorum consulitur: (quo pertinent xenodochia, in quibus hospites ac peregrini pauperes, nosodochia in quibus aegroti, gerontodochia, in quibus senes aluntur, ii praesertim, qui sumtu ipsi destituuntur;) vel etiam ad commoditatem negotiorum, et ornamentum civitatis pertinent, ut curiae, scholarum aedificia, porticus ad agendos conventus civiles aut commericia, aquaeductus, publica horologia, campanae, et si quae sunt similia. Ad bellum potissimum pertinent portae, muri, valla, eaque quibus se aliqua ratione defendere licet. Privati sumtus magni, vel fiunt aliorum causa tantum, vel aliquo modo nostri ipsorum gratia. Qui aliorum causa fiunt, vel fiunt tum cum viris de nobis aut de Republica bene meritis praemia persolvuntur; vel in hospitibus aut multis, aut magnis, cum dignitate excipiendis, hospitalibusque muneribus cernuntur. Qui nos magis respiciunt, vel raro accidunt, aut etiam semel tantum in vita, ut quae ad nuptiarum aut funerum solennitatem pertinent; vel ad domum cultumque nostrum et apparatum quotidianum spectant. huc aedes, suppellex, vestes, famulitium, equi, aliaque ejus generis referuntur. Haec de materia magnificentiae.

[note: Magnificentiae requisita. ] In his omnibus decorum ita servabit Magnificus, 1. ut necessaria primum paret, tum demum utlia. Necessariis autem illa etiam annumeramus, quae consuetudo cum honestate non pugnans ita firmavit, ut sine dedecore omitti non possint. 2. Deinde ut divina praeferat humanis, privatis publica, diuturna, et perpetuum fructum habentia, iis, quae sunt fugacia et caduca: qua tamen in re tempora rerumque circumstantiae vim non exiguam habent. 3. In privatis eam servet dignitatem, quae vitae conditioni sit conveniens: sed ita ne magis necessaria virtutum officia omittantur. Nam qui nimis dignitati suae consulunt, ii in egenos saepe sunt restrictiores; quo nihil est a magnificentia alienius. Nemo enim liberalior in egenos esse debet magnifico. 4. Habere autem debet etiam diligentem opum suarum rationem: quod illi cum liberalitate commune est. 5. Invidiae, quae magnificentiam libenter sequitur, non succumbat, aut cum honestatis neglectu cedat, sed modestiae et humanitatis laude occurrat. Caetera quae hîc dici possent ex doctrina de liberalitate petantur: multa enim ex iis huc pertinent. Multa alia leguntur apud Aristotelem et Ciceronem; sed ea, quia exiguum habent usum, libenter praetermittimus.

[note: Magnificentiae extrema sunt insolentia in sumptibus et sordes. ] Extremum istud quod in excessu peccat, Graecis dicitur [gap: Greek word(s)] , aut [gap: Greek word(s)] ; Latinis dici potest insolentia in sumtibus. Ea est vitium in magnis impensis modum superans. Id autem committitur, cum vel fumtus fiunt, ubi plane non est opus, vel majores quam opus esset, vel neglectis magis necessariis, minus necessariae fiunt impensae, vel ostentationis tantum causa pecunia profunditur. Alterum extremum, quod in defectu peccat, Graecis [gap: Greek word(s)] dicitur, Latinis sordes appellari possunt estque vitium modum deserens tum, cum magni sumptus sunt faciendi. Quod admittunt ii qui minores quam opus esset, sumtus facere solent, ut etiamsi interdum magnos fecisse sumtus videri queant, tamen parva aliqua in re sordidos se produnt, dum id maxime agunt, ut quam minimos faciant; praeterea lenti sunt, gemebundi, ac queruli, semperque se majores fecisse impensas quam oporteat existimant.

CAP VT XXI. De Veritute, seu Veritatis studio: item de Taciturnitate.

[note: Veritatis studium quid sit. ] SEquuntur jam virtutes homileticae, quae in convictu ac consuetudine familiari versantur. Inter eas principem locum obtinet Veritatis studium, quae est virtus dictorum cum rebus consensum prudenter observans. Haec virtus, quatenus in sermonibus nostris sive bonis sive malis versatur, Candorem, Sinceritatem et Simplicitatem.

[note: Fides quid sit. ] Fides est dictorum conventorumque constantia, seu promissorum veritas. Vera autem tum demum reipsa existunt promissa, cum fit id quod dictum est: atque hinc Stoici Fidem dictam putant. Ea est justitiae quae in contractibus voluntariis cernitur fundamentum. Justitiae enim est alteri jus suum tribuere, et quod ei debetur exsolvere. At cum quis alteri quippiam promittit, ei cui promittit jus aliquod acquiritur ad rem promissam repetendam, et is qui promittit fit illius debitor. Unde vulgo dicitur, omne promissum cadit in debitum. Quare cum fides adigat ad promissa exhibenda, eo ipso ad justitiam colendam seu alteri jus suum reddendum impellit. Diversa est ratio in minis; neque enim fides alicujus laborat, qui quod minatus est non praestat; quia minis nullum jus alteri ac quiritur: sed si aliquod jus est, id illius est qui minatur, de quo illi licet remittere quantum vult, nisi alias honestas dissuadeat, aut alterius etiam intersit ne minae remittantur. Ex dictis patet, Fidem duas virtutes quodammodo complecti, veracitatem et justitiam commutativam; licet vox ipsa priorem magis videatur notare: unde veritatis in ejus definitione expresse facta est mentio, Justitiae nonnisi tacite.

[note: Candor, sinceritas, simplicitas. ] Candor, sinceritas et simplicitas tum locum habent, cum ea aperte dicimus a quibus proferendis vel commodi aut existimationis nostrae studium, vel metus offensionis aut periculi nos avocare posset.

[note: Harum virtutum officia. ] Harum virtutum officia sunt ea quae sequuntur: 1. Danda est opera, ut, quantum ejus licet, sermones nostri rebus semper consentiant, maxime in rebus ad religionem pertinentibus, in promissis, in juramentis, atque adeo in omnibus; ubi mendacium nostrum nocare alteri posset: qua in re fidem cerni diximus.

commode augere possis, eo uti non videtur illicitum: observatis tamen iis, quae in primo praecepto diximus, nempe ut nec praeter necessitatem, nec in rebus ad religionem pertinentibus, nec in juramentis mendacium versertur, nec cum aliorum injuria sit conjunctum. Sic, obstetrices olim jussae infantes Israeliticos enecare, Pharaonem mendacio eluserunt: cujus facti praemium a Deo retulerunt. Cum de nobis solis agitur, parcius hujusmodi mendaciis est utendum, quam cum de aliis: ne vel commoda nostra nimis amare, vel mendaces esse videamur, vel etiam utlitatis nostrae amor longius non provehat, et fraudulentos ac perfidos efficiat. Multa faciunt viri boni aliorum causa, quae sui causa facere non admodum decet: illud enim virtuti tribuitur, hoc utilitati nostrae: at non perinde haec excusat atque illa.

3. Si quis juraverit, aut sine juramento promiserit id se facturum, quod cum honestate revera pugnat, v. gr. homicidium aut furtum, juramentum aut promissum damnandum ac deplorandum est: non autem, ut verus esse videatur, denuo peccandum. Cedit enim veriats dictorum factorumque honestati, quando inter utramque lis est.

4. Ne tum quidem praestanda sunt promissa, cum sunt illi ipsi, cui promittitur, futura noxia: quale fuit promissum Phoebi Phaethonti filio datum, quod ipsi attulit exitium, ut est apud Poetas. Vide Ciceronem. Offic. lib. 1. et 3.

5. Adde, si rerum ac factorum circumstantiae admodum mutentur: v. gr. si promiseris te cuipiam advocatum in rem praesentem venturum, atque interim audiatur, vel auxorem, vel filium tuum, vel quempiam alium de vita periclitaturum, nisi ei statim succurras, non est contra fidem, promissa non servare. Qui enim promittit, is de ejusmodi casibus vel non cogitat cum promittit, quos si praescivisset non promisisset, aut eos aperte excepisset: vel si ei venerunt in mentem, nec tamen ita ut eos eventuros metueret, unde factum ut eos expresse non exceperit, tacite tamen excipiendos censuit: quia ipsa aequitas suadeat, ne ob levius alterius incommodum, patiamur eos, quibus maxime devincti sumus, incurrere in longe majus. Neque vero tum fidem fregisse aut fefellisfe dicendi sumus; quia promittentis voluntas et sententia spectanda est. At cum promittimus, ut homines promittimus, qui nec omnia quae eveniunt praevidere, nec omnia praecavere possumus. Itaque quae praeter spem eveniunt, pro exceptis sunt habenda. Atque hîc, ut jam monuimus, aequitas etiam habet locum; et is cui promissum erat, etiamsi verba promissionis obligent promissorem, sententia tamen eundem non obligari putare debet.

[note: Iuramentum. ] 6. Fides in primis servanda est in Juramentis, quae maxime promittentem obstringunt, et immutabilis voluntatis sunt signae, si adhibeantur iis quae nos facturos dicimus. Est enim juramentum, teste Cicerone, asseritio religiosa, qua fit, ut si id, quod factuors nos dicimus, non praestemus, si possimus, et honeste quidem possimus, iram Numinis nobis imprecemur. Talis obligatio cum intercesserit, praestanda sunt promissa, etiamsi gravissimum incommodum sis incursurus, si ille casus non censeatur aperte exceptus: quod ex consensu hominum communi, aut consuetudine cui lex non repugnat, aestimandum est. Fidem autem etiam hosti servandam esse, consensus sapientum comprobat: idque M. Reguli exemplum satis docet. qua de re vide Ciceronem Offic. libro 1 et 2.

7. Cum de bonis nostris sermo est, licet nonnulla reticere aut dissimulare, aut verbis modeste elevare: ita tamen ne ipsa dissimulatione alienas de te laudes provocare velle videaris, praesertim si res, quam dissimulas, nimis sit manifesta. Semetipsum tum demum laudare licet, idque cum significatione modestiae, cum adversariorum calumniae et obtrectationes nos eo impellunt: quo tempore etiam ostendendum est, nos invitos ad laudes nostras commemorandas adigi. Licet etiam tum dona sua enumerare, cum eorum commemoratio non tam ad nostrm laudem, quam ad eorum pertinet gloriam, qui illorum in nobis fuerunt auctores; sed ita ne nos simul extollere velle videamur. Tandem et senioribus nonnunquam licet, ut juniores suo exemplo ad virtutem hortentur, suos labores plaeclaraque facta enumerare. Alias laudes suas, licet verissimas, praedicare putidissimum et odiosissimum est.

8. Delicta erroresque nostros aliave mala fateri tum est necesse, cum eorum dissimulatio aut negatio, posset nos vel mendaces, fraudulentos, impudentes; vel saltem pertinaces, contentiosos, ambitiosos arguere; vel alios etiam corrumpere et non leviter offendere: quod tum in primis fit, cum qui res manifestas ab aliis convictus fateri non vult. Atque in his praecipue rebus Candor, Sinceritas, Simplicitas spectatur; quemadmodum etiam in bonis nostris modeste agnoscendis aut prositendis. Dum autem modestiae facimus mentionem, significamus eum qui virtute hac praeditus est, ad id quod parum est propius accedere debere, quam ad id quod nimium, et sua potius bona extenuare quam augere; quia id magis modestiae sit consentaneum, et paulo civilius.

[note: Vitia veracitati opposita. ] Vitia huic virtuti opposita sunt, Mentiendi libido, sub qua Perfidia continetur, quae Fidei adversatur: et Nimia in dicendo Simplicitas sive Sinceritas, quae imprudentiam potius quam improbitatem arguit. Istud

vitium in defectu peccat, hoc in excessu. Candori speciatim quae opponantur, postea dicemus.

[note: Mentiendi libido. ] Mentiendi libido est vitium ejusmodi, quo quis vel in aliorum fraudem ac detrimentum, contra animi sui sententiam loqui, vel ex levitate quadam sciens prudens mendacia sua aliis obtrudere amat, etiamsi nihil ad illos mali, ad se nihil boni redundet. Qui hoc vitio laborat, is demum mendax jure dicitur. Observandum autem est non idem prorsus esse Mendacium dicere, et Mentiri. Is enim Mendacium dicere censetur qui falsum dicit imprudens: Mentiri autem is demum qui sciens prudens falsum aliis obtrudit, praesertim si id ad illorum fraudem aut ludibrium pertineat. Hinc illud viri boni esse non mentiri, Philosophi ne mendacium quidem dicere: quia viri boni sit non fallere, sed Philosophia etiam non falli.

[note: Sub qua continetur Perfidia. Dolus malus. Perjurium. ] Perfidia est mentiendi libido in juramentis et quibusvis promissis. Ejus actus dicitur Dolus malus, sub quo continetur Perjurium. Dolus malus est cum aliud dictum, aliud cogitatum, aut actum est, in alterius damnum. Perjurium est dolus malus in Juramento, hoc est in affirmationem religiosa, quanquam etiam paulo latius Perjurium extendi potest, ut omne mendacium in juramento, licet ad detrimentum alterius minime pertineat, et ab imprudente etiam fuerit profectum, complectatur.

Multis autem modis committitur Perjurium. In rebus quidem praeteritis aut praesentibus, quae juramento confirmantur, uno id tantum modo contingit, nempe cum falsum asseritur: at cum de futuris agitur, duobus contingere potest modis. Vnus est, cum is quijurat, id facere tum non cogitat, ad quod jurejurando se adstringit. Alter cum is, licet tum cum juraret, in animo haberet id facere, postea tamen id non praestat, culpa aliqua sua interveniente.

Imo neque ambiguitate verborum unquam uti licet in Juramentis, ad fallendum eum qui juramentum exigit: sed sincere et candide tum maxime agendum est, cum Deus testis ac vindex fraudis advocatur. Itaque Perjurii crimen non effugies, etiamsi id quod jurasti eo sensu praestiteris, quem tibi ipsi reservaras, neglecto eo, in quem aut nolebas, aut probe noras, juramenti verba accipere eum, cui jurabas. Nam cum juramentum in illius utilitatem primo sit comparatum, cui juratur, ut habeat cui tuto innitatur, non vero in utilitatem jurantis, nisi per accidens, eo sensu accipienda sunt juramenti verba, in quem illum ipsa accipere constat, non in hunc. Quod si velles eum, cui promittis, illam animadvertere et accipere verborum tuorum intepretationem, secundum

quam tu promissi verba praestare vis, jam eum non deciperes, animadversa ambiguitate.

[note: Aliae men dacii species. ] Praeter haec, Mentiendi libido adhuc alia habet discrimina, nominaque peculiaria, pro rerum ac circumstantiarum diversitate. 1. Vel enim in rebus ad Religionem ac mores spectantibus istud vitium versatur, et ad alios corrumpendos pertinet, non habita honoris, sive divini sive humani, ratione: vel cernitur in alio rerum genere. Qui in priori bus studio mentiuntur seductores corruptoresque appellantur: quanquam corruptela etiam in factis consistit. Atque his falsi Prophetae, et ii qui haeresos disseminant sunt annumerandi. Qui in posterioribus, vel sui commodi causa id faciunt, ut agyptae, et alii qui magnarum rerum scientiam profitentur, iique veteratores ac deceptores appellantur: et, si fallaces addant ratiunculas, quae eruditionis speciem habeant, Sophistae: si nullum ob commodum, sed levitate quadam ducti id faciunt, vani simpliciter appellantur, et commune mendacium nomen obtinent.

2. In sermonibus, praesertim falsis, vel honor aut existimatio alterius laeditur, vel minus. Cum laeditur falso, aut eo tantum animo ut alteri noceatur, vel saltem ut is molestia doloreque afficiatur, vitium [note: Maledicentia. ] ipsum Maledicentia appellatur, actus vero Maledictum ac convitium. Nihil enim aliud est convitium, nisi crimen alteri ignominiae causa objectum. Laeditur autem vel honor divinus, idque partim tum, cum in ipsum Deum maledictum conjicitur; partim cum in divinum aliquem virum, ut Apostolos, Prophetas, aut rem quae prorsus divina sit, ita ut illa contumelia in ipsum Deum manifeste redundet: et tum actus ejusmodi [note: Blasphemia. ] vitiosus et impius Blasphemia dicitur, stricte sumta voce, cum alias ea omni maledicto sit communis. Hominum fama et existimatio laeditur varie, licet non omnes modi propria habeant nomina. Quae habeant ex divisione convitiorum patet. Nam 1. vel ipse alteri objicis crimen aliquod, vel altri objicienti subservis sermone; quod cum falso [note: Falsum testimonium. Obtrectatio. ] fit Falsum testimonium appellatur. Ved id eo sciente facis quem laedis, vel eo inscio coram aliis. Cum eo inscio coram aliis Obtrectatio dicitur, quae est sermo clandestinus ad famam alterius minuendam comparatus. Et, si apud eos id fiat, qui vindicare eundem possunt, et ei de quo sermo [note: Sycophantiae. ] est nocere, qua de re obtrectatori conset, Sycophantia et delatio dicitur: quanquam hoc vitio is etiam dicitur laborare, qui vera crimina, quae tegere debebat, libenter sui alicujus commodi causa defert. 3. vel gravius est crimen quod objicitur alteri, vel levius et vix aestimandum. [note: Calumniae. ] Si gravius, ac falsum, Calumnia vocatur, Ad haec etiam vitia pertinet Malignitas, ac aliena facta dictave carpendi studiuml quod

ostenditur ea aliqua ratione minuendo, aut nonnumquam etiam malitiose laudando: quanquam istud alio referri potest.

[note: Nimia in dicendo sinceritas, ] Nimia in dicendo Sinceritas, seu Simplicitas, est, vitium eorum qui cum damno et periculo, sive suo, sive alieno, quicquid verum esse putant eloquuntur, praesertim interrogati, licet rem dissimulare vel etiam honeste negare possent. Ut, si quis latentem alicubi hominem, eumque fortasse plane innoxium, a persequente hoste interrogatus, prodat, et in discrimen vitae adducat, quem tamen ibi latere sine culpa negare posset. Sic si quis delictum alterius, quod tegere juberet charitas, vel etiam suum aut suorum domesticorum quod honestius occuleret, nulla necessitate compulsus evulget.

Candori speciatim opponuntur Arrogantia seu Jactantia, Graece [gap: Greek word(s)] , [note: Arrogantia] et Dissimulandi studium, quod Graecis [gap: Greek word(s)] dicitur. Arrogantia est vitium in bonis nostris praedicandis modum excedens. Committitur tum, cum quis ea quae laude digna esse putat, sibi tribuit, etiamsi in ipso plane non sint, vel saltem minora quam verbis jactat: item cum intempestive ea quae revera habet commemorat, et de illis gloriatur. Quod vitium nunc superbiae fructus est, cum quis gloriolae tantum causa ista facit: nunc avaritiae, ut in iis qui, ut quaestum faciant, multa de se falso jactant. Ad hoc genus pertinent Sophistae qui sapeintiam, Agyptae qui medicinam, vates qui rerum occultaru maut futurarum scientiam sibi arrogant.

[note: Dissimulandi studium] Dissimulandi studium, seu Ironia est vitium eorum qui bona quae habent, vel prorsus se habere negant, vel nimis extenuant. Sunt autem et hi duplices: alii enim res magnas et honore dignas dissimulant, qui vulgo politiores habentur, quia id jactationis evitandae causa faciant: alii res parvas et vulgares, qui rideri et contemni solent. Et hoc vitium nonnunquam ex ambitione nascitur eique subservit. Nam qui nimis affectate sua extenuant, eo ipso majora sibi inesse bona credi volunt, et aliis occasionem laudandi sese praebent, atque ita obliquo itinere suam quaerunt gloriam.

[note: Taciturnitas. ] Veritatis studio propter affinitatem subjungimus Taciturnitatem, quae est virtus modum in oratione servans: seu, virtus in lingua fraenanda occupata.

[note: Ejus praecepta] Illius praecepta sunt: 1. Ut secreta, tum tua, tum aliena, studiose celes, idque etiam tum, cum vix quicquam videtur esse periculi. Haec res ad consilia perquam est necessaria: unde Taciturnitas prudentiae nervus dicitur. 2. Ut non nisi utilia loquaris, quae jucunditate ita temperanda sunt, ut ab honestate tamen nihil deflectas. 3. Ut tempestiva

loquaris, hoc est ea quae personis, loco, tempori sunt accommodata, 4. Brevitati orationis, quantum res quidem et auditorum fert ingenium desideriumve, studeas.

[note: Opposita, Garrulitas, et nimia sermonis parcitas. ] Vitia Taciturnitati oposita sunt Garrulitas et Morositas, seu Nimia sermonis parcitas. Garrulitas est vitium in dicendo modum excedens. Quod admittitur cum quis secreta effutit, inutilia, intempestiva loquitur, aut denique verbosior est quam res et auditorum fert voluntas. Nimia sermonis parcitas est vitium in dicendo modum deserens. Quod fit, cum quis ne tempestiva quidem, aliisve utilia vult loqui; aut, cum res vel auditorum ingenium prolixiorem orationem postularet, verborum nimis est parcus. Deterius autem est Garrulitatis vitium, quia frequentius ac magis noxium.

CAP VT XXII. De Humanitate, seu Comitate.

[note: Humanitas quid sit. ] HUmanitas, quae Amicitia, ob similitudinem quae ei intercedit cum Amicitia, dicitur ab Aristotele, est virtus in civili conversatione ad seriam aliorum voluptatem sermones factaque externa accommodans. Seu, virtus quae in sermonibus factisque externis utiliter aliis placere studet.

[note: Ejus officia. ] Varia sunt ejus officia. 1. Id agit humanus, ut quantum honestas, et vera aliorum utilitas patitur, nemini sit molestus, sed omnibus jucundus. 2. Aliorum recte facta, ubi commodum videt, libenter laudat. Commodum autem tum in primis est, cum approbatio vel ei qui laudatur ad similia majorave conanda, vel aliis ad aemulandum potest prodesse, nemini vero nocere, aut saltem longe plus utilitatis quam incommodi afferre: (laudes enim alios inflant ac deteriores reddunt, aliis calcar addunt,) Intempestivas laudes, aut assentationis specimen praebentes, vitat.

3. Si quae in aliis reprehensione digna videt, ita vituperare studet, ut reprehensionis asperitatem dexteritate quadam et verborum lenitate, quantam res ipsa, et ejus, qui objurgandus est, patitur utilitas, emolliat. Quod si mali gravitas acriorem medicinam postulat, futuram potius eorum, quos monet, utilitatem, honestamque jucunditatem, quam praesentem voluptatem quaerendam statuit. Fieri enim saepe potest, ut is, quem nunc aliqua ratione offendit aut contristat, quia ejus cupiditatibus, stultis forte ac noxiis, obstat, postea, ubi affectus

deferbuerit, et judicio libero rem expenderit, gaudeat vehementer, et gratias ei agat, quod sibi obstiterit. quam voluptatem vir bonus offensicuncula aliqua libenter redimet: nec nimis usurpabit illud, Obsequium amicos, veritas odium parit: sed potius cum Cicerone, lib. de Amicit. dicet, Molesta est veritas, etc. sed obsequium multo molestius, quod, peccatis indulgens, praecipitem amicum ferri sinit.

4. Ad emolliendam reprehensionis duritiem, dat operam ut alter sentiat, se se ab ipso amari, et reprehensionem ab animo sibi optime cupienti proficisci, eum reprehensione ac criminatione non delectari, sed invitum eo adigi, et vicem suam dolere: contemptus suspicionem diligenter vitat: a convitiis abstinet, nec delictum nimis exaggerat, aut aculeatis in reprehendendo utitur verbis: alterum ex imprudentia potius, quam studio, peccasse mavult credere et dicere, nisi forte res ipsa contrarium loquatur, et emendationis ratio aliud postulet: communicatione criminis libenter utitur, et sibi quodammodo verbis tribuit, quod in altero reprehendit; nonnunquam non directe, sed veluti aliud agens, amici vitium tangit, aut veluti joco rem maxime seriam agit.

5. Decorum ubique observat, et, quid cuique personae conveniat, diligenter expendit: aliter cum patre, aliter cum filio, aliter cum fratre, aliter cum notis, aliter cum ignotis agit.

6. In monendo temporis opportunitatem captat, nec tum facile quemquam reprehendit, cum animus ejus alias ob causas turbatus est ita, ut vix videatur reprehensionem patienter laturus. Quod si tamen periculum sit in mora, etiam, cum non satis est opportunum, monet, ne forte monitioni post modum nullus sit locus.

7. De lana caprina non rixatur, nec pertinaciter sua defendit, sed aliis libenter, ubi honeste licet, cedit: contentiosa voce non utitur: vicissitudinem sermonis in colloquiis servat, nec, quasi in suam possessionem venisset, aliis dicendi licentiam adimit: alienos sermones non interturbat: nec ad primum quodque verbum, quid alter voluerit dicere, divinat, aut responsionem, antequam is sermonem finierit, orditur.

9. Vultu non tristem ac nimis severum, sed sereum potius, ac permista gravitate blandum, adituque non difficilem se praebet: libenter salutat.

[note: Extrema. Nimium alii placendi studium Adulatio. ] Extrema Humanitati opposita ex una parte sunt, nimium aliis placendi studium. Sub quo Adulatio continetur, quod eorum est vitium, qui emolumenti sui causa in omnibus placere aliis volunt, ideoque omnia

indiscriminatim, laudanda, non laudanda probant, et cum alter ait ajunt, cum negat negant, atque ut Poeta ait, nutum divitis horrent, ejus iterant voces, et verba cadentia tollunt. Vide Horat. Epist. lib. 1. ad Lollium, 18. Qui vero lucri causa id non faciunt: sed tantum offensionis evitandae, et aliorum benevolentiam sibi conciliandi gratia modum transeunt, [gap: Greek word(s)] dicuntur, quia nimis placere student.

[note: Inhumanitas. Contentionis studium. ] Ex altera parte virtuti huic opponitur Inhumanitas ac Morositas, et Contentionis studium; item Conviciandi, Calumniandi et Obtrectandi libido. Inhumanitas seu Morositas vitium est eorum qui non curant ut aliis sint jucundi: sed eorum dicta factaque libentius, aut asperioribus quam opus esset verbis reprehendunt, vultu tristes, adiutu difficiles. Contentionis studium est vitium eorum, qui aliis quamvis in re libenter contradicunt, de re levi acrius, iracundius et altiori voce disputant, sua pertinaciter defendunt, nec, licet victi, de sententia facile discedunt, aut se victos fatentur. De aliis tribus vitiis praecedenti capite actum est.

Morosi isti et contentiosi blandis illis, qui [gap: Greek word(s)] dicuntur, sunt deteriores, et longius a medio recedunt, quod suavitatem convitus secatur; nisi forte per accidens, cum res est ejusmodi, ut in ea morem gerere alteri, aut non reprehendere, sit turpissimum. adulatoribus tamen videntur meliores, quia hi simul avari ac sordidi, aut injusti esse solent, praeterea servilis et abjecti admodum animi, corruptores adolescentium locupletiorum ac generosorum; quod genus hominum admodum est pestiferum, et omnium odio dignum.

CAP VT XXIII. De Vrbanitate.

[note: Vrbanitas quid. ] HAEret in virtutum extremo urbanitas, et vix quidem haeret. nam cum perfecta virtute conciliari vix potest. itaque ei non suo merito hîc locum damus, sed quia Aristoteles una cum aliis eam virtutem fecit, videndum est, an sit Vrbanitas aliqua quam usurpare vir pius possit. Definitur ab illo, Virtus in jocis. Nobis vero est habitus dextre jocandi. Ea dicitur Graecis [gap: Greek word(s)] , propterea quod urbani sunt veluti [gap: Greek word(s)] , hoc est, flexibiles et celeres animi motus habeant. Vrbanitatis objectum est jocus, qui seriis opponitur sermonibus: forma est, in iis modum tenere, et dexteritate quadam uti. Verum ex objecto [note: An sit litua. ] satis patet, urbanitatem, nisi quatenus ad comitatem seu humanitatem referri potest, et serii quippiam festivitate sermonis ab omni

obscoenitate sejuncta condit, verbisque in speciem jocosis mixtam voluptati utilitatem audientibus affert, hominem vere pium haud decere. unde Paulus expresse non tantum turpiloquium, seu sermones obscoenos, et scurrilitatem, verum etiam [gap: Greek word(s)] prohibet: Eph. 5. v. 4. et Christianos haud decere asserit. Quod ut recte intelligatur, sciendum est jocos alios (et hi quidem vere ac proprie sic dicuntur) tantum ad risum et cachinnos esse compositos, et nullam afferre audientibus utilitatem; vel aliquid habere serii. Interdum enim joco admoneri alter potest, quem severo ore admonere vix liceret. Itaque quadam festivitate veroborum oratio conditur, ut facilius in animum influat, et offensionis minus, plus utilitatis pariat. Hujusmodi jocus, si modo ita est appellandus, si tempestive adhibeatur, non videtur prorsus repudiandus. Ut autem tempestive adhibeatur, consideranda sunt tempus ac locus, res de qua agitur, personae in quas et a quibus proficiscitur dicterium, denique modus.

[note: Regulae in jocis proferendis observandae. ] 1. Igitur ne tum usurpentur, cum de rebus gravibus serio et intentis animis agitur: in primis autem cum de rebus divinis, et ad religionem pertinentibus, sermo est: itemque in calamitatibus, sive publicis sive privatis, sive nostris, sive alienis: nisi forte ad eos qui lugent exhilarandos, maxime opoportuna festivius quippiam dicendi se offerat occasio. quod etiam in politicis negotiis, licet gravibus, nonnumquam accidit.

2. Privatim potius, quam publice, inter paucos potius ac notos, quam inter plures et ignotos utendum est jocis: nec in parentes, magistratus, aliosque viros graves ac magnos, quos revereri debemus, dicteeria sunt jacienda.

3. Diligenter cavenda est offensio, et eorum qui joco petuntur spectandum ingenium: quod si irritatu sint faciles, temperandum est a salibus, qui ipsos mordere aliqua ratione possint. Nam ut quidam ait, loci qui vel minimum ex vero trahunt acrem sui memoriam relinquunt. nec apud omnes ridendo verum dicere licet: quales in primis sunt homines potentes, iracundi, superbi, qui se ab omnibus laudari ac magnifieri postulant. Alii qui paulo hilariores sunt, in se festive dicta ferre possunt.

4. Personae, quas prae caeteris gravitas decet, vel ob aetatem, vel ob muneris dignitatem, prae caeteris etiam a jocis abstinere debent. Tales autem sunt ii inprimis qui res divinas tractant. Nam joci, nisi valde sint opportuni ac rari, nisi item alquid serii aut ingeniosi contineant, de gravitate et auctoritate nonnihil detrahunt. Certe quo quis religiosior est, eo magis ab iis debet abstinere.

6. Sine effuso, risu et cachinnis proferantur, ut nihilominus decorum et gravitas quaedam observetur.

7. Caveatur ne verborum festivitas rem seriam efficiat lucram. Itaque alterum admoniturus de re seria, joco uti non debes, nisi forte id commodius praestare non possis, ne vel propter id ipsum monita tua spernantur.

Verum haec omnia ad Comitatem pertinere possunt. Praeter hujusmodi joco-seria vix quicquam est quod liceat. dicta ingeniosa et acuta, aut alias festiva, ab omni obscoenitate ac scurrilitate sejuncta, ad remissionem quandam animi et voluptatem pertinentia, raro et tempestive adhibita, non quidem laudem merentur, sed satis est, si venia censeantur digna.

[note: Et in audiendis. ] Hactenus de potissimo Urbanitatis officio egimus, quod in dicendis jocis consistit: Sequitur illud, quodin audiendis cernitur, quod est secundarium. Non libenter autem audit ea urbanus, quae honeste non diceret; paulo tamen patientior est in audiendo, quam ad dicendum promptior. Obscoena sibi auditu molesta esse, aut verbis aut vultu ostendit. nam quae quis libenter audit, ab iis etiam faciendis abhorrere non videtur: at vir bonus non tantum turpitudinem rei sed etiam suspicionem vitare debet. In caeteris aequiorem se praebet.

[note: Extrema. Scurrilitas. ] Quod ad extrema attinet, id quod in excessu peccat, dicitur scurrilitas, dicacitas; vitium in jocis modum superans. Estque eorum hominum qui posthabita honesti aut decori cura, fere in omnibus, aut iis ubi haud decet, risum captant, nec, modo ridiculi sint, magnopere laborant, ne quem salibus suis offendant. quin ne sibi quidem ipsis nonnunquam parcunt, ut risum moveant aliis. Differentia tamen quaedam est inter scurriles sermones: alii enim etiam obscoeni sunt, et ad audientium mores corrumpendos sunt comparati; et hi omnium sunt deterrimi. Alii vani tantum ac leves. Alii falsi ac paulo mordaciores, qui Scommata dicuntur. Alii ingeniosi et innoxii, sed frequentiores, quam ut hominem gravem deceant: quanquam vulgo scurriles haud dici solent.

[note: Rusticitas sen Morositas. ] Alterum extremum constituitur ab Aristotele Rusticitas ab omni joco abstinens. Sed nisi id ad Morositatem accedat, vitium haudquaquam est, et immerito Rusticitas appellatur; cum potius ad divinam et heroicam gravitatem pertineat, qualis in Domino Jesu fuit. Unde facile perspicitur, quid de extremorum comparatione inter se sit sentiendum.

CAPVT XXIV. De decoro in robus externis; tum, quod ex diversitate naturae, sexus, aetatis, conditionis, oritur.

[note: Gravitas quid. ] PErtinet etiam ad Virum bonum in externis deorum observare; quo spectant Gravitas, et Civilis morum elegantia; quae duo sunt veluti ornamenta et condimenta quaedam virtutis.

Gravitas est dignitas quaedam et constantia, in vultu, motu ac gestu corporis, sermone et vestitu. Vultus virum gravem is decet, qui solet esse hominis seria agentis, ita tamen ne tristis sit aut tetricus. Motus debet esse aequalis, non varius, non concitatus, nisi res moram non ferat: itemque flexus corporis omniumque membrorum virilis, non effoeminatus, non histrionicus; ita tardus, ut ignaviam tamen non arguat. Sermo sit sedatus, non jactabundus, quanquam et veritatis ac taciturnitatis studium non parum ad gravitatem in sermone pertinet. Vestitus non varietate colorum aut affectato quodam splendore sit insignis, nec juvenilem levitatem prae se ferat. Viros certe ac senes, et eos qui divina tractant, niger color, aut ad nigrum paulo propius accedens, nisi consuetudo aliud postulet, toga promissior, mundicies frugalior decet. Gravitas autem illa major esse debet in sene quam in juvene, major in matrona quam in juvencula, major in eo qui divina tractat quam qui humana, qui publicum in civitate munus sustinet quam qui privatus est, in domino quam in servo. Ista enim omnia vim non exiguam hac in re habent.

[note: Esus opposita. ] Gravitati in excessu opponitur affectata quaedam severitas et supercilium: in defectu autem levitas: quae ex contrarii natura facile intelliges.

[note: Choreae. ] Ad levitatem praeter alia multa etiam profanae choreae pertinent, quanquam cum saltatio plerunque ex intemperantia, et ex luxuria quadam animi ac corporis oriatur, ac cupiditatibus voluptatum turpium subserviat, ad intemperantiam tanquam ejus fructus reduci potest. Unde Cicro pro Muraena: Nemo fere saltat sobrius, nisi forte insanit: neque in solitudine, neque in convivio moderato et honesto. Intempestivi convivii, amoeni loci, multarum delitiarum comes est extrema saltatio. et subjungit, Catonem alloquens qui hoc crimen Muraenae objecerat: Tu mihi arripis id, quod necesse est omnium vitiorum esse postremum; relinquis illa, quibus remotis hoc vitium omnino esse

non potest. nullum turpe convivium, non amor, non comessatio, non libido, non sumtus ostenditur, etc. et postea saltationem umbram luxuriae vocat. Sed etiamsi tandem luxuria haec absit, quanquam raro abest, tamen levitas in choreis cernitur. Vnde quo quisque est gravior, tanto magis ab iis abhorret. Graeci quia leves erant, ideo saltare apud eos inhonestum non erat. Romani quia graviores, saltationem in probris ponebant. Hinc etiam, quo quemque major decet gravitas, tanto minus decet saltatio, ut senes, et eos, qui res divinas tractant, qui munus in Repub. amplum sustinent.

[note: Civilis morum elegantia. ] Quod ad civilem morum elegantiam attinet, quae observat decorum illud, quo neglecto non improbi, sed inciviles ac rustici dicimur, in ca. 1. sequenda est regionis ac loci cujusque consuetudo. 2. et eorum, qui prudentum in primis judico elegantioribus censentur moribus, exemplum. 3. quicquid vitii alicujus speciem praebere, aut suspicionem in aliorum animis excitare potest, id studiose cavendum est. 4. utendum verecundia. 5. omnia illa amovenda, quorum aspectus, cogitatio, memoria, molesta esse potest; quin etiam ca, quae rei alicujus turpis memoriam excitare, aut ejus speciem animis objicere possunt. 6. quicquid molle et effoeminatum est, id cavendum, viro in primis. 7. mundicies corporis sequenda, non odiosa et exquisita nimis, sed quae absit a rustica negligentia, et dissolutum hominem non arguat. 8. Benevolentiae aut honoris, quo alios prosequimur, signa usu recepta, non sunt negligenda: sed ita, ne in iis videamur nimii. Alii multa, quae pro diversitate loci, temporis, personarum ac rerum observanda sunt, videantur apud eos, qui de civili conversatione, aut civilitate morum scripserunt: quanquam plurima usu ipso aliorumque [note: Ejus opposita. ] exemplis sunt discenda. Morum elegantiae opponitur in defectu Rusticitas: in excessu autem Superstitiosa aut radicula civilitatis affectatio.

[note: Decorum. ] Vt autem decorum in omnibus actionibus observetur, etiam in iis, unde honestas et turpitudo vitae aestimatur, diligenter observanda est propria cujusque persona, quam ei, vel natura, vel consilium, vel casus tribuit, seu quae ex constitutione naturae, sexu, aetate, conditione oritur. Decorum enim in eo cernitur, ut id, quod cujusque personae convenit, fiat, Observandum autem est, duplici quodammodo nos indutos esse persona, quarum una communis est, ex eo quod omnes participes sumus rationis, praestantiaque ejus, qua antecellimus bestiis: altera autem, quae proprie singulis est tributa. A priori honestum in universum ducitur, et contra hanc nihil unquam est committendum; ab altera manat decorum istud, quod huic aut illi proprium est, de quo hic

loquimru. id enim maxime quemque decet, quod est cujusque suum maxime, ut ait Cicero. hoc autem decorum nunquam cum priori pugnare debet. unde si nonnunquam quippiam videatur naturae aut conditioni cujusque propriae convenire, quod ab excellentia naturae humanae in universum discedat, id minime est amplectendum.

[note: Decorum pro diversitate natura. ] Quod ad naturam attinet, ea quemadmodum in corporibus, ita etiam in animis, magnam parit ab ipso ortu varietatem. nam temperamentum corporis varium, variae sequuntur animorum inclinationes ac motus, quibus alius in hanc aut illam virtutem aut vitium est pronior, ad hoc aut illud vitae genus ac studium magis propendet. Quod vitiosum est, id corrigi studio, quoad ejus fieri potest, debet. Quod vero honum est, id tuendum est cuique maxime, et summo studio excolendum. id enim non tantum decebit maxime, sed etiam felicissime omnium succedet. Qua de re eleganter Cicero, lib. 1. Offic. Admodum, inquit, tuenda sunt sua cuique, non vitiosa, sed tamen propria, quo facilius decorum retineatur. Sic enim est faciendum, ut contra naturam universam nihil contendamus: ea tamen conservata propriam naturam fequamur. Vt etiamsi sint alia graviora, atque meliora, tamen nos studia nostra naturae regula metiamur. Neque enim attinet repugnare naturae, nec quicquam sequi, quod assequi nequeas. Ex quo magis emergit, quale sit decorum illud, ideo quia nihil decet, invita ut ajunt Minerva, id est adversante et repugnante natura. Omnino si quicquam est decorum, nihil est profecto magis, quam aequalitas universae vitae, tum singularum actionum: quam conservare non possis, si aliorum naturam imiteris, omittas tuam. Hoc autem licet Cicero ad vitae genus eligendum maxime videatur accommodare, tamen ad mores etiam pertinet. alii enim ad quandam severitatem, gravitatem, magnanimitatem sunt a natura facti: alii ad lenitatem, humanitatem, ac modestiam majorem; ita ut nec illi horum facilitatem, nec hi illorum gravitatem imitari usquequaque possint, nec omnino doceat; licet utrique et graves sint et modesti, sed alia atque alia ratione. Idem in fortitudine accidit; alius enim magis contemnit pericula, alius magis cavet. idem in prudentia apparet; alius enim prudens quidem est, sed apertior, alius majore quadam utitur solertia, et tectius rem agit; neuter indecore, quia naturam quisque suam sequitur non vitiosam. Quo loco tamen id etiam observandum est, quod itidem monet Cicero: Si aliquando, inquit, necessitas nos ad es detruserit, quae nostri ingenii non erunt, omnis adhibenda erit cura, meditatio, diligentia, ut ea si non decore, at quam minime indecore facere possimus. Nec tamen est enitendum, ut

bona quae nobis data non sunt sequamur, quam ut vitia fugiamus. Quod tamen ad vitae genera, sunctiones ac munera magis pertinet; sed ad virtutes etiam accomodari potest; quia nonnunquam tempora, aut munera, vel severitatem, vel lenitatem majorem requirunt, vel fiduciam majorem, vel cautam quandam fortitudinem timiditati propiorem.

[note: Pro diversitate sexus. ] Quod ad sexus discrimen attinet; virilem sexum major decet animus; et decora quaedam audacia, ut in meliorem partem hanc vocem sumamus. Ejus enim sexus est pericula adire pro bonis, Rempub. gubernare, foris rem parare, itinera suscipere, cum aliis contrahere, erudire alios, sermonem ad populum habere: ad quae omnia major requiritur animi praesentia. Foeminas major decet modestia, ac verecundia. earum fortitudo (nam nec haec est foeminis prorsus adimenda) ab audacia longius debet discedere, quam virorum: domi potius rem a viri partam custodire, quam foris versari, aut itinera et pericula suscipere debent, aliis potius parere quam imperare, tacere potius et audire quam loqui.

[note: AEtatis. ] Quod ad aetatem attinet, juniores major decet modestia et verecundia, seniores major gravitas et severitas: illi recte monentibus libenter parere, hi recte praecipere et exemplo ad omnem honestatem junioribus praeire debent. Iuvenes ac viri labores, qui viribus corporis majoribus indigent, suscipere: senes consilio alios instruere: his labores corporis minui, animi exercitationes etiam augeri (senectutem decrepitam excipio) solent. Vnde illud natum; Hastae juvenum, consilia senum.

[note: Pro diversis vitae generibus. ] Quod ad vitae genera, statumque attinet, quia ista sunt prope innumera, nimis prolixum esset singula persequi. Sunt in Ecclesia, sunt in Republica, in Schola, in Domo, varia munera, dignitate ac praestantia inter se discrepantia; quorum officia partim peculiaribus libris sunt descripta ab aliis: ut Principis in Republica, Consiliarii et aliorum; Pastoris ac Doctoris in Ecclesia, etc. alia ipso usu, monitis prudentium, ac seniorum, eorumque qui cujusque vitae generis maxime sunt gnari, addiscenda sunt. Omnia vero ex sine cujusque vitae generis ac muneris inprimis sunt aestimanda. Finis enim est qui media definit.

Eorum autem alia ad virtutes superius a nobis explicatas pertinent, inprimis illas, quae sunt adversus alterum, atque inter has maxime ad justitiam, quae id quod alteri debet praestat; alia ad decorum externum spectant.

CAPVT XXV. De Virtute Heroica, et ejus contrario, Feritate.

[note: Virtus heroica quid sit. ] POstquam virtutem morum communem explicuimus, consequens est ut de virtute heroica, seu divina, nonnihil dicamus. Non est autem virtus heroica unum quoddam genus, nisi secundum analogiam et similitudinem. Habent enim ejus species inter se magnam convenientiam, ob quam unum etiam nomen sortiuntur, et propemodum una definitione possunt explicari, quae tamen ad aliam atque aliam speciem applicata paulo aliter accipienda est. Est ergo virtus Heroica, virtus quaedam morum adeo excellens, ut qui eam habet, communem naturae humanae conditionem videatur supergredi. Ea autem inde cognoscitur, quod quis ea praestare soleat, quae in virtutum actionibus sunt maxime ardua et difficilia, et humanas vires quodammodo superant, ita ut ne ii quidem, qui communiter viri boni dicuntur, ea praestare soleant.

[note: Tres ejus species. ] Ejus tres potissimum constitui possunt species: quaedam enim assuetudine potissimum paratur, et haec sub genere virtutis moralis antea a nobis explicatae continetur, gradu tantum perfectionis a caeteris ejusdem generis virtutibus, non vero specie differens. quaedam vero ex aliis potius caussis oritur, et parum admodum ac prope nihil exercitationi imputat; et haec per similitudinem quandam virtus moralis dicitur, cum habitus revera non sit, sed habitibus virtutum moralium similia praestet, et actionum ratione cum ea conveniat. quaedam denique veluti media est, et in ea exercitatio cum aliis causis quodammodo certat. Ex quo apparet id, quod diximus, virtutem heroicam genus esse unum per analogiam tantum, non vero Synonymum, cum prima et secunda ejus species sub diversis generibus proximis contineantur, convenientiam inter se habentibus, ultima de utrisque participet; et definitionem ejus ad diver as species accommodatam aliter atque aliter accipi

[note: Prima. ] Quod ad primam virtutis heroicae speciem attinet, quae exercitatione potissimum paratur, ea multum javatur doctrina et sapientia, ea praesertim quam divinae nobis tradunt literae, quae futurae vitae praemium virtuti proponit, et perfectae virtutis officia exemplaque ostendit. habet tamen vim non exignam etiam humana sapientia, quam philosophiam appellamus. nam ea prudentiam virtutum oculum perficit,

eaussas virtutis sequendae penitus perspicit, ingenium adomnes casus ac consilia reddit expeditius. praeterea cum miram quandam habeat voluptatem, quae illos qui eam paululum gustarunt ad se allicit, eosdem etiam virtuti praeparat: siquidem magnam affectuum moderationem ac tranquillitatem desiderat, quod potissimum virtutis opus est; et rerum humanarum ac fluxarum contemtum quendam parit, in quo heroica virtus maxime cernitur. Itaque hac virtute praeter Christianos, qui ea caeteros omnes antecellere et possunt et solent, philosophi Ethnici inprimis fuerunt clari, ut Pythagoras, Socrates, Plato, Aristoteles, Zeno, et alii, maxime ex Stoicis. his adjunge viros in Repub. magnos, ut Aristidem, Lycurgum, Epaminondam, Fabricium, Camillum, Regulum, AEmilium, alios, qui respectu caeterorum gentilium heroica virtute praediti fuisse censendi sunt, cum ea praestiterint quae plerique praestare vix potuerunt, certe non praestiterunt etiam ii qui boni viri dicebantur: et sine futurae vitae spe, tanta eos praestare potuisse mirum est. Heroica vero virtute inprimis excelluerunt inter Ethnicos, si a philosophis discedas, Romani et Spartani.

[note: Secunela. ] Quod ad alteram speciem attinet, ea duplici potissimum ex causa oritur, natura et diviniore quodam spiritu: idque vel ab alterutra causa seorsim, vel ab utraque conjunctis. Dico potissimum, quia nonnunquam aliqua accedit exercitatio, quae vel naturam juvet, vel spiritui illi coelesti subferviat: juvant etiam alia externa, ut posteadicemus. Natura, princeps heroicae virtutis causa est in iis, qui indole generosa et heroica sunt praediti, et nil nisi sublimia spirant, ad eaque magno quodam impetu sponte sua rapiuntur, et omnia impedimenta summa vi perrumpunt. qui tamen naturae impetus, nisi ratione regatur, et usu confirmetur, saepe graviter impingit, et magis admirandus est quam laudandus, plus splendoris habet, quam meriti, ob quem splendorem, qui in rebus arduis admodum, et vulgo inaccessus est, heroicae aut divinae virtutis nomen assumit. Hujus generis homines saepe magnis laborant vitiis, quibus virtutes suas compensant. pertinet enim huc illud Platonis: Excellentia ingenia magna producunt vitia, vel, ut ipse loquitur, [gap: Greek word(s)] . Ad hoc genus referendi sunt Nli veterum heroes, poetarum carminibus celebrati, ut Hercules, Theseus, Hector, forte et Alexander magnus, praesertim antequam se vitiis permisisset. Quorum quidem virtus, pro eo tempore laudem meretur aliquant: verum inter heroas, si ex rei potius veritate, quam vulgi opinione judicas, et pretium potius quam speciem rerum aestimas, postremum locum obtinent; cum bellica fortitudine, quae ad necem hominum

est comparata, maxime excelluerint; si Christianam religionem spectes, inter heroas nullum inventuri locum, nisi ad ejus praescriptum vitam suam componerent; quod de caeteris etiam omnibus judicandum est. Quod ad eos attinet, qui divini spiritus vi ea perfecerunt, quae humanas vires superant, ii potissimum sub N. Foedere extiterunt, praesertim in Ecclesiae nascentis, et hoc seculo renascentis primordiis. Inter illos ordinem ducit Servator noster, omnis virtutis perfectissimum exemplar: quanquam illi optimam etiam naturam contigisse nullum est dubium. hunc sequuntur Apostoli ac Prophetae, et alii divini viri, qui divino spiritu pleni ea fecerunt, aut tolerarunt, quae non sine admiratione legas. Ante Christum Prophetae, et inprimis prophetarum maximus Moses, Elias, Jeremias, et major prophetis Johannes, cui cum naturae bonitate divinus spiritus a primo ortu fuit donatus: huc Josue, David et alii sunt referendi. Quanquam in his omnibus accessit aliqua vel exercitatio vel consuetudo, ad divini spiritus aut naturae impetum.

[note: Tertia. ] Quod ad tertiam speciem attinet, in qua cum exercitatione, vel naturae impetus, vel divini spiritus afflatus ad virtutem certat, eo pertinent tum Ethnici nonnulli, ut Cato, qui natura factus ad gravitatem, constantiam, magnanimitatem, eam exercitatione ac disciplinis roboravit et auxit. pertinent eo et alii non pauci, praesertim inter Spartanos aut Romanos, qui sublime nacti ingenium, id usu ad virtutem eximiam excoluerunt, ac perduxerunt. pertinent etiam inter Christianos viri multi pietate excellentes, qui divini numinis afflatu majore aguntur, aut indolem prae aliis ad virtutem excitatam nacti, eam strenue sequuntur, et Christi causa gravissimos cruciatus et mortes acerbissimas laeti perserunt.

[note: Quibus ex causis eriatur. ] Ex dictis satis constat, quibus ex causis heroica virtus potissimum oriatur; nempe natura, exercitatione, (cui hîc sapientiam, quae ei facem praefert, adjungimus) et divini spirittu afflatu. Sed his accedunt alia externa, quae istis subserviunt, et vel occasionem virtuti heroicae exercendae praebent, vel ejus sunt instrumenta. Ea vero sunt vel res admodum secundae, vel admodum adversae, aut saltem periculosae. Ad res admodum secundas pertinent opes magnae, et imperia, itemvictoriae, inquibus insignis est occasio magnanimitatem, et rerum humanarum contemtum, beneficentiam eximiam, clementiam admiratione dignam exerendi. In magnis adversitatibus, aut periculis, sive nostris, sive amicorum, exeri potest fortitudo, ac patientia, quae magnanimitatis veluti [note: Alia virtutis heroicae divisie. ] partes quaedam sunt.

Potest et alia virtutis heroica tradi divisio; quod ea vel sit excellentia

omnium virtutum moralium, vel quarundam, vel unius tantum. Prima illa in Christo omnium perfectissime enituit; enituit deinde in Apostolis, post Spiritum Sanctum coelitus acceptum; praeterea in aliis divinis viris ac Christianis, pro ratione status ac conditionis uniuscujusque, nunc clarius nunc obscurius. his adde divinos quosdam viros, sub antiquo Foedere, qui hac virtute inclaruerunt, quantum ejus temporis ratio ferebat. Quod ad certas virtutes attinet, in quibus heroicus animus inprimis cernitur, inter eas primum locum obtinet magnanimitas, cui fortitudinem ac patientiam adjunge; sequitur temperantia et castitas singularis, praesertim cum adsunt occasiones et irritamenta voluptatum. difficilimum enim est; cum voluptate ac dolore pugnare. virtus autem heroica in arduis et difficilibus versatur. Cernitur praeterea in justitia et aequitate singulari, praesertim eorum qui possent impune multis graves facere injurias, ut Principes ac Magistratus et judices. Cernitur denique in Beneficentia, in mansuetudine ac dementia, cum ingentes sunt irarum causae, et magna puniendi facultas.

[note: Feritas quid sit. ] Quod ad Feritatem seu immanitatem attinet, virtuti heroieae oppositam, ea est vitiositas adeo foeda, ut exeussa plane ratione hominem ad pecudes abjiciat; qua de causa etiam Feritas dicitur. Id fit cum quis ea committit flagitia, quae plerique etiam improbi ac vitiosi vitant, et a quibus humanitas prorsus videtur abhorrere.

[note: Ejus tres species. ] Ea itidem vel assuetudine potissimum paratur, vel ab aliis causis inprimis pendet, vel denique tum ab assuetudine, tum aliis causis simul. Quod ad primam speciem attinet; consuetudo illa, vel est totialicui populo communis, adeoque et ipsa feritas inde nata, vel certis hominibus peculiaris. Ad prius genus pertinet immanitas quorundam populorum circa Pontum, qui Achaei et Heniochi dicebantur, quorum alii crudis, alii humanis carnibus vescebantur, alii denique suos ipsorum liberos, alternis in conviviis epulandos apponebant. huc Anthropophagi in Brasilia referendi sunt; quin et Scythae, qui prope crudis carnibus, ac morticinis vescuntur equotum: quanquam in his natura etiam diuturna consuetudine aliquo modo depravata est. Ad posterius genus pertinet Catilina, Sylla, Tiberius, Caligula, Nero, Vitellius, Domitianus, Heliogabalus, et alia monstra, ut Phalaris, Mezentius, quorum in vulgus nota est immanis crudelitas, aut infandae libidines, autinexplebilis ingluvies, aut plura simul ingentia vitia. huc etiam Lisoviorum quorundam militum pertinet immanitas.

[note: Secundae. ] Quod ad secundam speciem attinet, ea vel a corrupta natura est, vel a marbo aut furore, quem adversi nonnunquam casus concitant. Ex vitiosa

natura profecta est illorum populorum feritas, qui in septentrione habitant, brutis quam hominibus similiores, et illorum qui cum ventis aut fluctibus pugnare sunt soliti: hinc etiam immanitas cujusdam faeminae, quae gravidis mulieribus sanguinolentos foetus exsectos devoravit. ad hanc pertinet etiam quorundam timiditas naturalis, qualis fuit ejus, qui muris stridorem exhorruit. Ex morbo et melancholia seu furore quae oriantur, satis notum est. ex morbo oriuntur desideria eorum, qui carbones, argillam, cretam, similiaque comesse cupiunt. furore factum est, ut quidam matrem immolatam, quidam conservi jecur exectum comederit. oritur etiam nonnunquam ex melancholia timiditas incredibilis, ut illius qui galea tectus prodiit, metuens ne coelum rueret.

[note: Tertia. ] Quod ad tertiam speciem attinet, ea iterum duplex est; vel enim ex natura et consuetudine quae eam consequitur, nascitur; vel ex consuemdine et poena divina illam consequente. ad prius genus eorum pertinet crudelitas, qui natura facti atroces, eam consuetudine augent. ad posterius ii, qui ob sua scelera indurantur a Deo, et in reprobam acti mentem, ingentibus flagitiis prope infra pecudes abjiciuntur, de quibus inprimis agit Paulus Rom. 1. huc etiam referri debet Saulis exemplum, qui ob peccata sua furiis fuit agitatus; quo furore, qui tamen perpetuus non fuit, correptus, Davidem hasta voluit trajicere, alias etiam filium, Davidem ad necem toties quaesivit, sacerdotcs Dei occidi jussit, tandem desperatione coactus gladio incubuit.

[note: Alia ejus divisis. ] Quod ad alteram immanitatis divisionem attinet, non potest quidem ea ita dividi, ut virtus ipsa; ut alia sit omnium vitiorum simul junctorum, alia quorundam. nam quaedam vitia inter se magis quam cum virtute pugnant, et conjungi nunquam possunt in eodem homine. Potest tamen ita dividi, ut ea vel plurium sit vitiorum simul junctorum quaedam perfectio, si modo in malis est perfectio, vel in uno. Reperitur autem potissimum (ut de impietate, quae, omni numinis reverentia posita, in Dei contumeliam multa vel dicit, vel facit, nunc nihil dicam, cum de pietate, et ejus contrario agere sit Theologi) in intemperantia, atque inprimis in libidine: tum in crudelitate, injustitia, timiditate. Ea immanitas, quae assuetudine paratur, vitio communi deterior est, et majori digna poena: quae a natura, aut morbo, fortuitaque melancholia, terribilior quidem, et, si facta ipsa per se consideres, deterior communi vitio: si vero animum ac consilium, ex quo delictorum meritum aestimatur, contra statuendum est. Vitii enim nos sumus causa, quemadmodum et immmitatis, quae ex assuetudine: quae

vero ex natura aut morbo, a culpa nostra sejuncta est. Itaque commiseratione potuis, quam odio ac poena, est digna.

CAPVT XXVI. De Virtutibas imperfesctis, Continentia et Tolerantia.

[note: Virtutes im perfectae quid sint. ] HActenus de virtutibus perfectis: sequuntur imperfectae seu inchoatae, quae ad perfectas quidam veluti sunt gradus ac dispositiones. Licet autem cujuslibet virtutis sitaliqua dispositio, ac proinde tot sint virtutum imperfectarum species, quot numerantur perfectarum, [note: Earumspecies. ] tamen inter alias hujus generis diatheses eminent Continentia et Tolerantia, ad quas reliquae etiam humanarum virtutum, et ad religionem non pertinentium, initia aliquomodo revocari possunt. versantur enim circa voluptatem ac dolorem, et ejus vel cupiditati vel fugae moderantur. voluptas autem et dolor per omnia virtutum objecta sunt diffusa omnesque affectus et actiones, in quibus virtus cernitur, comitantur. Quare quae affectiones voluptati et dolori moderantur, in omnium virtutum objectis quodammodo versantur, et earum sunt quaedam initia. Hujus ergo tractationis de virtutibus imperfectis duae erunt partes; in prima de continentia, et ejus contrario Incontinentia seu Impotentia dicetur; in altera de Tolerantia, et ei adversa Mollitie.

[note: Continentia quid sit. ] Continentia est virtus imperfecta, circa voluptates eas quarum excessus vituperatur: seu affectio animi quae moderatur istis voluptatibus, quae habent nimium.

[note: Ejus objectum sunt voluptates. ] Quod ut intelligatur, primo de objecto agendum est. Continentiam et Incontinentiam in voluptatibus versari, vulgo etiam notum est; unde cum Temperantia et Intem perantia fere confundi solent. Voluptates autem [note: Quae sunt multiplices. ] constitui possunt triplices: aliae nimium non habent, seu nemo in iis vel appetendis, vel perfruendis modum excedere, et eo nomine merito reprehendi potest. tales sunt voluptates ex actionibus honestis, et contemplatione rerum divinarum perceptae, quas qui maxime appetit, maxime laudatur. Aliae sunt voluptates, quae genere ipso vitiosae sunt, et mediocritatem non admittunt, ut voluptates belluinae, quae humanae naturae metas egrediuntur in quibus immanitas cernitur. Aliae denique his veluti interjectae, genere ipso non sunt reprehendendae, excessum tamen, defectum, et mediocritatem admittunt; nunc laudantur, vel saltem reprehensione carent, nunc vituperantur. In his postremis versatur Continentia et Incontinentia; quarum illa modum

servat, haec modum superat. Affectio ea quae deficit, quia rarissima est, nomen non habet.

Hae voluptates iterum sunt duplices, unde duplex Continentia et Impotentia exurgit: aliae enim sunt genere ipso necessariae, aliae non necessariae, per se tamen expetendae, si modus in iis servetur. Priores sunt illae voluptates gustus et tactus, in quibus Temperantia et Intemperantia cernitur, seu voluptates cibi ac potus, et venercae; quarum illae ad conservationem ac perfectionem individuorum singulorum, hae ad aliorum individuorum propagationem, ac speciei universae conservationem sunt necessariae. Posteriores sunt voluptates quae v. gr. exhonore, lucro, victoria, rebusque similibus capiuntur, item voluptates aurium, oculorum, narium, quaedam etiam tactus, ut ex frictionibus perceptae, et similes. In prioribusversatur Continentia et Impotentia simpliciter et absolute sic dicta. In posterioribus Continentia et Impotentia cum adjectione, seu appositione objecti in quo versetur, v. gr. honoris, lucri, irae, etc quanquam nonnunquam apud Latinos Continentiae nomen, de hac etiam posteriori simpliciter effertur, ut cum Continentia avaritiae opponitur, et de Continentia lucri accipitur. Priori specici et nomen et definitio Continentiae potiori jure tribuitur, quam posteriori, deque ea nobis potissimum sermo est. Ratio autem cur illa potius sit et dicatur Continentia, est quia Continentia et Impotentia simpliciter ac proprie sic dicta nil est aliud, quam Temperantia et Intemperantia imperfecta; unde vulgo, quod hac in parte sacrae literae sequuntur, inter se confundi solent. Temperantia autem et Intemperantia proprie dicta, in voluptatibus cibi ac potus et venereis cernuntur: in aliis improprie. Quare proprie et simpliciter dicta continentia et incontinentia in iisdem cernitur: in aliis ea, quae ob similitudinem ita dicitur, seu cum adjectione. Ex quo apparet Continentiam et Incontinentiam genus esse analogum, non univocum.

[note: Forma continentiae. Contenentis et temprantis consenientia et diserepentia. ] Forma continentiae re quodammodo est eadem cum forma temperantiae, sed perfectione distat. Nanteandem, quam temperans in voluptatibus servat mediocritatem, sectatur continens, et quod ad facta externa attinet, assequitur; sed quod ad affectuum seu cupiditatum ipsarum moderationem attinet, ab eo non parum abest. Nam in Continente cupiditates adhuc sunt vehementes, et cum ratione recta acriter decertant; vincuntur tamen, vel semper, vel plerunque saltem. At in homine temperante cupiditates voluptatum non sunt acres, sed moderatae, et rationi libenter parent. illi voluptates turpes admodum allubescunt, adeo ut aegre sibi ab illis temperet: huic non item. Ex quo patet

1. Continentem nondum esse vere ac persecte prudentem, quia perfecta prudentia, sine perfecta temperantia non est: haec euim bonae mentis mater est et altrix; cupiditates validae menti nebulas offundunt, et consilia turbant, quod in vere prudentem non cadit. quod si Continentia cum vera prudentia consiltere in eodem homine non potest, multo minus Impotentia, in qua ratio a cupiditate vincitur, eique parere cogitur. Vtraque tamen cum solertia potest esse conjuncta, quae in Continente inchoata est prudentia, in Impotente vafricies. Patet 2 ex dictis, perfectam proaeresin nec in Continentem, nec in Impotentem cadere; quod illa constantem appetitus cum ratione consensum, et mentem consilio in ipsa actione liberam desideret, id quod in Continentem et Impotentem non cadit.

[note: Item incontinentis et intemperantis. ] Ex his etiam patet Innocentiam cum Intemperantia ratione formae partim convenire, partim ab ea discrepare, quemadmodum Continen tia a Temperantia. Convenientia in eo est, quod utraque nimium in voluptatibus sequitur. differentia est, quod Intemperans ita faciendum esse sit persuasus, Impotens non item, sed contra animi sententiam cupiditatum vi abripiatur, voluptates turpes sectetur. Nam ille vero ac perfectolaborat vitio, hic nondum. verum autem vitium corrumpit agendi principium, seu judicium de rebus honestis ac turpibus, opiniones cum honestate pugnantes menti inscribendo: quemadmodum contra virtus mentis vim conservat incolumem, et leges etiam inscribit honestati consentaneas, ac tuetur. Itaque intemperans similis est urbi, quae et malas habet leges, et iis utitur: Incontinens autem urbi quae bonas quidem habet leges, sed iis non utitur, quod A theniensibus quidam olim objecit. nam id quidem quod rectum est novit Incontinens, sed non facit ob affectus. Ex quo alterum consequitur discrimen, quod intemperans peccet cum [gap: Greek word(s)] et consilio vero, incontinens non item, istud enim veri est vitii; quemadmodum contra virtutis cum consilio facere honesta. Incontinens igitur similis est illi, qui cum injustus non sit, nec consilio injurias interat, injusta tamen agit ob perturbationem; et Milesiis qui, cum stulti non essent, multa tamen stulta faciebant; ut ait Demodocus. similiter enim incontinens facit ea, quae intemperans, sed non eodem modo, nec enim vere intemperans est aut vitiosus. Hinc tertium etiam patet discrimen, quod Incontinens non quibuslibet, sed validis demum cupiditatibus ad peccandum abripiatur, renitente iis ratione, ac cum iis acritercertante: at intemperans, quia persuasus est nimiis esse perfruendum voluptatibus, etiam levi cupiditate ad flagitia impellitur. hinc etiam quartum quod intemperantia

sit occultior, et insidiatrix; incontinentia non sit, vel minus. Vnde quivis perspicit intemperatiam longe esse deteriorem incontinentia, et intemperantem insanabiliorem, cum intemperantem factinon poe, niteat, incontinentem poeniteat: intemperantia vitium sit perpetuum, incontinentia interruptum, quod patitur aliquod bonae mentis velut interregnum.

[note: Quomodo incontinens conera animi senentiam peccare possit. ] Verum hoc loco non levis oritur difficultas, quomodo incontinens contra animi sententiam peccare possit, et eas voluptates, quas turpes esse ac fugiendas persuasus est, nihilorninus persequi. Hic prirnum distinguenda est, tum scientia, seupersuasio, (namscientiamhoc loco a persuasione non distinguimus) tum diversi temporum articuli. 1. igitur scientia alia est habitu, alia usu: seu, alia actu primo, alia secundo. habitu sive actu primo scientia est in dormiente, aud aliud agente: usu seu actu secundo est in eo, qui de re quam novitc ogitat, eamque animo volvit. 2. Vtraqueiterum vel est universalis alicujus, vel particularis: ut, omne turpe esse fugiendum; et, hoc esse turpe, aut fugiendum. 3. Scientia alia est soluta, libera, nullaque ratione impedita, aut parum admodum turbata; alia impedita, turbata, et prope extincta: itta esse solet in sobriis ac siccis, nullo affectu officientc: haec in ebriis; amantibus, iratis, aliove affectu occupatis. in utraque dantur gradus, alia enim est liberior ac liquidior, alia magis impedita et turbata. Quod ad temporum articulos attinet, id triplex constitui potest; aliud tempus est ante et post affectum; aliud tum cum affectus cum cupiditate adhuc luctatur; aliud cum post luctam res jam est conclusa, et ad factum fit progressus, aut in ipso facto jam versatur incontinens. Haec ad rem ipsam accommodemus.

Ante et post affectum incontinens non modo habitu, sed et usu scire potest, idque liberrime, tum universale, tum particulare, ad honestam actionem pertinens; nempe, et, Omne turpe esse fugiendum, et, Hoc esse turpe ac fugiendum. In affectus et rationis lucta, scientia haec incontinentis est turbata, cupiditate ac sensu docente, id quod ratio turpe esse judicat esse jueundum. Vnde pugnat cum cupiditate ratio, utrum actio haec ob turpitudinem sit fugienda, an propter jueunditatem suscipienda; seu, utrum honestum jucundo sit praeferendum, an contra. Tandem voluntashominis liberrima litem dirimit, ac sententiam fert et vel huic vel illi parti assentitur: assentitur autem in Impotente appetitui. conclusione ac decreto jam facto, scientia illa propositionis minoris, nempe, Hoc factum esse turpe, vel prorsus usu non est, sed tantum habitu, vel ita obscura et turbata, utlonge liquidior

ac validior sit sententia illa, quam appetitus rationi obtruserat, nempe hoc esse jucundum, adeoque sequendum.

Peccat igitur incontinens, primo contra scientiam illam universalem, quam menti habet inscriptam, omne turpe esse fugiendum, quam propositionem potest tum actu habere cognitam, quanquam non semper ea scientia est liquida, sed et ipsa aliqua ratione turbata. deinde contra scientiam particularis propositionis, hoc est minoris, et conclusionis, quam tum vel habitu tantum habet cognitam cum peccat, vel ad modum impeditam ac constrictam: et contra hanc quidem maxime peccat. Hoc autem modo aliquem peccare contra id, quod faciendum esse novit, non est absurdum. Vt vero quispiam et universalem propositionem seu majorem, quam recta ratio constituit, etparticularem seu minorem, itidem a recta ratione proficiscentem, actu simul habeat cognitam, idque liquido ac libere, et tamen contra faciat, fieri nulla ratione potest. His enim praemissis positis, necessario sequitur conclusio, et, nisi quid externum impediat, actio: haecenim conclusio, proxima est actionis caussa. Quod autem interdum pulchras de honesto sententias Incontinentes, cum cupiditas jam servet, jactent, id non est signum liquidae in illis scientiae, praesertim quod ad particularem propositionem attinet. ferme enim perinde faciunt, ut ebrii, qui interdum gravissimas philosophorum sententias recitant, quas parum expendum; aut ut histriones, qui itidem in scena insignes poetarum sententias parum intellectas recitant; autut pueri, qui ex auctore aliquo gravi pensum praeceptori reddunt. Quomodo autem incontinens satiata cupiditate redeat ad scientiam liberam ac solutam propositionis particularis, nempe hoc esse turpe ac fugiendum, quam cupiditas oppresserat, et quodammodo excusserat, potest intelligi ex ebrio aut dormiente, quorum ille crapula exhalata ad mentem sobriam, et fcientiam rerum liquidam redit; hic somno expulso ea novit actu, quae dormiens habitu tantum sciebat. Scientia enim illa habitu seu actu primo tam in incontinente, quam in ebrioso et dormiente remanserat, sed constricta suerat cupiditate, ebrietatem, somno; solutis his vinculis, redit libera, qualis ante cupiditatem, ebrietatem, somnum, fuerat, si modo homo animum ad eam attendat. sic aqua calefacta, quia sua natura frigida est, et habitu ipso frigus retinet, si ab igne amoveatur, et principium refrigerationis fuerit nacta ab aere ambiente, postea sponte sua ad frigus actu redit, et frigidior fit ipso aere ambiente.

[note: Incontinentiaspecies. ] Haec de incontinentia in genere. quod ad species attinet, non tantum Incontinentia est alia simpliciter dicta, alia cum additione, ut explicatum

est; verum etiam utraque rursus est duplex: altera enim temeritas, seu temeraria; alia imbecillitas, seu imbecillis dicitur. Priori genere laborant ii, qui nulla praemeditatione de certa aliqua voluptatespernenda antegressa, ab ea adveniente reluctantes abripiuntur; atque hujusmodi fere solent esse cholerici et melancholici, quorum illi acuta bile, hi atra laborant; et hi qui dem ob motuum vehementiam ac pertinaciam, illi ob eorundem velocitatem phantasmata seu ipecies voluptatum oblatas facile sequuntur. Posteriori genere laborant, qui nondum praesente voluptate secum ipsi disputant, et rectae rationis auspiciis eam non sequendam esse constituunt; postea tamen praesentibus cupiditatibus fracti, a sententia desciscunt, et voluptati succumbunt. Hos merito imbecilles appellamus, cum ne praemeditati quidem, et aliqua ratione adversus voluptatem praemuniti, ejus impetum sustineant. Habet enim praemeditatio illa vim magnam ad impetum illum impune sustinendum ac frangendum. tela praevisa minus nocent; et ii, qui se ipsi antea titillaverunt, aliis postea titillantibus minus moventur. Quod si ergo hi ita praemuniti adversus voluptatem, nihilominus succumbunt, apparet eos valde esse imbecillos, idque sua culpa, (nemo enim est, qui impetum affectuum, praesertim praemeditatus, vincere non valeat, si constanter velit.) quod si tam acres aut pertinaces haberent nisiones, ac cupiditates, ut temerarii illi, gravius longe peccarent quam illi. ex quo apparet, temerarios minus esse malos.

[note: Comparatio carum. ] Quod ad comparationem incontinentiae simpliciter dictae, et ejus quae [gap: Greek word(s)] , attinet: illa magis vituperatur, quam haec. Voluptates enim istae in quibus Continentia simpliciter dicta versatur, belluinae quodammodo sunt, et homine non satis dignae: hae vero in quibus altera Continentia, magis sunt humanae. Et ne quis incontinentiam irae hic objiciat, tanquam turpiorem impotentia cupiditatum seu voluptatum corporis, in quibus temperantia, id negandum est. 1 quia ira nonnihil rationis habet, eamque audit, licet negligenter, et tanquam praeteriens, ut in tractatione de mansuetudine vidimus. At cupiditas cum ratione conjuncta non est, sed ab appetitu tota oritur. 2. quia irae magis venia habetur quam cupiditati: illam praese ferre aut fateri, etsi acrior esse videatur quam decet, non videtur adeo turpe: at in cuprditate, praesertim voluptatum venerearum, contra accidit. 3. Cupiditas est occultior, insidiosior, ac fraudulentior, quam ira. Unde poetae Venerem [gap: Greek word(s)] , seu dolos nectentem vocant, et zonam dolis ac fraudibos turgidam illi tribuunt: ira est apertior. At quae fraudulentiora sunt, deteriora sunt.

Quod est Continentia et Incontinentia simpliciter dicta, respectu Temperantiae et Intemperantiae, id est Tolerantia et Mollities respectu Patientiae et Impatientiae; quam sub Fortitudine et Ignavia latius sumta comprehendi, alibi docuimus. Istae enim affectiones in voluptatibus, [note: Tolerantia quid. ] hae in doloribus ac molestiis corporis versantur. Est ergo Tolerantia, Patientia inchoata, seu ejusmodi animi dispositio, qua dolores [note: Mollities quid. ] non sine magna rationis et appetitus lucta superamus. Mollicies contra, quae etiam ulitatis doloribus, quos plerique facile superant. contra rationis judicium succumbit. Nam qui exquisitissimis doloribus succumbunt, licet non parum luctentur, iimolles non sunt censendi. Sic Philocteta, qui in Theodectae poetae tragoedia ob gravissimos exserpentum ictu dolores continere se non potuit, quin lamentaretur, mollis non fuit dicendus quanquam hi ad deteriorem habitum nihilominus inclinant, cum succumbant dolori, quo superiores esse debebant. Excludimus etiam hic eos dolores, qui aliis admodum tolerabiles, aliis ob morbum imbecillitatemque corporis, aut naturae pravitatem sunt intolerabiles. nec faemina statim mollis est dicenda, si ea non sustineat, quae viris sustinere facite est, cum natura sint imbecilliores foeminae: sed illa demum mollis est dicenda, quae eas non potest sustinere molestias, quas aliae pleraeque faeminae facile tolerant.

Ad molles reserendi sunt ii, qui adeo sunt delicati, ut lacernam in humeros rejiciant, ne ex ea attollenda molestiam capiant. huc Crispinus apud Juvenalem pertinet, qui digitos demtis aureis annulis consudantes ob gemmarum pondera, in aerem jactando refrigerabat. Item Mynderides Chius, qui conquerebatur se laesum quod folio rosae duplicato incubuisset. et Persae, qui pulvinaria fulmentis lectorum substernebant, ne decumbentibus asperius reniterentur, sed mollius cederent. Caetera quae huc pertinent, partim ex doctrina de Patientia et Fortitudine, et ejus contrariis, partim ex doctrina de Continentia et Impotentia peti possunt.

CAPVT XXVII. De Virtute intellictus in genere.

[note: Virtus intellectus quid. ] VIrtus intellectus est habitus mentis, quo verum concipimus; quod Graeci rotundius efferunt, dum [gap: Greek word(s)] appellant. Recte autem definitam esse virtutem intellectus, veritatis mentione facta, inde patet, quod virtus omnis opus subjecti sui bonum facere debet.

opus mentis seu intellectus est cognoscere: cognitionis vero bonitas in veritate consistit; veritatem autem partim componendo, partim disjungendo, seu affirmando, et negando assequitur: quibus duo in voluntate et appetitu respondent; affirmationi quidem persecutio, negationi autem fuga. et quod est menti veritas, id voluntati et appetitui [note: Vitia intellectus quid. ] bonum: quod ibifalsitas, hîc malum. Ex his apparet vitia intellectus esse habitus mentis, quibus falsum concipimus.

[note: Virtutes intellectus sunt quinque. Quae distinguntur objectis: ] Virtutes intellectus sunt quinque: ars, prudentia, intelligentia, scientia, sapientia. Distinguuntur autem objectis. Nam objecta mentis, atque adeo etiam harum virtutum: vel sunt necessaria, vel contingentia. Necessaria iterum sunt quodammodo triplicia: vel enim sunt principia, hoc est, propositiones per se manifestae, quae a priori, ut loquuntur, demonstrari non possunt; ut totum esse majus suis partibus; vel sunt conclusiones ex principiis deductae; vel denique conclusiones principiis junctae. Circa principia sola, cernitur intelligentia: circa conclusiones ex iis deductas, scientia: circa utraque simul, sapientia. Contingentia sunt duplicia: vel enim plane sunt incerta, nec sub hominis arbitrium cadunt, qualia sunt ea, quae a causa et fortuna pendent: et circa haec nullus versatur habitus, sed tantum opinio aut suspicio quaedam: alia sunt, quae sub hominis sunt potestate, et ejus opera consilioque perfici aut impedire possunt; et haec iterum sunt duplicia: aut enim sunt [gap: Greek word(s)] , hoc est ad actionem pertinentia, in quibus ipsa [gap: Greek word(s)] finis est; alia sunt [gap: Greek word(s)] , hoc est ad effectionem pertinentia, quorum finis non est ipsa operatio, sed opus, vel finis post operationem relictus. circa priora versatur prudentia; circa posteriora ars, quae est omnium infima inter virtutes mentis.

[note: Et finibus. ] Nam prout fines sunt vel praestantiores vel indigniores, ita et habitus ipsi. Contemplatio quae sibi ipsi finis est, operationum mentis est praestantissima. hauc sequitur actio, quae ad illam aliquo modo refertur, licet etiam per se expeti possit. ultimum locum occupat opus, quod semper actioni subservit, et propter eam expetitur. ad opus refertur ars; ad actionem prudentia; ad contemplationem tres reliqui habitus, inter quos excellit sapientia; hanc dignitate sequitur intelligentia; ab hac pendet scientia.

[note: Distinctio intellictus. ] Ex hac triplici operatione intellectus, distinctio ipsius intellectus seu mentis, quae istorum habituum subjectum est, peti potest. alius enim intellectus dicitur contemplativus, alius practicus, alius effectivus: qui inter se non reipsa, sed ratione tantum distinguuntur. non enim partes aut species sunt intellectus, sed diversae vires ad contemplandum, agendum,

opus efficiendum, quae dignitate inter se differunt, ut ipsae operationes ac fines. Possunt autem ad duos revocari: mens enim vel est [gap: Greek word(s)] , quae versatur circa naturalia tantum, quae eadem est cum intellectu contemplativo; haec dicitur etiam [gap: Greek word(s)] : vel [gap: Greek word(s)] , consultatrix, quae versatur circa contingentia tantum: quae eadem Practicus intellectus dicitur, latius extenso vocabulo, ut etiam effectivum in se comprehendat. Cui dominatur practicus, et ad se tanquam finem dirigit. Ille prior in operatione sua, hoc est, cognitione, tanquam fine, sua natura acquiescit: hic sua natura spectat aliud, hoc est, cognitionem refert ad actionem, vel ad opus.

CAPVT XXVIII. De Arte.

[note: Triplex vocis Ars acceptio. ] ARs varias quidem habet significationes: et inter alias sumitur adeo late, ut etiam scientiam, quae hoc loco ab arte distinguitur, complectatur: interdum etiam pro praeceptis tantum artis aut disciplinae alicujus. Et hoc sensu definitur a Luciano, corpus praeceptorum menti per exercitationem inscriptorum, ad finem aliquem in vita utilem. hoc loco sumitur pro ea virtute intellectus, quae versatur [note: Ejus Definitio Aristotelica. ] circa opus aliquod efficiendum. Definitur ab Aristotele hoc modo: Ars est habitus recta ratione aliquid efficiens. Cum vero artem dicimus esse virtutem intellectus, id non ita volumus accipi, ac si solus intellectus esset illius subjectum: subjectum enim est potius homo ipse; verum potissimum ratione intellectus, et quidem effectivi. concurrit [note: Distinctiones varia. ] tamen aliqua ratione etiam corpus, maxime in quibusdam. aliae enim artes, agitatione mentis fere sola peraguntur; aliae corporis etiam aptitudinem, non naturalem tantum, sed etiam usu acquisitam requirunt. ad prius genus pertinent imprimis artes liberales, ut Logica, Rhetorica, Poetica, Grammatica: quanquam etiam linguam, praesertim tres posteriores, informant. Ad posterius genus pertinent artes Mechanicae, ut sartoria, sutoria, et quae iis sunt similes, ut ars Citharistica, gladiatoria. Verum quia in omnibus his artibus corpus mentis ductum sequitur, et mens certis praeceptis, sive ab alio acceptis, sive usu collectis instructa, corpus regit, ideo etiam ad intellectum hac quidem in parte reducuntur; minus tamen ad intellectum pertinent quam aliae.

Artes aliae sunt certae, quae certa quadam ratione finem suum perpetuo assequuntur, non vero nunc hoc, nunc illo modo: qualis est

Grammatica, Geometria illa quae in agris metiendis cernitur, Arithmetica Practica, item Analytica, quae pars est Logicae; et hae consultatione non utuntur. Aliae sunt stochasticae, quae pro diversitate circumstantiarum alia atque alia ratione finem suum assequuntur, aut non semper assequuntur, et prudentia quadam ac consultatione egent, ut Dialectica, quae alia est pars Logicae, Rhetorica, Medicina, Nautica. non enim eodem semper modo persuadet orator, aut sanat medicus; atque ita in artibus stochasticis omnibus.

Artes opus suum efficiunt, vel in artifice, ut Logica, dum format argumenta in mente ipsius artificis; quanquam ea dum disputat, etiam in aliis vel opinionem, vel fidem, vel scientiam parit: vel extra artificem, quod inprimis faciunt mechanicae.

Opera artium, praesertim mechanicarum, cum naturae operibus similitudinem habent, et interdum quidem magnam, sed discrimen est, quod causa eorum quae arte fiunt, qua quidem sunt talia, (nam materia arte factorum, si ea sint corporea, est corpus aliquod naturale) est in artifice: naturalium autem extra artificem, et principium motus in se ipsis habent.

[note: Artis oppositum est inertia. ] Arti opponitur inertia. non ea quae desidiam significat, sed vel privatio artis, quae desidiae est affectus, vel artis contrarium. Ita haec definitur, Habitus falsa ratione aliquid efficiens.

CAPVT XXIX. De Prudentia.

[note: Prudentia quid. ] PRudentiae nomine intelligimus habitum recte consultandi: seu virtutem intellectus in consiliis occupatam. Ea sequitur artem, tum quia arti praeest; tum quia subjectum et objectum genere idem est, ut supra patuit; tum quia in sola cognitione non acquiescunt isti habitus: consultationis etiam ratione aliquo modo inter se conveniunt.

[note: Quotupliciter acciptatur. ] Duplici autem modo prudentia dicitur, vel simpliciter, vel secundum quid, id est, hac aut illa in re. Conveniunt in eo quod utraque recte consulit. discrepant rursus, quod illa universae vitae rationi prospicit: haec in certis tantum rebus ad vitae commoditatem spectantibus recte consulit: ut in iis quae ad valetudinem comparandam, robur augentlum, agrum recte colendum pertinent. ista huic praeest; haec isti subservit. Nobis autem de priori potissimum sermo est.

Prudentia simpliciter dicta, est virtus mentis actiones totius vitae dirigens.

[note: Prudentia simpliciter dicta. ] Actionis autem nomen stricte sumimus, quatenus ad mores pertinet, et ab effectione distinguitur. versatur quidem haec prudentia aliquo modo circa res recte efficiendas; sed per accidens, quatenus nimirum opera artium ad actionem spectant; circa actiones vero per se.

[note: Ejus officia. ] Ejus officia sunt: 1. universalia vitae recte instituendae praecepta, atque adeo verum totius vitae finem, et apta ad eum assequendum media nosse. 2. singularium actionum circumstantias examinare, et quid quaevis postulet considerare, et exinde facta ipsa moderari. 3. Inter duo plurave bona aut mala delectum recte instituere. 4. Consilia recta invenire, inventa tegere, et quanta licet celeritate exequi. rectoque fine constituto media recta, et ad eum consequendum utilia, invenire et accommodare. Quia enim prudentia practica est, ad singularia descendit, non vero in universalibus tantum haeret. quemadmodum medicina non tantum nosse debet, quae febricitanti salubria sint in universum, sed etiam quae huic aut illi, eaque illi sanando adhibere debet.

Ex dictis patet maximam prudentiae vim esse recte consultare. Nam etsi nonnunquam de finibus agat, et delectum bonorum instituat circa media tamen reipsa versatur, ac consultat: quia fines particulares actionum singularium, respectu finis ultimi totius vitae, habent rationem mediorum; ideoque in illis locum habet consultatio et delectus, cum alius alio sit utilior ad ultimum vitae finem, seu beatitatem. Hanc prudentiae vim Graeci [gap: Greek word(s)] vocant, quae definitur, Rectitudo consilii, vel vis quaedam, qua deliberationes recte diriguntur. quid autem sit consilium et in quibus versetur, suo loco est explicatum: unde etiam quod sit prudentiae objectum cognosci potest.

[note: In quo consistat rectitudo consilii. ] Rectitudo autem consilii in tribus consistit; primo ut honestus praefigatur finis. deinde ut tum commodis, tum honestis mediis ad eum contendatur. si vel finis, vel media ab honestate discedant, etiamsi tandem haec ad finem consequendum sint commoda et utilia, rectum consilium non est, et vis ea, unde tale consilium proficiscitur, astuiia, vafrities, et calliditas est, non prudentia. quod si etiam media non sint apta fini assequendo, imprudentiae est ea eligere. tertio requiritur, ut pro rerum pondere ac necessitate, nunc mora in consultando adhibeatur, nunc celeriter res decernatur. si enim res sit gravis ac difficilis, et moram patiatur, deliberandum est diu. Si vero non patiatur, omnis mora praecidenda est.

Diximus autem vim prudentiae non solam, sed maximam, esse consultare: quia nonnunquam subito quippiam agendum est, ubi res ipsa consultationem non patitur; aut res ejusmodi est, quae apud cordatum

deliberatione non egeat. in iis ergo omnibus prudentia lumen praefert, et qua ratione quidque agendum sit, subito monstrat; praesertim cum diuturna exercitatio prudentem ad recte agendum reddat expeditum.

[note: Ad prudentiam comparandam requiritur, Ingenii acu men. ] Ad prudentiam comparandam requiritur primum ingenii acumen, ac judicii bonitas, ea quae a Graecis [gap: Greek word(s)] dicitur; et est vis quaedam a natura nobis insita, qua ea quae ad actionum scopum propositum pertinent, acute cernuntur. Cum hac conjungi potest [gap: Greek word(s)] , quae vis est naturalis celerrime quippiam conjiciendi. Sed haec vis ingenii, nisi virtus accedat, admodum est noxia, estque instar gladii in manu furiosi. migrat enim in calliditatem, et rationes, quibus vitiis servire possis, excogitat.

[note: Doctrina. ] Praeter naturam vim habet magnam doctrina et exercitatio. Doctrina animum expolit, et rerum variarum cognitione implet; inprimis vero doctrina Politica, id est, Ethica completa et historia. illa enim praecepta vitae recte instituendae universalia praestat; haec exempla singularia; adeo ut propemodum vice experientiae sit, ideoque in consultationibus utilissima. omnium enim rerum est veluti quidam circulus, et semper eadem in mundo agitur comoedia, mutatis tantum personis. Quare qui novit, quid olim, aut quibus de causis factum sit, quae consilia quos exceperint eventus, facilius sibi suisque consulere potest.

[note: Exercitatio: sub qua comprehenditur, Experientia. ] Exercitatio duo largitur; primum Experientiam rerum, quae maximum ad prudentiam comparandam robur habet: non secus atque in medicina accidit. nam quemadmodum medico non sufficit universaliter nosse morborum naturam et caussas, eorumque depellendorum modum: sed experientia etiam ei discendum est; quid huic aut illi prosit; imo felicius ille curat morbos, qui universalium cognitione destitutus, usu diuturno didicit, quomodo huic aut illi medendum, quam qui praecepta artis oniversalia tantum tenet, sed ex perientiam non habet: ita etiam hîc accidit. melius enim ille consulere novit rebus tum suis tum alienis, qui rerum usum habet, quam qui universalia Politices praecepta didicit, usu autem destituitur. rectius vero adhuc consulit, qui experientiam cum universalium praeceptorum cognitione conjunxerit. Ratio autem cur experientia tantum roboris ad prudentiam comparandam habeat, est, quia prudentia est habitus ad agendum comparatus, ut ex definitione patet; actio autem in singularibus revera cernitur. qui ergo in singularibus est exercitatior, prudentis munere rectius fungetur. Eadem ratio in Medicina et artibus locum habet; quia etiam effectio ad quam ars refertur, est in singularibus. Magis vero in prudentia valet, quia circumstantiarum ratio ac varietas, quam considerare prudentis est, in singularibus potissimum cernitur. Atque haec causa est,

cur Iuvenes Mathematici fieri possint insignes, prudentes non item, praesertim perfecte. ista enim cognitio in universalibus maxime cernitur, et mentis agitatione perficitur, nec experientia opus habet singulari: contra fit in prudentia. Experientia vero longo tempore habet opus. Quare senes prudentia clarent, et eorum consilia inprimis laudantur. Hinc ii, qui Reipub. consulendi munus sustinent, Senatores dicuntur a senio, quod senes potissimum ad eam rem legantur: apud Romanos Patres Conscripti dicebantur. Quam ob causam etiam monet Aristoteles, ut senum et multo rerum usu praeditorum virorum dictis, etiamsi ab illis non demonstrentur, non minorem prope fidem adhibeamus, quam conclusionibus apodicticis. Vsu enim longo oculum sibi compararunt: quo rerum agendarum principia, seu qua ratione quid que agendum sit, acutissime cernunt.

[note: Virtus moraelit. ] Alterum quod exercitatio praestat ad prudentiam, est virtus moralis, quae mutuam prudentiae praebet operam. Prudentia facem virtuti praefert, et monstrat quid sit agendum; virtus moralis id exequitur. haec ut velis id, quod honestum est, sequi, facit: illa, qua ratione assequi possis, monstrat. virtus moralis affectus coercet, et mentem consilio liberam praestat; inprimi autem temperantia, ut alibi est ostensum. Quare nec virtus perfecta sine prudentia, nec haec sine illa, quatenus quidem ea in affectuum moderatione cernitur, consistere potest.

[note: Prydebtua soecues. ] Hactenus de prudentia in genere; nunc ejus species quasdam, vel potius diversa officia consideremus. Vna enim est prudentia simpliciter sic dicta, ac perfecta; sed pro diversitate materiae in qua cernitur, varia habet officia et varia sortitur nomina. Prudentia enim vel privatis tantum unius hominis rebus consulit, vel plurium. prior illa generale prudentiae nomen obtinuit. Posterior duplex est: vel enim Reipublicae consulit, vel alicui familiae: ista Politica dicitur, haec Oeconomica. Prudentia [note: Politica. ] Politica iterum duplex est: altera universalium, seu legum ferendarum scientia, quae nomothetica dicitur: nomine generali ad speciem potiorem translato: nam legum nomen [gap: Greek word(s)] publicis legibus tribuitur, licet etiam sint leges privatae ad familiam pertinente; et nomothetica quaedam privata, ut docet Aristoteles, 10 Ethic. ult. Ad Nomotheticam pertinent etiam caetera quae in Politicis traduntur, ad civitatis felicitatem procurandam pertinentia: qualia sunt curare ut virtus ac pietas ab omnibus colatur, sapientiae studia floreant, tranquillitas sit ac pax tum extra, tum intra moenia, et copia rerum ad vitam commode ac liberaliter traducendam necessariarum. Atque haec est architectonica, qui praecipit et imperat aliis omnibus, quemadmodum

Architectus caeteris operariis quid agendum sit monstrat, ipse manum operi non admoliens. Altera prudentia in rebus publicis occupata, est circa singularis negotia, ut circa psephismata, seu decreta singularia, et privilegra certarum personarum. Haec priori illi, nempe Nomotheticae, subservit, ejusque imperium exequitur. Et haec generis nomen obtinuit, diciturque Politica prudentia: propterea quod ii qui [gap: Greek word(s)] , seu civitates administrant, in hac potissimum occupentur. Est autem duplex: vel [gap: Greek word(s)] , quae judicum est propria, et in causis ac litibus dirimendis cernitur; vel [gap: Greek word(s)] , seu consultatrix, quae in deliberationibus publicis occupatur, et senatorum est potissimum. Verum haec, ut diximus, prudentiae perfectae potius munera sunt ac functionis diversae, quam species. Prudentem enim in universum eum esse diximus, qui toti vitae rationi recte prospicit. Hoc vero in eum non cadit, qui privatis tantum rebus consulit, et non etiam publicis. Arctissime enim res privatae cum publicis sunt connexae; hae illas complectuntur: illae rursus has fulciunt. Respubl. incolumis, ait Livius, et privatas res facile salvas praestat: et publica quis prodendo, sua nequicquam servat. Non etiam prudens simpliciter et in univerisum erit, qui leges solum ferre, judicare autem aut consulere de rebus singulis non possit. Contra etiam manca erit haec politica prudentia sine universalium cognitione.

[note: Oeconomicae. ] Oeconomicae prudentiae officium est, prudentiae civili inservire, et quae illa publice curat, privatim exsequi: ad virtutem, religionem, et, si licet, sapientiam quoque domesticos instituere, prosperitati eorundem, et commoditati vitae prospicere.

[note: Affectiones prudentiae. ] Antequam hinc abeamus, pauca quaedam de affectionibus, quibusdam prudentiae cognatis, aut ejus veluti facultatibus peculiaribus dicenda sunt. Sunt autem potissimum duae: una est [gap: Greek word(s)] , quam intelligentiae nomine Latine reddimus, quae tamen distincta est ab intelligentia illa, de qua cap. seq. agemus. altera est [gap: Greek word(s)] .

[note: [gap: Greek word(s)] ] [gap: Greek word(s)] est facultas usu comparata, de iis, quae ab aliis constituta sunt, recte judicandi. versatur igitur in iisdem in quibus prudentia, sed alia ratione. illa constituit; haec eadem, sed ab alio constituta, dijudicat. Ea nunquam abest a prudentia. Qui enim recte de singulis novit decernere, novit etiam de alienis recte judicare. sed fortasse non vice versa. facilius enim est de alienis recte judicare, quam recte quippiam constituere. de pictura an elegans sit, de suavitate cantus, et aliis artificum operibus, facilius est judicare recte, quam eadem efficere.

[note: [gap: Greek word(s)] ] [gap: Greek word(s)] est particula quaedam prudentiae. est enim rectum judicium

viri aequum bonum amantis. qui eo utuntur faciles sunt ad ignoscendum, et de jure suo libenter remittunt. quae res ex doctrina de aequo bono intelligi potest.

Prudentiae opponitur Imprudentia, vel ut privatio, vel ut contrarium. Si ut contrarium, definitur, Habitus mentis, actiones vitae male instituens. Ad hanc pertinet Astutia, de qua supra, quae apta quiden media ad finem assequendum invenit, sed vel inhonestum sibi finem praefigit, vel inhonestis ad cum contendit mediis, vel utrumque simul facit.

CAPVT XXX. De Intelligentia.

[note: Intelligentia quid sit. ] INtelligentiam hanc Aristoteles [gap: Greek word(s)] , hoc est, mentem, seu intellectum vocat, appellatione ambigua. mens enim alias sujectum ipsum hujus habitus denotat, nempe rationem, seu facultatem naturalem qua intelligimus Itaque nos ut hanc ambiguitatem aliquo modo evitaremus, [note: Ea sola circa scientiarum principia occupatur. ] intelligentiam appellavimus. Nihil autem est aliud quam, Habitus animi ratione praediti, quo scientiarum principia cognoscuntur. Nam circa ea non versatur ars aut prudentia: cum sint necessaria: ars autem et prudentia circa contingentia tantum est. Non etiam scientia, stricte sic dicta: haec enim est circa conclusiones, quae per causas demonstrari possunt: et principia scientiarum eo modo demonstrari non possunt, alias res abiret in infinitum, et principia esse desinerent, siquidem iis esset aliquid prius in eodem genere.

Principia enim scientiarum sunt propositiones natura clarissimae, quibus caetera, quae in scientiis traduntur, tanquam fundamentis superstruuntur, quae per causas proprias demonstrari amplius nequeunt. Modi autem quibus ista principia primo colliguntur sunt duo, Inductio singularium, et collectio ex effectis. His etiam modis, cum in dubium vocantur, probari solent in scientiis. Quibus adde deductionem ad impossibile, et rationes communes, quas Aristoteles Logicas vocat: quae non ex mediis cuilibet quaestioni propriis, sed generalioribus, et ad alias etiam quaestiones probandas aptis deducuntur. Sed generatim loquendo, omnium aptissimi sunt ad principia probanda duo hi modi; Inductio, cujus principium est sensus, a quo mens singularium cognitionem accipit, et universalia in iis latentia elicit, sejunctis iis quae singulis individuis aut quibusdam sunt peculiaria: et Deductio ad impossibile. Restat

adhuc sapientia, quae cognoscit quidem etiam principia, sed ea non sunt proprium et adaequatum ejus subjectum, et quod ea cognoscat, id facit beneficio intelligentiae hujus, quam veluti partem quandam includit.

[note: Ignorantia principiorum. ] Id quod huic intelligentiae proprie opponitur, nomine caret; sed dici potest ignorantia principiorum. De ignorantia vero agetur capite sequenti.

CAPVT XXXI. De Scientia.

[note: Vox scientiae quot modis accipiatur. ] SCientiae vox ambigua est: potissimum autem tribus modis sumitur: primo latissime, pro cognitione quavis, praesertim certa, sive singularium, sive universalium. deinde paulo strictius, pro cognitione certa rerum universalium, atque in primis necessariarum: qua ratione intelligentiam et fapientiam, imo et artem complectitur. Tertio strictissime, pro cognitione certa conclusionum, quae per causas demonstrantur. et haec significatio hujus est loci. quanquam et alia est, et quidem duplex, hujus vocis ambiguitas, quae in omnibus his significationibus cernitur. nam vel sumitur pro habitu sciendi, qui etiam est in dormiente, vel pro actu. praeterea vel sumitur pro cognitione unius tantum conclusionis, vel pro cognitione plurium conclusionum, ad idem rerum genus pertinentium, et unum disciplinae corpus seu systema constituentium, ut est Physica, Astrologia, Arithmetica, Geometria. Hoc loco sumitur pro habitu, qui complectitur cognitionem plurium conclusionum ad idem rerum genus pertinentium. Definitur ab [note: Scientia quid sit. ] Aristotele, habitus demonstrativus, seu demonstratione comparatus.

In ea spectantur tria, subjectum, principia, et affectiones subjecti propriae. Principia autem intelligo tum ea, quae subjectum constituunt, quae sunt res simplices, et appellantur Principia constitutionis: tum ea, ex quibus affectiones demonstrantur, et sunt propositiones per se clarae, seu axiomata, quae principia illa subjectum constituentia, maxime formam, in se comprehendunt, quae vocantur principia cognitionis. quanquam principia haec primo sub intelligentiam cadunt, sub scientiam consequenter. Haec enim primo circa conclusiones versatur. Verum quia etiam eas demonstrat per principia, ideo consequenter de principiis agit unde patet cum scientia semper conjunctam intelligentiam, quae principia primo et per se cognoscit. Sic in Phylicis tractatur de corpore naturali, ejus principiis, et affectionibus generalibus, et

specialibus, descendendo a genere, usque ad species infimas. Corpori naturali in genere generalia accommodantur tum principia, tum affectiones, speciebus ejus specialia. Sed de his accuratius agitur in doctrina Analytica, sive de demonstratione.

[note: Ejus opposita. Opinio. ] Scientiae opponitur partim opinio tanquam imperfectum: quae est vel infirma persuasio de re certissima, aut nulla firma ratione suffulta, vel [note: Ignorantia. ] firma persuasio de re incerta aut falsa. partim ignorantia, praesertim conclusionum necessariarum: quae opponitur iterum vel ut privatio, vel ut contrarium. Est enim duplex ignorantia, altera negationis, altera pravae dispositionis: quae divisio non tantum in Ignorantia scientiae stricte sumptae opposita, sed et in quavis alia locum habet. Ignorantia negationis est mera negatio seu absentia scientiae in eo, quiscire per naturam potest: qualis est in rustico Metaphysicae aut Mathematicae ignoratio. Ignorantiae pravae dispositionis est quae loco verae cognitionis errorem ponit: qualis est in haereticis ignorantia verae religionis.

CAPVT XXXII. De Sapientia.

[note: Quot modis Sapientiae vox sumatur. ] SApientiae vox itidem ambigua est: interdum enim pro prudentia sumitur: qua ratione Laelius aut Cato dictus est sapiens: interdum pro [gap: Greek word(s)] seu excellentia et perfectione cujusque artis, etiam ignobilioris; qua ratione Graeci excellentes pictores, statuarios, poetas, sapientes vocant; interdum denique, pro omnium scientiarum fastigio et perfectione, quomodo hic accipitur.

[note: Sapientia quid. ] Est autem nihil aliud, quam Habitus ex intelligentia et scientia quasi conflatus: seu habitus, quo tum principia rerum universarum, quod est mentis, quam ea quae ex principiis demonstrantur, quod est scientiae, cognoscuntur. Vnde dicitur scientia veluti caput habens: quia mentem etiam, unde totius scientiae robur pendet, complectitur. Dicitur autem esse scientiarum accuratissima et perfectissima, communissima item, et rerum praestantissimarum atque honoratissimarum, qualis est Deus Opt. Max. et aliae res divinae. Nobilissimae enim scientiae praestantissimum debet esse subjectum. Esse autem sapientiam scientiarum nobilissimam ac praestantissimam patet: quia etiam tum cum ad artes transfertur, id quod praestantissimum est denotat.

[note: Ea est vel Methaphysica: ] Per hanc intelligi potest, vel Metaphysica, quae Philosophia prima, item Theologia, et Sapientia ab Aristotele solet appellari, item scientia

universalis, quae agit de Ente ut Ens est in universum, et ejus affectionibus communibus: quanquam ea maxime spectat in Ente primo, unde caetera habent, quod sint Entia. id vero est Deus Opt. Max. Et haec scientia reliquis omnibus quodammodo tanquam fundamentum substernitur. omnes enim de Ente aliquo tractant, et entis naturam ejusque affectiones tanquam notas ponunt. Vel potest intelligi universa philosophia, [note: Veluniversa Philosophia. ] quae olim sapientia fuit dicta, a Pythagora vero, modestiae causa, philosophia, seu amor ac fludium sapientiae: quod nemo sapiens videatur dicendus praeter Deum.

[note: Eispponitur Insipientia. ] Huic opponitur insipientia, quae est ignoratio principiorum communium, et rerum, quae inde pendent. quanquam insipientia vel stultitia saepe pro imprudentia etiam sumitur, quemadmodum et sapientiae nomen pro prudentia.

[note: Collatio sapientiae et prudentiae. ] De principatu autem sapientiae et prudentiae dubitatur. quidam enim prudentiam sapientiae praeferunt, ideo quod illa imperet in civitate, haec non item: nobilior autem esse videatur ea, quae Imperium exerceat, quam quae eo careat. Sed respondendum est, non semper eam facultatem, quae imperat, esse nobiliorem quavis alia, sed ei demum cui imperat, non vero illi, cujus gratia imperat. Apparet id ex eo, quod nec ea disciplina, quae cultum divinum tradit, imperat in civitate, sed prudentia; nec tamen haec illa est nobilior. Nempe quia prudentia non sapientiae nec religioni imperat, sed sapientiae et religionis gratia. curat enim ut ea in civitate locum habeat; itaque ei ministrat. nobilius autem est id, cujus gratia quid fit, quam id quod ejus gratia fit, hoc est finis mediis est nobilior.

Hoc ut adhuc rectius intelligatur, et simul doctrina de felicitate humana absolvatur; cujus gratia de virtutibus actum est, instituenda hoc loco videtur comparatio praestantiae inter Felicitatem Practicam, quam praestant virtutes morales, quibus praeest et imperat prudentia, et inter Theoreticam, quae est Exercitatio sapientiae in vita perfecta.

CAPVT XXXIII. Comparatio Felicitatis Theoreticae et Practicae.

DIximus in prima Ethices parte, duplicem esse Felicitatem, atque adeo duplicem vitae humanae finem ultimum. sed id non ita est accipiendum, quasi uterque sit simpliciter ultimus, sed alter simpliciter, et in universum, alter secundum quid. Non enim possunt

unius rei secundum naturam plures esse fines simpliciter ultimi, ac sibi minime subordinati. quia ut ait Aristoteles, lib. 1. Politic. cap. 2. Nihil natura facit tale, qualem fabri aerarii gladium Delphicum, (qui erat et ad mactandas hostias, et ad feriendum hostem comparatus:) sed unum ad unum. Sic enim optime unumquodque instrumentum perficitur, si non multis operibus, sed uni deserviat. Quare si homo a natura fuit optime perfectus, finis illi ultimo praefixus nonnisi unus est: adeoque vel Contemplatio ad Actionem, vel haec ad illam, tanquam finem refertur. Non refertur autem praestantius ad deterius, sed contra.

[note: Contemplationem praestare actioni probatur quinque rationibus. ] Praestat vero Contemplatio Actioni natura sua. Dico natura sua, quia per accidens contra fieri nil prohibet. Dictum probamus: 1. Quia Contemplatio est operatio partis praestantissimae hominis, et circa divinissimum objectum. Praestantior autem est actio, quae est praestantioris partis, et objecti. Prius probatur: quia Contemplatio mentis [note: Prima. ] est operatio: mente vero nihil in homine est praestantius; tum quia mens caeteris omnibus imperat, tum quia sola divinarum rerum noticiam habet. Posterius patet ex doctrina de Sapientia, quam circa divinissima omnium versari dictum est. Contemplatio vero est usus et exercitatio sapientiae. Actio autem virtutum moralium, cui praeest prudentia, magnam partem etiam ab appetitu pendet, quae indignior est animae facultas, et menti natura paret: deinde circa humana tantum, et a nostro arbitrio pendentia, versatur, non circa divina.

[note: Secundae. ] 2. Quia bonorum omnium est jucundissimum. Quo vero bonum est majus, tanto jucundius. Quare quod jucundissimum est, id optimum esse oportet. Est autem Contemplatio omnium jucundissima, tum ratione perfectionis voluptatis istius tum ratione constantiae. Ratione perfectionis: quia, ut dictum est, facultatis est praestantissimae et optime affectae, hoc est mentis sapientia praeditae, et divinissimi objecti. Voluptas autem quaevis tanto perfectior est, quo est praestantioris facultatis, et melius affectae, et nobilioris objecti. Ratione constantiae: quia etiam ipsacontemplatio, quae voluptate sua nunquam caret, est omnium constantissima; longe sane constantior esse potest, quam actio. Nam illa aliena ope, instrumentorum apparatu, viribus corporis, minus indiget, nec ex occasione revera pendet; ideoque durare diutius potest, imo et solet, ob voluptatem quam secum habet conjunctum. Actionis diversa est ratio, ut statim patebit.

[note: Tertia. ] 3. Vita contemplativa est [gap: Greek word(s)] , hoc est, seipsa magis contenta, et alienae opis minus indiga, quam Practica. est autem [gap: Greek word(s)] Beatitatis proprium; et cui magis convenit, ei beatitatis ratio magis

competit Contemplativam vitam sibi ipsi magis sufficere, patet: nam Sapiens ad operatinem suam, partim aliorum hominum ope non indiget, aut minus indiget, cum possit etiam solus contemplari, et quo sapientior est tanto magis: partim bonorum externorum apparatum non desiderat. Dico ad operationem suam: quia Sapiens, qua homo est, et civilis societatis membrum, indiget rebus ad vitam susten tandam, et societatem humanam juvandam necessariis, et aliorum hominum ope; sed non ad ipsius sapientiae exercitationem. At exercitatio virtutis moralis his omnibus eget, et quo splendidior est, tanto magis. nam aut cum aliis aut adversus alios exercentur fere virtutes omnes, et praeterea copiam bonorum externorum postulant, ut magnificentia, liberalitas; quin ettemperantia, licet maxime videtur ad nos ipsos referi, externi indiget, et in bonorum omnium affluentia magis sese exerit.

[note: Quarta. ] 4. Contemplatio sua natura non refertur alio. Actio alio refertur. istud patet: quia versatur circa aeterna et divina, quae fieri a nobis non possunt, nec eorum cognitio per se aliquid agere nos jubet, licet a nobis ad actionem referri possit: ut Dei cognitio ad religionem: astrologia ad agriculturam, et alia: physica ad medicinam. Actio virtutis moralis alio refertur: vel enim affectus et cupiditates animi edomant virtutes, vel actiones externas: illae ad internam animi quietem referuntur, et menti etiam praestant; hae vero quietem civilem et externam curant, fortitudo inprimis ab hoste externo, extra moenia; justitia potissimum intra moenia. Otium vero istud quorsum refertur? non sane ad inertiam, aut ad somnum, non ad voluptates corporis, virtutibus longe inferiores: sed ad operationem quieti similem. haec vero est rerum divinarum Contemplatio. Servit ergo Actio Contemplationi.

[note: Quinta. ] 5. Huic consentit et illud: quod Beatitudo in quiete potius consistit, quam in labore et turbulentis negotiis. Negotia enim haec tractamus, ut quiescamus, et illa nonnisi ob necessitatem suscipimus. Quietem vero liberalem per se amamus. At vita Practica est laboriosa et turbulenta. Laboriosae enim sunt actiones omnium excellentissimae, ut civiles et bellicae. Contemplatio vero est quies quaedam liberalis, seu negotiosum quoddam ac jucundum otium.

[note: Actionera non esse finem vitae ultimum. ] Hinc patet Actionem non esse simpliciter finem vitae ultimum, sed tantum bonorum ad vitam civilem pertinentium, quae nonnunquam peculiari ratione humana dicitur: et opponitur vitae divinae, quae homini eatenus convenit, quatenus divinum quiddam in ipso est, quod tamen ipsum maxime homoest, et vita secundum id traducta, maxime humana: si hominem a praestantissima ejus parte inprimis censeas.

Neque vero inde sequitur, nos interdum contemplatione intermissa actioni totis viribus incumbere non debere, quod non videatur decere, praestantioribus neglectis, minus praestantia tractare. Nam etsi simpliciter ac per se contemplatio actione praestantior est: tamen per accidens, seu ob certas caussas, hoc illove tempore, actio contemplationi est praeponenda: idque ob necessitatem quandam, quam nobis vel natura ipsa, vel Deus naturae auctor imposuit. Is enim nos ad officia temperantiae, ad beneficentiae et justitiae munera, ad pietatem et religionem erga seipsum, partim natura, partim praeceptis obstrinxit. natura enim iis uti cogimur, in quibus temperantia versari debet; deinde naturalis est hominum inter se conjunctio, unde justitia et liberalitas: naturalis denique conjunctio inter homines et Deum, parentem auctoremque suum, unde pietas item ac religio nascitur. Quanquam haec beneficiis divinis in hominum genus collatis, ejusque foederibus cum homine pactis, incrementum ceperunt. Nil ergo mirum, si Contemplatione, licet sua natura praestantiore, saepius relicta, actioni vacamus. Nemo enim nescit, saepe rebus ita exigentibus, meliotibus ac dignioribus curis relictis, aliis longe vilioribus atque indignioribus incumbendum esse. Adde quod contemplatio, quae in hanc vitam cadit, admodum imperfecta est, restatque adhuc alia longe divinior, quae est futurae vitae, ad quam per actionem virtutis contendimus. Ibi enim Deum ipsum utiest contemplabimur, idque sine ullo impedimento, in omnem aevorum perennitatem. Non est ergo mirum, si imperfectiorem contemplationem nonnunquam relinquimus, propter perfectiorem, et actioni virtutis damus operam, per quam ad eam aspirare licet. Ex quo ipso Contemplationis principatus et eminentia prae actione apparet.

ETHICAE PARS TERTIA, Quae est DE VOLVPTATE. CAPVTI. Voluptatis definitio et natura.

[note: Cur de Voluptate agatur in Ethicis. ] DE Voluptate non ideo tantum agimus in Doctrina de moribus, quod ea cum beatitate arctissime sit conjuncta, et virtutis objectum quoddam sit, ut in partitione Ethices diximus: verum etiam ideo, quod ea una cum suo contrario, nempe dolore, maximam vim ad mores fingendos, et vel ad virtutem, vel ad vitium flectendos habeat. Nam cum actionibus nostris omnibus vel voluptas, vel dolor sit admistus, imo eidem etiam actioni possit utrumque adjungi, ratione diversarum partium aut facultatum; et cum voluptatem natura persequamur, a dolore vero refugiamus: hinc fit, ut ad actiones vel suscipiendas vel omittendas; qua in re honestas aut turpitudo vitae cernitur, voluptate et dolore moveamur: et qui gaudet, quibus gaudere debet, dolet quibus dolere oportet: (qua in re Plato rectam institutionem sitam esse olim dixit:) is vir bonus evadat; qui contra, malus. Hinc etiam ii qui pueros, tum bonis literis, tum moribus honestis, informandos suscipiunt, eos dolore et voluptate, tanquam gubernaculis quibusdam, regunt, et ad officium faciendum impellunt: certi haec duo in actionibus humanis vim habere maximam. De voluptate autem hoc loco in genere agimus, non corporis tantum, sed etiam animi: licet illa vulgo, quia notior est et frequentior, voluptatis nomen prope soli sibi vindicarit.

[note: Divisio tractationis de Voluptate. ] De Voluptate tria agemus: 1. ejus definitionem et naturam explicabimus. 2. divisiones ejus trademus. 3. Controversias ac quaestiones quasdam circa voluptatem occurrentes expediemus.

[note: Voluptas quid sit. ] Voluptas est perfectio functionum facultatis cognoscentis. Facultas cognoscens est ea quae percipit ac judicat suum objectum: estque

duplex tantum, sensus, et mens seu ratio. Vnde patet ea tantum voluptatis esse capacia, quae his facultatibus, vel utrisque vel alterutra sunt praedita. Vtraque praeditus est homo: bruta solo sensu: Deus et beatae mentes intellectu. quanquam in angelis aliquid sensui analogum fortasse est.

Perfectio illa functionum seu operationum in duobus consistit: 1. requiritur ut facultas ipsa sit bene secundum naturam affecta, et in actione ipsa non impedita reique intenta. 2. ut objectum quoque cognitum bene se habeat, et cum facultate cognoscente ejusque instrumento egregie consentiat; quod enim discrepat, dolorem movet. Vnde etiam apparet, quaenan voluptas sit omnium maxima: nempe cum facultas cognoscens est optima, optimeque secundum naturam affecta, rei maxime intenta, et rei omnium, quae sub eam cadunt optimae, talis est contemplatio Dei, maxime futurae vitae.

[note: Omnem voluptatem non esse repletionem natura indigeniis. ] Ex quo apparet non omnem voluptatem esse repletionem naturae indigentis, qua ea ad pristinum statum redeat, ut volebat Plato. nam praestantiores voluptates omnes, sunt naturae jam perfectae, et optime se habentis; ut voluptates mentis, imo et aurium, oculorum et narium pleraeque, itemque eae quae ex memoria praeteritorum, ac spe guturorum hauriuntur, quae quo natura est integrior, tanto sunt majores; et expetuntur, etsi nulla indigentia, et ex ea natus dolor fuerit antegressus. Tantum voluptates gustu et tactus, quae sunt omnium infimae et impurissimae, et fere per accidens tantum expetendae, fiunt per repletionem quandam naturae indigentis, et tanto majores sunt, quo major defectus ac dolor fuerit antegressus. Vnde fames ac sitis, quae sunt desideria cibi ac potus, cum dolore quodam ex indigentia nato, sunt maxima ciborum condimenta, quibus cessantibus, voluptas cibi ac potus, vel nulla est, vel languet: sib etiam aliae quaedam belluinae voluptates, tanto majores sunt, quo majus ac molestius desiderium antecesserit, quo residente voluptas etiam cessat, et fastidium succedit. Quanquam ne hae quidem voluptates repletiones naturae sunt; sed tum cum repletur natura, absterso dolore, exoriuntur ac fiunt: easque non tam id quod languet ac defectum patitur, quam quod naturam adhuc retinet integram, sentit; quod in medicamentorum etiam voluptatibus accidit. Animal enim aut homo eas percipit ipso sensu, sive anima, quae in seipsa integra est, et nec defectum indigentiamque partium, nec repletionem patitur, cum hae corporis tantum sint affectiones. sed instrumenta quaedam aut media, per quae fit sensio, debilitata sunt, et restitutione in integrum egent. Est ergo repletio

illa causa voluptatis, non voluptas, quemadmodum indigentia doloris caussa, non dolor.

CAPVT II. Voluptatis Divisiones.

VOluptates inter se specie differunt, quemadmodum et ipsae actiones, quarum sunt perfectiones. diversarum enim specie rerum, diversae sunt specie perfectiones. alia perfectio est hominis, alia equi: alia statuae, alia securis, et sic in caeteris. Quae causa est cur voluptates aliae aliis sint impedimento, quod non fieret, si omnes ejusdem essent speciei.

[note: Prima divisio. ] Prima voluptatis divisio est, quod alia est simpliciter et absolute talis: alia vero per accidens, seu huic aut illi tantum. Simpliciter et per se dicta voluptas ea est, quae illis videtur talis, qui secundum naturam bene sunt affecti. Et ratione quidem mentis bene sunt affecti viri sapientes et virtute praediti: secundum corpus ii, qui recte valent. Voluptates per accidens illae sunt quae tales videntur iis, qui vitio aliquo laborant, sive animi, sive corporis. Tales sunt voluptates improborum, aegrotorum aut melancholicorum, quibus ea saepe jucunda sunt, a quibus boni aut sani maxime abhorrent. Definitio antea tradita prioris generis voluptates revera describit: posterioribus non nisi ex parte convenit.

[note: Secunda. ] Secunda est, quod voluptates aliae sunt mentis, aliae sensuum, quae etiam corporis dicuntur, quia sensus in corpore aliquo modo resident, et corporeis instrumentis operationes suas absolvunt. Illae homini cum Deo ac mentibus beatis sunt communes, hae cum brutis: itaque illae divinae, hae terrenae. Mentis voluptates iterum inter se differunt. Aliae enim ex contemplatione percipiuntur, aliae ex actione, aliae denique ex effectione: tot enim sunt species operationum intellectus. Voluptates sensuum in tot species distribuuntur, quot sunt sensus: sensus autem externi sunt quinque: quorum singulorum operationes iterum specie disserentes, vel pro ratione objectorum, vel pro ratione partium, per quas perficiuntur, diversas etiam specie pariunt voluptates. Externorum sensuum voluptates imitantur etiam voluptates internorum, eandemque fere divisionem recipiunt.

[note: Tertia. ] Tertia quod, voluptates aliae sint propriae, (intellige certae actionum speciei) aliae alienae. Propria voluptas est, quae ex ipsa illa actione, cujus est perfectio, et cui propria dicitur, manat: aliena quae ex alia.

Sic aurium voluptas auditioni propria est, oculorum visioni, mentis cogitationi, et sic deinceps. voluptas gustus est aliena visioni, vel auditioni, vel cogitationi. Dignoscuntur autem effectis: nam voluptates propriae actionem promovent ac perficiunt, (quo enim quisque majorem ex actione aliqua voluptatem capit, tanto magis ei solet incumbere:) alienae vero impediunt. distrahit enim voluptas aliena animum in diversa, et pluribus intentus minor est ad singula sensus, ut vulgo ajunt, imosi voluptas aliena voluptatem propriam longe superet, hanc quodammodo expellit, et ab actione, a qua manat, animum avocat. Sic si quis tibiarum sono magis delectetur, quam lectione aut meditatione, simul atque tubae sonum audierit lectione aut meditatione missa ad illum convertit animum. habentque fere eandem vim voluptates alienae, quam habent dolores proprii: nam et illae et hi actiones impediunt, aut abrumpunt: quanquam hi magis, quam illae, et hi per se, illae per accidens.

[note: Quarta] Quarta est, quod voluptatum aliae sunt honestae, aliae turpes, aliae neutrae, seu [gap: Greek word(s)] , hoc est, per se nec honestae nec turpes: quemadmodum et actiones, quarum sunt perfectiones, in tali sunt differentia. quare si actio est honesta, etiam voluptas, quae exinde fluit; si turpis, etiam voluptas; si neutra, itidem. Nam si cupiditates propter objecta sua vel honestae sunt, vel turpes, vel neutrae, (cupiditas enim rei honestae, honesta est, et sic in caeteris) multo magis voluptates ex actionibus ipsis honestae, turpes, aut mediae censentur. Nam voluptates sunt conjunctiores actionibus, quarum sunt perfectiones, quam cupiditates suis objectis; quia objecta a cupiditatibus tempore, et essentia, nonnunquam subjectis sunt distincta. At voluptates nec tempore, nec subjectis sunt inquam distinctae ab actionibus suis, et essentia ita conjunctae, ut propemodum eaedem videantur, et vix mentis acie discerni queant. Est autem observandum voluptates quasdam corporis, si referantur ad proprium suum subjectum, aut eam facultatem, a qua percipiuntur, videri bonas, quia eam perficiant: si vero ad superiorem praestantioremque facultatem, hoc est mentem, referantur, cujus functiones impediunt, vitiosas evadere. unde voluptates corporis multas in belluis non reprehendimus, quia ratione carent, nec in iis quippiam faciunt natura sua indignum: eaedem in homine, qui ratione vitam gubernare debet, reprehenduntur. aut etiam poena dignae judicantur. Praeterea ipsae nonnunquam voluptates per se consideratae, non sunt vitiosae, sed eatenus tantum, quatenus ab iis rebus proficiscuntur, a quibus non debent; ut si quis voluptatem alias moderatam, ex cibo

furtim oblato capiat, aut voluptatem ex adulterio, qua in conjugio frui liceret. quemadmodum convalescere bonum est, sed non artibus magicis, aut sanguine infantum, quam medicinam elephantiasi suae curandae quaesisse dicitur quidam Rex Galliae.

[note: Quinta. ] Quinta est, Voluptates aliae sunt puriores, aliae impuriores: ut et actiones. Puriores illae sunt, quae corporeum contactum rei, quae voluptatem excitat, vel plane non requirunt, vel minus requirunt. Impuriores quae magis. sic purior est mentis voluptas quam sensuum, et rursus inter voluptates sensuum puriores sunt eae quae oculis, auribus, et naribus percipiuntur, quam quae gustu et tactu. hi enim duo sensus corporis instrumentis, corporeoque contactu rerum jucundarum maxime indigent: paulo minus olfactus: adhuc minus auditus; omnium forte minime visus. Voluptates puriores, praesertim mentis, nimium non habent, quod per se sit turpe et inhonestum; dolore etiam sua natura non sunt permistae; et rerum per se jucundarum. contrarium impurioribus accidit.

[note: Sexta. ] Sexta, Voluptates aliae sunt humanae, seu hominis propriae: aliae belluinae. et hae iterum multiplices, pro animalium differentia. quaelibet enim animalium species propriam quandam habet et peculiarem operationem, secundum id quod in eo praestantissimum est, hoc est secundum sensum. at pro differentia operationum sensus, ipsae quoque earum perfectiones seu voluptates differunt.

CAPVT III. Quaestiones nonnullae de Voluptate.

QVaestiones de voluptate non unius sunt generis. vel enim quaeritur de earum bonitate et malitia, adeoque etiam de earum appetitione ac fuga. bonum enim omne, qua bonum, expetibile est; malum fugiendum. vel quaeritur de earum constantia et in constantia: unitate aut varictate: tandum de medio inter voluptatem ac dolorem statu. Quod ad primum genus attinet: Primo quaeritur, [note: De voluptatum bonitate vel malitia quaestia prima. ] An voluptas omnis sit bona, nec ne. ut recte respondeatur, distinguendum est Bonum. nam id vel late sumitur, pro omni eo, quod quocunque modo expeti potest. expeti autem potest aliquid vel per se, vel per accidens; vel absolute, vel ab hoc aut illo. illud bonum per se est, hoc per accidens: istud simpliciter bonum, hoc huic aut illi vel sumitur vox boni [gap: Greek word(s)] , pro eo quod honestum est. Si in lata significatione

accipiatur Bonum; omnis voluptas est bona, alia quidem per se, alia per accidens; alia simpliciter, alia huic aut illi: ut patet ex prima ejus divisione, quamtradidimus cap. 2. Si vero stricte sumatur Bonum, pro honesto; non omnis voluptas bona est; ut divisione quarta ejusdem cap. 2. patuit. Voluptatem omnem aliquo modo bonam esse, tum ex ejus definitione liquet, cum sit quaedam actionum facultatis cognoscentis perfectio, praesertim ea, quae est per se, et simpliciter dicta: haec vero perfectio est expetibilis: partim ex contrario: omnis enim dolor aliquo modo est fugiendus. dico aliquo modo, quia nunc per se fugiendus est, nunc per accidens. Quod vero voluptas a sapientibus nonnunquam in universum videtur reprehendi, id accipiendum est de voluptatibus corporis, et quidem immoderatis, quibus vulgus teneri solet, quaeque ideo nomen voluptatis tanquam proprium nonnunquam sibi vindicant, licet aliae sint longe illis praestantiores.

Hoc loco non omittendum est, fuisse quosdam, qui asseruerunt omnem voluptatem esse malam, non quod ita sentirent, sed quod id ad vitam hominum recte instituendam utilius putarunt. Nam cum plerique voluptatem plus aequo ament, putarunt fore, ut si docerentur, eam prorsus esse malam, ab ejus nimio studio revocarentur, eamque moderate persequerentur. nam qui ab uno extremorum ad mediocritatem revocare conatur aliquem, ei danda est opera, ut eum prius ad alterum extremum flectat, ut alibi docuimus. Verum isti non recta via rem optimam sunt aggressi, et valde errarunt, dum mendacio rem hanc confectum iri crediderunt. Fieri enim non potuit, quin ipsi, tum naturae instinctu, tum ex animi sui sententia, aliquam voluptatem persequi deprehenderentur. Quo facto suae assertioni fidem derogarunt apud eos, quos a voluptatis amore voluerunt abducere. Nam in moribus et affectibus plus valent facta quam sermones, et exempla quam praecepta; praesertim cum sermones naturae ac sensibus repugnant, exempla vero naturae vi adjuvantur, ut hoc loco accidit. Quinetiam majus inde pericuium consequi necesse est. Nam cum vulgus nesciat distinguere, ubi viderit eum, qui voluptatem omnem vituperavit, aliquam tamen persequi, promiscue voluptates sectabitur, non illam tantum, quam alter ille expetiverit, sed et alias, easque turpes ac inhonestas, ad quas plerique sunt proni. Satius ergo est, tum alias, tum in doctrina de moribus, veritatem sequi, et dicta factis comprobare. Tunc enim maximam reperiunt fidem, et sic vehementius ad ea exsequenda homines impellunt. libentius enim ea praestamus, quae facienda esse credimus.

[note: Secunda. ] Secundo quaeritur: An voluptas sit summum bonum. Respondemus, cum voluptas sit duplex, alia sensuum, alia mentis, illam nullo pacto esse summum bonum, ut partis 1. cap. 3. docuimis; licet moderata et honesta cum felicitate conjungi possit, imo aliquo modo debeat. Voluptatem vero mentis eam, quae ex praestantissima actione percipitur, non quidem universam esse felicitatem, sed partem ejus essentialem ac potiorem esse dicimus. Beatitas enim est actio animi ratione praediti, se cundum virtutem perfectissimam: talis autem actio est perfectissima: perfectio illius actionis summa, maxima voluptas est, ut ex cap. 1. patet. Haec vero voluptas, quam naturae felicitatis insertam dicimus, est ea quae ex contemplatione divini numinis hauritur, ut alibi docuimus. Ex quibus patet, admodum falli eos, qui omnem voluptatem malam ac turpem judicant. Si enim ita se res haberet, non modo voluptas beatitatis pars non esset, sed nec conjungi cum ea ullo modo posset.

[note: Tertia. ] Tertio quaeritur: Cur plerique homines voluptatem corporis tantopere expetant, licet voluptates mentis longe illis sint praestantiores; et quodammodo summum hominis bonum, ad quod tacito naturae impetu ducuntur. Cauda hujus rei est duplex: Prima, quia voluptates corporis, eas nempe quas vulgus maxime appetit, hoc edy, gustus, et tactus certarum partium, dolet antecedere dolor quidam, ob naturae defectum, adeoque molestum quoddam desiderium; molestia vero ista voluptatibus illis, tanquam medicina quadam, expellitur, et quo majores sunt, tanto magis; quae contrariorum est indoles. At mali sensus medicinae desiderium excitat et stimulat, cum omnes homines natura dolorem fugiant, ab eoque liberari vehementer cupiant. Voluptatum animi alia est ratio, quas non antecedit defectus naturae, adeoque nec dolor ac molestia quaedam exinde nata, itaque non mirum est vulgus ad illas tanto impetu non ferri, cum medicina hac non videatur indigere. Secunda causa est: quod voluptates corporis hominibus sint notiores ac familiariores; quod vel inde apparet, quod earum illim sibi ultro accersant, quod non viderentur facturi, si nobiliores illis essent notiores. causa vero hujusrei est manifesta: nam cum sensu primo utamur, omnisque nostra cognitio ab eo incipiat, sensuum voluptates notiores esse oportet, quam mentis. cui adde, quod ab ineunte aetate sensus solus viget, et gustus ac tactus voluptatibus prope solis a pueritia utimur, iisque assuescimus: mens nonnisi longo tempore, velut e diuturno somno experrecta, munere suo fungitur. At quibus diutius assu evimus, ea nobis solent ipso usu reddi jucundiora. Vnde ea cuique jucunda esse solent, quae

cum habitu ejus consentiunt; injucunda, quae contra. Potest et tertia addi causa: quod ad voluptates animi solidas, nonnisi multis laboribus susceptis pervenitur, multisque eae difficultatibus sunt septae: at voluptates corporis fere sunt in promptu. a labore vero omnes sumus proni ad otium et ad libidinem. Interea tamen jure dici potest, omnes homines ad voluptates animi tacito naturae instinctu duci, et eas persequi, nisi difficultate impediantur. Natura enim, ut ait Philosophus attestante Cicerone, scire desiderant homines, et cum a rebus aliis vacant, avent aliquid audire, et rebus novis, imo et fabulis, saepe gaudent, etiamsi nil inde utilitatis ad illos sit perventurum; nempe imaginem saltem sui boni consequuntur, cum ipsum non possint, nec id satis intelligant.

[note: De Voluptatum constantia vel inconstantio quastio L. ] Quod ad alterum quaestionum genus attinet: Primo quaeritur, quae voluptates sint stabiles, quae instabiles. In genere respondetur, tum voluptates esse stabiles, cum et facultas cognoscens bene affecta permanet, et de cognoscendi studio nihil remittit, ipsumque objectum non fit deterius. hae enim sunt voluptatis causae proximae; causis autem proximis manentibus iisdem, idem manet effectus. Hinc (ut in specie de quaestione proposita dicamus aliquid) patet Dei Opt. Max. voluptatem esse perpetuam. intellectus enim divinus aeque semper est perfectus, nec unquam defatigatur, et objectum ejus princeps semper manet idem. Hoc ipsum et de voluptatibus angelorum et beatorum olim hominum est dicendum. Humanae vero voluptates inconstantes sunt, et vel plane cessant, vel languescunt. Cessant, quia actiones etiam humanae, quarum perfectio est voluptas, quiescunt. solent enim defatigari homines: unde vires labore fractas alterna requie coguntur reficere. quae causa est, cur ne mentis quidem voluptates sint perpetuae, licet divinissimae: unde vires labore fractas alterna requie coguntur reficere. quae causa est, cur ne mentis quidem voluptates sint perpetuae, licet divinissimae: indigent enim aliquo modo corporis opera, quod, dum mens suo muneri incumbit, suuis caret voluptatibus, et diuturnis meditationibus exhauritur. Itaque tandem menti parere renuit, et sibi etiam aliquid indulgere cogit: quod dum fit, animi voluptates vel desinunt, vel languent. Languescunt vero voluptates, quia in tentio sensus aut rationis in rem objectam, remittere ac languescere solet, aut res ipsae, vel facultatis cognoscentis praestantia minuitur. Hinc patet cur res novae, jucundae soleant esse, obsoletae non item, vel minus. nam sensus vel mens cognoscenti avida, in rem novam acrius intenditur, in obsoletam minus.

Secundo quaeritur: Anuna unius speciei sit voluptas, nec ne. Respondendum est, unius speciei varias esse posse voluptates, sed unam tantum esse praestantissimam ac maxime propriam: quia etiam una est

cujusque speciei operatio perfectissima, eaque maxime propria. Caeterae voluptates possunt esse multiplices, pro multitudine facultatum cognoscentium, et varietate operationum istarum facultatum. Varietate autem tum facultatum istarum, tum operationum, caetera omnia homa superat. nam non tantum omnibus sensibus, tum externis, tum internis, est praeditus, quod illi est commune cum brutis, quorum tamen plaeraque sensuum praestantia superat; sed etiam mente, qua vincit omnia bruta, et ad Deum beatosque spiritus accedit, qui sensibus externis destituti, eorum etiam voluptatibus carent. quem defectum, si modo ita est nominandus, compensant, divinioris voluptatis perfectione. Ac praeterea singulorum sensuum ac mentis humanae, variae iterum ac multiplices sunt operationes, quae voluptate perficipossunt.

[note: III. ] Tertio quaeritur: Cur homines rebus tam discrepantibus delectentur, et quam hic potissimum sequitur voluptatem, alier vel contemnat, vel aliis postponat, et vice versa. Trahit enim quemque sua voluptas, ut poeta sit. Causa partim a natura, partim ab assuetudine petenda est. Aliud enim est hujus, aliud alterius temperamentum, diversumque ingenium, et naturae instinctus. sic videmus in aliis dominari sanguineum, aliis cholericum, aliis melancholicum, aliis phlegmaticum: quod in ciborum voluptatibus apparet; alius enim dulcibus impensius delectatur, alius acribus, aut salsis. Huc etiam referendi sunt morbi et varii casus, qui temperamenti mutandi vim habent aliquam. Alteram causam esse diximus assuetudinem. quae enim saepius factitavimus, ea fere in naturam abeunt, et nobis redduntur amica. Et quia saepe homines assuetudine depravantur, hinc fit, ut voluptates eorum non sint natura sua jucundae, sed huic aut illi tantum, aut etiam prorsus improbae ac vitiosae.

[note: Quaestio de medio statu inter voluptatem et dolorem. ] Quod ad medium inter voluptatem et dolorem statum attinet, qui Graecis [gap: Greek word(s)] , Latinis indolentia dici potest, quaeritur, cur eum potius non sectentur homines, praesertim quod ad corpus attinet, quam voluptatem, cum voluptas corporis vitiorum sit illecebra. Respondet Aristoteles, indolentiam istam in vita locum non habere. 1. ex parte doloris. 2. ex parte voluptatum. Ex parte doloris; quia actiones tum hominum, tum caeterorum animantium, sine quibus ipsa vix cogitari possunt, molestiam qualemcunque conjunctam habent, ut vel ex sensuum muneribus, quae dolore non vacare in Physicis traditur, fit perspicuum. est enim illis labor aliquis, licet nunc major, nunc minor, conjunctus. unde intentio sensus diuturna, etiam in rem jucundam, dolorem affert quendam; instrumentum enim labore fatigatur. nec refert, quod dolor ille a nobis minus sentitur. id enim eo fit, quia a voluptate, quae

secundum aliam quandam partem, quae actione perficitur, advenit, facile obruitur, ipsaque consuetudine minus sentitur.

Ex parte autem voluptatum non semper indolentia illa admittitur: 1. quia adolescentes ob corporis augmentum, quod aetati illi convenit, multum alimenti desiderant, cujus sumtio voluptatem aliquam necessario annexam habet: imo ipsa adolescentia per se videtur jucunda, quemadmodum senectus tristis vulgo dicitur. Deinde Melancholici ea corporis sunt constitutione, ut subinde voluptatibus indigeant, quibus tanquam medicamentis quibusdam expellatur dolor, ex tristi humorum acrimonia natus, quae ingentem in ipsis voluptatum sitim excitat. Ex qua avida voluptatum siti homines in gravissimum intemperantiae crimen saepissime incidunt. Haec de Voluptate.

ETHICAE PARS QVARTA, Quae est DE AMICITIA. CAPVTI. De usu et necessitate Amicitiae.

[note: Amicitia necessitas. ] CVr de Amicitia in Ethicis tractetur, ab ipso eorum initio dictum est. Verum quia inibi dictum est, eam ad totam hominum vitam maximum habere momentum, operae pretium est id hoc loco clarum facere, ejusque necessitatem utilitatemque ostendere. Ea vero exinde patet, quod amicitia non modo privatim unicuique [note: Privat[?]] sit necessaria, sed et publice: et privatim quidem in utraque fortuna, et quavis aetate, ut recte dictum sit a Cicerone, Non aqua, non igni, pluribus nos uti locis, quam amicitia; et, solem e mundo tollere videri, qui amicitiam e vita tollunt.

[note: In secundo fortuna. ] In secunda fortuna opus est amicis, duabus potissimum de causis. 1. quia sine iis fructus bonorum propemodum perit, beneficentia, inquam, et jucunditas. illa, quia in amicos maxime et honestissime exercetur: haec, quia nullius boni sine socio jucunda possessio, et in

maximis opibus colloquia ac convictum amicorum desideramus. 2. Quia opus est, custodia et defensione bonorum. quo enim majores sunt opes, tanto plures habent insidiatores, tantoque aegrius custodiuntur. AEgre enim custoditur, quod multis placet. At quis fidelius custodiet ea, quam amicus?

[note: In adversa. ] In adversa fortuna opus esse amicis nemo nescit, idquetum solatii, tum perfugii et auxilii gratia. Complexus est haec Cicero eleganter, dum inaquit: Cui potest esse vita vitalis, ut ait Ennius, qui non in amici mutua benevolentia conquiescat? Quid dulcius, quam habere, qui cum omnia audeas sic loqui, ut tecum? Quis esset tantus fructus in prosperis rebus, nisi haberes, qui illis aeque ac tu ipse gauderet? Adversas vero res ferre difficile esset sine eo, qui illas gravius, etiam quam tu ferret.

[note: In infantia. ] In omni porro aetate necessariam esse amicitiam patet. Nam ut ab ipsis ordiamur incunabulis, In infantia opus eil: nobis amicitia vel amore parentum propter educationem. AEtas enim haec tenera maxime auxilii indiget. Vnde singulari Dei providentia [gap: Greek word(s)] seu amorem parentibus in prolem natura ipsa insevit, ut per tot curas ac molestias, tenera et omnium rerum egena aetas ad maturitatem perduceretur: qui amor non tantum in hominibus, sed et in brutis adversus sobolem cernitur.

[note: In pueritia et adolescentia. ] Quod ad pueritiam et adolescentiam attinet, ei etiam amicis maxime est opus, propter imbecillitatem judicii, affectuum vehementiam, et rerum imperitiam, ut erudiantur artibus ingenuis, motibus imbuantur honestis, revocentur a vitiorum illecebris, quibus imprimis capiuntur, et sicubi exorbitare coeperint, moneantur atque in viam revocentur.

[note: In viriliaetate. ] Viri etiam opus habent amicis, tum ad cognitionem rerum, tum ad actionem. Et in actionibus quidem, tum ad consilia ineunda, tum ad eadem exequenda. Nam primum plus vident oculi, quam oculus, ut vulgo dicitur. deinde ad res gerendas non mediocre telum est amicorum benevolentia. Vnde Cicero: Virtutum amicitia adjutrix a natura data est, non vitiorum comes, ut quoniam solitaria non posset virtus ad ea, quae summa sunt pervenire, conjuncta et sociata cum altera perveniret.

[note: Insenectute. ] Quod ad senes attinet, ii quia ob corporis imbecillitatem, neque se, neque sua curare, neque alias res, quae corporis robur aliquod requirunt, obire commode queunt, amicis indigent, quorum opera id consequantur, quod per se ipsi non possunt. Hactenus privatim utilem esse amicitiam docuimus.

[note: Publier. ] Publice utilem esse amicitiam, inde perspicitur, quod ea ceu vinculo civitates contineantur, quin etiam ad florem, felicitatemque suam perducantur; dum efficit ut alii aliorum commoda promoveant, ad praeclara facinora se mutuo adjuvent, communibus hostibus resistant. Vnde legum latores tantopere laborant, ut concordes reddant cives, et prope magis, quam ut justi sint. quia si omnes in se amice agant, justitiam adversus se mutuo etiam colent. quivero justi sunt, amicitia adhuc indigent. Deinde hoc ipsum a contrario probatur: quia discordia civitates funditus evertuntur. unde extremum civitatis malum jure dicitur a Tacito et Cicerone. Quae domus tam stabilis, quae tam firma civitas est, quae non odiis atque dissidiis funditus possit everti?

[note: A natura ortum habet. ] Sed praeterca amicitiae vis ac necessitas inde perspicitur: quod omnibus non modo hominibus, sed et brutis, natura conjunctionis desiderium insevit. nihil autem frustra facit natura. Hinc homo homini amicus est natura: quod in peregrinantium erroribus manifeste cernitur: conspectus enim hominis erranti est jucundissimus: et qui non est plane efferus, etiam ignotum in viam solet reducere. Hinc etiam omnes homines natura docente, eos qui sunt ad amicitiam aptiores, in eaque constantiores, vehementer laudant. ortus ergo amicitiae est a natura, quam adjuvat consuetudo, et alia, de quibus postea.

[note: Partes tractationis de amicitia. ] Hoc autem ordine doctrinam de Amicitia explicabimus: 1. Definirionem ejus proponemus. 2. Divisiones ejus varias afferemus, et simul nonnulla de singularum amicitiae specierum caussis efficientibus, et subjectis dicemus. 3. Praecepta de amicitia trademus. 4. Quaestiones quasdam de amicitia enodabimus. 5. veluti appendicis loco de iis quae amicitiae sunt cognata, nonnihil dicemus.

CAPVT II. De Amicitiae definitione.

[note: Amicitia. quid. ] AMicitia est benevolentia mutua et manifesta, qua alter alteri ipsius causa bonum cupit.

[note: Quomodo benevolentia differat. ] Etsi autem sine benevolentia nulla possit esse amicitia, non tamen omnis benevolentia est amicitia. Est enim quaedam benevolentia non mutua; quaedam non manifesta alteri; quaedam denique plane otiosa, hoc est, non conjuncta cum desiderio convictus, cum cupiditate gratificandi alteri; quorum utrumque in vera amicitia requiritur.

[note: Vnde oriatur. ] Ex co vero oritur amicitia, quod alter in altero vel re ipsa deprehendit,

hendit, vel esse credit ejusmodi bonum, quod amore ac benevolentia dignum sit, et arctiorem cum eo nexum ac conjunctionem postulet. Haec enim persuasio impetum, quem natura nobis ad amicitiam indidit, excitat et promovet.

CAPVT III. De Amicitia per se et per accidens.

[note: Amicitia per se et accidens. ] AMicitia duplex est per se et per accidens. illa ex bonis perse oritur, hoc est ex virtute, quo nomine non modo moralem, sed et mentis virtutem complectimur, licet illam magis: haec ex bonis per accidens, hoc est, ex utili et jucundo. Vnde amicitia per accidens iterum efficitur duplex, nimirum ea quae ex jucunditate, et ea quae ex utilitate; ita ut tres in universum amicitiae species possint constitui, nempe Amicitia ex honestate, ex jucunditate, et ex utilitate.

[note: Vtriusque fundamentum. ] Hoc ut rectius intelligatur, 1. observandum est, amorem omnem oriri ex boni alicujus cognitione vel opinione. Bonum enim qua tale amabile est, et, si cognoscatur, sive credatur in esse alicui, reipsa etiam amatur: et quo majus esse creditur, tanto magis: sive revera sit bonum, sive minus; sive simpliciter dictum, sive comparate, huic aut illi. Vnde vero amor oritur, inde etiam amicitia. Amor enim partim amicitiae caussa est, partim effectus: haec habitus cujusdam instar est; ille actus est et affectus. itaque cum bona alia simpliciter et per se sint talia, alia comparate et per accidens; apparet etiam amorem, atque adeo amicitiam in duplici illo esse discrimine. pro objecti enim ratione, affectus etiam et habitus differunt. Sunt autem, bona illa, amoris et amicitiae partim objecta, partim causae efficientes. 2. Observandum est, Amicitiam non esse genus univocum, quod aequaliter istis suis speciebus conveniat, sed commune ab uno, sive genus ex ordine, quod primum de amicitia per se dicitur, secundario de ea quae per accidens. Prius enim est, quod per se, quam quod per accidens: et illud magis tale est, hoc minus. Itaque etiam definitio Amicitiae, illi magis quam huic convenit. Nam is qui virtutis causa amat alterum, eum vere amat ipsius causa: qui vero voluptatis aut utilitatis caussa, alterum non tam, amat ipsius caussa, quam sui. Nam virtus est bonum illius, qui illam habet, proprium, et ad ipsum primo refertur: jucunditas vero et utilitas illa, de qua loquimur, refertur alio, nimirum ad amicum, qui eam ab altero expectat, et ejus consequendae gratia illum colit.

[note: Differentia multiplen. ] Divisione hac constituta videndum est, in quo haec amicitiae genera potissimum discrepent. Differentia amicitiae per se, ab ea quae per accidens, est multiplex. 1. ex ipsa earum natura satis patet. nimirum quod illa tantum in bonos viros cadit: haec vero etiam in malos, quia in eos etiam cadit voluptas et utilitas quae eam pariunt. 2. quod amicitia per se est constans: ea quae per accidens instabilis. Hanc instabilem esse patet, quia ipsa etiam bona, quibus nititur, hoc est, voluptas et utilitas, fluxa sunt, instabilia, ac pro hominum, temporum, locorum ratione varia. ubi autem fundamentum instabile, ibi etiam id, quod et superstruitur. Amicitiam vero per se stabilem esse, probatur. Prima ratio: quia virtus qua amicitia haec nititur, ipsa quoque est constantissima. Caeterarum rationum singulae, singulas iterum amicitiae verae notas nobis suppeditant, quibus a vulgaribus amicitiis discernatur. Secunda igitur ratio, et nota tertia est; quod in amicitia ex virtute neuter amicorum quicquam desiderat eorum, quae ab amicis expetuntur, et quorum absentia amicitiam dirimere ac concutere solet. Nam praeter virtutem etiam jucunditas insignis, et utilitas adest. haec vero sunt, quae in amicis desideramus bona. Nam virtus honestaeque actiones viris bonis non possunt nonesse jucundae, cum quisque delectetur actionibus quae suis sunt similes, et cum habitu suo congruunt. deinde viri boni non tantum inse sunt boni, sed etiam in alios, hoc est, iis sunt utiles, maxime amicis, in vulgaribus amicitiis bonorum genera distincta sunt, nec omnia in unam conveniunt. Tertia ratio, et quarta nota est; quod amicitia illa longa periclitatione et experientia opus habet, et quemadmodum non facile coit, ita nec facile dirimitur. Multi enim modii salis simul edendi sunt, ut amicitiae hujus munus sit expletum. idque propterea, quod non nisi longo usu cognosci possit, an alter sit revera vir bonus nec ne. virtus enim simulari potest, imo et frequentissime solet. Vulgares amicitiae sacile coeunt, nec longa habent opus periclitatione, maxime ea quae ex voluptate, ut ex juvenum amicitia apparet. Quarta ratio, ac quinta nota; quod amicitia per se non est obnoxia criminationibus ac querelis de neglecto officio, aut injuriis illatis. Nam cum uterque vir bonus sit, neuter alteri facit injuriam; ac cum alter alterum probe habeat cognitum, sinistre de altero non suspicatur, nec criminationibus delectatur. contra fit in aliis amicitiis, quae etiam in improbos cadunt, et eos qui se mutuo nondum penitus norunt.

Praeter haec discrimina est etiam sextum; nempe quod amicitia ex virtute inventu sit perrara: ea quae per accidens, vulgaris et usitata.

Ratio est, quia virtus unde illa oritur rara est: ac praeterea convictus etiam exploratio diuturna requiritur: quae omnia non ita facile conjuncta reperiuntur. At bona per accidens, nempe voluptas et utilitas, passim sunt obvia, et ad amicitias ex his bonis ortas periclitatio diuturna non adeo requiritur; ad eam quae ex utilitate, ne convitu quidem adeo est opus. Septimum discrimen; quod idem plures possit habere amicos ex voluptate et jucunditate, ex virtute vix possit; intellige perfecte. Probatur hoc iisdem rationibus, quibus superius discrimen; 1.

2. quia consuetudo et periclitatio diuturna ad eam requiritur, quae propter varietatem hominum, genera vitae diversa, distantiam locorum, aliave impedimenta perquam difficilis est. 3. quia unus idemque ob diversas naturas multis vehementer vix placere potest: quod tamen in hac amicitia est necessarium. 4. quia quae praestantissima et excellentia, multa esse non solent, sed praestantissima fere unica sunt. talis autem est haec amicitia. 5. quia vehementer idem plures amare non potest. nam ut flumen in varios rivos deductus fluet tenuior: ita amor in plures distractus. 6. saepe eveniret, ut idem simul et vehementer laetis amici rebus gaudere, et tristibus alterius dolere deberet. possunt enim eodem tempore diversis contraria accidere. 7. Tandem quia tum opera, tum ope, ac pecunia, juvandi sunt amici. At multis unus sufficere non potest, cum plures possint eodem teropore, opera opeque, mea diversis in rebus egere. Imperfectiori tamen ratione potest idem pluribus esse amicus ex virtute, quando contingit multos esse bonos, ex quibus tamen fere unus aut alter eligitur, quem prae caeteris amemus ac colamus.

Octavum discrimen est; quod homines potentes amicitiam ex virtute raro colant, ex utilitate vero ac voluptate libenter. Ratio illius est, quia si amicitiam ex honestate cum aliis colerent, quantum imperio antecellunt, tantum etiam virtute praestare deberent amicis suis. hoc enim nisi fiat, aequalitas analogica seu proportio, quae inter amicos ex honestate observanda est, servari non posset. At ut Principes quantum imperio tantum virtute praestent aliis, id rarissimum est. Vtilitatis autem amicitiam libenter colunt, quia iis indigent qui eorum negotia diligenter tractent, opes illorum curent, augeant, custodiant; siquidem his illorum potentia nititur. Voluptatis etiam ideo, quia ad hanc fere suas referunt opes et potentiam, cum omnes homines voluptatem natura appetant. sed quia solidam voluptatem fere ignorant, ideo non

eam quae ex virtute, aut cognitione rerum divinarum petitur, sed eam, quae ex jocis ac salibus pronficiscitur, itemque voluptatem corporis unice sectantur. Haec de differentia inter amicitiam per se, et eam quae per accidens. Quo loco tamen observandum est, amicitiam hanc, quae est per accidens, posse fieri stabilem, et quodammodo in eam migrare quae perse est, nimirum si ob diuturnam consuetudinem alter alterius mores imbiberit, et amare coeperit. tum enim etiam sublata illa voluptate aut utilitate, quae illos inter se primum conciliarat, amicitia nihilominus constare poterit. Hoc autem potissimum contingit in ea, quae est ex voluptate. Nam haec convictum inprimis requirit: convictus morum similitudinem parit, et eorum amorem saepe in altero excitat, cum alia in eodem placent.

[note: Differentia amicitiarum vulgarium inter se. ] Quod attinet ad differentiam amicitiarum vulgarium, seu per accidens, inter se: Prima est, quod amicitia quae commodum spectat, in senibus potissimum reperiatur: quae ex jucunditate, in juvenibus potius, ac viris qui juvenilibus sunt moribus. Senes enim voluptatem fere spernunt: unde etiam tristes audiunt; sed propter imbecillitatem virium, rerum usum futurorumque metum, lucro maxime inhiant. Iuvenes quia corpore sunt vegeto, et vehementibus jactantur affectibus, voluptates inprimis consectantur; lucrum, tum propter virium fiduciam, tum propter rerum imperitiam, futurorumque incuriam, non adeo appetunt, nisi forte animi sint ignobilioris. Secunda differentia ex priori oritur; quod amicitia ex utilitate convictum non adeo desiderat: cum convictus jucunditate ac voluptate alatur, ad quam ineptiores sunt illi, qui lucro inhiant, cum tristiores fere esse soleant. at voluptas ex amicis in convictu maxime percipitur: ideoque amicitia ex voluptate convictum imprimis desiderat; id quod in adolescentibus et juvenibus, amatoribus, collusoribus, compotoribus, qui hanc amicitiam voluptuariam colunt, apparet. Tertia: voluptatis amicitia, nisi ob convictum alter alterius mores imbiberit, et adamaverit, solet esse instabilior, quam ea quae ex utilitate. nam et voluptas praesens mirifice variat, pro aetatis ratione: et adolescentes, in quos haec amicitia maxime cadit, inconstantiores sunt senibus, qui amicitiam utilem fere colunt. Fervet quidem amicitia adolescentium, sed diu non durat. Quarta: Quod homines divites, qui se beatos jam putant, quales sunt inprimis ii, quibus res relicta est, non labore parta, magis sectantur amicitiam quae est ex voluptate; tenuioris fortunae homines eam potius quae ex utili. Hoc patet: quia hi emolumentis magis indigent. Illud 1. quia ea quae ex utilitate amicitia, sordidior esse videtur, et homine divite indignior,

quam ea quae ex voluptate. 2. quia locupletes isti molestias inprimis fugiunt, adeoque voluptatibus, quibus eas depellant, se inprimis tradunt; quod adeo verum est, ut etiam viros bonos, si ipsis molesti sint, fugiant, et amicos facere, aut compotores, collusoresque illis anteponant. qua tamen in parte graviter errant, quod viri boni, si eorum familiaritate uterentur, eos vera et liquida voluptate perfusuri essent.

CAPVT IV. De Amicitia simplice et mista.

[note: Amicitia simplex. ] SEcunda divisio amicitiae est, quod alia sit simplex, alia mista; seu mavis, alia similium, alia dissimilium. Simplex, seu similium est, cum uterque amicus idem bonum tum genere tum specie spectat: hoc est, uterque vel virtutem, vel utilitatem, vel voluptatem ejusdem speciei in amicitia quaerit. sic compotores, collusoresque eandem specie voluptatem in amicitia quaerunt.

[note: Mista] Mista, seu dissimilium est, cum diversi generis aut speciei bona quaeruntur ab amicis: ut cum alter lucrum quaerit, alter voluptatem. sic citharoedi, parasiti, scurrae, lucrum solent quaerere; ii quos assectantur, voluptatem. fieri etiam potest, ut alter alterius generis voluptatem aut lucrum quaerat, licet in boni genere conveniant. Sic amicitia utilitatis est inter principem et militem: ille potentiam quaerit, hic stipendium.

CAPVT V. De Amicitia parium et imparium.

[note: Amicitia Parium. Imparium. ] TErtia Amicitiae divisio: Alia est amicitia parium, alia imparium: illa aequalitatis, haec excellentiae amicitia dicitur. Amicitia parium est eorum, qui dignitate ac conditione vitae, at imprimis quod ad amicitiae causas, inter se sunt aequales: ut cum amici virtute pares sunt, aut utilitate, aut jucunditate; nec dignitate multum discrepant. Amicitia imparium est eorum, quorum alter alterum aliqua harum rerum antecellit: qualis amicitia est inter Magistratum et subditos. Imparitas autem illa non debet esse nimia, sed talis, ut justam patiatur in amicorum officiis proportionem. ubi enim nimia est distantia, ibi vel nulla est, vel imbecillis admodum amicitia. Amicitia enim aequalitatem potius amat, quam inaequalitatem. hinc Regibus cum plebejis, optimis

sapientissimisque viris cum hominibus nauci, amicitia aut nulla, aut exigua esse solet.

[note: Ejus diviso. ] Haec autem imparium amicitia dividitur iterum bifariam: 1. pro generibus excellentiae, qua amicorum alteri alter praestat. alia enim est praestantia patris qua superat filium, alia mariti prae uxore, alia magistratus prae subdito, alia praeceptoris prae discipulo. Itaque alia quoque est amicitia inter patrem et filium, alia inter maritum et uxorem, alia caeterorum. 2. Singula haec genera iterum subdividuntur. alia enim est quodammodo amicitia superioris erga inferiorem, alia contra inferioris erga superiorem. nam et caussae amandi sunt aliae, et alia officia. aliam causam amoris habet filius, aliam pater; aliud hujus, aliud illius est officium. Sed haec rationis tantum est distinctio.

CAPVT VI. De Amicitia Civili et Domestica.

[note: Amicitia est vel Civilis, vel Domestica. ] QVarta Amicitiae divisio: Amicitiae alia est Civilis, alia Domestica. Ratio hujus divisionis est, quia etiam Communitas sive societas, et jus, aliud est Civile, aliud Domesticum. At Communitas, jus, et amicitia pari passu ambulant, et ubi unum locum habet, ibi caetera etiam. Ius enim in communitate situm esse alibi docuimus. Communitas autem cum amicitia maximam habet cognationem: eum socios omnes, v. g. commilitones, sive in bello, sive in schola, socios in mercatura, una navigantes, sodalesque, amicos soleamus appellare: amicorumque omnia esse communia dicantur. Hinc ubi major communitas, ibi major etiam amicitia, et jus; ubi minor communitas, ibi minus juris, et amicitiae. Sunt enim nonnullis omnia, quae salva honestate communicari possunt, communia, aliis quaedam tantum, eaque nunc pauciora, nunc plura; et quo plura sunt communia, ranto major amicitia, quo pauciora, tanto minor est. Idem de jure censendum esse ex ejus contrario, hoc est injuriis, apparet. nam pro communitate et amicitia majori, etiam injuriae majores sunt. Gravius est enim defraudare sodalem quam civem; laedere fratrem quam alienum, verberare patrem quam quemvis alium.

[note: Vtraque vel parium, vel imparium. ] Hoc ita constituto videnda sunt genera societatis tum Politicae seu Civilis, tum Oeconomicae seu Domesticae: inde enim diversa etiam amicitiae genera patebunt. Vtraque autem societas duplex est, alia parium, alia imparium. Parium est, vel eorum qui praesunt, inter se mutuo;

vel eorum qui parent. Imparium est; superiorum cum inferioribus. Hanc posteriorem priori loco explicabimus. Quod ut rectius fiat, primo videnda sunt diversa Rerumpublicarum genera, siquidem pro eorum discrimine, differunt etiam ipsae parentium et imperantium societates ac amicitiae. Deinde etiam videndum est, quae societatum domesticarum sint genera civilibus respondentia. Habent enim inter se analogiam.

[note: Respublica sunt aut Rectae aut Pravae] Genera seu formae Reipublicae sunt duplices, aliae Rectae, aliae Pravae. Rectae sunt, ubi meliores ac prudentiores, non privatae utilitatis, sed publici boni causa imperant, et id agunt, ut civitas sit felicissima. felicissima autem est, cum est bonis moribus praedita, sufficiente rerum copia instructa, et tranquillitate ad religionem et sapientiam colendam gaudet. Pravae Reipublicae formae sunt, cum ii qui praesunt, suae utilitatis, non publici boni, et parentium felicitatis gratia imperant.

[note: Vtraeque rursus sunt triplices. Rectae sunt. Regnum. Aristocratia. Timocratia. ] Sunt autem Rectae Reipublicae formae tres, tres itidem pravae, istis ex adverso constitutae. Loquimur autem de simplicibus Rerumpublicarum formis tantum: nam mixtae ex simplicibus longe plures sunt. Rectae ac probatae Reipublicae formae sunt: Regnum, seu Monarchia, Aristocratia, seu Optimatium status, et Timocratia, quae ultima generali Reipublicae nomine insigniri solet. Regnum est, cum unus publici boni caussa imperat: Aristocratia, seu Optimatium status, cum plures qui virtute ac prudentia caeteris antecellunt: Timocratia, cum omnes qui certum censum habent, et imperio non sunt indigni, per vices imperant. His opponuntur tres pravarum Rerumpublicarum formae: Tyrannis, quae regno [note: Prava sunt, Tyrannis, Oligarchia, Popularis status] opponitur: Oligarchia, quae Aristocratiae; et Popularis status, qui Timocratiae. Tyrannis est, cum unus sui commodi caussa imperat; Oligarchia, cum pauciores, qui vel nobilitate, vel potentia atque opibus praevalent; Popularis status, cum omnes ingenui promiscue, etiam sordidissimi, vilissimi, et imperitissimi, ad Reipublicae gubernacula admoventur, aut de rebus communibus consulendi ac statuendi potestatem habent.

[note: Comparatio earum inter se. ] Rectarum Reipublicae formarum optima est Regnum, in quo unitas imperii est maxima, et divinae Potestatis similitudo. Vnus enim, et quidem optimus ac sapientissimus, praesidet Vniverso. Loquimur autem de eo, quod per se et simpliciter, non de eo quod per accidens, vel comparate huic aut illi regioni est melius. nam in quibusdam Regionibus et Rebuspublicis, ob ingenia hominum libertatem admodum amantia, aut unius defectum, qui caeteros omnes virtute et sapientia multum superet, tanquam Deus quidam inter homines, melior est alia Reipublicae forma. Regnum sequitur Aristocratia. infimum locum

habet Timocratia. Contra, Tyrannis est pessima Reipublicae forma: Optimo enim pessimum opponitur. minus mala est Oligarchia. Popularis status inter malas Reipublicae formas est optima.

[note: Imago harum Reipublicae formarum est in Dom[?]: ] Harum omnium Reipublicae formarum, tum rectarum tum pravarum, simulachra in domo reperire licet. Regno respondet Patris in libexos imperium: Aristocratiae Mariti et uxoris imperium conjunctum. Timocratiae seu Reipublicae fratrum societas, qui nonnihil auctoritatis in familiam obtinent. et Regio quidem paternum respondere imperium, patet; quia unus liberis, eorum utilitatis causa, imperat, quemadmodum rex subditis. Probatur etiam auctoritate Homeri, qui Iovem Regem Deorum et hominum, eorundem etiam Patrem appellat; [note: Rectarum. ] quasi Rex patri sit similimus. Cum paterno autem computamus etiam imperium avi in nepotes, et eorum omnium qui parentum sunt loco, ut patruorum, tutorum, etc. Potestati optimatium mariti et uxoris societatem respondere itidem liquet: quia plures, idque pro dignitate ac virtute imperant liberis, eorum utilitatis gratia. Maritus enim tum omnibus, tum inprimis filiis et servis imperat, uxor filiabus et ancillis, caeteris marito absente, aut aliis occupato. Quanquam cum maritus etiam uxori imperet, ejusque sit caput, Monarchiae seu Regno etiam simile est hoc imperium. Fratrum vero societatem Reipublicae respondere inde perspicitur, quod aetate tantum dempta, in caeteris omnibus fratres sint pares, quod quidem ad jus attinet, quod tanquam unius parentis liberi habent: quae paritas inter cives in Republica inprimis locum habet. Quod si tamen fratrum alter alterum aetate multum superet, tum vero non tantum fraterna, quam paterna est societas. nam ex fratribus senior, junioribus patris loco est. unde fratres natu grandiores, impuberum tutores constitui quibusdam in locis solent.

[note: Pravarum. ] Deflexionibus vero a Rectis Rerumpublicarum formis itidem quaedam domesticae administrationis genera respondent. Et Tyrannidi quidem duplex opponitur regiminis genus, alterum vitiosum, alterum genere ipso legitimum et rectum, pro diversa patris familias relatione. Nam 1. liberorum ratione tyrannus fit, cum iis tanquam servis utitur, non liberaliter educandos et instituendos curat, sed iis lucri tantum causa, ad illiberales operas abutitur; aut etiam nimis duriter illos tractat. Et hoc est vitiosum imperii genus. 2. Respectu servorum quodammodo tyrannus est, (tyranni nomine late extenso, ut omne herile imperium complectatur, etiam lenius:) quatenus suae utilitatis causa potissimum illis imperat. Servus enim instrumentum est animatum domini, instrumentum autem ejus causa est comparatum, cujus est proprium.

Itaque licet servus etiam utilitati participet, tamen ejus bonum refertur ad utilitatem heri, tanquam ad finem suum. Et hoc imperii genus, cum non est nimis durum aut crudele, legitimum est, si alias servus justis modis sit acquisitus; potissimum autem tum, cum servo melius est alteri parere, quam sibimet consulere. Oligarchiae respondet ille status, cum vel maritus omnia etiam uxoris officia ad se trahit, et vix ullam imperii partem ei relinquit: vel contra uxor dote aut forma forte inflata, mariti partes sibi sumit, et eum imperio, vel prorsus, vel magna ex parte excludit. Populari denique statui respondet [gap: Greek word(s)] , quae cernitur in familiis domino carentibus, aut dominum quidem habentibus, sed auctoritate destitutum, ubi omnes imperant, nemo paret, nisi qui vult.

[note: Quomodo amicitiae in his Rerumpubl. formis et domo locumhabeant inter impares: ] Quod ad amicitiam in his Rerumpublicarum formis attinet, ea magis locum habet in laudatis formis, quam in vitiosis: quia ibi etiam magis locum habet jus et communitas. quod idem dicendum est de societatibus domesticis. Imo in tyrannide et herili imperio minime locum habet amicitia, et vix ullum jus, quia nec communitas. Hero tamen cum servo, non qua servus, sed qua homo est, naturali arbitrio praeditus, et actionum suarum dominus, amicitia et jus quoddam intercedere potest. Amicitiam paulo magis admittit Oligarchia, magis adhuc popularis status, quod ad vitiosas formas attinet. Et hae amicitiae sunt inter impares.

[note: Inter pares: quaesunt vel civiles: ] Quod ad amicitias eas attinet, quae inter pares sunt, hoc est eos, quorum alter alterius potestati non est subjectus, primo de civilibus dicendum est, tum de domesticis. Quod ad civiles attinet, eae partim sunt inter ipsos imperantes, partim inter parentes; quo nomine etiam magistratus intelligimus, quatenus et ipsi privatarum personarum rationem habent, et privatim amicitias colunt. In regno ac tyrannide, quia unus tantum imperat, amicitia imperantium inter se nulla esse potest, in Aristocratia magna est; quemadmodum etiam in Democratia. In Oligarchia parum est amicitiae. Valet enim hic illud poetae:

et quod olim Alexander Dario respondisse fertur: Mundum duos soles ferre non posse, nec Imperium duos Principes. Inde Oligarchia maxime omnium est obnoxia bellis civilibus. Probant id exempla Romanorum, Marii et Syllae, Caesaris et Pompeji, itemque Triumvirorum, Augusti, Antonii, et Lepidi. In populati statu paulo major esse potest amicitia. Vbi enim imperium omnium est, singulorum minor est

Quod ad parentium, seu civium ipsorum amicitias attinet, illae iterum sunt multiplices, pro multitudine societatum, quae sunt in civitate, quarum aliae ad publicas accedunt propius, aliae ad privatas. Huc pertinent tribus, collegia artificum, societates commilitonum, mercatorum, publicanorum, aliaque sodalitia. Ad illas referri etiam debet hospitalitas, licet sit cum peregrinis, quae per se est amicitia utilitatis.

[note: Vel domesticae. ] Quod attinet ad amicitias Domesticas, quae sunt inter pares, illae fere sunt, inter eos tantum qui subsunt, ut inter fratres ipsos aetate non multum dispares, tum inter servos, quorum uni in alios imperium non est commissum: nam tum unus domini rationem habet, et ejus personam sustinet. quod de fratribus et servis dictum est, id de sororibus etiam et ancillis intelligendum est. Illa amicitia quae est inter Maritum et Vxorem, licet aliquo modo sit imparium, ad paritatem tamen accedit propius.

[note: Alia amicitiae domestica divisio. ] Potest et alia amicitiae, praesertim domesticae, tradi divisio. Amicitia enim alia est naturalis, quae dicitur consanguinitas et propinquitas: quaedam arbitrio hominum suscipitur, ac consensu et pacto quodam constat. Hujus posterioris generis aliae ad naturales propius accedunt, ut mariti et uxoris conjunctio, itemque affinitates: aliae longius absunt, ut conjunctio Domini cum servo, servorum inter se, item sodalium ac sociorum aliorum; licet ea ratione omnis amicitia ortum suum a natura habeat, quod natura ad eam impellat.

[note: Naturalis amicitia inter parentes et liberos. ] Quod ad naturalem amicitiam seu consanguinitatem attinet, ejus primus gradus est Parentum et liberorum conjunctio, quae reliquarum hujus generis amicitiarum origo est et caput, et in qua mutuus amor maxime omnium est conspicuus; hoc tamen discrimine, quod parentes magis ament liberos, quam liberi parentes. Ratio hujus rei, 1. est petita a natura: quia liberi magis sunt parentum, eorumque magis proprii, quam parentes liberorum: quisque autem id magis amat, quod magis est suum. Illud probatur: quia pars magis est totius, quam totum partium: liberi autem veluti pars sunt parentum, cum ex eorum sanguine sint creti. Hanc rationem satis ingeniose efferunt Rutheni, dum ajunt, ideo parentes magis amare liberos, quam liberi ament parentes, quia sanguis parentum fit in liberis, non vicissim liberorum in parentibus. Quare parentes dum liberos amant, magis amant seipsos quam hi dum illos amant. Sunt enim liberi veluti alteri parentes. Eodem pertinet, quod liberi parentum veluti opus sint: opus autem magis est proprium auctoris, vel opificis, quam opifex sui operis, et magis

etiam illud amat, quam opus auctorem, si sensu sit praeditum. 2. ratio est; quod parentes certius norint liberos suos, praesertim matres, quam liberi parentes. notitia autem ad amorem excitandum plurimum valet. 3. Quia amor parentum erga liberos ab ipso eorum ortu incipit, et ipso augetur usu: at liberorum amor tum demum incipit, cum per aetatem parentes eorumque in se amorem ac beneficia agnoscere possunt.

[note: Inter fratres et sorores. ] Secundus amicitiae naturalis gradus, est fratrum et sororum conjunctio; cujus amicitiae, causae sunt quatuor. 1. quod ex iisdem parentibus, et ex eadem, ut dicitur, stirpe et sanguine sint orti. Itaque cum omnes fratres veluti alteri sint parentes, inter se quoque iidem quodammodo sunt, cum quae uni tertio sunt eadem, inter se sint eadem. 2. causa est, rerum inter ipsos communitas. 3. convictus, et educationis, atque adeo etiam morum similitudo. 4. aetas non multum diversa. At aequalis aequalem amare, proverbio dicitur.

[note: Inter caeteros cognatos. ] Tertius amicitiae cognatorum gradus est, praeter fratres germanos omnium; ut avi cum nepotibus, patrui aut avunculi cum fratrum ac sororum liberis, fratrum patruelium, consobrinorum, et aliorum, quibus amoris causa est, auctor et stirps eadem generis. Vnde et amor vel major et minor est, quo propinquitas ab auctore suo, qui cognatos inter se connectit, vel propius vel longius abest. propius inter se cohaerent fratrum duorum filii quam nepotes. auctor enim idem est avus, a quo illi propius absunt, hi longius. Quod si morum accedat similitudo, et alia, quae amicitias jungere solent, tanto major erit illorum inter se conjunctio. Hae vero omnes amicitiae, naturales inprimis, voluptate et utilitate continentur.

[note: Amicitia conjugum. ] Quod ad conjugum amicitiam attinet; quae ad naturalem prope accedit, finis ejus ac causa una est, propagatio sobolis; quae homini cum brutis est communis. deinde acquisitio ac conservatio earum rerum, quae ad vitam commodius degendam pertinent: unde diversa solent esse mariti et uxoris munera, ut alter alterius commodis tanto rectius inservire possit. atque hic finis belluis fere est incognitus. Est ergo amicitia conjugum, amicitia voluptatis et utilitatis. stabilior autem reddi solet, si virtus et morum similitudo accedat, cui adde prolem. Liberi enim bonum sunt coniugum commune, et utriusque charissimum, ideoque validissimum quo inter se jungantur vinculum. qua de causa etiam crebriora inter steriles divortia.

CAPVT VII. De Amicitia habituali et usuali.

[note: Amicitia Habitu: ] QVinta amicitiae divisio: Amicitia alia habitu et possessione tantum constat, alia etiam usu. Habitu ea constat amicitia, quae in amicorum animis latet; convictu vero, et mutuis officiis non [note: Vsu. ] colitur. Vsu, quae ipso opere se prodit, convictu et officiorum vicissitudine exercetur. illa inter absentes magis est; haec inter praesentes potius: nonnunquam tamen inter absentes etiam est, cum per literas aut legatos inter se crebrius agunt, et alter alterius usibus frequenter inservit. quod si haec absint, paulatim amicitia ipsa aboletur; hinc communi proverbio multae amicitiae silentio perire dicuntur. Hactenus de variis amicitiae divisionibus.

CAPVT VIII. Praecepta de Amicitia.

[note: Tripliciae praecepta de amicitia. ] TRiplicia sunt praecepta de Amicitia. quaedam enim sunt de ea contrahenda: quaedam de ea conservanda: quaedam denique de eadem, si opus sit, dissolvenda. Tradenda autem in primis sunt praecepta de amicitia ex virtute, quae vere hoc nomen meretur, eaque ad vulgares, quatenus licet, sunt accommodanda: et primo quidem de ea, quae est parium, tum de ea quae imparium, agendum est.

[note: De contrahenda amicitia ex viratute. Primum. ] Praecepta de ineunda vera amicitia sunt haec duo. Primum: Ne cuivis manum injicias, sed probe mores ejus ac fidem explores, cum quo arctiorem vis contrahere amicitiam. Vnde ajunt, Multos salis modios simul esse edendos, donec amicitia haec penitus coalescat. Spectatur vero amicorum fides in secretis, in pecuniis et honoribus, sed maxime in adversis. Amicus enim certus in re incerta cernitur. Qui ergo secreta amici celare novit; qui pecunias et honores ejus causa contemnit; qui denique eum in adversis non deserit, is fidus censendus est, et hunc tuto amicum potes asciscere. Omnium vero tutissima amicos explorandi ratio est, ut inquiras, quomodo illi adversus amicos suos se gesserint, aut adhuc gerant. Talem, inquit Isocrates, erga te fore speres amicum, qualis erga alios fuit. Exploratio haec ad amicitiae stabilitatem, multum facit: quia quem explorasti, ei non diffides, non metues, nec

male de eo suspicaberis, non facile conquereris, nec aliorum de ipso querelas facile admittes. Quae res quantum in amicitia firmanda roboris habeat, ex contrario facile disces. Vide hac de re multa pulcherrime dicta apud Ciceronem, in lib. de Amicit. Eam adhibeamus diligentiam in amicitiis comparandis, ut ne quando amare incipiamus eum, quem aliquanclo odisse possimus. Item: Scipio, cujus omnis sermo erat de amicitia, querebatur quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oves quot quisque haberet dicere posse, amicos quot haberet non posse dicere: et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis negligentes esse; nec habere quasi signa quaedam, et notas, quibus eos, qui ad amicitiam essent idonei, judicarent, etc. Lege etiam Senecam, Epist. 3.

[note: Secundum. ] Secundum praeceptum: Vt tot tibi accersas amicos, (intellige intimos) quot una tecum atque inter se familiaritatem colere commode possunt, et libenter vellent; et quorum usibus inservire queas. Vtrumque enim horum jus amicitiae verae postulat. Amicorum vulgarium, cum quibus adeo familiariter vivere non est opus, major potest esse numerus.

Praecepta de amicitia colenda et conservanda sunt haec sequentia. Primum: [note: De colenda et conservanda. Primum. ] Vt in amore tum fervor sit, tum constantia, et magnus voluntatum consensus. Amoris fervor in eo primum cernitur, ut alter alteri optima quaeque cupiat, non secus ac sibi ipsi, et ut ea consequatur amicus, sedulam det operam. Deinde in ea, ut alter alterius rebus secundis aeque laetetur ac suis, adversis aeque tristetur. Hanc autem ad rem maximam vim habet in religione consensus. Voluntatum vero consensus primo in eo conspicitur, ut alter alterius studiis non libenter adversetur, sed obsequatur potius quando honeste licet, et iisdem delectari se ostendat, vel saltem ea haudquaquam improbare. Secundo, ut sententias ejus et consilia non carpat, sed vel approbet, vel (si licet) iis cedat, vel ita modeste ac civiliter repugnet, ut flectere potius amicum conetur, quam vi alio rapere; non acerbe, non ambitiose, ac pertinaciter sua defendat. Tertio, ut amicus dissentientem aliqua in re amicum aequo ferat animo.

[note: Secundum. ] Secundum: Vt officiorum sit vicissitudo et paritas, quantum quidem res amicorum ferunt. magis enim voluntas spectanda est, quam res ipsa, si facultas majora praestandi desit. Observabitur autem sic hoc praeceptum, si talis in amicum sit quisque, qualem vellet esse amicum in seipsum. Quaenam autem amicus officia amico debeat, ex doctrina de Beneficentia in primis sunt petenda, referunturque ad haec duo, ad Consilium et ad Auxilium, quod partim in malis avertendis, partim

in bonis et utilibus parandis cernitur. Maximum autem, quod amicus amico debet, est, ut animam pro ipso ponere, seu vitam in discrimen adducere non dubitet. qua de re videatur doctrina de Fortitudine. Amicorum autem officium maxime desideratur tempore adverso. tum enim promptissime amico succurrendum est, isque solatio erigendus, consilio instruendus, opera juvandus est, et periculorum malorumque societas non defugienda. Sed cautio hîc duplex est adhibenda. 1. Ne vel amici causa peccemus, et quicquid ille petierit, faciendum putemus; vel etiam rogemus amicum, nt nostri juvenda causa peccet. Honesta tum petenda sunt ab amicis, tum eorum causa facienda. Possunt autem nonnulla fieri amicorum causa honeste, quae nostri ipsorum causa non satis honeste faceremus: ut superbo alicui Tyranno humiliter supplicare pro amico vir magnus potest, pro se ipso non satis decore. 2. Cavendum, ne praepostero amici amore aut desiderio impulsi, virtutibus aut commodis ejus obstemus: quod ii faciunt, qui egregia eorum facinora, quia periculosa sunt, et laboris ac molestiae plena, aut necessaria eorum itinera, quia ipsi absentiam eorum ferre nequeunt, impedire conantur: id quod non virorum prudentium, sed mulierum est.

[note: Tertium. ] Tertium: Vt libenter cum amicis conversemur, et colloquamur, si praesentes sint, coram; si absentes, per literas aut legatos. In amicis autem tum accersendis, tum adeundis, quo modo nos gerere debeamus, vide cap. seq. quaest. 13. Quae infamiliari conv ictu et colloquiis observanda sunt, ea in virtutum homileticarum praeceptis pleraque jam fuerunt exposita. 1. enim requiritur in sermonibus veritas, candor, ac fides: fucus et simulatio amicitiae inimica sunt. 2. Requiritur taciturnitas, praesertim in secretis tegendis, sermonibus ac factis amicorum non eliminandis; qua re fiat ut amicus cum amico adeo audacter possit loqui, atque secum ipso. 3. Requiritur comitas, quae suavitatem in convictu sectetur, amicum soletur, vacillantem erigat, admoneat etiam si sit opus. qua de re comitatis videantur praecepta. Ex quibus illud in primis notandum, ne ita amicis placere velimus, ut ad eorum delicta plane conniveamus, sed ea quae ferenda non sunt, nunc acrius ac liberius, nunc lenius ac tectius reprehendamus. 4. Requiritur morum suavitas et elegantia quaedam, vitandaque est rusticitas et sordes, hominibus politioribus graves.

[note: Quartunt. ] Quartum: Ne sinistris de amico suspicionibus indulgeamus, et ejus virtuti ac fidei temere diffidamus. Nam, inquit Seneca, Epist. 3. multi fallere docuerunt, dum timent falli, et aliis jus peccandi suspicando fecerunt. Non quaelibet amici facta dictave, quae incauto forte exciderunt,

in crimen trahamus, aut ad contemptum nostri pertinere existimemus; sed aequitatem adhibeamus in judicando, et in meliorem potius partem dicta et facta amici accipiamus.

[note: Quintum. ] Quintum: Ne criminationes aut querelas de amicis facile admittamus; sed eorum, praesertim absentium, famam summo studio ac fide contra calumnias defendamus; ipsi quoque amicos non criminemuri. nec facile apud quenquam de iis conqueramur. Si quid erit, de quo eos velimus admonitos, illud vulgatum observemus, Secreto amicos admone, lauda palam.

[note: Sextum. ] Sextum: Si quos amicus habeat naevos, quos corrigere non possimus, non tamen tantos, ut amicitiam nostram debeant dirimere, eos aequiori feramus animo; ejus in nos delictis facile ignoscamus; dissimulemus ea, quae salva honestate dissimulare possumus, nec ei facile talia exprobremus. Quod praeceptum iis in primis est observandum, qui cum hominibus iracundioribus aut morosioribus versantur.

[note: Septimum. ] Septimum: Ne reprehensiones amicorum admonitionesque spernamus, monentibus nunquam succenseamus, recte monentibus pareamus, consilia salutaria tum quaeramus apud amicos prudentiores, tum libenter accipiamus.

[note: Octavum. ] Octavum: Vt amicis convenientem exhibeamus honorem, eos etiam nobismet ipsis praeferre, et in honoris significatione praevenire studeamus; omnia, quae contemptum ipsorum arguere possint, diligenter vitemus. Vitanda est tamen nimis anxia ceremoniarum, ut vocant, superstitio, dandaque potius opera, ut in vultu, voce, ac gestu, familiaritatis ac fiduciae erga amicos signa extent.

[note: De Amicitia voluptatis. ] Quod ad vulgares amicitias attinet, sciendum est de voluptatis amicitia vix opus esse ullum tradere praeceptum. Eam convictus, et quae in eo quaeritur voluptas, alit: quod si alterutrum horum absit, dissolvitur. Iucundus autem alter alteri esse desinit, vel cum in altero voluptatis cupiditas exsatiata aut extincta est, vel cum alter voluptatem quam amicus desiderabat, praestare amplius vel non vult, vel non potest. Dico voluptatem quam alter desiderabat; quia interdum haec quoque dissidiorum in hac amicitia causa est, quod amici voluptatem assequuntur quidem, sed non eam quam expectarant. Qui enim aliud consequitur, quam quod expectarat, nihil consecuto est similis. Clarior fiet res exemplo citharoedi cujusdam, qui cum praemium cantus magnum a Dionysio promissum repeteret, responsum a tyranno tulit, se pro voluptate cantus, [note: De amicitia utilitatis praecepta. Primura. ] praemii magni voluptatem retribuisse.

cautus sis, et, si vel non possis, vel nolis, ea compensare, non facile a quovis accipias, etiamsi tandem is, qui offert, hostimentum expectare non videatur. Fallunt enim saepe ii, qui hamata offerunt munera liberalitatis specie, et dum maxime id agunt, ut aliquid recipiant, desiderium suum maxime dissimulant, quia istud honestum ac gloriosum esse vident: sed utilitas illis honestate est potior, et nisi remuneres, graviter solent.

[note: Secundum. ] II. Si accipere beneficium placeat ab eo, quem remunerationem spectare suspicaris, de compensatione statim cogites, et eo ipso tempore, cum accipis, promittas.

[note: Tertium. ] III. Tantum reddas quantum acceperis, et compensationem nimis diu ne differas nec extorqueri a te patiaris. Ei vero qui accepit aestimatio beneficii est relinquenda, utpote qui optime novit quam utile sibi sit beneficium; nisi forte is, qui largitur, certam veluti mercedem statim stipuletur. Alias qui absque conditione dat beneficium, ejus qui accipit judicio et fidei rem totam videtur permittere. Vnde etiam judicia istis de rebus fieri non solent, quod arbitraria debeat esse retributio, non coacta. In aestimatione autem beneficii spectanda est, 1. Vtilitas. 2. Necessitas. 3. Quo tempore acceperis. 4. An ab alio etiam potueris accipere, an vero ab eo solo qui dedit. AEstimatio vero haec facienda est, vel tum, cum beneficium nondum est acceptum; vel tum, cum id adhuc recens est, et fructus ejus maxime sentitur. Alias iniqua saepe fieret aestimatio, cum apud homines benesiciorum gratia cum tempore fere exolescat, et plerique majoris ea faciant, quibus indigent, et quae adbuc expectant, quam quae jam acceperunt, praesertim dudum.

[note: Amicitiae imparium. ] Haec de amicitia parium: nunc de amicitia imparium agere oportet. In ea generatim hoc est observandum, ut justa sit amoris, honoris et officiorum analogia seu proportio. Ad hanc autem analogiam requiritur ut is, qui, quod ad causas amicitiae attinet, superior est, magis ametur ac honoretur, quam qui inferior. Honor enim, cum aliud non suppetat, virtutis et beneficentiae proprium esse censetur praemium. Sed ut melius intelligatur qua in re proportio ista consistat, tum superiorum erga inferiores tum inferiorum erga superiores officium considerandum est.

[note: Superiorum erga inferiores officia. ] Superiorum erga inferiores officium est, 1. Vt ii, qui opibus antecellunt, aut alio aliquo bonorum genere, quod in inferiorum amicorum commodum convertere possint, plus utilitatis in eos conferant, mirus ab iis postulent. 2. Vt ii qui dignitate antecellunt, si se ad inferiores

quodammodo demittant, comitate, facilitate, modestiaque sua eos erigant, non vero supercilio suo ac nimia gravitate a se absterreant: breviter, magis id agant, ut ab amicis amentur, quam ut timeantur et colantur. Qua tamen in re status uniuscujusque considerandus est, et consulendum imperii, si quod est, dignitati et auctoritati. 3. Vt iidem dignitatem suam cum amicis, praesertim iis, quos virtus aut sapientia sibi conciliavit, quodammodo communicent, et eos apud alios reddant honoratiores.

[note: Inferiorum erga superiores. ] Officium inferiorum erga superiores est, 1. Ne superioribus invideant. 2. Vt eos qui virtute, sapientia, aut alio aliquo dignitatis genere antecellunt, honorent ac colant; non vero ob familiaritatem, aut ob eorum modestiam ac humanitatem contemnant, et iis sese prorsus aequent: sed cum illorum facilitate certent modestia, et quanto magis illi se demittunt, tanto magis eos suspiciant ac colant. 3. Vt iis qui aliquid in se potestatis habent, obsequium praestent, et quanto major ea est potestas, tanto magis. 4. Vt eos qui beneficentia, aut aliquo alio virtutis genere sunt superiores, magis ament, quam se ab iis amari postulent. 5. Si contingat ut ii, qui beneficiis suis eos devinxerunt, aliquando ipsorum operam ac beneficia vicissim desiderent, iis libentissime gratificentur, et eorum merita remunerare studeant.

[note: Liberorum erga parentes. ] Hinc de liberorum erga parentes officio colligo: Liberos parentibus debere 1. Maximum inter mortales amorem ac benevolentiam. 2. Honorem ac reverentiam summam. 3. Obsequium promptissimum. 4. Curam ac victum, si parentes sibi ipsis prospicere nequeant. qua in re eousque progrediendum est liberis, ut ipsi malint egere, quam parentes rebus necessariis destitui. Sacrae literae haec omnia uno honoris nomine complectuntur.

In omnibus autem prorsus non tenentur liberi obedire parentibus, sed in iis quae cum honestate non pugnant; ac praeterea cum de re agitur, cujus non satis gnari sunt parentes, peritiorum ac prudentiorum judicium sequi possunt liberi: sed ita, ut quam modestissime a parentum judicio discedant; non vero ita agant, ut imperitiae parentum illudere, vel auctoritatem spernere videantur. Quod si tamen parens, is praesertim, ex cujus potestate nondum exieris, omnino urgeat, ut suum potius sequaris consilium, ita ut gravis secutura sit offensio, nisi ei morem geras, ex ejus autem consilio non sit magnum aut irreparabile damnum ad te rediturum, in commoda potius tua peccare debes, quam parentes spernere voluntatem.

sed ii tantum, qui ei conveniunt. Alias honores ac munera, sive in Republica, sive in Ecclesia, dignioribus potius sunt deferenda et peritioribus, qui ea majori cum fructu possint obire; nec committendum, ut privatus amor publicis commodis obstet.

[note: Discipulorum erga praeceptores. ] Discipuli debent praeceptoribus fidelibus, similia iis, quae parentibus debent liberi, habita tamen ratione meritorum, quae in nos contulerint. Digna est Aristotele vox; Deo, parentibus, ac praeceptoribus dignum persolvi praemium non posse, tribui tamen debere, quod possimus, maxime honorem. Ii enim sunt, qui maxima in nos conferunt beneficia: Parentes ut vivamus: praeceptores una cum illis, ut bene ac feliciter vivamus, curant: utrumque autem per illos praestat Deus.

Huc etiam pertinent officia subditorum erga magistratus, servorum erga dominos, uxorum erga maritos, et contra horum erga illos. Sed ea, observato uniuscujusque statu, ex generalibus praeceptis, paulo ante traditis, colligi possunt. Quis autem sit uniuscujusque status in Politica et Oeconomica, quibus Theologia quaedam addit, explicatur.

[note: Causae amicitiam conservantes, et corrumpentes. ] Caeterum, ex praeceptis de amicitia colenda hucusque traditis colligi possunt causae quae amicitiam aut conservant, aut corrumpunt. Ea enim, quae hactenus praecepimus, si ab utraque parte observentur, amicitiam conservant: si omittantur, labefactant, aut penitus abolent. In universum autem pestes amicitiae sunt avaritia, ambitio, et contemptus amicorum ob fortunae prosperitatem, perfidia, diffidentia, simulatio, iracundia, morositas, silentium nimis diuturnum.

[note: Causae ob quos dissolvitur amicitia. ] In amicitia dissolvenda duo sunt observanda, primo causa ob quam ea sit dirimenda: deinde modus. Causa ob quam amicitia jure dissolvitur, est, cum ea non amplius habet amicus, aut praestare non vult, ob quae amicitia inter nos et illum constabat; et ea, quae antea praestitit, tantam vim non habent, ut iis etiam cessantibus nos ei nihilominus devincti esse debeamus; qualia sunt parentum aliorumque in nos merita. Iustissima autem causa est, quando amicus, cum quo nostra nos conjunxit voluntas, a virtute ad insanabilem desciscit improbitatem. Nam tunc ab ejus familiaritate abstinendum est, tum ne ei evadamus similes, tum ne videamur. quanquam hoc ipsum ad eam rem sufficit quod virtutem, ob quam amabatur, perdiderit. Parentum, et aliorum benemeritorum, itemque eorum, qui imperium aliquod in nos habent, quod ex arbitrio nostro non pendeat, amicitiae penitus renunciare nunquam possumus.

Interdum etiam ipsa amicitia sponte sua cessat, cum inter amicos, vel ob locorum distantiam, vel ob nimiam dignitatis ac conditionis discrepantiam,

non potest coli familiaritas; ut, si condiscipulorum alter sordido vitae generi sese addicat, alter ad summos honores perveniat.

[note: Modus eam dissolvendi. ] Modus dissolvendi amicitiam hic est. I. Observandum, ne protinus amicum, etiam in vitium alquod prolapsum, deseras; sed tamdiu in eo ad frugem revocando labores, donec tandem videas jam esse conclamatum. Quamdiu ergo emendationis spem aliquam facit, tamdiu amicitiae vinculum videtur non esse abrumpendum. Nam si amicos in corporis morbis deserere non oportet, sed potius de eorum sanitate laborare, multo magis id in animi morbis faciendum est. II. Si vel ob locorum distantiam, vel ob dignitatis discrimen, dissolvatur amicitia, pristinae tamen conjunctionis memoria retinenda est, et favore saltem ac benevolentia majore prosequendus est amicus noster vetus, quam ignotus aliquis. III. Cavendum est, ne amicum perfide videamur deseruisse: quod accidit, si amicum in rebus ejus adversis, cum alias opetam postram non injuria videatur postulare, deseramus.

CAPVT IX. Quaestionum de Amicitia explicatio.

[note: I Quaestio. ] PRima Quaestio est: Virum similitudo, an dissimilitudo, majorem vim ad conciliandas amicitias habeat? Prior pars quaestionis eo confirmatur, quod similis simili gaudere, graculus graculo assidere, aequalis aequalem amare vulgo dici solet. Posterior eo, quod itidem vulgari proverbio dicitur figulus figulum odisse, cantor cantori invidere, ut est apud Hesiodum. Respondendum est; per se similitudinem vim habere majorem ad amicitias jungendas, dissimilitudinem ad disjungendas: quod res ipsa, et proverbia priori loco adducta satis probant: per accidens tamen interdum contra fieri; idque duplicem ob causam. Prima est, quia similitudo interdum obstat alterius commodis, aut laudi atque honori. Et haec causa est, cur figulus figulum oderit, cantor cantori invidere soleat. Nam qui eandem artem exercent, saepe sibi mutuo obstant, et lucrum praeripiunt, aut laudem. Altera causa est, quod similitudo nonnunquam obstat, quominus alter ab eo ipso, cui similis est, id possit consequi, quo indiget. Vnde Aristoteles dicit, civitatem non constare ex agricola et agricola, sed ex medico v. g. et agricola, hoc est, diversi generis artificibus, ut ita rerum permutatio, et commercium esse possit. Hoc enim tum habet locum, cum eo, quo alter caret, abundat alter, et vicissim alter habet, quo ille careat. At id

fit cum diversi sunt artifices, non unius generis. Itaque amicitia utilitatis inter dissimiles fere est. nam doctus indocto utilis est, dives pauperi; quorum ille hujus re indiget, hic illius. potest enim vicissim indoctus docto, pauper diviti operam suam praestare. Quod autem de similitudine et dissimilitudine diximus, id etiam transferendum ad aequalitatem et inaequalitatem. illa enim majorem vim per se habet ad amicitiam, quam haec. Vnde Pythagoras amicitiam aequalitatem dixit. inde est, quod cum inaequalitas nimia est, amicitia dissolvi soleat.

[note: II. Quaestio. ] Secunda quaestio: An pater quavis in re sit praeferendus aliis, et ei potius parendum, quam cuipiam alii? R. Non. Sed in iis tantum quae illi conveniunt, et quorum ille est gnarus. nec enim v. g. pater in muneribus mandandis est praeferendus iis, qui longe rectius, et majori cum utilitate, aut Ecclesiae, aut Reipublicae, eadem possunt gerere. nec magis aeger filius parere debet patri, quam medico. Duo autem sunt tribuenda omnino patetibus. 1. honor conveniens, isque major patri, quam matri. ad honorem autem illum, etiam obsequium conveniens pertinet. 2. Victus, si sit opus: idque adeo sancte observandum est, ut satius sit filium egere quam parentes. Filius enim seipsum totum secundum Deum debet parentibus, qui genuerunt, aluerunt, recte instituendum curarunt.

[note: III Quaestio. ] Tertia quaestio: An benemerito potius, quam bono viro sit succurrendum, si utrique nequeas? [?] Generatim loquendo, benemerito potius esse succurrendum, quam bono viro, si utrique nequeas: interdum tamen, circumstantiis rei ita suadentibus, contra fieri oportere. Prius probatur: quia generatim loquendo debitum potius est reddendum, quam donandum alteri. At benemerito debetur remuneratio. Posterius; quia contingere potest, ut vir bonus in longe graviori periculo sit constitutus, quam benemeritus, et Reipublicae longe sit utilior, quam alter; quin etiam, ut alia ratione benemerito liceat compensare beneficium. tum enim honestas suadet, ut bono viro potius succurras, quam benemerito. Si nec quovis tempore creditori potius reddendum est debitum, quam alteri dandum: sed suo tempore.

[note: IV Quaestio. ] Quarta quaestio est: An amicorum inimicis, nos quoque inimici esse debeamus. Haec quaestio apud Christianos difficulatatem non habet, quibus neminem odisse, cum nemine inimicitias exercere fas est. Sed ne in politicis quidem id probandum est, ut cui succenset amicus, ei ego etiam succenseam. 1. enim injustum esse id potest; quia is forte innocens est, et me nulla in re laesit; imo contra, de me optime est meritus. 2. pari ratione deberem istum amicum odisse, qui meum amicum oderit, praesertim si non satis justa de causa id faciat; et sic vel ob unum amici

delictum, utriusque amicitiae foret renunciandum. 3. In utriusque amicitia perseverare potius debeo, ut tanto facilius eos inter se reconciliem, et delinquentem tanto liberius monere possim, et ad meliorem mentem revocare: quae res Reipublicae nonnunquam valde utilis est, imo necessaria. At qui cum altero conspirat adversus alterum, aditum sibi ad eum reconciliandum intereludit. 4. Interdum necessitas cogit, ut in amicitia inimici tui perseverem; ut si is sit pater, magistratus, herus, aut alius quispiam, cujus amicitiae renunciare liceat, aut qui mihi valde nocere posset, si me odisset. Licet ergo amicitiam colere cum amici inimicio, sed sine incommodo alterius, et sine conspiratione adversus ipsum: imo alterius causa apud alterum, quantum ejus fieri potest, semper agenda est, et reconciliatio quaerenda.

[note: V Quaestio. ] Quinta quaestio: An amico tanta optare debeamus bona, ut si ea consequatur, amicitiae inter nos et illum usus videatur cessaturus? Quidam enim, inter quos Aristoteles, dubitant; quia non sit utile privare seipsum amico, et amicitiae finem quodammodo optare. [?] Etsi utilitas dissuadeat, honestatem tamen jubere, ut amicis optemus, et quantum in nobis est procuremus bona omnium maxima. hoc enim est charitatis ac beneficentiae: invidiae ea impedire velle. est autem honestas praeferenda utilitati. Accedit, quod saepe fiat, ut amicus ad majorem dignitatis gradum evectus, nobis nihilominus prosit, imo longe magis quam antea. idem statuendum est de eo, cum amicis commodi sui gratia est a nobis discedendum, qui enim itinera ista impedire vult ob nimium amicorum desiderium, is in eos parum justus est, ut ait Cicero in Laelio.

[note: VI Quaestio. ] Sexta quaestio: An vir bonsu seipsum maxime amare debeat, nec ne? Affirmativa quaestionis pars vulgo dicitur recepta; ita enim dicere solent: Proximus sum egomet mihi: Genu sura propius. Negativa quaestionis pars etiam vulgo videtur probari. vulgo enim Philautia seu amor sui reprehendi solet, tum ambitionis ac superbiae tum injustitiae nomine. qui enim seipsum vehementer amat, omnia ad suum commodum et honorem revocare solet, et aliis quantum potest detrahere. Respondendum est per distinctionem. Duplex enim est amor sui, alter vitiosus, alter laudabilis. ille est cum quis in bonis vulgarioribus, honoribus nimirum, divitiis, ac voluptatibus corporis potiora sibi tribuit, alios defraudat. quod qui facit, is appetitui corporis indulget, et non meliorem, sed deteriorem sui partem amat, et ambitiosus, injustus, atque intemperans evadit. Haec significatio vulgo est tritissima, et prope sola plerisque nota: quia vulgus etiam ista bona fere sola novit, in quibus haec philautia cernitur. In hac significatione negativa quaestionis pars est vera. Laudabilis

autem amor sui est, cum quis bonis veris, hoc est, sapientia, virtute, immortalitate, caeteris cupit antecellere, adeoque mentem, diviniorem sui partem, maxime vult esse incolumem. Et hic demum amor sui versus est, et solus nomen hoc meretur. is enim seipsum vere amat, qui praestantissimam sui partem, quae ipsum maxime constituit, amat, et non fugitiva, sed vera ac solida bona sibi ipsi cupit ac parat. Atque in hac significatione, quae vulgo ignota est, affirmans quaestionis pars vera est, et maxime optandum, ut omnes hoc amoris genere seipsos maxime prosequantur. Ita enim fieret, ut omnes certatim quam honestissime agerent, et non tantum sibi, sed aliis omnibus essent utiles, alii aliis honores, et divitias, de quibus vulgares animae diglandiari inter se solent, libenter concederent, imo etiam vitam pro amicis ponere non dubitarent. Neque enim id amori sui repugnat, sed maxime est consentaneumnam qui bona ista vulgaria amicis relinquit, sibi honestatem, quae illis longissime praestat, sumit. Qui vero mortis discrimen pro amicis adit, is brevem quidem, sed magnae voluptatis, ex tam praeclaro facinore usum, diuturnae quidem, sed exiguae, voluptatis perfruitioni anteponit. deinde brevem, sed honestissimam ac gloriosissimam vitam, anteponit longae, sed obscurae ac minus honestae denique unum pluchrum et memorabile facinus multis vilibus actionibus antefert. Adde id, quod omnium maximum est, ex Christiana religione petitum, quod ad immortalitatem et supremam gloriam sibi gradum struit, et aditum patefacit. Quare cum tanta sibi bona, mortem pro aliis oppetendo parert, seipsum tum maxime diligit, licet ratione viliorum bonorum habita, alios magis quam seipsum diligere videatur.

[note: VII Quaestio. ] Septima quaestio est: An etiam amicitia quaedam esse possit unicuique secum? Potest: sed improprie dicta; quae tamen norma quaedam esse debet amicitiae verae, qua alios prosequimur. Qua autem in re illa confistat, dicetur capite ultimo.

[note: VIII Quaestio. ] Octava quaestio est: Cur benemeriti vehementius amare soleant eos, quibus benefecerunt, quam contra hi illos? 1 causa e natura est deprompta; quia is, qui beneficio est affectus, opus quoddam est benemeriti, cuique autem artifici opus suum magis charum est, quam ipse esset futurus operi, si animatum esset. Probatur id exemplo poetarum, qui versus suos eo fere amant modo, quo parentes amare solent suos liberos, qui sane est maximus. deinde ratione, quia opus est veluti imago ingenii illius, qui effecit, et argumentum manifestissimum, ex quo perspicit se esse ac vivere, cum sit effectus actionis, haec vero ipsa propemodum vita. At cuique imago ingenii sui est jucundissima, itemque illud, ex quo se vere

esse ac vivere manifestissime perspicit. 2. causa est, quia is, in quem beneficium confertur, majorem verioremque voluptatem affert ei, qui confert beneficium, quam contra hic illi. Is autem magis amari solet, qui majorem verioremque voluptatem affert, quam qui minorem. Istud probatur duplici ratione: 1. quia is, qui dat beneficium, honestum consequitur; qui accipit, utile tantum: at honestum amabilius et jucundius est quam utile. Hinc nascitur ratio secunda: quod voluptas ejus, qui dat beneficium, sit diuturnior. honestas enim suam pulchritudinem perpetuo retinet, et memoriam habet juncudissimam; utilitas cito flaccessit. 3 causa est: quia beneficium dare difficilius est, quam accipere. At quae majori labore constant, chariora sunt, quam quae minori aut nullo. Exemplo possunt esse illi, qui divitias suo labore pepererunt: illi enim magis eas amant, quam quibus eae ex haereditate obvenerunt: deinde matres, quae prolem ardentius amant, quam patres, quod majori labore illis constent liberi, quam patribus. Est et 4 causa, sed quae ad illos solos pertinet, qui utilitatem tantum quaerunt. ea est, quod creditor magis salvum esse vult debitorem, quam debitor creditorem; ille, ut recipiat mutuum; hic, ne reddere cogatur. At qui dedit beneficium, creditor quidam est, qui accepit debitor.

[note: IX Quaestio. ] Nona quaestio est: An beatus amicis opus habeat? Quidam enim ideo dubitant, quia beatus omnibus rebus abundet, sitque [gap: Greek word(s)] : amici autem ideo tantum videatur comparati, ut quod per nos ipsi non possimus consequi, id per amicos consequamur; habeamusque in rebus adversis perfugium. Vnde Euripides in Oreste: Amicos in calamitatibus decet amicis prodesse. Numen cum bona largitur, quid amicis est opus? Sed non contrariam sententiam defendimus. 1. propter id ipsum, quod beatas sit [gap: Greek word(s)] , et omnium bonorum copia instructus. Nam inter bona ista, non postremum locum obtinent amici: imo inter omnia externa primum. Quare qui beato amicos detrahit, is [gap: Greek word(s)] , ipsamque felicitatem perfectam adimit. 2. quia beato opus est iis, cum quibus res praeclarissimas gerat, et contempletur; quae per seipsum, vel non posset, vel difficulter posset gerere, aut cognoscere. At hi laborum socii, sunt amici, vel soli, vel maxime. 3. quia beatus, utpote vir liberalis ac magnificus, eos requirit, in quos beneficia plurima conferat: hi vero sunt inprimis amici. 4. quia beatus est etiam animla civile, cui solitudo ingrata est convictus, frequens cum bonis jucundus; qui vero convictum frequentem cum aliis desiderat, amicos desiderat. Quod ad rationem adversariorum attinet, consequentia nulla est; Vir bonus omnibus bonis affluit: Ergo non indiget amicis. Imo contrarium potius inde concluditur,

ut ratio prima docuit. deinde negandum est, amicos tantum comparari ob indigentiam et diversitatem fortunae. Quaeruntur enim etiam ideo, ut nos illis benefaciamus, eorum conspectu ac colloquiis etiamin secundis rebus perfruamur: imo, ut Cicero docet in Laelio, Amici propter se sunt expetendi, et amor eorum etiam per se nobis est jucundus, etiamsi nil ad nos inde redundet commodi. Vnde in beneficiis non tam res quae datur, quam amor, unde illa sunt profecta, gratus esse solet. nempe quia amicitiae ortus, non ab indigentia tantum est, sed multo magis natura, quae illius desiderium nobis insevit.

[note: X Quaestio. ] Decima quaestio est: Vtrum in secundis rebus, an vero in adversis, magis sit opus amicis? [?] In adversis magis esse necessarios amicos propter perfugium, solatium, subsidium. In secundis tamen magis honestos, ut habeas in quos beneficia conferas, et cum quibus de praeclarissimis rebus loquaris, consultes, et easdem suscipias ac geras.

[note: XI Quaestio. ] Vndecima quaestio: An quam plurimi sint parandi amici, an vero eorum certus debeat esse numerus? Prius ideo alicui probari posset, quia amici in bonorum praestantissimorum sunt cenfu. at bonorum insignium maxima videtur expetenda et quaerenda copia, non vero ponendus aliquis terminus. Verum cum de amicis non plane vulgaribus loquamur, sed de iis, cum quibus arcta nobis intercedat conjunctio et consuetudo, posterior quaestionis pars est admittenda, et quod de hospitalitate dicitur, Ne sis multorum, ne sis quoque nullius hospes; Rem ita se habere patebit, si per singula amicitiae genera eamus. De amicitia ex virtute docuimus supra cap. 3. Rationibus ibi allatis has adde. 1. Quia tot oportet esse amicos, ut cum iis commode vivere, ac familiaritatem colere possis. At cum multis ita vivere difficile, ac prope impossibile est. 2. quia omnes eos, qui tibi sunt amici, etiam inter se amicos esse oportet. Nam cum tecum omnes convictum colere oporteat, etiam inter se necesse est convivere, atque adeo inter se amicos esse. At difficile est, ac propemodum impossibile, multos reperire, qui non minus inter se, quam tecum amicitiam colant. 3. Experientia ipsa docet, sodales, inter quos arctior est necessitudo, esse paucos: et amicitias, sive poetarum, sive aliorum auctorum scriptis celebratas, inter duos constitisse, ut inter Orestem ac Pyladem, Thesea et Pirithorum, Damonem et Pythiam, sive Phintiam, Epaminondam et Pelopidam, Scipionem et Laelium. De amicitia utilitatis, etiamsi ibi major multitudo reperiri possit, idem tamen est statuendum. haec enim requirit, ut alter alterius commodis inserviat, et ejus negotiis implicetur. At nimis laboriosum est, multorum inservire commodis,

et beatitati impedimento est, multorum implicari negotiis, cum ea meliorem vitae partem ac prope totam aetatem sibi vindicet. Adde quod, ut ait Plutarchus, si ex multis roget unus ad coenam, alius ad funus, alius ut in foro adsis advocatus, alius ad nuptias, alius ad iter, alius denique alio, alius pecunima roget, alius vestem, etc. omnes eodem tempore, par omnibus esse non possis. Amicitia etiam voluptatis multitudinem spernit. nam quemadmodum ad suavitatem ciborum, non opus est multis condimentis, imo nimia eorum copia cibum reddit ingratiorem, ita ad voluptatem non opus est multis amicis, imo major eorum copia propemodum impedit. hinc veteres de convivis, qui ea in parte amici voluptatis sunt, dicere sunt siliti, eos nec debere esse pauciores Gratiis, nec plures Musis, hoc est, nec infra ternarium numerum subsistere, nec novenarium supergredi. nam si pauciores sint, taciturnum fore con vivium: si plures, turbulentum. Dices: quinam ergo est modus ac terminus, intra quem amicorum numerus debet subsistere: [?] etiamsi certus numerus definiri non possit, terminum tamen esse commoditatem convictus, ac familiaris conversationis: quot enim commode simul vivere possunt, tot sunt asciscendi amici. Nec obstat iis, quae diximus, quod nonnulli videantur, valde multis esse amici. nam amicitia illa, quae civilis tantum est, valde est tenuis ac diluta. quemadmodum enim vini pauxillum in aquae cadum defusum evanescit, et sensu vix percipitur: ita vis amoris in multos distracta, diluitur. Itaque ii qui omnium amici creduntur, nullius revera sunt.

[note: XII. Quaestio. ] Duodecima quaestio est: Cur amici amicorum convictum tantopere expetant? 1 causa est, quia jucundum est, videre ac sentire amicum esse ac vivere. Nam amicus verus ita est animatus adversus amicum, ut adversus seipsum, cum amicus sit alter idem. Cuique autem jucundum est, sentire se esse ac vivere. Quare idem in amico sentire, eidem est jucundum. At in convictu id manifestissime sentitur. 2. quia amicorum colloquia, quae nos vel erudiunt, vel meliores reddunt, vel solantur, vel consilium suppeditant, jucundissima sunt: haec autem in convictu demum locum habent. 3. quia saepe accidit, ut amicus nostris bonis facilius frui possit in convictu, quam si a nobis absit; at amicis benefacere jucundum est. 4. quia in convictu amicorum virtutem, amoris erga nos varia indicia, quae nobis sunt jucundissima, facile deprehendimus. His adde multa officia, quae nobis ab amicis in convictu praestantur, quae ab absentibus forte non praestarentur. Ex his etiam facile colligi potest, cur praesentia amicorum in afflictis rebus nostris levamen doloris afferat. 1. quia solantur, et doloris causas minuunt, animum a tristibus

cogitationibus avocant, ad ea quae amicis norunt jucunda; spem melioris fortunae faciunt. deinde cum ipsi quoque nostri causa doleant, veluti doloris partem in se recipiunt. ideo autem illorum [gap: Greek word(s)] dolorem nostrum minuit, quia amorem illorum erga nos exinde perspicimus: amor vero illorum jucundissimus est. quod autem voluptatem nobis affert, dolorem nostrum minuit. Denique quia id ipsum dolorem mitigat, quod habeas hominem, praesertim fidum, in cujus sinu dolorem tuum effundas, et te veluti exoneres. qua de causa ii, qui in gravi luctu versantur, cum hominem non habent, nonnunquam res inanimes alloquuntur, et Soli v. g. lunae, astris dolorem suum testantur. Compressus enim ac retentus dolor est gravior; explicatus, et in alterum veluti transfusus, fit levior. Quo loco tamen monendum, praesentiam amicorum in calamitatibus aliqua ex parte esse injucundum. Molestum enim est, videre amicum nostris calamitatibus tristari. omnes enim cavent, ne amicis suis doloris causam praebeant, sed ut iis sint oblectamento diligenter curant, praesertim si sint viri graves ac magnanimi, qui cum ipsi ad lachrymas non sint proni, ne alios quidem lachrymantes libenter admittunt aut sustinent. Sed mulierculae, et viri mulierum similes, quia ipsa ad lachrymas sunt propensi, gaudent collachrymantibus, et una suspiria ducentibus, atque eos qui ipsis condolent, tanquam amicos amant.

[note: XIII Quaestio. ] Decimatertia quaestio: Quomodo nos in utraque fortuna, tum in accersendis, tum in adeundis amicis gerere debeamus? De accersendis amicis duo potissimum praecepta sunt notanda. 1. ut amicos ad res nostras laetas libenter ac prompte advocemus, ad tristes lente ac cunctanter. Prior hujus praecepti pars probatur; quia illud est de amico bene mereri: bene vero mereri de altero debes inbenter ac promte, quia honestum. posterior pars: quia amicum quam minimum participem malorum facere decet. Vnde Euripides in Oreste; Satis est me esse in calamitate ac dolore: Non est quod alius mea caussa quoque doleat. Atqui ad adversas res vocare amicum, est eum participem malorum suorum facere. Vnde superius diximus, viros fortes cavere, ne amici sui causa doleant, mulierculas et viros effoeminatos contra: nos autem illorum non vero horum similes esse debemus. 2. ut tum potissimum advocemus amicos, cum ipsi parva molestia suscepta prodesse nobis multum possunt. Nam tum amicorum opera uti nolle, et imprudentis est, et amicis diffidentis. De adeundis amicis 1. est praeceptum: Vt amicos in rebus adversis positos ultro adeamus, nec expectemus dum vocemur. id enim amici proprium est solari moestos, succurrere afflictis. ultro autem id est faciendum, quia id utrique amicorum est et honestius et jucundius. Honestius

adeunti, atque adeo etiam jucundius, quo majori promptitudine officium praestiterit. quod enim facere decet id tanto fit honestius, quanto alacrius. Honestius ei qui convenitur; quod amico molestus non fuerit, eum ad res adversas vocando, licet ejus opera indigeret: jucundius etiam, quia rogare non fuerit coactus, et pudore, quem ex ejusmodi precibus capere solemus, caruerit. Molestum enim verbum est, et demisso vultu dicendum, Rogo, 2 praeceptum: Amicos florentibus ipsorum rebus, beneficii accipiendi caussa cunctnater, eos aliqua in re juvandi gratia prompte adire debemus. Hoc, quia honestum est' istud, quia non satis decorum ambire beneficia. Quo loco tamen haec est adhibenda cautio, ne Beneficia ab amicis oblata praefracte repudiemus, iis etiam urgentibus, ne suspicari cogantur, vel alieno nos esse a se animo, vel suum a nobis beneficium contemni; quod ipsum inhumanum est, et amicis admodum grave.

[note: XIV Quaestio. ] Decimaquarta atque ultima quaestio est: Cur convictus ad morum similitudinem tantam vim habeat? [?] Quia quisque ea studia, easque actiones, quibus maxime delectatur, cum amico in convictu solet exercere, adeoque amicum quoque ad easdem secum, tum exeplo, tum persuasionibus petrahere. Quare si is rebus honestis maxime delectetur, bonum virum efficiet amicum, si turpibus, improbum. Vnde Theognis: A bonis bona disces; si vero malis miscearis, perdes eam quam habes mentem. Solere autem quemque cum amico ea in convictu tractare, quibus maxime delectatur, patet. Nam convictus est vitae quaedam conjuctio. et communicatio; vitae, inquam, illius quae actu est, non quae potestare. vita vero ista in actionibus consistit, iis praesertim quas libentissime exercemus, et quarum causa vitam illam, quae potestate est, puramus expetendum. Est enim vit atum animalium, tum vero inprimis hominis propria, alia potestate tantum, qualis est dormientium; alia actu, quae in brutis quidem consistit in exercitatione sensuum, in homine vero in exercitatione mentis, et eorum munerum functione, quae inde pendent, quae sunt contemplatio, actio, effectio. Hujus vitae conjuctio convictus est, qui in brutis definitur loci et voluptatum gustus ac tactus communione, in hominibus etiam ratiocinationis, colloquiorum, aliarumque actionum homini propriarum communitate. Quanquam convictus eorum hominum, qui belluinis ducuntur cupiditatibus, fere belluinus est, qui humanis, humanus. Hinc ii, qui potu delectantur, cum amicis compotare; qui alea, ludere; qui armis, pugnare; qui venatione, feras sectari; qui literis, disputare solent: atque in universum, quo quisque maxime capitur, id cum amcio una facere amat. Caussae hactenus

dictae hanc etiam adde; quod hominis ingenium ad imitandum est admodum proclive, ut in Poeticis docet Aristoteles: solemus autem eos inprimis imitari, quos amamus ac laudamus, et quorum exempla crebrius ante oculos versantur. Tales vero sunt amici cum quibus familiariter versamur. Improbi vero improbis facilime redduntur similes, tum quod mobiles sint admodum, et mutentur ut luna, quemadmodum ait Propheta, adeoque facile in alienos mores transeant; tum quod vitium in declivi, imo in praecipiti sit positum; virtus in arduo: potestque hîc usurpari illud Poetae: Facilis descensus Averni:

CAPVT X. De Benevolentia.

[note: Benevolentia quid. Ea est vel perfecta, vel imperfecta. ] SEquuntur ea quae Amicitiae sunt cognata, nempe Benevolentia, concordia et Philautia. Benevolentia est propensio animi alteri bona cupientis. Ea duplex est: altera perfecta, altera imperfecta. Prior illa si sit mutua, et nota utrique parti, eadem est cum amicitia. Posterior vero gradus tantum est ad amicitiam, et ab ea differt, quemadmodum dispositio ab habitu. amicitiam enim habitus cujusdam instar est; benevolentia imperfecta, dispositionis. Haec posterior, quia specili nomine caret, interdum benevolentiae nomen sibi soli sumit, et ab amicitia distinguitur: quemadmodum dispositionis vox, licet interdum ita late extendatur, ut habitum in se comprehendat, nonnunquam tamen ei opponitur, ut imperfectum perfecto. De hac benevolentia nobis hic agendum est. nam quid de perfecta illa sit sentiendum, ex tractatione de amicitia constare potest.

[note: Quomodo imperfecta differat ab amicitia: ] Ea differt ab amicitia tribus potissimum de causis. 1. quia esse potest adversus homines parum admodum notos, et vix visos, imo etiam adversus mortuos, aut ad nos nihil pertinentes; quod in lectione historiarum vel auditione saepe experimur, dum v. g. nonnunquam mallemus vincere Pompejum quam Caesarem; nostrae gentis hominem, quam alienum; probum aliquem virum, quam improbum, nihil ad nos pertinentem. At amicitiam tantum cum viventibus, et hominibus nobis bene notis, atque ad nos pertinentibus, colimus. 2. quia benevolentia haec obscura esse potest, et prorsus ignota cui bene cupimus; amicitia non item. 3. quia potest esse etiam non mutua, amicitia vero non.

[note: Et ab amore. ] Ab amore etiam, seu amatione, differt, praesertim si amoris nomen in propria et perfectione quadam significatione accipiatur; duabus de caussis. 1. quia benevolentiae haec, ne contentionem seu ardens studium alterum juvandi conjunctum habet, nec desiderium cum eo vivendi, aut cum eo pericula adeundi; quae tamen omnia amori insunt. 2. quia amor his plerunque tempore indiget; benevolentia saepissime subito oritur; in ludis v. g. spectatores saepe pugili huic aut illi subito favent et eum vincere cupiunt, quem tamen adjuvare non magnopere curant. Est ergo benevolentia haec veluti otiosus quidam amor, et in verum amorem temporis aliquio tractu et consuetudine interveniente migrat; quod tum fit, cum is qui bene cupit alteri, ejus praesentiam vehementer desiderat, eum adjuvare magno studio curat, et pro eo pericula subire non recusat. In amicitiam denique migrat, cum haec fiunt mutuo, et manifeste. Vera autem benevolentia in ea tantum amicitia locum habet, quae virtutis caussa contrahitur, non in ea quae utilitatis aut voluptatis. nam qui utilitatis aut voluptatis caussa alteri bene cupit, non tam illi quam sibi ipsi bona cupit, et seipsum ea in re per se ac primo respicit, alterum secundario et pr accidens, nimirum quatenus sibi utilis aut jucundus est.

CAPVT XI. De Concordia.

[note: Concordia vox duobus modis accipitur. Quid sit siricte dicta concordia. ] COncordiae quoque vox nunc late accipitur, nunc stricte. Late, ut omnem amicitiam complectatur, vel saltem in omni amicitia locum habeat, praesertim virtutis, et consistit in voluntatis et consiliorum consensu. Stricte, cum ab amicitia distinguitur, et totis Rebuspublicis proprie tribuitur. Definitur ab Aristotele, Amicitia civilis, hoc est consensus civium in rebus iis, quae ad commodum totius Reipub. pertineant, et in eorum potestate sunt positae. Consensus autem requiritur ejusmodi, ut cives non tantum velint idem absolute, sed etiam definite huic aut illi personae. v. g. si cives quidem omnes regem habere velint, sed in persona, cui munus regium mandandum sit, dissideant, non concordes, sed discordes dicendi sunt.

[note: Ea in banos soles cadit. ] Concordia haec in bonos fere solos cadit. Hi enim quia honestum omnibus aliis rebus anteponunt, et non suum emolumentum, sed bonum publicum quaerunt, inter se facile conveniunt; improbi, qui sui emolumenti causa faciunt omnia, et instar Eurypi fluunt refluuntque,

[note: Differt ab [gap: Greek word(s)] ] ideo concordes esse vel prorsus non possunt, vel diu non possunt.

Ex his apparet concordiam hanc non esse eandem cum [gap: Greek word(s)] seu [gap: Greek word(s)] , hoc est, cum consensione in quacunque re, ut in artibus ac scientiis. Concordia enim ad actionem spectat, et non in mente tantum, sed et multo magis in affectu ac voluntate consitit. deinde concordia tantum inter notos est, et quidem ejusdem Reipublicae cives: consensus ille etiam inter ignotos et alienissimos.

CAPVT XII. De Philautia, seu Amicitia quae homini est adversus seipsum.

[note: Vera amicitia propria. ] AMicitia proprie dicta inter diversos est: improprie dicta cuique adversus seipsum est, nisi forte extreme sit improbus. Nam cum verae amicitiae haec vulgo dicantur esse propria; 1. ut amicus amicum cupiat esse salvum et incolumem; 2. ut ipsi ea quae vere bona esse putet, cupiat et tribuat, ipsius tantum amici non sui caussa; 3. ut cum ipso consentiat, eadem velit ac nolit, iisdem laetetur ac doleat; 4. denique, ut cum ipso libenter versetur ac vivat; haec omnia in charitate, quae cuique secum est, insunt. Quare et amicitia quaedam cuique secum est.

[note: Ea vir bonus erga seipsum exercet. ] Haec amicitia viro bono maxime convenit. nam primo seipsum maxime vult esse salvum; siquidem mentis incolumitati, quae totam prope hominis naturam et vim in se continet, adeoque ipse propemodum homo est, potissimum studet; quanquam corporis saluti consulit quantum est opus. denide bona vera, hoc est sapientiam et virtutem, sibi et cupit et tribuit maxime: et haec sui causa facit. tertio, sibi ipsi maxime consentit vir bonus. Nam in expetendis bonis, et fugiendis malis, ratio fert sententiam, appetitus jam subactus ei libenter assentitur, non vero, ut fit, in incontinente, reluctatur. eadem etiam sunt illi laeta, eadem tristia, non vero alio tempore alia. cum eum factorum non poeniteat, nec consilium recte facit si mutet. secum denique libenter vivit, hoc est solus esse, et secum ipso, ut ita dicam, colloqui suum animum factaque explorare minime horret. id enim ipsi jucundum est, tum propter memoriam praeteritorum, quae cum honesta fuerint, magnam et liquidam pariunt voluptatem; tum propter spem bonam futurorum, quam ipsa etiam recta conscientia praestat.

[note: Amicitia uniuscujusque secum, est norma vera amicitia. ] cum enim amicus sit alter ipse, ita adversus eum debemus esse affecti, ut adversus nos ipsos. Vnde ii qui alios vehementer amant, dicere solent, se illos ita amare ut semet ipsos. Exemplum autem non a quovis capiendum est, sed a viro bono, et prudente, qui actionum esse debet veluti canon ac regula. Quare quae in amicitia viri boni adversus seipsum reperiri diximus, eadem ad amicitiam veram ac proprie dictam sunt transferenda. Quemadmodum vero vir bonus solus sibi ipsi vere amicus est, ita etiam solus aliis vere amicus est.

[note: Extreme improbi nec sibi ipsis, nec aliis, sunt amici. ] Quod ad caeteros homines attinet, ii in duplici sunt differentia; vel enim leviter duntaxat, vel extreme sunt improbi. Priores isti aliquam secum ipsis amicitiam colere possunt, et sic etiam cum aliis, quatenus aliquid adhuc in se habent boni, et cum viris bonis conveniunt. Posteriores vero nec sibi ipsis, nec aliis sunt amici. Nam 1. qui extreme sunt improbi, et multorum ac gravium scelerum sibi sunt conscii, vivere et superesse se non vehementer cupiunt, imo illis vita molesta est, seque ipsi e medio non raro tollere cogitant, aut etiam tollunt. 2. vera bona, efsi forte ea videant, et sibi profutura arbitrentur, propter ignaviam aut improbitatem non suscipiunt. 3. sibi ipsi non consentiunt, nec ante nec post facta, praesertim constanter. Ante facta: quia alia saepe vellent, sed nihilominus alia faciunt, et ea quae perniciosa futura praevident, propter voluptatem persequuntur. Post facta, non iisdem laetantur ac dolent. nam cum eorum flagitia impediuntur, cupiditas dolet, ratio laetatur; cum consequuti sunt, quae volunt, tandem aliquando conscientiae judicio convicti facinora sua damnant ac detestantur. Poenitentia nempe ac dolore pleni sunt improbi, cum nihil in se reperiant amabile, et nec memoria praeteritorum, nec spes futurorum gaudio aliquo animos eorum perfundat. Vnde tandem sit, ut et solitudo et frequentia ipsis juxta molesta sit.

Quare cum improborum conditio sit miserrima, bonorum vita jucundissima, et bonae spei semper plena; fugienda est improbitas, et sectanda virtus, quae cum ipsa sui videatur esse pulcherrima merces, praemium tamen longe majus in coelis repositum habet, quod sacra nobis Theologia monstrat, cui quicquid ex philosophia didicimus hactenus, ancillari ac subservire volumus.

VITA JOHANNIS CRELLII FRANCI a I. P. M. D. ante plures annos descripta.

DISSERTATIO Super ETHICIS CRELLIANIS: Simulque de Virtutum Ethnicae, Hebraeae, atque Christianae invicem Comparatione.

ETHICA ARISTOTELICA. Ad Sacrarum Literarum normam emendata. PARS PRIMA, DE BEATITUDINE.

CAPUT I. Prolegomena de natura et studio Ethicae.

CAPUT II. An sit Beatitudo.

CAPUT III. Quid sit Beatitudo.

CAPUT IV. Qualis sit Beatitudo, seu Quae illius adjuncta: ubi etiam quaedam de illius instrumentis.

CAPUT V. Unde Beatitudo sit, seu, Quae illius causae efficientes.

CAPUT VI: De iis quae Beatitudini opponuntur.

ETHICAE PARS SECUNDA, DE VIRTUTE. CAPUT I. Virtutis humanae definitio, et illius in intellectualem et moralem divisio, etc.

CAPUT II. De Genere virtutis, nempe Habitu.

CAPUT III. Decausis efficientibus virtutis.

CAPVT IV. De Materia seu objecto Virtutis, et proecipue de Affectibus.

CAPVT V. De Mediocritate.

CAPVT VI. De sponte ac invite factis.

CAPVT VII. De voluntate et arbitrio humano.

CAPVT VIII. De Consultatione.

CAPVT IX. De [gap: Greek word(s)] seu consilio.

CAPVT X. Virtutis Moralis divisio.

CAPVT XI. De Temperantia.

CAPVT XII. De Magnanimitate.

CAPVT XIII. De Modestia.

CAPVT XIV. De Fortitudine et Patientia.

CAPVT XV. De Mansuetudine et Clementia.

CAPVT XVI. De Iustitia tum univer sali tum particulari.

CAPVT XVII. De Iure: Item de aequitate et aequo-bono.

CAPVT XVIII. Quaestiones nonnnullae ad Iustitiae et Injustitiae naturam pertinentes explicacantur.

CAPUT XIX De beneficentia et Liberalitate. ubi etiam de Gratitudine vulgo dicta.

CAPUT XX. De Magnificentia.

CAP VT XXI. De Veritute, seu Veritatis studio: item de Taciturnitate.

CAP VT XXII. De Humanitate, seu Comitate.

CAP VT XXIII. De Vrbanitate.

CAPVT XXIV. De decoro in robus externis; tum, quod ex diversitate naturae, sexus, aetatis, conditionis, oritur.

CAPVT XXV. De Virtute Heroica, et ejus contrario, Feritate.

CAPVT XXVI. De Virtutibas imperfesctis, Continentia et Tolerantia.

CAPVT XXVII. De Virtute intellictus in genere.

CAPVT XXVIII. De Arte.

CAPVT XXIX. De Prudentia.

CAPVT XXX. De Intelligentia.

CAPVT XXXI. De Scientia.

CAPVT XXXII. De Sapientia.

CAPVT XXXIII. Comparatio Felicitatis Theoreticae et Practicae.

ETHICAE PARS TERTIA, Quae est DE VOLVPTATE. CAPVTI. Voluptatis definitio et natura.

CAPVT II. Voluptatis Divisiones.

CAPVT III. Quaestiones nonnullae de Voluptate.

ETHICAE PARS QVARTA, Quae est DE AMICITIA. CAPVTI. De usu et necessitate Amicitiae.

CAPVT II. De Amicitiae definitione.

CAPVT III. De Amicitia per se et per accidens.

CAPVT IV. De Amicitia simplice et mista.

CAPVT V. De Amicitia parium et imparium.

CAPVT VI. De Amicitia Civili et Domestica.

CAPVT VII. De Amicitia habituali et usuali.

CAPVT VIII. Praecepta de Amicitia.

CAPVT IX. Quaestionum de Amicitia explicatio.

CAPVT X. De Benevolentia.

CAPVT XI. De Concordia.

CAPVT XII. De Philautia, seu Amicitia quae homini est adversus seipsum.

CAPVT IX. De [gap: Greek word(s)]* seu consilio.*