01/2009 Reinhard Gruhl
text typed - structural and semantic tagging completed - spell check partially performed - no orthographical standardization

NB: Greek words may not display properly on your browser (Sgreek Greek font installation required; see http://www.silvermnt.com/fonts.htm).


image: s001

J. A. COMENII Pars III. ea qvae ab Anno 1650 ad annum 1654 in Hungaria acta. Qvorum abacum seqvens ostendet pagina. [gap: illustration]


image: s002

[gap: Pars III., col. 1-757]
page 758/759, image: s444

FORTIUS REDIVIVUS, sive De pellenda Scholis Ignavia: Ad omnes omnium Scholarum Cives; Ante alios vero ad solertissimos Illustris Patakinae Scholae Curatores. Labores juvenum sunt, senum Consilia.

Scholarum Praesides, Magistri, Discipuli, Salvete per Christum!

NAsci mihi sub manu occasiones, Juventuti Christianae, et Scholis, gratificandi, non illubens video, nec eas invitus amplector, a superiore Providentia eas ministrari certus: modo vobis eas arripiendi non desit industria. Ipsi qvidem rerum morbi qvaerendo remedio, ipsa ataxia reparando Ordini, ipsi mali Mores ferendis bonis Legibus, occasionem ferunt et stimulos: sed non semper his attendere tardit atem nostram, nec ad qvaerenda remedia concitari, res loqvitur. Sinimus plerumqve res ire, uti eunt: aut nos officio satis functos credimus, si mala nostra non ignorare nos, qverelis et lamentis ostendamus. Hinc in confusionis luto haerere nos, qvi melius prospicimus, qverimur semper, et haremus tamen semper; qvia ad seria consilia de eluctaudo aut descendimus nunqvam, aut certe nunqvam operi manum satis dextre et scrio admevemus.

Inde est, qvod mala nostra, qvaecunqve nos occupārunt semel, adeo fixe harent semper, ut etiam infelici faecundit ate auge scant in majus. Qvod sapiens antiqvit as observans, et exprimere volens emphatice, finxit Herculi permolestam fuisse cum Hydra lernaea pugnam: eō qvod cum esset multiteps, necīso capite uno, mox repullularent bina. Qvioqvid sit, oppugnanda sunt nobis mala nostra, donec ope Dei expugnantur. Et mihi qvidem cum una Scholarum peste, Ignavia, certamen subeundum nunc est; eccasionem nuper ministrante Viri sapientis, de communi plerorumqve in Scholis docentium, etiam in hac nostra, segnitie et muniorum Vocationis suae nonnisi perfunctoria expeditione, lamentantis qverelā. Eqvidem sperare fuit, torporem altqvā parte excussum iri accensis melioris Methodi faculis: sed qvid accendere faces juvat, si aperire homines oculos nolint? Redibat igitur in mentem illud Viri dectissimi judicium: Frustra Methodorum emendationem qvaeri, si non e Scholis pellatur Ignavia. Ad hanc igitur pellendam commodum visum fuit consilium, publicare aureum libellum Joachimi Fortii, de Ratione studii: qvō ad Studiorum amorem omnes in Scholis docentes et discentes mite instammat. Curavi ergo hunc recudi apud nos, si. cut D. Erpenius ante annos aliqvot in Belgio apud suos: sed utinam pari fructu! Ille refert, de commendatione hujus Authoris magnas sibi a plerisqve habitas gratias: apud nos nihiltale, altum undiqve silentium. Legant an negligant, intelligant an intelligere nolint, nescio: factendum tamen mihi censeo, ut intelligant. Quastionem illam Ethicorum, An ingratis bene faciendum sit? homini Christiano esse inutilem slatuo. Affirmat siqvidem Christus, Matth. 5. v. 44. 45. affirmat Apostolus, 2. Thess. 3. 13. affirmat ipse qvoqve Seneca, nativae lucis ductu, Miserorum nos debere misereri monens. Est autem miser, qvi bona sua non intelligit; miser qvi qvō maxime venire cupit, cō veniendi viam non novit; miser, qvi, si sentit, remedia tamen ignorat: et omnibus bis miserior, qvi bona sua ne intelligere qvidem vult, viae indicem aspternatur, imo odit, morbos et remedia ostendentem repellit: Nos tamen eja persistamus imitari Deum! pergendo invitis etiam bene velle, atqve si prosperaverit Deus, prodesse! Hoc est, qvod praesenti tractatulo nascendi occasionem de du; cui Fortii redivivi imponimus titulum: eō fine, ut, si obscurus fuit visus priori facte, splendescat novā: lucidiore scilicet, qvid sibi vedit, explanatione, et propiore ad res nostras accommodatione. Adddimus, de pellenda e. Scholis Ignavia: qviae nisi Ignavia, ingens hoc ad omnia praeclara viam intercludens saxum, fuerit amotum, omnes caeteras Informationes, omnes Exhortationes, omnia bonorum circa Scholas desideria, omnes piorum Maecenatum circa easdem curas et solicitudines, liberalesqve sumptus, et omnia reparata Collegia, Auditoria, Convictus, omnes deniqve bonas Leges, et omnes Legum custodes; verbo, Omnia,

page 760/761, image: s445

Omnia, Omnia, frustra esse, semperqve fore video. Eja igitur, de pellenda e Sapientiae hortulis tam noxia hae Bestia, Ignavia, consilia inire, aut potius inita exseqvutioni dare, tentemus! Ego alacritatis exemplo praeibo, tum labori non parcendo, tum meditatiunculam hanc typis exscriptam onnibus Scholae nostrae Civibus, et qvi volent, gratis offerendo. Eā tamen conditione, Primum ut legant: non enim tineis libri parantur, sed hominibus. Secundo, ut serio, ad intelligendum qvae dicuntur: legere et non intelligere, negligere est. Tertio, ut alii aliis de eadem materia loqvi, et sibi mutuo adhibere stimulos, ne intermittant. Incipite qvaeso esse communicativi, qvae lucis natura est: non occultativi, qvae tenebrarum.

De Pellenda e Scholis Ignavia.

COnsultantium progrediemur more. Proponemus primo Casum, qvi solicitudinem movet. Deinde qvaeremus Remedia, malum tollere idonea. Tandem repertis Ulis, gnaviter utine pigremur, omnes qvorum hīc partes aliqvae esse possunt, hortationibus certis concitabimus.

2. Casus, qvi nos hīc torqvet, est Scholarum in occultum qvendum morbum tam profunda prolapsio, ut qvum nihil veri vigoris, aut etiam vividi coloris, supersit, macies tantum et pallor, remedia tamen supersit, aut invitae assumant, assumtisqve nihil in melius mutentur, tumultuentur potius, et in deterius ruant.

3. Causas hujus mali esse plures, adeoqve varias, non ignoramus: eas tamen (ut nunc res sunt, post tentata et inventa particularibus malis particularia remedia) ad unam communem mali scarturiginem reduci posse existimamus. Qvae erit, radicatus qvidam Veternus et Socordia; nec perse Scholasticae vitoe finem attendens, nec ad eum sibi aliunde commonstratum oculos apenens, nec tandem si videat ad excutiendum soporem excitari se patiens.

4. Qvod ut pateat, explicanda erunt tria illa in titulo posita, ordine.

I. Schola, in sua idea considerata, qvid sit? qvam nempe nihil nisi Laborum (jucundorum qvidem, laborum tamen) palaestra. (§. 5. 22.)

II. Ignavia qvid? et qvam potenter noxieqve Scholas, occupaverit. (§. 23. 39)

III. Pellere deniqve qvid sit? et qvam nihil restet pro recuperanda Scholarum salute consilii, nisi ut noxia haec bestia expellatur penitus. Et cui labor hic, Pellendi Scholis Ignaviam, incumbat. (a §. 40. et c.)

5. simplicissima Scholae definitio est, qvod sit Docemtium et Discentium coetus. Atqvi Docere labor est: ergo Schola laborum palaestra. Docere inqvam labor est: qvia nihil aliud est Docere, qvam scientiae ignaros ad scientiam ducere; Discere, duci. At vero qvia ducit, praeit; qvi ducitur, seqvitur. Praeire autem et seqvi, ire est: et qvi it, non stat, non jacet, non dormit, nec dormitat, aut oscitat; sed viget, sed se agitat, sed nervos intendit, corpusqve totum movet, nec aliter nisi continua. to irremisse motu metam asseqvitur.

6. Imperite qvis objiciat, Scholam dici [gap: Greek word(s)]i. e. Otium: Qtium autem opponi labori. Opponitur: sed labori mechanico, corpus fatiganti; ut pateat, ab his vacationem concedi Scholasticis eo fine, ut tota naturae vis transfluat ad tanto fortius urgendos Ingenii labores.

7. Similiter Ludi appellatio data est Scholis; non ut indulgeri sibi aleam, chartas pictas, latrunculos, et similia crepundia, putent Scholares: sed ut solatii loco habeant, labores suos circa studia recte institutos, non fatigationes esse molestas, Sed motiones animi et corporis svaves et jucundas, qvales ludicris etiam iplis insunt.

8. Patet item, qvam Schola nihil nisi Laboratorium sit perpetuum, ex honomriis titulis, qvi Scholis dantur; seu definitionibus metaphoricis, qvibus Scholarum, et Scholasticae vitae deditorum, apposite exprimuntur munia. Attingemus qvaedam.

9. Primo, Schola esse dicitur Humanitatis Officina: ubi homines novelli et rudes, ad assumenda plena et vera humanitatis lineamenta, efformantur, ut non stipites maneant, sed evadant imagines Dei vivae, Creatura Creatori simillima. Qvemadmodum ergo Mechanicorum officinae (praesertim fabrilis, statuaria, pictoria) otio et otiosos non tolerant, sed operarum praxi perpetuo fervent (ligna nimirum desecando, findendo, scindendo, asciando, sculpendo, pingendo) ut nulla dies sine linea abeat, nec aliae conceduntur nisi. concessae divinitus feriae, die hebdomadis septimā. Ita prorsus cum Scholis comparatum esse debet: ut nulla Mechanicorum officina magis activa sit, atqve haec sapientiae officina, ferias ignorans, praeterqvam cum feriandum est Deo.

10. Dictae etiam sunt Scholae lucis officinae, perqvam commode: qvum primarius Scholarum scopus sit Mentium illuminatio, ad dispellendum qvae nobis connascuntur ignorantiae, errorum, peccati, tenebras. Si ergo Schola ut Lucis et Lucernarum officina concipitur, concipiantur simul necesse est operarii actuosi et alacres: qvorum pars materias facibus parandis aptas conqvirant, alii ellychnia parent, ceram aut sebum liqvent, tingant, fundant, trahant, factasqve jam candelas componant, et c. Alii rursum fomitem conficiant, chalybes cudant, scintillas excutiant, sulfuratisqve adhibitis lychnos accendant, per candelabra disponant, emunctoria promant, tum emungant, et sic omnia in luce esse faciant.

11. Apposite. qvoqve nonnulli Scholas arti AEdisicatoria compararunt: qvum revera hīc fabricentur homines, ut recte ad aedificium cujuscunqve Societatis, Oeconomicae, Politicae, Ecclestasticae, tanqvam recte conqvadrati bpides, ubicunqve in AEdificii structura positi, qvadrent,. Ordinisqve boni strucluram sustineant firmitev. Qvod opus, si non

page 762/763, image: s446

ut mere humanum (nec enim est) sed ut opus aeternae sapientiae, qvod illa per cooperatores suos, homines, administrat, intuemur, merito etiam illius Sapientiae ectypum, sapientem Salomonem, intuemur. Qvi aedificaturus Templum Deo, et Palatium sibi, Domumqve sponsae suae Filiae Pharaonis (qvae tria typum gerere videntur Eccleliae, Poloitiae, Scholae) Operarios conqvisivit solertes et industrios, stupendo numero. Qvippe qvi in monten Libanum misit 80000 latomorum, seu putatorum, et 70000 bajulorum, sub Curatoribus mille trecentis: ubi arbores Cedrinae caesae, asciatae, dolatae, ad littus maris comportatae, ratibus impolitae, Hierosolymasqve transportatae: opera vero de metallo in campis Hierichuntis inter Sochot et Sartan fundebantur: omnia in exemplum, accuratam Elaborationem vivorum lapidum et arborum, ad structuram Ecclesiae et Politiae, non sine praevio magno et accurato praeparantium eos Scholasticis artibus labore absolvi posse. Schola igitur nihil nisi labores habet: sed amoenos, si recte administrentur, ut in odorifera Libani sylva, ut in roseis Hierichuntis campis (1 Reg. 5. 15. et 7. 46.)

12. Si Scholam ut gregem Agnellorum Dei, Pascendorum sapientae pabulo, intuemur, etiam ibi opus et laborem esse, non otia et socordiam, doceat nos Jacob Patriarcha: qvi, cum Socero suo Labano inserviret pascendo Greges ejus, dicit se totis viribus servisse. (Gen. 31. 6.) nec se curavisse aestum interdiu, aut gelu noctu, aut fugientem ab oculis suis somnum, (v. 40.) Deus autem de Pastoribus Israelis, qvod gregem von pascerent, infirmum non solidarent, agrotum von sanarent, sauciatum non obligarent, fugitivum non reducerent, et si qvid periisset non reqvirerent, (Ezech. 34. 4.) qverimonias instituens, qvantam qvoqve vigiliam, solicitudinem, laboremqve reqvirat hominum pastura (sive ut ovium, in Ecclesia; sive ut Arietum, Hircorum, Boum, Ursorum et Leonum, in Politia; sive ut Agnellorum, Haedulorum, Buculorum, aut Leunculorum, in Schola) satis ostendit.

13. Nec inapposite Seminariis comparantur Scholae: sunt enim Ecclesiae et Reipublicae Seminaria vera. Nam sicut circumspecti Arboratores, non ibi demum arbusculas serunt et plantant, ubi consistendo fructus ferre debent, sed peculiari Horti loco, qvem Seminarium, seu Plantarium vocant: ita Homines non in Ecclesia demum et Republica positi exerceri possunt, sed ante, in juventute ipsa, ab oneribus ferendis adhuc immunes, exerceri ad omnia idonei. Quemadmodum ergo Hortulanus in ipso Seminario maximum habet laborem, ut e Seminibus arbusculae exeludantur recte; aut e fylvis allatae et in hortos translatae vi vi radices radicescant solide: Qvas ideo neecsse habet rigare, plantare, surculis insitis ad bonos ferendum fructus praedisponere, tunc amputare, et qvid non? donec perpetuā providāqve annorum aliqvot curā, roboratae plantulae, transferantur in debitum Horti locum, fructumqve ferre jubeantur. Ita hīc est: necessario Seminaria Reipublicae et Ecclesiae loborem multum et providum reqvirunt, si plantulas nostras, fructiferas futuras Arbores, non arescere, non sterilescere, non perire volumus.

14. Appositissime vero Scholae comparantur parturientium Thalamo: qvandoqvidem novellos Christianos Apostolus qvasi modo genitos infantes considerari, lacteqve rationabili puro enutriri, jubet (3. Pet. 2. 2.) Et Socrates Philosophus, cum Obstetricis esset filius, sapiensqve factus ad sapientiam multis instillundam adjecisset animum, Obstetricio Ingeniorum se mancipasse operam professus fuit. Ingeniose admodum. Deus enim sapientiae et virtutum seminibus reverā impraegnavit dilectam imaginem suam, humanam naruram: qvae per omnia sua individua Ingenii, h. e. ad qvicqvid addiscendum aptitudinis, fit particeps: modo non desint qvi blande obstetricari sciant, ad feliciter enitendum pulchram Sapientiae, formosam Eloqventiae, vegetamqve et vivacem Virtutis prolem. Jam autem in parturientium domibus non otia aguntur, laboratur strenue: dum mater qvidem ipsa dolores patitur acutos, ad qvos leniendum fidelis Obstetrix medicinas conqvirit necessarias, easqve cemperat scite, et adhibet prudenter, praesentium vero nemo non aliqvid, pro salute et incolumitate parientis et partūs, agit: si nihil aliud possunt, orant. Et putabimus Ingeniis obstetricandi artem non aqve triam et operosam esse? otioseqve aut Indicri, transigi posse?

15. Tandem, non abs re Schola Musarum Palaestra dicitur, Belloqve comparatur. Colligltur enim hīc e selectiore pube Exercitus, ad oppugnandum Naturae humanae hostes, Ignorantiam, Errores, Vitia: ejiciendumqve e territorio Ecclesiae et Politiae omnem barbariei et profanitatis colluviem, et c. Qvis autem unqvam Bellum sine multis difficultatibus gesrum vidit? Non ad delicias istuc itur, sed ad aerumnas et fatigationes, usqve dum strenue agendo confectum sit bellum: demum Imperatori, et Ducibus, et Militibus, redit qvies, et securitas, et honor, et commoda multa, publica cum laetitia et exultatione.

16. Pateat inde qvid Scholae sint, et qvam laboriosos reqvirant Cives: Docentes puta, et Discentes, et qvi utrisqve [gap: Greek word(s)](operarum exactores) dantur, Scholarchae, seu Curatores. Qvod ut patescat melius, videamus sigillatim ideam Boni Doctoris, boni Discipuli, boni Scholarchae.

17. Doctor bonus est, qvi qvod audit esse laborat, Doctor, nondoctorislarva. Docendi ergo laborem non subterfugiet, sed qvaeret; laboremqve non dicis caucā urgebit, sed serio; non in ventos, sed ad solidos perpetuosqve discentium profectus. Sibi dictum putans, discipulisqve suo exemplo ingereris, illud Senecae:

page 764/765, image: s447

Generosos animos labor nutrit: Purum est si laborem non recuses, posce: non est viri timere sudorem. Qvaerit bonus Docens, Ovem doceat (optimus qviqve Praceptor freqventiā gaudet, inqvit Fabius) qvaerit qvid doceat, omnia omnes perdoecre avidus. Qvaerit qvomodo doceat, ut sine plagis, sine clamoribus, sive violentia, sine naufea, svaviter et blande doctrinarum influant liqvores. Tanqvam gnavus Statuarius, imagunculas Dei qvam formosissime sculpere et pingere, finegereqve et refingere, et qvam proxime ad ipsissimam Archetypi similitudinem effingere, laborans. Tanqvam purus putus atertnae lucis minister, tenebras Mentis dispellere, lumenqve Sensibus et actionibus omnibus infundere, avens. Tanqvam Architectus strenuus sylvam Eruditionis undiqve caedens, convehens, comportans, comproportionans, complanans et conqvadrans, ut omnia Sensibus omnibus adaptando, et scite coordinando, totam humanae Naturae aream structuris impleat. Tanqvam Pastor bonus, Agnellorum suorum gregi perpetuo praesens, iisqve a ferarum rabie defensandis, a morborum infectione praeservandis, ab errorum mulriviis cohibendis, salubri vitae pabulo pascitandis, aqvarumqve viventium fluentis potionandis, solicite internus. Tanqvam Hortulanus diligens, de omnibus Coeli plantulis, curae hortuli sui commissis, ut toto aetatis suae Vere rite plantentur, rigentur, vegetentur et roborentur, solicitus. Tanqvam fidus parturientium ingeniorum obstetricator, ut facilius feliciusqve partus suos edant, Ingenia, nihil non attentissimā curā agens. Tanqvam demqve strenuus militiae contra barhariem et ominem impieta tem Dux, et c. Beatae Scholae talibus Magistris!

18. Bonus Discipulus itidem non alius erit, qvam exacte nomini respondens suo: discendi summe avidus, et pro adipiscenda Scientia nullos refugiens labores. Cujus generosum pectus labor qvoqve nutriat, et cui itidem parum sit, non reculare laborem, poscat, nullum timens sudorem. Proponet itaqve sibi non mediocria, sed summa: semper qvaerens qvid discat, qvam diu sibi deesse aliqvid sentiet: et a qvo discat, Praeceptorum ubiqve imitator, condiscipulorumqve ubiqve aemulator; illovum aeqvare, horum antevertere, summopere annitens diligentiara et profectum. Tanqvam scilicet materia bona, in optimam imaginem, ipsiusqve Dei similitudinem, transformari avida. Tanqvam aer purus, recipiendae lucis desiderio ardens. Tanqvam Area pulchre complanata, totius Sapientiae formosissimis structuris repleri cupida. Tanqvam Agnellus, pastūs et saginae spiritualis appetentissimus. Tanqvam plantula generosa, in patulam Paradisi Dei Arborem excrescere, fructusqve svaves et odoriferos abundanter proferre, anhelans. Tanqvam Anima, seminibus diviuis se impraegnatam sentiens, Sapientiaeqve et Virtutum vivam prolem eniti gestiens, obstetricantibus per omnia morigera. Tanqvam deniqve Miles bonus, Ducibus suis ad nutum obseqvens, trophaeorum aventissimus.

19 Curator Scholae bonus est, qvi pro salute Scholae omnem impendit curam: et qvi sibi: bene esse non putat, nisi Scholae bene sit. Hanc enim suam esse credit Spartam, omnibus nossibilibus modis, sibi huc vocato, ornandam. Facit ergo qvod bonus Imperator circa Exercitum: cui strenuos Duces, Tribunos, Centuriones providet; Milites nonnisi tales qvoqve aut recipere, aut exercitando efficere, svadens, demumqve eos in exactum ordinem redigens. Qvos, dum armaturā qvam optima instruit, legum ordine circumscribit, ad fidem sacramento obligat, stipendia julta illis et promitti et exsolvi tempestive, curat, demum in hostem ducit, resqve strenue agere jubet: nunqvam Exercitui ignava permittens otia, semper castrametationibus, pabulationibus, velitationibus, et cum hoste conflictationibus, ad strenuitatem exercens. Qvoties vero ad praelium venitur, obeqvitando, aciem disponendo, aut reparando, semperqve orando, hortando, promissis et minis instando, fugitivos retrahendo, debiles auxiliando, fortes collaudando, et c. verbo, ad obtentam usqve victoriam vigilando et agendo, nihil necessarium intermittit. Scit enim si res male cedant, patriae qvidem ruinam, sibi autem dedecus et ignorantiam, parari: neqve patriae securiratem, sibi triumphum, nisi a victoria demum, expectanda, et c.

20. Ecce qvam hīc ubiqve alacritas, et Strenuitas, et Impetus animi continuus, et intensio virium, et studium pertinax, et molimen aliud ex alio, et vigilia qvasi perpetua; et cessatio nulla, neqve restitatio, neqve qvid actum sit, sed qvid agendum restet, donec obtineatur finis, prospectatio, reqvirantur!

21. Haec autem omnia reperiunturne, tali hoc fervove, in Scholis? Utinam! videre namqve hīc etiam profecto esset, qvam vigilando, et agendo, divina sub benedictione, omnia prospere cedant.

22. Sed omnia haec intereipit exitiolissima illa et inertissima bestia, de qva conqveri cepimus, Ignavia. Ad qvam pellendam ut excitemur animis, videamus. I. Qvid sit Ignavia? 2. Qvam profunde occupaverit Scholas. 3. et Qvam noxie.

22. IGNAVIA, est laborum taedium, pigritiae conjunctum. Et dehine corundem Laborum, I. aut fuga, et qvā datur declinatio, 2. aut jejuna, frigida, superficiaria et defunctoria, admimstratio: aut tandem. cessatio, et incboatorum operum desertio.

24. An vero haec tria non ubiqve in Scholis videmus? Non fugiunt inde lubentius, qvam eō veniunt, Docentes et Discentes? (Solis exceptis, qvi inde farinam qvaerendo, alibi qvaerere nescii, perdurare hīc coguntur.) Non etiam qvi manent feriando et otiando potiora transmittere qvaerunt tempora? et qvas impendere horas studiis tenentur, non oscitanter, non frigide, non segniter, dicis tantum causā,

page 766/767, image: s448

agunt omnia? Non fugiunt tandem ut e pistrino, etiam Eruditionis scopum non asseqvuti?

25. Si ad speciem eundo Docentes intuemur, obsideri eos ab Ignavia inde palam est. Primum, qvod Eruditionis verae lucem veram et plenam sibi comparare ipsimet non curant, multo minus reqvisitum pro illa adipiscenda laborem subeunt. Qvod ut agnoscatur, pono illis veluti speculum ob oculos illud Erasmianum, qvod Fortio (nostrae hīc editionis pag. 175.) adjunctum est, his verbis: Qvi volet instituere quempiam (nostrae hīc editionis pag. 175.) adjunctum est, his verbis: Qvi volet instituere quempiam (qvempiam dicit, qvasi unum: qvid ergo non faciet, qvi totam Scholam instituere, illiqve instituto vitam consecrare volet?) dabit operam ut optima tradat. Verum qvi rectissime tradat optima, is OMNIA SCIAT NECESSE EST: aut si id hominis ingenio negatum est, certe UNIUS CUJUSQVE DISCIPLINAE PRAECIPUA. In hoc (scil. Magistro ludi literarii) non ero contentus decem aut duodecim authoribus, sed orbem illum doctrinae reqviram, ut NICHIL IGNORET (N. B.) etiam qvi minima parat docere. Erit igitur per omne Scriptorum genus illi vagandum, ut optimum qvemqve primum legat: sed ita, ut neminem relinqvat ingustatum, etc. Tali vero plena Eruditione sese primum instruere, ut viva Bibliotheca sit, suisqve Sol lucidus, eos undiqvāqve circumradians, qvotusqvisqve Praeceptorum curat?

26. Unde seqvitur, ut qvod qvis parum novit, parum docere possit; neqve Discipulorum profectus promovere aut sciat, aut curae habeat. Qvam qvaeso Scholam Rectores Authoribus bonis implent? qvos Authores annuatim absolvunt? decemne an duodecim? qvibus tamen Erasmus nondum contentus est.

27. Sed et qvando unum et alterum cum discipulis tractant, qvā id diligentiā? qvot de die horas docent? Multosne Fortios videre est qvi de se qvod ille testari possent? Per singulos dies duodecim horis docebam: praeterqve ipsas semel declamabam, vel de Deo, vel de Mundo, aut thematibus aliis, exercitationis causā. (vide sub titulo 16. De ratione docendi.) Ubi sunt tales Fortii?

28. Jam de Scholarum Discipulis qvid dicendum? Ab infensissimo hoste Ignavia undiqve obsideri plerosqve annon palam est? Primum enim obsessas habent crassā qvādam caligine Mentes et Corda, ad Eruditionis verae et plenae splendorem non pervidendum. Unde nec ejus intra se desiderium sentiunt, Literis tingi contenti, vera paucae Eruditionis mancipia: simillimi inerti et ignavo captivo, qvi qvum e tenebricoso carcere liberaer se, ruptis vinculis, possit, non curat, in tenebris potius et sqvalore vitam transigit.

29. Habent dehinc ab Ignavia obsessas Aures, Praeceptores audiendi, etiam cum datur, taedio, Qvos audiunt tanqvam non audiant, multorumqve annorum discipuli nihil manent nisi discipuli.

30. Sed et Oculos illorum occupat, et scotomate implet, Ignavia, ut privatim qvoqve Libros legere pigrescant; nomine bonarum Artium studiosi, re ignaviae et inertiae alumni.

31. Qvid de Lingva dicam? Obsessam esse plerisqve interrogandi raritas, respondendi langvor, Eloqventiae incuria, ostendit.

32. Qvid autem Sensus interiores? Ibi qvoqve pigra omnia. Mentem sapientiae pabulo sibi pasci non desiderant; Memoriam ediscendis qvotidie nonnullis, et in interiorem illum Animae thesaurum recondendis fatigari recusant; nedum ut meditationibus propriis Ingenium vegetare velint.

33. Manus, plerisqve ita segnescunt, ut nec exscribere observationes bonas ex Authoribus curent, eoqve nullō Exceptorum thesaurō (sine qvibus tamen Eruditum fieri impossibile) sese instruunt.

34. Desidia haec partium, inducit totius Corporis et Animae Langvorem et Torporem: ut tandem pleriqve finis sui, cur Studiosi sint, et dicantur, vitaeqve Scholasticae sese mancipārint, obliti, edendo, bibendo, dormiendo (non de nocte tantum, ultra necessitatem, sed et interdiu) eoqve inerti otio vacando, amoenssimum aetatis ver, juveniles annos, perdant.

35. Aut si qvid exercitiorum addunt, spuria exercitia sunt, glorioso hoc vitae genere indigna; Aleae, Chartarum pictarum, athleticae vel pugilatūs, deambulationum inutilium, confabulationum nugacium, perpotationum superfluarum, grassationum nocturnarum, etc.

36. Scholarcharum deniqve super Scholarum salutem vigilia cujusmodi est? in perspiciendis ataxiis qvae industria? in tollendis confusionibus qvod serium studium? Alicubi nulli Scholarchae sunt, qvia nulli constituuntur. Ubi vero sunt, raro sunt muneri suo satis idonei, in omnia perspicaces et Zelosi; eoqve munus non administrantes pro dignitate. Scholam nempe raro visitant, raro Docentes et Discentes examinant, raro negligentes increpant, etc: relinqventes rebus cursum suum, ne qvem offendant.

37. Unde qvid provenire potest, nisi qvod in Mechnicorum officinis, ubi Operarii cassatores, somno, ludo, otio, tempus terunt, provenire videmus? Nempe ut opera vel infecta, vel imperfecta, maneant. Et in AEdificatorum fabricis, ubi nec materiarum sylva debite caeditur; nec caesa accurate serratur, asciatur, dolatur? Nempe ut aut Areaeaedificiis vacuae relinqvantur; aut polliciti Palatia, vix absolvant tuguria; aut polliciti Palatia, vix absolvant tuguria; et ipsa qvidem adhuc hiatibus, aspretis, impolitiā, foedata. Et qvod in Bello, ubi ignavus Dux, ignaviqve Milites, etiam praesentissimis victoriae occasionibus victoriam amittunt. Et qvod in Horticultura, vel Agricultura, ubi neglectis urenda filix innascitur agris: loco scilicet amoenitatis spineta; loco fructuum sterilitas, etc.


page 768/769, image: s449

38. Ad eum inqvam modum ignavae Scholae omnem speratum amittunt fructum: ex officinis suis pro formosis statuis inertes truncos, pro Mundi luce fumigantes titiones, pro castissimis agnis petulantes hircos, pro fructiferis Arboribus spinosos Dumos, emittentes. Qvae mala emendari si aliqvando debent, pellenda e Scholis Ignavia est.

39. At qvid est PELLERE? Actus qvidam violentus, in rem qvae nos importune molestat, nec recedere ultrō vult, aut se amoveri leniter patitur. Tum enim eam a nobis aut clamore abigimus, aut trudimus manibus, aut tundimus fuste, vel profligamus flagris, et qvibuscunqve ad terrorem incutiendum, et in fugam conjiciendum, comparatis modis.

40. Dum ergo Ignaviam Pellere jubemur, jubemur pessimae illi consvetudini, qvae nos in mollitiem conjicit, vinculisqve tetrae cujusdam somnolentiae ita constringit, ut ad instituendam sapientiae venationem reddamur inhabiles, vim inferre. Et qvidem sic inferre, ut in scholarum gremio stabulari neqveat, nusqvam tolerata.

41. Qvis vero pellendo huic monstro manum admovebit? Dum Calydonius ille (Poetis decantatus) Aper AEtoliae agros, Oeneiqve Regis pulcherrime plantatam vineam horrendum vastaret, convenisse ad Aprum hunc caedendum robustissimos es universa AEtolia Venatores, scribunt, Apud nos vero si Lupus gregem vastat, Nobiles, Cives, rustici, concurrere, pecoriqve suo opem ferre, consveverunt. Hostis deniqve sin in patriae viscera irruat, omnes induere arma non intermittunt. An igitur non pariter hīc concurrendum omnibus? ubi majori longe clade agri Politiae, vineta Ecclesiae, gregesqve agnellorum Christi, Juventus, officitur, atque ab ulla fera bestia, attrocissimove hoste, fieri posset.

42. Illis qvidem Belluam hanc pellere convenit maxime, apud vos stabulatur maxime. Qvi autem illi? Pleraeqve qverelae Docentes stringunt: hi in discentes rejiciunt. Sed peccatur absqve dubio utrinqve: dum gravantur Docentes alacriter docere, pigrantur Discentes gnaviter discere. Utrosqve igitur segnities occupat, sed majori Docentium culpā: qvippe in qvibus est ut in fonte, unde noxii imitationis rivi emanant in discentes.

43. Ad se tamen pertinere curam hanc credant Omnes, qvorum labores, virtutem, famam, conscientiam, salutem deniqve vastat Bestia haec. In scholis qvidem, Docentes et Discentes, cum Inspectoribus suis: extra Scholas vero Parentes, Ecclesiarum Pastores, et qvorum curae humanarum rerum summa committitur, Magistratus Christiani.

44. Docentes pellent Ignaviam, tum a Seipsis, tum a Discipulis.

45. Aseipsis: primum consideratione sublimitatis vocationis suae, qvam expressit Deus illis ad Prophetam verbis: Ut plantes Coelos, et fundes Terram, (Jes. 51. 16) Ecce, Schola est plantarium Ecclesiae, fundamentum Reipublicae! Vos autem Scholasticae pubi praefecti, plantatores utriusqve Paradisi, Coelestis et Terrestris. Qvid Vobis glorisius, si titudo respondetis Vestro?

46. Etiam Ignaviam excutere debet Mechanicorum industria: qvorum qvisqve cui arti applicavit animum, in ea excellere (nisi degener sit) laborat; habereqve ad omnes operarum suarum partes stratagemata et compendia certa in manu. Scit Faber ferrarius emollire sibi ferrum, ut cerae instar ductile sit; et tum format. Scit fusor liqvefacere aera, ut fluant; et mox pulcherrimas effingit statuas. Scit Pictor ad vivum exprimere qvoscunqve placet vultus. Scit Arborator haud fallente certitudine serere, vegetare, et in qvemcunqve decorum statum conformare plantulas. Et non pudebit Hominum formatores ab istis vinci?

47. Tum et citra comparationem illam cogitandum, qvam turpe sit disconvenire a seipso; et dici tantum, nec esse. Qvam inqvam indoctus aliorum doctor, et ignavus aliorum dux, nihil sit nisi umbra sine re, nubes sine aqva, fons sine scaturigine, lampas sine luce; id est, res nihili. Pudeat! Tu ergo qvisqvis te conduci huc passus es, hoc age. Accipis stipendium? milita. Docentis geris personam? Doce: aut depone docentis larvam.

48. Cogitanda et Confusio, qvam ignavi exspectare habent. Nam si juste Diogenes puerum indecore se gerentem conspicatus, Paedagogum ejus baculo percussit, dicens: Qvomodo sic instituis? metuant similiter colaphos, qvorum discipuli perpetuo peccant, tum inscitiā, tum malis moribus. Peccant enim excusate, qvi regere se nondum sciunt sibi permissi, aut male recti: tota culpa in ignavos aut inscitos recidit duces, qvorum erat praestare, ne qvos regendos suscipiant, peccent.

49. Inprimis autem rumpere infelicis Ignaviae compedes debedit, tum promissum fidis aliorum illuminatoribus praemium, qvod est fulgor in Coelo aeternus, tanqvam splendor firmamenti, (Dan. 12. 3.) tum horrenda illa fulmina Dei: Maledictus qvi opus Dei facit fraudulenter, (Jer. 48. 10.) Maledictus, qvi errare facit caecum in itinere, (Deut. 27. 18.) Vae vobis duces caeci! Matth. 23. 16.) Vae vobis pastores qvi pascitis vosmet ipsos! gregem vero meum non pascitis, (Ez. 34. 2. 3.) Vae illi qvi scandalizaverit unum de minimis, (iterum Christus Matth. 18. 6.) Scandalizat autem qvisqvis non aedificat, cum possit; cum ex officio debeat. Si autem Vae scandalizanti unum etiam: utiqve multiplex Vae illi, qvi negligentiā suā corrumpit multos.

50. A Discipulis pellet Ignaviam gnavus Praeceptor tribus modis. Primum, perpetuō industriae et alacritatis exemplō, laborumqve in conspectu illorum tolerantiā. O qvantae hoc efficaciae! unus enim vivus Carbo in mortuorum acervum conjectus, omnes inflammabit, datō perflatu. Et unus Alexander, si se in profundas nives, aut fluminum torrentes,

page 770/771, image: s450

torrentes, vel in hostium, globos immittat, totum Exercitum seqvatem et victorem habebit. Pelle igitur a Te ignaviam, fide Magister; et mox eam a tuis qvoqve pelli videbis. Fortis aliqvis Fortius, si qvotidie qvatuor, sex, octo, decem etiam horas, alacriter docere non gravabitur; sentiet sibi non deesse, qvi alacriter seqvantur, et potentur proficiant.

51. Secundo, qvia metuendum est, ne audire tantum et spectare jussi, hebescant, praxis illis permittenda est: qvinimo injungenda, et urgenda. Qvicqvid Magister docet, jubeat illos imitari; et qvomodo imitantur, attendat; et aberrantem qvemqve mox emendet: crescet profecto inter agendum ad agendum animus. Actuosa enim est humana natura, motu et exercitiis gaudet: si modo eam dirigere sciamus, non obtundere.

52. Qvō spectat, tertio, amica et placida cum discipulis conversatio: ut non trepident Magistrum ceu tyrannum (metus etenim confundit ingenia) sed ament ceu patrem: et agant excitate. Fateor ego, mihi Scholas qvasdam ingresso, et admirationi fuisse et dolori, opus Praeceptorium tam inscite agi. Animadverti enim qvosdam authoritatis suae proram et puppim in eo ponere, ut cum discipulis qvam minime loqvantur: sed obambulando veluti mutae statuae, laborum pensa non aliter atqve canibus ossa rodenda objiciant: dein autem, nisi amusitata edantur opera, saeviant. At hoc qvid est nisi naturalem exstingvere impetum? studiorumqve potenter promovere nauseam? Tuidolum, lingvam habes et non loqveris? aures habes, non loqveris? aures habes, et non audis? Oculos habes, et non vides? adorari tantum qvaeris? Non potes Magistrum agere, nisi et patrem agas.

53. Discipuli etiam pellendae Ignaviae conferre debent operam suam. Sed hoc illis nullā efficatiore instrillare possumus viā, qvam exemplis et prudenti directione, ut jam dictum. Si rationibus tamen qvoqve, et exhortationibus, agendum est: instillandus illis primum erit Sapientiae amor: tum edulcandi pro illa adipiscenda labores: demum, si sic etiam segnescant, adhibenda disciplina.

54. Commendadam primum dico Sapientiam, qvam usqve postest: ut amore illius inebriati, pro adipiscenda illa non sentiant laborem. Qvid autem est Sapere? Rerum nosse discrimina; et scire ubiqve bona eligere prae malis, melioraqve prae minus talibus, et ad desideratos bonos fines invenire semper posse media bona; iisqve utendi rationes habere in promptu; et sic ubiubi qvis est, et qvicqvid agit aut patitur, esse in luce; et pollere aliorum qvoqve in usum consiliis bonis; et esse svaviter eloqventem, et pulchre moratum, vereqve pium: et habere per ip apud Deum et homines gratiam; et sic jam in hac vita felicem esse ac beatum.

75. Pro hoc ergo tanto bono obtinendo nullos esse recusandos labores: cum Via Virtutis ardua sit. Et citra sudorem nihil gloriosum obtungat. Deum sua dona mortalibus laboribus vendere: Virtuti nihilominus inviam nullam esse viam; qvia omnes labores jucundiores sunt otiō. Et qvi summa proponit, illum amplecti oportere vigilias et labores; fugere vero luxum, delicias, et qvicqvid frangit animum: Alexandrum adolescentem NIHIL CUNCTANDO sub egisse Orbem: posse et Scientiarum Orbem subigi, si qvis nihil cunctando grassari, et qvotidie aliqvid Ingenio subjicere pergat. IGNAVIAM esse tetrum et abominabile vitium, ut qvod ex Homine, simillima Angelis Creatura, inertem truncum facit. Jube antur et alias Coeli Terraeqve intueri Creaturas: qvomodo qvanto qvaeqve nobilior tantō mobilior et actuosior; ut Sol, totusqve coelestium siderum chorus, in perpetuo constituti cursu; sicut et Angeli ipsi in peretuo ministerio. Et vicissim, qvanto qvid torpidius, tanto turpius et contemptius, ut saxa et lutum, ad conculcandum destinata, etc.

56. Si qvis talibus non movetur, nec excitatur exemplis, ut a se pellat Ignaviam: si ex junioribus est, Virga eam pellat; si e grandioribus, pellatur ipse Scholā, tanqvam pura puta Ignavia. Qvid enim inter Studiosos agat Non studiosus? plus participans de non esse, qvam de esse? Paucior Strenuorum exercitus plus ad victoriam habet virium, qvam timidorum et ignavorum infinita multitudo.

57. Scholarchae vero ad pellendam e Scholis Ignaviam ecqvidnam possunt? Omnia, si sex haec faciant. Primo, Juventuti Praeceptores bonos, h. e. doctos, pios, humanos, laboriosos, provideant. Doctos enim esse necesse est: qvia qvod qvis parum novit, nemo docere potest. Pios: qvia his solis promissum est, qvicqvid facient prosperatum iri, (Psal. 1. vers 3.) Humanos: qvi cupiant qvantumcunqve a Deo lucis accipiunt, tantundem transfundere in alios; parati, et ipsi discere sine pudore, qvod adhuc nesciunt, et docere alios sine invidia. Laboriosos deniqve: qvia tota Schola, ut vidimus ante, laboratorium est.

58. Secundo, non sibi placebunt Scholarchae, rebus semel recte constitutis: qvia consvetudines malas (aeqve ut naturam) furcā licet expellas, tamen usqve recurrent. Ideoqve, tertio, Scholas visitabunt crebro, ut num omnes faciant officium certo constet. Quarto, Salaria mature exsolvi, extraordinarie vero diligentes extraordinariis etiam praemiis remunerari, curabunt: negligentes contra poenis terrere, seu intentatis seu inflictis, non intermittent. Tandem, ne qvis ullam officii sui partem ignorare, aut ignaviā ignorantiam praetexere possit, Leges Scholae omnes bis annō praelegi facient omnibus.

59. Num vero Parentes etiam aliquid hīc possunt? Plurimum. Qvam certum est Ignaviam ex Ecclesia et Politia non emotum iri, ni emoveatur Scholis: tam certum emoveri non posse

page 772/773, image: s451

e Scholis, nisi e privatis qvoqve domiciliis; ut pueritia domi ad alacritatem recte exercitata, pulchire praeparetur Scholis. Sapientissime enim dictum est: Praecipua generis humani custodia in cunis est; etiam ab ignavo torpore, totius Virae corruptore, illos praeservando. Hinc sapientissima gens Parthi, et post illos Lacedaemonii; severe suos ad motum et labores, promptaqve in omnibus obseqvia, tam qvotidie exercitabant, ut nulla pueris jentacula praeberent, nisi postqvam cursūs jaculandiqve certamine susceptō, sudore circum capita diffuso fessi permaduissent. O si Scholae sic aliqvomodo ad alacritatem uti fit, ignavos truncos) qvam facile fundamento huic qvaecunqve laborum Scholasticorum opera superstrui possent!

60. Pii ergo et sapientes Parentes bonas ferent ad Ignavtam Scholis pellendam suppetias, si domi prius suae nullum illi relinqvant locum: nec ipsi desidem agendo vitam, nec liberis et familiae stupida permittendo otia: sed ut qvicqvid manus et pedes habet, in motu et bono aliqvo opere sit. Pusiones vero ipsi dum seriis per aetatulam occupari non possunt, occupentur ludicris, torpere inerter nunqvam permissi.

61. Si accesserint pia parentum ad Deum suspiria, et matura suorum in Scholam missitatio, neqve inde qvasvis ob causas evocatio, crebrumqve qvid ibi faciant, et qvid proficiant, examen: impossibile qvin operis Scholasticis multum vigoris accessurum sit. Ad minimum possunt inter prandendum et caenandum (ubi nihil temporis deperit, et aliās animi causa sermocinandum aliqvid est) qvid ea die didicerint examinari. Qvi qvomodocunqve respondebunt, fructus qvi qvaeritur abesse non poterit, Mentis et Lingvae major in dies excit atio.

62. Jam Ecclesiae Pastores ad Scholarum reparandam et conservandam salutem, mirum est qvantum possent, si serio vellent. Si vellent dico non Ministri tantum dici, sed et esse imitatores Christi, curamqve Pastoralem suam non ad solos adultos, Oves scilicet, sed et parvulos Agnellos, extendere: delicias sibi facientes exemplo Christi cum illis, cum qvibus Deus et Angeli deliciantur. Non ut ipsi per se forment juventutem (non sufficerent vires:) sed ut Formatores Juventutis (Parentes, Nutrices, Paedagogos, Praeceptores, Rectores, etc.) de officiis suis ex Dei Verbo recte informent, severeqve orando, hortando, obtestando, inspectando, emendando, non segnescere cōgant. Atqve si qvid obstinatae contumaciae usqvam se prodit, arma militae suae, potentia in Deo, ad destructionem munitionum, et evertendum altitudinem extollentem se adversus scientiam Dei, in promptu habeant (2. Cor. 10. 4.)

63. Pars qvoqve Pastoralis hujus seriae pro Scholis curae erunt crebrae, imo perpetuae, cum toto Ecclesiae Caetu ad Deum ardenter fusae Preces, pro divina Scholis impetranda benedictione. Laudabili more in qvibusdam bene ordinatis Rebus publicis et Ecclesiis, ubi ex Metallifodinis, aut Salisfodinis, aut Mercatura, victus qvaeritur, introductum est (nec non alibi tempore Sementis, aut Messis et Videmiae) ut labores illi publici, unde virtae sustentatio qvaeritur, publicis precibus commendentur Deo. At hīc plus est, qvam Panis, Vini, Salis, Auri, qvaestus: ubi bonorum et sapientum Virorum, in salutem praesentium et posterorum, qvaeritur proventus. O qvam sancte igitur fieret, si ubicunqve illustris Schola (primarium Ecclesiae et Politiae Seminarium) habetur, in omnibus sacris Coetibus praeces ad Deum fierent! qvibus Populus, Parentes, Tutores, Nutricii, ipsi etiam Docentes et Discentes, et Scholarchae, et Magistratus, ad sanctum in officio suo Zelum inflammarentur, Deiqve de Coelo devocaretur benedictio! Id si qvis inutile reputat, rem se pro dignitate non aestimare ostendit.

64. O excitet Deus fervidum aliqvem hac in gente Eliam, aut si benignitati suae placet, plures! qvi convertant cor Patrum ad filios, et cor Filiorum ad patres eorum: ut ne veniens Dominus Terram percutiat anathemate, (Matth. 4. 6.) Ah ubi est Johannes aliqvis Baptista, qvi ignito suo Zelo, ut vim patiatur Regnum sapientiae, efficiat! (Matth. 11. vers. 11.)

65. Sed oporteret eos pariter qvicum Potestate praesunt, non deesse officio. Qvorum utinam qvisqve sibi audiat, qvod Regina Sabae ad Salomonem dixit: Collocavit te Dominus in solio suo, Regem pro Jehova Deo tuo, (2. Chron 9. 8.) Ut scilicet memores Dei loco se eminere, ea solum agant, aut maxime, per qvae vehementer illustretur gloria Dei, et promoveatur Populi salus: non in praesens tantum, qvod fit rectā Politia et Ecclesiae administratione; sed et in futurum, qvod providā Juventutis educatione qvaerunt Scholae. Talis qvippe futura est seqvens aetas, qvales ad illam mittuntur futuri ejus Cives. Multitudo sapientum est salus Mundi, dixit Regum sapientissimus, sub qvo Sapientiae studia florebant, et cum illis omnia, (Sap. 6. 26.)

66. Qvomodo autem sublimes hi Alacritatem adjutabunt Scholarum? Etiam primum Exemplo: cum alibi tum hīc strenue agendo, omniaqve sapienter disponendo: ut cordi sibi res tantas esse videntes alii, animos sumant et ipsi. Raro qvippe fallit illud: Regis ad exemplum totus componitur Orbis.

67. Tum aperiendo Scholas novas, aut erigendo collapsas, et reformando corruptas seu moribus seu studiis; et constituendo in Juventutis duces, horumqve rursus Inspectores, Viros graves, sapientes, pios, industrios, atqve si omnino haberi possunt Achilleo Ingenio: qvi scilicet non ut ad Alvearia fuci veniant, mellis depascendi gratia; sed ut Apes, mellis faciendi amore. Providendo tamen his ipsis fidis Operariis de honesta sustentatione: ut ne esuriem fugiendo sacram hanc Scholasticam defugere necesse habeant vocationem. Salaria intelligo, qvalibus contenti esse qveant Viri boni, Deo et juventuti Christianae, eoqve Ecclesiae et Politiae, gnaviter operaturi,

page 774/775, image: s452

Aliās enim verissimum erit illud

Deme Oleum Lychno, lucemqve negabit eunti!
Deme Laboranti praemia, segnis erit.

68. Tandem hos ipsos et armando authoritate debitā, et protegendo aut horit atis suae scuto: ut ne Virtus et Candor vilipendium, aut calumnias et odia, patiantur: qvae viles qvaedam animae, virtutis (qvam aemulari non sufficiunt) osores, adversus immerentes artibus occultis excitare, resqve bene constitutas, aut constitui incipientes, turbare non intermittunt. Qvō ipsō humanae imprudentiae vitiō, vaferrimoqve Satanae artificiio, optima qvaeqve consilia et incepta disturbari, aut saltem retardari, solent: nisi vigilent qvi praesunt, divinoqve freti auxilio satanae disjectent machinationes.

96. Experti nos qvoqve hīc sumus, qvomodo se Virtuti Virulentia, et Industriae Ignavia, opponere audeat: sed in occulto, et per cuniculos: ut male sibi consciae mentis non desit character. Ego hīc cum Ignavis congredi tentavi, ut sibi locum non fore, fi qvando meliora praevalebunt consvetis, sentiant: malignos autem compescet Dei, et eorum qvi dei loco sunt, Zelus.

70. Susurrant: Methodum novam habere difficultatem, alienam esse ab indole Ingeniorum. Qvi utinam illud Senecae audiant: Generosa res est, respicere non ad suas, sed naturae suae vires. Utinam dico hi pusillanimes non ad praesentem Ingeniorum et Scholae statum, sed ad naturam Ingenii et Scholae, respiciant!

71. In specie qveruntur de Grammaticae novae difficultate. Si pergunt, audebo illi Scioppianum praefigere titulum, Grammatica philosophans, ut Tirones reddantur magistri, et Magistri tirones. Nempe si praeire nulunt Praeceptores, praeibunt discipuli: Si non Vestri, at alii alibi.

72. Ego interim tanqvam mysterium (est enim) urgere non desina, Assvefaciendos esse Juniores, neqvid agere, loqvi, cogitare, nisi articulate, et mechanicā structurā, et ad leges, consvescant: ut sic? cogitent, loqvantur, agant, rationem reddere sciant. Cui rei alia profecto a vulgaribus praecepta qvaerenda sunt.

73. Si cui mea in his displicet parrhesia, is nescit qvaesit vis amoris, etiam crinibus arreptum aliqvem e flamma aut gurgite trahere non dubitantis: tametsi forte officium in praesen; non placeat. Sed meminerimus qvaeso, Homines esse nos: ad humanitatem, non ad ferociam natos. Nemo ergo ferociat, ubi qvomodo mollescant omnia qvaeritur.

74. Ego justissimum puto, ut nos invicem in hoc stadio constituti ad Alacritatem concitemus, non tantum verbis, sed et exemplo; non tantum exemplo, sed et verbis. Puerorum, ad metam cursu contendentium, est illud Poetae: occupet extremum scabies! Sed faciamus hoc nostrum, in hoc magis serio Sapientia cursu, omnes nos, Viri et Juvenes! Certe enim qvi hīc recusabit currere, Ignaviae scabies occupabit illum. Qvā si sibi placet, placeat. Nos excitatioribus loqvimur et loqvemur, operamur, et operabimur.

75. Non tamen propterea depono spem, factam hīc etiam in Dei nomine sementem ituram, Deo mandante, in messem: si non statim, at suo tempore. Ecce agricola expectat pretiosum fructum terrae! patienter ferens donec accipiat pluviam matutinam et sorotinam, inqvit Apostolus (Jac. 5. 7.) Sperate mecum idem Vos meliores animae! Et qvia speratis, jungite spei de Auxilio divino Industriam Vestram! Cui excitandae ego hanc de pellenda Scholis Ignavia meditatiunculam suscepi, absolutamqve (qvomodo interim dedit Deus) en Vobis dilecti mei Hungari, do, dico, dedico! Valete, vigete, vos mutuo excitate! Sol enim Vester oritur.


page 776/777, image: s453

PRAECEPTA MORUM, In usum Juventutis collecta. Anno 1653.

Seneca Mores primum disce, mox Sapientiam: qvae sine moribus, non bene discitur.

Vulgatum Qui proficit in Literis, et deficit in Moribus, plus deficit qvam proficit.

I. De Moribus in genere.

1. MOrum fundamentum est Animus ita compositus, ut Deo et Hominibus bonis placere volupe sibi ducat.

2 Ubiubi ergo es, Adolescens, in conspectu Dei et Angelorum, forsan et Hominum, versari te memento.

3 Ac proinde admittere qvidqvam majestate Dei, Angelorumqve et Hominum oculis indignum, cave.

4 Animus purus tibi sit propter Deum et conscientiam: Vultus autem, et Cultus, et sermo et omnia externa, munda et honesta, propter Angelos et homines.

5 In omnibus vero istis nihil affectatum et fucatum placeat: Simplex et Rectum omnium Actionum Regula tibi sit unica.

II. De Vultu, totiusqve Corporis statu et gestu.

Qvoties in conspectu cujuspiam honesti es, ita regeres.

1. Compone te in rectum Corporis statum.

2 Caput sit apertum,

3 Vultus nec tristis aut torvus, nec rursum protervus aut instabilis: sed hilari modestiā temperatus.

4 Frons explanata, non in rugas contracta.

5 Oculi non vagi, non limi, non distorti, non procaciter huc illuc jactati, aut rursum nescio qvō defixi: sed vere cundi, semper in illum cum qvo loqveris modesse intenti.

6 Nares mundae, a muco liberae.

7 Buccae non inflatae, sed naturalem servantes situm.

8 Os non hians, neqve diductum, aut intortum, vel rursum fortiter cempressum: sed leniter se contingentibus labiis clausum.

9 Labra non se invicem mordeant: multo minus Lingva exserat, et ostentet.

10 Cervix erecta sit, non in latus unum deflexa.

11 Humeri aeqvaliter elevati, non alter altero demissior.

12 Manus non sint gesticulosae: h. e. neqve iis scabito caput, neqve fodito aures, aut nares, neqve torqveto comam, aut simile qvid ineptum agito.

13 Si stas, sta erectus, insistens pedi utriqve non alterutri, Ciconae instar: neqve pedibus divaricatis, sed moderate junctis.

14 Dum sedes, modeste sede: non dorso parietem fulciens, neqve cubitis mensam promens: neqve in alteram partem te supinans, aut pedes infra te agitans.

III. Gestus circa naturales Actiones.

1 Qvicqvid agis, verecunde age.

2 Si rides, risus sit, non cachinnatio: sed risus modestus. (Omnibus dictis et factis arridere, stultorum est; nullis, stupidorum. Auream ubiqve hīc etiam, serva mediocritatem.)

3 Si saliva ori molesta est, exspue: sed aversus, ut ne qvem conspuas. [sputare saepe, vitiosum; resorbere salivam, bestiale. ]

4 Si mucus nares gravat, emunge illum: at non manicā vel pileō, sed strophiolō aut digitis duobus, (aver sus itidem) ne manum commacules: ejectamqve pituita protere pede, ne cui nausea creetur.

5 Si obvenit oscitatio, vel sternutatio, vel tussis aut te similiter averte, aut obduc ori manum, sonitumqve moderare.


page 778/779, image: s454

6 Crepitum edere ventris turpe est, cave.

7 Levare Vesicam, vel alvum, nisi in secessu, fuge, cuicui honestas cordi est.

8 Spirare etiam cum sonitu, ursinum potius est qvam humanum,

IV. De Cultu et Vestitu.

1 Comam nutrire prolixam, qvae frontem tegat, aut involitet humeris, Apostolus vetat.

2 Qvalis qvalis tamen est, pexa sit et munda, a qvisqviliis, furfuribus, lendibusqve et pediculis, libera.

3 Pileus, Vestis, Calceamenta, Cingula, munda sint, non sordidata luto aut pulvere, ne dum re aliā turptore.

4 Semiindutum semiqve cinctum incedere, morionem potius decet qvam studiosum: sicut et togam vel pallium ab altero tantum humero pendentem gestare.

V. De Incessu

1 In publicum ne prodeas, nisi lotus, pexus, decenter vestitus.

2 In plateis, et ubicunqve in hominum conspectu, modeste te gere: ut ne qvisqvam qvod culpet inveniat.

3 Incessus sit compositus: nec tardus, qvod pigritiem arguat; nec celer nimis ac praeceps, qvod levitatem ostendat.

4 Incedes autem pedes aeqvaliter movendo: non subsultando, non brachia jactando, non latera qvassando; nec respectando subinde, retro vel ad latera etc.

VI. In Sermone

1 Sermo discendi aut docendi causa iustituatur: aliās tacere praestat.

2 Cum loqvendum est, Mens praecedat Lingvam, non contra: ne haesitare, aut aliqvid insulse dictum revocare, necesse habeas.

3 Pronuntiatio Sermonis distincta sit, et bene articulata, ut recte intelligatur.

4 Et Vox loqventis mollis et sedata: non clamosa, aures obtundens; aut mussitata, ad aures vix pertingens.

5 Dum loqveris, lingvā loqvere, non capite, aut manu, aut corpore toto: h. e. nutu aut gestu.

6 Si qvid interrogas, aut ad interrogata respondes, clare, breviter, modeste, profer.

7 Loqventem interpellare, anteqvam sermonem absolverit, vehementer incivile est.

8 Spurcum qvid si necessario dicendum est, aut praefaberis honorem (cum venia, sit honor auribus etc) aut uteris circuitione: ut res minus honesta non nisi honeste velata ad aures et animum veniat.

VII. Mores matutini.

1 Deditus literis somnolentus non erit: septem horis somno datis ad vigiliam festinabit.

[Aurora Musis amica. ]

2 Qvum primum evigilaveris, Deum cogita: qvod te per noctis tenebras custodierit gratias age, et ut tibi seqventem diem faciat faustum ora.

3 Lecto egressus capillitium come, manus et vultum aqva mundā ablue, os prolue, vestes decenter indue.

4 Qvibuscunqve in conspectum venis, felicem diem apprecare.

5 Teractisqve salutationibus ad libros transi, et die illo agenda lustra,

6 Qvicqvid autem agendum fore vides, serio agere propone: atqve ut omnia procedant ordine, omnia prudenter dispone, adhucdum in auxilium advocans Deum.

VIII. Mores in Schola.

1 Ad Scholam ut ad ludum festina (est enim): nunqvam amane.

2 Armatua scholastica, eā die et horā necessaria, tecum porta.

[Turpe Scholarem libros, chartas, calamos, atramentum, aliunde mutuari. ]

3 Locum tuum, non alienum, illico occupa.

4 Garritu, vel strepitu, molestus aliis ne esto: modeste omnia tua, dum Magister ingrediatur, age.

5 Sapientiam aeternam, Christum, ut tibi Spiritum suum largiatur, tacitis suspiriis invoca: qvipe citra cujus opem frustranea esset omnis diligentia nostra.

6 Qvia tamen ille petentibus dat, pulsantibus aperit, qvaerentibusqve qvod inveniant offert: sic stude, tanqvam ille nihil auxilii laturus sit, nisi gnaviter laboranti.

7 Erubesce Praeceptorem habere eruditum, Librosqve eruditos, ipse ineruditus.

[Qvicqvid ergo scit Praeceptor, et sciunt libelli tui, ut scias tu qvoqve allabora. ]

8 Memoriae subsidium Diaria sunt, in qvaeqvicqvid (ignotum ante) addiscitur, consignatur. Diarium ergo non habere, aut negligenter curare, inertis discipuli nota est certissima, anim adversione digna.

9 Inter infelices diem illum reputa (imo horam) qvā nihil novum addidicisti, Eruditioniqve tuae nihil adjecisti.

10 Scholā dimissus domum propera: per plateas ne discursa, ne restita, ne indebita age.

11 Domi qvicqvid obseqvii praestandum est parentibus, aut heris, alacriter obi: aliō autem amandatus, fideliter negotium expedi, ocyusqve redi: ut literis cultum ad omnia esse idoneum appareat.

12 Qvicqvid praeter servitia restabit temporis, studiorum repetitioni tribue.

[Nihil in vita pretiosius tempore: Tempus qvi perdit, Vitam perdit. ]


page 780/781, image: s455

IX. Erga Praeceptorem.

1 Praeceptorem ut patrem ama: nec ullibi verseris lubentius, qvam in ejus conspectu.

2 Praeceptori omnem reverentiam et obseqvium, verbo et opere, exhibe.

3. Praeceptorem ceu vivum exemplar (Eruditionis, Morum, Pietatis) intuere, exprimereqve in omnibus stude.

4 Qvoties Praeceptor loqvitur, ausculta; qvoties praemonstrat, attende; qvoties manu aut ore praeit, imitare; qvoties emendat, corrige.

5 Praeceptorem ne unqvam offendas, aut contristes, cave. [Immorigerum esse Magistro, et Parentibus, Esaviticum qvid est: ludibria in super exhibere, Chamiticum flagitium, maledictione Dei puniendum. ]

6 Praevenire omnia, ob qvae vapulare possis, stude.

7 Increpatus tamen ob admissam culpam, vel castigatus, perfer, ne murmura: Laudatus autem ob virtutem, gaude, laudemqve mereriperge.

X. Erga Condiscipulos

1 Omnes studiorum socios pro amicis et fratribus habe.

2 Cum omnibus concorditer vive.

3 Certamen cum nemine, nisi de Literis, habe: neque hīc tamen rixas aut odia exercendo, sed diligentiam aemulando.

4 Doctiores et modestiores Condiscipulos magis ama, illisque libentius conversare.

5 Quem diligentiae laude superare vis, eum saepe ad certamen provoca.

6 Provocato ne succumbat, sed praevaleat, summae curae esto.

7 Victus tamen non iram concipiat in victorem, sed stimulum; ad illum denuo vincendum.

8 Ita et vincere et vinci pulchrum erit, dum utrumqve Virtutis et diligentiae cos erit.

9 Si vero qvis ne hāc qvidem ratione ad laudis aemulationem concitari se patitur, tanqvam ignavum pecus ridetor, et contemnitor.

XI. In conversatione cum qvibusvis.

1 Conversatio tua cum illis tantum sit, qvi te doctiorem aut meliorem reddere possunt, vel tu illos.

2 Sodalitia dissoluta ut venenum fuge: Corrumpunt bonos mores colloqvia prava.

3 In turba tamen hominum qvia vivendum est, prudenter circumspecta, ne qvid scandali des, aut concipias. De qvo sapientum qvaedam accipe monita.

4 Bonos omnes ama: Malum nullum lacesse.

5 Tua ne jacta: aliena ne carpe, aut despice.

6 Cum bonis officiis certa: irā et rixā cum nemine contende.

7 Omnibus te affabilem praebe; morosum nemini.

8 Beneficium libentius da, si potes, qvam accipe.

9 Laudari ne affecta: laudanda fac sedulo.

10 Obvios si habueris, saluta: coram personis honoratis etiam caput aperi, de via cede, poplitibusque flexis honorem exhibe.

11 Salutatus ipse ab aliis, resaluta.

12 Cum qvovis consistere, aut qvemvis ignotum fixe intueri, incivile est: nihil vero quenqvam attendere, stupidum.

13 Conspectum ferre virorum honestorum consvesce: pudor nimius rusticus est.

14 Qvoties cum honoratiore loqveris, titulum honoris subinde repete. [Si cum ignoto loqvi contigit (cujus te fugiunt tituli) liberale erit qvemvit Etuditum nominare Praeceptorem observandum: Ecclesiae Pastorem, Patrem Reverendum: Politicum, Dominum: aeqvalem quemcunqve amicum et fratrem. ]

15 Jurare cave: sermo tuus sit, Ita; et Non.

16 Nullum peccatum admissum nega, sed confitere, et viniam pete.

XII. In Templo.

1 Asacris Coetibus nemo se absentet, cui gloria Dei salusqve propria cordi est.

2 Suum qvisque hymnorum Dei librum, Biblicumqve Codicent (si cui est) secum ferat.

3 Et procedant omnes junctim, ordine decoro, e Schola usque in Templum.

4 Ubi qvisqve cum grege suo (aeqve ut in Schola) consideat, non alibi.

5 Locumqve ut attigerit suum, prostratus coram Deo, commendet eidem animam suam.

6 Toto praesentiae suae in Templo tempore versetur ut in conspectu Dei: cavens sedulo, ut ne verbis, gestu, nutu, cogitatione, aliquid admittatur indignum Deo.

7 Ecclesiā laudes Dei concinente, non tacebit novellus Christianus: os et cor suum ipse quoque formans in organon laudis Dei.

8 Benedictionem nomine Dei a Ministro Verbi denuntiatam audiet religiose et applicabit sibi fiducialiter.

9 Precibus publicis sua semper adjunget suspiria, gestu ad devotionem compositō.

10 Verbum Dei, cum praelegitur, nunquam aliter quam stando, capiteque nudatō, audiet.

11 Dumqve inter illustrandum verba Dei verbis Dei, locum Scripturae allegari audiet sibi prius non animadversum, eum in suo Codice mox inquiret, et notabit.

12 Qui pollent manu (a discipulis secundae Classis factō initiō) excipient sacras Conciones calamō: somnum hāc ratione, et cogitationes vagas, pellendo, thesaurumque sibi optimum (sapientiae divinae, et in res omnes attentionis pulchrae) thesaurisando.

13 In Scholam reversi, omnes quid ex sacris profecerint, Magistro rationem reddunto.

14 Ubi si deprehensum fuerit, dormiisse aliquem in Templo, aut garriisse, vel impertinentia egisse, piaculum sit extremā confusione piandum.


page 782/783, image: s456

XIII. Ad Mensam.

1 Ad mensam tanqvam ad aram, pre ac honeste.

2 Preces ante et post cibum nunqvam intermittuntor: Benedictio enim pluit desuper.

3 Si tibi ad mensam ministrandum est, officiosum te, et ad omnia oculatum, exhibe.

4 Si tu junior assidere Mensae cum senioribus juberis, circum speste age omnia, ne qvid bonis moribus adversum committas.

5 Rusticum enim est,

a Non invitatum accumbere,

b Loci prioritatem captare,

c Brachiis mensae inniti,

d Aut rursus Manum habere sub mensa:

e Et Panem dapesqve caeteras manibus frangere, aut dentibus arrodere,

f Et lautiora praeripere aliis,

g Et cochleari ut plaustro imponere

h Aut nimios bolos ingerere ori.

i Et praelingere digitos:

k Et radere ossa dentibus:

l Et abs te semesa apponere aliis.

m Aut cibum eximere ore, et reponere in qvadram:

n Et inter edendum caput scalpere, garrire, ridere, et similia.

o Et simul mandere et loqvi:

p Et potare, cibum habens in ore;

q Et bibere ore pleno, vel cum sonitu.

r Et fodicare dentes, ungvibus aut cultrō,

6 Adolescenti edendum est ad refectionem, non ad ingluviem.

7 Et bibendum ore absterso, et modice: non ultra duos, aut ad summum tres, moderatos haustus.

8 Puer ad mensam nihil loqvatur, nisi rogatus.

9 Neqve sedeat (praesertim si hospites adsint) usqve ad prandii finem: sed sumto qvantum satis cibō, surgat; sublatāqve suā qvadrā, et salutatis accumbentibus, discedat: aut stando ministret.

XIV. A Prandio.

1 Manus ablue, os prolue, dentes defrica, ut sis purus.

2 Libris abstine: ut ne spiritu, concoctionis officium peragentes evocentur ad superiora.

3 Sed et somnum meridianum, ingenii pestem, fugito: deambulatione, colloqviis honestis, aut ludō aliqvō, te recreans, donec concoctio peracta sit.

XV. In Ludo et recreatione.

1 Qvando a laboribus conceditur relaxatio, Ludō terecrea, qvi Corpori motionem, et Animo vegetationem, adferat: qvales sunt Trochus, Globuli, Globus et Coni, Pila, Cursus, Saltus. Omnia tamen moderate: nec citra Praeceptoris praesentiam, aut veniam.

2 Ludi prohibiti sunt, Alea, seu Tesserae, Chartae pictae, Lucta, Pugilatus, Natare in aqvis: et similia, vana aut periculosa.

3 Decorant ludum, Corporis alacritas, Animi laetitia, Ordo, Ingenue ac legitime ludere, Virtute non fraude vincere.

4 Dehonestant ludum, Pigritia, Melancholia, Insolentia et Clamor, Dolusque malus.

5 Sponsio fiat non in nummos, aut libros, vel graphia, et alia damnum inferentia, sed ut victus faciat imperata Victoris: seu gnomam aliqvam aut historiam recitando; seu versum fabricando, seu aliqvid ridiculum sibi injunctum praestando.

6. Colloqvia inter ludendum Latina sint, ut Lusus binam habeat utilitatem: vegetationem nempe Corporis et Animi et profectum in Literis.

7 Dum tempus Scholae instat, redeundum est a lusu ad ludum.

XVI. Mores Vespertini.

1 Caenā sinitā nihil novum inchoa, inambula, canta, Deum lauda, acta diei repete.

2 A precibus vespertinis nusqvam evagator, ad qvietem te conferto: parentibus et familiae prosperam noctem precatus.

3 In cubiculum delatus (et ad lectum stans, aut genibus flexis) qvomodo tibi peracta sit dies, tecum reputa.

4 Atqve si qvid a te peccatum animadvertis, Christum deprecare, melioraqve de te pollicere.

5 Si nihil adeo, age gratias misericordiae illius, qvae te praeservavit a vitio.

6 Tum te illi commenda toto pectore, ut te ab insidiis mali spiritūs, et terriculamentis nocturnis, obscaenisqve somniis, protegat.

7 Lectum ingressus, neqve pronus cubueris neqve supinus: sed primum lateri dextro innitens, a media vero nocte sinistro, valetudinis causā.

8 Si plures in eodem Cubiculo ad dormiendum conveniunt, post data et accepta qvietae noctis vota, neminem amplius (sermone aut strepitu) turbaveris: qvieta sint omnia.

9 Anteqvam tamen indormias, exqvisitam aliqvam sententiam, eā die observatam, rumina: ut bonis cogitationibus indormias et cum iisdem evigiles.

Luc. 10. 28. Hoc fac, et viver.


page 784/785, image: s457

LEGES SCHOLAE bene ordinatae.

Curatoribus S.

DIlectissimi, Sapienter Aristoteles Vitam, ubi nullis publicis legibus vivitur, Cyclopicam vocavit: alibi vero Civitatis salutem in legibus esse pronuntiavit. Sicut et prudenter alius ex adverso. Qvi Rempub. corruptam vult, rumpat ordinem. Nos igitur qvi Civitatulam Scholae nostrae salvam cupimus, Legibus eam cingamus; et qvi Rempublicam nostram nunqvam corrumpi optamus, ne constitutus in ea semel ordo unqvam rumpatur summe provideamus, necesse est. Qvae res fecit, ut Ordinem Scholae totius in Leges, hoc est breves et ponderosas sententias, referre libuerit.

I. Leges Ordinis Scholastici: ratione RERVM, PERSONARVM, DISCIPLINAE.

1 ORdinatum est, cujus prima et ultima cum omnibus intermediis ita cohaerent, ut omnia serviant sibi invicem, et suo toti, ad communem finem.

2 Cum ergo in Schola concurrant I Res agendae, II Personae agentes, III utrorumque Vinculum Disciplina: aeqve RES atque PERSONAE, et DISCIPLINA, in exactum ordinem rediguntor.

3 RES sunt, tum Finis excellens, propter quem Scholae sunt: tum Media fini asseqvendo destinata, Loca, Tempora, agendorum Exemplaria, et Libri: tum agendi modus, seu Methodus.

4 PERSONAE sunt, tum doctrinam haurientes, Discipuli cum Decurionibus suis: tum doctrinam tradentes, Praeceptores publici cum Paedagogis privatis, praesideque ac moderatore omnium Rectore: tum operas urgentes, Inspectores ac Scholarchae. Selectissimi scil. ex utroqve ordine (Ecclesiastico et Politico) assumti Viri, quibus ob singulariter spectatam pietatem, prudentiam, fidem, Respublica et Ecclesia hanc suae ad posteros felicitatis spem committit.

5 VINCULA Scholae sunt Leges Legumque executio Disciplina, suis quoque circunscribenda cancellis.

II. Leges de Scholae finibus excellenter observandis.

1 Excellens Christianae Scholae finis esto, ut officina sit efficiendi Homines vere homines, et Christianos vere Christianos. Quod erit, si ad hoc Sapientiae contubernium admissi omnes reddantur, 1 Mente sapientes, 2 Lingvā facundi, 3 Operibus potentes, 4 Moribus civiles, 5 Corde pii.

2 Sapere, Agere, Loqvi, Sapientiae SAL est, necessarium toti humanae Vitae condimentum, sine quo fatua et faetida essent, obnoxiaque corruptioni, omnia. Omnis ergo victima nostra (quam hīc offerimus Deo, Iuventus Christiana) sale saliatur (Lev. 2. 13. Mar. 9. 49.)

3 Loqui tantum docere, et non simul Sapere (h. e. Linguas docere sine Rerum intellectu (non est humanam naturam per ficere, sed incrustare duntaxat. Docere autem res Intelligere, et non simul Agere, Pharisaismi species est: qui Dicunt, et non faciunt (Matth. 23. 3.) Scire denique res, et Agere, nec tamen scientiae aut actionis suae scire Vsum, seminescire est. Nostra ergo Humanitatis officina, Schola, ut efficiat rerum gnaros, actionum gnavos, usumque prudentes, sic Ingenia per Res deducito, ut Rerum usus spectetur, Abusus caveatur, ubique. Quod per totam Vitam (in Oeconomico, Politico, Ecclesiastico statu) magnum habiturum est usum.

4 Et quia non cum Rebus tantum, sed et Hominibus, versandum est in vita, Conversationi quoque bumanae, idoneos reddere (in quacunque societate) allaborando Scholae, tanquam Virtutum et Humanitatis officinae.

5 Quia denique semper in oculis versamur Dei, hunc respectare ubique, ac venerari sancte, docendi sunt omnes. Pietatis proinde intimae officina, verumque Sanctuarium, esse allaborabit Schola.

6 Et per consequens, Omnes Scholae actiones et exercitia eo tendant, ut viae tcandidatuli discant Omnia quae in Vita obveniunt 1 Nosse, 2 Posse, 3 Eloqui, 4 In Virtutis usum, 5 Pietatisque occasionem, transferre.

7 His demum observatis finibus Schola esse poterit, eritque, Verum Reipub. et Ecclesiae seminarium; pulchrum vitae ac felicitatis praeludium, pentachordumque Spiritūs sancti (svavissimae auribus Dei harmoniae) Nablium.

III. Leges de studiorum Loco.

1 Quot Classes tot Auditoria sunto: ut Caetus quisque seorsim sua agat, alienō strepitu nunquam interturbatus.

2 Qvodlibet Auditorium instructum esto suā Cathedrā, suisque (numero sufficiente) subselliis: iisque ita ordinatis, ut Magister Discipulos sibi obversos in conspectu habeat semper omnes.


page 786/787, image: s458

3. Cathedra ne stet ad fenestram, aut inter fenestras, sed ex opposito: ut lux a tergo discipulis veniens, Magistrum cum omnibus quae agit (et forte Tabulae inscribit) reddat conspicuum.

4. In Auditoriis omnia serventur munde, quantumque potest nitide: ut quoquo se vertant Discipuli, munditiei amorem contrahendi, habitaculaque olim sua similiter custodiendi, occasionem habeant.

5. Pensa cujusque Classis per Auditorii parietes, januas, fenestras, columnas (seu gnomis et sententiis, seu picturis et emblematibus) dispandi, res boni usūs erit: ad sensus, imaginationem, reminiscentiamque, perpetuo vellicandum.

6. Pro publicis Actibus, scenicis aut panegyricis, peculiare habetor Auditorium, Scholae totius multitudinis capax, sed picturis inornatum. Quia enim huc extraordinarie tantum, et ad extraordinarios actus, convenitur, praesenti tantum theatro sensus obvertendi sunt, non per alia distrahendi.

IV. Leges temporis rite dispensandi.

Sapiens Temporum dispensatio actionum basis est. Ordinamus proinde sequentia.

1. Laborum et quietis iidem sunto termini; horarii, diurni, hebdomadarii, menstrui, annui.

2. Quoelibet hora certum habeat pensum, necessario absolvendum: absolutō autem illo, respiratio detur vel unius semihorulae.

3. Quolibet die nonnisi [reading uncertain: page damaged] quatuor horoe seriis dentur studiis: cum addita mane hora exercitiis Pretatis: a prandio vero Musicoe, aut Mathematicis deliciis; post Scholam autem repetendis ea die actis. Reliquum tempus totum servitiis domesticis, aut recreationi honestae, privatisve studiis, vacabit.

4. Quālibet hebdomadā bis concedantur feriae, die Mercurii et Saturni, ā meridie: Dominicus autem dies totus Deo sacer esto.

5. Quōlibet trimestri detur hebdomas una Ludis scenicis, intra dies quinque peragendis. (De quo infra. IX.)

6. Quōlibet annō Classis quaeque pensa sua inchoet et finiat, in autumno. Extra hoc vero tempus in Scholam nemo recipitor, ut ne operae turbentur: nisi forte si quis brevi post inchoata pensa accedens privatā diligentiā caeteros assequi confidat. Quod si promittit, praestet.

7. Vacationes annuae majores quater conceduntor: octiduo ante, et totidem post anniversarias Ecclesiae solennitates, 1 Natalitiorum Christi 2 Paschatos 3. Pentecostes 4 Vindemiaeque causa mensis integer.

8. Ubi Vindemiales occupationes non distrahunt, Caniculares feriae locum habere possunt: sed prudenter, ad Ingenia relaxandum, non enervandum.

V. De agendorum Exemplaribus leges.

1. Quid in Schola discendum est (seu noscendum, seu loquendum, seu agendum) in Exemplar redigitor: quod intuendo imitari queant. (Sine exemplo nihil discitur.)

2. Quicquid in Exemplum proponitur, accuratum esto: quod accurate imitando non errare queat. (Ex vitioso exemplari non addisci vitium, impossibile.)

3. Exemplar ad imitationem propositum aut viva res esto, aut illius expressio quasi ad vivum: sive sculptura fuerit, sive pictura, sive facta verbis descriptio. (viva tamen ipsius rei inspectatio optima.)

4. Quae fingi aut pingi non possunt, imitatione tamen exprimi debent (ut Virtutes) in iis Praeceptor ipse vivum exemplar esto.

VI. Librorum Leges.

LIBER sensu latō, dicitur, quicquid nos docet ac instruit. Ut sunt Libri Divini tres, 1. Naturae (Mundus ipse) 2. Scripturae. 3. Conscientiae. Librique humani, continentes rerum, tanquam Exemplarium, explicationes: aut supplentes vicem Exemplarium, Res simul proponentes et explicantes.

2. Tametsi autem Schola nostra, in quantum humanitatis Schola est, nihil humanorum Librorum (praeterquam si quid in his vanum, inutile, noxium) respuit: quia tamen nostros Deo magis quam Mundo conformari cupimus, divinos etiam Libros hīc potissimum regnare volumns.

3. Et quia hi sublimitate suā aetatis tenellae captum excedere putantur, admittuntur humani Libelli eo fine, ut divinis Libris legendis et intelligendis viam parent: ad omnia quae Sciri aut ignorari, Agi aut omitti, Sperarique aut metui debent, fidi manuductores.

4. Hoc quicunque pulchre praestant, nostri sunto: qui non praestant, exsunto.

VII. Leges Methodi, in docendo et discendo observandae.

1. Tam certa nobis requiritur studiorum Methodus, ut praescripta ejus sequens Juventutis formator aeque cito, ac eleganter, ad sapientiam, facundiam, artes, virtutes, pietatemque, conformet Animos, atque Mechanicus opifex datam materiam datis instrumentis elaborat, usibusque idoneam reddit.

2. Methodi lex aeterna esto, Omnia doceri et disci Exemplis, Praeceptis, et Vsu seu imitatione.

3. Exemplum, est res jam existens, quae ostenditur. Praeceptum, est sermo de illa re, quomodo sit facta, aut fiat, explicans. Vsus seu Imitatio, estreifimiliterfaciendae tentamen.

4. Inter haec tria proportio talis esto, ut Exemplum sit instar unius, Praeceptum instar trium, Imitatio instar novem. Ex. gr. Quia quaelibet Hora suum absolvere debet pensum, illud ipsum pensum tantum esse debet, atque ita comparatum, ut intra quadrantem quadrantis horae sufficienter possit, ostendi et inspici: intra vero totum horae quadrantem illustrari, et quomodo fiat percipi: reliquum horae (tres insuper quadrantes) tribuatur imitationi, seu exercitiis, et erratorum si quae irrepserunt (nihil autem sine menda discitur) correctioni.

5. In studio theoretico Imitationis loco sit eorundem, quae proposita et explicata sunt, repetitio, per examen facta: ut num recte Discipuli perceperint, et eadem eōdem modo enarrare sciant omnia omnes, constet.

6. Haec vere practica Methodus (omnia per autopsian, autolexian, et autopraxian, docens) observator ubique: ut adsvescant discipuli evadere in Magistros ubique.

VIII. Leges Examinum

1. Huc potenter faciunt Examina (non tentatus enim qualia scit? Ecclus. 34. 10.) 1 horaria. 2 diurna, 3 hebdomadaria, 4 menstrua. 5 trimestria. 6 annua.

2. Examina horaria peraguntor a Praeceptore: diaria a Decurione: hebdomadaria ab ipsis Discipulis: menstrua a Rectore. trimestria et annua a Scholarchis.

3. Praeceptor singulis horis omnes suos (tametsi non singulos, si multi sint) examinet: tum Oculis, num attendant attendendo; tum Voce (tu, vel tu, repete hoc: quid modo dixi? quomodo hoc intelligis? etc.) disquirendo.


page 788/789, image: s459

4. Quotidie Schola finitā Decurio cum suis. acta diei totius repetat: omnes suos examinando, utque recte comprehensa firmius haereant, efficiendo.

5. Qualibet hebdomade semel, feria ultima, Discipuli seipsos examinent, et ad diligentiam exerceant, concertatione pro loco. Ubi cuilibet inferiori quemlibet superiorem (eriam ex alia Decuria ejusdem Classis) provocare fas esto. Victus superior, cedat victori locum superiorem, occupet inferiorem: non victus, retineat suum.

6. Quolibet mense Rector (assumto Pastore loci, vel aliquo e Scholarchis) Classes omnes obito; et num peracta sint menstrua pensa, et quā diligentia, examine acri inquirito.

7. Trimestre examen ab uno et altero Scholarcha cum Rectore peragatur; ad despiciendum, quinam prae caeteris memoria, lingva, gestu, promtiores, et in edendis mox diligentiae speciminibus publicis, theatrō digniores reperti fuerint.

8. Solennissimum vero Examen fiat annō semel, in autumno, ante Classium promotionem, a Scholarchis omnibus, ad videndum, num omnia totius anni pensa peracta sint, et num debitō cum profectu in omnibus et singulis. Ubi quia omnes et singulos examinare (in magna Discipulorum caterva) impossibile fuerit, aut permolestum, stratagemate uti licet. Nempe ut evocenture turba promiscue, jam hic jam ille, respondereque ad omnia quaesita (ex toto annuo penso) jubeantur. Aut eligantur sorte (e singulis Decuriis singuli, vel bini, vel terni:) qui in conspectu totius Coetūs, locō totius Coetūs, examinentur, Num omnia totō anno tradita, exacte teneant, nec ne? Si enim hi, non tanquam ingeniosiores producti, sed promiscue ut sors tulit evocati, examen sustinere poterunt, spes erit caeteros pariter posse, nihilque subesse fuoi.

9. Si vero aliquos in studio literario parum posse patuerit, formabunt de illis Scholarchae (cum Rectore ac Praeceptoribus) judicium, utrum ad sequentia studia admittendi, vel Parentibus reddendi, et ad aliud vitae genus adbibendi, videantur.

10. Tandem promotionem Classium instituent, reservatis in eadem Classi aliquibus, qui Decurionum sustineant officium.

IX. Leges Actionum Theatralium.

Theatrum vocamus, cum Discipuli actiones aliquas in conspectu multorum, ad haec spectacula convocatorum, repraesentare jubentur. Cujusmodi Scenicas actiones in Scholis frequentari valde ex usu est: quia quum Vita cujusque hominis colloquendo et agendo transmittenda est, compendiose admodum ac jucunde hoc modo, Exemplis ac aemulatione, eo manuducitur Juventus, ut varia rerum observare, ad varia ex tempore respondere, gestus decenter componere, vultumqve et manus, totumque corpus, pro re nata moderari, vocem inflectere ac variare; verbō, personam quamvis honeste agere, et in omnibus his, subrustico seposito pudore, liberi esse consvescant. Ordinamus proinde, ut

I. Qvae libet Classis quater anno suos in Theatrum producat.

II. Omniaque trimestri praeterito acta, Actionibus in personas divisis, repraesententur.

III. Omnium Classium Ludi hebdomade una absolvantur: inferioribus Classibus binis eadem die productis, altera antemeridianis, altera pomeridianis horis.

IV. Solemnissima vero haec spectacula sint sub anni finem, ante Classium promotionem.

X. Leges Recreationum.

Tametsi Methodus nostra omnia studia sic per sociatas quasdam collusiones instituat, ut omnes Ingenii exercitationes nostrae pro Ludis haberi queant; quia tamen juniorum aetas ita comparata est, ut Ludos in Corporis agitatione potius, qvam Mentis exercitatione, quaerant, etiam hae recreationes negandae Juventuti non sunt. Modo ejusmodi sint, ut Pietati, Honestati, et in Sapientiae studiis profectui, nihil incommodent, inserviant potius. Quod erit si observentur sequentia.

I. Ita ludendum est, ut ludi esse consuescant non [gap: Greek word(s)]Vitae, sed [gap: Greek word(s)]. (Non ergo Ludis et recreationibus prius locus esto, quam ubi (eriis negotiis satisfactum est. Sicuti somno et quieti, non prius quam post corpus laboribus fatigatum; et bellariis, non prius quam post cibos solidos, locus est.)

II. Ita ludendum est, ut Ludus non minus Corporis valetudini, quam Animi vegetationi, serviat. (Hinc Plato admonere solebat, neque Corpus sine Animo exercendum esse, neque Animum sine Corpore. Abesse itaque volumus Ludos, tum qui Corpus nimiā violentiā fatigant, tum qui Animum et Corpus hebetant: quales sunt sedentarii, et mentem spe aut metu eventūs solicitam tenentes. Ut sunt qui sorte, et sponsione magna, peraguntur, Ludus aleae, Chartarum pictarum etc. Ludi nostrorum in motu consistant, Deambulatione, Cursu, Saltu moderatō etc.)

III. Ita ludendum est, ut ludus vitae, valetudini, honestati, non inferat periculum. (Cui se exponunt temerarii, arbores scandendo, in aquis natando, digladiando, et similibus.)

IV. Ita ludendum est, ut Ludi nostri sint seriorum praeludia. (Nempe actionum Vitae, Oeconomicae, Politicae, Militaris etc. Possunt ergo Urbe egredi ad lustrandum Arbores, Herbas, Agros, Prata, Vineas, et in his colendis operas. Etiam in commonstrando sibi rationes AEdificiorum, et spectando Fabrorum, si qui aedificantes adsunt, labores. Instruendo item Exercitum, constituendoque duces, centuriones, et castra metando, aciem ordinando etc. Sed quocunque lusūs genere oblectare se volunt, eligant sibi Moderatorem, cujus arbitrio res geruntur, ut omnes per vices imperare et parere consvescant. Talis ludendi ratio liberalis est, nec minus habet utilitatis quam voluntatis)

V. Ita ludendum est, ut Ludus intra satietatem terminetur. (Non enim nausea quaeritur, sed recreatio.)

VI. Bonum denique erit Discipulorum ludis saepius (si non semper) Praeceptorem interesse: non tam ut recreetur unā, quam ut attendat, ne quid indecori admittant, aut erronei.

VII. His rite observatis omnibus, obtinebitur ut Lusus non sit lusus, sed res seria: hoc est, aut Valetudinis exercitium, aut Mentis recreatio, aut actionum Vitae praeludium, aut omnia haec.

XI. Leges exercendorum Morum.

Praecepta Morum summarie concepta typis exscribi curavimus nuper: quae ab omnibus haberi, legi, observarique volumus eō fine, ut tota Schola nostra nihil nisi Honestatis officina sit. Quō et fine sequentia ordinamus.

1. Omnes nostri agere consvescant omnia Virtutis amore, potius quam formidine poenae.

2. Agereque non quod sibi placet, sed quod praescribunt Leges, et mandant Legum interpretes, Magistri. (Eoque alieno potius agi arbitrio quam suo: quae res Christianismi fundamentum constituit.)

3. In omnibus quae agenda sunt, doceantur prospicere finem, dispicere media, attendere occasionibus.

4 Eoque nihil unquam agere, nisi bono aliquo et honesto fine: cujus nec pudere quaerendi, nec paenitere obtenti, possit.

5. Dum insistere incipiunt mediis, consvescant non de sistere, nisi obtento fine.

6. Nec tamen ad finem grassari per saltum, sed

page 790/791, image: s460

ire gradatim: ut negotia promoveantur, non praecipitentur.

7 Adsvefiant nibil scire nisi ad Vsum (Hunc igitur videre ubique, et assequi, aveant.)

8. Adsvescat qvisqve mente compositā esse, nonvagā: ut quicquid agit, praesenti animō agat.

9. Torpere ad negotia nemo permittitor. (Si quis segnescere animadvertitur prae aliis urgendus est labore: atque si forte seria defuerint, ludat potius quam ut otiando nihil agat. Mobilitas, Laborumque appetentia, et dehinc tolerantia, ingens Vitae thesaurus.)

10. Somni, Cibi, Potūs, omnes nostri parci sunto: intemper antiam omnem fugiunto. (Quia Atheneum nostrum Musis sacrum est, non Baccho: et sapientiae lumen siccam requirit animam.)

11. Meridianus somnus (utpote valetudini et ingenio nocivus) nemini nostrorum permissus esto. (Noctem et tenebras natura quieti, Lucem et diem laboribus, destinavit. Meridiatio igitur, quae Hungaris pravā consvetudine adeo invaluit, emendanda est: mutatu intempestiva requie in deambulandi, colloqvendi, colludendi, Musicesque exercitium.)

12. Corpus, ut Animae habitaculum, omnes nostri non delicate quidem, munde tamen, servanto.

13. Idem Corpus, tanquam Animae instrumentum, ad agilitatem agilitate exerceatur; ad laboresque loboribus durctur, omnibus nostris.

14. Et quia Schola nostra Sapientiae schola est, non Martis: Arma nostrorum Libri erunt, non Enses. (Fereorum proinde Armorum usus prohibitus esto in universum: Ovibus et Agnellis inutiles sunt ungves, cornua, rostra, dentes minaces.)

15. Rixandi et convitiandi libido usque adeo absit, ut si quis justa etiam in causa in probra proruerit, causam perdat.

16. Morositas et rusticitas in nemine toleretur: Urbani esse, Verbisque et gestibus officiosi, adsvescant omnes. Civitatem, non Rus, Scholam esse convenit.

17. Fastus et aliorum contemptus, ubiubi se prodit, contundendus est omnino: ut imaginem Dei aeque in aliis, ac in se ipsis, venerari consvescant omnes.

18. Alieni libido ne quem invadat, singulari curā attenditor: nullus alieni usurpator impunis relinquitor.

19. Mendacium, servile vitium, in neminem rolerator: Vera ingenue loqui, etiam dum culpa fatenda est, omnes adsvescunto; ne usquam cordis et oris dissididium, vitium foedissimum, notare sit.

20. Si qua exorbitatio fuerit animadversa in quoquam, a quoquam, amicitiae sit monere et moneri.

21. Monitus nisi fra terne accipiat, et mox desistat, defertor ad Praeceptorem: Omni posthabito privati amoris aut odii respectu, solō malis obsistendi, ne usqvam radicent, desiderio.

22. Praeterea convocet Rector semel hebdomade (hora pomeridiana prima, diebus Sabbati) totum Scholae Coetum, recitatisque Morum praeceptis, quomodo quisque verba aut sensum teneat, exquirat, et ubi opus explicet ac illustret. Simulque fiat examen, annon aliquid ab aliquo contra peccatum sit praeterita hebdomade. Quod indicent Decuriones, aut quisquis fuerit conscius, exerceaturque Disciplina, severius, aut levius, pro ratione delicti. Castigabit autem Praeceptorum quisque suos: sive propriā sive aliena manu, fi delictum plagis emendandum erit.

XII. Pietatis colendae Leges.

Pietatis studia ferventissime ab omnibus nostris (utpote Christianis, Coelo destinatis) coli cupimus, non theoria nudā, sed praxi viva et perpetua. Proinde

1. Sub aeterna damnatione omnibus nostris ex ore Christi cavendum edicimus, ne quisquam exemplis pravis (apertis vel clandestinis, foras tamen erupturis) seducat quenquam: omnes potius omnibus sanctitatis praeluceant exemplo.

2. Et quia ut Solem sine sole videre, ita Deum sine Deo agnoscere, diligere, colere, non possumus; ante omnia discant omnes nostri omnia cordis sui desideria, et cogitationes, obvertere Deo: ut ubiubi sunt, in oculis Dei se versari memores, tanquam in conspectu Dei se gerant.

3. Et quia Deus, in quo vivimus, movemur, et sumus, principium est et finis omnium, Omnes Scholae nostroe alumni Scholam adituri et ingressi, ante et post Labores, ante et post Cibum, ante et post somum, corde inflammato Deum laudare et invocare nunquam intermittunto.

4. Precum fomuloe (e Psalmis potissimum Davidis, aliisque Sanctorum suspiriis, collectae) pro singulis Classibus paratoe habentor: e quibus tandem ipsemet quisque Cordis sui suspiria fundere, et ad Deum nullibi non mittere, consvescat.

7. Et quoniam non est speciosa laus in ore peccatoris; Vita pura, Deo digna, omnibus puro corde colitor, ab omnibusque exigitor: ne minimo quidem ullius pro fanitatis naevo, qui quidem notari possit, in quoquam tolerato.

6. Atque ut Divinae Voluntatis cognitione imbuantur Omnes, Exercitiis Catecheticis, lectione Scripturarum, Fideique mysteriis explicandis (sive in Schola, sive in Templo) nemo abesse permittitor: ut Omnes nostri (exemplo Timothei) ab infantia sacras Scripturas nosse consvefiant. (2 Tim. 3. 15.)

7. Negligentiae in his, multoque magis violatae Pietatis, castigatio severissima esto: quum sit peccatum pravae voluntatis, non ingenii imbecillitatis.

XIII. Leges Ordines boni inter Omnis Scholae Cives.

Hactenus Leges RERUM: sequitur quomodo PERSONAE, societatem Scholasticam constituentes, in ordine sint continendae, primum in genere.

1. Ante omnia, Omnes huc admissi, aeque Docentes ac Discentes, credant se divinitus vocatos, ad expoliendum divinam in se Imaginem, h. e. ad participandum de Sapientia, Virtute, Beatitudineque Dei.

2. Quisque igitur quotidie Deum oret, cum Salomone sibi cor timens et intelligens dari optans: laboretque strenue in statione sua, exspectans a bonitate Dei benedictionem.

3. Quod ut unanimiter, communis aedificationis gratiā, queant, consociati sic erunt, ut ordinatissimam Rempublicam, suum habentem Senatum, sua Collegia, su asque Curias et Decurias, constituant.

4. Senatus Scholae constabit (in hac Patakina Schola) Professoribus publicis, et Praeceptoribus Classicis. Quorum Praesidem perpetuum aget Rector: aliquis autem, manu et Ingeniō promtior, Notarium.

5. Matricula Scholae penes Rectorem erit: in quam, quisquis novus Scholae Civis accedit, nomen suum propriā manu inscribet, eōque ipso se Legibus Scholae religiose observandis obligabit.

6. Annales item fundabuntur, asservandi apud Rectorem, sed ita ut Clavem alius e Professoribus habeat: in quos, Senatu praesente, et unanimiter mandante, Notarius inscribet.

(I) Scholae fundationem, incrementa, mutationes,

(II) Rectoris et Profesorum, quoties mutantur, nomina.

(III) Actus panegyricos, quales unquam futuri sunt. Quō et spectabunt Programmata omnia, Orationes solemniores etc.

7. Classis item quaelibet babeat minoris Reipublicae formam, Senatulumque suum, e Decurionibus et Vicedecurionibus constantem: quorum Praesidem aget primae Decuriae Moderator.

(Vt enim Praeceptores attentioni omnium sufficiant melius, subordinabunt sibi ex ipsis Discipulis ingeniosiores, et

page 792/793, image: s461

jam in his fundatos, diligentiae suae administros: tot numerō, quot esse futuras eo Anno Discipulorum suorum decades, quisque videbit. Utque omnia procedant exactius, eligendi erunt Decuriones hi ex ejusdem Classis Discipulis, ad Classem sequentem promovendis. Ita enim demum hi, quia omnia suae Classis pensa jam pertractarunt, nullius adeo rei hīc ignari, Praeceptori suo commode subservire, novellorumque Classis Discipulorum Hypodidascalos agere poterunt. Neque se invitos huc adhiberi patientur Ecclesiae alumni: cum gratitudinis ergo pro beneficiis, tum honoris gratiā, coram Condiscipulis Hypodidascali (h. e. subdoctores) apellandi. Et quia una in Classe tali officiō defuncti, alibi non amplius retardabuntur, continuo jam ad altiora provehendi.)

8. Permittendum autem erit, imo urgendum, ut qualibet hebdomade semel (ad minimum) Decuriones cujusque Classis in Auditorio suo conveniant: et annon violetur alicubi Ordo, deliberent; et fi quid animadverrunt, emendent: sive seipsos sive Condiscipulos exorbitationum admonendo: aut etiam liticulas inter suos ortas componendo. Si quid non poterunt, demum ad Praeceptorem deferunto.

XIV. Leges Parentum, aut Tutorum, liberos suos Scholae nostroe tradentium.

Mos qui noxie invaluit, Scholam jam ingrediendi jam egrediendi, studiaque jam capessendi jam deserendi, nec serio aliquid in his agendi, et sic ad Eruditionem veram non veniendi, inusitatum aliquod requirere videtur remedium. Quid ergo si tale sit, ut quisquis ordinatae Scholae nostrae sese tradere, aut filium vel pupillum suum initiare, volet, nonnisi sub Disciplinae edurandae conditione recipiatur? Sitque obligationis formula, antequam Discipulus albo inscribatur, talis.

1. Filium meum bonis Literis, et Moribus, Pietateque, plene imbuendum Scholae hujus Magistris lubens, et pleno jure, trado.

2. Eumque ad absolvendum usque Eruditionis Scholasticoe cursum in hac Schola relinquam, neque hinc abducam.

2. Vtque continuos facere queat progressus, avocare illum, aut nunquam aut nunquam aut rarissime, permittam.

4. Si quando tamen id, necessitate aliqua requirente, fecero, remittere quantocyus promitto.

5. Secus si fecero, profectusque spe minores apparuerint, mihi, non Scholae, culpam imputabo.

Tum inscribat nomen suum Matriculae, sicut et filius, ad promissa praestandum ita se obligantes.

XV. Leges Discipulorum.

1. Nemo in Scholam hanc admissus aliud habeat propositum, quam proficere in Literis bonis, Moribus honestis, Pietateque vera, ope Dei.

2. Nemo itaque sit hīc ut umbra, sed ut membrum vivum in corpore vivo, vivide se habens ad omnia: aut abscinditor.

3. Ante omnia Deum quisque purō corde metuito, nec unquam quidquam contra ejus voluntatem, et conscientiam suam, admittito: semperque eum laudans, opem ejus semper implorato.

4. Praeceptorem quisque suum, ut alterum parentem, sincere diligito, promtoque in omnibus obsequiō colito. Sed et caeterarum Classium Magistros, simili reverentiā prosequitor.

5. Proximam dehinc observantiam Praecepori, et vicario, Decurioni suo, exhibeto, eique in omnibus bonis monitis pareto.

6. Cum omnibus Condiscipulis concorditer vivito, neminemque manu aut lingvā laedito, ut rixas et odia prorsus ignoret Schola nostra.

7. Ad horam Lectioni destinatam, signōque datō, unusquisque mox in Auditorium se sistito, locumque suum, non alienum, occupato.

8. Si quis abesse (necessitate quācunque coactus) debuerit, absentiam suam, absentiaeque causam, Decurioni (seu per se, seu per alium, aut schedulam) significato: ut is Praeceptori queat. Si quis id neglexerit semel, increpator; si bis aut ter, castigator: et quicqvid se absente actum est, nihilominus cum caeteris ediscere teneto, aut poenis subjaceto.

9. Precibus sacris attenta mente quisque adesto, neque tum aliud quam Deum cogitato. Si quis irreligiosae mentis indicium dederit, castigator.

10. Preces sacras omnes per ordinem absolvunto, eōque Deum rite invocare omnes discunto.

11. Praeceptori aliquid loquenti, praemonstranti, explicanti, summa diligentia attendunto: imitarique jubentem mox alacriter imitantor.

12. Dum aliquid examinat, attentionem omnes pariter obvertunto: ut a quocunque responsum poposcerit, reddere mox queat.

13. Legere, Scribere, Loqui (adeoque Cogitare et Agere) omnes adsvescunto distincte, articulate; vitata confusione omni.

14. Ad Examen Hebdomadarium paratus quisque accedito, ut laudem reportet, non confusionem.

15. Confabulationes permittuntur omnibus, in Schola et extra Scholam, sed Latinae, et de rebus honestis. Si quis cogitata proferre nescit Latine, taceat: aut quomodo proferendum sit interroget, demumque proferat: utque posthac ne ignoret, Diario suo inscribat.

16. Custos hujus diligentiae Signum Latinitatis esto: quod per cujuscunque manus transierit, unius Sententiae bonae recitatio poena esto: penes quem pernoctaverit, trium.

17. In Corporis cultu omnes Munditiei studento. Quisquis impexus, illotus, indecenter indutus, Scholam fuerit ingressus, Signum Morum accipito: eādem poenā luendum, quā Latinitatis signum.

18. Gestuum decoro adsvefiunto omnes: quisquis irreverentiae, levitatis, temeritatis, rusticitatisque cujuscunque dederit indicium, censuram incurrito, Signōque Morum notator.

19. Extra Scholam prodeundo, per plateas incedendo, cum hominibus conversando, modestiae et virtutum memores vivitote omnes.

20. Si quis exorbitantium, neque monitiones Condiscipulorum, Decurionisve sui, neque poenam Signi curet, virgis subjaceto. Si ne sic quidem emendat, Rectori Scholae sistitor, ejus arbitrio puniendus.

XVI. Decurionum officia.

1. Ut omnes sui tempestive in Schola adsint, suaque loca occupent, (antequam ingrediatur Magister) Decurio videto: et si quis e suis preces sacras absolvere debet, ut paratus sit moneto.

2. Si adesse ipse quoque non possit aliquando, Vicedecurioni suo id significato, ut is ordini bono interim attendat.

3. Decurio si quem suorum desiderat, id Praeceptori Auditorium ingresso significato.

4. Eundemque (precibus peractis) penes quem suorum signa, Morum et Lingvae, pernoctārint, et a

page 794/795, image: s462

quo praeterea habita, moneto: ut Sententiarum recitationes audiantur.

5. Tempore Lectionis, aut Scriptionis, et Exercitii cujuscunque, Condiscipulis Decuriae suae attendito; et si quem alicubi deficere viderit, juvato.

6. Extra Scholam quoque, num se omnes sui satis honeste gerant, observato, delinquentes moneto, immorigeros ad Praeceptorem deferto.

7. Inprimis in sacro Ecclesiastico Coetu an omnes sui adsint, et an se in sacrorum hymnorum cantu, totoque divino cultu debitegerant, vigilato.

8. Etiam in aperiendo ante Scholam Auditorio, et claudendo post Scholam, servandoque munde semper, curam ponunto Decuriones: idque per vices, hebdomadatim unus, ordine.

9. Quod si Decurionem abesse contingat, omnia haec Vicedecurio ejus observare, et servare, tenebitur.

10. Diligens Decurio honorem Hypodidascali (h. e. Subpraeceptoris) habeto: negligens vero poenae subjaceto, aut cum dedecore officio deponitor.

XVII. Famulorum in specie officia.

[Pauperum scilicet, qvos sibi ministeriorum causa Nobiles aut Studiosi, more Hungaricis in Scholis recepto, associant. ]

1 Interesse Exercitiis semper, neque se ullō fictō praetextu absentare, illi quoque tenentor, sub virgarum poena.

2 Si quem abesse cōgunt necessaria servitia, testimonium ejus rei a Domino suo afferat.

3 Neglectaque interim publice, privatā penset diligentiā: sibi ex Condiscipulorum libellis quae accesserunt, describendo eademque ediscendo.

4 Ad hebdomadarium autem examen sistant se sine omni exceptione, eōque negotia sua ante componunto, omnes.

5 Omnia haec eo lubentius et alacrius, quantō plus Dominorum suorum favorem, et ad continuanda studia beneficium, demereri optabunt,

6 Sed et Scholae ministeria praestabunt: everrendo et emundando, ubi et qvoties opus esse, seu a Praeceptore seu a Decurione, monebuntur.

7 Quod ut non fiat cum confusione aliquā, et serviat stimulo diligentiae in studiis, liberum illis erit (in Examine hebdomadario (concertare inter se pro immunitate, futurā hebdomade, ab his publicis ministeriis.

XVIII. Leges Collegii: h. e. Omnium Collegium in habitantium, cum Studiosorum, tum Nobilium.

1 Quisquis huc ingreditur, domum Sapientiae ac Disciplinae ingredi se memor, animum disciplinabilem, legumque reverentiam, secum afferto.

2 Musaeo sibi a Collegii Regente assignatō quisque acquiescito, illudque per omnia sartum tectum, mundumque, servato.

3 Collegiō sine Regentis (seu ut hīc vocamus Senioris) vel ad minimum Inspectoris sui privati, permissu, nemo egreditor, si egredi, et aliquid expedire, habebit necesse, mature redito.

4 Per Collegium otios hinc inde nemo vagator: eoque ipso etiam Vitae bene compositae quisque adsvescito.

5. Alterius Conclave nemo, nisi prius facto pulsu indicio, ingreditor.

6 Noctu autem nemo alterius Cubiculum in trato.

7 Extraordinariis epulis nemo (seu clam seu palam) indulgeto.

8 Regenti fores pulsanti (seu interdiu seu noctu) promte quisque aperito.

9 Vesperi octavā horā cubitum omnes eunto (aut certe ultra nonam nemo lucubrationem producito) mane ordinarie surgunto quartā (aut certe somnum ultra qvintam nemo protrahito.)

10 Lectum suum, quisque mox ut surrexerit, componito: inde corpori mundando, pectendo, lavando, honeste induendo, mediā horulā datā, ad preces, et mox ad labores, sese conferto.

11 A communibus precibus nemo abesse, sine gravi causa, permittitor.

12 Concordiae singulari ratione omnes studento: nemo quenquam laedere, nemo laesus retaliare, sed interveniente amicā reconciliatione amorem et officia redintegrare, paratus.

XIX. Leges Alumnatūs Patakini.

1 Quicunque admitti debet, testimoniales ab Ecclesia illa, unde venit, honestae nativitatis et immaculatae vitae, afferat: ut an promotione dignus sit, certo constet.

2 Tum subeat examen Ingenii et profectūs: ut an studiis idoneus sit pateat. Quod Rectoris munus erit.

3 Si vero plures accurrere contingat, quam ut Alumnatui destinata beneficia sufficiant, videndum erit ut in egentiores potius (inter caetera pares (beneficium gratuitae mensae conferatur, alii partem victūs solvant: aut si ne ibi quidem locus est, quoquōmodo illis aliunde provideatur.

4 Semigratuitae Mensae participes futuri, pretium anni totius ante solvunto.

5 Admissi semel, et beneficio utentes grate, sinantur eo frui ad absolutum usque studiorum cursum. Nisi quis ultro dimitti velit, aliunde media nactus, aut ad Paedagogiam promotus: aut denique inhonestis actionibus beneficio privari meritus.

6 Omnes autem Alumni, omnibus Scholae hujus Legibus vel prae caeteris accuratius parento, honestatis, modestiae, pietatis, diligentiaeque exemplo omnibus praelucentes: ut non in homines indignos beneficia conferri certā fide constet.

7 Prandii et coenae tempore quicquid publice ab Antagonista praelegitur, omnes diligenter attendunto: finitaque lectione et epulo, quisque quod potissimum placuit memorato, atque sic pulchro attentionis exercitio sese invicem exacuunto.

XX. Leges de Paedagogiis, et Paedagogis.

Speramus quidem eā Methodo Scholam nostram esse instructam, ut Praeceptores Classici, quantovis discentium numero sufficiant: nec I ngenia praeter horas publice studiis dicatas privatis macerationibus fatigari necesse sit: nihilominus tamen generosis adolescentibus privatos adjungi Paedagogos bonum erit. Primo, et potissimum, ad Morum custodiam: ne sibi ex toto permissi, et honestā conversatione privatim non occupati, mali aliquid addiscant. Deinde, ad fixiorem Pietatis cultum: ut ne forte unquam (quieti se dando, aut

page 796/797, image: s463

rursum surgendo, vel aliud agendo) Dei obliviscantur. Tertio, ad mentis et Lingvae Eruditionen, Eruditā semper conversatione melius meliusque formandam, et firmandam: ut jam beneficia Victūs studiosis praestanda, eoque publicum Convictum ex parte levandum, et in plurium usum distribuendum, taceam. Ad hos igitur asseqvendum fines observandum erit: ut

1 Paedagogiam nemo privato ausu ambiat, nec oblatam recipiat: citra Rectoris (aut Paedagogiarchae) scitum, specialeque mandatum.

2 Indoctonulli Paedagogia committatur; multo minus male morato: minime omnium, cujus pietas et conscientia suspecta sit.

3 Cuicui autem Paedagogia commissa est, ut talis primum et maxime sit, quales ut formet alios conducitur, Eruditus, Moratus, Pius vere, ac citra hypocrisin, invocato in auxilium Deo accurabit.

4 Sed et attendet Paedagogus ut nomini suo pulchre respondeat; h. e. perpetua manuductione, discipulum aut discipulos, ad perpetuo et pulchre proficiendum disponat, et adjuvet.

c Non impediendo tamen publicam institutionem, sed juvando: h. e. non diversa aut diversimode agendo, sed eadem eodemque modo privatim urgendo, et agendo, quae Praeceptor publicus publice.

6 Ante Scholam igitur ea, quae mox in Schola tractanda erunt, cum Discipulo percurrens, sensum | eorum explanabit, ut ne quid specie difficultatis terreat, et si quid videbitur inesse, explicatione praeviā tollet: ut in Schola publica Paedagogorum discipuli promptius aliis omnia capiendo, et laudem prae caeteris habeant, et spem stimulosque ad ulteriora felicius penentrado coneipiant.

7 Similiter a Schola redeuntes recitari sibi acta in Schola jubeant: tum ad percepta ibi figendum melius, tum ad comparandum paulatim res historice recensendi habitum.

8 Sermocinationes Paedagogi cum discipulo, omnes Latinae sunto, ad contrahendum promtum de omnibus Latine disserendi habitum.

9 Dabunt etiam operum omnes [gap: Greek word(s)], [gap: Greek word(s)]quoque sint, h. e. quorum sunt duces, illorum quoque sint amici. Quod tum demum erit, si illorum fidi sint ad omne bonum custodes: ut ne qua in re, sibi solis permissi, vitia cum virtutibus addiscant, et utrumque in habitum eat.

(Differentia igitur inter eos, qui sub eadem publica institutione privatis insuper Paedagogis utentur, et non utentur, haec sola erit quae inter Agrum bono semine consitum, insuperque ab internascentibus Zizaniis manu crebrā pugatum: et inter consitum eodem semine bono, sed sibi relictum, ut herba ipsa melior suffocet deteriorem. Quod ut ut fieri nonnunquam contingat, certius tamen exherbantis manu adjutus Ager pervicit.)

XXI. Leges Praeceptorum.

1 Praeceptoret Viri pii, honesti, activi et industrii, sunto: Virtutum ad quas alios formare debent viva exemplaria; non simulate, sed vere. (Nihil simulatum diuturnum.)

2 Utque vocationis suae munia cum alacritate obire queant, et se a taedio et nausea praeservent, cavebunt primum apud seipsos vilipendere, et contemtui habere, Seipsos. Quod faciunt, qui sibi ipsis probro ducunt Praeceptores esse, nec ob aliud quam mercedem huc se conduci patiuntur: evolaturi, tanquam e pistrino, si aliud vitae genus magis ad farinam nossent. Nostri se in sublimi dignitatis sede locari, et sibi munus excelsum, quō majus sub Sole nullum sit, commissum esse credent, Imagunculas Dei exsculpere ad similitudinem Dei. Aut, ut apud Prophetam loquitur Deus, Plantare Caelos, et fundare Terram, (Jes. 51. 16) h. e. fundamenta ponere Ecclesiae et Politiae. Saluti itaque humani generis se suos impendere labores certi, et cum Davide cantillantes, Funes ceciderunt mihi in jucundis, haereditas praeclara obtigit mihi (Ps. 16. 6.) pro tam sublimi scopo nihil non sibi esse faciendum statuent.

3 Et quia tanta res haec propriae sapientiae, ac virium, praesumtione, susciperetur periculose, ante omnia se, laboresque suos, et Discipulorum salutem, DEO humillime commendabunt: supremi Magistri exemplo, qui hoc unum se egisse, ut ne quis omnium quos sibi tradidisset Pater periret, protestatus, ut eos virtute suā conservaret ipse Pater, oravit (Joh. 17. 11. 12.)

4 Proxima inde cura erit, ut Exemplo bono ad omne bonum potenter trabant: cum nihil naturalius sit quam ut sequentes praecedentium vestigiis insistant, Discipulique ad Praeceptoris exemplar se componant. Manuductio quae fit verbis ac praeceptis solis, nullas habet vires, nisi ad rebus jejunos dandum progressus. Nostri ergo vialibus illis Mercuriis similes esse cavebunt, qui quo eundum sit manu duntaxat extensā monstrant, ipsi non eunt.

5 Sciant autem nostri, Juventutem Christo sacratam primario esse illuc obvertendam, quo eam duci ac deduci vult Christus, Coelum versus. Imbuendos itaque ante omnia esse animos cognitione Patris illius, qui in Coelis est; et instillandum voluntatibus amorem faciendi omnem Dei voluntatem, ut haec ita fiat a nobis in terra, quomodo fit ab Angelis in Coelo: excitandamque spem aeternae misericordiae ejus. Quae omnia illi omnes suos Vitā coelo dignā, Angelicā simili, docere nunquam intermittent, exemploque alicujus mundanitatis aliquem e minimis suis scandalizare (quod facientibus Christus vae denuntiavit) cavebunt.

6 Et quia. eos non mox in coelos transferendos, sed prius hīc sub coelo humanam inter homines Vitam (quosque Deo placuerit) acturos accipiunt, ad omnem quoque decentem Humanitatem, et pulchre colendas societatis humanae leges, omnes suos diligenter ad svefacient: iterum prius et potius exemplis, quam praeceptis. Temper antiae igitur et Sobrietatis, eoque Mentis semper sanae et alacris, omnibus Praeceptoribus cura esto; Platonicaque prandia, prae Sybariticis mensis, gratiosiora sunto. Similiter in victu et Amictu frugalitatis, in actionibus vigiantiae et industriae, in gestibus modestiae et decori, in sermone loquendi et tacendi! verbo in conversatione publica et privatā prudentiae, speculum illis esse allaborabunt.

7 Demum quia Pietatis et Morum studia melius procedunt, si Mens lumine cognitionis tincta melius rerum delectum instituere novit; Rerum autem cognitio e Literis hauritur; his quoque suos informandos ita meminerint, ut omnium suorum et Mentes sapientes, et Linguas disertas, et Manus ad scriptiones actionesque alias promptas, reddere sciant, velint, possint; perpetuis iterum Exemplis, Praeceptis, Praxi.

8 Nam ut videant aliquid, ostende; ut mtelligantt explica; ut exprimere etiam quidquid tu potes possint, imitari jube: dumque se posse sperare incipiunt, iterari toties manda, donec et recte et promte posse pateat. Minimas igitur boni Magistri partes esse credant (N. B.) Dictare aliquid: multo maximas, num Discipuli attendant attendere: et ut intelligant saepe interrogando vim mentis provocare: atque in corrigendo, quoties aberrant, solertem emendatorem agere.

9 Quae omnia ut sine taedio possint, induant necesse est erga Discipulos affectum paternum, profectus illorum

page 798/799, image: s464

serio avidum, tanquam animomrum parentes. Et agant omnia blande potius quam severe; memores illius Horatiani: Omne tulit punctum qui miscuit utile dulci. Illi praesertim aetati, quae molestiarum vitae ignara utilitatem jucunditate tautum metitur, sacchari et meliis, quam cibi solidi, avidior.

10 Docendi utile aliquid occasionem nullam praetermittere, boni Doctoris est. Nostri igitur quicquid boni dicendum incidit, nunquam intermittant: sive in caetu omnes, sive extra Scholam privatim aliquem. Sed hoc posterius ita (N. B.) ut quod qvis didicit privatim, id ab illo reposcatur publice coram omnibus: usu duplici. Primo, ut quicquid cuiquam extra Scholam quoque dicitur, excipere consvescant attente, tanquam reddituri rationem. Deinde, ut quod ulli dicitur ulla occasione, omnium cedat usui. cum Praeceptor publicus omnium ex aequo Praeceptor sit.

11 Prioraprius, et potiora potius, tum ipsi agere tum discipulos docere, et ab illis requirere sciant, ordine hoc nunquam inveso; h. e. ante omnia doceant maxime necessaria, Pietatem, dehinc humanae conversationis Virtutem; demum externa Vitae ornamenta, Literas.

12 Ante omnia igitur sub aeterna maledictione caveat Praeceptor, ne quem a pietate degenerare patiatur, omnes Dei metuentes efficere laboret. Id nisi impetraverit, operam sibi omnem perditam credat.

13 Dum preces ad Deum fiunt, publice vel privatim, ut non nisi religioso gestu, menteque ad Deum elevata fiant, Praeceptores pro vidento: singulis diebus Mercurii sacra cum illis tractanto: singulis diebus Sabbati ad sequentis Dominicae sacra diligentissime praeparanto: singulis diebus Dominicis omnes publicis sacris intersunto, quisque cum grege suo peculiari suō locō: utque omnes Discipuli Conciones calamo excipiant, et die Lunae (hora primā) memoriā reddant, providento.

14 Quoties Communio sacra in Ecclesia celebranda est, toties suos (sive ad participandum dig ne, sive ad spectandum religiose, tam sacrum mysterium) singulari pietatis affectu praeparanro.

15 Inter Virtutes morales hanc vehementer illis et commendabunt, et exercitiis ingenerabunt, ut Laborum tolerantes, imo appetentes, reddantur; illud enim assequutis ingens vitae thesaurus erit.

16 In specie Classis suae scopum et metam quisque Praeceptorum semper ob oculos habeto. ut quo sibi collimandum sit non ignarus, omnia eō dirigat, reportaturus laudem, si eō suos deduxerit omnes; ludibrium, si quem non attingere scopum permiserit.

XXII. LegeS Rectori.

1 Scholae totius praecipuum lumen et columen se esse memento.

2 Eōque Virtutum, Pietatis, Diligentiaeque exemplar, et vivam in omnibus legem et regulam (ad quam prava omnia componantur facile) sese exhibeto.

3 Authoritatem suam prae caeteris morum sanctitate, erga omnes humanitate, indefelsāque in officio vigilantiā, tuetor: et num Collegae, Praeceptores, Paedagogique omnes imitentur, diligenter animadvertito.

4 Et quia Classem propriam habet nullam, suas esse omnes persvasus (uti sunt) omnes quotidie lustrato, et tanquam Sol Coelum suum undique collustrato.

5 Subinde etiam Paedagogorum privatorum vitam, et cum discipulis suis actiones, sub examen, tacitum vel apertum, revocato.

6. Ubique autem ut nihil contra Leges et statuta fiat, omnia loco, ordine, vigoreque suo se conservent, attendito: et si quid luxari videt, mox corrigito, majoresque corruptelas praevenito.

7. Inprimis meminerit, Collegisque suis subinde inculcārit, Neminem praeceptis solis doctum fieri, sed crebra praemonstratione, perpetuaque imitatione: ut ingeniorum Excitatores potius quam formatores, et Duces quam dictatores, esse et haberi malint, cum id e melioris Didacticae arcanis non postremum sit.

8, Archivum Scholae (ubi Fundationes et Privilegia; Legesque et statuta, Acta et historiae, asservabuntur) tanquam primarios Scholae thesauros sub fideli custodia sua fideliter servato.

9. Matriculam item Scholae diligenter asservato, eique omnium advenientium et recedentium nomina inscribito (aut potius propria quemque manu inscribi curato): anni, mensis, diei, assignatō numero.

10. Cuique aliunde venienti, et recipi petenti, Leges prius Civium Scholae perlegito, et num his stare promittat exquirito: neminique nisi legibus et poenis se submittenti, et fidem subscriptione manūs suae firmanti, Civitatis jus conferto.

11. Erga peregrinos et advenas hospitalis esto.

12. Abituris, et diligentiae honestatisque testimonia petentibus, secundum rei Veritatem, et cujusque merita, conferto.

13. Urbibus et Scholis Magistros postulantibus, fideliter provideto, nec nisi meritos testimoniis suis ornato.

14. Historicum Scholae agito, omnia praecipua Acta in Annales referto. In majoribus tamen negotiis non propriō ausu aliquid, sed convocato Senatu, eorumque exquisito prius Consilio, agito.

15. Praemiorum et paenarum rectam dispensationem, conservandae Reipublicae fundamentum esse credito: eoque nec aliter dispensato.

XXIII. Leges Scholarchis datae.

Spartani cum a Lycurgo bonas accepissent Leges, nec illas crederent sal vas fore, nisi haberent insupet [gap: Greek word(s)], Legum custodes, constituerunt hos. Sapienter: quia optimae etiam Leges, nisi observentur, frustra sunt. Non autem observantur sine custodia, quae exsequutionem urgeat. Constituendi ergo nostrae etiam Scholae Legum [gap: Greek word(s)], ut praescriptae semel vigorem obtineant semper. Nostrique illi aduersus inscitiae et barbariei illuviem pugnare jussi, et armis ad expugnandum hostem instructi, praelia haec non velitatione perfunctoria, sed conflictu serio ac severo, praelientur. Scholarchas vocabimus, voce Scholis recepta: quorum munia haec erunt.

1. Credent sibi Seminarii Reipubl. et Ecclesiae (h. e. felicitatis humanae fundamentorum, in praesens et futurum) supremam commissam curam. Videndum itaque sibi serio, ne quid res tam publica detrimenti capiat.

2. Credent Scholam esse suam Spartam, ornandam sibi dignis modis. Cui quia alii magis servient doctrina, ipsi magis exemplo ac stimulis: ita se prorsus gerent, ut vigilantiā sua alios excitare, regularitateque sua alios normare, valeant.

3. Circum spectabunt Scholae Magistros quam praestantissimos, pietate, doctrinā, resque agendi dexteritate prae caeteris notabiles: qui ad hoc vitae genus facti videantur, et vitam suam Deo et Juventuti consecrando, Patriae et Ecclesiae prodesse possint sciant, velint.

4. Quos esse perpetuos potius quam subinde mutari, salutem Scholae fore credant: eoque qui Juventuti bene praesunt, ut praesint semper optabunt et operam

page 800/801, image: s465

dabunt. (Mos igitur ille, hīc inolitus, ut Ministerii candidati solum Scholis admoveantur, et mox dimoveantur, abolitus esto. Vocatio haec sit peculiaris, aeque, sacrosancta: cui quisquis fuerit idoneus (peculiare enim est donum Dei, esse didacticum) consecret huic dies suos. Et ubi ubi tales videre dabitur, tanquam hos Deus exerto digito monstret ita grate acceptandi, prece et precio huc alliciendi, fovendi, animandi, atque si in studio hoc perseverare iis placeat, ab injuriis tutandi sunt.)

5 Si quem tamen rursum ipsā diuturnitate Vitae hujus taedium capiat, et forte ad aliud vitae genus, aut quietem, transitum optet, non invitum (tanquam in clusum pistrino mancipium) detinebunt: cum id nullo Scholae, omnia spontanea requirentis, usu futurum esset. Neque dimittent cum indignatione, aut injuria: cum statum hunc undique nulla non honestas et gravitas deceat.

6 Et quia Operarium esse mercede suā dignum supremus sapientiae et aequitatis Praeses pronuntiavit: Scholarchae, hujus vicarii, sui muneris esse credent provider, Ut ne Docentibus salaria desint justa et sufficientia. Ne forte quis aliud agere, cum Officii desertione, cogatur: aut saltem negligentiae in laboribus, vel avaritiae, ullum habeat praetextum. (Quandoquidem Ingratus labor est qvem praemia nulla seqvuuntur.)

7 Constitutos vero jam in labore sub obtutu habebunt, an quisque ossicii sui dextre satis obeat munia? Quo nomine non gravabuntur subinde Scholam (sive junctim sive sigillatim) ingredi, operisque interesse, et sic docentes pariter ac discentes ad perpetuam diligentiam animare. Vrget enim prae sentia Turni: et Excitat Auditor studium etc.

8 Authoritatem Docentium coram Discipulis sartam tectam conservare, et a vilipendio tueri, singulari curā annitentur. Quandoquidem Praeceptorum contemptus totius disciplinae ruinam secum trahere solet.

9 Si quid tamen in ullo Praeceptorum, aut etiam Rectore vel Paedagogiarcha ipso, in moribus vitii, vel in vita exorbitantiae, aut in officio negligentiae, notaverint, non ferent, monebunt amice: clam tamen, ne quis discipul orum id sentiat, et vilipendendi occasionem habeat.

10 Ssi qui Praeceptorum dimittendi vel admittendi erunt, ordinarie id nonnisi sub ordinariae mutationis tempus, Classium promotionis tempore, fieri permittent: ad praeveniendum quoquomodo irrepere valentes confusiones.

11 Inspectio Scholarcharum extendat se (authoritate Magistratūs et Ecclesiae) in omnem totius Urbis et Viciniae Juventutem, illorumque Parentes ac Tutores: ut quomodo suos educent, et Scholae praeparent, eosque jam idoneos mittantne ad publicam Virtutum officinam, nec ne; ut cur forte intermittant, attendendo, monere, immorigeros vero ad Ministerium, demumque si hos etiam spernant ad Magistratum, deferre potestatem habeant.

12 Et quia sapienter dictum est, Humani generis custodiam praecipue in cunis esse (id est, Juventutem a malo esse prohibendam maxime) ne quid in moribus et pietate corruptelarum irrepat Scholis, Scholarchae attendant maxime.

13 Si Scholae fuerint plures (debent autem) concordes per omnia esse, conservandaeque inter Praeceptores concordiae serio invigilare, omnes decebit; ut ne quidquam in hoc sacro Sapientiae Contubernio odii et rixarum, imo nec invidiae aut simultatum, gliscere patiantur.

14 Encaenia Scholae (in quibus Scholae natales recolantur, Fundatorumque piae beneficentiae memoria ad seram posteritatem transmit tatur) celebrari quotannis, eaque occasione Omnes Leges solemniter recitari, et sic omnem Ordinem, et Ordinis vigorem, redintegrari curabunt.

15 Peculiariter monemus, vulgari consvetudine tironibus primis indoctiores praeponi solere, cum vel doctissimus esse deberet, et ad recte ponendum prima Eruditionis fundamenta prudentissimus. Nam quo quisque minus sapit, eo obscurius docet. Prima autem nisi clare fuerint percepta, quae sequentur minus lucis habebunt: nec in majoribus eminebit, quem deficient minora.

16 Tandem, praemiorum et poenarum rectam dispensationem conservandae hujus suae Reipub. fundamentum esse certo sciant Scholarchae: eoque singulariter attendant, ut ne qvae Virtus praemio suo fraudetur, ne quod vitium inanimadversum maneat: facile sic in vigore conservaturi omnia.

XXIV. Leges Disciplinae.

1 Legum violatio nulla toleretur in quoquam, a maximis ad minimos.

2. Ut tamen delictorum, ita poenarum, gradus esse debent. Maxima ordinaria poena apud nos virgarum erit; minima, increpatio prudens: a feriendo autem caput semper cavendum.

3 Peccata negligentiae (citra contumaciam (non adeo severe puniri, nec tamen conniventia roborari, convenit sola Contumacia severitate frangenda est, et tanquam radix omnis mali exstirpanda penitus.

4. Qui vagabundae mentis vitio non diligenter auscultat, alioversum respectat, res impertinentes legit aut scribit, garriendo suam et alienam attentionem turbat, et ad quidquid simile proruit, objurgatione crebrā revocandus est, donec vitium hoc sanetur.

5 Qui verbis litigando, verberibus pugnando, irreverenter aliquem tractando, jurando, maledicendo, alicui illaudato malā familiaritate sese jungendo, honestatem violant, illi severā increpatione deterreri, et si verba non curent virgis emendari, debent.

6 Sermonis leges transgresso proportionata poena erit: ut qui illatine loquutus deprehenditur, Latinis (verbis aut sententiis, periodis, historiis etc) memoriter discendis culpam redimat.

7 Qui adversus Condiscipulum, Paedagogum, Praeceptorem, falsas querelas ad parentes vel tutores, aut amicos, detulerit, puniendus est severe: tum quia secreta Scholae eliminat, tum quia falsum dicit, et adversus Magistros suos ingratus est, et mendaciis suis rerum statum turbat, mentesque bonorum contristat.

8 Decurionis peccatum si voluntarium fuerit, duplo puniatur, caeteris in exemplum. Quod si officium suum (in animadvertendo, monendo, deferendo) non facere fuerit deprehensus, aut deponendus est (si quis dignior haberi potest) aut corrigendus virgis. Utpote qui esse vitiosus non potest, quin alios novem in vitia trahat, Scholaeqve disciplinam corrumpat.

9 Si quis ex majoribus Legum et Disciplinae contemptum et profanationem prae se tulerit, is cui violator immediate subest, primus eum moneat privatim. Si non emendat, increpetur in toto Caetu. Si ne sic quidem, deferatur ad Rectorem: qui convocato Scholae Senatu causam plenius cognoscat, et ingenium protervum ad virgas dam net: aut si prorsum inemendabile apparebit, e Sapientiae filiorum consortio proscribat. Nec aliud majus coercitionis genus adhiberi volumus, praeter hoc ipsum atrox et formidabile,

page 802/803, image: s466

Relegationem: ut scabiosa pecus a grege amota inficere desinat ovile.

10 Tandem, Disciplinae exsequutio semper fiat severe: et graviter, nunquam joculariter, aut rursum furiose: ut metum excitet ac reverentiam, non risum aut odium. Sit ergo in adolescentibus manuducendis mansvetudo, sine levitate; in increpandis vituperatio, sine virulentia, in castigandis severitas, sine saevitia.

XXV. Leges de servandis Legibus.

1 Quia usu compertum est, proniores esse nos omnes ad malum, (praesertim juvenili aetate) paucarumqve horarum otio, aut vitiis, ita depravari, ut ad mentis rectitudinem reduci non sit promprum: Legum custodia perpetua sit, et summe vigilans. Alioqui nihil differt, non habere Leges, et non servare leges: nisi quia hoc deterius est, licentiā furiosius e claustris prorumpente, quam si non inclusa fuisset.

2 Et quia pro Legibus magis quam pro Moenibus esse pugnandum, sapienter antiqui dicere soliti sunt (quia absque Legibus stare nulio modo Respublica potest, absque moenibus potest, ut Lacedae moniorum constat exemplo) totam Scholae salutem, in religiosa Legum observatione esse sitam, pro certo habendum est.

3 Quia tamen rursum non abs re dictum est ab Archesilao: Ubi multi Medici, ibi multi morbi; et ubi permuldtae Leges, ibi multae exorbitantiae: non in Legum cumulatione, sed in positarum semel accuratā observatione, locanda erit salus Scholae. Ergo non permittendum facile, ut Legibus nostris aliquid (nisi valde necessarium) addatur: hoc potius, ut paucae, bonae, generales, semel fixae, observentur fixe.

4 Et quia Cicero dixit: Leges omnibus semper una eādemque Voce loquuntur (2. Off. 12.) danda erit opera ut Leges omnibus sint eaedem, citra prosopolepsiam. Ne videantur esse aranearum tela, quā minores quidem muscae capiantur, majores tamen, et crabrones, perrumpant.

4 Ergo corruptum aliquem in Scholae Caetu (quia dives, quia nobilis, quia alios ob respectus non irritandus, aut parentes) tolerari: imo et Praeceptorem negligentem, ignavum, ebriosum, vel quocunque modo scandalosum, non Scholā emoveri, corruptae Disciplinae, et ruentis in pejus Scholae, infallibile indicium esto.

FINIS.

NB. Leges hae Patakini fuerunt conscriptae, neque tamen publice (dum Septiclassis Scholae molimen non procederet) receptae. Adjunxi eas nihilominus hīc, ut si quid inest boni ne pereat: Patakina vero Schola, si quam forte Ordinis luxationem aliquando passura est, facilius in viam rectam redeundi habeat commonitorium. Nec invidebimus, si aliis quoque aliquem haec ferre poterunt usum.

ORBIS SENSUALIUM PICTUS Hoc est, Omnium fundamentalium in Mundo rerum, et in Vita actionum, Nomenclatura, ad ocularem demonstrationem deducta. Ut sit Vestibuli et Januae Lingvarum LUCIDARIUM.

Lectoribus S.

Ruditatis antidotum ERVDITIO est, ad quam exercere Ingenia Scholae debent: sed ita, ut Eruditio vera, plena, lucida sit. Vera erit: si nonnisi utilia Vitae doceamus et discamus. Plena: si Mentem expoliamus ad sapientiam, Lingvam ad eloquentiam, Manus ad actiones solerter obeundas. Lucida erit, ac per id firma, si quicquid docemus et discimus non obscurum sit, aut confusum; sed clarum, distinctum, articulatum, tanquam digiti manūs. Cujus rei fundamentum est, ut

Sensualia recte praesententur Sensibus:

quō non capi non possint omnia.

Dico et altā voce repeto: postremum hoc reliquorum esse fundamentum. Quia nec Agere nec Loqui sapienter possumus, nisi prius omnia quae agendasunt, et de quibus loquendum est, recte Intelligamus. In Intellectu autem nihil est, quod non prius fuerit in Sensu. Sensus ergo circa Rerum differentias (recte percipiendat) gnaviter exercere, erit toti Sapientiae, totique sapienti Eloquentiae, omnibusque prudentibus vitae Actionibus, fundamenta ponere. Quod quia Scholae vulgo negligunt, Discipulisque discenda, nec intellecta nec sensibus recte praesentata, objiciunt, fit ut docendi et discendi labor moleste procedat, exiguumque ferat fructum.

En igitur novum Scholis subsidium! Omnium fundamentalium in Mundo Rerum, et in Vita actionum, Nomenclatura, ad ocularem demonstrationem deducta, Figuris, quales interim comparari potuerunt. Unde quid boni veniat sperandum, innuam.

Libellus est, ut videtis, haud magnae molis, Mundi tamen totius, et totius Lingvae, breviarium: plenum I Picturis, II Nomenclaturis, III rerumque Descriptionibus. I. Picturae, sunt per tabellas dispositae

page 829/830, image: s467

rerum visibilium (ad quas et invisibiles suō modo reducuntur) icones, ex toto Universo: idque ipso rerum ordine, quo in Janua L L. descriptae sunt: atque plenitudine ea, ut nihil adeo necessarium, et cardinale, omittatur. II. Nomenclaturae sunt, suae cuique Picturae superposita inscriptio, seu Titulus, rem totam generali suo exprimens vocabulo. III. Descriptiones, sunt partium Picturae explicationes, propriis suis appellationibus ita expressae, ut quae ad invicem spectent, ex apposita utrobique cifra pateat. Exempli gratia,

Mun-dus. (Picta Tabella.)

Deus (1) creavit Mundum.

Coelum habet (2) Stellas,

Nubes (3) pendent in Aere.

Aves (4) volant sub Nubibus.

Pisces (5) natant in Aqua.

Terra habet Montes (6) et Sylvas (7)

et Campos (8) et Animalia (9) Hominesque (10) etc.

Talis Libellus tali apparatu suo serviet, Primum, ad alliciendum huc ingenia, ne sibi cruces in Schola imaginentur, sed delicias. Notum enim est, pueros ab ipsa propemodum infantia picturis delectari, oculosque his spectaculis avide pascere. Obtinuisse autem, ut a sapientiae hortulis terriculamenta tollantur, magnum operae pretium erit.

Deinde, serviet Libellus hic excitandae, rebus affigendae, semperque magis et magis acuendae, Attentioni: quod et ipsum magnum est. Sensus etenim, aetatulae primae duces potissimi (quippe ubi mens ad abstractam rerum contemplationem nondum se elevat) objecta sua semper quaerunt, absentibus illis hebescunt, taediōque sui huc illuc se vertunt: praesentibus autem objectis hilarescunt, vivescunt, et se illis affigi, donec res satis perspecta sit, libentes patiuntur. Libellus ergo hic Ingeniis (vagis praesertim (captivandis, et ad altiora studia praeparandis, bonam navabit operam.

Unde tertium sequetur bonum, ut huc allecti, et cum attentione hac traducti pueri, rerum in Mundo primariarum notitia per lusum et jocum se instruant: si modo recte omnia picturis et appellationibus suis expressa, numerisque bene distincta (quod nos primō hoc tentamine, rerumque majorum curā distractos ubique satis esse assequutos non gloriamur) fuerint. Verbō, Vestibulo et Januae Lingvarum amoenius tractandis Libellus hic serviet: quo et primario destinatur.

Si tamen Vernaculis etiam lingvis eum placeat concinnari, alia tria de se promittit bona.

I. Literarum lectioni, facilius (quam hactenus) addiscendae stratagema suppeditabit elegant, si eidem Alphabetum praemittatur symbolicum. Literae nimirum cuique characteri appicta illius Animalis, cujus Vocem ista Litera imitatur, imago. Ut ad R, canis: ad S, serpens: ad X, rana coaxans et c. Ex ipsa igitur Animalis inspectione vim characteris appositi facile recordabitur Alphabetarius tiro: donec usu firmata imaginatio promte omnia suppeditet.

II. Serviet tandem Libellus hic Vernaculis in Scholis vernacule tractatus, ediscendae lingvae primae (h. e. vernaculae) toti, et a fundamento etc. III. Vnde novum emerget commodum, ut dum Latina Veinaculis ad verbum respondebunt ubique, valde clara futura sint utraque, et ductu Vernaculae promtius addiscantur Latina etc.

NB. Opusculum hoc in Hungaria adornari caeptu, absolvi non poterat ibidem, ob Sculptoris periti defectum. Sed missum fuit Noribergam, ubi Sculptoris manus iterum tardavit tertium usque in annum. Proditurum tamen spes est proximis nundinis, solicita cura et impensis Michaelis Enderi. Quam autem habiturum gratiam, et qua utilitate sese commendaturum, res ostendet. Primam alioquin ejus inventionem adeo placuisse memini multis, ut jam nec Vestibulō nec Januā fore opus judicarent, compendiosiorem hanc viam suffecturam. Addebat Daniel Fabrius (apud Kremnicenses Scholae Rector, Vir industrius) gnomam: Qui optimo reperto aliud quoerit, deterius quaerit; ad insistendum sic uni huic viae stimulos addere volens. Nos autem pergere non potuimus, ob Artisicum (ut dixi) defectum; aliud itaque in Juventutis svaves usus tentatum est, uti jam sequitur.


image: s468

SCHOLA LUDUS.

Nobilissimis, Magnificis, Amplissimisque Celeberrimae Amsterdamensis Reipublicae Consulibus, D. CORNELIO de VLAMING, Equiti, Domino de Outshoorn et Gnephoek. D. CORNELIO de GRAEF, Baroni de Zuyt-Polsbroeck. D. D. NICOLAO TULP. D. CORNELIO de VLOOSWYCK. UT ET D. D. CORNELIO JOHANNI WITSONIO, Ex-Consuli, et Rei Maritimae Praefecto. Dominis et Maecenatibus mihi observandis.

TEmpestas Dei, quae alteram mihi Patriam insperato oppressit, Poloniam, ejecit me in littus Vestrum, ō dudum Affictorum Portus habita Hollandia, Urbiumque ocelle, Amsterdamum! Ubi quia non minor mihi, quam nanfrago Paulo Melitae, experiri contigit humanitatem (accensā enim pyrā mihi cum meis ab imbribus, et frigore, provisum est, Act. 28. Bene dicta sit Geeriana domus, cum omnibus qui intelligere se ostenderunt super egenum: in die mala liberet eos Dominus! Ps. 41.) quam optem divi nitus mihi gratiae aliquid concedi, unde erga Vos Publios, Insulae Principes, gratitudinis aliquid contestari possim! Sed ecce, offert praeter spem quiddam Deus, quō si non Patribus Publiorum, aliisque Insulanorum majoribus, at filiis eorum, gratificari licebit. Quid sit, verbō dicam: plusculis autem verbis munusculum meum, quō Filios Vestros donatum venio, ornabo.

Moravus ego natione, linguā Bohemus, professione Theologus, ad Euangelii Ministerium jam Anno Christi 1616. vocatus, postquam florentissimae inter nostras in Morauia Ecclesias, Fulnecensi, Pastorali munere praefuissem, indeque cum aliis (propter Euangelii fidem) in exilium actus in Poloniam deferrer, accidit, ut calamitosam exilii sortem toleraturus Scholasticis me adhiberi paterer, Lesnensi in Gymnasio, muniis. Quod occasionem dedit artem Didacticam, per id tempus a Wolffgango Ratichio et aliis excoli coeptam, expendendi, inque fundamenta ejus acrius inquirendi. Unde factum, ut accrescentibus in dies observationibus bonis, non tantum Artis praecepta constituerentur pleniora quam eatenus, sed et ad repertum Canonem quendam (Rerum et Verborum easdem esse divissiones, posseque utrumque ita simultradi, ut exiguō Libellō tum tota Rerum Universitas, tum tota Latina Lingua, comprehendatur) conscriberetur Libellus JANUA LINGUARUM dictus. Quem cum amicis flagitanti bus describi typis (etiam antequam mihi ipsi satisfactum viderem) permisissem (Annō 1631) factum est, quod futurum imaginari non poteram, ut puerile istud opusculum universali quodam eruditi Orbis applausu fuerit exceptum. Testati sunt id permulti variarum Gentium eruditissimi Viri, tum literis ad medatis, quibus inventioni novae impense gratulabantur, tum transsationibus in Linguas vulgares quasi certatim susceptis. Non solum enim in omnes primores Europaeas linguas (XII. numero, quarum editiones publicas vidimus, nempe Latinam, Graecam, Bohemicam, Polonicam, Germanicam, Suedicam, Belgicam, Anglicam, Gallicam, Hispanicam, Italicam, Hungaricam) sed et in Asiaticas, Arabicam, Turcicam, Persicam, adeoque Mogolicam, toti Orientali Indiae familiarem (ut ex literis ad Jacobum Golium, Orientalium LL. Lugduni Vestrae Professorem, a Petro Golio fratre, Alepo Syriae Anno 1641 datis, patet) transsatus esset idem Libellus noster. Haec de tenuissimo isto studiis Juventutis gratificandi conatu nostro ampla, et ultra spem benigna, judicia, continuaeque amicorum hortationes, et excitatus tanquam divinitus studiis meis magnus (famā certe major) Maecenas, Ludovicus de Geer (jam cum beatis agens) causam dedźre majora etiam moliendi: quorum pars lucem vidit, majora vero (sub nomīne Pansophias concepta) adhuc

image: s469

latent. De illis quae prodierunt, et in Scholas passim Gentium recipiuntur, pauxilla hīc dicam, rogatus. Factis mihi a Maecenate meo beato otiis, consticutāque honestā (ut particulari Scholae ministrandi functione exemptus, communioribus hisce possem vacare studiis) sustentatione, elaboravi sexenniō, typisque Lesnensibus describi curavi: I. Methodum Linguarum novissimam, fundamentis Didacticis solide superstructam, Latinae Linguae exemplō realiter demonstratam; Scholarum usibus examussim accommodatam, sed et insuper aliis studiorum generibus magnō usu accommodandam. II. Vestibulum Latinae Linguae, Grammaticae rudimentis, Dictionarioloque suō Latino-Germanico, instructum. III. Ianuam LL. rebus et verbis auctiorem, suoque itidem Lexicō et Grammaticā pleniore sic instructum, ut totius Latinae Linguae structura (ad gradum Elegantiae usque) faciliore quam eatenus viā, amaenioribusque exercitiis, hauriri possit. IV. Restabat edendum Latinitatis Atrium, cum Elegantiarum Grammatica et Lexico: cum me in Hungariam, primum ad consilia de Scholis reformandis, mox ad cohabitandum sibi (aliquoties ad me, et ad Antistites meos, ad Maecenatem item meum, solicitissime datis literis) evocasset Celsissima Transylvaniae Princeps, Vidua, Illustrissimusque filius, Sigismundus Racoci, Annō 1650. Qui perceptis omnium Consiliorum fundamentis, Scholam Pansophicam adornari voluit: delineataque fuit Classibus septem, per quas septennii unius spatiō deducta Juventus, omnibus quae humanam perficiunt naturam, Christianisque piis, et sapientibus Viris, ignoranda non sunt, ad elegantiam expoliri possent. Sed quia inter haec molimina illum Gentis ocellum praematurā morte exst ingui contigit: aliique Scholā Triclassi, Latinitatis potissimum studia urgente (tametsi Universalis Animorum culturae ibi quoque non desint lineamenta) acquiescerent, formata est, descriptisque (Latino-Huagarice) typis Patakinis, Vestibuli, Januae, Atriique exemplaribus, Schola-triclassis Latina feliciter aperta, jamque, ut audio, in florem surgit. Ego enim rebus ibi compositis, et ad meos in Poloniam reversurus, ultimō in Hungaria semestri Ianuam Linguarum in Dialogos conversam, institutis Theatralibus ludis, exerceri docui. Quae res cum mire placeret, et magni est usu judicaretur, requisitussum Exemplar ibi relinquere, ut etiam post discessum meum Exercitia tam amoena continuari possent. Factum, reliqui, anno 1654 ab illis digressus. Sed cum anno sequente (1655) per superiorem Hungariam vehementer grassabunda pestis, Patakinam illam (totius Hungariae prunariam nostrorum) Scholam dissipasset, omniaque ibi dissipata crederem: ecce nuper ab illis oris huc venientes, Ultrajectensem in Academiam, Studiosos! a quibus et recolligi Scholam, et reflorescere supra solitum, cognovi, Exemplarque illius Iannae Linguarum Praxeos, SCHOLA LUDUS a me indigitatae, jussu Celsissimae Principis typis excusum, cujus et exemplar accepi. Quod simul atque amicis hīc loci conspectum fuit, publicationem ejus sollicitare non destiterunt. Assensi, nihil cur id prohibendum esset videns. Ecce igitur jam nitidioribus Vestrorum typis, tanquam novā veste splendescens, publico se apud vos quoque sistit! Ante alios Vestrum in conspectum, Viri sapientes, quorum vigilantiae Patriae salus commissa est, prodiens.

Quid sit, quod hīc (Titulō SCHOLA LUDUS) velatum exhibeatur, sequensad Patakinae Scholae Curatores sacta praefatio (quam in memoriam eorum, ubi Exercitia haec primum nata sunt, et ob singularia ibidem monita, recudi feci) docebit. Specialius autem, Quomodo Scholae omnes in Ludos verti possent, Praxeos hujus pars IV (omnes amoenas in Schola Latina berne constituta actiones ad vivum repraesentans) ostendet.

Vobis autem dedicata haec volui, Domini observandi: primum, ut ne quid novi advena ego et hospes apud Vos tentare videar, inconsciis illis quorum in publica specula constitutorum, ne quid res publica, literaria etiam, detrimenti capiat, ne quid profectuum non capiat, videre est. Deinde, quia revera sic judico, si ulli alii genti, Vobis certe, tanquam liberrimae Nationi, quicquid libertatem et amoenitates spirat, convenire: ut Vobis ubique Omnia sponte fluant, absit Violentia rebus:

Quod ego in scopum Methodi meae fixi, et in praefigendum Libellis meis Didacticis Emblema, elegi: nec muto, praesertim apud Vos, ubi omnibus propemodum (ut apparet) Omnia sponte fluunt, et abest violentiarebus. Quid nī ergo et Scholis, juventutique Vestrae? Repletae sunt plateae Tuae, 6 Amsterodamum, pueris ludentibus (quod pars est benedictionis a Deo Jerusalem promissae, Zach. 8. 5.) Ludunt et David es Tui cum populo Dei eoram Domino (2. Sam. 6. 5, et 21.) Ludant ergo et Juventutis Tuae ad Sapientiam duces, suos sapientiae Ludos! Hāc etiam ratione sapientiam illam increatam,

image: s470

quae ludit coram Domino omni tempore, ludit in orbe Terrarum, delicias habens cum filiis hominum (Prov. 8. 31.) imitati.

Accessit insperato aliud, quod me Libellum hunc, jam jam prelō exiturum, illustri Nomini Vestro inscribere coegit: exhibitus nempe mihi favor et honor, quō me de subsistendo apud Vos, promovendisque in lucem hactenus ematurari nequitis, aut incendiō nuper amissis, gratiose requirere dignati estis. Ingratus sim, nisi tantum favorem gratō excipiam animō, de contestanda modis debitis, gratitudine solicitus. Patiemini ergo, ut dum hōc ipso temporis articulō Libellus hīc foras exit, inde gratitudinis in Vos meae, et erga rem Literariam publice depraedicandae benignitatis Vestrae, fiat initium.

Sed ut liberius meam erga Vos incipiam explicare fiduciam: attexam hīc, cur Libello praesenti insolitum SCHOLAE LUDI Titulum indere libuerit, ut tanto magis quid boni usūs haec in speciem ludicra habeant, quamque vere hiludi inseria ducant, expendi; eoque non verba et ventos, sed monita bona me adferre, intelligi possit.

Officinas Literarias non sine causā sapiens Antiquitas tam blandis insignitas Titulis voluisse putanda est, ut Graeci [gap: Greek word(s)](otia) Romani Ludos, appellarent. Voluerunt nempe et pueris terrorum occasionem adimere, et ipsis Doctoribus jucunde operas peragendi modum insinuare. Animadvertebant procul dubio, nihil perniciosius esse literarum studiis, quam si Discipuli nauseabundi ad easaccedant, aut in eis detineantur. Quippe sic omnis opera luditur, dum inviti literis adhibiti e Scholis, tanquam pistrino, festinant: pulchre secum agi existimantes. si quando e Scholae carcere in libertatis campum prorumpere detur. Optime igitur D. Lutherus Anno 1526 de Scholis erigendis ad Germaniae Urbes paraclesin scribens, votum addidit: Faciliorem aliquam et blandiorem optandam esse Methodum, quā nemo deterreretur, Omnes potius allicerentur, ad studia, et quā non minorem pueri voluptatem e studiis Literarum caperent, atque nucibus pilā, cursu, totos dies lusitando. Haec ille vir cordatus, cordate omnino. Quae vota si bona fuerunt, cur non in effectum deducendis serio aliquis incubuit? aut si quis vel tandem in effectum deduci suadeat, modumque ostendere tentet, cur vitio vertatur? Repertum autem esse Methodo nostrā modum, quō SCHOLA omnis LUDUS fiat, ut ostendam, quid rei sit quod LUDUM, seu Lusum, vocamus, attendi postulo. Sic definio, Ludus est corporis vel animi exercitium inter plures, de aliquolucri aut honoris praemio concertantes, institutum. Quae definitio in requisita septem, quae Ludum esse ludum (hoc est animi oblectamentum) faciunt, sese resolvit: I. Motum. 2. Spont aneitatem. 3. Societatem. 4. Concertationem. 5. Ordinem. 6. Facilitatem. 7. Finemque juetindum, animi relaxationem, Quae singula quid sint, et quomodo Exercitiis Scholasticis Methodō nostrā institutis insint, eja videamus.

Primum in Lusu quod oblectat, Motum esse dico. Motu enim cum fiant et conserventur omnia, naturalissimum est omnia viventia gaudere motu, vividiorepraesertim aetate, ut in Animalium quorumvis pullis videre est. Hinc est quod Pueri a discursando, aliaque sui agitatione, cohiberi nequeant. Et quod puer si ludentibus adstare tantum jubeatut, colludere (id est circa idem cum caeteris objectum sese movere) prohibeatur, aegre sibi esse sentit, abireque mavult: siste et caeteris motum, mox cum motu lusum, et cum lusu oblectationem, sustuleris.

Secunda in Lusu oblectatio a spontaneitate est, quod huc nemo nisi propriā voluntate veniat, suōque non alienō arbitriō res gerat. Arbitrii namque libertas, fastigium excellentiae humanae obtinens, ubique regnare quaerit, etiam in levioribus et ludicris. Patet id, quia nemo ludit coactus: aut si cogitur, non oblectamentum inde, sed tormentum percipit, aeque ut in caeteris, quae invitus facit.

Tertia in Lusuoblectatio a Societate est, homini tam naturaliter desiderata, ut non sine causa aliqui Hominem animal sociabile definiverint. Quem humanitatis characterem animis nostris propter amorem communionis, quā desideriorum complementa alii ab aliis mutuamur, impressum voluit sapiens Creator. Hinc Seneca: Nullius boni sine socio jucunda est possessio. Adeo id verum, ut etiam dum aliquem ludendi incessit libido, collusorem quaerat: aut, si haberi nequeat, ludendi partes (novimus exempla) inter dextram et sinistram dividat.

Quarto, jucunditatem Ludo praestat Concertatio, seu de Victoria certamen: cum propositi lucelli, aut honoris, praerogativam sibi quisque mavolens quam alteri, omnes pro impetranda illa vires intendit: quod quia cum animi quādam inter spem et metum (innoxiā tamen illā) suspensione fit; titillatione animus non injucundā afficitur.


image: s471

Quintum, quod Lusum facit jucundum, Ordo est, quem Collusores fixis inter se legibus certis observaretenentur. Ordo quippe reram ommum, ut seriarum ita ludicrarum, anima est! quā demtā, mortua sunt omnia, nihil vivit, nihil se movet, nihil oblectat. Adeo id verum est, ut si quando leges ludia Collusorum aliquo violarisentiant caeteri, indignitatem rei non ferentes, diffugiant, aut in iram, rixas, pugnas, concitentur: et sic Lusus in contrarium suum, ordine turbatō, degeneret.

Sextum quod Ludicris amabilitatem conciliat, est Facilis addiscendi ea modus, meris constans Exemplis et imitatione, Regulis vero aut nullis aut paucis, per occasionem tantum interspersis. Lusores enim lusu solō fiunt, sine ulla operosa theoria et praeceptis: qiubus non onerari, ocyus ad praxin admitti, volupe est naturae humanae.

Tandem, Lusus remissionem quoque amat: quia nemo ludicris tam deditus esse potest, quin ludum si nimius sit fastidiat: ad oblectationes per intervalla reditur suavius.

Atque haec sunt septem illa quae ludum esse ludum faciunt, et quibus datis datur, sublatis tollitur, Ludus. Quae proinde Scholasticis occupationibus conciliari si poterunt, omnia et singula, Scholas vere Ludos fore patebit. Poteruntne autem?

De omnibus Scholarum omnium Exercitiis nondum hoc loco agi potest, Methodi plenae Legibus nondum in conspectupositis. Hoc tantum in genere dici potest. Omnia Legibus Methodi prudentiae ita esse disponenda, ut I. in Scholam admissus nemo sit otiosus spectator, omnes vividi actores, quicquid Praeceptorem et Condiscipulos agere vident, agentes. 2. Idque sponte, atque cum lubentia, proprer admistum ubique utile dulci, variasque Ingeniorum illecebras. 3. Quas cūm sociati percipiant, quotquot adsunt, tanquam colludentes interse, non potest non augeri suavitas. 4. Praesertim si omnia fiant (debent autem) cum prudenter institutā ingeniorum aemulatione, et pro loci praerogativā, aliisvepropositis praemiolis, concertatione. 5. Et ordine suavi, suaviter omnes affictente. 6. Totque illis abstractis nugis, quibus Ingenia docentium et discentium vulgo macerantur, morositateque et nauseā affictuntur, amotis, et illis in mera spectacula et actiones ita conversis, ut Noscenda noscendo, Faciendaque faciendo (hoc est perpetuā autopsiā et autopraxiā) doceantur et discantur omnia. 7. Divisisque laborum et relaxamentorum intervallis ita, ut sicuti a motu ad quietem, et a quiete ad motum (a vigilia ad somnum, et a somno ad vigiliam) naturaliter suavis est transitus: ita a peractis quāvis horā studiis ad concessas mox exspatiationes, confabulationes, collusionesque, et ab his rursum ad seria, aeque delectabilis (propter aeque hīc atque illīc intervenientes suavitates) transitus fiat. Sic inquam serio-ludicris contemperatam Scholam non posse non Ingeniorum Ludum et videri, et esse, palam est.

Quantum ad hanc Januae LL. Praxin Comicam inspecie attinet, ubi Rerum testimonia adsunt quid opus est verbis? Provoco ad speciminis in Patakina Schola editi oculatos testes, sequente hīc ad Scholarchas praefatione. Atque si cui illud, Hīc Rhodus, hīc salta, in mentem venit, is sciat nihil esse facilius quam idem experiri ubiubi. Nec enim per Rerum naturam aliter fieri potest, quam ut ubicunque aliquid I. Cum Motu. 2. Sponte ac libenter, 3. et in Sodalitio, 4. atque cum Concertatione, 5. et Ordine pulchrō, 6. et Praximerā, 7. et cum interspersis ammirelaxationibus, discitur, id cito, ac jucunde, et solide, addiscatur. Addam unum: quod cum Bonae Scholae munus sit ea inprimis, quae humanae prae brutis excellentiae sunt, Rationem, Orationem, liberamque rerum variarum Operationem, expolire, totum hoc praesens Januae praxis comica valde compendiose praestet. Format enim primum Mentes ad Sapientiam: omnium quae Mundus habet rerum, et quae sub puerilis aeta tis cognitionem cadunt, vivis omnium repraesentationibus instillans, notitiam. Format dehinc Linguam ad universalem quasi Latini sermonis, eumque purum et fluidum, usum. Et denique Animi Corporisque Motus ad Actiones decoras. Idque adeo ad Tabulaturas redacte, ut si Adolescentulis hae Lusiones ad praescriptum concedantur (cōgi enim nihil opus habebunt, ultro appetentur gustatae semel) singulis annis totius Rerum Universitatis lustramen, totiusque Latinae Linguae repetitio cum iteratis totius Vitae negotiis, jucunde pertransiri possunt.

Desino! ad hanc dissertationem non aliō fine digressus, quam ut Lucis officinarum Inspectoribus lucidiorem hanc puerilium studiorum viam acrius in spectandi esset occasio. Valete Domini mei, et meliora quaeque Vobis commendata habete! Nos etiam, si meremur,

Vestrum illum, quem tantisper Vestrum esse voluistis.


page 831, image: s472

SCHOLA LUDUS Seu ENCYCLOPAEDIA VIVA. Hoc est JANUAE LINGVARUM praxis Scenica. Res omnes Nomenclaturā vestitas, et vestiendas, Sensibus ad vivum repraesentandi artificium exhibens amoenum.

Ex Senecae consilio

Non discere ista debemus, sed didicisse, per quae majoribus paratur via.

Ergo

Vitae praeludia cito, et jucunde, serio tamen, peragenda.

Generosis et Sapientibus, Reverendisque et Clarissimis Viris, D. ANDREAE de KLOBUSITZ, Sereniss. Transylv. P. P. a consilus intimis. D. PAULO SEMERE, Comitatūs Cassoviensis Vice-Comiti. D. GEORGIO BARNE, Consiliario. D. PAULO TARZALLI, Zempliniensis Dioeceseos Superattendenti. D. PAULO MEGYESI, Celsissimae Principis Ecclesiastae Aulico. D. FRANCISCO VERECI, Ecclesiae Patakinae Pastori primario. Illustris Patakinae Scholae Curatoribus dignissimis, fidissimis, S.


page 832, image: s473

Honoratissimi D. D. Scholarchae.

MOlitos jam ante complures annos fuisse nos Studiorum puerilium compendia quaedam, et oblectamenta, non ignotum est: et benigne id acceptum, cum alibi tum apud Vos, in quorum Scholas Janua Linguae Latin recepta fruit. Superaddere coepit ante triennium non inelegans Januae illius exercitium Vir eximius, D. Sebastianus Macer, Scholae in Polonia Lesnensis Rector: sub titulo JANUAE LL. COMENIANAE PRAXIS COMICA Cujus praxis partem primam, Mundumrerum naturalium repraesentantem, cum sub ingressum Anni hujus in Scenamrproduci, et in conlpectu vestro ludi, curāssem: adeo plaeuit actio illa vobis, et spectantibus omnibus, ut approbatō publice hoc exercitii genere, totum Rerum ambitum, seu Discendorum ENCYCLOPAEDIAM, in talem autopsian, et autopraxian, deduci optaretis, a meque peteretis. Quō ego stimulatus, sicut et insperato Nobilis Vestrae Juventutis ad haec talia ardore, tametsilaboribus circa magis seria, aetatique et vocationi meae convenientiora, occupatus sim: et ad stationem meam redire a meis (qui me huc ad tempus miserunt) urgeor: cohibere me tamen non potui, quin unō et alterō Mense huc datō, omnes Rerum materias pertransire, omniaque in Dialogos tales, Res veras simulachris jucundis repraesentantes, reducere proposuerim. Nempe quia D. Macer paralyseos paralyseos morbo praeventus (dolendum!) Opys coeptum absolvere non potuit: et quia praxin hanc ab illo inchotam ad majorem simplicitatem, evidentioresque Juventutis usus, deduciposse sperare coepi.

Quod quid et quale sit exponere, et de hujus Exercitii Utilitate, adeoque illud in Scholam hanc (et alias) in troducendi neceflitate, diflertare aliquid non abs re fuerit.

Schola, ex vero suo fine, nihil esse debet nisi Humanitatis officina, et Vitae praeludium: ubi omnia, quae Hominem faciunt hominem, tractentur. Et quidem instrumentis, instrumentorumque usu, ita comparatis, ut quam certo Opifices Mechanici quicquid in officinam admittunt, et ad elaborandum suscipiunt, elaboratum prodit: ita Ingema in Scholae officinam admissa, certo expolita prodeant. Exercitiis ergo practicis fervere hīc necesse est, aeque ut ibi, omnia: quia solus usus facit artifices. Atque si vitae praehdium est Schola, non est necesse severarum Vitae Actionum praeexercitamenta severa esse: quae in aetatem puerilem non cadunt. Praeludia esse debent, ut svaviter tum suscip tum continuari queant. Quā in se si [rocessui naturae, gradato, sese a minoribus ad majora, ab humilioribus ad altiora, a ludicris denique ad seria, elevanti, obsecundamus, multum lucramur, experientiā teste. Quod ut pateat, repetam hīc quae Vobis jam initio, ad vos delatus (in Scholae Pansophicae Delineatione) scripsi, his verbis:

Actiones scenicas et theatrales, Comoedias praesertim, non ignoramus a quibusdam e Scholis arceri: retineri tamen eas, et ubi nullae sunt introduci, suadent bona rationes. Primum enim per Actiones idgenus quasi publicas, in Spectatorum Theatro, exercitatur humanuni ingenium ad alacritatem potentius quam id ullis admomtiombus, aut etiam tota disciplinae vi obtineri queat. Unde fit, ut Res memorabiles quaecunque, facilius memoriae imprimantur, ad vivum sic repraesentatae, quam auditae tantum aut lectae: facihusque sic addiscantur multi versus, et Sententiae, integirtve Libri, quam separatā maceratione longe pauciores. Deinde, ad ultenora quoque, aha ex aliis petenda, insigne est discipulis calcar, quando aut diligentiae laudem, aut neligentiae ignominiam, in plurium conspectu reportandam sibi esse sciunt. Quin et (tertro) publicum hoc Praeceptorum circa sibi commissos diligentiae specimen, ipsis quoque Magistris calcar addit, ut suos spectaculo produci sua laudis interesse credant, eōque nihil de sedulitate remittant. Quarto, sarentes id pariter oblectat, ac ne sumptuum poeniteat facit, si filios suos pulchre proficere, publiceque placere conspiciant. Quinto, produnt se hāc ratione excellentiora ingenia, cognosciturque promtius, tum ad quod potissimum Studium quisque natus sit, tum quinam pauperum prae cateris promotione digni. Tandem (quod maximum est, et vel solum commendationi sunae suffcit) de hōc mōdo, exemplis et amulatione, eo manuducitur Iuventus, ut varia rerum observare, ad varia ex tempore respondere, Gestus decenter componere, vultumque, manus, corpus totum, pro

page 833, image: s474

re nata moderari, vocem inflectere ac variare; verbō, personam qvamcunque honeste agere; et in his omnibus subrustico seposito pudore liberi esse, consuescant.

Haec inquam sunt, quibus tum (ante trienmum) Actiones theatrales Scholae Vestrae commendabam. Atque titinam acceptatum fuisset consilium! Floreres jam Patakina Schola. Non enimvanam fuifle commendationem, ecce nunc tandem factum experimentum ostendit! Nam primo, tanta est facta Ingeniorum in discipulis ad alacritatem excitatio, quantam nemosperasset. Qvippe avidissimi facti sunt talium Exercitiorum: parati ordinariis studiis in suo cursu relictis, extraordinaria haec discere. Quod ah quam pulchrum inertis otii, et petulantia, (de quibus alias querimur) antidotum Sed et concitatiores se factos Praeceptores ipsi, totaque Studiosorum cohors, palam ostendunt. Imo Parentes, qui suos hīc produci viderunt, in meliorem ipem excitatos exultare vidimus. Et prodideruntse jam egregie Ingenia quaedam, quid ab illis exspectandumsit si perpoliri continuent. Parrhesiae demque pulchra conspeximus exempla (mihi certe cum admiratione) quomodo etiam bino tantum primo exercitiopromoverieo potuerint quidam valde rustico pudore, ut cum ante vix conspectum alicujus honesti ferre possent, quorsum manus aut oculos verterent ignari; nunc jam integri Theatri pulchre sustineant oculos. Quod si quis non miratur, et Exercitii hujus utilitatem non inde agnoscit, res pretio suo aestimare non didicisse ostendit.

Frustra igitur nobis, et huic salutari incepto, Theologorum objicitur Authoritas, qui Comoedias non e Scholis tantum, sed et Republica, proscriptas optant. Primum enim Comoedias illi intelligunt, quales antiquorum fuerunt: quarum argumenta erant levia, nugatoria, impura, versusque saepe spucri, immemorabiles: et ubi Lenones, meretrices parasiti, servi callidi. adolescentes lascivi et prodigi, aliaqua id genus, quae ignorare praestet, nedum ut istorum inquinamentorum personas agere deceat honestum Adolescentem. Pelli utique has pestes e Scholis Christianis ipsa Christiana pietas jubet. Sicuti nec illas tolerari, quas alii agitant honestiores quidem, vel exipsis Biblicis historiis desumtas: quarum tamen nullus alius est finis, qvam transitoria oblectatio, temporisque meliori usu alio transferendi perditio. At Exercitia haec nostra totō genere alia sunt, fructumque Iuventuti solidum; non pollicitantur solum, evandia specie aliqua, sed ferunt reipsa. Demde offendebantpios in vulgaris Comoediis faciei imponi solitae personae, Vestiumque muliebrium indumenta, quia id vetuisset Deus: Deut. 22. 5. at ista hīc non adhibentur, ut ne vel tantillum teneris conscientiis relinquatur scrupuli.

Nonnemo tamen amicorum Exercitium hoc Januale (quum esse utile videat) sic institui vellet, ut Resquidem commonstrando ceu ad vivum repraesententur, simulque nominentur, sine mutato tamen consueto discipulorum habitu, et non simulato alieno nomine aut persona, Rustici, Militis, Regis, etc. sufficereid ad excitandam in Res attentionem, Rerumque rationabiliter addiscendam Nomenclaturam, ratus. Quod agnoscerem, si nihil aliud quaereretur. At nos unā fidelia mukos dealbare quaerimus parietes: hoc est, formare non Sensus tantum, Rebus eos obvertendo acrius: et Lingvam, Res nominando; sed et Mores et Actiones Vitae et ad res agendum circumspectam Prudentiam, et Parrhesiam denique. Quae res nisi personas quamcunque imposueris decore sustinendo, nunquam recte discentur. peribitque omnino illaquae primarium bonum in hoc exercitio esc, alacritas, quia peribit svavitas. Summa summarum: Ut vescris prodessehuc veni, hoc unum quaesivi, et quaero. Consilia mea prima fuerunt optima: a quibus facta aberratio quia nos circumdaxit sine usu redeamus ad prima illa, quorum hoc Exercitium pars est. Nam quomodo Juventus vestra a torpore excitari, ad variam Eruditionem inescari, Moribusque expoliri, et ad practice in Rebus vitae versandum informari queat melius, simulque efficacius, non video. Fiat experimentum uno et altero annō, reipsa experiemini, me non vanum dedisse consilium. Ego nisi rem tanti usus esse scirem, nunquam me eo, ut puerorum vestrorum causā repuerascerem, abduci fuissem passus. Sed quia certo scio, hoc Exercitii genus plus habere in recessu quam a fronte promittit, insistendum omnimo est huic viae: per quam euntibus, eadem operā et a studiis puerilibus taedia tolli, et cruces ingeniorum in lusus ingeniorum verti, et Lingua Latina tota (aliud veluti agendo) disci, et Rerum ad vitam necessariarum notitia suaviter animis instillari, Mores ad harmoniam pulchre formari: et denique ad veram, realem, solidamque

page 834, image: s475

Eruditionem animi praeparari, possunt. Revera enim talis haec Rerum Nomenclatura, autopsiae et autopraxiae juncta, non tantum in praesens omnes sensus titillandi, et circa praesentia objecta intellectum formandi, vim habet sed et Philosophiae ac Theologiae potenter viam sternit. Quippe omnium sensualium rerum exemplis perpetuis patebit: quicquid cogitandum suscipitur, spectandum semper esse ipsum Totum, tum Partes ejus, ex quibus componitur; dehinc Vsum singularum partium, ob quem dantur: et quid iis fiat, et quomodo, etc. Haec dico, postquam circa omnia externa observare adsueverint discipuli, quam facile erit circa interiores rerum medullas observare idem? Rerumque viscera aeque ac superficiem agnoscere esse mechanice composita, ex ingredientibus certis: quibus positis res ponatur, sublatis pereat.

Rogo itaque ne spernite consilium meum, Ludicraque haec exercitamenta, tanquam pulchra seriorum praeparamenta, ita retinete in Schola Vestra, ut quovis sesquimense Actus Comicus instituatur, totumque Rerum lustramen, et tota haec melior Ingeniorum politura, tota denique Latina Lingua (in octo tales Actus distributa) singulis annis citcumeat. Id si feceritis, ut a discessu etiam meo, et post fata mea, id observetur: non deerit, confido, unde vobis gratulemini; prodeuntibus e Schola Vestra singulos in annos aliquam multis sapienter institutis Adolescentibus.

At jam consensistis, jam ut retineantur et urgeantur Exercitia haec decrevistis: eōque fine haec vobis scripta relinqui, imo ad typum dari, petiistis. Do: Primum, ut Libellus hic ultimo sic testimonio, prodesse me voluisse. Deinde, ut digresso me continuari Exercitia ista queant; dum Praeceptores fidi ac industrii (quos Schola Vestra nunc Dei munere habet) qui haec agi viderunt, et imitari, successoresque suos rursum excitare possunt (Artem siquidem inspectante altera exercuisse, est artem illam docuisse) adsunt. Tandem, ut sic tandem melius pateat, Ianuam nostram vere esse Ianuam, non in Linguam tantum Latinam integre addiscendam, sed et in Realium quoque artium et scientiarum Encyclopoediam, vel statim ab his ludis ingrediendam: intelligi enim jam poterunt omnia, intellectis hīc fundamentis.

Monebo tamen quid circa instituendum Actus hosce observandum videatur, ut majorem ferant usum.

1 Bonum est constitui certos Annidies, quibus praecīse peragantur. Tum propter parentes et alios, qui peregre venire solent, et post hac forte volent: tum ad evitandum alias confusiones, quas nunc aliquoties ex indeterminato tempore passi sumus. Dies illi erunt semper feria hebdomadae rertia, seu dies martis, 1. Post Dominicam in Albis, seu Quasimodogemti. II, Trinitatis. III post sextam Trinitatis. IV Duodecimam. V Vigesimam. VI ante ultimam Adventus Dominicam. VII post Epiphamarum tertiam. VIII post Laetare.

2 Locus sit AreaScholae: si quando autem pluat, sub porticibus ejusdem Collegii.

3 Aclores, sint Atriales et Januales Discipuli; assumptis quandoque, si necesse sit, Vestibularibus aliquot.

4 Personae pro Actu futuro distribuantur intra octiduum a peracta praecedente Comaedia. Ideo ut pro addiscendis pensis non sit opus concedere ullas Classibus ferias: sed ordinaria procedant ordinarie, haec autem extraordinaria maneant extraordinaria, discanturque sensim.

5 Si Discipulorum Scholae numerus exereverit, ut non omnibus pensa sufficiant, assignentur singulae Personae binis aut ternis discipulis, profectu paribus: e quibus postea in Theatrum admittetur ille solum, qui judiciō omnium (poterit enim judicium de eo quasi publicum institui) optime verba et gestus exprimere deprehensus fuerit. Res haec bonum habebitusum; 1 Ad excitandam diligentiam, ipsā aemulatione: 2 Nemo mnes. 3 Attentius in Theatro spectabunt illi ipsi exclusi aemulatores, desideriō similem in his perfectionem consequendi. 4 Dumque hōc annō quisque discet hanc personam, sequenti aliam, reddent sibi familiaria omnes omnia. 5 Poteritque

page 835, image: s476

fortassis fieri, ut redundantibus illis permittatur eadem Comaedia eōdem loco agi sequenti aliquō (die Mercurii, aut Saturni a meridie); ne sibi diligentiae fructum periisse putent, et torpeant, sed se sic etiam ad futura exacuant; sive coram solo Scholae Coetu, sive parentes et alii quoque ingredi velint.

6 Examen vero istud (quis inter reliquos majori theatrō dignus, ut N. 5. dixi, sua melius didicerit) fiat triduō ante Actum; pridie vero Ludorum plenum tentamen ipsius pleni Actūs, plenā suā facie, spectantibus quidem, si volunt, Studiosis publicis: at Collegiō occluso, ut ne quis extraneus intret, propter interventuras adhuc informationes.

7 Contra si eveniat, ut Schola Classica non satis Discipulorum habeat (quemadmodum in Scholis minoribus) poterit unus idemque diligentior duas vel plures personas sustinere, diversis in Actibus, aut Scenis. Si quis item debiliori sit memoriā, abbreviari ei pensum suum, omissis quae sine hiatu omitti possunt.

8 Et quia Regia Ptolomaei persona dignitatem habet primariam, tribuenda erit non tam primae diligentiae, quam primae Nobilitatis, personis: forte per sortem, sicubi paritas excitare posset invidiam.

9 As Actum ipsum, seu Ludum, veniendo: consultissimum erit peragi hunc matutinis horis, ad VII ad X, vel (quidam enim longiores sunt) XI. Quem inchoabit, post praemissum campanarum Scholae pulsum, Musica: sicuti et claudet. Actus vero ipse procedat ordine, Musicā nullā interturbante.

10 Sessionis ordo talis sit, ut Domini Scholarchae cum aliis Generosis et Reverendis spectatoribus occupent duo Collegii latera, tertium Studiosi publici, quartum Coetus Classicus; qui semper huc deducetur totus (attendentibus decurionibus, ne quis absit:) ut omnia spectando et audiendo omnes, excitentur et discant omnes, fructusque hujus exercitii redundet in omnes. Scenā pro Actoribus obvelatā, unde egrediantur, et quo regrediantur, nihil opus est: hīc cum suo sedeant Coetu, spectaturi non se tantum sed et alios: ut sic etiam Comaediae profanae larva dematur. Quem in Theatrum ordo prodire poscit, surgat suo locō, peractāque personā, redeat ad suum locum, in propatulo scilicet sedentem coetum suum.

11 Qui in Theatro loquuntur, modestā confidentiā utuntor, omniaque proferuntor memoriā promtā, gestu et incessu ad rem accommodato.

12 Pronuntiatio esto clara et articulata, prorsusque ad artis leges, quas Janualis Grammatica (de vocibus, phrasibus, sententiis, integroque sermone, recte pronunciandis) praescribit. Voces tamen minus usitatas in hoc typis descripto exemplari expresso notavimus accentu; quia hīc Hungari saepius peccant, ut tanto facilius peccare desinant.

13 Quicquid vero nominant, mox simul extensa manu (aut pede, aut oculis) ostendant, tangant, tollant, versent: seu res ipsa fuerit, seu ejus aliquod simulachrum. Si neutrum est ad manum, et res fuerit nota, nomnetur interdum vernacule: eo id fine, ut quidquid quis profert intelligere quoque se ostendat.

14 Similiter si aliena Actio, aut Gestus, narratur, repraesentetur etiam ipsa actione et gestu ad vivum: cum in hoc tota Ludorum istorum ars consistat, ut auribus simul et oculis loquamur. Gestibus loqui, bis loqui est: adeoque non tam verba quam res loqui: quod anima prorsus hujus Exercitii est.

15 Res apud nos ignotae quomodo, dum nominantur, ostendi possunt? Resp. Per picturas, aut ex materia fabrefacta simulachra, seu modellos. Quales utinam non poeniteat quōcunque sumtu adornare: ut Actoribus et spectatoribus omnia ex vero ostendi possint. Nos hīc pro dilucidanda sensualium Encyclopaedia, pingi et e ligno sculpi cura vimus figuras, numero 180; quae nunc (sub titulo Vestibuli et lanuae Linguarum Lucidarii) prelo parantur. Sed ista sunt minutiora quam ut Theatro sufficiant: neque corpora undique inspicienda in plano satis repraesentari possunt. Vtinam non paeniteat (repeto) sumptuum, ad omnia talia ex materia parandum, juventutique vera sua facie exhibendum.


page 836, image: s477

16 Actu finitō collaudatio fiat a D. Scholarchis diligentiae docentium et discentium: cum exhortatione ad sic pede faustō progrediendum. Arque si qui pauperum egregie se gesserunt, promittatur illis ulterior promotio; aut donetur mox libellus aliquis, vel chartae purae Volumen, aut philyrae aliquot, etc,

17 Si iidem Actores cum Praeceptoribus suis ad Conviviolum invitarentur, qualequale id esset, diligentiae stimulus esset. Nec forsan inviti symbolas conferrent eorundem Actorum Parentes, vel Cognati, gratum sic animum de suorum profectu contestaturi, si non singulis Actibus, at saltem semel anno.

18 Postridie redeatur ad labores ordinarios; aliquotque diebus post distribuantur sequentis Actūs personae. Ubi hoc moneo, Prologos et Epilogos variare posse, majoris suavitatis gratiā (ut si ad primum Actum redeundo Prologi Argumentum hoc sumatur: In Schola ut in Horto, vel Agro, et Vinea versamur: singulis annis novi labores inchoandi sunt, etc. Ita nobis redit labor actus in orbem, etc.) Neque quidquam prohibet in ipsum praxeos Textum Gnomas, Adagia, et flosculos quoscunque interspergi, si Actorum Moderatori aliquid ingeniose incidat, et forte singulares aliquae obveniunt, Spectatores novis inventionibus oblectandi, et aliquid docendi vel monendi, causae. Quae res ut in se varia est, ita varios habere potest usus. Verum omnia praescribi non possunt, nec opus habent. Relinquendum aliquid est Praeceptorum industriae: quae ubi se exerceat, hīc satis amplum reperiet campum.

Valete Honoratissimi Patroni et Fautores! Deo Vos et Scholam vestram, cum Celsissima Principe, Maecenate nostra, commendo. Ex Museo meo 24 Aprilis, Anno 1654.

Vester, a Vobis nunc abiturient,

Comenius.

JANUAE LINGVARUM PRAXEOS THEATRICAE Pars I. In qua Res Mundi majoris, quae Naturaliter fiunt, ordine in Scenam produeuntur. Psalm 46. v. 8. Venite, Videte Opera Domini.

[NB. Hi Rerum Naturalium Ludi agi commode non possunt hieme, si ad vivum exhiberi debent Herbae, Flores, Spica, Siliqua, Fructus Arborum, Muscae, Hirundines, aliaque hieme mortua. ]

Ludus hic Actus habet V: Scenas XXI: Personas 52.

1 Prologus

2 Ptolomeus Rex

3 Plato. | Philosophi

4 Eratosthenes | Philosophi

5 Apollonius | Philosophi

6 Plinius Polyhistor.

7 Cancellarius Regis.

8 Cosmographus.

9 Uranius Coeli

10 Selenius | Contemplatores.

11 Asterius | Contemplatores.

12 Ignatius.

13 Pyrodes.

14 Aerius.

15 AEolus.

16 Aquinus.

17 Marius.

18 Nubianus

19 Stillico.

20 Gajus.

21 Chymius.

22 Metallicus.

23 Aurelianus.

24 Mercurius.

25 Lapidarius.

26 Gemmarius.

27 Plantinus.

28 Graminius.

29 Oluscus.

30 Frugius.

31 Florus.

32 Latrus.

33 Thamnius.

34 Hylemus.

35 Dendrologus.

36 Pomonus.

37 Sylvanus.

38 Zoographus.

39 Cochlaeus.

40 Vermilius.

41 Serpilius.

42 Aquatus.

43 Natantius.

44 Piscenus.

45 Avinus.

46 Volantius.

47 Potenus.

48 Quadrinus.

49 Ctenius.

50 Feraeus.

51 Amphistenus.

52 Epilogus.


page 837/838, image: s478

PROLOGUS. [Prodibit post praemissam Musicam, cum reverentiae gestibus, restitans, taciteque circumspectans. Tandem sic incipiens. ]

Vid spectatis? quid tacetis? Mene ad Vos venientem alloquitur nemo? nemone aliquo benevolentiae excipit signo? Intelligo quid fiat. Non ad loquendum, aut agendum convenisse Vos: sed ad spectandum et audiendum nos Scholasticum popellum; ut de nobis, nostrisque in studiis profectibus, formare queatis judicium. Nobis ergo excipiendi Vos, Hospites nostros, Spectatores nostros, Censoresque nostros, incumbit necessitas? Utique, Ipsae humanitatis Leges eo nos adigunt.

Ego igitur nomine totius Scholae prodire sum jussus, ut Vos Generosi et Magnifici, Reverendi et Clarissimi, Domini Scholarchae, totaque inclyta spectatorum Corona, omnes debitos praefatus honores, consalutem, nostrumque de incolumitate Vestra, et ad nos adventu, gaudium contester. Orem insuper, ut dum liberales nostros, et perquam honestos, peragimus Ludos, attenti adesse, nostramque alacritatem favore Vestro excitare velitis. Ut autem non ignoretis quid spectaculi futurum sit, indicabo summam paucis.

Prodibit Rex Ptolomaeus, olim apud AEgyptios suos rei Literariae et Librariae promotor strenuissimus. (Nam ut divinis quoque Libris suam augeret Bibliothecam, Biblia S. ex Hebraeo in Graecum transferri curavit.) Is inquam redivivus Ptolomaeus, convocato Sapientum Collegio, consultabit hodie, quā ratione Sapientiae studia in compendium redigi, facilitateque donari, possint: ut ne tam frequens inter homines sit, quemadmodum hucusque fuit, Nihil scire, Omnia ignorare, aut certe Nihil scire a fundamento, Omnia superficietenus, et sibi tamen inscitiā suā placere. Cui optimo Regi, optime subditis suis, aliisque omnibus, volenti, quid Consilii daturi sint sapientes sui, et quomodo res tanta sit processura, jam ipsimet audietis. Ego pusio tanta Consilia explicare non valeo: nec Vestram debeo remorari attentionem, quam tantummodo excitatam volui. Si potui etiam, munere meo me functum credam. Sed praeambuli satis. Valete, et linguis animisque favete

(Musica.)

ACTUS I. SCENA I. [Prodibit Regie indutus Ptolomaeus, comitatus Consiliariis suis et Aulicorum turbā. Considensque in solio jubebit, nutu, Consiliarios positoe ibi Mensae assidere. NB. Non quasi revera Ptolomaei fuissent Consiliarii, aut sibi cooetanei, sed ad placitum hīc junguntur.

1. Plato Philosophus, qui adversus Sophistarum tricas Dialecticam constituens, primus Res a rebus accurate distinxit, semperque in disputatione superans plurimas antiquorum dubitationes sustulit. Primus etiam Dialogum illustravit, sapientī colloquio hominem quocunque deduci posse ostendens.

2. Eratosthenes Cyreneus, Plato minor a quibusdam ob doctrinam vocitatus, Cosmographus suō seculō summus [Globi enim Terreni mensuram, et magnitudinem, primus invenit: ] quem Ptolomaeus Regiae suae Bibliotbecae praefecit.

3. Apollonius Rhodius, Eratostbenis aequalis, cujus et in Bibliotbeca Regiae praefectura successor fuit.

4. Plinius secundus, qui Naturae totius, et quicquid seculo suō sciri poterat, Historiam slylo presso concinnavit: Naturae Bibliothecarius a Lansio dictus. Hos ergo Rex ante se habens, sic alloquetur: ]

Ptol.) Regium est, et ad Majestatem Regiam pertinens, Rempublicam ita gubernari, ut Belli Pacisque in promptu habeantur adminicula. Nobis igitur Bellō feliciter confectō, Paceque postliminio revocatā, aequum est in id incumbere, ut Pacis undique conquirantur cultores. Nostrō itaque nomine ex Eruditorum numero, mediāque philosophiā, vos advocatos volui, literati Proceres, quibuscum de emendanda, augenda, dignisque modis gubernanda re Literaria, consilia ineam.

Plato] Feliciter quod agis agas, Rex Serenissime Tum enim bene habent Regna, cum docti vel doctorum amantes, imperant Principes.

Erat. ] Felix seculum, quo Principes ipsi operosam publicis negotiis admovent manum! Tum enim proniore sequelā in Ducis abeunt Populi mores: et Laudabile

Regis ad exemplum totus componitur Orbis.

Apoll. ] Rarae sunt Regibus de literis cogitationes, nunc Bello, nunc negotioso Pacis otio, nunc Consiliorum Judiciorumque difficultatibus, praepeditis. Virtus tua, Magne Rex, Praedecessorum major Fortunā, nomen tuum aeternitati consecrabit,

Plin.) Tempore serenō Astra dominantur clementiora. Tu ille sidus seculi nostri, serenissime Rex, Patriae pacem, Paci ornamenta, Ornamentis perennitatem, gratā diis concilias Animi constantiā. Quis bonus non optet,

Vt quicquid calcas Rosa mollis odoraque fiat?

Rex) Quod felix igitur ac salutare sit Reipublicae Literariae, opem operamque in commune conseretis, Viri rerum usu peritissimi: inveniendo in Res bumana cognitione dignas melius, quam hactenus, penetrandi viam aliquam facilem, et compendiosam. AEgre enim fero, non plebem tantum ignorantiae tenebris premi et brutescere: sed et qui literis dant operam, perplexe in Sapiendae studiis versari, et moleste ac sine exitu, veluti Labyrinthos quosdam oberrare, eoque passim quo que hebescere. Quaeso remedium his malis quaerite, sapientes Viri,

Plato) Monitis mandatisque Tuis, Rex optime, parere nos aequum est, quibus et ipsis sapientiae studia cordi sunt. Agnoscimus enim ipsimet Sapientiae hortos, spinis et vepretis dense obsitos, valida expurgatione egere. Quae res, meā opinione citra magnum sudorem confici posset, si Rerum lustramen susciperetur ordine, Rebusque singulis apte accommodarentur Nomina: ne Rerum Notiones, et vocabula, tam confuse volitent, uti fieri videmus,

Erat.) Acu rem tangis, sapientissime Plato. Non res nos confundunt, quae artificio divino contextae ordinem suum servant, et in conspectu omnium explicant: sed fallunt nos, et intricant, vitiosi Conceptus nostri, Vocabulaque aut non recte rebus indita, aut non recte a Linguas discentibus percepta.

Apoll.) Prorsus assentior. Vere Eruditum esse nihil est aliud, quam Nosse Rerum disserentias, et Posse unam quamque signare propriā apellatione sua.

Plin.) Tecum facio: Totius Eruditionis fundamentum posuisse illum, qui Rerum Nomenclaturam rationabiliter perdidicit. Nam vocabula sunt notae Rerum. Verbis recte perceptis, Res percipiuntur.

Rex) Gaudeo Vos adeo consentire. Idem videri omnibus, Veritatis indicium est. Sed tale hoc novum Rerum Lustramen annon difficultatis habebit aliquid?


page 839/840, image: s479

Plato. Citra sudorem confici posse negocium dixi: addo, suavitate et amoenitate multā, si tantum modo concinno illo eatur ordine, quo Res digestae sunt in seipsis: adsitque lubentia et attentio sedula, cui conciliandae inveniemus vias, ope Dei. Legisti, Rex, in Hebraeorum antiquitatibus (scio enim Te Libros Mosis et prophetarum transfundi curavisse nostrum in sermonem, Graecum) Deum Mundi Conditorem, postquam ad imaginem suam creasset, qui Creaturis dominarentur, Hominem, introduxisse in Paradisi Scholam, Sapientiaeque studium inde illum ordiri voluisse, ut RES lustrando, et Rebus NOMINA imponendo, exponeret in se divinae Imaginis speculum. Quod Rerum lustramen ab Animalibus inchoatum, intervenienteque mox lapsu interruptum, et bactenus accurate reassumi neglectum, resuscitetur quaeso per Te, Rex, sapientesque Tuos, hōc saltem aevō! ut Paradisi Schola denuo aperiatur filiis Adae: Hominesque Rerum ipsarum ductu philosophari consuescant.

Erat. Sapiens est Platonis consilium: ne aspernare illud, ō Rex!

Apoll. Nihil salutarius suaderi potest, ad confusionibus laboranti Literariae rei cito, tuto, efficaciterque, succurrendum.

Plin. Eadem est sententia mea, idem suffragium.

ACTUS I. SCENA II. [Colloquutores iidem; ]

Rex. Aperiri suadetis Paradisi Scholam, amici? et suscipi Universale Rerum lustramen? Condi etiam, aut certe emendari et stabiliri totam Rerum Nomenclaturam? Utinam simus tam felices! Sed quis jam Deus nobis in conspectum adducet omnium Rerum exercitum? sicuti Adamo adduxisse omne Animalium genus, Moses testatur.

Plato. Bono animo sis, ō Rex! Idem Deus producit quotidie Exercitus suos in conspectu omnium hominum: tantummodo ut attendere sciant mortales.

Erat. Et multa jam etiam occultiora deprehensa sunt a Mundi contemplatoribus, cum pertexta satis rationabiliter Nomenclatura: tantum quod ista sparsim jacent. Si redigerentur in ordinem unum, haberetur quod quaeritur.

Apoll. Nec desunt, qui hodieque Res omnis generis lustrant, tractant, excogitant etiam novas. Lustrandi sunt omnes, et omnia, condendaque universaiis quaedam Rerum et Verborum Tabulatura: per quam Mundi fabrica quasi tota, et Linguae apparatus quasi totus, parallele digesta spectari possent. Concepta verbis simplicibus, sententiis breviculis, serie sic una perpetuā, ut finis nisi in fine non reperiatur: intermediis omnibus, Rebus et Verbis, tam nonnisi suo loco positis, ut nihil idem repeti sit opus. Et omnia tamen sint tam clara, facilia, fluida, ur haec legere volupe sit, propter adjunctas (ubi opus) icones, eoque influentem mox simul Rerum intellectum.

Plin. Experientiā doctus utile quiddam monere habeo. Non saris erit testimonia de Rebus eorum qui res descripserunt aut pinxerunt, colligi: Res ipsae nobis inspectandae erunt accurate. Me, dum recitaroribus omnia credo, saepe suisse falsum, novit jam Literatus Orbis: ideo vos, Collegae, cautiores fatio.

Plato. Recte hoc monetur. Oculatos esse nos, ut ne fallamur, necesse est; atque id solum admittere, quod videri, audiri, gustari, palpari, poterit, demumque unumquodque nominari.

Erat. Recte. Habebitque res illa hunc praeterea usum, quod utrumque illud, Res et Verba, suavius discen junctim, quam separatim: dum quicquid nominabitur, simul ostendetur? et quicquid viceversa ostendetur, nominabitur.

Apoll. Sed et Methodi habenda erit ratio: ut semper primo spectetur et nominetur Res tota, ad cognoscendum quid sit; tum Partes ejus, ad intelligendum quid in se habeat: demum differentiae ejus, ut inotescat quot modis aliquid sit, faciat, deficiat; et quomodo unumquodque istorum efferendum sit propriā Nomenclatura suā.

Plin. Amoenissimam praevideo futuram sic insticutam Universi perambulationem: quin facimus initium?

Rex. Disponenda prius est acies, quam ineatur praelium. Nondum deliberastis, Vnde ordiendum, et Quā prucedendumsit. Nam ut nese aliquid a conspectu subducat, aut saepius occurrendo turbet, exactissimā aliquā opus est ordinis serie.

Plato Quid si ante omnia Coelum et Terram contemplemur? lustraturi quicquid Deus per creationem produxit, et adhuc per Naturam operatur? Post adeamus Villas, Opificinas, Scholas: visuri quomodo Homines, tum accommodent divina illa opera usibus suis; tum erudiant seipsos in Artibus, Moribus, Linguis. Dehinc intremus Domos, Curias, Principumque Aulas, ad spectandum qualiter regantur communitates. Tandem visitemus Templa; ad observandum quam diverse mortales venerari quaerant Creatorem suum, illique uniri spiritualiter; et quomodo rursum ille moderetur Omnia, per Omnipotentiam suam. Ita nobis cuncta venient in conspectum, quae usquam sunt vel fiunt, et quidem unumquodque loco suo. Res inquam Omnes sic innotescent, Naturales, Artificiales, Morales, Divinae, unā cum tota Latinitate purā; quā nunc Lingua philsophantur Gentes.

Erat. Fateor, certissimae Rerum notitiae certissimam esse viam, unamquamque rem loco suo, et in seipsa spectari. Non ausim tamen tam molestae itinerationis Regi meo esse author: ut permeandi omnes Coeli regiones, omnes Terrae tractus, omnes subterraneas cavernas, omnes Marium recessus, et quid non? imponamus necessitatem. Satius erit Homines rerum quarumque gnaros ordine huc accersi, secumque Res ipsas adduci, aut certe Rerum icones veras afferri: ut hīc in conspectu Regis omnia et singula lustrentur, rerumque Nomenclatura edatur.

Apoll. In sententiam Eratosthenis eo, quae compendiariam suadet viam. Nam si Mundum ipsum nobis pedibus proponimus peragrandum, vita non sufficiet: hoc autem modo, etiam domi desidendo pertransire poterimus Omnia, cito, tuto, jucunde, novis semper sic etiam obvenientibus spectaculis.

Plin. Accedit, quod si nos ipsi Orbem perambulare volemus, paucos habituri sumus comites, collectaque rerum notitia nobis proderit, non aliis. At vero si per Rerum gnaros undique evocatos commonstrari sibi faciet Omnia Rex noster, admitti poterunt, ultroque ad tam varia et jucunda spectacula accurrent senes, juvenes, pueri, agminatim. Nec prohibendos censebo eo fine, ut vel Omnes tandem homines, cur in Mundi Theatrum ingressi sint, et ad quid Oculos, Aures, Linguam, Mentisque speculum acceperint, attendere incipiant, sic namque ad rationabilem Rerum contemplationem excitatis multorum animis, et Sapientiae lumen multiplicabitur, et polientur Linguae: ut nos ex hoc tempore intelligamus melius, Turrimque Babel aedificare aliquando desinamus.

Rex. Rationabiliter haec dicuntur: quid tu ad haec Plato?

Plato. Fiat quod Regi placet. Agnosco facilius fuisse Animalia in Arcam Noae congregata lustrasse, quam si quis per campos, sylvas, deserta et tesqua, discurisare habuisset necesse.


page 841/842, image: s480

Rex] Jam ergo determinate. Quis primo sit vocandus? et quo ordine reliqui?

Plato] Satis in praesens fuerit eos accersi, qui nobis Naturae faciem exhibeant. Physicos dico: tum in genere, ratione compagis Mundanae ex Elementis compositae: tum per species, qui nobis orta ex Elementis proxime ostendant, Meteora. Dehinc qui subterraneos thesauros in luce ponant, Mineralia. Proximi ab his erunt, qui regnum Vegetabilium, hoc est procrescentes Terrā Stirpes, explicabunt. Demum, qui sponte mobilium machinularum, Animalium, ordinabunt Exercitum.

Rex. ] Series haec placetne Vobis reliquis?

Eratost. ] Naturalis est. Optime sic quomodo res ex simplicissimis principiis suis, per rudimenta sua, gradatim ad persectionem surgant, spectari poterit,

Apoll. ] Ita sit: rationaliter iri non potest aliter.

Plin. ] Serenissime Rex, dimittenda erunt nomine Majestatis Tuae ad Philosophos Mandata, ut se sistant, omniumque in Natura observatorum catalogos secum ferant. Sed et ipsa naturalia, quaecunque possunt, Corpora: ad fidem omnium faciendam demonstrative.

Rex. ] Hoc tu optime curaveris, Plini. Abi in Tabularium, et scribi cura. Scriptum tamen prius nobis exhibe.

Plin. ] Recte sane.

[Atque sic egredietur, mox regressurus. ]

ACTUS I. SCENA III. [Plinius reversus cum Cancellario. ]

Rex. ] Quid scriptum est? legatur. Cancell) Ptolomaeus Rex Philosophis, Naturae contemplatoribus, salutem. Dilecti fideles: Non clam vobis esse volumus, Deliberatō nobis consilio statutum esse, solemne Rerum Vniversarum instituere Lustramen, unā cum earundem Rerum nomen claturis: ut quam sibi exacte respondeat utrumque, ad producendum harmonicos in Intellectu humano conceptus, videri queat. Vos itaque Caeli et Terrae, universaeque Naturae Contemplatores, nominatim Cosmographos, Meteorologos, Metallicos, Lapidarios, Gemmarios, Botanicos, Zoographos, omnis generis, huc ad nos invitamus primo. Adeste, et in Regiae nostrae Palatio comparete! Naturae thesauros coram nobis et amicis nostris, aut quos praeterea his interesse spectaculis contigerit, explicaturi. Quem in usum Vobiscum ducite, aut ferte, quaecunque spectari opus erit Naturae opera: aut si quid ipsummet adferri nequeat, delineationes tamen et icones, quam accuratissimas, quae a vero nihil aberrent: aut denique Nomenclaturas et Definitiones quam maxime exactas, quae pro demonstratione sint: cum Gestibus decoris, Res ipsas ad vivum repraesentantibus. Quā ratione Rerum Majora ut recte constituantur ubique dabitis operam, de minutiis minus soliciti: circa minutias sapere, Graecorum fuerit morbus. De caetero Vobis Regium promittimus favorem, Valete, et ad nos volate.

Rex. Quid videtur, rectene haec ita?

Plato. Non video, quid desiderari possit.

Erato. Tantundem ego. Apoll. Regiae manūs subscriptio deest, et sigillum.

Rex Cedo igitur! (et subscripto, detrabet annulum, tradensque Cancellario dicet) Obsigna epistolas, et mittantur per Celeres.

Cancell.) Nihilne amplius?

Rex.) Dictum est. Cancell. Factum puta, Rex clementissime.

(Tentabitque ire: sed Rex revocabit.)

Rex. Heus, consiste! Postquam venerint, non agminatim intromittantur, sed singuli, vel bini, raro plures: ordine illō qui literis invitatoriis expressus est. Moneanturque, ut huc ad nos ingressi Philosophos se exhibeant, non Curiales! mittentes Ceremoniarum pompas, et sua illico agentes: nobis tacite spectantibus. Interfandi tamen, si quid erit opus, nobis relinquimus arbitrium.

Cancell.) Intellexi.

(Musica.)

ACTUS II. SCENA I. (Cosmographus ingredietur meditabundus, nec Regem respectans, nec alium quenquam: sed sursum tantum et deorsum, et circumcirca, prospectans: tandem manuum ac totius Corporis ad res appositō gestu, sic infiet.)

Sub dio sum. Quōcunque oculos circumfero, sursum et deorsum, prorsum et retrorsum, dextorsum et sinistrorsum, MUNDUS est: Compages Universorum absolutissima, Domus supellectile instructissima, Amphitheatrum spectaculis refertissimum.

(Tum sursum oculos et manus extendens.)

Fornix ille spatiosus, in rotunditatem supra nos expansus, COELUM vocatur: Mundum sic circumdans, quomodo maenia solent Civitatem.

Pavimentum hoc pedibus nostris suppositum (dextro pede leniter pulsabit Terram, monstrabitque manu) TERRA est: circumflua hincinde AQVIS.

Spatium denique istud pellucidum, nos undique ambiens, aequaliterque fornici ac pavimento interjacens, AER dicitur.

Sed unde omnia haec? Fuit enim certe, quum nihil horum fuit. Deus omniporens, ab aeterno in aeternum habitans in seipso, quia majestatem suam revelare voluit Creaturis suis, creavit omnia haec ex nihilo. Et primo quidem (ut sacra testatur historia) insorme quoddam et tenebricosum Chaos, fumi cujusdam, aut vaporis instar prodire jussit: et prodiit.

In quem vaporem cum immisisset Spiritum Vitae agitantem se super abyssum, accensus est Ignis, a quo Vapor ille colliquatus, et porro hinc depuratus, illinc densatus, discrevit istas Mundi regiones sic, ut essent Aether, Aer, Aqua, Terra: prima scilicet et maxima Mundi corpora, reliquorum corporum gremia, seu matrices: in quibus, et ex quibus, omnia postea producta habitare, exque illis nutriri, possent. Ideo vocantur ELEMENTA, quasi Rerum Alimenta: Omnia enim corpora (Nubes, pluvia, nix, lapides, herbae, animalia, etc.) ex illis fiunt, et in illa, dum intereunt, resolvuntur. O Sapientiam Conditoris! qui Vnus unum, Magnus magnum, Sapiens pulchrum, Bonus bonum, fecit Mundum! Vnus enim est Mundus, undique sibi adeo cohaerens, ut nec vacuum quidquam sit (Elementis omnia loca explentibus) nec rupturam et inane ferat. Magnus est Mundus: terminos enim ejus ignoramus. Pulcher est: ordinatissima enim in illo omnia, et infinita formarum varietate: unde Latinis a munditie Mundus, Graecis ab ornatu [gap: Greek word(s)]dictus est. Bonus denique est Mundus: quia nihil in illo frustra, et sine usu est, omnia ad fines certos destinata. Etiam dum aliquid corrumpi contingit, et interire, bono fine fit: ut alterius corruptio sit alterius generatio, renoveturque, et perennet, formosissima rerum facies. Laudate mecum meum et vestrum Creatorem, o Creaturae Omnes!

[His se Secnā subducet. ]

ACTUS II. SCENA II. (Vranius, Selenius, et Asterius (hoc est Caelestinus, Lunaris, et Stellarius) ingredientur, sursum intenti.)

Vr.) Suspicite mecum AEthera, quicunque pars estis Generis illius de quo Poeta cantat.


page 843/844, image: s481

Os Homini sublime dedit, Caelumque tueri
Iussit et erectos ad Sidera tollere vultus!

Deus est, Deus, qui nos tales fecit, ut pedibus calcemus Terram, vultu ver tollamur Caelum versus, ad suprema illa Mundi Palatia, Angelorum palatiis proxima. Attollite igitur oculos! Videte Mundi lampadas, Sidera! Quomodo lucidis suis radiis illuminent tenebras. Ardoreque suo excalefaciant et colliquent Elementalem materiam, perenni autem cursu suo, quem a flammante sua vi habent, dimetiantur nobis tempora.

Sel. SOLEM fulgentissimum inter Sidera, nemo hominum est qui nesciat: esse tamen illum lucis nostrae fontem et originem, non omnes attendunt; cum tamen si absque illo esset, per Lunam et Stellas perpetuam ageremus noctem. Sol etenim totus flamma est: evibrans a se, et ejaculans per totum Mundum, Radios, qui in Terram, Nubem, et quodvis corpus opacum, incidentes, discutiuntur, fitque lumen. Ideo ille oriens lucem nobis adsert, occidens, aufert. Nempe post occasum ejus mos vesperascit. et noctescit: ortum vero ejus praecedit aurora, cum lucescit, et rnox diescit. Nec aliud est Dies, quam Solis supra Terram praesentia, Nox vero ejusdem a Terris absentia.

Aster. Idem SOL, ut non Diem solum et Noctem faciat, sed et alias temporum differentias, accepit (praeter diurnum suum omnibus conspicuum circa Terram motum) alium quoque motum, circa Coelum ipsum: quo per sex menses Meridiem versus exspatians, perque tot menses Septentrionem visitans, Anni partes, Ver, AEstatem, Auiumnum, Hiememque distribuit. Cum enim nobis propinquat, Ver est, et AEquinoctium; cum nobis prope verticem versatur, AEstas, et Solstitium, adferens dies longos et aestum: cum recedit rursum Autumnus est, iterumque AEquinoctium; cum longissime distat, Hiems et Bruma, hoc est dies brevissimi, adferentes gelua.

Vr. Omnis ergo Temporum dimensio a Sole est primario. Cujus circa Terram revolutio facit Diem: dies vero dividitur in Horas viginti quatuor; et Hora in 60 minuta. Rursumque septem dies dant Hebdomadam; hebdomadae quatuor Mensem; menses 12 Annum; centum anni Seculum. Sed transferamus oculos in LUNAM, absentis Solis vicariam: cujus cursum nostine tu Seleni?

Sele. Quid nī noverim; qui per singulas noctes (cum Davide) intueor Coelos, opera digitorum Dei, Lunam et Stellas, quae ille fundavit: saepe exclamans, Quid est Homo vermiculus, quod Tu tantorum operum Dominus recordaris ejus? et Filius hominis, quod visitas eum? [Psal. 8. vers. 4. 5. ]

Vran. Pie hoc: sic decet humanis, non brutis, Opera Dei spectare oculis. Sed Lunae cursum, formam, usum, narra.

Sel. Luna non sic flammanter fulget, uti Sol, sed splendet tantum: quippe non suō, sed mutuatitiō Solis lumine, coruscat. Per se enim tenebricosa est, quasi conglobata quaepiam Nubes: sed a Sole irradiatur mediā sui parte semper, lalterā sui patre manente obscurā semper. Non semper autem illuminaram illam faciem nobis habitatoribus Terrae ostentat; quia cum sit Sole inferior, neque cum Sole currat aequaliter, fit ut varie ab illo elongata, nec eodem situ nobis obversa, jam appareat lumine crescens, jam decrescens; jam plena, jam gibbosa; jam dividua, jam falcata, jam nulla, quando prope Solem est, aut cum illo: sacitque plena Noctem illustrem; dimidia sublustrem; nulla, illunem.

Aster. Ita sunt duo Mundi Luminaria, majus et minus: Sol, illuminans diem; Luna, noctem. Sed et Stellae noctu micant, triplici differentiā Primum sunt Stellae fixae, hoc est, distantiis inter se immotae, quibus totus AEther coruscat. Circumeunt quotidie Terram, eadem semper altitudine: magnitudine vero dispari. Quaedam enim adeo sunt exiles, ut splendorem tantum circa se spargant: uti est videre in albido illo circo, per medium stellati Coeli porrecto, quem Viam lacteam vocant, et quāvis serena nocte conspici potest. Deinde sunt Stellae Erraticae quinque, a Graecis Planetae (hoc est, Errones) dictae, variantes motum et distantiam, tam a se invicem quam a nobis. Nostine illos, illorumque Nomina. Urani?

Vr. Indignus essem Coelestini nomine, si quidquam in coelis ignorarem. Antiqui septem Planetas numerabant, quia Solem quoque et Lunam Planetas (parum apte) vocitabant. Nos Dei nomenclaturam sequimur, qui Sidera Caeli in Solem, Lunam, et Stellas, ubique dividit. Stellas vero subdi vidimus in Fixas, Erraticas, (non quod vere errent, sed quia imperitis vagari videntur) et prodigiosas.

Aster. Quot ergo nobis erunt Planetae? Vran. Primarii quinque, secundarii sex. Primarii sunt: Saturnus, Iupiter, Mars, Venus, et Mercurius. Quos a Stellis fixis dignoscimus scintillatione; a seipsis invicem Colore. Fixae enim scintillant, hoc est, radios tremulos emittunt: quia sunt flammantia corpora, aeque ut Sol. Planetae vero non scintillant; quia lumen suum ab illuminatione Solis habent, aeque ut Luna. E Venere tamen et Mercurio tremulum quoque emicat jubar: quia in eis radii Solis ob vicinitatem fortiter repercutiuntur. Inter se autem dignoscuntur colore: quem Saturnus habet pallidum, Iupiter splendidum, Mars rutilantem, Mercurius valde rudiantem, Venus omnium venusti ssimum. Quae Solem tantum circumcursitans (sicut et Mercurius) jam supra illum, jam sub illo est, atque tum propter radios Solis non apparet: jam illum antecedens mane fit conspicua, et vocatur Pbosphorus, hoc est, Lucifer, mensibus fere novem; jam sequens, et sese vesperi spectandam exhibens, et dicitur Hesperus, seu Vesperugo, totidem mensibus. Mercurius quia parvam habet a Sole excursionem, raro conspicitur. Ita sunt Planetae primarii: secundarios tu narra.

Aster. Nuper demum detecti sunt, ope Tuborum opticorum, alias ob exilitatem inconspicui: Satellites nempe Jovis quatvor, Saturni duo.

Vran. De Stellis tertii generis, extraordinariis, seu prodigiosis, dic tu Seleni.

Sel. Adventitiae sunt Caelo, intra multos saepe annos nulla apparet: nec fere nisi ante magnas Orbis mutationes. Ideoque Bellorum, Pestis, Famis, praenuntiae creduntur, excitarique divinitus ad homines praemonendum. Sunt autem similes aut Stellis fixis, situ, motu. figurā (Vocanturque Stellae novae:) aut erraticis motu admodum vago, extra omnes Planetarum vias, figurā tamen vel crinitae, vel barbatae, vel caudatae. Nuncupant Cometas: ut qui Anno 1618 fulsit, et Germaniae bellum 30 Annorum attulit. Nuper alius arsit (anno 1652. et 1653) qui quid Orbi adferet, patescet brevi. Cometas antiqui opinabantur proprio ardere igni; moderni a Sole habere lumen inde colligunt, quia nunquam aliter quam caudā a Sole aversa, conspiciuntur.

Vran. Laudate Deum Sol et Luna! laudate Eum omnes Stellae! (psal. 148. v. 3.)

ACTUS II. SCENA III. Ignatius candelam ferens accensam; et Pyrocles, foculum cum ardentibus ligillis.

[NB. Ignatius fuit Antiochenae Ecclesiae Praesul, vir sanctus, igne amoris Dei totus flagrans. Pyrocles, Cilicis filius, quem primum e Silice ignem excussisse tradunt. ]

Ign. Ignes siderei sunt inexstinguibiles: (utinam et amoris flamma in corde nostro!) Noster sublunaris alitur pinguedine rerum, quā absumptā extinguitur. Ut haec mea candela ecce flammam nutrit sebo! quo depasto,

page 845/846, image: s482

mox illum exstingui videbitis. Omnis vero Ignis calore suo propinqua fovet (manum prope flammam tenebit) ardore vero proxima urit (admovebit cbartam, vel stupam, ut exuratur.)

Pyr.) Lignum quod aret (ostendet assulam aridam) sacile ardet (admovebit stammae, ut ardescat) mox gliscit, tum flammat (ostendet hoc:) ac si perflatur (si ventus desuerit ipse su sslabit) flagrat, crematumque redigitur in favillas et cineres. Quod autem humet (extrabet assulam humidam) aut madet (intinget in aqua, ut madeat) id in ustione fumat, et quidquid contingit sumigat (ostendet infumatam chartam) crepitat, scintillas disjectat: ubi caute agi opus. Nam perexigua etiam scintillula facile incendit, in quicquid flammascere idoneum incidit. Sed ut restinguatur incendium, comprimenda est confestim flamma, aut affundenda aqua, vel disjiciendus fomes. (Ostendat haec) Flamma, est ardens fumus: qui adhaerens Fumario, spissatusque, dicitur Fuligo, fuscandis rebus idonea. (Ostendet, et fuliginem, et nigrandi modum) Ignitum lignum Torrem vocamus (Ostendet:) panicula ejus Carbo.

Ign.) Tu de focali nostro igne disseris, et recte quidein: ego de Ignibus in Aere dicam, unde vaniant, et quas habeant differentias. Corpora terrena, aestu torrefacta, emittunt sursum Exhalationes siccas: quae in Aerem sublimatae, ibique accensae, excitant Meteora ignea, subito disparentia. Ut sunt (1) Stella cadens (ostendet hujus accendendae modum, per candelas duas ardentes: quarum inferior exstincta, fumoque pingui superioris flammam attingens, rursum accenditur, flamma fumum lambente, deorsumque cadente.) 2. Draco volans, per transversum. 3 Ignis fatuus, circa terram oberrans. 4 Item Fulgetra in aere: in nubibus vero Coruscationes et Chasmata, seu Hiatus: quae omnia tacite fiunt. At si Halitus calidi frigidis circumdati inceniduntur (hoc est, Sulfur mixtum Nitro) fit collisio et pugua: unde prodit Fulgur et Tonitru, cum Fragore terribili (Hīc accendet pulverem nitratum inbombarda aliqua majore, nulla re duriore onerata.) Quod si frequenter fulgurat, tonat, fulminat, attoniti pavescimus. Evibrata vero e nubibus flamma Fulmen nuncupatur, triplici differentiā. Aliquando enim tam crassa est, ut aedificia, sylvasque accendat, aliquando tenuior, potens tamen, ut arbores, et quidvis, in millenas partes discutiat; aliquando subtilissima, sed penetrantissima, ut Corporis cutem illaesam penetret, humoresvero in corpore momentō exurat omnes: penetret item marsupium illaesum, nummos autem liquefaciat, et in massam cogar. Triplex proinde Fulmen dicitur, Vrens, Discutiens, Penetrans.Pyr.) Vox Domini in virtute! Vox Domini in magnificentia! Vox Domini confringens Cedros (Psal. 29. 4. 5.) Timeat Dominum omnis Terra! (Psal. 33. 8.)

ACTUS II. SCENA IV. [Aerius, cum Vitro caldario, cujus oblongus tubus aquā semiplenus insistat vasi Aquam continenti; ipsa vero Vitri concavitas inclusum habeat Aerem. Aeolus cum aeneo globo, aquā semipleno, undique occluso, unicum tantum exiguum spiraculum habente. ]

Aerius. Mihi ab aere nomen est; Aeris naturam explicare jubeor. Quaerit quis ex me, Quid sit Aer? respondebo: Materia tenuissima, in atomos redacta, spirabilis, subito mobilis, et in omnes formas mutabilis. Coloribus enim, odoribus, sonis omnium rerum tingi se patitur, eosque ad sensoria sua momento transmittit, et quidem quaquaversus. Ecce enim, Vos omnes me videtis et auditis. Quomodo? Aer luce tinctus defert staturam, figuram, habitum, gestumque meum, et omnes colores meos, in oculos vestros. Aer plectro linguae meae percussus, et varie diffissus, defert ad aures Vestras percussiones et fissuras istas, inque ipsis auribus Vestris illas effigiat. Sed et in seipso Aer, et essentia sua, tanquam spongia est: jam se in ampliora spatia dispandi, jam in arctiora contrahi, patitur. Fidem vultis? En ad oculum! Cernite in hoc ampullaceo Vitro partem Aeris inclusam, imo incarceratam? Aqua enim ostium obsidet, ne quid Aeris exire, aut forinsecus ingredi, possit. Ecce autem dum ego ampullam agito, aquae superficies jam ascendit jam descendit: h. e. Aer inclusus, jam se dilatando aquam propellit; jam contrahendo illam atrahit: quia non datur vacuum. Vultis plus videre? Apponam huic vitro superne linteum aquā calidā tinctum. Ecce quam sensit calorem Aer! quam se potenter et subito dilatat, Aquamque cedere cogit! Rursum appono frigidā tinctum [apponat. ] Ecce quam se rursum contrahit, et ad explendum vacuum Aquam ascendere cogit! Nempe dum Aer calescit, tum rarescit, et se dilatat extra se; cum frigescit, tum spissescit, et contorquet se intra se. Et hoc est quod aestare sentimus, Calorem; hieme vero Frigus.

AEolus.) Estne Aer ubique sui similis?

Aer.) Dividunt Aerem in tres Regiones! Infimam, hīc circa Terram; Mediam, ubi sunt Nubes: et summam, supra Nubes. Haec suprema semper est tranquilla, quo nec Venti pertingunt, nec pluvia; (ut in monte Olympo, et aliis Nubium altitudinem excedentibus, paret.) Media semper fere est frigida; infima vero nostra, jam calida jam frigida, prout Solis et Siderum jubet radiatio, ob diversam Rerum vegetationem. Utrobique autem (in Calore et Frigore) si Aer quietus est, stat; si commotus, flat, uunc lenius nunc vehementius.

Verum de Ventis agere tuum est, AEole.

AEol.) AEolum VetorumTempestatumque potentem, adoravit Antiquitas; me illi cognominem Philosophum optem esse scientiā potentem, ad Ventorum naturam Vobis recte explicandam, Creatorisque in tam debili, ut videri possit, Elemento potentiam commonstrandam. Equidem cum lenis Aura spirat, focillatnos; sed quoties impetuosa concitatur Procella, quatit, procellit, prosternitque, omnia obvia. Concurrunt et aliquando contrarii Venti, collīduntque se; et elīdunt sursum; unde surgit Turbo, circumagens se, et alia secum, in gyrum, donec vi utrinque fractā mitescant. Vultis autem scire quid sit Ventus? Est Aereum flumen, Aeris dico alicubi pervim dilatati, aut impulsi, eoque novas sedes quaerentis, de loco in locum migratio. Vnde autem ad istam migrationem impellitur? Ordinarie ab inflam matione alicubi facta. Vultis specimen? Ecce! Hic aeneus globus continet tres partes Aeris, unam Aquae; habetque perexiguum foramen, quasi cuspide acūs factum. Superimponam eum huic igni, ut inclusus Aer er aqua ignem sentientes calescere incipiant. Quid erit? Calescet utrumque, et rarescet, et se dilatabit. Aer vero exitum sibi aliā viā non sentiens, trudet sese per hoc foramen violenter, spirabitque vehementer. Ecce, ecce, Ventorum generandorum rarionem, ad sensuum evidentiam deductam! Ventus porro, a qua Mundi plaga venit, ab illa denominationem et indolem accipit. Dicam de Cardinalibus, a quatuor Mundi cardinibus venieutibus. Boreas Seprenrrionalis, et Eurus Orientalis, asperant, adstringunt, gelant. Auster vero Meridianus, et Favonius (seu Zephyrus) Occidentalis, remolliunt, resolvunt, regelant.

Si de Terraemotu quaestio sit, unde fiat? sciendum est subterreas quoque cavernas expleri Aere; cujus flamina ibi concitata dum erumpere quaerunt, tremefaciunt Terram, dum vero erumpunt, cōgunt Terram hiscere, et hiatu desidere, fiuntque Labes terrae, et subversiones Urbium, aut montium.


page 847/848, image: s483

Magnus est ubique Dominus noster, et Magna virtus ejus! et intelligentiae ei us non est numerus (Psal. 147. 5.)

ACTUS II. SCENA V. 1. Aquinus, 2. Marius, 3. Nubianus, 4. Stillico.

Aqu. Instrumenta mecum nulla fero, de Aqua, corpore noto et valde plano, planissima facturus verba. Aqua, est Elementum grave, molle tamen et fluidum. E latice sciturit, e fonte salit, per rimas manat, in plano fluit. Revi emanantes e scatebris, confluunt in Fluvios, tum majora Flumina, intra suas ripas decurrentia. Amnis vero est fluvius huc illuc circumfluus: Torrens, fluvius ex aquis pluvialibus, rapide defluentibus, collectus: Eluvio, fluvius e suis alveis exundans, agrosque inundatione vastans. Fluentum nuncupabis, ubi aqua fluit: Verticem et Gurgitem, ubi gyratur; Voraginem, ubi seipsam absorbet; Abyssum, ubi expers fundi est. Sicubi profluvio ac decursu destituitur, ibi tumet, ac se in Stagna et Lacus diffundit: Paludes vero sunt scaturigines languidae, fine fluxu; Lacuna, est confluvium limi.

Habent vero aquae differentias suas, a sapore et virtute. Fontes enim salsi, dicutuur Salinae; acidi, Acidulae; calidi, Thermae. Illae asserviunt decoquendo Sali, istae potioni medicabili, haelavationi morbidorum. Pars aquae minima, dicitur Gutta: maxima collectio aquarum, Mare. Verum de mari narratu Mari.

Mar. Mare salsum est, ad instar muriae. Cujus Undae bis de die intumescunt ab intranea aestuatione, affluuntque ad litora, et post sex horas refluunt in altum, cum sonitu horribili, praesertim inter angusta Frera. Ubi Tellurem terminat inaequaliter, efficit aut Sinum (aquas Terrae se insinuantes) aut Promontorium (terram in mare procurrentem.) (Ubi regionem undique circumluit, Insulam facit: ubi majori parte, Peninsulam, quam Isthmus jungit Continenti. Plus dicere non habeo.

Nub. Ego Vaporum enarrabo mysteria, quid sint, unde fiant, quid ex se generent, et quomodo.

Mar. In rem erit: exprome.

Nub. Vapor est exhalatio aquae caloris aut frigoris motu attenuatae, ob levitatem suam sursum volaus: quibus copiose ascendentibus quando Aer crassescit, nubilare dicitur. Nubilum vero, seu spissata illa caligo, prope terram dicitur Nebula, unde rorat: altius sublevata Nubes, unde pluit, ningit, grandinat: nullibi conspicua, facit Sudum: Jam quid ex Vapore generetur, et quomodo, ignorandum non est. Evaporatio inter diu excitata, nocturnā vero frigedine conspissata, et Herbis accorporata, dat Rorem; quem mellitulum vocant Mannam; gelascentem Pruinam. Elevatior autem Vaporatio facit, ut dixi, Nubem, resolventem se frigore in aquam, deorsum stillantem. Quae destillatio si fit minutatim, dicitur Roratio; si lente, Pluvia; si dense, Imber; si impetuose Nimbus; si guttae inter decidendum conglaciantut, Grando; si incalescunt, Vredo, adurens plantas rubigine. At vero si Vapor Nubium concrescit in spumescentes guttulas, ceufloccos, dat Nivem, in forma stellularum cadentem. Quod hieme fit, propter frigus in Aeris regione media tum, cum infima valde friget, temperatum: aestate vero cum apud nos hīc caletur maxime, ibi vero frigetur maxime, Vapor in aquam aut glaciem densatur.

Still. Satis haec philosophice. Sed nec omittendum quod ego proferam; facit enim ad Nomenclaturae accurationem. Gutta stillans e pluvia, Stilla est; quae in aquas decidens, facit Bullam (vesiculam scilicet aere plenam, aquae supernantem.) Bullarum vero minutissimarum congeries, dat Spumam. Sed cum stillatio rigescit frigore, fiunt Stiriae: cum aqua stando vel fluendo congelascit, Glacies. Circulus in roscida nube albicans, Solem aut Lunam ambiens, Halo vocatur: simulacrum vero Solare, in collarerali nube resplendens, Parelius dicitur: Lunare, Paraselene. Iris denique (oppositus quandoque Soli versicolor formosissimus arcus) si pallet, venientem pluviam; si claret et serenat, abeuntem, naturaliter indicat, supernaturaliter autem foedus Dei, post Diluvium nobiscum initum (quod nolit amplius aquis perdere Mundum) in mentem revocat. Vide Arcum, et benedic Ei qui fecit ilum, valde speciosum insplendore suo, inquit Siracides, 43. v. 12.

(Musica.)

ACTUS III. SCENA I. Gajus (hoc est Terrenius.)

Ego TERRAE admirator sum, Elementi densissimi, gravissimi, semperque consistentis, nunquam fluidi, quod nos cum aliis Animantibus gestat, nobisque ad vitae sustentationem infinita subministrat. Haec non ita constat partibus in distinctis, undique similaribus, sicuri Aer et Aqua; sed mirā varietate se conspiciendam dat, aeque insuperficie atque visceribus suis.

Prospicite quaeso [ prospectabit et ipse tanquam in longinquum] quam habeat hīc quidem vastas Planicies, ibi Tumulos, eminentesque Colles! [ Oculis haec et manu ad diversa loca protensis, pronuntiabit] alibi fragosa loca, imo et altos Montes, profundasque Valles! arduas et abruptas Rupes, praecipitesque Hiatus! hīc herbidoscaespites, ibi arida glabreta, alibi udas Uligines, humorem semper eliquantes, et quam sit hīc argillosa, alibi arenosa, alibi saxosa. Nec minus variant interiora ejus, plena tenebricosorum meatuum et specuum, quos Vaporationes perflant, et fluores perfluunt, e quibus diversimode coalescentibus generantur Fossilia, seu Minerae, trini generis. Primo, Succi concreti: deinde Metalla: tandem Lapides. De quibus quia narrabunt alii, ego tacebo: de differentiis Terrae tantum dicam aliquid. Pars Terrae sicca, eruta ecce, Gleba est quam si pede teram, aut friabo digitis [faciat utrumque] Pulvis erit: si diluam aquā, Lutum [faciat idem]: sed aqua turbida deposut Limum: per plateas lutosas calcamus coenum. Argilla est terra tenax, vasis figlinis apta; Marga pinguis, stercorandis agrisidonea. Creta est terra alba, pigmentis valens: ex Ochra exusta fit Rubrica, color sanguineus. Sed omnia haec Mineralium inceptio sunt; de quibus loquentur alii.

ACTUS III. SCENA II. Chymius [id est Humorista, ab [gap: Greek word(s)], Humor, succus.

Corpora ex Elementis concreta, sed fluxa, spectaculo hucusque fuerunt exposita; Nubes, Imbres, Bullae, Stiriae, Glacies, Halones, Irides, Fulgura, variique sub terra Fluores. Ego fixiora narrare incipiam, Succos Minerales: qui sunt subterraneus fluor, leviculā tantum alterarione coalescens, saporeque aliquō, et aliā quāpiam singulari proprietate characterizatus. Differentiam accipiunt a dissolvendi sui modo. Quidam enim sunt liquabiles Aquā; alii inflammabiles igne; alii friabiles in pulverem. Liquabilis est omnis Salsugo, in aqua diffluens, in igne dissiliens et crepitans [ostendet hoc utrumque. ] Ita ecce facit Sal commune, ubique notum; sive sit fossitium (quod lapidescit) sive decoctum.

page 849/850, image: s484

Itemque Alumen, dulciter stipticum: et Vitriolum, acriter stipticum: et Nitrum, subacidum: quod alias Sal nitri, et quando in lapidem concrevit, Sal petrae, vocitatur. [ Omnia haec debent ostendi] Imflammabilis igne est quaelibet Terrae pinguedo, sive fuerit concreta sive liquida. Ut est Sulfur, ignem concipiens celerrime: et Naphtha, etiam deprocul flammascens (quam oleum vivum vocant: sed quo nos in Europa destituimur): et Succinum translucidum, Ambraque fragrantissima: et alia Bitumina, non unius generis.

Succi concreti fribiles in pulverem, et convertibiles in pigmenta, sunt haec: Arsenicum albens (sed venenatum) Auripigmentum luteum, Sandaracha, et Cinnabaris rubicundae, Stibiumque (seu Antimonium) plumbeo colore nitidum. Subtiliores differentias Succorum mineralium nōrunt subtiliores Chimici.

ACTUS III. SCENA III. Metallicus, Aurelianus, Mercurius.

Meum est Metallorum generationem, proprietates, differentiasque et usus, enarrare. Aurel. Dic igitur. Metallum quid est? Met. Concretum aqueum durissimum, fundi et tundi aptum. Aur. Quomodo generatur? Met. Et hoc novimus. Subterranei ignes percolant Minerales liquores multifariam: frigoraque rursum ibidem acerrima, et per secula durantia, condurant eos in tantam soliditatem, ut non liquescant nisi acerrimo igne. Quo liquefacta penitus, fundi possunt; emollita igne minori, tundi tantum, hoc est malleo in quamcunque formam duci. Amotum vero ab igne, redit ad consistentiam duritiemque suam. Quam sapienter haec ita fieri mandavit Creator! quam varios in usus nobis!

Aurel. Species Metallorum primariae quot sunt?

Met. Septem: ostendam singula.

1 Ecce Plumbum, metallorum crudissimum, et mollissimum! Ex quo arte paratur Minium pro picturis; et Cerussa, pro emplastris; Et Lithargyrum, pro incrustatione fictilium. [NB. ostendantur haec singula]

2 Ecce Stannum excoctius, durius, nitidius: ex quo paratur supellex escaria, patinae, disci, canthari, etc.

3 Ecce Ferrum durissimum, quod tamen temporis processu ferrugine arroditur: videte [ ostendet arrosum] Ferrum vero summe depuratum, et eduratum, Chalybs dicitur: ex quo cultrorum acies fiunt.

4 Cuprum sequitur, rubeo colore; cujus tamen aerugo viriditatem habet amoenissimam [En!] Aptum est Ahenis fabricandis. Sed cum illi admiscetur Cadmia terra, fit Orichalcum, ob suam friabilitatem melius fundi quam tundi aptum; ex illo itaque funduntur Mortaria, Campanae, Bombardae majores, etc.

5 Argentum est purius omnibus istis, habet nihilominus scorias suas; et pretiosius, ideoque Nummi ex eo cuduntur, tum Unciales hi (Thaleri dicti, et Imperiales nummi) tum alii.

6 Sexto loco Aurum est. Aurel. Subsiste! Aurum laudare meum est. Aurum est purissimum omnium, praesertim obryzum; quod vel centies catillo immissum nihil substantiae perdit, quia nihil scoriae admistum habet. Est et durabilissimum, ferens aetatem, nec sentiens rubiginem. Et ductilissimum: unicus enim Aureus nummus (notae quantitatis) in tam tenuem et amplam laminam malleando diduci patitur, ut Equitem cum equo contegat. Ponderositate superat plumbum, pretiositate vero Argentum sic; ut unus ille Aureus nummus (Ducatum seu scutatum vocant) cum sit pondere nona tantum Thaleri pars, pretio tamen duobus Thaleris aequipolleat. Decies igitur octies pretium Argenti excedit.

Merc. Argentum denique vivum, admirandae naturae; quod liquet semper, consistit nunquam; effusum super mensam, aut vestem, dispergit se in mille guttulas, congregatque se rursum; nihil interim eorum quae attingit humectans, aut madefacicns. Metalla caetera perrodit, soli auro parcit; ideo in vasis ferreis servari nequit, sed ligneis aut figulinis. Nullum item Metallum in se ad fundum transmittit, praeter Aurum; caetera supernatare cogit. Ab Homiue bibitum (errore aliquando factum) innoxie viscera perlabitur, et per posteriora subito exit. Sed audite, Contrario habet se modo Talcum, metallaris et ipsum naturae: ob indomitam tamen duritatem nec liquari patitur nec malleari.

Aurel. Electrum M etallis annumerabimusne?

Merc. Non est naturale metallum, sed mistura quaedam metallorum.

ACTUS III. SCENA IV. Lapidarius, Gemmarius,

Lap. Lapis est concretum terreum, ad indussolubilitatem usque induratum; non nisi tundi aptum. Qui comminutus dicitur Arena: haec autem crassior, Glarea [Ostendatur. ]

Gem. Genera quoque Lapidum recense.

Lap. Lapis arenaceus et scaber, dicitur Tophus: multicavus et spongiosus, Pumex: levis et atricolor, scriptoriis tabellis inserviens, Lapis sessilis: alius in tenuissimas lamellas fissilis, sed vitri instar pellucidus, Phengites: ustulandus in calcem et gypsum, Calcarius: inflammabilis, et exustilis Bituminosus, seu Anthracites. [Ostendantur cum nominantur. ]

Gem. Nullaene amplius Lapidum sunt differentiae?

Lap. Sunt omnino; recensebo. Silice elidimus ignem [sic]: Cote acuimus ferramenta retusa [ecce]; Coticula probamus aurum et argentum (ecce!) Magnete attrahimus ferrum (ecce!) NB. Admovendus erit lapis hic aciculis, laminis, cultris ut ostendatur trahere.) Haematite sistimus stillantem sanguinem; Smirite (seu smyride) scindimus vitrum. Saxum, est lapis major humi jacens: Scopulus saxum subaqueum, sive exstet sive lateat; Cautes (Rupes) prominet in altum; Marmor lapis praedurus, valde tamen laevigabilis. Tu vero Gemmarie jam recense pretiosos, lucentes et micantes, lapillos.

Gem. Non recensebo simpliciter, sed ostendam ad oculum, et nominabo singulos. Ecce enim plenam pyxidiculam habeo Gemmarum! Hīc habes Carbunculum, solem inter Gemmas, flammae modo rutilantem. Hic Adamantem, nitidissime radiantem. Hic Hyacinthum purpureum. Hic Smaragdum viridem. Hic Rubinum sanguineum. Hic Saphirum coeruleum. Hic Topazium Adamantis aemulum, sed nonnihil flavescentem. Hic Iaspidem varii coloris, sanguineis tamen maculis interpunctum.

Paulo sequiores Gemmae sunt hae sequentes. Carniolus (olim Sarda) et Granatus, subrubicundi. Hic Achates dicitur vario colore, ut plurimum tamen croceo. Haec est Cristallus, quae in lapidosis antris, formā hexagonae stiriae, nascitur. Hi autem sunt Vniones (Graeci Margaritas vocant) qui ex marinis Conchis eximuntur. Haec denique Corallia sunt, baccae rubrae ex ramusculis fruticis marini, petrae subaqueae adnascentis, tornati. Arbuscula enim illa in auras protracta lapidescit, et rubescit.

(Musica.)

ACTUS IV. SCENA I. Rex, Plato, Apollonius, Plantinus

Rex. Prorrahi videtur actus. Annon tempus nos deficiet, si sic sermocinari permittantur?


page 851/852, image: s485

Plat. Hic dies actioni huic datus est. Moneri tamen possunt ut brevius agant, summas rerum explicando. Aut respondeant tantum ad interrogata. [Interim ingredietur Plantinus.]

Rex. Apolloni, Mone hunc quod monendum esse audivisti.

Apoll. Amice, Rex et sapientum Collegium breviloquentiā delectantur. Ne ergo sis longus: Verba Rebus exaequare stude: nihil te diffundendo. Quid loqui habes? Non de Plantis?

Plant.) Postquam subterranei Thesauri (Succis, Lapibus, Metallis et Gemmis constantes) aperti sunt coram Serenissimo Rege nostro, mihi mandatum est ea quae rerum mater, Terra, ipsamet foras profert, ostendendi facere initium.

Apoll. Fac igitur.

Plant. Qvicqvid e Terra protuberat, illiqve radice inhaerens, reliqvo eorpore in aerem germinat, STIRPS est, seu Planta: qvae fibris humorem imbibens, eumqve in succum sibi utilem convertens, et digerens, alescit, vigescit, virescit: destituta succo, langvescit, flaccescit, marcescit, arescit (ostendantur hertae, virides et marcidae.)

Apoll. Qvae sunt Plantarum genera, aut species?

Plant. Rudimentum Plantae Fungus est. Utpote qui deorsum debiliter radicescit: sursum vero caulescit qvidem, non tamen frondescit, sed in massam orbicularem, molliculam, inferne striatam, concorporatur. Qvinimo Tuber, fungini generis infimum, sub terra se continet, nec foras extuberat, nec infra se radicat, corticellā tantum se obtegens: unde Callus Terrae dicitur. Italia iis abundat: et qvibusdam locis Hungaria. Delicati est saporis, odorisqve fragrantissimi; qvō et indicio reperitur.

Apoll. Ain? Estne esui? Plant. Etiam alii qvidam edules sunt: et inter hos praestantissimi Boleti, Capreoli, Rufuli, Spongiolae, et Piperites, qvorundam deliciae. Alii vero sunt virulenti et noxii, ut Muscarii, pulverulenti, etc.

Apoll. Habes qvid praeterea? Plant. Fungos esse dixi rudimenta Stirpium. Vera enim stirps habet Radicem fibratam, Stipitem corticosum, Ramusculos foliosos, plerumque brachiatos. (Ostendet haec per partes.) E quibus minores, quotannis emorientes et renascentes, Herbae nominantur: grandiores et perennantes, Arbores: mediae proceritatis et durationis, Frutices.

Dixi, quae dicenda habui (exibitque.)

ACTUS IV. SCENA II. Graminius. Oluscus. Frugius. Florus. Iatrus.

Plin. Quinam vos estis, tantum agmen? Gram. Botanici sumus, rei Herbanae studiosi. Erat. Quid de herbis narratis?

Gram. Herba nititur caule suo, simplici vel multiplici: unde unicaulis vel multicaulis dicitur.

Plin. Quomodo alias dividuntur? Gram. In Alimentarias, Coronarias, et Medicamentarias.

Plin. Quae sunt Alimentariae? Gram. Quas esitant Animalia, aut homines. Ut sunt, primo sponte nascens Gramen, viridans solum, non sementans: deinde sativae herbae, Olera et Fruges, ferentes florem et semen.

Plin. Gramen quid est? Gram. Viride pecorum pabulum, variis herbis constans. Inter quas sunt Muscus (rudimentum fere Graminis, oppilandis rimis aptum: Centinodium, juxta vias humi serpens; Trifolium; optimum Vaccis dans pastum; (ostendantur omnia, recens evulsa.) Carex acie suā foenisecis molesta: et aliae infinitae.

De Oleribus narra tu Olusce.

Olus. Olera nobis comesturam praebent aut Folia, aut Radices, aut Fructus oleraceos.

Plin. Ostende singula. Olus.) Folia praebent, Lactuca, Atriplex, et aliae. Inprinus vero Brassica: quae prius sata, post transplantata, fit capita: succrescens vero in caulem altiorem et folia extenta, dicitur Crambe, Sed Asparagus loco foliorum dat thyrsos; Scolymus, capitella. (Ecce!) Radices suppeditant aliae solidas, aliae bulbosas. Solidas, Rapum, Napus, Raphanus, quae albent; Pastinaca, quae pallet, Siser quod flavet: Beta, quae rubet. (ecce) At bulbosas radices dant, Caepe, Allium, Porrus; resolviturque bulbus Cepae in tunicas (ecce!) bulbulus vero Allii, et Porri, in nucleos (videte!)

Fructus oleracei sunt fere cylindracea forma, Cucumeres, Melones, Pepones, et maxima in hoc genere Cucurbita. Fragaria dat baccas, Fraga. Tu Frugi, expone Fruges.

Frug. Exponam, auribus et oculis Vestris. Fruges, sunt herbae altiores, ferentes Grana; spicatae quidem in Spicis, ut Siligo, Triticum, Hordeum, etc. paniculatae in Paniculis, Milium, Panicum, Fagopyrum; siliquatae in siliquis, ut Faba, Pisum, Ervum, Phaseolus, Vicia, Lens, Cicer. Spicatae et paniculatae, ut Avena, Oryza, dicuntur Frumenta; siliquata, Legumina. Frumenta videte quam se in culmum geniculis interstinctum erigunt! Legumina vero habent scapum debiliorem, tametsi etiam geniculatum. Spica fovet grana glumis (en!) Siliqua valvulis (en!) Panicula complectitur granula sua fasceatim. Frugum additamenta sunt, Linum, Cannabis, Vrtica; semina quidem etiam ferentes, potissimum tamen stamine (unde Lintea parantur (sese commendantes.

Plin. De Condimentariis herbis nemone dicit?

Olus. Ad Escarias pertinent. Dant enim conditioni aut folia, ut Acetosa, Endivium, Nasturtium, etc. unde acetaria conficiuntur, et intinctus; aut flores ut Crocus; aut granula, ut Sinapis, Cuminum, Anethum, Anisum, Foeniculum, Coriandrum; aut denique radices, nt Raphanus major, Calamus aromaticus, Galanga, Zedoaria, Zingiber seu Zinziber.

Plin. Sic habuimus herbas Alimentarias; quis jam Coronarias ostendet?

Florus. Mihi hoc liceat. Coronariae herbulae sunt floridae et odoratae. Ut Viola, Rosa, Poeonia, Caryophyllus, Amaracus [Majorana] Lilium, Tulipa, etc. E quibus vient, pro olfactoriis, servias manu tenendas, aut imponenda Capiti serta, seu Corollas[sic]. Tinctorias his annumerare licet, Rubiam, quā rubefiunt panni; et Isatidem seu Glastum, unde paratur Indicum, quo panui caerulei fiunt. En hīc sunt! Panni saltem ita colorati.

Plin Medicamentosas tune ultimo narrabis?

Iatrus. Medicandi vim omnes habent Herbae, nullā exceptā. Speciatim vero sic nominantur, quae insigniter naturam afficiunt. Ut alvum solventes, Aloe, Sene, Helleborum [Latine Veratrum] Rhabarbarum etc. aut rursum sistentes, ut Plantago, etc.

Sunt autem medicamentosae quaedam hortenses, ut Hyssopus, Levisticum, Mentha, etc. aliae sylvestres, Angelica, Lilium convallium, Scolopendrium, etc. Caeterae fere Campestres, Betonica, Centaurium, Cichorium Enula, Melissa. etc. Aconitum, Cicula, Napellus, venenatae sunt, incaute sumentem perimunt. Sed et Opium, quod est succus ex vulnerato capite Papaveris nigri destillans; habens vim soporandi, stupefaciendi, nimieque sumtum enecandi.

Plin. Nihilne restat de herbis?

Florus. Domine; Sunt Herbae quae aquis innascuntur, et supernatant; ut Alga marina, Lens palustris, Tribulus aquaticus. Sed Spongia [ecce quam fistulosae est substantiae!] supernata subaqueis saxis, etiam inde exempta bibula est; quia adsuevit. Ecce quomodo aquam sorbet!


page 853/854, image: s486

Plin. Recte rem herbariam per classes digessistis. Redite ad Botanicas speculationes vestras.

ACTUS IV. SCENA III. Thamnius, et Hylemus (a Frutice dicti, qui Graecis [gap: Greek word(s)])

Tham. Stirps lignescens, et multiplici caudice fruticans, appellatur Frutex: quorum notiores in terra patria nostra referam, et ostendam. Corylus fert nuces avellanas: Prunellus pruna sylvestria: Sambucus, baccas sambuceas; Paliurus, baccas paliuri; Rosa, rosas; Canirubus agrestes rosas, et postea baccas Cynosbati, ampullacea forma, rubentissimas (Ecce!) Vinifera vitis profert vinaceas uvas; Spinifera vitis (nota hortis Magnatum) spinas (seu crespinas) Uvas; Ribes dat S. Johannis baccas; Rubus (seu Humirubus, serpit enim humi) dat Mora rubi nigra; Rubus Idaeus, sursum se erigens, mora Rubi Idei, rubea. Palustres isti etiam sunt fruticosi; Iuncus palmipedalis; Scirpus (Cannam etiam vocant) tricubitalis, gerens in summitate (ecce!) typham! ex quo, cum sit enodis et mollicellus (videte, nullum habet nodum scirpus! et flectitur) texunt Scirpeas et Canistra, et Mattas (ostendantur singula.) Haec autem Arundo, ecce lignosa est, nodosa.

Stirps autem frutice minor, et herbā major Suffrutex vocatur; ut Ruscus et reliqui Cardui. Itemque Ebulus, Erica, Nardus, Lavendula, Ruta, Salvia, Rosmarinus, Absynthium, Artemisia, et Myrtillus, ferens rubra et nigra myrtilla, seu Vaccinia, etc. Hi frutices et suffrutices mihi noti sunt.

Hylemus. At mibi non ignoti exotici etiam; quos si non possum afferre ipsosmet, adferam picturas. Ecce Oxyacantha, ferens Berberes! Ecce Cappparis, ferens cappares! En Ceratonia, dans dulces siliquas! En Cinamomum, fruticem sine fructu! quia ipsa tota fructus est, corticem et lignum odoriferum cibis et medicinae praebens. Ecce Balsamum, odorarissimam Arbusculam! quae incīsa vitreis osseisve cultellis (nam si ferro incīdatur emoritur) eliquat Opobalsamum, succum auro pretiosiorem. Ecce Gossipium, ferentem quiddam non absimile Nuci! quae dehiscens, detegit circa nucleos glomum Lanae inculcatum: quem redordiri. Et inde conficere gossipina Lina, muliebris labor est. Sed tu amice (haec conversus ad Thamnium) nondum recensuisti omnes frutices nobis hīc notas.

Tham. Quid adeo deest? Hyl. Glycyrrhizam omisisti, quae mellitam habet radiculam. Et Hederam muros et arbores scandentem, easque exedentem; et fortealia.

Tham. Neque tu omnia exotica recensuisti: et quis enarraret omnia, in quibus Natura ludit? Sufficit non ignorare primaria. Hyl. Esto.

[ Exibunt.]

ACTUS IV. SCENA IV. Dendrologus, Pomonus, Sylvanus.

[ [gap: Greek word(s)], Arbor: [gap: Greek word(s)], Arborum enarrator. Pomona Gentilibus fuit Dea, pomariorum praeses: Sylvanus, sylvarum habitator.]

Dendr. Stirps altum excrescens, et se stipite robustos ramos pangens, obtegensque se frondibus, Arbor est, circumtecta Cortice: sub quo ecce Liber est! et Albumum! et ligni pulpa! tandemque in penitissima pulpa spectate medullam (eccc!) Lignum vero ipsum quaedam habent interveniis distinctum, adeoque fissile: ut Abies, Tilia etc. ecce! (findatur:) aliae lentum et flexile: ut ecce Betula! (flectatur:) aliae rigidum et fragile, ut ecce Alnus, Pyrus etc. (frangatur.) Id quod sapienter sic dispensavit Deus, pro vario usu nostro. Folia vero omnibus sunt venosa (ostendatur) multis lanuginosa (itidem:) plerisque per ambitum crenata (ecce) Decidunt sub hiemem, regerminant vere; praeterquam gummosis, Abieti, Buxo, Taxo, et aliis, quae semper virent. Dic vero tu Pomone, quomodo Arbores differunt secundum fructam, quem ferunt?

Pom. Arbores sunt vel Pomiferae, vel Nuciferae, vel Bacciferae, vel Aromatiferae, vel Resinosae.

Dendr. Recense illas ordine. Pom. Pomiferar sunt notissimae fructiferarum, habentes fructum pulposum, extrinsecus molli corticellā intectum, intus vero granatum vel ossiculatum. Granata poma sunt haec sequentia: Ficus, Pirum, Malum, cujus varia sunt apud nos genera; in calidis vero regionibus etiam crescunt Aurea, Citria, Punica: nobis item notum Cydonium (ecce!) Mespilum et Sorbum. Ossiculata poma sunt, Cerasa et Pruna, varii generis: item Persicum Armeniacum, Oliva, Cornum.

Dendr. Quaenam sunt Nuciferae?

Pom. Quarum fructus duro sub cortice occultat nucleum, putamini inclusum: ut Iuglans. Amygdalus, Castanea (ostendantur hi fructus.) Sed Palma fert Dactylos, Abies Strobilos, Quercus Gallas, Suber et Ilex Glandes; Fagus Glandes faginas.

Dend. Bacciferas ostende Pom. Sic dicuntur, quae baccas molliores racematim crescentes ferunt: ut ecce Morus, Laurus, Sorbus sylvestris, etc.

Dendr. Aromariferas ostende. Pom. Non possum: quia non apud nos, sed in India crescunt, nobisque ut ignotae, sic innominatae, sunt. Nempe progignunt Piper, Caryophilla, Nuces myristicas (seu Moschatas (macidi inclusas, aliosque odoriferos fructus, e quibus ciborum condituras paramus.

Dendr. Quae sunt resinosae? Pom. Notissimae sunt Pinus et Picea: e quibus exstillat Resina, ex hac autem eliquatur Pix, tandemque Axungia. Dehinc est Lentiscus, ex qua colligatur Mastiche: et Terebinthus, e qua fluit Terebinthina. Arbores item quae Myrrham, Thus, Camphoram, caeteraque Gummi exsudant.

Dendr. Quomodo vero fructificant Arbores? Pom. Verno tempore quilibet Surculus gemmat, tum Gemma hians protrudit florem. (Sola Ficus non praemittit florem, sed protrudit grossulum: in Corylo vero florem praecedit Iulus, mox autumno.) Tandem decidente flore prodit Fructus petiolō pensilis, minutus primo: sed crescit donec maturescat.

Dend. Tu vero Sylvane semperne tacebis? Dic aliquid de Sylva tua.

Syl. Sylva est Arboretum frequens: quam amoene viridicatam Nemus dicimus; densam et inviam Saltum; disraratam et intercīsam, recrescentemque Sylvam caeduam: opacam et incaeduam, Lucum: speciatim autem Quercetum, Pinetum, Betulletum, Salictum etc.

Dendr. Nihilne habes praeterea? Syl. Nihil nisi quod graminum et arborum amaenitate, aviumque concentu, festiva loca, Tempe dicantur: saltuosa vicissim, salebrosa, saxis et vepretis hispida, eoque impervia et tristia, Tesquorum nomen habent.

Dend. At ego te de usu sterilium Arborum disserere velim, cur datae sint.

Syl. Nihil sine usu. Quaedam sterilium factae sunt latifoliae, et dehinc umbriferae, opacantes vireta, magno hominum et animalium commodo: ut Tiliae, Platanus, Acer, Fraxinus, Vlmus etc. (frondes singularum ostendet) Desectae vero Arbores steriles, aliae ministrant pabulum foco; ut Alnus, Betula, Fagus, Ornus, Populus alba,

page 855/856, image: s487

Populus nigra: alias materiam aedificiis, ut Quercus, Pinus, Larix, Cedrus, etc. Laudate Dominum montes et colles! Arbores fructiferae, omnesque Cedri. (Psal. 148. 9.)

(Musica.)

ACTUS V. SCENA I. Zoographus, Cochleus, Vermilius, Serpilius.

[Ferentes secum Animalcula quae enarrabunt: seu viva seu picta, Conchas, Vermes, Serpentes. ]

Zoographus. Mirabilis ubique in creaturis suis Deus, maxime tamen in corporibus illis automatis; quae vitā, sensu, et liberō motu praedita, per semetipsa huc illuc se transferunt, Animalia vocamus: quae vitam accipiunt nascendo, continuant nutricando, propagant sui simile generando: ideoque sexu discreta sunt, in masculos et femellas. Sensum potissimum exercent alimenti causā: quicquid se offert videndo, audiendo, olfaciendo, gustando, palpando, et sic rem are dignoscendo. Motum vero adhibent (ad prosequendum bonum, et fugiendum malum) Alata volando, Pinnata natando, Pedata gradiendo. Si quando se non movet Animal, tum aut cubat, prostratis membris; aut sedet, substratis inferioribus, arrectis superioribus aut stat torum erectum, per pedes suos sese aequilibrans, aut fulcimento alicui innitens. Sunt tamen Animalcula quaedam, quae sese palpitando duntaxat promovent, aut rependo, aut serpendo: cum sint animalis generis veluti rudimenta, ut Conchae, Vermiculi, Serpentes. De quibus Vos dissertate amici.

Coch. Ego de Concha dicam, quae est animal aquatile, conchis testaceis duobus inclusum, illisque carne exsangui et viscosā arctissime adhaerens, et sese sub aquis levi quādam palpitatione loco dimovens. Harum apprimae sunt marinae, trini generis. Primo, Ostrea succulenta, grati saporis, eoque pretii magni. Sed majoris longe Concha margaritifera, in qua nascuntur pretiosi Vniones: et Purpura, purpureum evomens succum. In sicco vivunt tardigrada Cochlea, testaceam suam secum circumferens domunculam: et similis huic, sed sine testa, Limax. Putantur haec et illa carere oculis: sed habent cornicula, quibus praetentant iter.

Verm. Mihi Vermilio de Vermibus facere verba placet, qui non aeque contemptibilis res sunt in oculis Dei, atque nostris: quippe aeque factura manūs Dei, atque caetera omnia. Imo ad altiorem sublimitatis gradum prae Auro, Gemmis, Stellis, evecta: utpote vitā, sensu, motuque libero (quibus ista carent) donata. Sunt autem Vermes animalcula pedibus et alis destituta, motum tamen convolutione et evolutione corpusculi absolventia, quod Repere vocamus. Ex quarum rerum pinguedine gignuntur (hoc est, unde materiam et vitam primo accipiunt) ex iisdem nutrimentum quaerendo easdem eradunt: Acari ceram, Tarmites carnem, Tineae vestes, Blattae libros, Terenides (Cossi) ligna. Lumbrici uvidam terram, Volvones vitem, Curculiones frumenta. Erucae plantas, Bombyces Mori folia, etc. Expeditiora vero sunt Insecta quibus dati pedioli: ut sunt, Pediculus (seu Pedunculus) Lendium progenitor: Pulex saltator: Ricinus canibus infestus: Cimex, parietum et cubilium (maxime abiegnorum) graveolens perreptator. Et Oniscus, humescentibus adhaerens muris. Et Scolopendra, a pedum multitudine Centipes (et Millepeda) dicta. Formicae denique circa victum comportandum semper actuosae: et Araneae, tenuissima nectentes aranea, per quae insidientur Muscis.

Serp. Ego generi humano inimica, ad exercitum Dei Exercituum spectantia (quibus Ille peccati Hominem admonet, aut etiam peccata ejus punit) referam, Venenata serpentum genera: qui longum adepri corpus, arcuatā ejus et volubili sinuatione serpunt. Ut sunt, Anguis communis, Couber sylvaticus, Natrix aquatica, Aspis venenosissima; Iacutus, ex arbore in obvios sese vibrans, et Vipera, sola ex anguino genere catulos vivos pariens; (caetera enim Ovipara sunt). Amphisbaena item porro ac retro gradiens: et Basiliscus tam nocivus, ut solo visu necet. Draco denique, alatus serpens.

Serpentibus annumerari solent, tametsi gressiles: Lacerta, lacertosis pedibus; et Seps, illi consimilis, sed minor; et Stellio, maculis aureis picturatus; et Salamandra tam frigida, ut exstinguat ignem. Scorpio denique, flexuosā caudā letiferos infligens ictus. Habet ecce in minimis etiam quod metuat Creatoris iram Homo: O resipiscat!

ACTUS V. SCENA II. Aquatus. Natantius. Piscenus.

Aqu. Aquarum incolas lustramini sistere nostrum est. Inter hos notissimi sunt Pisces, pedum loco habentes pinnas, quarum remigio natitant; locō autem colli branchias, quibus lympham ore immissam emittunt, et sic veluti respirant.

Natant. Observandum est, habere intus Vesicam aere turgidam, ad sese allevandum, et facilius fluitandum; quae si rumpitur, perit ad nandum habilitas. Quando vero se crescere et corpore gravari sentiunt, prosiliunt aquā et hauriunt aerem; ut stanti ad ripam fluminis tranquilli quotidie observare licet.

Piscen. Nec ignorandum, plerosque pisces esse squamosos; atque in his faemellas habere ova, masculos lactes. Alii sunt glabri, lubrici, oblongi; ut Anguilla, Conger, Muraena, Lampetra, Mustela, fluviatiles, et reliqui de Anguino genere. Quomodo alias Pisces dividuntur? dic tu Aquate.

Aqu. In fluviaticos, lacustres, et piscinales, ac marinos. De fluviaticis quid observas, dic tu ipse Piscine.

Pisc. Inter fluviaticos maximae corpulentiae sunt; Silurus bucculentus; Acipenser mucronatus; et Huso totus cartilagineus, grandescens usque ad longitudinem viginti quatuor pedum. Minima contra est Apua (avenacei grani non multum excedens mensuram;) tum Cobitis aculeata, Cobitis barbatula (aliās Fundulus, delicatus pisciculus) et Cobius seu Gobius.) Dehinc Alburnus, Perca fluviatilis, Trutta (aureis guttis picturatus piscis) et amicus illi Thymallus, Barbus item; seu Mullus, et Mugil, etc. Lacustres et Marinos recense tu Natanti. Natan.) Perge absolvere pisces. Pisc.) Esto, si ita placet. Lacustres ac Piscinales primarii sunt, Lucius (seu Lupus piscis) Carpio (seu Cyprinus) et Cyprinus latus: Tinca item, et Coracinus: et Perca. Pelagici vero sunt; Haleces, quae nobis salitae afferuntur, in tinis; et Passeres marini, qui afferuntur arefacti, sole tosti; sicut et Asellus, qui esui non est nisi contusus. Salmo, generosissimus piscis, ad duos cubitos exerescens, gaudet exire in flumina, in quibus et capitur. Raja, monstrosus est piscis, in planum rotundus, pinnis in orbem expansis. Sunt et quidam volatici pisces. Habetis piscium genera notiora. Praeter vero pisces, quid animalium habent Aquae, dic tu Aquate.

Aqu. Belluas marinas, seu Cetos. et Aquatilia mollia, et Cancros, et Insecta. Pisc.) De Cetis disserta primum. Aqu. Omnes Pisces sunt ovipari, sed Ceti vivipati. Quorum quinque aut sex genera nota sunt maribus nostris. Nempe Phoca, seu Bos marinus, tres vel

page 857/858, image: s488

quatuor nostros aequans boves. iners et ignavus. Tum Delphin, volocissimus auimalium, ocyor volucre. Et Dephino paulo minor, atque rorundior, Orca: et ad ducentos cubitos longus Physeter, per fistulam capitis aquam sursum ejaculans. Tandemque Baloena, quam scribunt reperiri trecentarum ulnarum; habet tamen hostem Xiphiam, qui assultans acutissimo suo rostro (ad duos tresque cubitos porrecto, et gladii instar mucronato) illani lancinat, laniat, conficit tandem. Mollia vero aquatilia quid sunt? die Natanti.

Nat. Quae nec sanguinem habent, nec spinas. Alias vocant Araneas marinas, a similitudine longissimorum pedum, in orbem extensorum. Qualis est Polypus, octo brachiis praelongis metuendus (amplectitur enim, si potest, Hominem, et conficit:) tum Loligo (seu Sepia) emittens atramentalem succum, ne a pilcatore videri et capi possit: et smilia. De cancris quid habes Aquate?

Aqu. Sunt Natatilia crustata, cervsce nervosa, pedibus denis, binisque chelis (id est forsiculis, quas manuum loco habent, iisque prehendunt, stringunt, scindunt) instructa. Horum maximi dicuntur Cammari et Astaci, bicubitales: rotundi Carabi; minutuli Squillae. Omnes vere crustam veterem exuunt (sicuti serpentes pellem) novimque induunt, ut erescere queant. Insecta vero hujus Elementi suntne aliqua, Natanti?

Nat. Sunt: tria dicam primae notae. Hirudo, est vermis ater, affigens se cuti nudipedis, exsugensque lingua bisulca languinem. Tipula habet araneae formam, super aquam stans aut cursans tantā levitate ut non sidat. Seta denique aquatica, lumbricus est, crassitie equinum crinem non excedens. Magnus ubique, etiam in minimis, Creator omnium!

ACTUS V. SCENA III. Avinus: Volantius: Potenus [ [gap: Greek word(s)], alatus, volucer. ]

Aqu. Quanto subtilioris essentiae prae Aqua est Aer; ranto sublimioris naturae prae aquatilibus sunt Animantes aeriae, quae alarum et caudae vibratu volant quovolunt. Omnes sunt pennatae, plumatae, rostratae: excepto Vespertilione, qui pilosus et dentatus est, alasque habet membranaceas. Omnes item sunt bipedes (etiam Manucodiata, quam esse apodem falso perhibent:) sed grandiores ambulant solummodo; minores saltitant tantummodo; mediocres et incessu uruntur et saltatu. Cibaria petunt rostro, referciuntque ingluviem: et quamvis pirissent, nulla tamen mingit, omni humiditate in vapores, quibus humectandae sunt plumae perpetuo, abeunte.

Nidificaut communiter in locis homini inaccessis, securitatis causā: (mirum est, si verum, Halcyonem, seu Halcedonem aviculam, in ipso pelago nidum struere, tranquillo tum aequore: unde tranquilli dies Halcedonia vocantur.) Structo nido pariunt Ova, quibus postea incubando excludunt implumes pullos: qui quamdiu pipiunt, Pipiones vocantur. Et notandum est, ex Albumine ovi formari aviculae corpusculum; Vitellum autemilli esse loco alimenti, quamdiu intra testam vivit pullus: qui deficiente sibi hoc nutrimento testam arescentem fodicat, perrumpit, erumpit, cibumque a parentibus accipst, aut ipse mox circa se quaerit. Mira naturae industria! Sed Volucrum genera ipsi jam recensete: ut ne mihi objicere quearis quod AESopus confervo, omnia solum scire voluisse, sibi reliquisse nihil.

Vol. Ne metuas! non adeo erimus invidi, tametsi omnia scias et eloquaris. Esto tamen, et nostrae partes sint hīc aliquae. Aves avibus si comparamus per oppositas usque qualitates: erit Struthio alicum maximus ob vastitatem corporis (aequat enim Bovem fers) haud subvolans, alarum tamen vibratu cursum perniciter urgens: minimus autem Regulus, sepimentorum foramina pervolitare gaudens. Aquila est generosissima, absque nictatione solem intuens, Avium Rex dicta: despicatissima rursus Vpupa, cristata quidem, foeda tamen, quippe stercoribus victitans. Pavo formosissima est volucrum, speciosam suam caudam subinde rotans, et superbiens: deformissima vero Noctua, cum reliquis nocturnis lucifugis; Bubone ominoso, Asione aurito, Vlula flebili, Alucone ferali. Caeterae Aves sunt nobis Vernaculae vel Advenae; Campestres vel sylvestres, aut Aquaticae. Quarum species placetne persequi Potene?

Poten. Si me quoque non esse mutum vultis, experiar. Vernaculae sunt quae nobiscum in aedificiis habitant, et fimeta fere ruspantur. Qualis est Gallus, certis horis cantitans (eoque rusticis Horologii vicem praestans) et in suo sterquilinio cristam erigens et cucuriens, cum gracillantibus Gallinis, et totā gallinacea pullitie. Dehinc Gallopavo (Gallus Indicus) gerens in capite carnosam vittam, et sub rostro paleam, irato valde rubentem, cum sua Meleagride. Tum Columbus cum Columba; pulchelli, si plumipedes. Domesticis annumeramus, quae circa aedes habitare gaudent, tametsi nullo usu nostro quem sciamus: ut Hirundines, Veris nunciatrices, Passeres salaces: Monedulas item, Cornices, Picas, et in Turribus nidificantes Tinnunculos.

Vol. Cur Anseres et Anates silentiō transis? Nonne quoque domesticae sunt?

Pot. Sane: Sed eas Aquaticarum gregi reservatas volebam.

Vol. Perinde fuerit. Quas autem vocas Aves advenas?

Pot. Quae hiemandi nobiscum taedio in regiones calidas avolant. rursumque vere redeunt: ut Ciconiae, spineos sibi nidos super aedificia, dum aestatem nobiscum agunt, exstruentes. Et Ardeae, his paulo minoses, collo tortili. Et Grues, admodum congrue abvolantes: nempe cuneatim, una praevolante. Anseres item fieri etc. Notabile admodum, Hirundines, Coturnices, et alias quasdam, non avolare a nobis peregre: sed se abdere tantum in arborum vel rupium cava, aut submergere aquis, et obrigescere: donec tempore verno resuscitatae evolent, et se nobis reddant.

Vol. Verumne hoc?

Pot. Verissimum, experientiā multā probatum: in testimonium, Deum esse qui omnibus a se creatis vitam et indere et adimere potest. Tu vero Avine, jamne tibi silentium indixisti?

Av. Minime gentium. De Avibus agimus, creatura vocali, mutos esse nos non convenit: sed vestri me delectant discursus.

Pot. Veniemus mox ad Cantrices aves, quae nos exemplō suo ad laudes Dei excitabunt, Tu interim recense Campestres.

Av. Campestrium prima sit Alauda, primō vere in aere se vibrans, et cantillatione multa Deum laudans: cui similis est Cassita cirrata. Tum Coturnix cauda curta: ideoque parum volitans, et cum vociferatione. Perdix coturnice major, palato gratissima. Et praegrandis, Ansere major, Tarda, seu Bistarda, a tardo volatu sic dicta: quam non omnes Terrae habent.

Sylvestres quomodo dividis Volanti? Vol. Dispesco eas in majores, minores, et minimas. Majores sunt, Tetraones surdi (seu Vro-galti:) et Phasiani, gallinae sylvestres picturatissimae: et Attagenes sapidi (Perdices montanae:) et Columbi feri duorum generum: majores dicti Palumbes, torquati; et minores pede rubido, Liviae; Queulus item, qui se prodit cuculando: castusque Turtur. Minores sylvestres pastu distinguimus. Ficedula enim vescitur ficubus; Merops apibus; Rubecula

page 859/860, image: s489

muscis; Currica vermiculis Picus arbores rostrando, delitescentesque: bestiolas extrahendo, iisdem; Turdus baccis juniperinis, unde nobis carne suā sapidissimum laluberrimumque praebet pastum. Minimae sunt Cantrices: ut Luscinia, suavissima modulatrix; hujusque aemula, etiam frigore fritinniens, Fringilla; et parum minuriens Parus: et flavescens collo Galbula: et victitantes seminibus aviculae, Luteola papaveris, Linarta lini, Carduelis cardui etc.

Sed et vocalibus addendae sunt istae majores. Sturni, Merulae, et ex transmarinis Psittaci, articulatam nostram vocem ac sermonem imitari consuescunt. Vanellus pulchre cristatus, sed ingrate clamosus, campis gaudet. Rapaces enumera tu Potene!

Pot. Rapaces sunt Carnivorae, et solivagae, quae campos et sylvas pervolitando praedantur, hoc est alias aves persequuntur, uncisque unguibus et rostro dilaniant, ac devorant. Ut sunt; Accipiter (quem ajunt resupinatum recta coelum versus evolare posse,) cum congeneribus sibi, Niso fringillario, Falcone belle oculato, Buteone ignavo. Milvus item (seu Milvius) pullastrorum raptor: et Vultur, solis monicinis pascens, sicut et corvus. Aquaticas percense tu Avine!

Avin. Aquaticae omnes palmipedes, natandicausa: quemadmodum videre est in Ansere et Anate. Sicut et in candidissimo Olore; et insaturabili ingluvie Onocratalo (cui mox sub ipso rostro ingluvies sacci instar pendet, quo magnos etiam pisces deglutit;) et in latissimi rostri Pelicano: bovisque instar in Arundinetis mugiente Butione; et in semper natante Querquedula; crebroque urinante Mergo et Fulica. Sunt et piscivorae non palmipedes, ideoque Aquis non innatantes, sed eas tantum circumvolantes: Ardea, Ciconia, Gavia piscatrix, Motacilla caudam indefesse motitans. Claude tu Volanti doctrinam de volatilibus, instructo ex Insectis volanubus exercitu.

Vol. Est profecto hic etiam non contemnendus DEI Exercitus armatus, malorum in paenam varie, aculeis, rostris, dentibus, cornibusque. Apes enim, Vespae, Crabrones etc. aculeati sunt: Muscae, Culices, Tabani, Asili, rostrati: Cicadae, Locustae, Grylli, Papiliones, dentati: Bruchi et Scarabei quidasm cornuti: et longum esset omnes illorum dotes, aut vires, recitare. Apes, mellis conditrices, hoc artificii sciunt quod hominum nemo: tantumque conficiunt singulos in annos Mellis, ut si comportari esset possibile; rivi fluerent amnium instar. Quantum hoc in nos Dei, per hunc pusillatum avicularum exercitum, beneficium? quanta rursum clades si quando Locustas segetum populatrices, densissimis agminibus immittit? quam cito sic messem ante messem peragit? quantā fame integras Gentes affligit? si quis nescit, legat Joelem Prophetam.

ACTUS V. SCENA IV. Quadrinus. Ctenius. Feraeus. Amphistenes.

Qu. Solidissimum inter Elementa Terra est; solidissimae compacturae animantes terrenae sunt, Quadrupeda; quae in mansueta, ferocia, et amphibia, dividimus. Mansueta sunt, sub Hominum cura viventia, Pecora et Iumenta. Ferocia sunt, Ferae hominem refugientes, per loca latebrosa sese abdentes, et pastum ipsamet sibi quaerentes. Amphibia sunt Terram pariter et Aquam incolentia quadrupeda. Quae omnia foetum vivum progenerant, lacteque uberum alunt: grandiora unicum, et rarius: minutiora numerosum, frequentius. Pro integumento habent vel Pilos, ut Lepus; vel villos, ut Ursus, vel Lanam, ut Ovis; vel Setas, ut Sus; vel Squamas, ut Rhinoceros. Pedes autem vel digitatos, Vnguibus armatos, ut Canis; vel ungulatos. Et quidem Vngulā vel solidā, ut Equus; vel bifida, ut Bos. Quaedam sunt cornuta, carentque superioribus dentibus, quia horum materia transit in comua. Idcirco cibum ruminant, hoc est deglutitum semel ex ventriculo primo in os retrahunt, denuoque masticant, tota nocte. Habent enim (melioris digestionis causā) Ventriculos quatuor contiguos, Rumen, Reticulum, Echinum, Omasum; demumque Intestina; et adipis loco pinguedinem densiorem, Sebum. Verum de illis jam per species agamus. Tibi Cteni placetne de Pecoribus?

Cten. Pecora vocamus illas quadrupedes, quae lactis et carnis potissimum causā aluntur. Quorum maximum genus Bovinum est: cujus dux, Taurus, paleari pendulo spectandus venit. Vacca praegnans dicitur Forda; nondum faeta Iuvenca; Vitulus grandescens, Buculus vel Bucula, ut notum est.

Minorum peeudum sunt Oves lanosae, cum Agnis subrumis et abrumis, Arietibusque petulcis: qui vexati arietant, tametsi cornibus mutili, aut sectarii Verveces. Hirsutus Hircus castratione fit Caper; hic et illic arunco spectabilis: petulantes Haedi circumcursitant Capram. Setosi sunt Porci; qui necdum castrati vocantur Verres; exsecti Majales; porcelli sumen Scrophae adhuc sugentes, Nefrendes, depulsi a mamma, Delici. Tu Amphisthenes recense Jumenta.

Amph. Iumentum, est pecus operarium, seu Veterinum (rectius forsan vecterinum, quia vecturis adhibentur). Interquae maximus est gibbosus Camelus, plaustri instar Mercatorem cum mercibus ferens. Huic proximus Equus, jubā insignis, ferox licet, et calcitrans, effrenis et indomims, domatur tamen, et sessori obtemperare cogitur: praesertim Cantherius factus, ubi et hinnire desinit. Sed pandus Asellus oneribus bajulandis servit, et cum ab Agasone vapulat, rudit. Canes et Feles huc repono, quia nobis custodes sunt: illi pecoris, contra fures: hi penoris, contra mures. Nam Canis advenam latratu prodit, improvideque appropinquantem mordet, praesertim Catenarius, vel an minimum baubatur. Si quis eum senfim irritat, ringitur; si percutit, quiritatur. Rabidus autem factus, discursat; et si quem obvium mordet, ipso morsu reddit hydrophobum; hoc est aquae metuentem, moreque catellorum latrantem. Catus autem angulos Domūs perreptans, Mures (ex muscerda, velaliās) odoratur, tum insidiose capit, discerpit, devorat. Sed etiam tu Feraee facito Verba, deque Animantibus illis, unde tibi nomen, dissertato.

Feraeus. Ferae majores dicuntur Belluae; crudeliores Bestiae. Belluarum maxima Elephas, capi se et mansuefieri facile patitur, servitque homini vectando (aliquando viginti et triginta viros simul) perlubens. Dentes habet duos tricubitos et quadricubitos, qui dant candidissimum Ebur; pabulum vero attrahit Proboscide, quae est ab ore prodiens oblongus tubus, quo vice manūs utitur. Rhinoceros, corpulentia illi fere aequalis, indutus est squamis osseis, geritque super nasum Cornu acutum, quo transfodit Ventrem Barri (hoc est Elephantis (dum cum illo praeliatur. Dehinc sunt feri Boves bicornes, Bubalus, Vrus, Bonasus; sed Bonasus habet cornua ad oculos flexa, ad pugnam inutilia. Monoceros (L. Vnicornis) rarissima sera, unico visendus bicubitali cornu, abditissima incolit deserta, ob incredibilem pernicitatem capi difficilis. Sequuntur Ferae ramosa gestantes cornua: quarum maxima est Alces, cui detractum tergus prae duritie insecabile est. Tum Rangifer jubatus, velocitateque tantā, ut trahis praejunetus (in Lapponia (decurrat diurno cursu super 800 (octingenta stadia, quod 25 milliaria nostratia facit) per nivem et glaciem. Tum Cervus noster, praeagilis quoque, gestans cornua quotannis decidua (cervae tamen nulla sunt) solus e brutis moriturus lacrymatur. Damae cornua latescunt; Ibici reflectuntur in dorsum; Rupicaprae sunt obunca, ut auxilio horum insiliat

page 861/862, image: s490

insiliat rupes, desiliatque indemnis: Capreolus cum sua Caprea, minimus est Corniferorum. Quorum omnium pulli Hinnuli dicuntur. Ita in ordinem redegi Feras mitiores. Tu Quadrine Bestiarum explica naturam, et greges.

Quad. Bestiarum nulla est cornuta, Dentibus ac Unguibus armatae omnes; quia non herbaticae sunt, sed carnivorae. Quarum agmen ducit robustissimus Leo, hirtus armis, rugiens (quando rugit) formidolose. Pardus (mas) habet pellem variis maculis pulchre distinctam; Pardalis (faemina) interalbicantibus tantum punctulis notatam. Uterque admirandae velocitatis: si praedam saltu terno non assequitur, dimirtit. Tygris omnium saevissima (et ipsa maculosa) tympanorum sonitu adeo dicitur efferari, ut in rabiem acta seipsam dilaceret. Lynx, aliquanto minor corpore, haud dispar ferocitate, et visūs praeacuti est, tergoreque colorato. Ursus villosus continet se per hiemem in spelaeis, sine victu: Vrsa dicitur parere catulos semiformes, lambendoque demum refingere ac perficere. Lupus, voracissima bestiarum, famelicus ululat. Vulpes, dolosa et gulosa, nunquam mansuesit: expetitur propter pelles, eoque non capienda vernō, ubi glabrescit, ac fit depilis: Onager ventō pasci perhibetur, si desint herbae. Aper autem terram rostro fodicans, radicibus pascitur: irritarus ore spumat, dentibus frendet, vertagosque et venatores se insequentes ferit, quandoque interimit. Atque haec sunt Bestiae majores: minores ede tu Cteni.

Cten. Simia, sola quadrupedum caudae expers, ridicula est humanorum operum imiratrix: sicut et Cercopithecus, qui tamen caudatus est. Lepus, quō nihil timidius, dormit patentibus oculis; ac si quid strepit, mox territus arrigit aures, vel se proripit, et ad dumeta consugit: si aufugere non potest, et capi se videt, vagit. Cuniculō nihil foecundius: ut qui nontantum crehro foetat, sed et superfoetat. Addam Animalia fera duo, spinis horrida: Erinaceum nostratem, qui periculō viso convolvit se in globum, aculeosque erigit, ut ne impune tangi etiam possit: et Herinaceum AEthiopicum (decuplo majorem nostro, Hystrix illi nomen (qui aculeos suos veluti spicula ejaculatur, canesque se insequentes vulnerat. Gazela exsudat fragrantissimum Moschum: neque huic dissimilem Catus Zibethi. Sed ne solus hīc sermociner, tu Feraee absolve quod in Ferarum classi restat, Feles et Mures sylvestres.

Feraeus. Varia sunt illorum genera, quos pellium causa venantur. Nempe Catus sylvestris, Martes, Martes scythica, Mustela alpina, Mus ponticus, et Noricus; sicuti et semidomestici illi, Viverra et Mustela. Ex cognato genere sunt Sciurus, Melis et Glis. Hoc et isto nihil somnolentius; Sciurus v. latā et villosā sua caudā sibi umbellam facit, et in transvolando de arbore in arborem, illā vice alae utitur. Huc spectat campestris murinus grex: quorum maximi sunt Sorex et Cricetus, profunda sibi cavantes foramina, segetibusque valida inferentes damna. ed Talpa, radicibus solis pascens, sub terra se continet semper, interdum tamen grumos faciens capitur. Claude quadrupedantium agmen tu Amphistenes: explicato, quid et quae sunt Amphibia?

Amph. Sunt bestiae in utroque elemento, Terra et, Aqua, degentes. Ut Fiber ac Lutra, uterque pilosus et caninae statorae: sed ille caudam habens carnosam et squameam, tanquam sibi appensum piscem; hic pedes posteriores velut anserinos, ad natandum. Tum est Crocodilus, forma fere lacertae parvae, sed exerescens ad ulnas 20. Frequens est in Nilo AEgypti, devorans interdum canes et Homines. Hoc habet singulare, quod inter mandendum, contra omnium Animalium consuetudinem, superiorem movet mandibulam. Quadrupedes quoque sunt Ranae coaxantes: et Bufones venenati, et viridissimae Calamitae innoxiae; clypeata denique Testudo, quae in India tanta reperta est, ut insidentes (aut insistentes) sibi duos tresve viros ferre potuerit.

Cten.) Ita Sunt Exercitus viventium. Laudate jam Dominum Deum Exercituum omnia Opera ejus? ipsae etiam Bestiae, et omnia Iumenta! Reptilia et Aves alatae, Hallelujah! Psal. 148. v. 10.)

ACTUS V. SCENA V.

Rex. Nempe jam peracta sunt, quibus peragendis haec destinata fuit dies?

Plato. Ita Serenissime Rex, Naturae nobis exhibita sunt Opera, per suas Classes: usque ad gloriosum illud fastigium quod Operibus suis imposuit DEUS, imaginem suam, Hominem, quem et parvum Mundum dicimus.

Rex. Hic autem quando lustrandus veniet;

Plato. Quando Tibi Rex Philosophos, qui Anthropologica tractant, accersi placebit.

Rex. Placebit quam primum per negotia licebit; cujus rei me submonebitis, quum videbitur commodum. Nunc ad officii munia redeamus omnes.

[Hīc surget, et a Senatu suo comitatus ingndietur Scenam, Muficā interim resonante: ]

Epilogus.

Scena peracta est, Generosi et Reverendi Domini Scholarchae. Videtisne quid in addiscendis Linguis et Artibus bonis Comica possit actio? Non Psittacos vel Merulas audivistis, ea quae non intelligunt deblaterantes; rem agi potius, quam dici, vidistis. Intelligere enim nos ea quae discimus, rerum, quas recitamus, ad vivum facta repraesentatio aperte ostendit nostro et vestro sensuum oblectamento. Nam quod per nudam expositionem vix trimestralis molestus obtinuisset labor, id per schematismos, variamque rerum et personarum interpolationem jucundus dierum aliquot obtinuit lusus. Non suffeni nobis sumus, Auditores, nec inanes vanae industriae venditatores. Vobis inspectantibus res vivo patuit experimento, patebitque in dies melius, modo nobis favorem ne subtrahite Vestrum. Nunc si quid aberratum est, memoriā vel actione, condonate oramus. Primum experientibus venia debetut. Valete, et Scholam, Studiaque nostra, Vobis habete quam commendatissima.

JANUAE LINGVARUM PRAXEOS SCENICAE Pars II. Gloriosum Operum DEI colophonem, HOMINEM, cum sua jnirabili structura, spectandum exhibens. Ecclus. 17. v. 1. et 6.

Deus creavit de Terra Hominem, et secundum imaginem suam fecit illum. Creavit illi scientiam Spiritūs, sensu implevit Cor illorum, mala et bona ostendit illis.


page 363/864, image: s491

PERSONAE.

1 Prologus

2 Ptolomaeus Rex.

3 Plato Philosophi.

4 Eratosthenes. Philosophi.

5 Apollonius. Philosophi.

6 Plinius, Polyhistor.

7 Anthropologus.

8 Membratus

9 Propertius. Anatomici.

10 Ossatus. Anatomici.

11 Fulcinius Anatomici.

12 Myodes. Anatomici.

13 Encarus. Anatomici.

14 Corderus.

15 Coelius.

16 Humorius.

17 Spiriteus.

18 Sangvinius.

19 Concretius.

20 Vitalius.

21 Vocalius.

22 Gustavus.

23 Albinus.

24 Attentius.

25 Dormilio.

26 Menteus.

27 Synesius.

28 Volentius.

20 Affectenus.

30 Conscius.

31 Chirurgus I.

32 Secundus.

33 Tertius.

34 Medicus I.

37 Secundus,

36 Tertius,

37 Quartus,

38 Portentius.

39 Fabellus.

40 Epilogus.

PROLOGUS.

(Obambulans tacite, capite tamen erectā, circumspectabit modeste: tandem confistens in fiet.)

LOquere Adolescens, ut te videam! dixit ad puerum, sibi adductum discipulum, Antisthenes Philosophus Videns quidem illum ante se stantem, quantum ad externam staturam et figuram, interiora tamen ejus īntueri non valens, nisi quantum se foras proferret sermone. Sermo nimirum, et Gestus exterior, index est Animi: unde non tantum quid Homo velit, sed et quid sciat et possit, egregie patescit.

(Tum spectatoribus abversus.)

Vos nobis Antisthenes eritis hodie, Viri prudentissimi: Nos vestri tirones, jubete nos loqui, ut nos videatis! Non loquemur tamen solum (id enim etiam qui sonos dant sine mente possunt) sed agemus simul: ut nos Res quas recitabimus intelligere quoque intelligatis. Erit autem dignum attentione argumentum: Nosse semetipsos, quantum ad totam Naturae nostrae constitutionem. Nempe et Corporis compagem totam, intus et extra; et Animae nostrae structuram totam, simul cum Morbis Corporis et Animi, qui nobis contingunt: Talia enim nos praeteritis diebus didicisse, hac hora vos docebimus. Qui sibi ipsi vilis non est, veniat, et seipsum sibi ipsi spectandum Theatro sisti, gaudeat.

(His dictis, exhibitoque honore, recedat.)

ACTUS I. SCENA I. Rex cum Consiliariis nuperis.

Ptol. Mundi contemplationem absolvimus: Hominis considerationem seponi svasistis hunc in diem. Quis ergo hujus rei nobis erit processus?

Plat. Disposita jam sunt, o Rex, oninia, expedienda quaternō actu. Primo venient, dum vocabuntur, Physici, illi qui se Anatomicos vocant, Membrorumque Corporis humani numerum, situm, usum inquirunt: ostendentque nobis quam harmonice Corpo ris hoc systema compositum sit. Deinde ingredinetur, qui Humorum membris contentorum, Spirituumque humores moventium, vim explicare sciant. Post hos prodeant, quibus Mentis structura, Affectuumque natura, nota sit. Tandem aderunt qui Morbus, Corporis et Animi, non ignorent, nonunibusque suis, e rerum natura delumptis, distingvere valeant.

Ptol. Designatio haec ordinis probaturne Vobis reliquis?

Erat. Accurata videtur. Apoll. Assensione illam comprobo.

Plin. Galenus Corporis partes in Continentes, contentas, et impetentes divisit: hoc est, in Vasa, Humores, et Spiritus. Sed haec divisio plenior erit: quippe quae non Corpus, sed Hominem, dividit: impetenribusque ipsis (spiritibus) impetentes suos (Animum et Affectus (assiguat: demumque quomodo omnia haec vitari possint, et soleant, utiliter (qvo corruptelae caveri possit) ostendit.

Rex. Maneat igitur: Ordine istō Hominem lustremus.

Apol. Iterum Methodi admoneo: ut ante alios audiatur qui generalia de Homine, quid totus in seipso consideratus sit, et ad quid sit, edisserat.

Erat. Recte id monetur: Anthropologus igitur primo erit vocandus.

Rex. Veniat. Tu vero Eratosthenes exerce illum qvaestionibus.

ACTUS I. SCENA II. Anthropologus.

Ant. Jussu Regiae Majestatis adsum.

Erat. Jussu ejusdem te alloqvor. Hominis aggredimur contemplationem, amice: quam unde tu auspicandam censeas, scire avemus.

Antr. A consideratione excellentiae suae: ut recte a Macrocosmo veniri ad Microcosmum; et a Domo numerosae samiliae ad ipsum Patremfamilias, pateat. Quippe qui ipsius Dei imago, incarnatusque Angelus, est; et Animal divinum, in regendis et gerendis rebus Dei coadjutor, inque edendis Sapientiae ludis collusor: Creaturarum denique Dominus, Creatoris vero sui rationarius.

Erat. Magnifica de Homine loqveris.

Antr. Quia Magnifica cum illo fecit qui potens est, et sanctum Nomen ejus. Miser, qui ignorat Deum: miser, qui ignorat seipsum.

Erat. At exortus Huminis humilis est.

Anthr. Sed fini sexcelsus et gloriosus, ad quem se promovet gradatim. Conceptus enim in Matris utero ex sangvinis gutta, Embryo est; massa viva, sed sui ignara. Inde prodit in lucem, Infans; ex quo fit Puer, bestiola ad senium ductum brute discursans. Ex impubere fit puber Adolescens, ubi rationis freno coercuri incipit, si incipit. Grandescens Corpore, staturaeque asseqvutus terminum, Iuvem est: demumque si animo simul grandescat, fit Vir, negotiis vitae par: mox provectiore aetate Senex; et in decrepita senecta edentulus Senecio. Corpore quidem mox futurus sepulchri pabulum, Mente tamen aeternitatis candidatus. Qvomodo et in altero sexu, e Pupa fit Puella, tum Adolescentula, inde Iuvencula, dehinc Mulier, tandem annosa Vetula. Ita humanae vitae curriculum nihil est nisi Nasci, Puerasoere, Adolescere, Iuvenescere, Virescere, Senescere, Mori.

Erat. Ecquid igitur hīc adeo gloriosum? Praeter ea si AEtatum singularum attendamus occupationes, inanitas mera ubiqve se prodit. Nam Infantia seipsam ignorat, Pueritia lucticris transigitur, Adolescentia curiosis tentatur, Iuventus vanis oblectatur, Virilitas

page 865/866, image: s492

laboribus fatigatur, Senectus ad priorem invalescentiam relabitur (hinc senes repuerascere dicuntur): donec senilis marcor conlumac et consummet Vitam, heu quim fugacem!

Anthr. Verissima haec sunt, sed Corporis respectu, Animo nobis Mando majora demandantur peragenda: nempe praesentis Vitae curriculum regere tam circumspecte; ut in conspectu Coeli et Terrae omnium hīc actorum reddere queamus rationem, atque si digni fuerimus reperti, ad aeternam cum Deo cohabitationem Coelos ingrediamur: O feint qui SEIPSUM ex ultimo sine suo NOSSE didicerit!

Erat. Agnoscimus: sed hoc nos docebunt Theologi. Nunc Naturae humanae constitutionem, et Corporis Animaeque fabricam, quaerimus. Tu igitur secedere poteris: veniant autem qui nobis externa Corporis nostri Membra scite: ostendant.

[Abibitque honore exhibitō. ]

ACTUS I. SCENA III. Membratus. Propertius.

Rex. Apolloni, age cum his.

Apoll. Viri boni estisne ex eorum numero, qui in naturae humanae cotemplatione operam ponunt?

Membr. Equidem sumus.

Apoll. De Corporis igitur nostri compage quid dicitis?

Membr. Corpus nostrum, Animae rationalis habitaculum et organon, sapientissimi Architecti tam illustre specimen est, ut nemo satis demirari queat, si articulatim spectetur.

Apoll. Doce igitur articulatim nos spectare Hominem.

Membr. Primum ipsa Corporis stamra perelegans est, Coelum versus erecta: quod nulli animantium contingit.

Prop. Et Membrorum inter se situs quam harmonicus? Nam quae bina data sunt (ut Manns, Oculi, Aures, Renes, etc.) locantur ex adverso, ad latera: quae singula (ut Nasus, Os, Cor, etc.) per medium. Praestabiliora item membra supremo loco, ut Caput; vel intimo, ut Cor; sequiora infimo (ut Pedes) vel extimo (ut digitorum Vngues.)

Apoll. Recte hoc observatur. Sed recenseantur Membra ordine.

Membr. Capitis partem potissimam tegunt Capilli, rotati in vertice: anteriorem vero partem decorat Facies, e qua dignoscimus personas. In Facie rursum Frons eminet, figurā prope semicirculari, desinens utrinque in Tempora [ostendantur ornnia et singula manu]; plerisque glabra, paucis hispida; senescentibus rugosa, laetis erugata, iracundis caperata.

Prop. Fronti autem subjacent Oculi, quoquō versum mobiles, facti e diversis membranis, ceu tunicis, transparentibusque humoribus. Qui, si cui prominent, cernit obscurius; si sunt profundiores, clarius. Sed hirqui oculorum saepe sudant lacrymas, quotidie gramias, mane a somno detergendas. In Oculi medio sita Pupilla, albo circumfusa, speculum est, in quo rerum objectarum imagunculae resplendent in forma pupularum. Eam Palpebrae humectant nictando [sic, ostendatur nictatio: ] Cilia vero, e crepidine palpebrarum enata, unā cum Superciliis [ostendantur] tutantur oculum, ut ne quid ineidat.

Membr. Auribus vero adapratae sunt Anriculae et quidem patulae, ad repercutiendum sonos; et in Cochleae formam cavatae, ad introvertendum sonum per anfractuosum iter. Nasus, respirationis causā datus, incipit ad intercilium, et se inter duas genas demittens, discriminatur in duo spiracula, Nares; per quas demanat Cerebri purgamentum, mucus sed ne defluat ante munctionem, detentatur a vibrissis. Infra Nasum sunt rubicunda Labia; et apertile Os; tum Mentum, et ad latera ejus Malae, ephebis Lanugine, viris Barbā, intectae. Superius Labrum tegitur mystace bipartito: sed quidam sunt imberbes.

Apoll. Absolvistis Capitis partes externas: descendite adiplius Trunci partes. Memb.) Collum interjacet: cujus pars anterior Iugulum est, posterior Cervix. Sub iugulo incipit Pectus, papillis utrinque turgens, calidisque maribus in medio hirtum. Vmbilicus est in ventris meditullio: infraque hunc Inguen, cum adjacentibus verendis; quae ut nudare, ita nominare, pudor vetat. Tergum vero, sub cervice ineipiens, habet ordine Humeros, Dorsum, Lumbos, et Nates, sessionis gratia Clunibus obvolutas. Ad latera sunt Axillae, et Hypochondria. Ita sunt partes Trunci etiam externae: nihil omissum reor.

Apoll. Descendite igitur ad Artus, Manus et Pedes.

Prop. Ab humeris dependent torosa Brachia: hinc flexiles Cubiti, quibus inniti solemus: tum Lacerti, Manusque perquam versatiles, ut quidvis pro lubitu versare valeamns. Sinitra tenet, dextra operatur; quamvis hoc apud Scaevolam fiat contrarie, apud ambidextrum indiscriminatim. Jam partes Manūs attendite! Concava manus dicitur Vola diducta, Palma; contracta, Pugnus. Habetque Digitos quinque: et quisque digitus Articulos tres, et totidem Condylos. Articuli vero postremi exeunt in Vngues, quibus scabimus, scalpimus, lancinamus, laceramus. Notandus et digitorum usus: nempe quod Pollice premimus, Indice monstramus, Verpō ludificamus, Annuari annulos gestamus, Auricularis vero pro auriscalpio est.

Membr. Similiter infra Coxas sunt Femora: sub Genubus, Crura: sub Popite, Sura. A Suffragine est imus pes: continens Talos ad latera exstantes; et a tergo Calcaneum; et hinc Solum pedis, seu plantam; et superne convexam plantam. Tum denique Hallum cum digitis: quibus subnixi, protollimur altius.

Apoll. Ita ergo a Capite ad planum pedis desecendistis.

Prop. Deus noster Deus ordinis est, et Opera ejus omnia undique ordinata: maxime vero in quo Ille Sapientiam suam ostendere voluit maxime, Homo. Cui externa et interna Membra tot data sunt, quot Anno dies, nempe 365. ut singulis diebus Homo gratus sit Deo pro tali Corporis structura.

Apoll. Habemus gratiam, Vir optime, pro hocce tam utili monito. Veniant jam qui nobis interanea Hominis ostendant.

ACTUS I. SCENA IV. Ossatus, Fulcinius [Ferentes secum Sceleton humanum, si haberi potest. ]

Off. Interanea Hominis explicari sibi velle Serenissimum Regem cognovimus. Adsumus igitur, ostensuri Corporis Fulcra OSSA, quantum ad numerum, situm, usum.

Rex. Age cum illis, Plini.

Plin. Numerum ossium ostendere vultis? Quot ergo sunt cuique nostrūm ossa?

Oss. Citciter trecenta; quaedam enim adeo minuta reperiuntur, ut ab aliis numerentur, ab aliis non numerentur.

Plin. Quomodo dividuntur?

Oss. In Ossa Capitis, Trunci, et Artuum.

Plin. Ossa Capitis quae sunt, et quot?

Ossat. Primarium est Calvatia, ex pluribus ossibus pectinatim

page 867/868, image: s493

pectinatim veluti consuta (Ecce!) Id quod a Sapiente Creatore ideo sic ordinatum creditur, utper suturas illas Cerebri vapores exire, neque Homini perpetuos adferre dolores, possint. Tum hae Maxillae duae continent triginta duobus alveolis totidem osseos Dentes: quorum anteriores quaterni vocantur Incīsores: utrinque illis proximi Canini; dehinc Maxillares, seu Molares, quini: postrem o genuini, bini. Omnia in universum Capitis ossa, 59.

Offa Trunci Tu Fulcini explica.

Fulc. Truncum constituunt, in longum quidem Spina dorsi; superne vero Ossa Thoracis, inferne Os Sessibuli. Demonstrabo en singula! Spina dorsi primarium est corporis fulcrum. Quod ut Corporis flexurae serviat (surlum et deorsum, et ad latera) dissectum est in Vertebras triginta quatuor: quarum septem insunt Cervici, duodecim Tergo, quinque Lumbis, quatuor Ossi sacro, residuae sex Ossi coccygis. Forma Vertebrarum talis ecce est! varie angulosa, omnesque in medio foraminosae, pro Nervo principali hac defluente, et per totum corpus motum et sensum dividente, ut postea videbitur.

Ossa pectori muniendo data sunt, in ante Sternum, a tergo Scapulae duae, collateraliter vero Costae hinc et illinc duodenae. Scapulas Sterno copulant duae Claviculae, seu lugula, in Avibus surculae dictae. Costae exeunt omnes e Vertebris spinae; sed tantum septenae superiores copulantur sterno, inferiores quinae sternum non attingunt: ideo, utventer dum opus est extendi, Homoque se infra se flectere, possit. Integrae illae Costae, superiores, vocantur legitimae; curtae illae nothae. Os sessibuli (novo nomine) dicitur ossium Compages sub Ventre. Cujus pars sub lumbis Os ilium dicitur; pars opposita ad inguen, Os pubis; ad latera utrinque Os Coxae.

Plin. Artuum jam exponantur ossa.

Ossat. Ossa manuum impacta sunt scapulis; Pedum coxendicibus. Sunt autem unius manūs ossa tot, quot Vertebrae spinae dorsi: nempe 34. Nam Os brachii est unum; Ossa cubiti duo, Vlna et Radius: Carpi (ubi Manus parva jungitur Ulnae) octo, parva omnia, et ita composita, ut celeriati motūs undique serviant. Metacarpium (seu tabula Manūs) habet ossa quatuor; Pollex tria, reliqui digiti quaterna. Ast in Pede uno non nisi 30 Ossa sunt. Nempe Femorit Os unum, Cruris duo, Tibia et Fibula; Tarsi septem, Metatarsi quinque; Digitorum omnium simul 14: et insuper Patella genualis.

Plin. Ossium interiora quid continent?

Ossat. Majora ossa sunt intrinsecus cava, continentque Medullam: minora, non quidem medullosa, succola tamen sunt. Omnia insuper extrinsecus contecta membranulis.

Plin. De Ossium junctura nihildum dixistis, quomodo cohaereant.

Fulc. Ossa ubi sine flexu sunt, simplici commissura glutinantur: ut ossa Capitis, Dentium, et Maxillae etc. Ubi flecti debent, cohaerent articulatim, per insertum alterius caput alterius Cotylae: ut in junctura Humeri et Scapulae, humeri et cubiti, et in omni digitorum articulo. Ubi ut ne se mutuō contactu et attritu ossa atterant, doloremque faciant, interponitur illis veluti culticella (osse mollior, carne firmior, substantia) Cartilago (ecce!) Tandem ut ne violentō etiam motu articulorum ossa divellantur, aut luxentur, circumligatur quilibet articulus ligamentis cartilagineis firmissime: (en!)

Rex. Satis haec evidenter demonstrantur: laudamus, et gratam habemus, industriam Vestram. Ingrediantur nunc, qui nobis Carneas Corporis partes exhibeant.

ACTUS I. SCENA V. Myedes. Encarus. Corderus. Coelius.

Rex. Quomodo Sceleton humani Corporis ossium structurā cohaereat, vidimus: qua vero ratione expletum sit carne, et circumvestitum membranis, denarrare verbis, et demonstrare reipsa, Vestrūm erit amici.

Myod. Lubentissimō facturi sumus animō, Serenissime Rex. Homo si tantum osseus esset, nihil nisi terriculamentum esset. Ut ergo Vas fieret varrorum capax, Carne fuir explendus: at non carne continuā (ita siquidem ad motum esset inutilis) sed carne velut in funes, aut farcimina, disiperritā. Canales puta membranaceos, pulpā carnea (i. sanguine concreto) fartos. Qualibus undique circumdatus Homo, talis apparet cute detractā: (En!) Farcimina illa carnea, seu toros, Anatomici vocant Musculos, et numerant humano in corpore 405. (Musculum autem vocant quia excoriati muris habet formam.)

Encarus. Sed nec satis erat carnosum fieri circucirca corpus, organis etiam vitae implendum fuit, Visceribus: humorumque causa condendae tres concamerationes: quas Cellas vocant, et Ventres. Suprema Cella, seu Venter, in Capite est: media in Pectore; infima, in ipso Abdomine. Nam Cavum Trunci, per se unum, in duas cellas dividit, et dissepit, membrana crassa, quam Graeci Diaphragma, Latini Septum transversum, vocant: supra hoc Thorax est (seu Pectus) infra illud Venter, seu Abdomen.

Rex. Quid ergo cellae istae continent?

Encar. Viscera, h. e. vitalia vasa. De quorum supremo ego dicam. Cerebrum intra cavernas cranii convelatum est geminā meninge: i e. membranā molli: ut ne laedatur facile. Divisum autem in quatuor cellulas, seu ventriculos: ut si alicunde obveniat laesio, non totum simul laedatur. Quinta vero Cellula sub occipite est, Cerebellum dicta. a quo Medulla???inalis exit, et ex hac rursum nervi per totum Corpus divisi, ad motu et sensu implendum omnia.

Cord. Thorax vero, media Corporis cella, continet vitalissimum membrum, et ipsissimum Vitae fontem, COR, inclusum membranae quam pericardium vocant. Ex corde prodit Aorta magna, tanquam truncus Arteriarum, calorem vitalem per omne corpus deferentium. Pulmo autem (viscus carne rarā, ceu spumeā, et bivalvi) circumdatur Cordi, ad calorem ignis ejus respiratione temperandum. Nec aliud quicquam praeterea Pectoris venter habet.

Coel. Sed infimus Venter, Abdomen dictus, habet septem Viscera. Quorum primum est Ventriculus, cum sibi substratis Intestinis circuntectus Omentō. Secundum Hepar, seu Jecur, situm ad dextrum Ventriculi latus, cum adjuncta sibi Fellis vesicaelā oblongā: quae tertium viscus est. Quartum Lien, Jecori oppositus ad sinistrum. Quintum et sextum sunt duo Renes, in lumbis. Septimum sub umbilco, Urinaria Vesica. Qvae omnia toto cum Abdomine circumtensa sunt Peritonaeo, membranā firmā. Tandem vero tota Corporis compages circumdatur crassa Cuti, tenuissimaque illi superductā Cuticullā.

Rex. Satisne plene carneas Corporis partes explicuistis?

Cord. Nihil superesse puto.

Rex. Et Vestra diligentia meretur laudem.


page 869/870, image: s494

ACTUS II. SCENA I. Humorius. Spiriteus.

Rex. Cum his bonis Viris age tu Plato.

Plato. Humorum corpore nostro contentorum, et spirituum humores permeantium, unāque corpus moventium, explicare rationem poteritisne amici?

Humo. Speramus,

Plato. Explicate igitur.

Humo. Quemadmodum ossa explentur carne, ita Caro udatur Humoribus; hos autem permeant Spiritus, omnium quae in corpore fiunt effectores. Humor primarius est Sanguis, rubens et dulcis: tum Pituita (Phlegma) subalbicans et insipida; dehinc Cholera, bilis flava et amara: tandem Melancholia, bilis atra et acida. Pro praepollentia Humorum inducitur nobis Temperamenti diversitas, ut alii dicamur Sanguinei, calido-humidi et alacres, alii Cholerici, calido-sicci et feroces; alii Phlegmatici, frigido-humidi et segnes; alii Melancholici, frigido-sicci et tristes.

Plat. Breviter tu ista quidem, satis tamen dilucide. Cur vero non attigisti, unde Humores influant Corpori?

Hum. Ex assumtis Cibo et Potu: quod mox explicabitur, ubi Naturalis describetur functio.

Plato. Tu Spiritee, age de Spiritibus in Corpore nostro vivis.

Spirit. Agam: brevibus et ipse. Spiritus in corpore nostro sunt Vis viva, ex depuratissimo sanguine nascens, et per totum Corpus sese diffundens, adillud vivificandum, vegetandum, movendumque. Unus est in radice: ratione tamen operationis dividit se trine, trinamque accipit denominationem, a peculiaris trini muneris functione. Quod sic habet: Naturalis Spiritus dicitur purissimus vivusque sanguinis Vapor: in Hepate nascens, perque Venas quoquoversus diffluens, distribuit membris nutrimentum: eum nempe ipsum sanguinem, quem secum vehit. Vitalis autem Spiritus, est flammula vitae in Corde accensa, indeque per Arterias dissultans, ad communicandum iisdem membris vivificum calorem. Animalis denique Spiritus, est crystallinae puritatis vapor, summe tamen tenuis, summe vivus, et summe robustus, totum corpus gestans, movens, versans, summā agilitate. Nacitur et habitat in Cerebro: indeque dimanansper Nervos ad omnia membra, Sensu lila implet, Motumque illorum dirigit.

Plato. Quanta Dei Sapientia! Sed potesne specialius, quomodo ista fiunt, explicare?

Spirit. Expedient hoc, quibus Functionem naturalem, et Functionem vitalem, Functionemque animalem, enarrare mandatum est.

Plat. Veniant igitur: accersde eos tu Humori.

[ Curret ille (Spiriteō manente) et adducet secum personas octo. ]

ACTUS II. SCENA II. Sanguinius. Concretius.

Erat. Quid vocatis Functionem naturalem?

Sangu. Operationem Spiritūs naturalis Corpus nutrientis, ut vivere queat.

Erat. Quā id ratione?

Sangu. Omnia membra nutriuntur Sanguine: Sanguis autem fit ex concoctis alimentis, hoc processu. Alimentum (incīsum primoribus, atque confractum caninis. si quid durum fuit) manditur molaribus. mansumque demittitur e Bucca, per Gulam, in Stomachum, ubi fit concoctio prima: hoc est, conversio ingesti cibi et potūs in Chylum: si quid non sufficienter percoctum est, auget pituitam. Chylus defertur (per inferius orificium Ventriculi) in Lactes, (Lactes sunt graciliora Intestina, convoluta in multimodas spiras, et obvaluta Mesenterio) ibique eliquatur purius: protrusis fecibus crassioribus per intestina crassiora, egestssque et ejectis foras (dicuntnt Oleta et Merdae.) Quod autem nutritivum. inest chylo, exsugunt venulae Mesaraicae, immittuntque Hepati per Venam Portam: ubi peragitur concoctio secunda (hoc est, sanguificatio) amotis inde per tres vias ternis excrementis, serosis, turbidis, perustis. Nam quod serosum est, id meat ex hepate (per Venas emulgentes) ad Renes: ulteriusque per Venas albas (Vreteres) ad Vesicam cui Vrina instillatur, et exinde mejendo emittitur. Quod turbidum est in sanguificatione, id trahit ad se Lien, receptaculum atraebilis; immittitque rursum intestino crasso, per venulas certas. Tandem Vesicula Fellis receptat inflammatiores portiunculas (Sanguinis) et transmittit itidem ad Intestina, ut inde ad egerendum stercora stimulentur.

Erat. De Sanguificatione saris clare disseruisti: dic jam de Membrificatione, ut nonnullis loqui placet. Hoc est, quomodo ex praeparato jam et depurato sanguine Membra fiant.

Concret. Sauguis in Hepate trinōillō modō purificatus digeritur per Venam cavam, dimittentem ramusculos quaquā versus, ad extrema usque, et minima quaeque Corporis membra: ubi fit tertia concoctio, quam Membrificationem vocant. Dum enim quodvis Membrum exstillantem illum sanguineum rorem bibit, et lenta agglutinatione sibi assimilat, atque sic accorporat: fit Sanguis applicatus carni Caro, cerebro Cerebrum, cartilagini Cartilago, Ossi os, et sic alia, per meram sanguinis accretionem, et concretionem. Excrementa bujus tertiae concoctionis sunt impuritates collectae membratim, expellendae per poros cutis, et alia emunctoria: (puta persudorem. sputum, mucum, sternutationem) ut ne faciant putrescentes morbos.

Erat. Nutritionem Corporis quid cogit esse quotidianam? quotidie enim cibo et potu indigemus.

Concret. Vita nostra, omniumque Animalium res fluxa est, nisi quotidie novis roboretur fulcris, concidit: quia nihil est saliud quam Vapor ille in nobis flammans. Ubi autem flamma, aut ignis, ibi pabulo est opus: quod quia quotidie absumitur (dum sanguis partim in membra, partim in spiritus transit, hi autem ipsō perpetuo motu sese atterunt et absumunt) necesse est quotidie fieri reparationem. Nam unumquodque Membrum, dum alimenti est indigum, solicitat suas Venulas, illae Venas, hae Jecur, Jecur venas Mesaraicas, hae Ventriculum: Ventriculus autem si non habet quod det, corrugat se, sugens veluti seipsum. Et hoc est quod vocamus Esuriem: Sitim autem, cum opus est alimento humido, faucesque arescunt.

ACTUS II. SCENA III. Vitalius et Vocalius.

Apoll. Pulchre Nutritionis processum enarrastis, Naturalisque Facultatis mysteria reclusistis, Vos duo. Quis jam Functionem Vitalem explicabit?

Vital. Mei hoc muneris est, Domine: explicabo clare omnia. Vita calor est, imo ignis, ut paulo ante dictum: qui quandocunque, casu quocunque, exstinguitur, mox sanguis, et cum sanguine membra omnia, frigescunt, rigescunt, moveri cessant, moriuntur. Communicandus itaque Calor est omnibus membris perpetuo, ut vivant omnia perpetuo. Quod ut fieri posset, posuit Creatoris sapientia in medio Corporis

page 871/872, image: s495

centro fornacem, COR, igne perpetuo instructum. Flammat enim perpetuo, et ex purissima sanguinis portione, attractoque per respirationem aere, producit flammulam, Spiritus vitalis dictam: qui ex palpitatione corde prorumpens, per totum corpus sese diffundit, omniaque calore et vitā implet. (Palpitationem Cordis continuam, experiri quisque potest quovis momento: contrectatu live pectoris, five Arteriarum pulsu, praesertim ad carpos, et tempora) Ne autem calor ille Cordis Cor exurat, additus illi est Pulmo; qui distendendo sese instar follium, attrahit frigidisculum aerem, eumque Cordi afflando illud refrigerat, rursumque se comprimendo, et aerem tepefactum reflando, egurgitat fuliginosos halitus, quod Spirare et Respirare vocamus. Quae res qvum deserviat Vitae sospitandae, factus est Canalis respirationis (a faucibus oris ad pulmonem descendens) ex cartilagineis annulis: ut possit patere semper, claudi nunquam, ne respiratio intercipiatur.

Apoll. Quam pulchrum est, res per suas causas nosse! finemque cujusque rei, cur facta, et cur talis facta sit, intelligere.

Vocal. Canalis ille Oris ad Pulmonem vocatur Arteria aspera: cujus alius quoque praeter respirationem finis et usus est: nempe quod vocis simul sit instrumentum. Quippe cujus summitas, Guttur, habet rimulam sistulae similem, in quam aer impulsus sonat, acutius vel gravius, prout annulus Tracheae se progerens (superior a aut inferior) a Laringe distantiam facit. Articulatam vero Vocem facit varius soni allīsus, variaque Oris configuratio. Nam voce libere fluente, et nusqvam intra oris cavitatem allidente, fit Vox mere Vox, seu sonus Vocalis, in quinqueformem differentiam abiens. Nempe silvia ore valde patente exhalatur, fit A; si contractiori, E; silvia contracto, et lingua in canliculi formam reducta, I; rotundato, O; magis etiam rorundatis labris, forasque progestis, U. Si vero sonus alicubi allīdit,. fit literae Consana, ut Grammatici loqvumtur. Nempe silvia alliditur ad guttur, fiunt literae Gutturales, H, CH, G, K, (seu Q.) Si in palato se vibrat, fiunt palatinae seu Lingvales, L, R, Jod? silvia dentibus eliditur, fiunt literae dentales, D, T, S, C, Z X: si e compressis labiis elabitur, Labrales, B. P, F, V, seu W: si denique per nares efflatur, Narinae, M et N.

Apoll. Hem, istud etiam adeo mechanice: factum est?

Voc. Tora structura Corporis et Animae nostrae, mechanica est, ad minimas usqve minutias; non aliter atque Horologii. Ideoque Homo plures sonorum differentias edere potest, prae brutis, quia meliorem, et magis variam Tracheae, Laryngis, Oris, Lingvae, Narium, configurationem accepit praebrutis: quorum pleraque nihil nisi unisonas edunt voces. Quippe Anguis tantum sibilat, Aquila clangit, Ciconia gloterat, Cornix cornicatur, Apis bombylat, Bos boat, Taurus mugit, Ovis balat, Porcus grunnit, aut quirritat, Vulpes gannit, Vrsus murinurat etc. Pisces carent voce, quia carent pulmone ac tracheā.

At homo potest aliter atque aliter sonare: dum tristis suspirat, aegrotus gemit, impatienter dolens plorat et ejulat: tacite loquens mussat aut susurrat; sonore, et clamat etc. Quia vero trachea non potest tolerare aliud praeter aerem (alioqui mox tumultuatur, tussiendoque expectorare molestam rem quaerit) additum ibi operculum, Girgulio, obturat Laryngem tum, cum alimentum Oesophago ingeritur, ne aliquid influat. Tonsillae sunt duae sungosae glandulae, ibi ad uvulam sitae: veluti fontes salivae, ad Lingyam semper salivandum. Quae si arescerent, impediretur ejus motus, rerumqve gustus.

ACTVS II. SCENA IV. Gustavus. Albinus. Atientius. Dormilio.

Rex. Apparet nihil sine causa certoque fine et usu, fecisse sapientiam Dei. Sed placerne ad Facultatis animalis functionem transire?

Gustav. Si audire placet, mihi vim sensitivam explicare volupe fuerit.

Rex. Explica.

Gust. Spirituum animalium sedes in Cerebro est: unde illi ad Oculos, Aures, Nares, Linguam, et per omne corpus, excurrendo, faciunt ut qvicqvid nos contingit, quale sit cognoscatur. Nam caleatne an frigeat aliquid, comperies tangendo: Humidumne an siccum sit, prensando: Durum an molle, comprimendo; Asperuman laeve, attrectando; Grave an leve, attollendo; ubi sit in tenebris, palpando. Atque iste est primus SENSUS, Tactus: quo si afficimur blande, Voluptas est, si mo este, Dolor; si blandulis prensationibus, Titillatio; si minutulis compunctiunculis, Pruritus. Idem Spiritus examinat Sapores Lingvā, poroso et nervoso membro; deprehenditque mel esse dulce, fel amarum, acetum acidum, piper acre, fructum maturum sapidum, immaturum austerum, labruscum acerbum, multaque prorsus insipida: estque hic secundus sensus Gustus. Tertius est Olsactus, internoscens Odores, hoc est subtilissimas exhalationes rerum: quae permanando ad nares, Spiritum afficiunt, vel grate, Svaveolentia; vel moleste, Graveolentia; ut cum adusta caro exhalat Nidorem, putida Putotem, Rancida Rancorem (quale esse solet Lardum et Arvina;) morticina Faetorem: omnia enim mucida et situ corrupta putent, sordent, saetent.

Rex. Satis haec novimus experientiā: perge ad reliquos Sensus.

Albin. Duo supersunt externi Sensus, Auditus et Visus. Auditus officina in Auribus est: ubi Spiritus discriminat Sonos, id est concussi circa se aeris coagitationes ad Auditoria organa (sunt extensa membranula, cum oppositis tribus ossiculis Stapede. Incude, Malleolō) penetrantes, aliudqve ibi vibramen clamore, aliud sibilo etc. percientes. Sonitus repercussus, et resonans, aut reboans, Echo dicitur; modulatus, Cantio; veniens e fractura, Fragor, e corpore eliso Crepitus; atque si vehementior sit et obtusus, Fremitus: tenuis valde Tinnitus. Visu discriminamus Colores: quoru Albus et Niger extremi sunt, Luteus et Caeruleus Viridisque et Ruber intermedii. Albitudinis et Nigritudinis gradus ita dignosce. Creta est candida, Capillus canus, Ebur lactcum, Palea pallida, Asinus cinereus, (seu murinus) Ungvis russus, AEthiops fuscus (furvus,) Passer pullus, Anser aquilus, Castanea spadicea (badia). Inter Caerulea et Lutea discernes, si dices Caryophilla byacinthina, Violas Ianthinas, Sugillationem lividam, Cyanum cyaneum, Felinos oculos caesios (glaucos): Aurum vero est flavum, Cadaver luridum, Lupa rava, Later semicoctus gilvus. Inter viridia et rubra sic discrimina: Quercetum est herbeum, Pinetum Prasinum, Pontus vitreus, et cum undat venetus: E rubris sunt, Coccus purpureus, Minium puniceum, Flamma rutila, Vulpecula rufae, Leo fulvus,

Rex. Omniane istis quinque Sensibus (Tactu, Gustu, Olfactu, Auditu et Visu) cognoscimus?

Attentius. Omnia externa. Sed ut sentiamus nos sentire, dati sunt insuper Sensus interni tres. (I) Sensus communis, sub sincipite (2) Phantasia, sub vertice: (3) Memoria, sub occipitio: Illic Spiritus tanquam in specula stans, arripit simulachrum cujusvis rei visae, auditae, olfactae, gustarae, tactae: isthīc ea speculans dijuidicat; hīc illas icones in futurum recondit, et pro occasione depromit. Officium igitur sensūs communis

page 873/874, image: s496

attendere: Phantasiae imaginari; Memoriae meminisse; aut si quid oblita suit, reminisci. Idem Animalis spintus operatur Localem motum; dum discursans per Nervos, et implens Musculos, hinc intendit Tendines, inde retrahit; quam intensionem et attractionem sequitur Motus membri.

Dortmilio. Non obliviscendum est, quomodo idem Spiritus Animalis, discursatione multā fessus, quiescere quaerat; dum Sensoriis omnibus derelictis in sua intranea sese occulit, et sic a fenestris suis aversus, nihil eorum quae circa se fiunt percipit, Somnum vocamus. Atque sic Dormire nihil est aliud, quam habere Sensus ab externis operationibus requiescentes: eō sine; ut iidem Spiritus defessi, et dispersi, et disperditi, se intra se recolligant. Naturalis enim spiritus maxime tum vacat digestioni; Vitalis reparat nativum calorem; Animalis seipsum in cerebro vegetans, et suas cellulas transcursans, in quae phantasmata incidit, illa reassumit perspeculanda: quod Somnium vocamus. Moderatus ac tempestivus sopor recreat, quia vires auctat: Vigilia nimia fatigat, quia easdem exhaurit (nec tam impense debilitat Inedia quam Insomnia.) Nimius tamen somnus auget phlegma, et ignaviam. Qui dormiturit, is oscitat et pandiculatur; qui dormitat, is nictat oculis, et nutat capite: qui dormit, somniat, et aliquando stertit: qui edormivit, expergiscitur (seu evigilat) experrectusque expergefacit (seu excitat) alios.

Rex. Acquiescimus: redire Vobis ad Vestra licebit. Ingrediantur vero qui nobis Mentis structuram, Affectuumque naturam, explicent.

ACTUS II. SCENA V. Menteus. Synesius. Volentius. Affectenus. Conscius.

Rex. Confer cum illis Plato.

Plato. Amici, Lustravimus eatenus Hominem Corporis respectu, corporeosque illi cum brutis pariter datos Sensus: nunc desiderium est ea videndi per quae Homo brutis praecellit, Animam Scilicet rationalem, omnium quae Homo, quā homo, facit, intellectricem, electricem, effectricem. Eja structuram ejus resolvite, singulasque ejus partes appellationibus suis disting vite.

Menteus. Quia Sensus, externi et interni, tantummodo praesentia percipiunt objecta, et ea quidem superficietenus duntaxat, placuit Creatori nostro addere nobis MENTEM: h. e. vim cogitandi, et cogitando, ad absentia quoque penetrandi, abstrusa indagandi, futura praesagiendi: cum Arbstrio, agnita bona appetendi; et Animo concupita audendi.

Plato. Distinctius haec enuntia.

Ment. Penetrativam illam vim vocamus Rationem, quae rerum Intellectum quaerit; Boni appetitivam vim dicimus Voluntatem, quae rerum Electionem exposcit; Electa consectandi nuncupamus Animum, qui rerum potestatem ambit. Haec tria sunt quae Hominem a bruto differre faciunt, imo Hominem ab homine; dum alii aliis plus et melius intelligunt, volunt, et satagunt.

Synesius. Ita omnino est; sed et specialiores differentiae observandae sunt. Nam qui multa inquirit, Industriosus est: qui facile rem arripit, Ingeniosus: qui excogitat,. Solers; qui noscit, Gnarus; qui notitiam usu firmavit, Expertus; qui rebus novit uti, Prudens; qui utitur, Sapiens; qui abutitur, Astutus. Contra, qui nihil curat, est Socors; qui nihil percipit, Stupidus; qui tarde perspicit, Hebes; qui nihil perpendit, Improvidus. Quod quis sensu tenet, id scit; quod ratione, id intelligit. quod fide, id credit: sed hīc relatio verisimilis facit Persvasionem; probata, Assensum; admissa sine probatione, Credulitatem. Quorum causam non intelligimus, Miramur; quae pernoscere volupe est Rimamur; sed vera perceptio rei dat Scientiam; falsa Errorem; debilis, Opinionem; ex conjecturis veniens, Suspicionem; nutans, Dubitationem; nulla, Ignorantiam.

Plato. Satis haec accurate, strictim licet. Transite ab Intellectu ad Voluntatem.

Volentius. Voluntas est vis Mentis rebus bonis Hominem obvertens, a malis avertens. Innatum itaque illi, bona amare ac velle; mala odisse ac nolle. Si quando sit, ut haec placeant, illa displiceant, ex accidenti est: nempe quia illam externa species decipit, ut bonum pro malo, et malum pro bono accipiens, spernat potiora, eligat deteriora.

Plat. Annon scientes volentes aliquando bona negligimus, et mala persequimur? Annon Poeta dicit -- Video meliora, proboque, deteriora sequor?

Volentius. Ita sane. Sed et talia Voluntatis peccata ex aliqua intellectionis aberratione veniunt, secumque Animi conatus enormes, moliminaque irrita, trahunt: dum Bonum istud, quod Animus videt probatque, aliquā difficultate terret: Malum contra svavitate aliquā allicit. In summa: Boni ignorantia neglectum ejus affert (-- ignoti nulla cupido): satietas fastidium; praefervidus amor Zelum.

Plato. Quid est Zelus?

Volent. Adamati boni anxie solicita cura: sive, Amor non redamari metuens.

Affectenus. De Animi passionibus (quas Animi AFFECTUS vocant) disserere meum est,

Plato. Dissere igitur.

Assect. Omnium Animi passionum radix est Amor et Odium: Amor nempe Boni, et Odium Mali. Nam quoties Mens nostra Bona sua sentit abesse, desiderat illa, optat, sperat, pro adipiscendis illis nihil non tentat: frustrationem tamen metuit, atque si desideratum bonum differri videt, taedium patitur. (Ecce hīc Desiderium, Vota, Spes, Metus, Taedium!) Si vero adsunt Bona, gestit Animus, laetatur, plaudit, perfruendoque iis sese oblectat: saturatus tamen rursum illa fastidit: atque si eripiuntur, tristatur, dolet, queritur, poenitudine affligitur, desperat (ecce Laetitia, Gaudium, Fastidium, Tristitia, Dolor, Paenitudo, Desperatio, quam se sibi invicem permiscent!) At Mala magis eum inquietant. quae ventura abominatur, formidat, tremiscit; adventitia horret, trepidat, aut stupescir; postquam evenerunt irascitur, moeret, luget. (Ecce iterum Timor, Tremor, Horror, Trepidatio aut Stupor! Ira item, Moeror et Luctus!)

Plato. In alienis vero bonis et malis quomodo est affecta Mens nostra?

Assect. Non semper eōdem modō. In alienis enim bonis aut gratulatur, aut invidet; in malis aut commiserescit, aut (si perversa est) exsultat et insultat. Ecce Gratulatio vel Invidia! Commiseratio vel Insultatio! Quod postremum diabolicum Vitium [gap: Greek word(s)]vocant.

Plato. Pereat Invidia, pereat Insultatio! Jamne vero omnia Animae dixistis?

Conscius. Nondum: intimum ejus penetrale, imusque fundus restat, Conscientia.

Plato. Quid est Conscientia?

Cons. Tribunal Dei in homine: ubi mens sibiipsi et actionibus suis obversa, si intellecta et electa bona seqvutam, reprobata vero mala aversatam, se fuisse videt, gaudet: sin secus, pavescit, et fit contra seipsam Lictor et Actor, Index et Testis, judex etiam, et denique Tortor. Hinc illa: Bona Conscientia juge convivium! Mala Conscientia flamma Gehennae!

Plato. Recte rem expediisti, laudamus. Abite, et Medicos atque Chirurgos adesse jubete, qui nobis Naturae humanae praeternaturalia ostendant Accidentia.

(Ibunt honore exbibitō.)


page 875/876, image: s497

ACTUS III. SCENA I. Tres Chirurgi: primus, secundus, tertius.

Eratost. Homiuem Deus fecit rectum, sanum, formosum, utpote ad imaginem suam: at non omnes videmus tales. Explicate igitur nobis humanae Naturae defectus, nominibusque suis exprimite.

Primus. Ita est Domine, defectus varii, et superfluitates, et distorsiones, deformant naturam humanam, intus et extra. Secundum exteriorem enim aspectum qvidam sunt Corpulenti et obesi, alii graciles macilenti, strigosi: qvidam item formosi, alii deformes ac turpes. Secundum interiorem vero habitudinem alii sunt firmi, alii invalidi ac teneri: in utrisque tamen functiones integrae dant Sanitatem, laesae Morbum.

Erat. Morbi unde veniunt?

Primus. Jam dixi, a laesione Functionum: Laesio vero aut a mala conformatione membrorum (ut cum majora aut minora sunt justo, vel male figurata, vel perperam situata); aut a solutione continui (ut in Vulnere, Ulcere, Luxatione, Fractura aut Ruptura); aut denique a vitiata humorum crasi, ut in Morbis.

Erat. Recensete ista ordine, verbis et gestu.

Secundus. Mare figurati sunt, Obstipi, Cernui, Capitones, Cilones, Frontones, Buccones, L. abiones, Dentones; et qui habent nasum aduncum, vel reduncum (resimum) vel simum; item Gibbosi, Strumosi, Verrucosi. Cui sunt parvi ocelli, Ocella dicitur; Unocolus Luscus; cernens oculis contortis, Cocles; Distortis, Strabo; Obliqvatis et limis (as alterutro minore) Petus; Semiclausis, et tantum admota vidensm, Myops; non videns ad lucernam, et caligans, Lusciosus.Matus est impotens fari (a congenita surditate): Traulus R non pronuntiat, Blaesus male sibilat; Balbus haesitat: Nasutus putatur odorari acriter, Flaccus esse bardus, bucculentus ingluviosus: Crispus non calvescere facile; Rufus canescere tarde. Mancus caret manu, Ancus habet contractam; Sedigitus redundat digito; Claudus claudicat; Pedo habet pedes longiores debito, Pansa latiores, Loripes incurvos; Scaurus talos nimis exstantes: Varus crura divaricata; Vatius in medio extorta; Valgus praecrassas suras; Compernis sibi atterit genua.

Tertius. Mihi vitia qvae a continui solutione veniunt enarranda sunt.

Erat. Enarra igitur ordine.

Tertius. Vulnus sit caesim, aut punctim, aut morsicatim (mordicus); Plaga, percussione aut contusione; Vibex verbere; Pusula ustione; Pernio gelatione Callus induratione; sed Livor est signum plagae; Cicatrix superest a curato vulnere. Vlcus est subcutanea putredo: cujus suppurationem vocabis Abscessum: centrum vero ejus Vomicam exstillantem pus, tabum et saniem: at quod de loco in locum serpit, est Herpes: quod circa se carnem exedit, Cancer: quod eandem mortuam facit, Gangraena. Ozaena est suppuratio in naribus; Reduvia ad ungves; Varioli et Morbilli ubivis. Luxatio sit, cum ossa emoventur suis acetabulis; Fracturae cum diffringuntur: Ruptura accidit Membranis; facitque in Peritonaeo Herniam (Ramicem) h. e. procidentiam intestinorum in scrotum etc.

Erat. Jam denarrate Morbos Temper amenti.

Tert. Hoc non est professionis nostrae, Domine: ad Medicos hoc spectat.

Erat. Fac igitur ut adsint. Tert. Faxo.

(Exibuntque omnes tres.)

ACTUS III. SCENA II. Medici: primus, secundus, tertius, qvartus.

Apoll. Omnes Vos professione Medici estis?

Primus. Id nobis honori ducimus, Domine.

Apoll. Honorata utiqve ars Medicina, et vos propter illam, juxta iilud sapientis Hebraei: Honora Medicum propter necessitatem. Sed et lucroda: juxta illud, Dat Galenus opes. Sed mittamus hoc. Serenissimus Rex jussit Vos accersi, ut nobis Morborum differentias, et nomenclaturam veram ostendatis. Accingite Vos!

Primus. Accincti accessimus, ad hostes illos cum quibus nobis pugna esse solet, ostendendum. Producemus eos in conspectum, ordine Functionis trinae, Naturalis, Vitalis, Animalis.

VENTRICULUS, si nihil alimenti appetit, Anorexia Graece dicitur, id est Inappetentia: si absurda (ut carnes crudas, cretam, picem etc.) Pica. Si idem Ventriculus assumta coquit im becilliter, fiunt Fluctuationes: erumpetes sursum per Singultus, aut Ructus; deorsum autem per Flatus, aut etiam Crepitus. Si coqvit prave, nascuntur Vermes: si plane non coqvit, sed rejicit per superiora, est Nausea et Vomitus; per inferiora vero Lienteria. SI INTESTINA non ejiciuntm dicitur Constipatio alvi: si cum torminibus in ilibus, Ileos (seu Inaca passio, et Volvulus; ubi cibus stercoribus permistus rejicitur ore); si iu intestino crasso, colo, colica: si vero dejectio nimie crebra est, Diarrhaea; si langvinolenta, Dysenteria; si pauca, et cum difficultate (ant inani conatu egerendi) Tenasmus; si sursum et deorsum, Cholera. MESARAICARUM VENARUM obstructio, dat Instationes, Melancholiam hypochondriacam, et lentas febres. HEPAR, si generat sangvinem aquosum intercutem, sit Hydrops; si semicrudum, Cachexia, et Pallor; si nimis acrem, Scabies et Papulae; sique occulta malignitas se admiscet, Scorbutus, Lues venerea, Lepra. FEL insiciens sanguinem, efficit Auriginem (flavam scilicet Icteritiam, aut Icterum nigrum) Gracilitatem, Tabem: LIEN vero multas feces collingens, inducit sinistro lateri Tumorem et Scirrhum: easdem autem derivans ad ani exitum, Hemorrboides; aliquando cum Procidentia ani, aut Fico.

Secundus. Reliq a laesae facultatis Naturalis recensere mihi concedatur.

Apoll. Conceditur.

Secundus. SERUM, detentum diutius in ureteribus, facit Lumbaginem; in Renibus et Vesica, Calculum: suppressa vero Urina, excitat Ischuriam; difficilis, Dysuriam; guttatim exiens, Stranguriam; sangvinea, cruentam mictionem; immoderata, Diabeten. Assimilatio sangvinis delati ad membra nulla, aut paulula, affert Macrorem; nimia, Inflationes et Inflammationes (quas vocamus in tonsillis Anginam; sub lingva Ranulam; in venis Varicem; in cute ubivis Erysipelas): prava, Impetigines: in facie Lichenes; alibi Vitiligines (Lentigines) inque capite Porrigines:sed Alopecia, Calvities, Canities, sunt a defectu humidi radicalis. Superamenta coctinum ascendentia ascaput, indeque defluentia in partes subjectas, faciunt Destillationem (Catarrhum): quae si delabitur ad oculos, facit Lippitudinem; si exulcerat pulmonem, purulentaque exscreatio adest, Phtisin; si denique salsa illuvies detruditur ad articulos, Arthritidem: (quam vocamus in manu Chiragram; in pede Podagram; in genu Gonagram; in coxendice Sciaticam.) Ita sunt Morbi facultatis Naturalis: seqvuntur qui facultatem Vitalem inferstant.

Tertius. Sex hos explicare meum sit.


page 877/878, image: s498

Apoll. Perinde est, modo recte explicentur.

Tertius. Motus CORDIS intensus dicitur Palpitatio cordis; nullus, Animi deliquium; respirado difficllis, Anbelatio, nimis frequens, Asthma: Thorax cjecturus aliquid molestum, excitat vehementi commotione, Tussim; Cerebrum Sternutationem: at qui dormiunt supini vel proni recubantes, facile infestantur Anhelitu.

Quartus. Ego Sensuum et Motuum morbos narrabo, qui a laesione Cerebri et Nervorum veniunt. SENSU laesi, sunt Caeci et Caecutientes, Surdi et Surdastri, et quibus est obtusus odoratus vel gustus; et qui stupent, ut attacta non dignoscant: lnterno sensu autem, nihil imaginari posse, est Stupor; difficulter, Hebetudo absurda, Delirium (Delirium vero, cum adjuncta febri, ghrenefis est; cum tristitia, Melancholia; cum furore, Mania) nihil reminisci posse, aut aegre, Obliviofitas est. Involuntarius motus unius membri, est Convulsio; minutus et creber, Tremor; cutem tantum stringens, Horror; corpus valide jactans, Eptlepsia, obrigescens in membro, Spasmus, ademptus toti corpori, Apoplexia; uni lateri, Hemiplexia; uni memro, Paralysis; qvae omnia proveniunt ab obstructione nervorum, et prohibito affluxu spiritūs Animalis: qui si in Cerebro ipso circumagitur, elt Vertigo. Somnus nullus aut pauxillus, est Insomnia: nunius, Somnolentia; continuus, Veternus; cum respiratione intereepta, et turbulenta somniatione compressoris alicujus, Incubus: surgensper Insomnium et obambulans, Noctambulus nominatur; vigilans introversis sensibus et oculis inconnivis, et in animi raptu, Ecstaticus.

Tertius. Absolvam quae de Morborum natura et differentiis restant. Alii Morbi faciunt dolorem, ut Calculus; alii pruritum, ut Scabies et c; alii stuporem et insensilitatem, ut Paralysis; alii sunt acuti, citissime perimentes, ut Pestis; alii lenti, diuturmtate affligentes, ut Phtisis et c; alii contagiosi, ut quaevis Lues vaga alii. afflictant calore et frigore, urin paroxysmo Febris: quae semel tantum venieus, Ephemera dicitur: aliquamdiu durans, Continua: repedans per vices, Intermittens: et haec rursus vel quotidiana, vel tertiana, vel quartana: vel denique Pestilentialis, Bubones, et Carbunculos ejaculans: aut tandem latenter et penitissime ossa depascens, Hectica iucurabilis. Cephalalgia infestat totum Caput, Hemicrania alteram partem capitis; Odontalgia gingivas: (acutissime, cum infantes dentiunt, quia gingivulae scinduntur:) Pleuritis pungit latera. symptomata vero moribundorum sunt, Stertor lethalis, membra infrigidata, procidentia oculorum et c.

Apoll, Itanos ergo ad januam usque Mortis deduxistis, quo utique ingrediendum erit omnibus: Hodie mihi, cras tibi, inquit Hebraeus sapiens. Vos autem pro his enarratis habete gratiam: reversique in Colegium Vestrum, mittite Huc ad nos Physicos, qui nobis rerum Natutalium reliquos defectus et Monstra ostendant.

[Exhibitō honore ibunt. ]

Hex ad suos. Tu Plini, curiose Naturalium scrutator, age cum istis ultimis.

ACTUS III. SCENA III. Portentius et Fabellus.

Plin. Vos Naturae contemplatores, dicke nobis aliquid de Naturae erroribus.

Portentius. Accidit utique interdum, ut Natura in rerum generatione deerret. Hinc enim est quod in omnigenere quaedam foetum abortiant: aut partum producant me mbris defectis, vel superfluis, vel monstrosis, vel etiam degenerantem in aliud: quod scire etiam confert. Portentosa Meteora sunt, cum pluitsangvinem, sulfur, lapides, ranas, et alia insolita: et cum igniti Globi decidunt: cum acies armatae visuntur in nubibus: similiaque ostenta. Item vegetabilia, cum Trkicum degenerat in Secale, imo in Lolium: Hordeum in Algylopem: Avena in Avenam fatuam et c. Monstrum in animantium genere est, Animal natum biceps, aut triceps, bicorpor vel tricorpor: Item bigener, quales sunt Muli prognati ex Asino et Equa: Leopardique ex Pardo et Leaena: et Hybridae ex fero et domestico sue. Ex hominibus monstrosi habentur Androgyni, quibus est ambiguus sexus: et mutili aliquo membro: aut excedentes: aut alias insvete formati: quibus annumerare licet immanes Gigantes: nanosque Pumiliones.

Plin. De portentosis avibus, et Serpentibus, et hominibus sylvanis, et aliis rerum portentis, nihilne habetis dicere?

Fabellus. Haberemus, quae apud Te Plini, et alibi, legimus, si eorum constaret fides: sed quia nihil talium rerum aetate nostra deprehendimus, dubitare cogimur. Exempli gratia: quod de Phaenice ave (exurente se ipsam, et reviviscente e cineribus suis) narrastis; item de Pelicano, vivificante pullos suos, a serpente occīsos, sangvine suo. et de Boa, serpente ad 120 pedes excrescente, integrosque cervos devorante. et de Hydra septicipite. et de Gryphe, vosucri qvadrupede: et Harpyis, obscaenis avibus, et de Centauro, semihomine Equo: et de Pygmaeis, cum Gruibus belligerantibus et c. videntur fabulosa. Fauni vero et Satyri, homines sylvani, hirsuti, semiviri et semiferi: Tritones item, marini viri: et Sirenes, marinae virgines svavissime modulantes, si figmenta non fuerunt, daemonia suerunt.

Plin. Itane quicquid oculis tuis non vidisti. indubium vocare licitum tibi putas?

Fab. Nec tuos vidisse oculos talia, neque cujusquam. credo: aut demonstrandum est, seu reipsa in medium productā, seu testibus fidis Nunc e vento ista collecta ventis nanantur.

Plimus, subridens. Civilius diceres, Sit fides penes Authorem. Verum interim est, multa ingeniose ab antiquis conficta, sive ut oblectarent tantum, sive ut aliam quandam veritatem obvelarent. Eruditis talia etiam ignoranda non sunt. Vobis autem recedere jam licebit.

[Exibunt. ]

ACTUS III. SCENA IV. Rex cum suis,

Rex. Ita qvoqve Microcosmi lustramen peregimus: quid jam utilitatis inde ad nos redibit? dicke.

Plato. Permultum, si Nos ipsos inde vere Nosse, et per hane notitiam Nosmet ipsos sapienter Regere Posse, etdehinc nobis ipsis, tanquam admirabili Sapien. tiae Dei organo recte uti Velle, didicerimus.

Rex. Fac te de his philosophantem audiam, mi Plato.

Plato. Homo, in hoc visibili Mundo quasi visibile numen factus (quippe cui omnia subjecit Creator) tanquam omnium Rex, omnibus frui, omnia regere, omniaque formare et transformare ad lubitum, gaudet. Sed regere alia nunquam poterit recte, nisi seipsum prius regat recte: quia recte nihil regit, nisi rectum. Regere autem seipsum non porest recte, si se non novit recte: quia ignotae rei nullum regimen. Nec autem nosse potest se totum, nisi ex quibus partibus sit compositus, et qvomodo partes illae cohaereant, et qua vi ad edendum tales vel tales effectus coneurrant, accurate intelligat. Intelligere autem accurate non poterit, nisi per accuratam Sui anatomian: qualem jam peregimus, Dei ope, Corporis et Animae respectu.

Erat. Sapienter haec Plato, uti omnia. Nam is demum qui. Seipsum recte novit, Seipso quoque debite

page 879/880, image: s499

uti, et Seipsum sapienter regere, potest; Corporis et Animae respectu.

Adpoll. Hinc antiqvi suum illud [gap: Greek word(s)](NOSCETEIPSUM) Coelo lapsum crediderunt, aureisque literis Templo Delphico inscriplerunt. Plures tamen aureum hoc dictum recitant, qvam intelligunt, olim et nunc.

Plin. lta per fidem. Multi multa Sciunt, Seipsum vix quisquam. Nam tametsi Se nosse putant, dum tamen seipsis inscite utuntur, er seipsos inscite regunt, vera Sui notitiā se destitui ostendunt. Qui seipsum, respectu Corporis et Animae suae, qua divina arte constructus sit, novit, potest ipse sibi Medicus, Rex, Doctor, et omnia esse: quia omni an se habet, qvae Coelum, Terra, Mare, habent: quippe omnium compendium factus.

Plato. Alrius ascende, mi Plini! Dei quoque ipssus in le reperit similitudinem, quicunqve Seipsum recte novit: quippe ad imaginem Dei sactus. Divinae Omniscentiae, divinae Omnipotentiae, divinaeque Beatitudinis plenitudinem in Seipso reperit, quisquis Seipsum recte novit: trino isto AEterni infiniti charactere notatus. Memem enim infinitae capacitatis nobis esse datam, ex eo cognoscimus, quod infinita addiscere possumus, tametsi quis mille annis, aut millies millenis, vivat: expleri abyssus illa. Mentis et Sensuum, nisi aeternis objectis, non potest. Voluntatis item nostrae abyssus ranta est, ut licet omnia bona, quae Mundus habet, infundantur, expleri tamen non possit: extendic semper appetitum in ultenora, et majora. Nec aliter se habet Animus noster, cum suis ad res sibi adamatas proseqvendum stimulis. Proponit sibi, aggreditur, prosequitur, struit, conatur et molitur, aliud ex alio: ut vix etiam mors ipsa infringere omnes impetus et conatus eius possit. Qvandoquidem et tunc Testamenta condit, et quid ab obiru suo fieri velit disponit. Videbimus progressu lustraminis nostri, quam infinita Mentis, Voluntatis, Viriumqve agitatione producat, et veluti novos Mundos ex se parturiat, Industria humana.

Erat. Ostendet hoc Lustramen rerum Artificialium, Moralium, Spiritualium, quanta ab hoc terreno deastro, Homine, veniant: quae tanta opera cognoscere, nisi cognito prius fabricatore ipso, haud commode possent.

Rex Desinite amici! et pro praestita nunc diligenter opera gratias habere. Artificialium lustramen instituemus, quam primum per negotia licebit.

[Surget, et ab illis comitatus Theatro excedet, resonate Musicā. ]

Epilogus.

Et prodesse votunt, et delectare, Poetae, dixit Horatius. Pulchre, si vere. Nec enim delectant semper, et omnes: cum interdum pungat et mordeant: nec prosunt semper, nocent potius, cum impuris, spurcis, obscoenis Versibus animos inficiciunt, moresque bonos corrumpunt. At Praeceptores nostri cum Ludos Scholasticos (qualem et modo vidistis) nobiscum instituunt, revera et prodesse volunt et delectare. Delectare dico, tum nos Discentes, faciliores sic nobis reddendo labores Scholasticos: tum Vos, Parentes, Cognatos, Patronos nostros, certiores Vos sic de bono in studiis nostris progressu reddentes. Atque sic oblectatio nostra utrinqve, non est oblectatio nuda, sed utilitatem secum fert bonam, ad usus vitae.

Qvare nos, quorum hodie spectastis Lusum, Vobis inelyti Domini Scholarchae, caeterique Generosi, Reverendi, et in universum honorandi viri, magnas agimus gratias, quod tanto favore nos, et studia nostra, prosequi, et eruditas lusiones nostras honoratā praesentiā Vestrā ornare. non dedignemini. Valete, nobisqve in posterum etiam Favete! iterumque Valete!

JANUAE LINGVARUM PRAXEOS SCENICAE Pars III. Mundum Artificialem Scenā repraesentans. Sap. 7. vers. 21. Omnia docet omnium artifex Sapientia.

PERSONAE.

1 Prologus.

2 Prolomeus.

3 Apollonius.

4 Cleantes.

5 Eratosthenes.

6 Plinius.

7 Olitor.

8 Topiarius.

9 Arborator.

10 Agricola.

11 Messor.

12 Tritor.

13 Rationarius.

14 Pecuarius.

15 Eqviso.

16 Bubulcus.

17 Subulcus.

18 Caprarius.

19 Opilio.

20 Aviarius.

21 Apiarius.

22 Prisanarius.

23 Molitor.

24 Pistor.

25 Venator.

26 Auceps.

27 Piscator.

28 Lanio.

29 Cocus.

30 Lixa.

31 Vinitor.

32 Zytopoeus.

33 Lupularius.

34 Polentarius.

35 Destillator.

36 Lappo.

37 Germanus.

38 Hungarus.

39 Rusticus.

40 Texror.

41 Insolaror.

42 Pannifex.

43 Coriarius.

44 Alutarius.

45 Sartor.

46 Connodator.

47 Pileo.

48 Sutor.

49 Pellio.

50 Veteramentarius.

51 Interpolator.

52 Mendicus.

53 Arebitectus.

54 Discipulus ejus.

55 Faber lignarius.

56 Eaber Murarius.

57 Figulus.

58 Vitrarius.

59 Metallarius.

60 Vietor.

61 Restio.

62 Viminarius.

63 Cribrarius.

64 Mensarius.

65 Tornator.

66 Frenarius.

67 Ephippiarius

68 Marsupiarius.

69 Saponarius.

70 Cerarius.

71 Pectinarius.

72 Scopularius.

73 Viator pedes.

74 Eques.

75 Auriga.

76 Clitellarius.

77 Nauta.

78 Natator.

79 Ingeniarius.

80 Balneator.

81 Barbironsor.

82 Lecticarius.

83 Cupediarins.

84 Unguentarius.

85 Musicus.

86 Pictor.

87 Specularius.

88 Epilogus.


page 881/882, image: s500

PROLOGUS. Spectatissimi Spectatores.

ITerumne in Literario nostro ludo, ad spectandum novum aliquod spectaculum, convenistis? Non alium spero vobis esse finem: neque nobis alia mens, quam gratificari honestis desideriis Vestris. Ideopusillus ego prodeo, saltitatum vos Patronos, Fautores, Dominos et Amicos nostros honorandos, contestatumque nostram, quam de praesentia Vestra concipimus, laetitiam. Orat autem per me, suum ad vos legatum, totus Civium Scholae nostrae coetus, ut adesse velitis oculis bene apertis, et auribus bene arrectis, vultuque sereno, et animo placido: neque permittatis insulsos quosdam, qui se admiscere Sapientum turbae solent, cachinnis aut strepitu religiosas interturbare Actiones nostras.

Vultis autem scire quas Actiones? Breviter accipite. Rex noster Prolomaeus continuabit lustrationem Mundi: recogniturus hodie res ab Ingenio humano profectas, quas vocant Artificiales. Advocabuntur itaque homines, Creaturas Dei arte tractantes, Hortulani, Agricolae, Molitores, Pastores, Aucupes, Venatores, et c. tum et Mechanici Opifices omnis generis, sua fecum instrumenta serentes, et nominantes; et quid iis agant et quomodo, ostendentes, Latinissimisque verbis exprimentes. Jucunda erit actio: Adeste! atque eruditos oculos, aures, animosque Vestros, eruditis lusionibus nostris pascite!

Progredietur Rex cum Consiliarii suis (resonante interim Musicā, et considebit ad Regiam Adensam.

ACTUS PRIMUS IRRUPTUS. REX Ptolomaeus. Apollonius. Cleantes. Eratosthenes. Plinius.

Rex. Consilium Vestrum seqvutus, Quatuor Viri, totius Mundi Res, prout a Deo Creatore prodierunt, Naturaeque vi cursum continuant, in compendium breve redigi curavi: ficut et Mundi epitomen, Rerumque in Mundo visibili Dominum, Hominem: dicite quid agendum restat? et quō ordine?

Apoll. REX, longum vive! Sapientiaeque latius expandendae susceptum opus foeliciter urge! Quae restant non tam abstrusa sunt, evidentius spectari poterunt. Ad naturae subtilitates aegre humanum pertingit ingenium: sua Opera crassiora palpat facilius. Quippe, quae Mechanice resolvi possunt, Nomenclaturamque ab Artificibus suis obtinent certam.

Clcant. Dantur quidem etiam tectae quaedam Artes, quae tam occultā vi operantur, ut Miracula videri possint imperitis: gnaris tamen occultae illius virtutis etiam illa sunt manifesta: ut Naturalis Magioe opera.

Rex. Etiam ista sub sensum redigi volumus. Quid autem est Ars, et qvid a Natura differt? Dic tu Eratosthenes.

Erat. Natura est filia Dei: Ars vero filia Naturae.

Rex. AEnigmatice loqueris, apertius effare.

Erat. NATURA est vis cuique Creaturae indita divinitus, quā nascitur, sese sustentat, perque sui similium progenerationem genus suum propagat. ARS vero est eadem naturalis alteri cuipiam rei humanitus indita vis, ad agendum aliudquid, quam sibi ipsi relicta ageret. Ita Lapis in se vim habet deorsum sese trudendi, nec alium motūs sui effectum producit; sed appensus Bilanci, ponderat merces; hbratus in exstructum arte horologium, dimetitur horas.

Rex. In multane Artificiosa corpora, talem Naturae vim transferre didicerunt homines?

Erat, In innumera: ut Anificialium Operum novum fere Mundum videamus. Nec adhuc inventationum finis est; exeogitantur in dies plura et mirabiliora, Ingenii humani opera.

Rex Quomodo igitur tot et tanta illa, quae Arte inventa sunt, in unum aliquem redigemus ordinem?

Plin. Non deerit ratio: si meum non aspernari lubebit consilium.

Rex, Ecquodnam illud?

Plin. Jubeat REX accersi omnis generis Artifices, secumque adferri Artis suae instrumenta. Dum enim illi instrumenta sua in conspectu Tuo explicabunt, nominabunt, usumque illorum ad oculum demonstrabunt, effugere nos oculatos nihil poterit: referrique. omnia poterunt incatalogos.

Rex. Haec via quid reliquis vobis placet?

Apoll. Mihi sane perplacet.

Cleant. Probatur et mihi.

Erat. Valde rationabile est quod svadetur.

Rex. Dimittantur ergo mandata nomine nostrō per omnes amplissimi Regni nostri Provincias: ut omnium Artuficum Collegia certas e medio sui personas, Artis peritas, huc ad nos mittant: idque cum Materia circa quam occupantur; et Instrumentis quibus operantur; ipsis denique sic productis Operibus suis. Sed agminatimne venient? an alii post aliost?

Cleanth. Veniant primo ex Villis, Agris, Sylvis, qui ruralibus occupantur operibus, exindeque sibi et aliis victum quaerunt, efficiendo ut Naturalia procrescant foelicius: Ut Hortulani, Agricolae, Pastores, et c. Quibus se agglomerent, qui Creaturis citra hominis curam provenientibus insidiantur, alimoniae itidem causa: Ut Aucupes, Piscatores, Venatores. Et quorum labor ista cibis adaptandi, Molitores, Laniones, Coqui, Potulentorum denique magistri, Vinitores, et Zytopoei.

Secundoloco adsint Artifices Rei Vestiariae et AEdificatoriae, et qui Utensilium omnia genera parant. Ordine tertio compareant Viatores cum suis instrumentis, quibus utuntur: tam Pedites quam Equites, et Aurigae, et Nautae. Illosque insequantur Machinatores; et qui Artes oblectatorias tractant sensuum. Tandem evocabuntur e Scholis ingeniorum Artifices, Artiumque liberalium Magistri.

Apollon. Non svadeo, prorsus non svadeo, istos admisceri Mechanicis; contemptum interpretabuntur. Praeterea multa apud Litteratos erunt, quae attentissimam requirent lustrationem: digna omnino, quorum causā novum convocemr Concilium.

Erat. Idem sentio.

Cleant. Nec ego dissentio.

Plin. Ita fieri e re est.

Rex. Gratum ratumque habeo. Ingredere ergo Plihi Tabularium, Magistroque a libellis nostro, ad Opifices manuarios omnes, Diplomata ocyus expedire, perque Cursores quoquo dimitti, manda.

Plin. Curabitur.

[Simulque surget et ingredietur velum. ]

(Musica.)

ACTUS II. SCENA I.

Plinius regrediens.) Dictum factum Rex, jam veniunt catervatim. Ingredienturque mox tres Hortulani, habitu conveniente cum instrumentis suis; 1 Olitor cum Ligone, Bipalio, Palā, Rastellō, Sarculō. 2 Arborator cum Talea, Viviradice, Surculo, Falce putatoria, et Scalpro. 3 Topiarius cum floribus et coronis: itemque bacellis aliquot et virgulto ad struendum sepem, Plancas, Pergulas, etc.


page 883/884, image: s501

Ingrediamur ergo.

Rex. Qvinam vos estis?

Top. Servi tui sumus, Rex clementissime, Hortorum cultores.

Rex. Age cumillis Plini.

Plin. Hortorum cultores estis? qvid est Hortus?

Top. Est locus plantis alendis destinatus, septo circumdatus:

Plin. Qvali septo?

Top. Sepimentum est vel humilius: ut Ager, ex congestitia humo factus; et Maceries, e congene lapidum acervata: itemque Vacerra, ex una et altera pertica constructa. Vel altius, ut Sepes e sudibus et vitilibus plexa. et Planae e ligneis tabulis coagmentatae: aliquando et murus, e caemento et calce factus.

Plin. Suntne aliquae Hortorum differentiae?

Top. Sunt. Hortus enim qui Olerum sausa colitur, vocatur Olitorium: qui Fructuum gratiā, Pomarium: qui deliciarum ergo, Virtdarium.

Plin. Hinc scilicet Vos quoque tres estis;

Top. Sic Domine.

Plin. Tu igitur Olitor tuas primum edissere occup ationes.

Olitor. Ego saturus Olera elapido terram, injectōque fimo laetifico. (sic.) Tum eam fodio hoc Ligone (tunc sursum attollens, hōc modō) aut hoc Bipalio (pede illud Terrae impingens, glebasque nisu sic emovens. Mox edaggero pulvinos, hac Pala, et per pulvini arcolas spargo semina (sic) consarrioque raltellis (sic). Postea si Coesum negat pluviam, hoc Aquiminali rigo. Deinde si herbulae adnascuntur, impertinentes exherbo, manibus eas sarriens, aut hōc Sarculo. Tandem colligo matura Oluscula: aut radices effodiendo, aut subsecando, aur evellendo. Hi sunt fere labores mei.

Plin. Quis jam Pomarii agit curam? et quomodo?

Arbor. Mihi demandata est: cui proinde Arboratoris et Putatoris datur nomen, Artis meae est: aut (1) plantare Plantaria, Seu Seminaria: hoc est, Conserere partem horti seminibus Fructuum, enatasque inde arbusculas transplantare (secundo vel tertio annō) in locum ubi Arborescre, fructumque ferre debent. Aut (2) defractas de Arboribus certis Taleas (tales ecce) depangere in terram. Aut (3) denique arbusculas sylvestres transferre in hortos, amputatisque ramusculis radice mergere terrae, vocantur Viviradices (ecce unam!) Cujus supreme desectum trunctum ego diffindam, (sic) fissuraeque immittam hos succulos (sic) et immissos seu inoculatos obliniam (fic) ne aer ingrediens exarefaciat, antequam se surculus agglutinet, et sic accorporet, Viviradici.

Plin. Quid postea fit?

Arbor. Arbuscula aliquando crescit ad luxuriem usque; emittens praeter legitima germina spurias virgas Stotones: quos ego hāc falce exputo, et si quid arescere incipit, amputo. Si tota Arbor siderata fit et retorrida, eam ablaqueo, hoc est radicem ejus refossa humo tingo.

Plin. Fructibus arborum quid fit?

Arbor. Maturi decidunt, plerique ultro: alii carpuntur manu Strictoris: aut si quo manus non pertingit, decutiuntur perticā. vel Arboris quassatione excutiuntur et colliguntur a legulis. Sed durabiliores sunt strictivi cadivis:. qvanqvam qvidam naturā duracini sunt, et c.

Plin. Topiarius de suis operis qvid narrat?

Top. Sparta mea Viridarium est, qvod e selectissimis Floribus rarioribusqve Plantis, exoticis praesertim, apparo. Exorno etiam opere Topiario, hoc est ambulacris amoenis, pergulis vireqtibus, stibadiisqve (scamnis et lectulis (ex gramine. Aqvaeductibus item, si salientes desint: et Hydraulis, aquae murmure sonum edentibus.

Plin. Totumne hoc? Top. Propemodum.

Elin. Redite igitur, gnaviterqve agite! ut hoc etiam anno Oleribus, Fructibus, Odoribusqve pulchre impleatis hortos Vestros.

Top. Deo nobis benedicente.

ACTUS II. SCENA II.Agricola, seu Arator, cum Agitatore puero, Messores duo et Tritores duo, ingrediantur suo apparatu, Rusticāque Regis adoratione. Deniqve Rationarius cum charta et calamo.

Rex. Examina hos Apolloni.

Apoll. Recte fecistis obsecundando Vos qvoqve Regiae Voluntati. Estisne parati operarum Vestrarum reddere rationem?

Agricola. Qyidnī? ego Agrum colo panis causā.

Apoll. Qvid est Agrum colere?

Arat. Praeparare Agrum sementi: tum obserere semine: tandem demetere fruges.

Apoll. Arvum qvomodo praeparas?

Arat. Si accipip solum inaratum, dumetis oppletum, exstirpo ante omnia Vepres Runcone hoc. Si aratum, sed continuā fertilitate lassum, stercoro eum, ut fiat Ager restibilis.

Apoll. Qvid est Ager restibilis?

Arat. Qui est idoneus conseri farreo spico biennii tempore, Vervactum autem est qvod alternis tantum annis perseritur, eoqve sterepratione non indiget: sicuti neque Novale, et Ager reqvietus, non exsuctus.

Apoll. Aratio qvomodo peragitur?

Arat. Iste meus puer (ostendet Agitatorem) Boves Aratro praejunctos, agitat stimulo, ego veru artri tergum subseqvens, laevā tenco Stivam, dextrā vero Rallam hanc, qvā amoveo glehas, qvas faciunt Vomer sub se scindens, et Dentale ante se proscindens, Terram. Ita sit Sulcus: cujus cava haec stria sub pedibus meis, Porca est; eversam vero ad dextrum strigam vocant Liram, Deducto autem per torum stadium sulco, facimus versuram (sic) toties redeundo sulcatim, donec jugerum fuerit absolutum. Aliqvanto post tundum sic peraratum offringimus denuo, iteramusqve et tertiamus si opus fit. Atqve si glebosus est inaeqvamus etiam, sive Cylindrō supervolutatō (astendatur qvomodo fiat) sive Occis tractim raptatis. In agro uliginoso facimus Elices (Porcas aqvarias) ad uliginem derivandam: demumqve habemus Arvum agrum.

Apoll. Et qvid tum agitis?

Arat. Ego satorem ago, seminans per areas frumentum sementicum: peractam vero seminationem iste puer inoccat; nec habemus plus laboris. Semen enim ultro germinat, in herbamgve, culmum, et spucam crescit: nisi qvod se admiscent Zizania, a qvibus ut ne sata suffocentur, eruncamus ea.

Apoll. Mamris vero frugibus qvid facitis? Dic tu falcibus armate.

Messor. Qvando segetes flavescunt, plenōqve granō turgent, immittimur iis agminatim nos Messores, qvi dentatis hisce Falcibus fruges demetimus; aut his acutis Seculis desecamus; demessas aut desectas manipulatim disponimus; tum manipulos in Mergetes colligimus et. Tomicibus colligamus, congerimusque acervatim perqvindenas, spicilegio egenis relicto, stipulā vero pascuis. Demum venit Colonus, mergetesqve Mergā prehensos injicit plaustro, et convehit in Horreum, aut in Nubilarium; (tecto qvatuor columnis imposito, attolli et demitti apto, contectum) vel deniqve in simplices acervos majores.

Apoll. Vos ibi cum ligneis istis flagellis qvid agitis? Annon excutien dis frumentis inhiatis?

Tritor. Maxime.


page 885/886, image: s502

Apoll. Antiqui exculcabant frumenta superductis Bobus, aut exterebant supervectā Tributā, hoc est, plostello, seu Tragulā: quid Vos?

Tritor. Nos hodie perticis istis, quibus ponderosum appenditur verber, facilius grana excutimus (sic): excussaque Ventilabro isto (cum ventus flat) subjectamus (sic) ut separentur Paleae. Ab aceribus autem expurgamus hōc pennatō verriculo: isto Incerniculo secernimus recrementa: demumque frumentum purum inferimus Granariis: aut si hostis metuitur subterraneis Cryptis. Stramenta vero, a tritura reliqua, religamus in fasces. Hoc totum est opus nostrum. plus non didicimus.

Apoll. Tu postreme cum scheda ista, et calamo, quid tibi vis, quis es?

Hation. Sum rationum perscriptor; additus istis a meo hero custos, ut minus farentur.

Apoll. Simplices hi, bonique viri, etiam furari sciunt? Sed quisestTuus henis?

Rati. Hereditarius Fundi Possessor, Qui quandoque Praedium suum elocat cuipiam alii, tanquam Locator Conductori. Nempe aut Colono ad dies vitae, pro annua pensione vel servitiis: Aut usum fructum saltem ad aliquot annos Mancipi (quem usufructuarium vocant, nomineque novo Arendarium): aut Partiario, ad dividendos proventus, ex eo quod alter dat fundum, alter semen et laborem; aut denique Villico, ad villicandum fideliter pro condicta mercede. Hi autem omnes istis utuntur Aratoribus, Satoribus, Messoribus, Tritoribus.

Apoll. Et his omnibus superaddunt te Coryceum?

Ratio. Ita.

Rex. Satis haec recte. Abite ad labores Vestros ociaxi vos diu non expedit.

ACTUS II. SCENA III. Pecuarius cum suis pecorariis, Equisone, Bubulco, Subulco., Caprario, Opilione, Aviario et Apiario; quisquesuō habituinmdutus, suisque armis instructus. Tandem Veterinarius, cum pyxide et herbarum manipulo.

Rex ad philosophos. Novum ante nos habemus exercitum, Experire cum illis Cleanthes.

Cleanthes. Quis tu es turbae hujus ductor?

Pecuar. Ego pecorum curā victum quaero, Lacticiniis puta, et Lanicio. et Carnibus, et Pellibus, et Faeturā. Hi autem sunt famulitium meum. in Providenda pecori stabulatione et pabulatione mihi administri.

Cleant. Loquamur ergo primum de te, tuoque e re pecuaria proventu; dehinc illorum administratorias spectabimus operas. Lacticinia nominasti primum, quae Latinius Lactaria iliceres; quid hoc rei est?

Pecuar. Vaccae, Caprae, Oves, dant nibis lac, quo nihil alibilius; et ex quo praeterea Butyrum et Casei (duae illae mensarum et culinarum columnae) parantur. Nam villica mulgens ubera pecudum, excipit lac mulctrā (seu mulctrali) percolatumque per linteum, infundit in sinos, et abdit in frigidum. Postridie demit innatantem pinguedinem (florem lactis) succussationeque vasis, facit Butyrum, remanente oxygalā. E secundario vero lacte, coaguli ope condensato, format Caleos (in bac tali Casearia forma:) aut manu pressat Metas, defluente sero lactis, quod et ipsum esui est.

Cleant. Qvid de Lanicio dixisti?

Pecuar. Lucrum est ex ovibus: quae quia bis anno tondentur, Vellusque (seu lanicium) Lanariis venditur, non exiguum tacit.

Cleant. Quis autem ex Carnibus tibi proventus est?

Pecuar. Mactarioni destinatae peeudes segregantur ab aliis, opimanturque saginā in haris. Atque ut pinguescant melius, castrantur, fiuntque ex Tauris Boves, ex Vervecibus Arietes, ex Hircis Capri, ex Verribus Majales, et c. sapidiores omnino et vendibiliores, integris et non castratis.

Cleant. Pelles pecorum etiam ad aliquid sunt?

Pecuar. Maxime. Dant enim Pellicea, Coria, Alutas, varios in usus.

Cleant. Quid est Foetura?

Pecuar. Nova pecorum-natio. Faetant enim adeo pecudes feliciter, si matrices fuerint seminii boni, ut quilibet Grex quolibet anno congeminet seipsum: porcinus etiam decuplo amplior fiac. Quantum hoc!

Cleant. Hinc est quod antiquorum divitiae non pecuniae faerunt, sed Pecora.

Pecuar. Etiam hodie, Domine, pecorosus facile fit pecuniosus: domique praeterea laute vivere potest.

Cleant. Fac jam Famulitium tuum narrare nobis munia sua.

Pecuar. Divisos habeo in Curatores Aimenti, et Gregis minoris, et Avium. Die tu Equilo primus, quomodo te tractare docui Equos meos.

Equiso. Non ignoro ego, nobilissimi Equini generis Magister, artes meas. Stabulum mihi est aut sub dio, Campus: aut sub tecto, Equile. Ille requiritur pascuis laetus, hoc pabulo bene instructum. Ibi alimentum est herba viridis, hīc foenum aridum et avena. Quae quomodo parentur ne ignorare me puteris, dicam Foenum in pratis nascitur: felicius, si pratum fuerit naturā irriguum; salubrius, si loco sicciore. Si tamen pratum plane fuerit siccaneum, irrigandum est corrivatis eo rivulis. Cum foenisecii tempus est, desecant Foenisecae gramen seculis: quod sic per strigas relictum siccatur vento et sole. Dehinc corraditur Rastris (sic) in Cumulos, acervaturque bidentibus in Metas (sic.) Vectatur denique in Foenile: in prato vero renascente gramine fit Chordum, foenum secundarium, novellum, delicatum: quod tauto libentius sicilimus, ut ne quid ejus pereat. In Equili autem pasco Equos (alligatos capistro ad praesepe, et interseptos longuriouibus) avenā, quam eventilo vanno (sic) evannatamque obsipo, cum desecto stramine, et sceno. Interdum tamen loco avenae alicastrum, vel siligo vere sata, aut farrago (miscellaneum frumentum) adhibetur. Mane vero dum Equi mei pascuntur, perpurgo eos strigili: atque si quis mordax est, constringo illi ora postomide, seu fiscellā. Everro autem quotidie stabulum.

Cleant. Bene loquacem habes Equisonem, diserte explicat negocia sua. Quid jam reliqui?

Pecuar. Narra tu tuaquoque Bubulce:

Bubulcus. Mihi stabulum est Bubile: pabula vero vel recentia in Campo; vel ministrata domi, herbacea, paleacea, stramentitia; interdum et frumentacea. Inpascua scoleo armentum meum prodigere per publicos actus (via est inter agros pecori Jacta). Libiea in locis compascuis compasco, et ne dilabantur compesco: si vero locus unus toii gregi non sufficit, dispesco hinc inde. At domi Bubus; meis pabulum exhibeo, (dun in praestegis aut quibuscunque septis stabulantur) in praesepi vel cratibus, et dedueo aquatum. Plus nescio.

Pecuar. Dicd tu Subulce tua.

Subul. Ego multo minus quod dicam habco. Pecus meum rude est, ruditer a me rudi tractatur. Foris pascitur glandibus arborum, aut radicibus herbarum; domi paleis, fursure, culinarum colluvie. Saturatum tamen sibi grunnit, et se volutat in coeno: nec mihi ad illud emundandum strigili opus est, aut balneo. Delicatum non est: delicatas tamen dat carnes, farcimina, larda, porcellos.

Pecuar. Hoc jam narrare non est tuum Tu Caprarie quid tibi circa Gregem tuum laboris est?

Capra. Muneris mei pars potissima custodia est, et attentio, ne se laedant, vulnerent, perdant. Petulcum

page 887/888, image: s503

enim est pecus meum, concurrunt facile cornibus, et inter se arietant: tum vero spineta perreptantes lacerant cutem: et evagantes a grege praeda fiunt lupis. Pabulum sibi quaerunt ipsaemet per dumeta et fruticeta: nisi quod istis deficientibus, conscendere soleo sylvarum arbores, opputatasque frondes illis dejectare, guas depascunt. Mulgeo denique Lac, et conficio Caseos, laudatissimi saporis.

Pecuar. Satis jam: [gap: Greek word(s)]u Opilio charissimae possessionis meae curator, tuam explica solertiam?

Opilio. Meum pecus, Oviculae, quanto simplicius animalculum est, tanto requirit attentiorem curam. Stabulum illis est Ovile: quod esse bene structum et rectum convenit, ad arcendum hieme ventos et frigora: et pavimento eruderato ac proclivo, quo levi negotio repurgari possit (aliās uligo et lanam corrum pit, et scabiem ovibus importat): aut certe stramenta illi, vel virgulta, subjicienda sunt identidem. AEstivis Mensibus eas pastum ago primā luce; quia longe suavius, avidiusque gramina rorulenta tondent diluculo, quam siccata meridie. ubi potius sub rupes umbrosas, aut sub patularum arborum tegmina, compellendae sunt. Messe finitā eas in agrum ago, ibique pasco duplici commodo: quod et caduca spica saturentur, et obtritā stipulā fimoque suo agrum stercorent. Quo fine et pernoctare ibi soleo cum grege incluso Maudris (caulae sint tralaticiae, mobili sepimentō factae): quas postridie promoveo longius, ad stercorandum totum agrum. mea quoque Mapalia carruca circumvehens. Ut vero tutas reddam a lupis, alo hosce molossos: quos et ipsos munio contra lupos hocce millo. Ut vero habeam obsequentiores Oviculas, oblecto hāc fistula: quod si cantum non curant, en flagrum in propiores! en pedum in remotiores, quō eruta terrae glebula, in easque projecta, terreo, et in viam reduco. Habeo autem totam oviariam insignitam charactere heri mei; peculium autem in grege meum (meas proprias oviculas) meo proprio.

Pecuar. Desine. Tibi Aviarie quid officii datur?

Avia. Cohortis tuae cura, et eorum quae ibi pascuntur, Pavones, Gallopavones (Indicae gallinae) Cygni, Anseres, Anates, Gallinae, Columbi: e quibus plumae velluntur pro explendis lectulis, et culcitris; carnes vero cedunt mensis. His ego paro cubilia sua, Columbaria, Gallinaria, etc. praesertim tempore foeturae, ut mature et magna copia pariant: pullosque certa arte defendo a milvis et aliis avibus rapacibus.

Pecuar. Recte haec, ita disposui: Quid tu Apiarie narrare habes?

Apiarius. Egone? si fandi copiam facitis, dies non sufficiet. Adeo me sapientis populi (Apum) sapienter ordinatae Reipub. praefecisti, ut non tam ego. illis ministrem pabula, quam illae mihi sapientiam Plus enim ex illis disco, quam omnes Philosophi ex libris suis.

Cleant. Quid tu ais? Philosophorum tu Libris anteponis Apes tuas? Cedo igitur quid ex illis didicisti, audiamus!

Apiar. Sic est Domine, ut dixi, vix ulli creaturae plus solertiae ingeneravit creatrix sapientia, atque pusillae huic volucri, Apiculae. Omnium nobilissimarum virtutum clara hīc exstant documenta, Prudentiae, Temperantiae, Justitiae, Fortitudinis, etc. Nam hominum more solitudinem aversantur, societatem amant: ocium fugiunt, labori semper vacant: cumque pariter opus faciunt, munera tamen inter se partiuntur. Nam adolescentiores ad opera prodeunt, materiamque conquirunt et convehunt; seniores intus omnia disponunt; dum aliae flosculos excipiunt; aliae crates cellulis sexangularibus struunt; aliae eas collecta mellagine explent, et ne effluat, membranulis oblinunt: aliae denique cibum pro omnibus dietim parant: aliae certis cellulis incubando, soboli novae producendae vacant. Castitas enim illis tanta est, ut solae animantium coitum ignorent, congestis tantum flosculis incubando, vermiculos albos exeludunt; quibus post adnascuntur pennae, ut Apiculae fiant; qui faetus, intra quadraginta dies absolutus, mox cum matre laborat, mella quaerens et fabricans. Munditiem mire amant, spurcitiem nullam inter se, aut in vicinia, tolerant: excrementa intus operantium unum in locum ingesta, turbidis diebus per otium exportant. Nec liguriunt ut muscae, in carne, sanguine, adipe, aut unguentis. Si quis delibutus prope accedat, spiculis a se abigunt. Interdiu laborant, nocte quiescunt, utrobique tamen quibusdam ad Alvei portam excubantibus, ut ne quid hostile intret. Nocte propinquante minus minusque in Alveari strepitant, donec una circumvolitans, bombo emisso, silentium imperet: quo facto, silentium altissimum consequitur. Mane iterum una (gemino vel trigemino bombo tanquam buccina) reliquas a somno excitat, redeuntque ad labores cunctae: nempe si dies mitis futurus (praesentiunt enim) foras provolando; sin, domi operando. Cumque tam ordinata multitudo gubernari non possit sine legum disciplina, disciplinaeque custode Magistratu; Magistratuum vero diverlae sunt formae, sapientissima haec animalcula elegerunt sibi eam Regiminis formam, quam Sapientissimi viri caeteris anteposuerunt, Monarchiam. Habent enim Regem cui obtemperant, et qui illis cum justitia et aequitate prae est. Hic ex selectissimo flore, majori cellulae incluso nascitur: non vermiculus ut Apes ipsae, sed mox alis praeditus. Forma illi eximia, corpus duplo quam reliquis majus, ingressus celsior, frons macula tanquam Diademate candicans. Aculeus aut nullus, aut sine usu: Manifesto documento Reges clementiam decere, non laevitiam. Palatium huic exstruunt in media Alvearis regione amplum: unde tamen egreditur quotidie, operas perlustrans omnium. Si foras procedit (quemadmodum fit cum nova Colonia ducenda est aliō, Examen novellarum Apum novellō rege ac duce suō instructum) comitatur cum tota sua plebs: cum volaru circumdans ac protegens, ne cerni et capi possit, cupitque una quaeque illi esse proxima, et in officio conspici: sique lassum videt, succollat suis humeris, eum gestare gestiens. Tandem ubi ille considet, una circumcirca sese conglobando. Comprehenso Duce, omnes se captivari putant, eumque in Alvear translatum, aut quocunque, sponte sequuntur: amisso autem dilabuntur, et ubi possunt, aliis communitatibus sese associant, quia sine Rege vivere non possunt. Quae omnia si rationabiliter imitari scirent homines; o quam tranquilliora et florentiora essent ubique omnia! quanta pace, quanta rerum abundantia, melleisque deliciis afflueremus!

Rex ad suos conversus. Iste Rusticus talium observator revera sapit supra omnes istos Philosophos, qui abstractis suis immersi speculationibus sine usu philosophantur.

Apoll. Si talis usu reciperetur. Philosophandi ratio, ex libro Naturae, omnino mihi persuadeo sapientiores nos futuros.

Cleant. Sed absolvat Apiarius. Heus bone Vir! narrasti nobis (inexspectatā, sed nobis gratā digressione) tuas circa Apum Rempublicam observationes: explica jam quoque tua illis praestari solita ministeria.

Apiarius. Non adeo multa sunt. Providendum tantummodo est Apiculis de commodo Alveario, ad villam, vel hortum, aut sylvam, ubi florum omnis generis copia sit: tumultus tamen hominum pecudiumque, et latrinae, et sterquilinia, absint. Et cavendum ne mures alveos perrodant, mellis causa, etc. Mellationis tempore eximuntur caute favi, e quibus mel sincerum effluit: Crates vero liquantur in Ceram. Sed ut sibi favos demeti patiantur, abigendae sunt fumo. Hoc totum est.

Cleant. Quid a. iste sibi vult cum herbis et pyxide?


page 889/890, image: s504

Veter. Domine, quia pecudes etiam suos habent morbos quibus infestantur (Oves anhelationem et, scabiem; Caprae febrem; Sues grandinem; Boves coriaginem, Equi hippomanem, etc.) Veterinaria medicina non est ignoranda illis, qui rem pecuariam curant: ignoratur autem plerisque. Ego itaque hanc artem tracto, ut ignatis subvenire, mihique inde panis frustulum parare queam.

Cleant. Recte, facis: quod serviendo aliis tui quoque habeas rationem. Nemone vestrūm superest? (Illi: Nemo) Redite igitur ad greges vestros, remque communem industria vestrā juvare pergite.

ACTUS II. SCENA IV. Ptisanarius et Molitor, cum Pistore.

Rex. Eratosthenes, scitare ab istis qui sunt, et quid ferant.

Erat. Salvete Viri boni; professionemque studii vestri edite.

Ptisan. Primi sumus inter Mechanicos, qui rebus natura libus artificiales introducunt formas, pro comparandis tantō pluribus vitae commoditatibus. Nostra enim circa victum frumentaceum machinatio statim ab orbe condito nota est.

Erat. Ede artem, Instrumentorumque usum edissere.

Ptis. Quisque pro se loquatur: ego sum Ptisanarius. Antiquitus rundebant solummodo frumenta, tali pistillo, in tali mortario: accipientes inde Ptisanam (talem: en!) Deinde reperta est Pila, in qua pilo graeco, pede sublato et demisso; aut pilo ruido, aquis agitato, pinsebatur frumentum, ut inde prodiret Alica, seu pultes: officinaque ipsa dicta fuit Pistrinum.

Molitor. At majorum meorum inventio melior fuit, Frumenta in minutissimum pulverem, Farinam dictam, comminuendi: unde varii delicati cibi parantur.

Erat. Nolite hic de praerogativa contendere. Posteriores cogitationes utique meliores, sed nec priores tamen laude suā priventur. Dic igitur potius, quā arte Farina confiat.

Molitor. Duo accipiuntur Saxa, ex pumiceorum genere, rotundanturque exacte, et ponitur alterum super alterum. Tum inferius figitur, ut stet immote, superius autem circumgyratum celerrime conterit (immissa per medium ejus foramen) grana. Quae ibi contrita labuntur deorsum sic, ut per Saccum cilicinum excernatur in farinariam cistam pollen; furfar v. ejectetur foras in aliam cistam. Officinae hujus datum est Molae nomen (recentiores molendinum quoque vocant): quae si manibus humanis circumagitur, Manuaria dicitur et trusatilis: si jumentis, Asinaria: si aquā praeterfluente, Aquaria; si ventō, Alata. Ad majora vero flumina fiunt Molae cum binis, trinis, quadrinis, etc. Moletrinis: quae si omnes molunt, tanto majus emolumentum. Tandem didicerunt sine mola farinam emoliri, solā tritici maceratione et exculcatione: Amylum vocant.

Pistor. At haec sine ope mea nondum esui sunt. Ego Pistor farinam denuo cribro, tali cribro: affusaque aquā et fermento, subigo (seu manibus, seu lignea spatha) in Mactra: et fit fermentata Massa. Unde massulas decerpo, denuoque manibus depso, in rotunditatem formo, palae impono, et furno (unde prius ignem prorui rutabulo (ingero. Ita fit Panis, habens duas crustas, superiorem et inferiorem, medullamque intus porosam.

ACTUS II. SCENA V. Venator cum rusticis, Auceps, Piscator, Lanio, Coquus cum Lixa.

Venat. Adsumus, magne Rex, tuō jussu, nos qui alimoniam procuramus carneam.

Rex. Tu Plini compella illos.

Plinius. Quisque vestrūm pro se loquatur, ordinis causā, suamque edat artem, edisserat et opera.

Venat. Ego sum Venator, primarius Aularum Minister: qui Agrestes et indomitas Feras certis artibus insequor, persequor, assequor, Principumque culinis trado.

Plini. Quae illae sunt Artes?

Venat. Minores feras, Lepores, Vulpes, Lupos capio Canum ope: Odoratiores enim nictando indagant, odoratuque vestigant, donec inveniant, latebrisque expellant. Tum Vertagi numellis exsoluti, et venatorio cornu incitati, persequuntur, donec assequantur, terrae affligant, dentibus consiciant. Aut cingimus arbusta indagine, et tendimus casses, erectos super varos: implicatasque cassibus Bestias contundimus clavis vel capimus vivas. Quin et majores feras, Capreos, Cervos, Alces, Apros, Ursos, etc. ita captandi mos est. Sed et pellectas in Scrobes, Foveasque, feras aut transadigimus venabulo, aut vivas captas transferimus in Vivarium.

Plinius. Quid Auceps dicit?

Auceps. Ego captandis volucribus meam locans operam, exstruo ad arborem alicubi, inter sylvas, Aream reti aucupatorio superintectam, cui offundo escam, ab arbore autem supendo Amitem, cum circumdatis calamis viscatis. Mox dispono hincinde illices (aviculas caveis inclusas) quae transvolantes aves cantu suo alliciant; et tendo alias quoque decipulas, pedicas, tendiculas, et laqueos cum supposita esca Atque inde me frondeo abdens latibulo, exspecto dum transvolantes aviculae sese demittant, et mea praeda fiant. Si enim devolant in Aream, adobruo eas reti, funiculo a me dejecto, si calamis viscatis insident, implicant sibi alas, volareque non valentes, decidunt: si saltitant inter tendiculas, illaqueant transennis pedes aut colla. His mihi artificiis foelicissima quandoque obtingit captura.

Plinius. Non autem tibi alia est aucupatio?

Auc. Imo plurimae. Sic enim minores fere tantum aviculas decipimus: Coturnicibus, Perdicibus, Attagenibus, Tetraonibus, Anatibus feris, alissque decipiendis aliae nobis sunt Artes. Quibusdam et aves praedatrices immittimus, Accipitres, Falcones, Nisos; qui nobis praedam agunt.

Addo: Si quas aves vivas servamus, includimus caveae: ibique pastionem praebemus in canaliculo, potionem in potistri.

[NB. Haec omnia exhibenda sunt reipsā, quaecunque possunt.]

Plin. Quid tu sequens?

Pisc. Ego Piscator sum, qui aquatili pecori, Piscibus et Cancris, insidior varie. Nam interdum piscor Hamo isto: cui inditam escam quisquis piscium admorserit, meus est. Interdum Flumini mergo Nassam hanc: in quam ingresso non datur regressus. Aut mergo Fundam, cum cujus filamentis ludunt pilces, donec extrahantur. Aut traho in angusto fluviolo Sagenam; in latiori vero, aut in lacu, Tragulam; et hāc majus (atque Sagenam habens) Verriculum: quae inferne ab appensis plumbeis istis massulis mersantur, superne

page 891/892, image: s505

vero ab his subereis allevantur. Maculae dicuntur foramina retium strictiora aut latiora, pro granditate piscium. Soleo et noctu Lintre circumvehi, faceque ardente aquae allucere: cui splendori majores pisces adnatando supernatant, istaque fuscinā a me confodiuntur. Quoties piscatura bona obvenit, soleo partem piscium divendere, partem includere in Vivarium (seu seclusorium, unde rursum cum opus est depromam Excipulo): partem condio muria pro salsamentis.

Lanio. Meam quoque, Lanionis, videre avetis artem? Ego mactaturus altilem pecudem, deduco in Lanienam (Hungari quibusdam in locis in plateis mactant): ibique eam prosterno clavā, tum jugulo Clunaculo, et excorio seu deglubo, hoc excoriatorio cultro: postea disseco frustatim hac securi. Sues tamen prius perfundo aquā candente, aut amburo flammis: mox facio Pernas, Petasones, Succidias. Concisisque visceribus minutim, effarcio suilla intestina, et fiunt Farcimina, tum crassiora, Apexabo et Faliscus; tum graciliora, Botulus et Lucanica: postea Carnes venum expono in Macello. Plus nihil novi.

Coquus. At ego novi. Ubi vos desinitis, ego incipio,

Plin. Quis tu es?

Coq. Ex omnibus quae hominibus cibatui sunt escas parandi artifex.

Plin. An ergo Coquus?

Coquus. Sic me vocant.

Plin. Ostende igitur artificia tua!

Coquus Ostendam ad oculum, et exprimam purā culinariā Latinitate. Ecce! Aves deplumo (sic) postea exentero (sic): Piscem desquamo, postea exdorsuo, interdum et exosso (ossa eximo.) Induratos vero contundo tuditibus, ut mollescant; salitos macero aquā, ut dulcescant. Elixanda elixo ollis, operculo tectis: assanda asso verubus, super haec crateuteria versatilibus; sed suppositā sartagine, ut ne pingue quod eliquescit pereat. Aliqua etiam torreo super Craticulam hanc, aut frigo in lebete (seu frixorio): sed si nimium, fiunt cremia. E consectis particulatim carnibus facio Minutal, Pastillos, Turundas. Si quid effervescendo bullit, confuto trullā, ne ebulliat; si spumat, despumo hāc tudiculā, aut hāc rudiculā. Hac autem fuscinulā extraho fervida: hac fiscella colo jusculenta. Si quid condiendum est aromatibus, aut raphano vel caseo, etc. comminuo ista prius hoc pistillo, in hoc Mortario: aut conquasso tudicula in hoc Catino; aut denique tero super hanc Radulam. Habetis pleraque artificia mea, artificiosa brevitate exposita.

Plini Quid iste squalidus a latere tibi?

Coquus. Discipulus est meus: per contemptum Lixam vocant, et ab accendendo igne Ciniflonem. Age puer, fac ut quid scias videant!

Lixa. Ego accendendo igni habeo (ecce) Igniarium, cum reposito ibi fomite: in quem cum chalybe excussa e silice scintilla incidit, adhibeo hanc sulfuratam, et accendo ignem: (Accendat.) et subdo lignis: tum sufflo buccis aut flabellō, Prunas collectans batillo. Tum si quando nobis focaria deest, verro scopis culinam, everroque quisquilias. Eluo item coquinaria vasa; quae quum colluuntur, fit colluvies; asservanda porcis, aut eluenda per fusorium foras. Habetis meas quoque artes.

Plin. Macte virtutibus esto! sed ite jam ad convivium, quod vobis parastis.

ACTUS II. SCENA VI. Vinitor cum personis mutis, Pastinatore, et Pytinario. Zytopaeus cum Lupulario et Polentario. Destillator.

Vinit. Rex optime: Nōrunt Philosophi tui naturalem porum esse aquam, dehinc lac, serumque lactis; sed et nōrunt non bona carmina scribi aquae potoribus. Nos igitur en adsumus docti parare potiones sublimiores, Vinum, Cerevisiam, Mulsum, aliaque Temeta, et Cremata vina! placetne quibus parentur artibus cognoscere?

Rex. Blandos istos homines alloquere Apolloni.

Apoll. Dicite boni viri, annon hominum melior esset conditio, si absque Vobis esset? inebriastis mundum, et implevistis intemperantiā.

Vinit. Abusus rei bonae non tollit usum.

Apoll. Sane. Sed quid si abusus major sit usu? Exponite tamen Artes vestras.

Vin. Ego planto Vineam: obserens collem apricum viticulis novellis, aut propagans Vites veteranas traducibus. Scio et cacumina Vitium mergere terrae (sic:) quod cacumen postquam radicavit, discindo arcum, fiuntque vites ex una duae. Quia vero vitis adeo genitalis est, ut sibi permissa luxurietur, nimiaque ubertate sterilescat, deputo illam quotannis ad radicem usque: e resece tamen pullulant novi Palmites. Qui cum raro per se surrecti sint (licet capreolis quicquid possunt, apprehendant) arrigo eos et alligo statuminibus; nempe aut Arbori, aut ridicae, seu pedamini, aut transverso canteriolo sive jugo. Unde Vitis arbustiva, aut pedata, aut canteriata (sive jugata, ut in hortis Principum) dicitur. Pastino item Vineam bidente, et repastino; mediaque aestate luxuriantes comas resecans, pampino; tandem uvas maturas colligens viudemio, racematione pauperibus relicta.

Apoll. At nondum habemus Vinum?

Vinit. Audite Botros abscissos (a quibus pendent) comportamus Pytinis in Torcularium, conjicimusque in Forum vinarium; tum calcamus pedibus, aut contundimus ligneo pilo, et effundimus in Lacum, unde Mustum defluit per qualos in orcas; reliquus uvor ex acinis exurgetur Torculari. Sed Vinum lixivum suavius est tortivo. musteum dulcius eliquato; meracum fortius dilutō. (Postea abdimus vina in cellas, Doliis super cantherios elevatis; cumque bibenda sunt, relinimus dolium et promimus vinum, siphunculō aut epistomiō. Aliquando, si corrumpi incipit vitio vasis, elutriamus; hoc est, in aliud vas transfundimus.) Vultis etiam Vini differentias nosse? Hornum est feculentum; annotinum defecatum. Defrutum vocant Sapam, exoletum Vappam; factum ex aqua et vinaceis, Loram; mixtum ex aqua et aceto Poscam. Praestantissimum vinum est Apianum (ex apiana vite) odoriferum. A locis vero denominata vina optima sunt, in Graecia Cretense (Malvaticum); in Italia Falernicum; in Hispania, Alicanticum et Canarium; in Hungaria Tokainum. Sed Absinthites, Helenites, aliaque medicata vina, factitia sunt; Hippoctas, omnium aromaticorum delicatissimum.

Apoll. Et tuum palatulum videtur ad pitissandum bonum villum satis delicatum. Quid vos reliqui?

Zytop. Domine scis non ubique terrarum nasci vinum; Parant ergo sibi humorem ex frumento, ad similitudinem vini: vocantque alii Zythum, alii Vinum cereale, et Cerevisiam, quasi Cereris vim in aqua.

Apoll. Quomodo ergo illa Cereris vis paratur?

Lup. Ego primum inservio cocturae Zythi, parans illi condituram, Lupum salictarium (vulgus Lupulum vocat) quō integros obsero hortos et campos, Vineti adinstar, hoc modo. Pastino terram liratim, inseroque illi turiones lupuli, per cubiri (vel semicubiti) distantiam; ad singulos cauliculos depangens palos praelongos, quibus sese circumplicando sursum serpant. Serpunt ergo, locoque fructūs ferunt flores fasciatim crescentes; quos ego postquam permaturuerunt, abstringo, assicco, bonoque lucro divendo.

Polent. Ego vero Polentarius Hordei, aut Tritici grana magnis alveis macero, donec intumescant; eaque

page 893/894, image: s506

sursum desicco in pavimento, versoque et reverso saepius, usque dum dissiliendo germina producere caeptent. Tum habeo Fumarium farrarium oblongum, cui superiterno grana mea, et siccando eo fumo converto in bynem dulciculam: quae permolita molendino polentario, fit Polenta, Cerevisiae materia proxima.

Zytop. Tum ego permiscens Polentae Lupulum, excoquo magnis Ahenis Cerevisiam, uno factu decem, viginti, triginta cupas: quae itidem deportata in Cellam, defecatur. Quod si eam acescere aut mucescere contigit, infunditur acetariis ampullis, et fit acetum, aeque ut ex vino.

Destill. Ego autem fottissima vina, naturale quodvis vinum superantia, prolicio e fecibus Vini aut Cerevisiae: vel ex fermentato farre, aut sylvestribus pomis, piris, et quovis fructu. Illa enim fermento prius praeparata infundo in hunc Lebetem (Vesicam destillatoriam vocant) cui superimpono Alembicum et obturo, ne usquam exspiret. Tum hunc ejus nasum, aut canalem, mitto per dolium aquā frigida plenum, quae illum infrigidando calescere ne permittat. Tum subjectus Aheno ignis incalefacit infusam Materiam, vaporareque cogit. Vapor autem ascendens in alembicum, sentiensque ibi; et in canali frigus hoc, condensatur in aquam ardentem, hoc in vas exstillantem. Aqua haec vocatur Vinum crematum, et sublimatum: medicinae quidem primario serviens (ad ventriculum incalefaciendum) alicubi tamen loco potūs est, si adeo forte non sit.

Apoll. Qualecunque sit tuum crematum vinum, furibundum tamen est, et tales facit potores suos, nec vitam fovet ut Vinum, sed depascit, exsiccat, exurit. Tu ergo arte tua plus vitam humanam perdis quam juvas. Auferte vos hinc, gulae ministri.

ACTVS III. SCENA I. [Tres prodibunt suō quisque habitu (1) Lappo. (2) Germanus. (3) Hungarus.]

Lap. Ad tegendam nuditatem, et advaersus aeris injurias, opus nobis est amictu. Quō antiquitas acquiescebat, et nos adhuc simplices gentes acquiescimus, simplici. Nobis enim satis est velare caput a sole Cucullo; corpus ab algore Bracca; pedes a coenosa et scruposa via Sculponeis (ostendat pedem dextrum sic indutum) vel Carbatinis. (quas habeat, et ostendat in altero pede.)

German. Nostro aevo, et in gentibus cultis, omnia aliūsmodi, ad luxuriem usque nitide et habitu multiformi, segmentato etiam, acupicto, plumato. Nos Germani (cum vicinis Gallis, Italis, etc.) caput contegimus pileō, ornato spirā et offendice, aut umbellae causā petaso; aut domi desidentes galero; vel frigoris causā pileo pelliceo. Indumenta corporis nobis sunt, intime indusium lineum, totum corpus tegens (seu interula) super hanc aliquando brevior subucula (seu Camisia) lanea: cui superinduimus Thoracem, cingulotenus pectori aptatum, inferneque laciniis ornatum. Femoribus vero induimus subligacula, seu Braccas laxas; Cruribus tibialia (antiqui caligas vocabant) substringenda fasciis tibialibus. Pedibus calceandis habemus Calceos, Ocreas, Crepidas. Calcei partes sunt; Solea, Obstragulum, Calcaneum, Ansae duae, Corrigia una: cujus nodus aliquando tegitur rosā. Ocreae praeter ea habent Cruralia. Crepidae contra deest calcaneum et ansae; solcae vero insuitur molle suber.

[NB. Calcei partes ostentabit in pede suo: Ocream et Crepidam acceptas in manum.]

Tandem ad amiciendum nos, honestatis ergo habemus Pallium apertum, sine manicis: et ornatus causa ex sindone candidissima super humeros Collaria, ad manuum carpos Manualia. Faeminae nostrae colunt capillos varie pexos, plexos in plegmata, concinnatos et redimitos taeniis corollisque, aut obvolvunt caput Vittis et Calanticis ac Ricis, faciemque interdum praetegunt Peplis. Pro palliis vero habent Pallas, et his breviora Amicula.

Hung. Nos cum reliquis Orientalibus populis eo varietatis et vanitatis progressi non sumus. Caput tegimus simplici laneo pileolo. (Turcae lineā, aut xylinā circumvolvunt Tiara.) Indusiis utimur brevioribus, femoralibus autem longioribus, crura simul et pedem arcte munientibus. Thoracis loco Tunica, crurumtenus demissia; et vice pallii Togā talari manicata. Calceamenta plebis sunt Perones semicrurales, de corio nigro: Nobilibus autem Cothurni, e pretiosioribus sanguineo vel aureo colore tinctis pellibus (ut hīc videtis) firmatis sub calcaneo ferreis soleis. superflua ista colli et manuum oneramenta (illi ornamenta vocant) non curamus. Qua ratione omnia nos habere simpliciora, eoque expeditiora, et tamen nitida, quis non videt?

[His dictis abibunt.]

ACTUS III. SCENA II.

Apoll. Quia omnis Vestitus est Lineus vel Laneus; Gossipinus vel Sericus; Pelliceus denique vel Coriaceus, neque ullus parari potest sine filis netis; placetne ut Artifices ingrediantur qui materias illas elaborant? Et hos deinde insequantur qui ex elaboratis jam materiis Vestes parant?

Rex. Esto.

[Ingredientur ergo, Rusticus cum Lini fascibus duobus, crudo et facto, netoque: Textor cum suis instrumentis, et Insolatore, Pannifex, Coriarius, et Alutarius. ]

Rusticus. Linum et Canabim ego ruri sero: sed matura illa uxor mea, cum servabus, evellunt, calicibus destringunt, residuis scapis in Lacuna macerant, rursumque (sole, aut hypocausto) torrent. Malleo stupario (Frangibulo) conterunt (decidentibus corticibus) ferreoque carmine reliquum carminant (sic) dentibus carminis adhaerente stupā, decidentibusque floccis. Mox netrices formantes ex facto sic jam lino pensa, superilligantesque Colo, trahunt sinistrā filatim, dextra vero torquent Fusum aut Girgillum, unde fila ducuntur in Alabrum: hinc in Harpedonem, e quā glomerantur glomi, ut fiat idonea texturae Tela; quam ego ecce trado Textori.

Textor. Mihi a texendo nomen est: non autem dici me, sed et esse, Textorem ostendam. Primum ex hac Tela faciam Stamen, quod circumvolvam Jugo: insidensque officinae meae textoriae, deculcabo alternatim insilia. Quo facto litia se distendunt, secumque stamen diducunt, ut trajectare queam radium, cui panus inest: et sic intexo Stamini Tramam, densoque linteum adacto pectine; decidente hinc inde titivillitio.

Insolat. Ita detexta Tela traditur mihi, quam ego

page 895/896, image: s507

aprico exponens, et subinde aguā conspergens, imo in aheno recoquens, soleque siccans, ita candesacio, ut nivea evadat; parata ad omnes elegantiores usus. Hinc me Insolatorem vocant.

Pannif. Ego lanam carmino, similique artificio stamen factum super textoriam Machinam in Pannos verto, eosque in fullonicam mitto. Praesertim levidenses: ubi illi a Fullone in Pilam injecti, et aquā identidem perfusi, stipantur ingenti pilo: aut mitto ad Tinctorem, qui eos cortinis injectos variō colore tingat. Unde exempti, ne se deformiter contrahant, extenduntur super pannitendo, donce exsiccescant. Tum eunt in Tonstrinam, expansique super mensam tondentur forfice tonsoriā; tandemque a Tonsore complicantur in Volumina.

Apoll. Vos reliqui duo quinam estis?

Coriar. Cerdones nos per ludibrium vocant, quasi Sordones: quod ne fiat deprecamur, utilissimas enim praestamus operas. Animalium exuvias lixivio macerantes et Scalprō rasorio depilantes. Ego Coriarius praeparo duriora coria Sutori.

Alut. Ego vero Alutarius molliores et crispatas alutas Sartori.

Apoll. Honestas res agitis: cavilla quid ad vos?

ACTVS III. SCENA III. Sartor. Comodator. Pileo. Sutor. Veteramentarius. Pellio. Interpolator. Mondicus.

Sartor. Sartrix, aemula mea, suit ex linteo Interulas, Capitia, Collaria, Muccinia, aliaque linteamina: quae rursum Lotrix, quoties sordidantur elavat. Mihi Sartori Panni omne genus afferuntur, unde paro Vestes. Acceptā igitur ad staturam cujusque mensurā, discindo hac mea forfice pannos, rursumque ope Acūs et digitalis, consuo scissuras Filō duplato, et ceratō. Ac ne Suturae notabiliter exstent, complano eas hoc ferramentō pressoriō. Ne vero in Vestis margine filamenta diffluant, circumsuo illis Limbum; aut praesuo Lemuiscos; passimque obluo (praesertim in fimbria,) Institas. Partibus autem Vestimenti, quae pro diverso usu, jam conjungi, jam disjungi debent, diverso addo nexus: nempe aut Ligulas binas, ut adstringi sibi invicem queant nodo laxo, rursusque restringi: aut Fibulam et uncinulum (de aere, auro, argento.) ut sibi infibulari, rursumque diffibulari, possint. Aut denique nodulos et ocellos ex serico, ut sibi innecti rursumque solvi valeant.

Connodat. Ego didici contorsione trium ferreorum bacillorum e filis nexare Chirothecas, Tibialia, Subuculas, et quicquid placet, pereleganti opere. (En specimina!)

Pileo. Ego majus quid novi: e lana baculis artificiose coacta facere Impilia, permadere nequeuntia: et exinde Pileos, Udones et alia.

Sutor. Materia mea est corium (ostendat.) Hoc ego adaptans Mustriculae, seu calopodio (ligneo pedi) discindo, rursumque consuo, ope Subulae hujus, aciaeque picatae (NB. ostendet haec singula) quam setā cuspidatam videtis.

Veteramentarius, a terge illi stans.) Ego vero usu detrita calceamenta resarcio.

Pellio. Meae artis est e villosis pellibus parare Pellicea, Rhenones, Pileosque pelliceos.

Interpol. Meae varo tritas et defloccatas vestes dissuere, invertere, et resuere: eoque modo interpolatas, et pexas, veluti novas reddere.

(His dictis illi sensim excedant.)

Mend. Ego vero miserum mendicabulum, dum nec pannum habeo unde emam novum, nec istis manupretium solvere possum, necesse habeo ex collectis hincinde recīsamentis consarcinare mihi hunc centonem, centies et millies resarciendum: dum quotidie novis fissuris nova pannucia apponenda sunt. Videtisne quam pulchre variegatus sum?

ACTUS III. SCENA IV. Architectus cum Discipulo. Deinde prodibunt vocati Fabri duo, Lignarius et Murarius.

Architectus. Ain? invasit te Architectonicae cupido?

Discipulus. Admodum.

Archit. Scin' autem quid sit Architectonica?

Discipul. Bene aedificandi scientia.

Architectus. Unde in desiderium ejus venisti?

Discip. Legi nuper Mortales primitus in specubus tantum habitasse, et Frondeis Tabernaculis. Postea caepisse struere Tuguria cespititia, et Gurgustia cratitia, luto circumlita; demumque didicisse ad stabilitatem aedificare et magnificentiam, Domos, Palatia, Urbes. Tentavisse etiam in abdito substruere Cryptoporticus: et in aerem sursum Turres, cum praealtis fastigiis; stupendaeque molis Pyramides, Obeliscos, Colossos, et perplexa aedificia Labyrinthos, unde quis semel ingressus non reperiat exitum; Ambulatoria item Pegmata. Addebatur, Architectonicam coristare numerorum, mensurarum, ponderumque mysteriis; esseque veluti Colophonem totius Matheseos. Quis in talem scientiam non exardesceret?

Archit. Laudo; sed tu Matheseos adhuc ignarus, ad penetralia ejus penetrare non potes. Gratificabor tamen tibi, populariter quodammodo te super aedificandi arte informando.

Discip. Gramm feceris.

Archit. Concurrunt in aedificando, Architectus, Operarii, Instrumenta. Architectus est director aedificii. qui structionem dirigit secundum exemplar praeconceptum mente, aut delineatum in charta, vel fabricatum e materia, quod Ideam vocant, et Modulum, seu Modellum; quale hīc vides. Operarii sunt Fabri, lignarii et murani; quos etiam necesse est opera sua exacte intelligere, ut ne in ruinam aedificent. Scis quid mihi incidat? Advocemus eos huc, eosque de exstructione consulamus: addisces facile munia eorum, cum instrumentis suis et eorum usu.

Discip. Opto, Fiat.

Archit. Fabri, Fabri, ubi estis? huc vos agite.

Fab. Lign. Quis nos vocat? adsumus.

Archit. Propositum nobis est aedificare Domum amplam, decoram, stabilem, vultisne nobis adeffe consilio, ope, manu?

Fab. Cousilium vel gratis dari potest; opus ipsum requirit sumtus.

Archit. Consilium ineamus, quid opus erit ut Domus exstruatur ampla?

Fab. Spatium amplum, Materia sufficiens, Operariique multi.

Archit. Quid autem ut decora fiat?

Fab. Dispositio pulchra, in longum, latum, et profundum; per omnia externa et interna.

Archit. Ecce hīc Proplasmata futurae Domūs meae construxi, observa num sibi omnia respondent symmetrice.

[Faber lignarius, acceptum in manus contemplabitur, versabitque tacite; tum dicet. ]

Placent omnia. Frontispicium est satis decorum; Vestibulum satis amplum; Janua haec antica [omnia monstrans digitō] satis capax; Limen non adeo altum,

page 897/898, image: s508

ne qui per ostium ingreditur impingat pedem, superliminare vero tanto elevatius, ut ne caput allidat. Postes utrinque saris firmi: dexter ad sustinendum appensas cardinibus Fores; Sinister ad retinendum claustra, ne sera effringi posit; sive fuerit Laconica intus abdita; sive pensilis extra. Obex hic affxus Fori, aperiendus pessulo hoc, recte ita ponetur. Et laudo quod Transennam addideris: ut si quis extraneus ingredi volens, oppessulatamque januam reperiens, pulset, Janitor prius prospiecre, et hostis an amicus sit videre, antequam aperiat, possit. Per ostium hīc venietur in cavaedium. Recte: Ita in amplis AEdificiis convenit. Exinde in Ponicum, seu circumcolumnium, deambulationi destinatum: et hoc pulchre. Demum in Atrium: belle! Inde vero in caetera conclavia, itemque foras, per posticum: utiliter. Et quia Domum non tantum distegam, sed tristegam (annumerato Tecto) esse vis: probo quod ex infima contignatione ad mediam ascensionem feceris per Scalas rectas; ad supremam per Cochleam. Tectum, columini medio sic superpositum, erit pectinatum, seu displuviatum. Tigilla recte sunt imposita Cantheriis; Cantheriorum vero divaricata crura recte: sic incumbunt Transtris; Transtra rursum Trabium proceribus. Proceres vero recte sic longius progeruntur, ubi sacere debent suggrundia ampla propter hoc subjectum Podium, seu Pergulam, et angularem istam projecturam, Menianum. Sed tigillis tandem quid superimpones? Domum tuam qua Materia conteges? stramineo culmine? Absit. Nec Scandulae atdeo durabiles, ut adversus incendium tutae sint. Imbrices forent optimae. Hanc autem tecti partem apertam manere vis? ut habeas subdialem Aulam (Altanum Italis dictam?) perbene: sed pavimentum diligenter fieri curabis, ne pluviis resolvatur; sive fuerit sistucatum, sive tegulatum, sive tessellatum. Sicut et alibi in subtegulaneis locis, ubi pavimento inambulamus: Laquear vero nobis impendet tabulatum vel cameratum. Nihil in his desidero.

Archit. Die vero jam, Quid requiritur ut Domus sit firma!

Fab. Ligna. Si profunde erit fundata, bene materiata vel murata, intus columnis affabre statuminata, ne laquear ruat, extra autem pilis fulta, ne parieres vacillent, perstabit diu incolumis. Si tamen labasecre incipiet, suffulciatur denuo: collapsa, vel destructa, restauretur.

Archit. Video te artis non ignarum. Differe jam de materiatura. Quando e lignis aedificandum est, quid ibi observandum?

Fab. Ligna aedificiis apta caedantur hibernō, decrescente Lunā, ut ne fiant teredinosa. Ibi Lignator eligat Arbores proceras, tum has sternat, ramos decacuminet, e trunco tigna deformet: quae per unam et alteram aestatem siccata, pulchram dabunt aedificio materiam.

Archit. Quid vero jam tui erit operis?

Fab. Nos Fabri lignarii elevamus Lignum super Cantherios, affigimusque ansis ferreis, ut se non moveat: tum illud lineamus hāc amussi: secundumque coloratam hanc lineam deasciamus Asciā, assulis decidentibus; interdum dissecamus runcinā (Serra scilicet majore) scobe recidente. Demum exasciatis recte omnibus, compaginamus parietes, configentes tigna clavis trabalibus, explentesque intertignia muscō. Tum parietarius delutat Casam lutō, paleato vel aecratō (straminosō;) quandoque tamen sine materiatura esfingit lutamenta, e formaceis parietibus.

Arch. In coementitia aedificatione aliter proceditur: expone rem online tu Faber murarie.

Faber Murarius. Apud nos primo Lapidarius conquirit Lapides, tum per campos colligens, ac rutrō eruens; tum vectibus effiringens e Lapicidinis. Quos Lapicīda conquadrat ad normam coelō et tudite (sic) ut ad structuram bene quadrent. Sicubi non est Saxorum copia, coqvuntur Lateres: qui sunt lapides coctiles ex intrito (hoc est luto arenae mixto.) His paratis, Faber coementicius nosito solide fundamentō, superstruit Muros, ad libellam semper (hoc est, ad perpendiculum) quam alte opus: donec quoduis conclave concameret fornice seu testudine. Tum vero Tector structuras trullissat tectorio, gypsatōque dealbat: pavimenta ipsa ruderat, pavit, aut tesselis consternit.

Archit. Estne aliquid amplius?

Faber. Non recordor: operari ego, non de operibus concionari, didici.

Archit. Ago gratias amici, pro benevola consiliorum communicatione: de executione videbimus aliās.

ACTUS III. SCENA V. Figulus: Vitrarius: cum aliquot personis mutis.

Cleant. Habuimus artes aedificatorias: veniendum est ad Opificia, quae domos implent Utensilibus, quibus humana vita carere non potest: et parantur e materia minerali. vegetabili, aut animali. Placetne REX primos vocari primo? Figulum nempe, Vitrarium, Metallarium.

Rex. Placet.

Cleant. Vocentur ergo.

[Hic prodibit. 1 Figulus cum rota, et frusto argillae Olla, et Testis aliquot. 2 Vitrarius cum tubo cui alligabitur vesica inflatilis: Fenestra et Laterna. 3, Metallarius cum virgula et laterna.

Cleant. Ostendite vos quid agere didiceritis.

Figulus considebit ad rotam et dicet. Ego circumagens hanc Figularem Rotam, fingo ex argilla bene praeparata, Ollas, aliaque figlina. Quae postea excoquo furno, incrustoque Lithargyro. Testas tamen solidare nescio.

[Tentet componere, illa vero dilabantur semper: donoc pertaesus abjiciat, et surgat. ]

Vitriar. Ego ex arena, cinere, sale, intentissimo igne liquatis, formo perflatu ferrei Tubi Vitreamina, cujuscunque placet formae. E quibus Fenestrarius facit Fenestras; coordinando vitra specularia intra jugamenta, et applumbando stanneo ferrumine, ne excidant. Laternarius vero laternas format; relinquens pro lucerna inferenda et eximenda, ostiolum.

Metallurg. Ego sum Metallurgus, metallorum eruendorum Magister. Cujus offieii est latentes mineras scrutari, ope hujus (ecce) Virgulae divinae! Quam ego terram perambulans ita manibus gesto (ostendat:) illa vero ubicunque Metallum sentit, eo se inclinat, imo potenter torquet. Atque cum eam manu dimitto terram ferit, et subesse Thesaurum ostendit. Ego itaque convocatis Fossoribus, fodere jubeo, et fodiunt. (Ecce unum habetis metallicum fossorem ridicule intectum bardocucullō et Perizomate per nates!) Hi repertā Venā metallicā, ingrediuntur cum accensa quisque lucerna in fodinae antrum, impingunt cuneos, decutiuntque frusta terrae metallicae, et extrahunt foras. Hic Discretor secernit impuritates saxeas: Lotor elavat secreta: alii deferunt in Ustrinas, et collique faciunt (sic) ut Metallum a scoriis liberatum profluat. Quod venditur Fabris; qui quid faciant, loquantur pro se ipsimet.

Faber Ferrarius. Nos inflando ignem follibus emollimus

page 899/900, image: s509

Metalla; mollitaque eximimus forcipe et cudimus super Incude malleis. Ego Faber Ferrarius, fabrico ferramenta varia.

Faber Serarius. Ego faber claustrarius facio claustra; seu claves et seras.

Faber Serrarius. Ego Serras,

Faber Falcarius. Ego Falces et seculas.

Faber Cultrarius. Ego Cultros cum manubriis.

Faber Acicularius. Ego Acus et aciculas.

Malleator. Ego Thoraces ferreos, et Loricas ex annulis ferreis contextas.

Faber Gladiarius. Ego Gladios cudo: sed quos Polio polit, instruitque capulis, et superintegit vaginis.

Faber AErarius. Meum est aeramenta cudere, tiligineoque marculo laevigare.

Flator earis. Ego fundo ex orichalco Campanas (pulsatiles ferreo pistillō) Tormentaque bellica, Mortaria, et quidvis.

Laminarius. Ego ferrum, aut cuprum, diduco in tenues laminas; ex illisque fabrico laternas, lampades, et alia.

Aurifaber. Ego vero pretiosissima tracto metalla, Aurum et Argentum, ex illis faciens annulos, torques, scyphos, et alia.

Monetarius. Ego publicā authoritate Nummos cudo, in officina Monetaria. Sed sunt impostores etiam quidam.

Alchimista. Dixistis omnes: sed non omnia. Nemone inter vos est Alchimista? Ferrum vel cuprum in aurum transmutandi artifex? Si quis es, et taces, sapis: aliās enim aeternum mancipium Principis alicujus fies. Ego nescio an dicere audeam. Dicam: quaero Tincturam, sed, st!

ACTUS III. SCENA VI.

Cleanth. Ingrediantur jam Opifices, qui ex vegetabilibus, Lino, Cannabi, Virgultis, Lignis, necessariam parant supellectilem.

[Ingrediantur ergo sex personae, et loquentur ordine sic. ]

1. Restio, stupā cinictus et funes gestans manibus. Ego Funes et Funiculos e cannabi et stupa, Restes autem ex Arborum libris, torqueo.

2. Viminarius, Virgulta et corbem ferens. Meum est sirpare Corbes e viminibus: quandoque decorticatis et exalburnatis. Ecce!

3. Cribrarius Cribrum, capsasque ferens, rotundam et oblongam. Ego facio Cribra ex assulis flexilibus, attenuatis, rotundatisque. Item capsas, rotundas vel ovales. En!

4. Doliarius, suis cum armis; paratoque labro et doliolo. Me Vietorem vocant, et Doliarium, qui doliaria conficio vasa. Videte hīc Dolium! Partes, ex quibus compositum est, sunt 1. secamenta in longum: deinde in latum funda duo, anticum et posticum. Circuli denique isti viminei, secamenta constringentes. Observate et. Foramina duo: superius in secamento, pro infusione liquoris; et inferius in fundo, pro emissione. Illud occluditur operculō, seu obturamento, hoc Siphone (tali) aut epistomio (tali).

5. Arcular. cum instrumentis suis. Ego tabulata construens opera, asserem divido Serra, et eidolo Runcina, et deplano Planulā, plures tabulas aduno impage (aut subscude) ecce! et conglutino glutine: at que ut niteant quae nitere debent, coloro, coloremque superlino vernice.

6. Tornato. Ego subtilitate omnes vos vinco: hoc torno meo ad omne beneplacitum meum corrotundans ligna, cornua, ebora, et quicquid placet (Ecce) Mihine palma negetur?

ACTUS III. SCENA VII.

Cleant. Tandem veniant, qui ex animalium quorumcunque exuviis utensilia quaecunque parant.

[Ingredienturque septem suis cum operibus, quae ostentantes ita dilandabunt. ]

1. Frenarius. Ego Frenarius e corio Frenos, variaque loramenta, paro Aurigis.

2. Ephippiarius. Ego ex iisdem Equitibus paro Ephippia, Sclopetarias thecas, et similia.

3. Marsupiarius. Ego ecce Marsupia, Crumenas, Vidulos, Bulgas paro. Praemunio item capitellis ligulas.

4. Saponarius. Mea ars est e sebo coquere Saponem, sebareque candelas.

5. Cerarius. Mea vero fundere faculas cercas, aut trahere funiculorum instar, et circumvolvere Lychnucho.

6. Pectinarius. Mea conficere Pectines, corneos, eburneos, ligneos, raris et densis dentibus distinctos, pro pectendis capillis; pro comendis autem comis pectines setaccos.

7. Scopularius. Ego scopularius concinno pro vestibus purgandis, aut parietibus albandis, et alios in usus, Setacea: setas apte agglutinans scapo ligneo.

(Musica.)

ACTVS IV. SCENA I.

Rex. Quid jam nobis agendum?

Eratost. Ex dato Cleantis consilio Viatores sequuntur examinandi, nec justum est istos praeterire. Non enim haerere uno loco possumus semper, transire quoquo opus est. Quod si prope fit, animique gratia, Deambulatio est; si per campos aliquid conquirendo, Peragratio; si proprer peritiam Regionum, Peregrinatio; si ad habitandum alibi, Migratio; ubique autem si quid nobiscum assumimus manu, dicimus Transferre; si humeris, Portare; si vehiculis, Vectare; si comitatu, Ductare. Quo non libet (aut non licet) devenire nobis ipsismet, mittimus alium: si ut nunciet aliquid, Nuncium; si ut deferat nunciatricem epistolam, Tabellarium; si ut expediat negotium, Curatorem. Transmeamus autem terrā vel aquā: pervolitare aera nondum didicimus (nam natratio de volatura Daedali fabella est): per Terram vadimus aut gestamur, aut vehimur; per Aquam vadamus, aut natamus, aut navigamus. Placetne ergo ut advocetur primum Viator pedes, ipseque nobis apparatum suum ad viam, et actiones in via, enarret.

Rex. Itane Placet?

Philosophi. Placet.

Rex. Advocetur, examinandus a te Eratosthenes.

[Ingressus Viator pedes, cum honorem exhibuerit consistat. ]

Erat. Inquirenti Serenissimo Regi nostro, in aliquem peritum Viatorem, tu amice commendatus es de meliore nota: sustinesne hoc elogium?

Viat. Ego vero ab ineunte aetate motu me fuisse gavisum, itineribusque multis, longissimis etiam, exercitatum, non diffiteor.

Erat. Edissertabis igitur coram Rege, ad caute iter pedestre capiendum quibus opus sit.


page 901/902, image: s510

Viator. Pedibus ituro expedit esse ocreato, aut peronato, ne collutuletur; et lacernato (penulā induto) ne compluatur. Et quia non potest geitare sua omnia in sinu, vel gremio, vel funda (assutis intra vestem loculis:) circumcingit sibi Sacciperium; aut imponit humeris Sarcinam; et sumit in manum Baculum, quo se suffulciat, aut saltem Scipionem decori causā. Ingressus viam proficiscatur rectā et sine ambagibus, quo tendit: ne deflectat ad diverticula, nisi necesse sit: nec deserat viam regiam semitae causā, nisi sit callis tritus, et itineris dux comesve fidus, ac peritus t aliās facile per tramites, vestigiaque seductoria, in devia, salebras, aspreta, veniet. Bivium et Trivium, semper est fallax, compita non aeque seducunt. Ergo ut ne fiat errabundus, sciscitetur obvios qua eundum sit? et quorsum flectendum? utrum dextrorsus, an laevorsus? Devitet offendiculane sint remorae, nec perambulet altiores clivos: (qui sunt euntibus cacumen versus acclives, retrorsus declives.) Retrocedat potius, ubi nequit meare porro: fossasque circumeat, si non potest transilire, ne quidem adminiculō conti: sic ibit inoffense. Peregrinaturo ad exteros, opus est viaticō, propter impensas, aut certe Literis Cambii, ab aliquo Collybista: quandoque et interprete, si non calleat idioma gentis, et itinerario bono; maxime autem prudentiā, ut attendat quocum sit ubiubi fuerit, a discessu usque in reditum. Praedones siquidem spoliant, Piratae abducunt, Latrones trucidant. Sed et in diversoriis (ubi pernoctandum est) saepe hospes ab hospite intutus, ob improbitatem Cauponum quorundam.

ACTUS IV. SCENA II.

Erat. Habuimus pedestrem Viatorem: quoniam autem ad parcendum pedibus, et viribus, uti didicimus jumentis et vehiculis, accersamus Equitem, deinde Aurigam.

Rex. Accersantur.

[Veniet Epues ocreatus, calcaribus armatus. ]

Erat. Te equitandi peritum jubet Rex, quid ad artem equitandi pertineat, explicare.

Eques. Equitaturus ante omnia curet soleas affigi equo: tum illi insternat Ephippium, et succingat cingulā. Dehinc Ephippio anterius praeliget Bulgam, vel retro alliget Vidulum, vel appendat Bisaccium, circumdetque capiti frenum. (Si addantur Antilena, Postilena, Dorsuale, caeteraeque phalerae, ornamentō erunt.) Quando jam conscendendus erit Equus, infulciet pedem sinistrum stapedi, totō autem corpore sese evibrans, insiliet equum; insidensque jam exstimulabit calcaribus ad procursum. Habenis vero reget pro libitu, aut retinebit et reprimet pro necessitate. Sed Gradarius Equitem fert molliter; Tolutarius tolutim et subsultim: Succussator quassat moleste: Caespitator proterret casu; regendus itaque prudenter. Caetera usus dabit.

[Ita honore exhibito, Theatrō abibit. ]

ACTUS IV. SCENA III. [Auriga ingredietur, et Clitellarius. ]

Erat. Tune Auriga es?

Auriga. Credo me esse.

Erat. Explicanda ergo tibi sunt, primum Vehiculorum genera: Poresne?

Aur. Quidni? Vehiculum quod tantum raptatur (per nivalem viam) Traha dicitur; quod volutatur super rotas, Curriculum. sive fuerit unirotum, Pabo; sive birotum, Carrus sive quadritote, Currus; Cujus iterum varia genera. Ampliora enim onera vectantur Plaustro; rudiora Sarracō; homines ipsi Rhedā; quae levior est Essedum; dimidiata Cisum; coassatione operta, Arcera; pensilis Carpentium; delicato insuper opertorio, Pitentum. Partes Currūs primariae sunt Temo: prominens antrorsum (2) Compages ipsa Iugamentorum. (3) Axes circa quos gyrantur Rotoe: Rotae vero basis est modiolus, unde procedunt duodecim radii: hos ambit Orbie (seu absides ligneae (quas firmant sex canthi ferrei.

Erat. Haec intelligimus. sed cedo explica nobis aurigationis rationem.

Auriga. Cum proficiscendum est, ungo Axes axungiā, ut currus levius currat. Tum impono Temoni (ad primores rotas) Jugum, cui funibus adjungo equos, parippum cum sellario: Retinaculaque de helcio dependentia annecto extremitati Temonis. Si vero non sufficit biga, sed trigā, vel quadrigā opus est, praejungo equos antecessores loro agendos. (Magnates tamen utuntur Sejugibus, Reges octojugibus, eoque etiam pluribus Rhedariis.) Inter aurigandum respecto, ne exorbitem: atque si haerescere contingat in luto, ne diu haeream subjungo equos plures. sicuti et; in ascensu montis. Contra in descensu, ne velociter ruam, Currumque evertam, abjungo antecessores: Rotas vero sufflamino sufflamine (tali) constringendo sic Rotam unam et alteram, ne se circumagere queat, donec in planum fuerit descensum. Haec fere sunt quae de arte mea dicere habeo.

Erat. Quid vero si Montes sint praerupti, et loca invia, quotnodo agitis?

Auriga. Nescius sum: non eo usque se extendit professio mea.

Clitell. Ego non sum nescius, saepe ibi fui, insuperabilesque montes cum oneribus superavi, modo unico jumento transitus sit: imponimus enim illis Clitellas, clitellisque superimponimus sarcinas gausapibus (advaersus pluvias (coopertas. Mulos, Asinos, tardosque Caballos, ad equitandum ineptos huc adhibemus.

ACTUS IV. SCENA IV.

Erat. Flumina, Lacus, Maria, obstant identidem viantibus, superanda omnino iis, qui ultra velint. Tentatumque illud est varie: primum quidem transeundo, si aqua propter brevitatem vadari potest, aut superstructus fuerit pons, vel ponticulus, lapideus vel sublicius: Sin, tranando. Si hoc etiam non datur, enavigando. Advocemus itaque Natatores, et Nautas, qui nobis harum rerum rationes explicent.

Rex. Veniant.

[Ingredientur ergo illi duo. ]

Erathost. Dic tu Natator, quis te Anatis instar per aquas fluitare, aut te ut Mergum inergere, rursumque emergere, docuit?

Nat. Innatare aquis discimus super scirpeam ratem, arboreumve corticem: quae nos super aquas ferunt, mergique prohibent. Deinde consuescimus sine cortice nare, jactatu manuum pedumque, et quod majus, sunt qui aquam calcare discant, fluminaque sine Vestium madefactione (quippe quas manibus supra caput gestant) tranant, pectoribus-tenus mersi. Sunt denique qui piscium more sub aquis natare, et se ad fundum usque Maris demittere, ibique ad horae spatium morari sciunt, Urinatores dicti.


page 903/904, image: s511

Rex. Mira haec, si vera.

Erat. Tu Nauta de re nautica verba facies.

Nauta. Non dubito primas Naves fuisse Rates: quippe Ratis rudimentum Navis est, facta ex Tignis obiter compactis, rursumque solutilibus. Dehinc progressi fuerunt ad Lintres; naviculas scilicet ex unius arboris trunco cavatas. Tandem fabrefiunt Naves ad firmitudinem compactiles:

Erat. Quae sunt Navium differentiae?

Nauta. Rudissima navium Ponto est, quō per flumina Currus transferuntur. Deinde sunt Naves onerariae fluviatiles, adverso flumine trahendae remulcō (sive tractariō) habentes proram et puppim, duosque Clavum tenentes, ad proram Proretam. et ad puppim Gubernatorem. Tandem sunt Naves magnae ad Maria enavigandum, seu remis seu ventis, factae. Quae Remis aguntur, sunt vel Biremes, vel Triremes, vel Quadriremes, etc. pro magnitudine Navis; et multitudine Remigum, qui per Transtra dispositi, Remisque ad Scalmos positis, Navem propellunt. Navis autem ventis agenda, mirabiliorem habet apparatum. Vela nempe aliquot amplissima expandenda, tanquam alas ad volandum: et Antennas, quibus in latitudinem dispanduntur: et Malos, per quos in altum tolluntur. et versorias (funes Nauticos) quibus huc illuc trahuntur et retrahuntur. et in summo malo Tritonem, Ventorum indicem: et plagarum Mundi monstratricem, Acum Marinam (Compassum nauticum vocant) et Anchoras, et alia. Velificant ergo ventō secundō plenis velis; adversō autem ventō obliquant vela et cursum, sinuatione quadam alternatim, nullō autem vento velificatio non procedit, quum tranquillum est. At obortā repente procella, ne abripiantur a fluctibus, aut impellantur ad scopulos, allisaque Navis demergatur, quanta celeritate possunt contrahunt vela, imo recīdunt, summo discrimine: et sic tutius jactantur. Aliās Naufragii metus est, quo muili pereunt; praesertim delati ad cautes et syrtes. Reliqua experiri qui volet, mare naviget, narrari omnia non possunt.

[His exhibitō honore, abibit. ]

ACTUS IV. SCENA V.

Rex. Jam peregrinatores audivimus: quid superest?

Plin. Cum transportare habeamus necesse non tantum nosmetipsos, sed et alias moles multarum rerum quae excedant vires corporis nostri, et vero constet quaesita fuisse juvamina a Machinis: quid si illae etiam lustrentur?

Rex. Quis talia tractat?

Plin. Mechanici quidem fere omnes variis utuntur Machinis, sed rationem earum non intelligunt; accersendus esset aliquis Machinatorum quos nunc Ingeniarios vocant.

Rex. Vocetur ergo: et tu Plini, age cum homine.

[Ingressus ergo Ingeniarius, cum altero muto, Regem his verbis salutabit.]

Ingen. Gratulor publicis studiis; quae tu, Magne REX, non intermittis ad majorem deducere ordinem, lucem, facilitatem. Gratulor et mihi, cui de ingeniosis Machinationibus coram te verba facienda sunt. Utinam vero res tantas a fundamento explicare liceret! Nunc nomenclaturam tantum edere jubeor. Faciam tamen, Machinationes id genus ostendam et nominabo.

I. Quantum Bajuli duo ferre possunt Palanga, tantum potest unus protrudendo ante se onus impositum Pabom, suspensa a collo aerumna: longe autem majora provolvi possunt Phalangis, seu cylindris, durae moli subpactis.

II. Sustollendae rei gravi serviunt primum Vectis, quem oneri suppingendo, protensaeque parti incumbendo, onus tollimus. (sic) Deinde Succula; quam itidem suppingimus, manubriumque ejus rotando, res tollimus (sic). Tertio est Trochlea, per cujus orbiculos traducti funes ductarii multiplicant vim tractricem. Hinc (quarto) Ergata, quam circumeundo Vectiarii versant. Geranium denique cum adjuncto rotabili tympano, cui inambulando res magnae molis protollimus qualium in Emporiis maritimis frequens usus est.

III. Validae compressioni serviunt Pressoria, omnisgeneris: quorum ratio haec est. Prela duo rem interpositam pressare violentissime adiguntur a Torculari versabili, et circa Cochleam spiratim striatam vi retorto. (Sic.)

IV. Contra, qui findere vult aliqaid, dissilire illud cogit, adigens Tudite Cuneum.

V. Fistucae adhibentur ad pangendum sublicas. sive ansata fuerit Fistuca tollenda et demittenda humanis manibus: sive extollenda trochleis, demittendaque ex alto, ut fortius feriat.

VI. Artificiosi Aquaeductus, aquam de monte in montem transire, aut e flumine sursum ascendere, in quamcunque altitudinem cogunt. Ubi singularem admirationem meretur Archimedea Cochlea, aquam descendendo ascendere faciens.

VII. Horologia sunt dimetiendis horis reperta. Primo Solarium (Sciothericon) ubi Gnomonis umbra horarias lineas transmeando; deinde aquaria (Clepsydra) ubi aqua de vase in vas transtillando; mox Arenarium [Clepsammium] ubi arena itidem furtim transfluendo, moram praeterlabentis temporis ostendunt.

VIII. Admirandum vero inventum Automati! in quo Rotulae motant seipsas suis libramentis, circulationeque illa repraesentant horarum, dierum, mensium, replicationem,

IX. Perscrutantur etiam, quomodo Machina vere automata possit confabrefieri, procedens ultroneo suo tractu indesinenter, nes habens opus intendi, prorsus ad Coeli, suo motu per secula se moventis, imitationem: Nuncupant Mobile perpetuum: quod an possibile sit inventu, hactenus non constat. In quo ultimo humani Ingenii nisu ego subsisto. Teque Rex valere jubeo.

ACTUS IV. SCENA VI.

Ptolo. Jamne igitur finis?

Cleant. Non prius discedendum ab Artificibus, quam lustrati etiam fuerint, qui suis inventis non tam necessitatibus quam lautitiei, sensuumque oblectamentis, serviunt.

Ptol. Quinam illi?

Cleant. Balneatores, Barbitonsores, Lecticarii, Cupedinarii, Vnguentarii, Musici, Pictores, Specularii, eorumque gregales.

Rex. Et tanta horum est turba? primarii tantum horum ingrediantur.

Balneator ingressus. Mundare se identidem limpida est munditiei; fucare fuco lenocinii. Nostra Balnea eo sunt, ut homines deluant squalores desidentes in Laebro: aut ingressi Vaporarium conscendant Sudatorium et eliciant sudorem, defricentque strigmenta ciliciō, et extergant liteis. Transeundoque e Caldario in Frigidarium, aut vicissim, indulgecant delectationibus. Quandoque etiam ego Balneator scarifico, applicatis (auxilio flammae) cucurbitulis: saepe etiam adorno Barbas, Comasque.


page 905/906, image: s512

Barbitonsor. Sed hīc mittis falcem in alienam messem. Meum hoc est, displicatum capillitium partim attondere Forfice, partim abradere Novacula, partim evellere Vossellis: et relinquere aut Capronam dependulam a fronte (Polonis et Hungaris) aut comam, in circuitu (Germanis) Cincinnos etiam crispare Calamistro, Calvis autem adaptare ascititium capillamentum, Caliendrum, seu Galericulum.

Lecticarius. Res Tactiles ut nos afficiant leniter inter cubandum, inventi sunt Lectuli, et Storeae, plumeaque pulvinaria et Cervicalia, quibus supercubamus molliter. Tum Stragulae ac Tegetes, quibus nos supertegimus: et Conopaea, quibus circumsepimus lectulos, ut ne culex quidem aut musca molesta esse possit. Pro commodiori vero sessitatione, sunt Scamna et Sellae cum fuscris ac scabellis. Et Bisellia, fulcro ambifariam versatili. Tum Culcitrae fartae tomento: olimque ad mensam discubitorii Lecticae, et subalares pulvilli. Pro gestatione denique Lecticae, et aliae gestatoriae sellae, quibus aut morbidi, aut voluptuarii circumgestantur.

Cupediarius. Gustatui blandimenta dant cupediae, ut sunt variorum generum: Placentae, liba, piperataque liba (quae Dulciarius parat); Lagana, Moreta, Obeliae, Tegantiae, Scriblitae, Crustulae, Panis Saccharites.

[Addat: Deberent omnia ista ostendi, sed nondum sunt nobis cocta. ]

Vnguentarius. Ego voluptuosis parito odoramenta, Smegmata, Suffumigta; quibus illi delibuti fragrant.

Musicus. Aurium Delinimentum suavissimum est modulatio Vocis: seu vivae, seu cum instrumentis Musicis. Quae vel pulsantur, vel plectuntur, vel inflantur. Pulsantur, Tympanum, Campana, Cymbalum, Tintinabulum, Crepitacula quaecunque; itemque Crembalum, quod intersertum dentibus adhalatu gutturis, allisuque digiti, tintinnat, Plectuntur Organa, quae fidibus intenduntur ac remittuntur (intensaeque acutum sonant, laxae graviter): idque vel digitis, seu manūs utriusque, ut Nablium (Sambuca) seu alterius, alterā moderante chordas (ut Cithara et Testudo) vel plectro, eoque aut setaceo, ut Fides; aut rotabili, ut Lyra; aut prosiliente pinnula, ut Instrumentum. Inflantur vero quaedam ore, ut Fistula a fistulatore; Tibia a Tibicine; Tuba a Tubicine; Lituus a Liticine; Buccina a Buccinatore; Gingras a Gingratore; Tibia utricularis, ab Utriculario; quaedam follibus, ut Organon pneusticum, ab organario pulsatum.

[Non omnia adsunt, non omnia ostendi possunt. ]

Pictor. Oblectamenta oculorum potissima praestantur visibilium rerum repraesentatione, quasi ad vivum, per Picturam, Ficturam, Sculpturam, Caelaturam, Fusuram. Dum enim Pictor in plano cujusvis rei effigiem delineat graphiō, perpingit penicillō, illuminat pigmentis, gratissimum est oculorum pabulum. Quem imitatur Fictor, et Fusor, infundentes modulis ceram, vel gypsum, vel metallum, eoque modo perelegantes defingentes fusiles rerum imagunculas. Sed Sculptor Statuas libera manu exsculpit. Caelator vero insculpit vasis jam paratis, itemque Sigillis, quascunque vultspecies. Alios Artifices circa rerum repraesentationes subtilissime occupatos tacebo nunc.

Specularius. Meum tandem est; explicare pulcherrimas oblectationes, quas Visus noster ex Vitris certā arte paratis percipit, ex quorum genere potissima sunt ista sex:

1. Speculum; quō homo intuetur seipsum (en!)

11. Conspicillum; quō prospectat res quasuis ante se acrius (en.)

III. Telescopium; quo prospectamus longe dissita, tanquam proxima: cujus beneficio per integrum milliare Homo agnosci potest.

IV. Microscopium; quo rem pusillam intuemur ut magnam: Arenae granum ut Montem, Pulicem ut Bovem.

V. Prisma; Quō rerum colores milleformiter transformamus, splendore verbis inexplicabili. (en.)

VI. Speculum Vrens; per quod transmissus radius Solis, accendit non tautum pulverem nitratum, sed et Stramen, Vestem, et quidvis: integras etiam hostiles classes.

De Speculo sigillatim monebo. Optimum esse, quod rem objectam reddit eadem qualitate et quantitate. Id quod fit, quando speculum bene perpolitum est, et prorsus planum, neque concavum, neque convexum. Nam convexum ostendit rem minorem quam est: concavum inveram; ut Hominem capite deorsum stantem. Num quid praeterea? Docebo vos Speculi usum Ethicum, quomodo Socrates docuit. Si te vides (inquit) formosum facie, cave ne te deformes moribus: si deformem, vide ut deformitatem corporis penses formositate animi. Pulchre hoc!

[Abit, Musicāque sonante Rex ipse quoque cum Philosophis Scenā excedit.

Epilogus.

Amplissimi Patroni et Fautores, Diu vos ludis suis detinuerunt ludiones nostri. Annon abusi patientiā vestrā? Ego non abutar, verbō quid velim dicam, Valete; Valete inquam millies, et nostri nolite dememinisse. Brevi vos in hoc Amphitheatrum nostrum invitabimus denuo, si progressibus nostris benedixerit Altissimus. Quod optate, iterumque VALETE.

[Musica. ]

JANUAE LINGVARUM PRAXEOS SCENICAE. PARS IV. IN QVA SCHOLA trivialis, quomodo in Ludum transformari possit, ad vivum repraesentatur. Prov. 8. vers. 31. Sapientia ludit in Orbe terrarum: deliciaeque illius sunt cum filiis hominum.


page 907/908, image: s513

PERSONAE.

1 Prologus.

2 Ptolomaeus.

3 Plato.

4 Eratosthenes.

5 Apollonius.

6 Plinius.

7 Notanus.

8 Chartopaeus.

9 Typographus.

10 Bibliopegus.

11 Bibliopola.

12 Bibliothecarius.

13 Scriptor Librotum.

14 Censor.

15 Scholarcha.

16 Didacticus.

17 Archicus, Literator.

18 Discipulus Alphabetarius.

19 Secundus.

20 Tertius.

21 Procopius.

22 Discipuli septem, omnes lectores tantum. Inter eos duo ingeniosiores Musici, loqui etiam et cantare debebunt.

29 Telesius cum discipulis aliquot: quorum duo tantum loquentur, legendo: reliqui mutae personae.

32 Vestibularis Praeceptor, cum 18. ahicujus ingenii discipulis.

50 Janualis Praeceptor cum 12 discipulis.

68 Atrialis Praeceptor cum 6 Discipulis ingeniosioribus.

78 Epilogus.

PROLOGUS. Magnifici et Generosi, Venerabiles et praeclari Viri, totaque eximia Spectatorum corona!

IN Schola, de Schola, et pro Schola, verba fieri convenientissimum. Nos igitur, quia in Schola tam folemniter congregati sumus, de Schola loquamur, et pro Schola agamus, quicquid possumus. Quid autem illud est quod possumus? Primum, Vota fundere, ut Scholis bene sit, huic nostrae et aliis. Deinde anniti, ut bene sit: quod obtinetur, si Docentes et discentes officium faciant, diligenter docendo, diligenterque discendo. Sed et Domini Scholarchae diligenter Scholas visitando, utque omnia recte, fiant disponendo, monendo, urgendo. Quorum qmnium functiones et munia, dum Vobis particulatim hodie e medio Discipulorum Scholae Vestrae quidam (modo illo quem Vobis, tanquam amoenum, probari satis jam certi sumus) ob oculos ponent. Vos Patroni et amici animō benevolō, sensibusque excitatis, adeste!

[Honore exhibitō Scenā recedet. ]

ACTVS, habens Scenam Unicam. Ptolomaeus. Plato. Eratostenes. Apollonius. Plinius.

Ptolom. Meministis, Amici, cum nuper lustraremus Opifices, suasores Vos fuisse mihi, ut ne Liberalium artium Magistri admiscerentur Mechanicis, sed peculiari servarentur Examini. Parui confilio, negotiumque dilamm est. Nunc autem non diurius differendum ratus, convocavi V os, ut res peragatur hodie. Dicite igitur, unde sit faciendum initium?

Plat. Saluti sit rei Literariae, Tnaeque aeternae laudi, Rex. quod sapienter coepta laudabili prosequaris constantia. Adsumus vocati, voluntati Tuae ad omnia parati. Quantum ad agendorum ordinem, Scopus nobis ante omnia recte figendus erit, ad quem Scholarum administratio collimare debet.

Rex. Quis ille scopus erit?

Plat. Cultura ingeniorum vera. Natura enim humana sine politura brutescit, ut in Nationibus incultis et barbaris patet; ubi Homines nihil a brutis, nisi quod loquantur, non mugiant, differunt. Necessario itaque Homines expoliendi sunt: primo, Mente, ad sapientiam. Deinde, Animō, ad Honestas actiones. Tandem, Linguā ad Facundiam,

Erat. Sapienter haec, et ad rei veritatem, dicuntur. Cum enim tria sint, quibus homo brutis praecellit primario, Ratio, Oratio, et libera, prudens, honesta, rerum variarum Operatio, trinam hanc praerogativam suam Homines et nosse docendi sunt, et custodire, augereque semper in majus, divini cujusdam thesauri adinstar. Et quidem vere, non fucate: ut Homo fiat non sciolus, sed sciens: non loquutulejus sed eloquens; non simulatus virtutum cultor, sed serius.

Apoll. O quam desiderabile est, sic excultumesse Hominem! Habere nimirum Mentem illuminatam, Rebus depictam! et posse rursum in aliorum Mentibus easdemdepingere Sermone scitō! habereque tandem Actiones et passiones sitas in potestate sua! Angelica quaedam perfectio haec est, considerata in plenitudine sua.

Plin. Incorrupte judicas Apolloni. Quantum Homo distat a bruto, tantum homo doctus ab indocto. Caeterum, quia Culturae humance instrumenta sunt, primo Libri; dehinc Scholae tandem Conversatio erudita, et susceptae hujus causā Peregrinationes: placetne serenissimo Regi, et Sanientum Collegio, ut primum illud lustrandum suscipiatur primo? hoc est, ut ante omnia, Quomodo se res I. ibraria habeat, cognoscamus?

Ptol. Placet consilium: sed quis examinandus erit?

Plin. Existimem primo esse vocandum Notarium, seu Scripturarium: qui Literarum et Scripturae rationes reddat. Deinde, Librarios, qui nempe Libros scribunt, cudunt, compingunt, vendunt, asservant.

Ptol. Fac ita esse. Vocentur.

[Exibit, eos convocaturus, plinius: resonante interim Musicā. ]

ACTUS II. SCENA I. Notarius, cum suis instrumentis.

Rex. Examina hunc Apolloni.

Apoll. Notarii nomine huc aliquis vocari jussus fuit: tune es?

Notar. Sum Domine.

Apoll. Ecquid ergo est Notarius?

Notar. Qui internas animi cogitationes Notis externis exprimit.

Apoll. Quotuplices sunt Notae?

Notar. Triplices. Primo Hieroglyphicae, apud AEgyptios olim usitatae: ubi rerum sensus per aliquam picturam designabatur. Exempli gratiā; Cum significare vellent DEI providentiam, pingebant Oculum apertum: cum alicujus in officio negligentiam, Oculum clausum: cum Prudentiam, Serpentem: et sic infinita. Secundo sunt Characteres Reales, hactenus apud Chinenses in usu: quos diversarum etiam Linguarum Nationes eodem modo scribunt, quisque autem suā linguā legit. Cujusmodi characteres nos in Europa Cifras habemus: dum 1657 idem significat omnibus;

page 909/910, image: s514

sed aliter istud sua lingvā pronuntiat Latinus, aliter Polonus, aliter Germanus, aliter Hungarus, etc. Si aeque alia ut numeros exprimere sic possemus (sicut Chinenses possunt) haberet ea res id commodi, quod manu possemus colloqui, et exercere commercia, quibus lingva (ob idiomatum diversitate) inutilis est. Tertii generis Notae sunt Literae nostrates, minimum linguae sonum significantes, A, B, C, etc. ex quibus compositis prodeunt Voces, Sententiae, Libri.

Apoll. Bene tu distingvis, et clare ostendis: sed quaenam ternarum istarum Notarum perfectissimae videntur?

Notar. Literae: quia iis accuratissime omnia exprimere, adeoque ignotas Lingvas discere, possumus.

Apoll. Euge, pulchre! Sed fuitne Literas scribendi. modus semper talis, qualis apud nos est?

Not. Minime. Antiqui enim ignorabant Chartam nostram, et Atramentum, et Calamos, et alia.

Apoll. Quomodo igitur scribebant?

Not. Primum Literas incīdebant saxis malleō (sicuti nos adhuc facimus Cyppis sepulchralibus, ad durabilitatem.) Deinde insculpebant ligneis Codicibus (praesertim faginis) sectis et dolatis in labulas, coelte. Post exarabant stylō ferreō in Tiliaceis libris: aut Palmeis, vel Malvaceis foliis, et Linteis ceratis velgypsatis: qualiter adhuc apud nos gestamus gypsatos Codicillos, ecce!

[ Notandum perpetuo. omnia haec demonstranda esse rebus ipsis exhibitis. ]

Exinde inscribebant Pergamenae (hoc est Membranae ex ovinis tergoribus in civitate Pergamo factae) calamō Niloticō (arundine puta subtili, in Nilo crescente.) Subsequenter demum reperta est Papyrus, e Papyro planta bicubitali, habente corticis loco tunicas latissimas praetenues: quas discriminatas acu, et imbutas aqvā glutinosā, complanatasque prelō, ac desiccatas Sole, digerebant in scapum, viginti plagulas habentem. Nos nunc Charta utimur, et Atramento, et pennis Anserinis.

Apoll. De Charta nihil opus, est: statim accersetur Chartopaeus. Atramentum scriptorium quomodo confiat dicito.

Not. Sumimus Gallarum quernarum quantum placet, Vitrioli sextam ejus partem: adindimusque decimamqvintam partem Gummi, et aliquantulum Aluminis ad prohibendum penetrationem, et mucorem.

Apoll. Penna quomodo temperatur, ut scriptioni serviat?

Not. Non dicam tantum, sed ostendam. Eligitur penna (Anserina, vel Pavonina est optima) caule firmo, et pertranslucidō, qualis haec est: en! Cujus scabritiem erado primum scalpelli tergō (sic) acie autem detrunco caudam, et rescindo utrinque caput, ut bifurcatum fiat (sic!) Tum diffindo, ecce! facioque pro defluxu atramenti crenam: circumdoque istam incīsuram, et praecīdo aequaliter. Demum intingo, et scribo, (scribat) post recondo in Calamarium, (recondat.)

Apoll. De scribendo nihil amplius habes?

Notar. Hebraei, cum aliis Orientalibus, scribunt a dextra sinistrorsum (sic). Graeci, et nos caeteri Europaei, a sinistra dextramversus (sic). Indi quidam a summo ad imum (sic) aeque legibiliter. Praeterea, Antiqui habebant Tachygraphiam, artem velociter scribendi, per SIGLAS, quibus manu excipere sufficiebant sermonem, non ad calamum dictantis, sed libere loquentis. Quam artem nuperrime. excitārunt Angli, vocantque Stenographiam. Habemus tamen artem istis etiam celeriorem, et elegantiorem, Typographiam: qua unus unō die plus exscribit prelō quam possent sexcenti Scribae calamō.

Apoll Nota res est: et agemus mox cum Typographo ipso. Tuam interim Rex laudat industriam, Regiumque promitrit favorem.

ACTUS II. SCENA II. Librarii: nempe Chariopaeus, Typographus, Bibliopegus, seu Compactor, Bibliopola, Bibliothecarius, (cum instrumentis suis,)

Rex. Age cum illis Eratosthenes.

Erat. Omnes Vos rem Librariam tractasis?

Char. Ego libris paro materiam, Papyrum.

Typog. Ego iisdem imprimo formam interiorem, Scripturam.

Comp. Ego addo formam exteriorem, Compacturam.

Bibliop. Ego Libros publice vendo.

Bibliot. Ego coemo, et tanquam sapientiae thesauros congesto et conservo.

Erat. Dignam omnes praestatis operam. Explicet quisque opera sua specialius.

Chart. Eo emitto pueros meos vicatim ad coemendum Linteamenta vetusta, et detrita; ex quibus concerpris, in pulmentum contusis, aquā glutinosā dilutis, inque folia diductis (sic) conficio Chartam: quam etiam antiquo more Papyrum vocant. Tum eam colligo in Volumina minora, seu scapos, plagularum vigin ti quinque: horum vero viginti faciunt Volumen majus (Risam): quorum decem dant Volumen maximum (Ballam). Ita eam vendo: nec mihi plus circa ista laboris est.

Erat. Quid tu Typographe?

Typ. Mihi sunt aenei Literarum typi, permagnō numerō conflati, et per haec Loculamenta digesti: Quos meus Typotheta sigillatim expromens componit in Verba, verba in Versus (ad mensuram hujus linearis normae,) Versus in columnas et paginas (habet enim folium paginas duas semper, sed pagina una aliquando duas, tres, quatuor, columnas): Paginarum vero cum tot habet, quot ad phyluram explendam requiruntur, coarctat omnes marginibus ferreis, ne dilabantur. Tum Impressor totam hanc typorum compagem (nos Formam vocamus) indit prelo, et perlinit atramentō pressoriō (ex fuligine et oleo lini parato) apprimit superimpositis Formae chartis: et sic integras schedas describit momentō, intra vero diem plus mille, omnia correctissime, si modo primum exemplar exacte fuerit correctum, a Correctore gnavo et solerte. Expletō vero Exemplarium numerō (quot unā editione absolvi volumus, centena vel millena) eximimus prelō rypos, abluimus, rurlumque disjectamus per cellulas suas, (seu forulos) ut in alium Textum coagmentari prompte queant denuo. Schedas vero a prelo siccatas colligimus, ut Exemplaria constituantur plena ad venundandum.

Erat. Bibliopege, enarra tuam quoque circa libros industriam.

Comp. Meum est Libros compingere, ut prompte manu versari queant. Audio meae artis Homines olim Glutinatores fuisse dictos: ex eo, quod chartas chartis agglutinabant, extremis marginibus tantummodo, longam in seriem, ut in Volumen convolvi possent, sic! Nunc vocamur Graece Bibliopaegi, Latine Compactores; quia schedas complicamus in folia, tum malleamus, consuimus, dorso glutinamus, demaiginamus (hāc planulā.) Tum circummunimus tegmentis ligneis aut papyraceis, supertectis membranā aut corio, vel serico et auro: lateraque fibulamus clausuris, aut connectimus ligulis. Grandioribus etiam libris affigimus umbilicatas Bullas; per angulos et in medio. (Ecce!)

Erat. Diversae magnitudinis Libri habentne propriam No menclaturam?


page 911/912, image: s515

Com. Habent omnino. Maximus iste vocatur Liber infolio (et major etiam isto, in Regali folio) Minores hi, in quarto, in octavo, in duodecimo, in sedecimo, in decimooctavo, in vigesimoquarto (ostendet fingulos:) in quibus scilicet philura plicatur in folia duo, quatuor, octo, duodecim, sedecim, octodecim, vigintiquatuor, etc. Nam, liber oblongior in latum, vocatur Lingvatus (sic) in altum, Columnatus. (iste:) Atque si quis Liber sit grandior, quam ut una compage arctari possit, dividitur in Tomos, ut Cicero.

Erat. Cedo tuas operas, tu Bipliopola!

Bibliop. Ego libros pretio distraho, vendendo eos seu compactos seu in albo, aut crudos (ut vocant, hoc est incompactos.) Et quidem tum domi in Bipliopolio meo, tum per nundinas oppidatim: ut haec sapientiae infundibula sibi comparandi nusquam cusquam deesse possit occasio.

Erat. Tibi Bibliothecarie quid cum Libris negotii est?

Bibl, Ego Libros selectiores undecunque comparo, compingi curo, Bibliothecae infero, per erecta Repositoria ordine dispono. Constituoque Librorum Catalogos, ut quōcunque fuerit opus, reperiri possit: meliores etiam super Pluteos expono, ut ab intrantibus illico legi possint.

Erat. Recte haec omnia. Sed omnes Vos, Libraria familia, monendi estis nomine Regis nostri, non bonam de vobis surgere famam. Nempe Vos immunitatibus Literanae Reipublicae, cui servstis, frui velle, vitā tamen et moribus a polluta Mechanicorum plebe differre nolle: indulgendo scilicet subinde turpi otio, et helluationi, similibusque faeditatibus. Itane est? Tacetis? Emendate mores! aut vos ad sordidas Cerdonum tribus relegabimus.

ACTUS II. SCENA III. Editores Librorum, Censor et Scriptor.

Ptol. Compellare hos placetne tibi, o Plato.

Pat. Tuum est, o Rex, mandare, nostrum obsequi. Vos, reddite quoque actionum Vestrarum rationem, Idemne agitis opus, an diversum?

Script. Uterque Libros edimus: ille antiquos, ego neotericos, recens scriptos.

Plat. Quos antiquos?

Censor. Quoscunque, qui sapienter aliquid scripserunt, scripta vero illa hactenus per Bibliothecas latuerunt, ut nostro aevo innotescant protrahimus eos, beneficioque typorum promovemus in lucem.

Plat. Habetisne vera et incorrupta antiquorum Exemplaria?

Cens. Non semper Domine. Nam Autographa (quae Onginalia vocatit) non pervenerunt ad nostram aetatem: Apographa vero (hoc est, Exemplaria transscripta) adeo saepe variant, etiam rimu, ut de germanitate scripti, annon sit supposititium; et de genuina lectione, ubi Exemplaria dissonant, difficilimum quandoque sit judicium. Critici tamen boni est conjecturis certis omnia deprehendere, lectoribusque verum Authoris senlu detegere: Seu interjectis Textui Glossis (sic; Seu Annotationibus Separatis, ad marginem, aut ad Capitis, vel etiam Libri, finem.

Plat. Multum hoc Vobisproculdubio Sacessit negotii.

Censor. Difficilis labor, fatendum, sed utilis: quia sic Ingenia priorum seculorum tributaria reddimus Ingeniis nostris, ut mventis illorum firuamur nos.

Scripter novus. At quia non omnia scire potueruiit illi, plura reServata Sunt posteriorum diligentiae; Ego cum mei similibus, boni publici amore hoc agimus, ut ne inferiores videamur prioribus illis: et quicquid evestigari potestmclius, cvu!gamus, ut lux augeat lucem

Plat. Laude digni hāc parte: modo quod sic datur lux sit non tenebrae. Dicite autem, Quomodo cocinnatis Libros; qua serie contenta ordinatis?

Script. Frontispicio libri ponitur Titulus, Libri summam indicans: sequitur libri Dedicatio, ad aliquem Patronum. Dehinc Praefatio ad Lectorem, argumentum plenius edisserens, Librique usum scitum edocens. Tum addi solent, Elogia in Authoris et libri laudem ab Amicis scripta. Demum sequitur ipsa libri medulla, Tractatus nempe, in Capita et segmenta divisus. Tandem Clausula, cum Indice contentorum, aut etiam Erratorum.

Plat. Vani se hīc aliquid admiscet omnino; sed dissimulemus nunc. Hoc solum moneo. Si libros Vestros vultis esse vendibiles, Lectoribusque utiles, operam date ut sint de rebus bonis scripti, et bene elaborati. Atque si quos recudi contingit, videte ut quaelibet Editio nova, sit aut melioribus observatis auctior, aut certe saltom correctior, donec nihil mendorum supersit. Noxiosi vero Libri ne unquam prodeaut, cavete!

Scrip. Dabitur opera.

Censor. Erimus memores.

Digressis illis, Rex ad suos. Lustravimus eos, qui Eruditioni parant viam. Fortasse jam vocandi erunt, qui Eruditionem e Libris transferunt in Homines.

Plat. Necessitas flagitat. Quippe Libros tantum habere doctos, non liberat a barbarie: Homines ipsos esse doctos oportet. Suadeo igitur e Scholis huc adduci Docentes et Discentes, quidque ibi agant et quomodo, cognosci. Ante omnia tamen advocari suadeo Scholarcham et Didacticum; ex isto ut cognoscamus qualis Scholarum status sit, ex hoc autem qualis esse possit, si res mutari queant in melius.

Rex. Sapienter hoc suadetur. Vocetur quisque seorsim: Scholarcha prius: Cum quo tu Plini age: cum Didactico vero tu Plato.

[Exibit Plinius, eumque introducet. ]

ACTUS II. SCENA IV. Scholarcha [Ingressus, Regi et Collegio reverenter honorem exhibebit. Quem Plinius, Regis nutu sic alloquetur.

Plin. Salve Vir honoratissime! praesentia tua nobis grata est. Placuit Regi, et Sapientum Consilio, advocatum habere Te, ut de Scholarum statu ex te cognoscamus. Tu igitur nos super hac re bonā fide in forma.

Scholar. De Scholarum in pejus prolapsu in valuerunt multis jam ab annis querelae, varias per Gentes. Has ego nunc facio meas, nihilque in Scholis rect geri, et testor, et detestor, et deploro.

Plin. Cuid ita? Nihilne opis tulerunt, qui ante sesquiseculum, inter resuscitandum barbarie oppressas literas, de Ludis quoque Literariis recte aperiendis sua communicarunt consilia? Erasmus, Melanthon, Sturmius, alii.

Scholar. Caeperant florere Scholae, marcescunt denuo: fumos habemus pro luce.

Plin. Non Vos tot Didactici, qui a semiseculo prodierunt, Caselius, Lubinus, Ratichius, Caecilius, Seidelius, et complures alii, qui Artem docendi constituere tentārunt certam, juverunt?

Scholar. Aut nihil, aut perparum. Haeremus in coafusionum luto.

Plin. Dolendum! Non autem deprehendere potestis, ubi proprie res haereat? et quae sit causa, quod remedia non pellant morbos, figant potius, et augeant? Schol. Non omnino latent causae. sed quibus emovendis impares sumus.

Plin. Edissere libere. quid subesse arbitraris?


page 913/914, image: s516

Scholar. Desunt, qui Scholis serio vacare velint, aut possint, aut sciant: perfunctorie fiunt omnia. Quid consilii tulerint boni isti viri, Didactici, ignoramus fere, recogoscere ista supini, aut si qui non omnino ignorant, laborem tamen fugiunt. Verbō, Indormierunt Scholae malis suis, etiam vellicari et excitari renuunt.

Plin. Dic, Vir optime, si votō Tuō res agendae essent, qualem Tu optes Scholam?

Scholar. Egone? Ah, si exaudire mea vellet suspiria Deus, scirem quid optarem.

Plin. Effunde libere vota!

Scholar. Scholam vellem, quae verissima esset Humanitatis Officina: exercens Juventutem non ad Literaturam solum, sed magis etiam ad Mores honestos, maxime vero ad Deum sancte colendum; et ad omnia quae humanam perficiunt Naturam. Ut quisquis hīc politur, evadat non frustum hominis, sed Homo: totam Vitam sapienter ordiri, totamque prospere transigere, gnarus: edoctus nimirum circa omnia recte Sapere, omnia recte Agere, de omnibus recte Loqui. Atque ad haec omnia Juventutem deducendi ut nobis iter fit certum, breve et efficax: quō haec Vitae praeludia ludibundis quasi peragantur, et Schola vere sit quod audit Literarius Ludus, non vero molestum Ingeniorum pistrinum, ex quo lubentius fugiant, quam in eo perseverent.

Plato. Noster es, dilecte vir, qui tam bona haec sapienter Scholis oprare nosti: tametsi in providendis mediis deficere videaris. Clementissime, REX, dignum judico hunc Virum desideriorum quem Sapientum Tuorum assidere facias choro! ut dum de Mediis ad desideratum illi Scopum veniendi conlultamus, ille adsit, audiat, exsultet, repertssque post viis bonis confidentius insistat.

Rex. Lubenti assentior animo. Asside Virorum optime! Et qui tam fervida desideria tua jungis nostris, junge quoque consilia.

Schol. Eum me honorem non censeo mereri, Magne REX, Tuis ut annumerer consiliatiis.

Rex. Acquiesce judicio nostro, et asside. [Faciet igitur, honore exhibitō. ] Quid jam agendum?

Plinius. Vocandus est Didacticus.

Rex. Quid vocis aut rei est Didacticus.

Plato. [gap: Greek word(s)]Graecis Doceo est; [gap: Greek word(s)]Doctus; [gap: Greek word(s)]Doctivus: hoc est docendi artifex.

Rex. Introeat ergo.

ACTUS II. SCENA V. [Didacticus.]

Didact. Regiae Majestatis nomine sistere me jussus, adsum.

Plato. Salve Vir egregie! Narratum est Regiae Majestati, te profiteri Didacticam: itane est?

Didact. Si professionis nomen meretur pius alios in Professione sua juvandi conatus, fateor me inter eos esse, qui difficiles Juventutem formandi labores expeditius procedere posse optant, observationesque bonas quae huc faciant, colligunt. Quomodo videlicet minori molestiā, strepitu, nausea; majori vero faciliate, svavitate, fructu, versari liceat in Scholis, humanitatis officinis. Ubi necesse habent exerceri Juniores (qui quidem optent ordiri vitam sapienter, et transigere prospere) non tantum in Literatura, sed in omnibus quae humanam perficiunt naturam: nempe ut praediscant recte SAPERE, recte omnia AGERE, recte LOQVI, Lingvā unā vel pluribus.

Plato. Bene ista, sed gustum vellemus Didacticae artis. Paucis explica quid illa sit.

Didact. Didactica est ars bene docendi. Docere vero est, quod quis scit, ut alter quoque discat et sciat, efficere. Bene autem docere est, ut quis Cito, Iucunde, Solideque discat, efficere.

Plato. Cur tria illa, Cito. jucunde, solide, addis?

Did. Quia male docet, qui tarde, qui moleste, qui mutile, ad scientiam promovet. Omnino ars igitur quaerenda est, quā doceamus Cito, quia multa discenda sunt in usum Vitae: ut ergo nulla in re diu haereamus, sed progrediamur ex aliis ad alia. Iucunde, ut Discens toto studii cujusque cursu, non magis se defatigatum sentiat illis quae acta sunt, quam accensum ad ea quae peragenda restant. Solide, ut quicquid discitur. ediscatur totum et recte, ad promrum usque usum.

Plato. Aurea ars, si haberi possit.

Didact. Potest haberi, adeoque jam habetur, beneficio DEI

Plato. Manus nostrae oculatae sunt, credunt quod vident.

Didact. Nonne Docere Ducere est

Plato. Propemodum: Itur enim ab aliquo noto ad aliquid ignotum: sed quid tum?

Did. Detur jam qui sciat praeire, et vestigia ponendi modum praemonstrare, teneatque insuper imbecillem manu; annon transire poterit quicunque quocunque?

Plato. Applica.

Didact. Doceantur omnia per Exempla, Praecepta, Vsum! et discentur omnia certo, cito, jucunde. praemonstret inquam Docens cujusque rei, noscendae aut faciendae, Exemplar verum, et clarum. detque disceti ad contemplaudum illud spatium justum. Tum illustrer praeceptō seu regulā, quid et ad quid sit, et quomodo fiat, perspicue, ut non intelligi non possit. Demum jubeat imitari, tentantique imitamen adstet, ut si aberrare videat, mox corrigat, donec errare dediscat, Sed Condiscipuli quotquot fuerint, simul attendant, ut quicquid dicitur uni, audiant omnes; et in quocunqve emendatur unus, in eo hallucinari dediscant omnes. Sed et hoc unō tempore non agatur nisi unum, ne distrahantur sensus: nec ejusdem Classis discipuli agant diversa, omnes idem. Tum denique eatur semper gradatim, quomodo res seipsas consequuntur, et a se invicem pendent. Tanquam per scalas bene structas ad quarumvis Rerum fastigia deduci poterit omne humanum Ingenium.

Plato. Facilius haec forsan dicuntur, quam praestantur.

Didact. Praestabuntur reipsa. Sit modo, qui docet doctus, et doctivus, cui adsit doctrinam aliis communicandi gnaritas et promptitudo: qui autem discit, sit docilis et disciplinosus, quotidie aliquid novi rescire ac ediscere, avidus: uterque habebit delicias: Scholaque fiet quod audit, Ludus, dum operae peragentur ludibundis utrinque. Et quod magis, haec blandae Manuductionis identitas, eam habebit commoditatem, ut Praeceptor, stans in Pulpito, satisfacere queat quantaevis catervae. Hi autem excitabunt seipsos certatim, acuentque aemulatione mutua, dum omnia fient palam omnibus. Sic enim ingeniosi proficient potenter, tardiores vero superabunt tandem quoque difficultates, ipsā exercitiorum assiduitate. quod ostenden Examina.

Plin. Ostendent, crede Veritatem enim promissorum experiri nobis certum est. Sed heus, nullane jam Disciplinā opus erit?

Didact. Disciplina jungenda est Institutioni semper. ut ne per indulgentiam obrepat incuria, vel desidia, aut dissoluta licentia. Ergo qui negligenter agit, increpetur: qui monitiones contemnit, ferulā castigetur. in quo autem malitiosa deprehenditur obstinatio, ejiciatur a morigerorum consortio, tanquam scabiosa pecus a grege. Ludimagister tamen plagosus esse caveat: permittat potius diligentibus honestas,

page 615/916, image: s517

recreationes, spatiationes: collusiones; adeoque ipsemet colludat, exercitia providens pulchra.

Plato, Scholarum distributio qualis tibi probatur?

Didact. Recte dividuntur in Triviales, Gymnasia Academias. Trivialis schola pro Elementariis ac tironibus est: quorum sensus exercendi sunt circa Res sensuales. Gymnasia (Classicas vocant scholas) pro iis sunt qui Linguas discunt, et liberales Artes. exercitandique sunt circa Rationes rerum noscitandas. Academiae denique pro iis, qui absolutam Eruditionen qvaerunt, purum scilicet Rerum intellectum: ubi hoc operam dant Professores Facultatum quatuor, ut humanae Vitae Magistri, Philolophi, Medici, Jureconsulti, Theologi, inde prodeant, communi bono.

Plato. Methodi melioris jamne data sunt publicis in Scholis. specimina?

Didact. Nondum pro voto. Pauci attendunt confilia bona, consuetis sibi placent. Incipiunt tamen alicubi prospicere, ordinatiusque agere.

Plato. Gratulandum. Quaeso edatur hīc coram serenissimo Rege, specimen! Descende proximam in Scholam, Docentesque et discentes methodo Tuā instrue! ut paulo post Examine habito, quid boni subsit, patere possit melius.

Didact. Experiar, cum DEO.

[Musica. ]

ACTUS III. SCENA I. Didacticus.

Redeo Serenissime Rex, rebus non male, uti spero, dispositis, a Schola prima ad ultimam.

Rex. Gratulabimur, si ex voto. Dic autem, quomodo res dispensasti?

Didact. Ultimum Scholis finem et metam posui, Reddere puerum quemlibet, quem formandum accipiunt, Virum administrandae Vitae Oeconomicae, Politicae, Ecclesiasticae, idoneum. Sed, quia ex Infame non illico fit Vir: (quippe pueritiae, adolescentiae, juventutisque transire prius necesse habet annos) sic per Scholas ternas pensa distribui, ut puerum gradatim elevent, ad virile usque Sapientiae robur.

Rex. Edissere quomodo?

Didact. Cuiqve Scholae praefixi metam, quousque suos deducere habeat. Tum dedi cuique Instrumentum certum, cujus beneficio suos ad metam hanc suam deducere possit certo. Tandem ostendi modum Instrumentis istis utendi facilem et jucundum: tum Praeceptoribus, tum discipulis, tum horum inter se in concertationis forma. Quibus modis obtinere spero, ut quicqvid ulla in Classe discendum est, hoc se prius videant didicisse, quam sentiant discere, discipuli.

Rex. Magna minaris: vide ut fidem praestes.

Didact. Res fidem faciet. Vocentur et examinentur a primis ad ultimos. Discipuli dico cum Praeceproribus suis. ut quid, et quomodo utrique agant, coram spectetis. Sed qvaerite si placet, ex quolibet Praeceptore primum, Quousque suos ratione Literaturae, Morum, Linguae, deducere habeat. Secundo, Quid Instrumentorum ad haec certo peragendum in promptu sit. Tertio, Quomodo iisdem Instrumentis utatur, ad Discentes in alacritate continendum, et suaviter magnos progressus faciendum. Quod ab omnibus exigi velim practice, ut suos cum Discipulis processus coram vobis exhibeant. Tum enim demum tota de re judicare poteritis integrem.

Rex ad suos conversus. Qvid videtur?

Plato. Placet.

Erato sthenes Rationabilissimum est ita fieri.

Apollonius Commodum erit.

Plinius Qvo autem ordine vocabuntur?

Didact. Quamlibet Scholam (Trivialem, Gymnasticam, Academicam) in tres Classes divisi. Prima ubique Classis erit Incipientium: Secunda Proficientium: Tertia Perficientium. Initium ergo fiat a prima et infima, Alphabetariorum, Classe. Rex. Fiat, adsint.

ACTUS III. SCENA II. Literator togatus, scipionem manu gestans, cum tribus Discipulis, quorum quisque Tabellam ligneam (cum recens excogitato Alphabeto vivo) et Cretam, secum feret.

Rex. Eratosthenes, fac cum istis periculum.

Erat. Pusilli hujus gregis tune duictor es?

Liter. Mihi concrediti sunt formandi.

Erat. Ad quid eos formas?

Lit. Ad Pietatem, ad Mores bonos, et ad Literas noscendum, pingendum, recte pronuuciandum.

Erat. In Pietate, quomodo eos exerces?

Lit. Doceo illos, voce et exemplo, ante Scholam et post Scholam; ante cibum et post cibum, cubitum eundo et cubitu surgendo, invocare Dcum; idqve genibus flexis, manibus plexis, oculis sursum erectis, gestuque ad omnem devotionem composito. Saepe. eos moneo, omnia bona venire a bono DEO, Creatore nostro; ideo illum semper esse laudandum, dum nobis bene est: et ne nobis male sit deprecandum, praeveniendamque iram Dei metu Dei, serioque pietatis studiō. Ut tautem DEi voluntatem ne ignorent, repeto cum illis quotidie Decalogum: tum solatii loco Fidei Symbolum, et similia. Deduco etiam ad sacros Coetus, ibique composite tanquam in conspectu DEi et Angelorum, ut se gerant, doceo. Nam tametsi Conciones sacrae supra illorum captum sunt. adsuescunt tamen diligere Tabernacula Dei, et agnoscere se Cives Ecclesiae, domesticosqve DEi.

Erat. Pie hoc. Mores quomodo illis implantas?

Liter. Iterum praxi. Adsuefaciendo eos exemplō et monitis ad Temperantiam in victu: ad Munditiem in vestitu: ad Venerationem erga superiores, et ad Obedientiam aeque in mandatis atque vetitis, semper promptam. Tum ad Veracitatem, ne unquam mentiendo fallant: et ad Justitiam, ne unquam alienum quid contrectando, vel occultando, auferant: et ad Labores atque Occupationes perpetuas, sive serias sive ludicras: eō semper fine, ut ad omnia excitatos, et otii impatientes, reddam. Patientes contra injuriarum ut efficiam (quae virtus Christianismi fundamentum est) varie pertento, utque tandem alieno potius qvam suo regi malintarbitrio, obsequentiae perpetuae exercitiis obtineo.

Erat. Pulchra exercitia! Alte videris imbibisse illud Senecae: Mores primum, mox Sapientiam disce, qvae sine moribus male discitur. Sed cedo, quid Sapientiae illos doces?

Lit. Si nondum Sapientiam ipsam, Sapientiae tamen viam coram illis plano: Literas eos (quae ommis Eruditionis colligendae universale instrumentum et ad Sapientiae thesauros claves, sunt) brevi et amoenā viā perdocendo.

Erat. Intra quod temporis spatium?

Lit. Mensis unius.

Erat. Hem, tam cito! quā id arte?

Lit. Unicum mihi est instrumentum, Tabella haec! In qua pictuni illis exhibeo Alphabeta vivum: Animalia scilicet quae Literarum singularum sonos edunt. Tiro igitur Animal quodvis intuens, sonumque illius imitans, per semetipsum pronunciat Literam: quomodoque idem sonus pingatur, ex adjecta Figura discit, pingereqve ipse eandem Figuram consuescit.

Erat. Qvomodo? ostende id praxi.

Lit. Lubens. Ecce Tirunculos heri mihi traditos, literarum adhuc ignaros! Hos in conspectu Vestro

page 917/918, image: s518

Literas docebo. Filioli, venste, ludemus cum hac pictura!

Discipulus. Bene, Domine Praeceptor.

Praeceptor, primam ostendens picturam. Quid hoc est?

Discip. Avis.

Praec. Recte: sed cujusmodi avis?

Discip. Nescio.

Praec. Tu alter: Ille. Nescio.

Praec. Dicam vobis: Cornix est. Scis autem, Tu, quomodo Cornix clamat?

Discip. Nescio.

Praec. Sic dicit, A, A, A. Imitare.

Discip. A, A, A.

Praec. Tu alter. Alter. A, A, A.

Praec. Recte. Scis autem tu, quomodo Sonus iste pingi possit?

Discip. Nescio.

Praec. Nemo Vestrūm?

Discipuli. Non.

Praec. Docebo Vos. Ecce hic jam pictus est (a) quotiescunque quis Vestrūm talem figuram videbit in ullo Libro, semper dicet (sicut Cornix dicit) a, a, a. [NB. Ostendet in Vocibus ejusdem Tabulae occurrentem hanc literam (a), aut jubebit ipsosmet quaerere, donec illam invenire, hoc est, agnoscore, per se sciant. ]

Praec. Vultisne scire pingere quoque?

Discip. Volumus.

Praec. Facillime discetis. Tu N. primo, sed vos reliqui spectate. En graphium hoc ligneum! prehende illud tribus digitis manūs dextrae, (fic) et trahe, super literam hanc (sic). [Imitabitur igitur, aliquoties. Tandem Praeceptor. ] En Cretam, scribe hanc Literam in hoc nigro Tabellae spacio, juxta priorem illam. (Tentabit, respectans, semperque repetens, A, sic scribitur a: donec sciat: si non exacte, quoquo tamen modo. Sic et alter et tertius: tum Praeceptor:) Tu quomodo pronuntias quod scripsisti?

Discip. A.

Praec. Recte, laudo.

Erat. Jam ergo eos unam docuisti literam?

Praec. Docui.

Erat, Quomodo procedis cum caeteris?

Praec, Eodem modo: Methodus mihi unica, sui semper similis, est.

Erat. Sed antequam omnes literas didicerint, obliviscentur priorum.

Praec. Non possunt: sequentem enim Literam non sumimus solam, sed cum praecedente, sic: a-b, b-a: a-c, c-a: e-d, d-a, etc. Et postquam totum Alphabeta sciunt, promiscue omnia omnibus jungendo, semperque simul et pronunciando et scribendo, ut jam et Nomina sua scribere, Literarumque usum pervidere incipiant, e-g-o: t-u: i-s: p-a-u-l-u-s; p-e-t-r-u-s, etc.

Erat. Quae autem hi tui exercitia concertatoria habent?

Proec. Quaerunt mutuo de figuris: Hoc quid est? Respondet alter, Agnus, Anser, Vpupa, Vrsus, etc: Quomodo clamat Agnus? Bee. Et quomodo hoc scribis? Sic, B. Cujusmodi concertatio fit per totam Tabulam saltim: dehinc memoriter etiam.

Erat. Et si quis nescit, quid lusu perdit?

Proec. Ridetur: aut accipit ab lllo, cui quaestionem solvere nescit, leve talitrum. Aut do cuilibet nuces aliquot: quas dum negligens perdit, jacturam dolet, et postea cavet.

Erat. Postquam vero totum Alphabeta didicerunt, quid illis facis?

Praec. Mitto in Classem lectoriam.

Rex ad suos. Quid haec Methodus placet?

Plato. Bona est, quia simplex et svavis in forma ludi: non terret Ingenia, sed allicit.

Apoll. Ah jamne veritas constabit illius Senecani; Longum et difficile est iter per Praecepta, breve et efficax per Exempla.

Plin. Si sic altioribus in Scholis procedi poterit, erunt Didactico agendae gratiae, ob compendia haec. Ita enim Literarum ludi vere poterun teste Ludi.

Did. Experiri licebit: Vocentur sequentes Classes.

Erat. Auditisne filioli, Vestros placere ludos? Ite, sic ludite, macti ingenio.

[Pueri ad Paedagogi nutum, flexō coram Rege poplite, exibunt: illeque sequetur. ]

ACTUS III. SCENA III.

Procopius (hoc est, Proficiens, [gap: Greek word(s)], Profectus) cum Discipulis septem.

Rex. Explora hos, Apolloni.

Apoll. Amice, quas Tu doctrinas hisce Tuis tradis?

Procop. Legere et scribere discunt ex me accurate; numerare et canere initialiter; Mores et Pietatem plenius.

Apoll. Quid Libelli manu gestatis, Tu et Tui?

Procop. Est Tirocinium legendi et scribendi, numerandique et canendi. Morum denique et Pietatis.

Apoll. Ostende. [Tradet ergo illi unum Exemplar; quod ille aperiens dicet. Ad quid ista Puncta, Lineae, Cruces, Circuli, Semicirculi, tam diversi?

Procop. Discunt haec primum pingere, ut Fundamenta habeant Calligraphiae: Literarum enim ductus ex his componuntur, ut sequens ostendit Tabula.

Apoll. Ergo illos jam ab initio pulchre scribere vis?

Procop. Praestat omnia agere pulchre quam turpiter: et habet quaevis res initia sua.

Apollon. Examina ipsemet hos tuos.

Procop. ad proximum. Tu, lege Tabulam tertiam Syllabicam.

1. Discipulus. Arb, erb, irb, orb, urb: Bra, bre, bri, bro, bru: Bar, ber, bir, bor, bur, etc.

Procop. Sequens, disyllaba.

3. Disc. Aper, Caper: Lignum, Tignum: Vnda, Munda, etc.

Procop. Trisyllaba lege Tu.

4. Disc. Allium, Pallium: Humerus, Numerus: Lilium, Milium, etc.

Procop. Satis. Tu sequens, quadrisyllba lege.

5. Discip. Beatitas, Foelicitas, etc.

Procop. Abrumpe: Video te etiam scire, quid Vocabula quatuor, et plurium syllabarum sint. Tu sequens, lege praecepta Moralia.

6. Disc. Disce Mores: Virtutem ama; Vitium fuge, DEUM time; Angelos reverere; Ora saepe, Jura nunquam; Honora Parentes; Obsequere Praeceptori. Gere te modeste; Majori cede; Minori parce.

Apoll. Parce tu quoque videmus te prompte satis legere. Etiamne memoriter haec tenetis?

Procop. Omnia quae Libellus iste habet, omnes illi discunt, primo legere, dehinc transcribere, tum intelligere, et memoriae mandare; tandem imitari, et reipsā observare.

Apoll. Laudabiliter. Pietatis exercitia quaenam habetis?

Procop. Lege titulos saltem, tu sequens.

Disc. 1. Oratio Dominica. 2. Confessio Fidei. 3. Decem praecepta Dei. 4. Institutio Baptismi. 5. Institutio Clavium Regni Dei. 6. Institutio Sacrae Coenae. 7. Precatio matutina. 8. Benedictio mensae. 9. Gratiarum actio post mensam. 10. Precatio Vespertina 11. Promissiones Dei piis factae. 12. Maledictiones impiis denuntiatae.

Apoll. Pulchre; quid sequitur?

Proc. Exercitia Arithmetica et Musica.

Apoll. Etiam Musicam discunt? Ad quid


page 991/920, image: s519

Proc. Responde Tu idem.

Disc. 7. Musica est ars canendi. Quam ideo disco, ut Psalmos, Hymnos et Cantica spiritualia quaecunque per memetipsum recte addiscens, svaviter cantare, et cantando Deum laudare, animamque meam oblectare, in Sanctorum coetu et alibi, queam.

Proc. Quae sunt fundamenta Musicae?

Disc. Claves, Voces, Notae, et ex his omnibus composita Scala Musica.

Proc. Quot sunt Claves?

Disc. Septem, A, B, C, D, E, F, G.

Proc. Quot autem Voces?

Disc. Totidem: Ut, Re, Mi, Fa, Sol, La, Si.

Proc. Nota quid est?

Disc. Signum, ostendens quamdiu Vox uno in loco detineri debe at.

Proc. Quot sunt Notae?

Disc. Etiam septem: Maxima: Longa: Brevis: Semibrevis: Minima: Semiminima: et fusa:

Praec. Quid est Scala Musica? tu alter.

6. Disc. Ascensio et descensio Vocis per lineas et spatia, sursum et deorsum.

Proc. Quid habet ista scala? Cane.

Ut re mi fa sol la, la sol fa mi re ut.

Ut r. u. m. u. f. u. s. l. l, s. l. f. l. m. l. r. l. u

Ut. mi, re. fa. mi. s. fa, la. la. mi. sol. re. fa. ut.

Proc. Hoc scire ad quid prodest?

Disc. Omnes melodias exacte cantare potest, qui hoc exacte cantat.

Proc. Itane? Canta mihi ergo sic Notis (non Textu) Psalmum aliquem. Exempli gratiā, trigesimum octavum. [Exhibebitque illi Psalterium cum melodiis pictis. ]

Disc. Canam.

fa m. r. mi fa s. la sol, la s. fa mi, sol s. la f. s. m. r.

la l. sol fa re mi fa mi, fa mi re ut, fa la s. fa re mi. r.

Praec. Tu alter cane, hunc septuagesimum quartum.

S. m. f. s. s. m. f. r. r. ut. Ut m. f. s. f. m. r. m.

s. f. s. s. f. m. r. s. f. m, f. s. l. s. re mi fa sol re

mi fa re re ut.

Apoll. Etiamne reliqui tui hoc sciunt?

Proc. Apud me quod unus scit, sciunt omnes: quia quod unus discit, discunt omnes, tametsi alius alio celerius arripiat. Postquam vero omnia hujus libelli perdidicerunt, promovemur ad Classem sequentem, Speculatorum.

Rex. Laudamus Tuam et tuorum diligentiam. Redite ad exercitia Vestra: isti vero speculatores, introeant, cum quibus tu Plini ages.

ACTUS III. SCENA IV. Telesius, cum Discipulorum choro, decem circiter.

Plin. Etiam tu nobis. Vir bone, propositum tuum explica primum, quid intendat circa hos tuos diligentia tua?

Teles: Exercito illos ad celeriter Vernacula legendum et scribendum, speculandumque et intelligendum primarias Res Mundi, et quibus verbis exprimantur omnia.

Plin. Tantumne tibi proponis? quō fine?

Teles. Quia ex hac mea Classe alii jam ibunt ad Scholas Latinas, alii ad Opificia, vel Agriculturam, aut alio, ut nemo sine optimo viatico exeat.

Plin. Deus tibi sit propitius, qui tam bona tuis quaeris et optas. Sed cedo, quid ad Latinas literas proderit, haec apud te didicisse?

Teles. Perinultum, si quam excitatissimos et exercitatissimos hinc efferant, istuc afferant Sensus, Oculos, Aures, Lingvam, Manum. Horum enim organorum velocitas, magnae Eruditionis colligendae instrumentum erit certissimum. Quo plura et melius apud me didicerint, eō plura et solidius ibi superstruere poterunt positis hīc fundamentis.

Plin. Verisimilia loqueris.

Didact. Non verisimilia; verissima.

Plin. Esto. Sed quorsum erit Opificibus, et Agricolis, talia didicisse?

Teles. Ut isti quoque similiores fiant Hominibus, quam brutis: et attentius audiant, meliusque intelligant, Conciones sacras, quoties audiunt: et oculatiores obambulent inter Opera Dei; rationabiliusque tractent negotia sua. Et per consequens, ut in plebe quoque ipsa paulatim abolescat ruditas, ferocia, barbaries, profanitas.

Plin. Sapienter haec optantur! Habesne, quaeso te ad istos tam desideratos fines tuos accommodata media?

Teles. Habeo. Ecce liber hīc unus, imo Libellus materiarum abunde subministrans omnibus Exercitiis nostris.

Plin. Quid Libri est?

Teles. Encyclopaedia Sensualium: hoc est, Omnium fundamentalium in Mundo rerum, et in Vita actionum, Nomenclatura vera, ad ocularem demonstrationem deducta. Quicquid enim pingi et oculis praesentari potest, hīc exstat, et nominatur, perque suas partes describitur.

Plin. Ostende aliquid horum.

Teles. Lege, tu primus, Figuram primam.

Puer. DE-US.

Plin. Quid? Deum etiam pingitis?

Teles. Pingimus, in forma Lucis, in quantum Lux pingi potest. Libeat vero prius audire quam judicare, Lege puer.

(Puer velociter leget: NB.)

Deus fuit ab aeterno, et manet in aeternum,

Lux inaccessa, Potentia immensa,

Bonitas inexhausta. Quae intra se concepit

Et extra se produxit, Res universas.

quas vocamus Mundum.

Teles. Sequens, lege sequentia.

MVN-DVS.

Deus creavit Mundum: Coelum habet Stellas:

Nubes pendent in aere: Aves volant sub nubibus:

Pisces natant in aqua. Terra habet montes et sylvas.

Et campos, et Animalia, Hominesque.

Ita sunt quatuor Elementa, maxima Mundi

corpora, plena habitatoribus suis.


page 921/922, image: s520

Plin. Itane recensetis omnes res Mundi?

Teles. Ita: et inspectamus simul Picturas, ut Res ipsas Verbis significatas nosse discamus pariter.

Plin. Belle. Sed haec ad scientiam faciut: quid jam pro Morum et Pietatis Exetcitiis Vobis est?

Teles. Tota Moralis doctrina similiter expressa est suis locis: sicut et ea, quae ad Religionem.

Plin. Scitulus Liber, agnosco. Sed quo eum pertractatis modo?

Teles. Planum faciam. Quōlibet die absolvimus Picturam unam cum explicatione sua, et praxi, hoc ordine. Horā primā praelego illis titulum, intueri jubeo picturam, et explico singulas ejus partes, verbis quae subjecta descriptio subministrat, vel etiam aliis, quae ad meliorem rei intellectionem faciunt. Tum vero an intelligant recte, examino. Sequens hora transmittitur Lectione, quā Discipuli oculos et lingvam ad celeritatem adsvefaciunt, omnes ex ordine, ad horae usque finem. Horā tertiā describunt eundem Textum in libellos suos, quam celerrime possunt. Ubi se ad Manūs velocitatem diversa prodit aptitudo: Dum alii vix semel (in longioribus pensis) alii bis, ter, aut etiam pluries, scriptionem absolvunt. Quartā hora totum hoc quod viderunt, explicari audierunt, toties relegerunt et descripserunt, recitant memoriter. Quod Memoriae exercitium ut procedat firmius, differo in postridianum mane. Unde fit, ut quotidiana studia incipiant (post peractas ad Deum preces) a pridiano penso solide roborando; demumque horā sequente transitus fit ad opera nova.

Plin. Placet dispositio. Sed quid inter se concertationis habent Discipuli?

Teles. Privatim quidem Picturas sibi invicem ostentant, speculantur, explicant: publice autem hora tertia aemuli sese ad certamen de velocitate manūs, quarta de felicitate memoriae, provocant. Vincenti praemium est Praerogativa loci.

[Plinius respectabit Regem: Rex autem. Acquiescimus ingeniosa industria Tua. Perge quō caepisti pede: Bonae mentis palaestra sic erit Schola tua.

[Abibunt. Didacticus vero: ] Exibo, si placet, ut Latinae Scholae Classes, ad examen producendas, disponam melius.

Rex. Eja, abi. Omne feres punctum, si sic ubique miscueris utile dulci. Sed ne, cunctare diu

Did. Confestim redibo.

[Musica. ]

ACTVS IV. SCENA I.

Did. Miscere jussi sumus utile dulci. Miscuimus, Serenissime Rex. Perstet modo propositum honestas delectationes non invidere Juventuti, facient illi vobis delicias amoenis, et perquam fructuosis lusionibus suis.

Rex. Etiam de Latinis studiis id nos sperare jubes?

Did. Spondeo. Universalis nobis est Methodus, ad omnia Studia quadrans: jam patescet exemplis.

Rex. Patescat! adsunto. Tu vero conside nobiscum, et tuos illos examina, aut, ut loqui amas, collude illis, nobis inspectantibus.

Did. honore exhibitō. Stando idem peragi poterit.

Rex. Conside ad Scholarcham! Commune nobis exinde jam de Scholarum salute consilium erit.

[Considebit igitur]

ACTUS IV. SCENA II. Praeceptor Vestibularis, cum 18. Discipulis.

Did. Latinae Scholae metam posuimus Latinitatem: eamque puram, elegantem, totam; cognitionem Rerum quasi omnium secum trahentem. Verum quia hoc tam diffusum, tamque reale studium grande quid est, diversos, varieque iteratos actus Mentis, Linguae, Manus, requirens: dispescuimus id in gradus et Scholas, seu Classes, tres. Tu proinde primae Scholae Magister, quousque Tuos deducere habeas? et per quam certas vias? quibusve elegantibus compendiis? edissere.

Praec. Mihi mandatum est Eruditionis, Latinaeque linguae, ponere fundamenta. Id autem eousque promovendo meos. 1 Ut omnia Latina promtissime legere, accuratissime pronunciare, et quam pulchre ac velociter fieri potest scribere, valeant. 11 Ut Latinae linguae Radices recte intellectas, recteque Rebus applicatas, ediscant. 111 Declinare et Conjugare omnia Analoga, sicut et Syntaxeos fundamenta prima, sciant.

Did. Recte. Quid instrumentorum habes, eō Tuos deducendi?

Praec. Libellum trinum. 1 Primus en Tirocinii Latini; unde lectionem et scriptionem primam formant, Moralesque breves illas gnomas, et Pietatis exercitia, quae in Vernaculo Tirocinio habentur, ad verbum translata.

Alter est Encyclopoedia Sensualium, libellus jam quoque in Schola vernacula penitus illis notus: hic autem ideo percurrendus, ut eis hāc ratione facilius Latina lingua familiarescat, ubi verbum verbo respondet per omnia. 111 Tertius Libellus Vestibulum Latinae Lingua dictus, Res et Verba eo artificiō disposita habens, ut cum in Philosophiam, tum in sequentem Grammaticam, inobservabilem patefaciat aditum: cum adjuncto Dictionario et Grammaticae rudimentis.

Didact. Quem tenetis in pertractandis hisce Libellus modum?

Praec. Ego illis omnia praemonstro et dilucido, demumque recte percepta (ut ne imitatio sit bruta) eadem eodem modo agere jubeo, aberrantesque corrigo, donec re omni satis perceptā, usuque nonnihil firmata, ipsi sese invicem provocent, et de loci praerogativa concertando exerceant.

Didac. Exemplis hoc ostendatur.

Praec. ad Discipulos conversus. Tu ultime, provoca aliquem ex superioribus his, exagita illum quaetionibus, an ad omnia recte respondere poterit ex illis, quae jam didicistis.

Discip. ultimus. Primum provoco. Tu quae est prima et summa Rerum divisio? (illō tacente.) Nescis? Dicam tibi. Res dividuntur in OMNIA, ALIQVID, NIHIL. Cede locum.

Alter illle, primus. Ista quaestio non sic exstat in Vestibulo.

Prior. Sed sic eam explicabat Dominus Praeceptor.

Praec. Verum est, vicit ille: mutate locum. Tu penultime, pro voca aliquem.

Penult. Tu secunde, Quot sunt res, quae dici possunt Omnia?

Secundus. DEVS, MVNDVS, HOMO.

Penul. Cur Deus dicitur Omnia?

Sec. Quia fecit omnia.

Penul. Cur Mundus dicitur Omnia?

Sec. Quia continet omnia.

Pen. Cur Homo?

(AEmulo tacente, et aurem scabente, ipse penultimus)

page 923/924, image: s521

quia contemplatur omnia: et est quasi parvus Mundus, et parvus Deus. Ita dixit Dominus Praeceptor.

Praec. ad secundum. Quomodo hoc oblitus es? aut non attendisti? fer negligentiae ignominiam: Cede loco. (Mutabunt ergo)

Didact. Video Vos recte procedere: pergite sic. In Grammatica habetisne aliquem jucundum concercationis modum?

Praec. Habemus, chartas lusorias Grammaticales,

Didact. Date specimen.

Praeceptor depromet Chartarum fascem, tradetque Discipulorum primo, dicens:) En Chartas Syntacticas! Tu eas distribue, et quotam numero Regulam quisque accipiet, secundum eam vocabulum afferat, et caeteris annectat, ut prodeat plena, quantumvis longa, Sententia.

[Primarius acceptas manu chartas miscebit, distribuetque, numero 18. Quamvis enim Regulae Syntaxeos Vestibularis tantum sunt XV: Una tamen additur charta numero I, quam qui accipiet, faciet Sermonis initium, pofito aliquo Nominativō: (aut Vocativo (exempli gr. SCHOLA. Cui sequens per Regulam I. apponet aliud Nomen eōdem Casu: ut, Schola officina. Tertius per Reg. II. addet aliud Nomen in Genitivo: ut, Officina humanitatis. [NB. Qui habebit chartam Numero XVII, erit Notarius, consignabitque ab omnibus prolata verba. ] Quartus per Reg. III. ornabit Nomina Adnominibus, eōdem numero, genere et casu: ut, Bona Schola, pulchra officina, humanitatis verae. Quintus per Reg. IV. addet Adnomini (si res patitur) Dativum, ad ostendendum cui res talis sit: ut, Bona nobis. Sextus iisdem Adnominibus addet Ablativum, ostendentem Unde, aut quā parte, res talis sit: ut, Schola bonā constitutione, pulchra exercitiis. Septimus vi Regulae VI annectet Nominativo suum Verbum finitum, simili numero et personā: ut Schola est; expolit (ingenia) reddit (doctos etc. Octavus ex Reg. VII dicet: Est nobis, expolit pueris (mentem) reddit parentibus, aut Reipublicae, etc. Nonus vi Regulae VIII dicet. Expolit lingvam, mentem: Reddit doctos moratos, solertes, pios. Decimus addet, ductu Regulae IX Ablativos instrumenti: Perpolit (ingenia) exemplis, praeceptis, exercitiisque perpetuis. Undecimus mutabit, svasu Regulae X. Verbum finitum infinito, addetque aliud finitum; dicens, pro Expolit, Expolire potest, aut scit, vult, quaerit, solet, etc. Duodecimus addet Verbis Adverbia, vi Reg. XI, Expolit pulchre, cito, etc Decimus tertius mutabit Verbum aliquod Participio (innuente id Regula XII.) ut, Expoliens ingenia. Decimus quartus addet Adnominibus et Adverbiis Adverbia (ductu Reg. XIII) si poterit; ut, Schola valde bona, officina admodum pulchra, satis pulchre. Decimus quintus tentabit Praepositiones Nominibus addendo (suo casu unamquamque, vi Regulae XIV) syntaxin variare; ut de Schola; Bona PRO nobis PER constitutionem; VLTRA sensus etc.

Decimus sextus, si plura videbit Nomina vel Adnomina, Verba vel Adverbia, connectet illa Conjunctionibus, similes Casus, Tempora, Modos, copulantibus; ut, Expolit sensus et mentem, et Lingvam, cum exemplis, tum praeceptis, tum exercitiis, etc. Decimus septimus jam peregit officium, annotando haec omnia. Decimi octavi est ex his sic combinate collectis componere Sententiam integram, plenam, bene ordinatam, aut, si Voces congestae sunt plures, duas vel tres. Exempli gratiā? Schola bona per constitutionem bonam est pulchra humanitatis verae officina, optanda Iuventuti, Parentibus, et Reipublicae; quia quaerit excolere sensus, et lingvam, et mentes,; reddens doctos, bene moratos, solertes, pios, etc.

(Haec hōc loco historice recitantur; sed Pueri in Theatro ludent, iterareque lusum, si videbitur, jubebuntur, dato alio quocunque (ex Vestibuli Cap. 1.) themate. Tandem, finito lusu.)

Didact. Non male lusistis, sed quis in hoc tali Ludo vincit aut perdit?

Praec. Perdit qui nihil ad Regulam suam adferre potuit: aut valde inepte attulit; Vincit autem qui haerenti succurrit. Ultima tamen victoria penes illum est, qui constructoris ultimi vitium attendere, et quam optime emendare potuit.

Didact. Sed quodnam vincentis est proemium, quae perdentis poena?

Praec. Iste laudatur, hic ridetur: tanto magis, quanto major animadvertitur diligentia vel negligentia.

Did, Habetisne alias similes Grammaticales chartas?

Praec. Habemus, pro repetendis lusu Declinationibus et Conjugationibus: si audire placet.

Rex. Audiendi nobis sunt alii etiam (Et conversus ad Consiliarios, dicet) Hoc exercitii genus probandumne videtur?

Plato. Hae nugae in seria ducunt.

Erat. Talia dudum optanda erant, per quae puerilibus ingeniis labores edulcarentur.

Scholarcha. Sed annon periculum subest, ne sic ad chartarum pictarum lusum alliciantur?

Apoll. Imo in chartarum pictarum ludibrium, et contemtum, haec inventio tendit, cum perfacile ibi nihil nisi temporis perditionem, sine omni usu esse, hīc autem utilissimum exercitium, cum eadem, aut majore oblectatione haberi (utrobique enim sorte et ingenio res agitur) intelligent.

Plin. Idem sentio.

Rex. Pergite igitur, filioli, ita cum literis ludere, Nostro sub favore, et publico bonorum applausu. Vestro autem ad majora et meliora in dies crescente impetu. Abite nunc, et redite ad coenae tempus: apparari Vobis curabimus Conviviolum.

[Illi omnes incurvabunt se Regi, et exibunt. ]

ACTUS IV. SCENA III. Praeceptor Ianualis, cum duodecim discipulis.

Didact. In tuam promoventur Curiam, Vestibularis Classis Discipuli: quos tu amice, a positis solide Rerum et Lingvae fundamentis quousque deducere habes?

Praec. Totam Rerum et Lingvae structuram, quantum ad majora, illis ostendere, explicare, usumque singulorum docere, meum est.

Did. Amplum nactus es exercendae diligentiae campum. Ad illum autem finem quae tibi sunt media?

Pr. Triunus ecce hic Liber! Ianua Lingvarum inscriptus expedit omnia! Quia pars ejus prima, Latinae L. sylvam continet, Lexicon: ubi quaelibet Lingvae radix ramos suos emittens, et in Arborem integram se explicans, spectatur. Secunda pars sylvam illam desecare, asciare, in tigna et trabes edolare, construere denique in parietes et tabulata, h. e. Voces jam omnes flectere, et ex illis integrum sermonem nectere docet, Grammatica. Tertia denique verum horum usum ostendit, Rerum omnium historiolam texens, stylo simplici et nativō, ad proprias Rerum quarumvis expressiones: Nomenclatura Rerum dicitur.

Did. Non ignota haec sunt nobis. Sed scire ex te volumus, quā tu arte hos Libellos pertractes: et quibus compendiis labores discipulis faciles et jucundos reddas.

Pr. Ipsa series horum pertranseundorum nobis

page 925/926, image: s522

pulchrum stratagema est, ne quid adeo difficile videri possit. Lexicon enim nihil adfert novum, sed praenota jam (Latinae L. radices) amplius tantum diducit: habentque singulae a radice derivatae Voces suam mox secum explicationem, tum adjecta alicubi definitiuncula, tum subjecta ubique Voce vernacula. Nec dum in Lexico versamur, attendimus aliud quam Vocum significationes: et dum in Grammatica, Vocum et Phrasium, Sententiarumque structuras: et dum in Rerum Nomenclatura, Rebus attendimus solis, quippe Vocum jam significationes praenotas habemus ex Lexico, flexiones autem et nexiones e Grammatica: hīc nihil restat nisi in Rerum contemplatione deliciari adeoque Reali Eruditione Mentes pascere.

Did. Recte haec, ratione ordinis. Die jam, in singulis quomodo procedis?

Pr. Lexicon percurrimus legendo, relegendo, inter pretando, alius post alium (Me semper praeeunte,) tum et novae compositionis argumentum inde formando.

Did. Fac videamus exemplum.

[Praeceptor arreprō Lexicō (illiusque exemplō mox Discipuli omnes) praeleget quamcundue Radicem cum Derivatis et Compositis suis, exempli gratiā: Acerbus. (Latine primum duntaxat.) Finitā illius Lectione, inchoabit illi proximus, et sic continue.

Rursum Praeceptor Latina sumens membratim, exponet Vernacule, et imitari se jubebit: imitabuntur ergo. Tum dicet: Iamne aliquis haec toties iterata memoriae impressit? Tum aliquis tentabit, sed haesitabit; alter longius progressus, recitabit totum, et laudabitur. Tum priorum alter: Domine jam ego quoque scio. [Praceptor. ] Recita igitur: et recitabit. (NB. At non oportet sumi Radicem nimis foecundam (qualis est Ago, Dico, Facio etc.) sed breviorem, ob temporis compendium. Ex. gr SCHOLA, STVDIVM, CHARTA, AEMVLVS, etc. ]

Tum Praec. Excipite argumentum styli. (Dictabitque vernacule:) Pira ista sunt acerba, quia immatura, acerbant mihi lingvam: abstine ab illis ob acerbitatem. Magis vero cave ne quem exacerbes, acerbe dictis aut factis.

(Tum dicet:) Transferte hoc in Latinum. Et qui prius habebit compositionem paratam, legat primus.

Disc. Domine, ego jam habeo.

Pr. Lege: Et Vos reliqui attendite, ac si quis notaverit vitium, moneto.

[Interveniat ergo vitium alicujus Hungarismi, aut male formato Nominis genere vel casu: Verbi autem tempore aut modo: quem errorem aliqui discipulorum interloquendo ostendant, et emendent. ]

Did. Nullane Vobis hīc concertatio est?

Pr. Est Domine. Absolutō quōvis Lexici Capite, permittuntur sese provocare bini, uter promptius memoriā reddere potest.

Did. Habeamus documentum.

Pr. Tu. et Tu (duos eligens) concertate de aliqua Radice ex litera S. cui opponatur alia in aequalem excrescens arborem. Sed ut gestu etiam exprimatis quicquid potest.

[Discipulis Lexicon versantibus, et deliberando cunctantibus, ipse Praeceptor themata duo tradet, aequalis magnitudinis, SCHOLA et STUDIUM: recitabitque alter hoc, alter illud, prompte. Tum aliis duobus dabit, Struere et Stringere. Inferior recitet STRUERE, promte, etiam cum gestu decoro: alter vero haereat sub finem sui thematis in Praestigiator etc. quem alter emendet, et sic loco dejiciat. ]

Did. Satis, satis. Jamne sic procedendo absolvistis Lexicon?

Pr. Jam.

Did. Quantō temporis spatio?

Pr. Quinquem estri.

Did. Quo usu?

Pr. Dicat discipulorum aliquis. Tu!

Disc. Ego antehac si quem Latinum librum inspexi, vix decimam quamque vocem intellexi, sensum autem vix usquam assequi potui. Nunc autem post Lexicon sic pertransitum, quicquid aspicio, fere omnia intelligo.

Pr. Adeo tibi jam places? O frater, melius placebis, tibi et aliis, si Grammaticam quoque Janualem, hīc proxime adjunctam, perdidiceris: quae te non tantum intelligere aliena, sed et componere sine vitio propria, docebit. Multo vero magis cum in sequentis Januae Textu Res perlustraveris. Optasne illud serio?

Disc. idem. Utinam cito!

Did. Grammatica Janualis vestra quid continet?

Pr. Complementa Grammaticae Vestibularis: totum jam sermonis artificium, quoad structuram propriam, Vocum, Phrasium, Sententiarum, Periodorumque, non intelligere tantum, sed et imitari docens, facilius ac certius, atque id ductu vulgarium Grammaticarum queat.

Did. Potestisne id nobis exemplō aliqvō brevi ob oculos ponere?

Pr. Qua in materia? Placetne aliquid ex doctrina de Voce (secundum Vulgares Grammaticas dicerem ex Etymologia:) an de Phrasi (sive juxta vulgarem Grammaticam ex Syntaxi) aut de Sententia? vel Periodo? (quas vulgares non attingunt.)

Did. De Sententia dicite? sed practice.

Pr. ad suos conversus. Adeste discipuli, et quid capite XII. Grammaticae Janualis didiceritis ostendite. Tu primus, Quid est Sententia?

Primus. Vocum et Phrasium nexus, aliquid de aliquo interrogans, aut affirmans, vel negans.

Pr. Da exemplum.

Disc. Quis adest? est Sententia interrogans. Ego adsum: est sententia affirmans. Frater non adest, sententia negans.

Pr. Quodnam est Sententiae fundamentum?

Disc. Nominativus cum verbo finito.

Pr. Recte. Sequens. Quotuplex est Sententia?

Disc. Triplex: Simplex, Composita, Contracta.

Pr. Quid est simplex?

Disc. Ubi unum de uno interrogatur, aut respondetur. Ut: Quis fuit Daniel? Daniel fuit Propheta.

Pr. Quid est Sententia composita?

Disc. Ubi plura de pluribus dicuntur aperte. Ut: Daniel fuit Propheta, Petrus vero fuit Apostolus.

Pr. Quid est Sententia Contracta?

Disc. Ubi plura de pluribus dicuntur occulte.

Ut: Dicunt futuram esse pacem. Haec enim sententia in duas se resolvit: Homines dicunt, quod Pax fiet.

Pr. An et trina Sententia in unam contiahi potest?

Disc. Nescio.

Pr. Tu quarte, scisne?

Discipulus quartus. Habemus in Grammatica exemplum, Velis nolis fiet: id est, sive tu velis (ecce una sententia!) sive tu nolis (ecce secunda!) hoc fiet: (ecce tertia!) suum quaeque Nominativum habens, suumque verbum finitum.)

Pr. Tu quinte, Quodnam est centrum in Sententia, ad quod se omnes caeterae Voces referunt?

Disc. Verbum personale finitum.


page 927/928, image: s523

Praec. Ostende hoc in hac simplici Sententia. Adam attraxit nobis miserabiliter mortem transgressione suā. Pinge in hac Tabula. (Discipulus pinget sic:)

nobis miserabiliter

Adam --- attraxit --- mortem

transgressione suā.

Ecce hīc omnia se referunt ad Verbum Attraxit, (sicut in circulo omnes radii ad centrum) per aliquam Regulam. Nempe Adam attraxit, per Reg. VI ataraxit mortem, per VIII. Attraxit nobis, per VII. Atraxit misere, per XI. Attraxit transgressione, per IX. Transgressione suā, per III.

Praec. Potesne amplificare hanc sententiam per adstructionem aliarum vocum, per alias Regulas?

Discip. Possum, si placet.

Praec. Propera.

Disc. Per Regulam I. addo Nomini Nomen eōdem casu: Adam Pater: per Reg. II. aliud Nomen in Genitivo, Pater Hominum: per III. addo Adnomina ubicunque potero, et per alias Regulas quicquid necesse erit, sic: Adam creatus ex limo terrae, primus Pater omnium Hominum (nocentissimorum jam sibiipsis peccandi libidine) attraxit omnibus nobis certam Mortem, temerariā transgressione suā, credeus Satanae tam facile, quaerenti perdere omnes nos per illum et in illo.

Praec. Omniumne Regularum hīc exempla sunt?

Disc. Sunt.

Praec. Quot Voces congessisti in hanc Sententiam?

Discipulus (numerabit primum, demumque respondebit) Triginta sex.

Praec. Est ergo Sententia composita?

Disc. Non est composita, simplex est.

Proec. Quare?

Disc Quia non habet nisi unicum Nominativum, Adam, et unicum Verbum personale finitum Attraxit.

Praec. Quid ergo tot reliquae voces faciunt?

Disc. Explent sensum.

Praec. Tusequens, Potesne ex hac simplici sententia facere compositam?

Disc. Possum, faciendo plures Nominativos et Verba finita: aut alterutrum saltem.

Proec. Da Sententiam Copulativam.

Disc. Et Adam et Eva transgrediendo attraxerunt nobis mortem.

Proec. Da rejectivam.

Diso. Nec Adam nec Eva excusari possunt.

Proec. Da Ordinativam.

Disc. Eva primum transgressa est, deinde Adam.

Proec. Da Comparativam.

Disc. Eva gravius peccavit quam Adam.

Proec. Da Disjunctivam.

Disc. Sive Adam peccavit magis, sive Eva, nos tamen morimur.

Proec. Da Concessivam.

Disc Quanquam nos ibi non fuimus, morimur tamen.

Didact. Abrumpite, tempus labitur, Agnoscimus diligentiam, plenioremque Grammaticae vestrae quam vulgarium usum. Dicite jam de januae Textu, quomodo hunc pertractetis.

Proec. Quo et caetera modō: Me ubique praeeuntem, illi seqvuntur ubique. Praelego periodum unam simulque transfero in vernaculum: quod idem illi mox faciunt ordine. Tum ostendo Res ipsas, verbis significatas, si per se ostendi possunt: sin, pingo in Tabula, aut enarro sic verbis, ut non percipi non possint. Aut eos deduco in Hortum, Campum, Vineam, Sylvam, et ad Opifices, etc. ut quid ibi fiat, et quomodo, ipsimet intueantur, odores florum ipsimet olfaciant, sicut et aliis sensibus quaecunqve possunt exhibeo, et adhibeo: ut vidisse sese, audisse, olfecisse, gustasse, palpasse Res quasvis, certi sint, adeoque cum de Rebus loquendum est, loqui non nugari, sciant.

Didact. Et delectat illos ita progredi?

Praec. Quid ni? Quotidie nova spectacula, novaque sensuum oblectamenta, habent: nec haerent usquam, adjuti ubique.

Didact. Pulchre rem agitis, fatendum est. Sed habentne hi Tui, hoc etiam loco, jucundum aliquem Concertationis modum?

Praec. Habent, privatim et publice.

Didact. Quid privatim?

Praec. Pro exercitanda Memoria do illis has tres Aleas octangulares: quarum unam tantum jactant ab initio, ad § usqve decimam: hinc ad § 100 binas; exinde ad finem ternas

Didact. Quomodo?

Praec. Quotam Januae periodum cuique suprems ostendunt numeri, eam ipsam ille idem recitare debet: si nescit, perdit ludum, et lusu abstinere cogitur, dum reliqui absolvant. Qui post omnes haesitatores remanet solus, ille victor est: Victorisque (imo Regis) nomen retinet, donec forte aliā concertatione dejiciatur.

Didact. Nisi tempus deflueret, vellemus vos videre ludentes, sed differamus. Intelligimus enim jucundam esse hanc lusionem, et valde fructuosam. Publica concertatio quae est?

Praec. Quam in praesens videtis, Domini mei. Redacta enim est tota Rerum Encyclopaedia, Januae Textu comprehensa, in octenos Scenicos Ludos. Ubi distributis inter discipulos pensis, in conspectu convocati Theatri suam quisque personam, quam decore potest, agit; Res ipas, aut certe rerum simulachra, ostentans, actionesque ad vivum repraesentans: sicuti nos nuper Naturalia et Artificialia trino Actu repraesentabamus; et hodie Scholam recte constitutam, quae et quomodo ibi fiant, repraesentamus; restantque tales Actus quatuor, antequam sic vivis actionibus pertransita fuerint omnia.

Rex. Hoc ergo est? Ludite igitur cum animi prolubio, dilecti filii, aeque in Schola ut in Theatro: sic tandem aliquando Reipublicae Theatro digni futuri. Secedite nunc, postea vero ad Epulum venite.

[ Incurvabunt se et exibunt.]

ACTUS IV. SCENA IV. Atrialis Praeceptor, cum Discipulis novem.

Didacticus. Latinae triclassis Scholae suprema, Atrialis, Tuae prudentiae commissa est: dic, quo sine? quas diligentiae tuae metas habes?

Praec. Meum est Latinae Lingvae studium absolvere: ut hi mei ex hoc Atrio meo immediate in Authorum Palatia immitti, omnia ibi proprio jam Marte penetrare, realisque Eruditionis thesauros sibi colligere, possint.

Didact. Belle sane. Sed ad istam metam per quam viam ducis tuos?

Praec. Eadem tria mihi sunt, quae praecedentium Classium Magistris, Philologici studii instrumenta: Nomenclatura Rerum, Lexicon et Grammatica; sed omnia nova veste induta, ad elegantiam comparata. Enarratio enim Rerum Atrialis non simplex est et nativa, ut in Janua (ubi scapham dici scapham, et ligonem ligonem, satis fuit:) sed quae perpetuo aliud per aliud,

page 929/930, image: s524

aut aliter dicens, gratā varietate perpetno delectat. Lexicon item mihi est Latino-Latinum, simplices rerum appellationes elegantioribus Authorum phrasibus, et sententiis, permutare docens. Et Grammatica mea, Grammatica elegans cluit: quia sexcentis praeterea modis sermonem variandi artificia recludit.

Did. En Rhodus! Ensalta! Ede specimen illius artificii elegantis illius Grammaticae Tuae.

Pr. Ad discipulos. Accingite Vos: et quid proficiatis ostendite non e Libris, sed prompta memoria. Tu primus, Quid est Grammatica elegans?

Disc. 1. Est eleganter loquendi ars.

Pr. Quid est eleganter loqui!

Idem. Animi sensa aliter, quam sermonis leges requirunt, eloqui: et tamen intelligi svavius, quam intelligeremur si sermonis ductu nativō uteremur.

Pr. Tu sequens, Quid est Ex arte loqui eleganter?

Disc. 2. Sermonem variandi modos habere in numerato: et posse, cur sic aut sic aliquid variandum sit, reddere rationem.

Pr. Habes vero illa tu in numerato;

Disc. 2. Spero me habere.

Pr, Non sufficit hīc sperare; certus esse debes, te scire quod scis. Dic ergo, Sermonis elegans transformatio quot modis fit;

Disc. 2. Tribus principaliter. I. Dilatando. II. Contrahendo. III. Variando. Sed variatio rursum fit specialibus modis septem. (I) Explanando. (2) idiotisando. (3) transponendo. (4) transmutando. (5) transnominando. (6) transfigurando. (7) transligando.

Pr. Quot ergo sunt omnes in universum sermonem variandi modis

Disc. Novem.

Pr. obversus Didactico. Domine, opus nobis esset exemplo aliquo, vel Sententia unicā, in qua tot modis variandi, ostendamus artificium. Libeat proponere.

Did. Hoc sit; Schola bona omnia docet exemplis.

Pr. Perbene. Tu tertie, quot modis dilatari potest sententia?

Disc. 3. Tribus. primum, secundum singpla verba: Deinde, secundum Phrases: tandem ut sententia est.

Pr, Dilata Sententiam nobis propositam secundum singula verba.

Disc. Illustris haec nostra Schola, verae humanitatis officina vera, quaecunque disci opus habent ad usum vitae, docet et perdocet, dedocetque non rigidis praeceptis, sed amoenis perpetuisque exemplis.

Pr. Possesne ostendere ex quibus fontibus hi dilatationis rivuli fluant?

Disc. 3. Possum: ex Epithetis, antithetis, synonimis, periphrasibus, etc.

Pr. Satis est. Tu quarte, Contrahe rursum hanc dilatatam sententiam, detractis quaecunque detrahipossunt, salvo sensu, essentialibus solis relictis.

Disc 4. Si omnia detraxero, remanebit ipsa prima sententia: quippe satis Laconice prolata. Nisi forte dicam: Nos omnia exemplis.

Pr. Non male. Tu sequens, Dilucida sententiam datam, ut si quid obscuri inest, aut ambigui, tollatur, fiatque sensus per omnia planus et perspicuus.

Disc. 5. Plana jam sunt omnia. Nisi forte quia Pictores, Athletae, Milites, Netrices etc. suas quoque habent Scholas, determinare libeat, Schola, seu Ludus literarius.

Pr. Sequens, Commuta loqvutiones lingvis communes in idioticas, Latinis proprias.

Disc. 6, Latinius sorsan diceretur, Ludus discendi noster cuncta instituit meris paradigmatis.

Pr. Nonnihil est quod dixisti. Sequens transpone Voces in hac nobis data quinque vocum Sententia. Dic vero primum, quoties Voces quinque transponi possunt?

Disc, Centies et vicies.

Pr. Hui! Tantum?

Disc. Tantum. Vicies quater inchoando a voce Schola; toties a Nostra; toties ab Omnia; toties a Docet; toties ab Exemplis.

Pr. Video te intelligere stupendam illam progressionis vim. T ranspone saltem aliquoties.

Disc. 7. Schola nostra omnia exemplis docet, Schola nostra exemplis docet omnia. Schola nostra exemplis omnia docet. Omnia exemplis docet nostra Schola. Omnia docet exemplis Schola nostra. Exemplis omnia docet Schola nostra.

Pr. Desine, dies nos deficeret. Tusequens, Transmuta Sententiae Voces Grammatice, Casus, tempora, modos.

Disc. 8. Scholae nostrae proprium est, per exempla docere omnia.

Pr. Non potes aliter?

Disc. 8. Possum, aliter atque aliter variando Casus, Tempora etc.

Pr. Video te posse. Tu ultime, Transnomina hīc positas res: hoc est voces proprias commuta in tropicas.

Disc. 9. Valaetra mea statuas suas omnes ad Polycleti normas fingit.

Pr. Palaestra, pro Schola, quis tropus est?

Disc. Metaphora: est enim Palaestra Pugilum Schola.

Pr. Mea, pro nostra, quid

Disc. Synecdoche numeri, singularis, pro plurali.

Pr. Polycleti norma, pro Exemplari, quid Disc. Metaphora. Formamur enim hīc tanquam vivae statuae, ut ex truncis fiamus Mercurii, pulchra Dei imago.

Pr. Pulchre. Tu denuo (ad priorem conversus) Transfigura datam sententiam: hoc est, indue illi affectuosum aliquem vultum.

Disc. 1. Faciam. Primo per Interrogationem: Annon pulchra Schola est, ubi omnia docentur exemplis; Secundo per Exclamationem: O felix Schola, quae omnia docet Exemplis! Tertio per Apostrophen: Felix es Schola, quae omnia doces exemplis! Quarto per Prosopopaejam: Me videte sorores, Scholae reliquae, et discite omnia docere exemplis!

Pr. Abrumpe, patet te hanc etiam sermonis ornandi artem non ignorare. Potestne jam Vestrūm aliquis numeris hanc ligare Sententiam; Tentate! quis primus;

Disc. O felix Schola! ubi per clara exempla docentur omnia!

Disc. 8. Ego Domine habeo Rythmum.

Pr. Cedo.

Disc. Quae docet exemplis Schola

Est in motu tanquam Mola.

Pr. ad Consessum. Ita variabamus sententiam Vestram secundum Voces: placetne audire variationem secundum Phrases et Sententias.

[ Didacticus obtuebitur Regem: Rex autem.]

Tempus jam non patitur. Videmus Vos non inerter, nec ignave, Vestra in Schola versari. Reliqua vestra videre poterunt, et censere, Scholarcha cum Didactico. Super omnia vero res ut fidem faciat, opera tibi danda est. Quod erit, si omnes hos tuos ad praefixam vobis metam deduxeris pulchre. Nunc secedere Vobis liberum est.

ACTUS IV. SCENA V. Scholarcha. Submisse Regiam Majestatem, tottumque honoratissimum Sapientum Consessum, oratos volo, ut num post hac talis hic in Scholis observari debeat Juventutem exercendi modus, determinare libeat.

Rex. Eja edisserite ordine, quid videatur.


page 931/932, image: s525

Plato, Mihi semper ita visum, non generosas tantum Mentes duci malle quam cogi, sed totam humanam naruram. Hanc igitur Methodum, quae tota nihil nisi blanda Ingeniorum manuductio est, totam esse retinendam statuo, augendamque in majus semper et melius.

Erat. Si recte dictum est: Illa tantum scimus quae memoriā, tenemus, Methodus haec inde etiam laudari meretur, quod perpetuā Sensuum excitatione, vivisque rerum expressionibus, imaginativam bene movens, jucundisque actionibus perpetuo delectans, quam clare omnia Intellectui offert, tam firmiter omnia Memoriae imprimit. Sinantur Scholae his suis Sensuum, Intellectūs, Memoriaeque serperastris, uti frui.

Apoll. Recordor quendam dixisse, Exercitia esse animam Scholarum. Si vere, Schola igitur nostra bene animata erit: utpote tota vividis exercitationibus fervens.

Plin. Cautione tamen aliquā esse opus arbitror: ut ne nimis ludicra sint quae sic luduntur, sed temperata gravitate. Recte Apelles eos Pictores peccare dicebat, qui non sentirent quid esset satis. Hac igitur moderatione permittuntur Scholis hi lusus, ut omnes id genus lusiones nihil aliud sint quam vitae praelusiones.

Didact. Prorsus eō collimatur, ut Adolescentes non Scholae discant, sed Vitae; quod sequentes Actus Comici (de Moribus Vitae, et de Vita Academica, deque Oeconomia, Politia, Religione) apertius ostendent. Hoc inquam agitur, ut Schola egressis nihil adeo possit occurrere tanquam prorsus novum, sed tanquam praecognitum: nec aliud intersit, nisi quod hic res fiant per lusum, ibi serio. Maneat igitur fixum hoc omnibus Scholae Januis superscribendum emblema: Omnia sponte fluant, absit violentia rebus.

Rex. In consensum et concentum ire video Vestrūm omnium vota: nec ego abjungam meum. Edictum igitur esto, aeternae legis habiturum vim: ut Homines ad Humanitatem nonnisi humaniter formentur: et Schola quaetvis omnimodae humanitatis officina sit verissime. Sed tu Scholarcha, cum Collegis tuis, ut omnia sic recte fiant, summe attenditote. Vos hic primarii duecs, Vos Navarchae, Vos Coeli hujus Atlantes, estis: ab una vigilantia Vestra salus Scholarum pendebit. Vos enim, tanquam prima Mobilia, sequentur Orbes, Praeceptores: eosque rursum discipuli, tanquam Elementalis Vester Mundus, ex quo Vos, cooperante Coelo, formabitis vivum aurum et argentum; vivosque flosculos et Paradisi arbusculas, odoriseras Deo; entia denique undique animata; vitā, sensu, et motu plenissima, ipsissimam in Homine imaginem Dei. Vos autem caeteri amici, quod adesse, et his tantis de rebus consilia tam salutaria conferre volueritis, habete gratias.

[ Illisurgent, tum et Rex, excedentque Theatro.] [Musica. ] Epilogus.

Honoratissimi Domini, Patroni et Fautores! Lusimus in conspectu Vestro Scholam, ostendimusque vivis exemplis, Quomodo literarii ludi vere fiant ludi. Placuitne actio? Speramus. Sed et oramus, ut placeat pulchellus hic omnia docendi et discendi modus. Si permittitis Scholam hanc Vestram non esse pistrinum, sed ludum: non fugiemus hinc nos pusillae Creaturae, ludicris adhuc oblectari gaudentes, concurre. Mus potius agminatim, edurabimusque omnem formaturam: ut nos tandem aliqvando plene excultos, et ad omnia honesta idoneos, videatis. Quod faxit Deus! Vos autem Valete et plaudite.

JANUAE LINGVARUM PRAXEOS PARS V. IN QVA ACADEMIA, cum qvatuor supremis Facultatibus suis, literataqve Studiosorum Peregrinatione, et eruditā conversatione repraesentantur. Sap. 7. v. 24. Omnibus mobilibus mobilior est Sapientia: attingit enim et capit omnia.

PERSONAE.

1 Prologus.

2 Ptolomaeus.

3 Socrates.

4 Plato.

5 Eratosthenes.

6 Apollonius.

7 Cancellarius Acad.

8 Rector Acad.

9 Pedellus.

10 duo novitii

11 Studiosi.

12 Depositor.

13 Metaphysicus ex ambone turbam docens.

14 Physicus eōdem modō.

15 Mathematicus cum tribus discipulis.

16 Numeriano.

17 Metrito.

18 Trytano.

19 Astronomus, cum duobus Astronomiae studiosis.

20 Vranio et

21 Asterio.

22 Geographus cum Discip. Hospitio et Peregrino.

25 Historicus, cum Auditoribus octo,

34 Logicus cum Disc. 4.

39 Eloqventiae Professor cum Auditorum turba.

40 Ethicus.

41 Medicus, cum opponentibus 4 Professoribus.

46 Promotor. Philosophus cum 6 Baccalaureis, et 3 Magistris: qui tamen e superioribus eligentur.

53 Promotor Medicus.

54 Initiatus.

55 Academicus.

56 Epilogus.

PROLOGUS. Excitat Auditor studium, laudataque Virtus Crescit, et immensum gloria calcar habet!

ITA Vos Poetae verbis primum alloqvor ego, qui e Scena ista in proscenium hoc primus hodie prodeo, Spectatores omnium Ordinum honoratissimi. Sed intelligitisne verba alloquii mei? Intelligite qvaeso! Oracula hīc fundit Vates: quomodo rerum bonarum in bonis Mentibus excitari possit Amor, Virtutique dum in cursu est incrementa addi. Quod Nos et Vos intelligere, Nostra et Vestra

page 933/934, image: s526

interest. Nos enim sumus studiorum cultores in hoc Athenaeo Vestro: Vos nostri jam Auditores, Spectatores, Censores. Si vos excitati aderitis, excitabitis excitatione Vestra fervorem studii nostri, in praesens et in futurum. Si laudaveritis insuper Diligentiam nostram, crescet Virtus nostra. Si applausu denique Vestro gloriolae aliquid tribueritis ingeniolo nostro, immensum ea res calcar habebit ad plus audendum. Vultis promissi fidem? Dabimus hodie, majora Vobis quam qualia adhuc vidistis, exhibituri. Quia nempe nuper, cum Scholam luderemus, Vernaculam et Latinam Classicam, actiones nostras approbastis, et publice collaudastis, excitatum est studium nostrum, crevitque virtus, et immensum nobis additum calcar, ut hodie (quō nos progredi, non regredi, videatis) Academica simus tractaturi studia, Vobisque omnia quae Philosophi, Medici, Jure Consulti, et Theologi, in Academiis agunt, vivis actionibus repraesentaturi. Adeste igitur attenti! Vos praesertim, quibus Academias adeundi, et videndi, longinquitas itinerum, aut penuria sumtuum, ademit potestatem. Adeste inquam, et Academiam domi spectate.

ACTVS I. SCENA I. Rex cum Consiliariis.

Rex. Dies adest, quam lustrandae Academiae destinavimus; volumusne ingredi, et quid ibi fiat spectare coram?

Socrat. Regem et Monarcham in Academia conspici, eruditisque Doctorum colloquiis, et acerrimis disputatorum collisionibus, panegyricis, aliisve actionibus, sapientes aures, oculos, mentes, vel totum diem pascere, non novum esset spectaculum. Solemne id fuit Alphonso Arragoniae Regi, et Carolo IV. Romano Imperatori, nec-non aliis qui indigne se Coronas et Sceptra, nisi Sapientiae fulgore decorata, gestaturos crediderunt.

Plat. Ita sane est: non imminueret Rex majestatem suam Sapientiae lustrando emporia, horum vero augeret splendorem et decus. Sed annon aeque illi ut alii, ad exhibendum omnia sua Regi, et nobis, et Aulae, totique nos circumstantium turbae, evocari possunt?

Erat. Ita inter nos jam inde a lustraminis hujus exorsu convenit, ut omnes undiqueversus huc evocentur: non existimo mutandum esse processum.

Apoll. Eadem est sententia mea. Et jam denuntiatum est: Academicis, ad hanc ipsam diem adessent: adeoque adesse illos scio. Actutum res inchoari potest.

Rex. Fiat ergo temporis compendium! Academiarum Rectores, Professores, Magistri et alumni, coram nobis hīc compareant. Nos vero inter lustrandum aliquando Provincias, ad illos rursum deflectere, et suis in Collegiis eos visere, poterimus:

[ Apollonio ad eos accersendum assurgente addet Rex;] Heus Apolloni! Non turba veniat, Rector ingrediatur solus primum, ut ex illo rei summam cognoscamus. Videturne?

Erat. Habent Academiae suos Curatores, ubi sub Republicā vivitur: in Regnis autem suos Cancellarios. Placetne horum potius aliquem vocare, quam Rectorem? cum Rector ex Professorum numero sit, officiumque illius ambulatorium quotannis mutetur.

Rex. Recte. est. Vocetur ergo Academiae nostrae Cancellarius.

ACTUS I. SCENA II. [Cancellarius Academiae ingreditur, honorem Regi exbibens.]

Rex. Te ministrum nostrum, Academiaeque in ordine bono conservandae custodem, accersi curavimus, ut nobis, antequam advocemus caeteros, totam Academicae dispositionis seriem exponas: ut quorum, et quale, suscipiendum nobis sit examen, patescat melius. Incipe ab ovo: edissere, Quid Academia sit? unde originem trahat? quae sint essentialia requisita, quae Academiam constituunt? et quae huc spectant praeterea.

Cancell. Serenissime Rex, Academiae nomen ortum habet ab Academo Cive Atheniense, studiorum Sapientiae fautore summo: qui privatam in suburbio Atheniensi possessionem, Domum amplam cum hortis, publicis usibus donavit, ut ibi ad Platonem audiendum confluentes Viri et Juvenes, Sapientiae darent operam. In tanti ergo Studiorum Promotoris, honestissimam memoriam is ipse locus ab ejus nomine nuncupatus fuit primo. et dehinc omnes supremae Scholae, Academiarum cohonestantur titulo.

Socrat. Utinam ubique Gentium tales reperiantur Academi! Sed plerubique homines bona sua in vanitates profundere, aut thesauros in terram defodere, atque sic sine usu telinquere malunt. O dementia hominum! nec Deo, nec proximis, nec honestae proprii uominis memoriae, servire guarorum! Sed tu amice perge!

Cancell. Dixi de Nominis origine. Rem ipsam quod concernit, Academia nunc est Schola suprema et universalis, ubi publicis stipendiis, et sub publica securitate ac privilegiis, Vniversa quae sub hominis cadunt cognitionem, docentur. Illa vero, quae sic humauam requirunt cognitionem, dividuntur in quatuor, uti nunc loquuntur, Facultates supremas. Quarum prima dicitur Philosophia, Causas investigare docens Rerum omnium; Quid, Unde, Cur, et Quomodo, sit unumquodque, per totam Rerum Universitatem. Secunda facultas est Medica, quam Academiae ideo exeolunt, ut ne desint, qui humanum genus a Corporeis morbis praeservare, aut eos illapsos profligare, sciant. Tertia facultas est Iuridica: cui in Academiis propterea datur opera, ut non desint, qui sciant Humanam societatem salvam praestare a dissidiis. Quarta et ultima Theologica est: quae ideo colitur, ut non desint qui securitati Animarum consulant, in iis, quae ad aeternam spectant salutem.

Plato. Quot sustentantur Doctores pro singulis Facultatibus?

Cancell. Olim, dum Academiae rariores erant, singulis Facultatibusdabantur Professores deni: inter quos unus eligebatur Praeses, Decani nomine. Crescente vero Academiarum numero decrevit Professorum numerus, ut alicubi duo tantum, aut tres, alantur ejusdem Facultatis Professores: quorum nihilominus tamen unus Decani sustinet nomen. Omnes vero in universum eligunt sibi Academiae Rectorem; hōc annō ex hac, alterō ex altera, tertiō ex tertia, quanō ex quarta Facultate, per ordinem: ut quando totus Academicus Senatus cogitur, ne desit praeses ac director.

Erat. Pulchre hoc, ordinis causā. In omni enim multitudine, nisi multitudo reducitur ad unitatem confusio est, non ordo. Sed ad quid tantus Professotum numerus?

Cancell. Nullus homo unus ad omnia natus est. Nec ergo in Academia unus docere potest omnes, et omnia: diversi diversa necesse est agant. Docentur proinde omnes Facultates, suo quaeque in Auditorio, singulis diebus: adeoque (in Academiis frequentibus)

page 935/936, image: s527

singulis horis, ut non cuiquam discendi quicquid placet deesse possit occasio.

Apoll. Quem tenent Academici Vestri docendi modum?

Cancel. Stans in cathedra Professor, libere de materia sua disserit, Studiosi auscultant, ad horae usque finem.

Plat. Et totō illō tempore Studiosi tacent? nihil interrogant? nihil examinantur?

Cancel. Nihil. Consignant tantum sibi taptim, qui volunt, quae volunt, de illis deinde acturi inter se, aut cum Professore.

Socrat. Annon praestaret liberius hīc versari; per formam nempe Syzetese [gap: Greek word(s)], vicissim exquirendo et respondendo;

Cancel. Hoc servatur Collegiis privatis.

Erat. Quae illa Collegia privata;

Canc. Deni aut duodeni, vel quōcunque tandem numerō, Studiosi, eligunt sibi aliquem ex Professoribus, per cujus privatam operam, et familiarem conversationem, in hac vel illa doctrinae parte proficiant. Hinc sunt Collegia Physica, Metaphysica, Mathematica, Medica, Iuridica, Theologica, Oratoria, vel Concionatoria, aut Disputatoria, etc.

Apoll. Et gratis ibi docetur?

Cancell. Non: Extraordinariae diligentiae extraordinarium requiritur praemium.

Socrat. A quo solvendum

Cancell. A Studiosis.

Socrat. Non satis sic tenuiorum consulitur necessitati. Quid autem publice fit;

Cancell. Dissertatur ad placitum, peroratur, disputatur pro gradu, promotionesque fiunt ad honores Academicos.

Plat. Quos honores;

Cancellar. Philosophiae initiati, creantur Baccalaurei; qui vero ejusdem Philosophiae cursum sic absolverunt, ut docere queant, Artium liberalium Magistri; trium vero superiorum Facultatum Doctores.

Rex. Omnia ista nobis exhiberi volumus propalam. Primo, Lectiones Publicas. Dehinc Collegia privata. Tum Disputationes pro gradu. Et denique Actus istos Promotionis.

Erat. Disciplinae Academicae non obliviscendum, quā administretur ratione.

Apoll. Ante omnia vero nobis ostendant, quō ritu admittant recens e trivialibus Scholis venientes Studiosos: habere enim audio ceremonias peculiares.

Rex. Recte. Memento Cancellarie! ut ultimum hoc primum exhibeas.

Cancell. Effectum dabo.

(Exibit, moxque reversus Rectorem secum adducet, cum Pedellō et duobus novitiis.)

ACTUS I. SCENA III. Rector. Pedellus. Duo novitii Studiosi

(Rector ad mensulam in theatri medio positam sessum ibit. Pedellus ante illum Academiae matriculam, cum Atramentario et calamo ponet: ad quem Rector.)

Ain; Adsunt aliqui Novitii

Pedellus. Adsunt.

Rector. Admittantur ergo.

(Novitii a Pedello introducti honorem exhibebunt, alterque sic infiet, erectō quasi ad prasidentiam vultu.)

Magnifice Domine Rector, Fama celeberrimae hujus Academiae Vestrae longe lateque per Gentes et Populos diffusa (quod universa studia prae aliis Academiis apud Vos hic vigeant) permovit nostros parentes et patronos, ut nos huc ad vos, tanquam pulcherrimum Sapientiae emporium, mitterent. Rogamus itaque in censum vestrorum recipi.

Rect. Salvos venisse Vos, bonae spei Juvenes, gaudeo. Unde ad nos; quae Terra Vobis patria est;

Novit, idem. Longinque venimus, ultra ducenta hinc miliaria.

Rector. Euge!

Impiger extremos currit Mercator ad Indos

Per mare, pauperiem fugiens, per saxa, per ignes.

Si hoc illi transitoriarum Opum spe, quid non Vos, quibus meliores thesauri Sapientiae quaeruntur! Invenietis, sperate, unde ardentis desiderii Vestri exstinguatis sitim. Habetisne commendatitiam ad aliquem Professorum epistolam? vel publicas testimoniales literas?

Novit. Habemus: en!

(Exhibebit, Rectorque tacite perlectas eidem reddens dicet.)

Ita Vos gerite, ut Vestri commendatores de Vobis spem conceperunt, et nobis faciunt: Datisne fidem?

Novit. Damus.

Rect. Audite leges Academiae nostrae, in quas jurabitis.

(Tum ex Libro clarā voce praeleget.)

Quisque Civis Academiae nostrae, I Pius esto, 2 Honeste se per omnia gerito: 3 Nullō malo exemplo quenquam scandalizato: 4 Studia publice et privatim assidue tractato: 5 Rectori et Professoribus obedientiam praestato: 6 Cum omnibus aliis concordiam colito. 7 Visitari se a superioribus, et examinari, patitor: 8 Si quid exorbitaverit, censurae ac disciplinae subjaceto: 9 Inconsciō Rectore, et absque testimonialibus, hinc ne discedito, etc. Attollite binos digitos dexterae vestrae! (Attollent; et Rector.) Dicite: Omnia haec observabimus sancte (Illi; Omnia haec observabimus sancte.)

Rector. Ita nos Deus juvet. (Ita nos Deus juvet!)

Rector, oblatā illis dextrā. Suscipio Vos in Civitatem nostram, Nominaque Vestra Albo Civium adscribo, en! (Inscribet Matriculae. Illi vero depromtum aureum nummum offerent illi, dicentes:) Magnifice Domine, pro hoc in nos collato beneficio agimus Excellentissimae Dominationi Vestrae gratias; orantes ut ne aspernari libeat leve hoc munusculum!

Rector accipiens manu lentā. Si quā in re consiliō Vobis erit opus, apud me quaerite.

ACTUS I. SCENA IV. DEPOSITIO. (Egredi volentes inclamabit Pedellus.)

Heus, Vos ineptuli, jamne Vos Cives Academiae creditis?

Novitius, idem semper loquens. Ita renuntiati sumus a suā Magnificentia.

Pedell. Ha ha he, ridicula capita! Tentate vero associare vos Studiosorum turbae: quam vos exagitabunt, sibilabunt, cachinnis vexabunt, marsupia vestra exenterabunt! nisi Beanitatem vestram hīc coram Domino Rectore, et aliquo praeterea Professorum, deposueritis.

Novit. Magnifice Domine Rector, quid homo iste nobis intentat?


page 937/938, image: s528

Rect. Adolescentes, apparet Vos monris Academici adhuc esse ignaros: informabo Vos super hac re. Depositio Scholastica Vobis subeunda est, ritu, quo initiantur qui primum in congregationem Scholasticorum Universitatis veniunt. Res ipsa profluxit ab Atheniensibus (quae Urbs olim sola veluti totius Orbis Academia fuit) quemadmodum ex Gregorio Nazianzeno (in oratione funebri super Basilium Magnum habita) patet. Memorat enim aetate illa (ante annos 1300 fere) in Scholasticos novos jus fuisse veteranis, omnibus eos ludibriis exagitandi: eo fine, ut in novitiis illis reprimeretur spiritus et animi elatio; redderenturque mox ab ipso initio ad omnem subjectionem tractabiliores. Postaliquod demum tempus deducebant eos per publicas plateas (varie adhuc exagitatos) ad publicum Balneum: ibique abluros, tanquam a barbarie jam emundatos, reducebant honorificā pompā Scholam versus, ubi a Magistris in occursum venientibus excipiebantur, et introducebantur in Scholas. Haec ibi. Apud nos vexationis hoc genus privatim peragitur, ab uno et altero, Novitium ridicule tractantibus; Professorum vero uno et alterō itidem praesentibus, novumque hospitem novis monitis instruentibus. Hoc si quis privatim subire recusat, Academicum sodalitium, jus suum in talem praetendens, miris modis divexat. Quare amici, audite consilium, privatam hanc in angulo ac brevem divexatiunculam praeeligite, potius quam publicam illam, et diuturnam, in Vos irritetis.

Novit. Si aliter nequit, submittimus nos. Sed quis hoc peraget? et quomodo?

Pedell. Nolite esse soliciti: ego Vobis amicam hanc praestabo operam. Sed exspectate, adducam mihi socium: Vobis autem Depositionis Vestrae plures testes.

[Exibit. moxque cum socio et depositionis instrumentis (cornibus taurinis armato pileō, alterō vero asininis auribus: Amussi item, Asciā, Serrā, Dolabrā, etc.) redibit; quem tamen praecedet Professor et assidebit Rectori, Studiosi item duo, assistentes illis. ]

[Depositor, projectis bumi instrumentis ob ambulans, naresque crispans et obturans]

Phui! quis tam teter foetor! Olidae Barbariei halitus me afflat! phui! Vos Beani, a Vobis exit, paedor iste. (Incipiensque eos fodicare.) Tu bellua muta (haec ad alterum illum novitium, qui bactenus [gap: Greek word(s)]fuit) quid tu tibi in Academia vis, qui loqui, nescis? Stetisti coram Domino Rectore ut statua muta, ut asinus humana iudutus pelle. Incipe rudere! Dic, quid est Beanus?

Ille. Nescio.

Depo. Ecce, ecce Asininus ruditus! Nam quid est nescio nisi asinorum responsio? Tu alter, quid est BEANUS?

Ille. Nescio.

Depo. Etiam tu inversus Apulejus es? Didce! Ecce (ostendet in digitis) Beanus Est Asinus, NesciensVitam Studiosorum. Recita hoc idem.

Ille. Beanus est Asinus, Nesciens Vitam Studiosorum.

Depo. Qualium tu unus es, frater ignorantiae: tametsi agere velis pavonem, caudā explicatā superbientem. Quam fattuose alloquutus es Dominum Rectorem? quam tibi placebas? tu loquutuleje. Evades tu, satis praevideo in Taurum aliquem ferocientem, nisi tibi cornua decutiantur. En circumdabo tibi imaginem tui, cornutae bestiae insignia! [Impositōque illi cornutō illō pileō, dicet; ] Speculum huc! ut se propriā suā videat facie. Et ad alterum: Tu vero Asine, indue has asininas aures, ut quod intus es, appareas foris. (Imponetque illi alterum pileum. Et mox arrepto baculo decutiet utrique, addens;) Relinquire Vos belluae belluinos mores! et induite mores humanos.

(Mox ad eos denuo conversus recitabit hos versiculos.)

E saxo formandus homo est, ex ore Beani;
E cerebro Bacchantis agresti e caudice Pallas.
Tu patiens (haec ad unum primario) ego sum Medicus, quaecunque propino
Exsorbere tuum est, ad plagas ludere risu.
Calcandum pedibus tergum submittere cunctis,

Multa audire, et pauca loqui, sufflare rumentes

Ad colaphos buccas, et magnas addere grates.

(Tum ad socium conversus.)

Veni, sternamus truncos istos humi (Sternent) amussemus hāc amussi / serremus hāc serrā, asciemus hāc asciā / dedo lemus hāc dolabrā / donec humanae staturae assumant lineamenta, fiantque ex truncis statuae vivae et sormosae.

(Tum inter serrandum dicet:)

Lignum fricamus horridum
Crassum dolamus rusticum Curvum quod est hoc flectimus,
Altum quod est deprimimus.
Ferox asellus esurit,
Lactuca labris convenit.
Ubi malignus nodus est,
Quaerendus asper clavus est.
Ut haec dometur Bestia.
Addenda verbis verbera.

(In hoc opere dum erunt, interloquetur Rex.)

Rex. Rector, Sisi jube! (Iubebit nutu,) Ad quid istae ineptiae? in Sapientiae officina quorsum tam stultae Ceremoniae?

Rector assurgens. Serenissime Rex, Agnoscimus vanitatem: sed quā se Academiae exui non patiuntur, inolitam consuetudinem mordicus tenent. Repraesentare autem jussi sumus omnia, quae in Academiis fiunt. Interim habent frivola haec in recessu aliquid serii tamen.

Rex. Ecquidnam illud?

Rector. Offertur Depositis a praesenti Professore, per ceremoniam iterum, Sal sapientiae, Vinumque laetitiae: cum exhortatione, ut meminerint depositam sibi jam esse ruditatem, ferociam, et omne quod humanitatem veram dedecorare possit.

Rex. Quicquid sit: dimittantur jam adscriptitii illi vestri. Parcatur illis et nobis, ut ad seria veniamus serio, sine nugis.

Rect. Parebimus.

(Exibitque: et omnet cum illo.)

ACTUS II. SCENA I. (Ingredietur Metaphysicus Studiosorum comitatus catervā: Qui eos, Ambonem conscendens, ita docebit:)

Honoratissimi Auditores, Philosophiae Studiosi: Recte dictum est, Rerum potior, Verborum prior, est consideratio. Ego igitur Philosophiam primam Vobis traditurus, a nomine Philosophia incipiam. [gap: Greek word(s)]Graecis Sapientiam, [gap: Greek word(s)], Sapientiae amorem significat. Vox ergo Philosophi vox modestiae est: usurpata primum a Pythagora, qui Deo soli convenire putabat, ut [gap: Greek word(s)], hoc est sapiens, diceretur; Homini satis esse laudis, si Philosophus, hoc est Sapientiae amans, audiat.

page 939/940, image: s529

Haec de nomine. Quantum ad rem, generaliter quidem Sapientiae studium, omnem divitinarum et humanarum rerum continet cognitionem: in quantum tamen Philosophia Medicinae, Iurisprudentiae, Theologiaeque contra distinguitur, est studium evestigandi Rerum Causas: Quid, Vnde, Cur, et Quomodo fiat, in tota Rerum Vniversitate. Unde videtis, quam amplos habeat terminos Philosophiae campus: et facile intelligitis, quae sint necessaria requisita ad liquide philosophandum. Tria nimirum requiri, 1 Sensus acres. 2 Rationem sagacem. 3 Historialem rerum multarum notitiam. Quippe oportet praenosse, aliquid esse, priusquam inquiras in ejus causas. Quantum ad partitionem Philosophiae, sumenda illa est ab objectis in quibus speculandis potissimum Philosophus occupatur. Quae sunt, 1 AEternae rerum rationes, seu Ideae, per quas possibile est aut impossibile hoc vel illud esse, vel non esse, sic vel sic. Atque talis rerum speculatio, universalis et abstracta, vocatur Metaphysica. II Si autem speculando examinantur Corpora Naturalia, formaeque rebus concretae, est speculatio Physica. III Si Quantitarum Proportiones, Mathematica. IV Si hominum Mores, Ethica. v Si Mentis et cogitationum processus, Logica. VI Si denique Sermonis rationes, Philologia: sub quā continentur artes sermocinatrices, Grammatica, Rhetorica, Oratoria, Poetica, Critica. Quae singula Professores habent suos.

Mihi quia Metaphysices professio demandata est, explicandae illius hodie faciam initium: generatim saltem, ut ejus in Vobis excitem desiderium; Metaphysica, alias vocatur Saprentiaprima; quia causas rerum summas, et princibia prima, scrutatur; quae quisquis recte cognoverit, habet scientiarum sontes ante se apertos, porestque omnia inseriora cognoscere facilius, et de illis judicare solidius. Contemplatur enim Res a priori: non ut jam sunt, sed ut possibiles erant, antequam erant. Perscrutans, quid hoc sit Esse aut Non-esse; Fteri, aut Non fieri; Existere, aut Vanescere; Durare, aut Perire, et sic consequenter. Vultisne autem tocius Metaphysicae videre delineationem: Dabo brevissimam, attendite!

1. Omnia-Aliquid-Nihil, sunt distantissimi Rerum et Cogitationum termini. (Supra OMNIA enim, quo ascendas: infra NIHIL, quo descendas: Inter haec autem extrema quicquid erit, ALIQVID erit.

2. Omnia sunt, ubi nihil deest: Aliquid est, ubi aliquid deest: Nihil est, ubi omnia desunt.

3. Aliquid, vocatur Ens; Nihil, non ens; Omnia vero, est plena Entium conglobatio.

4. Ens est vel primum, ut Adam; vel ortum, ut filii ejus reliqui homines; vel abortum, et degenerans, ut Monstrum aliquod Hominis.

5. Ens primum semper est unum, in quolibet rerum genere: Orta sunt multa; Aborta vaga.

6. Entia multa considerantur vel sigillatim, vel combinatim, vel conglobatim.

7. Ens consideratum sigillatim, est vel Substantia, ut SOL, vel accidens, ut splendor in Sole; vel defectus, ut obscuratio Solis.

8. Accidentia cujusque Entis, prima et inseparabilia, novem sunt. 1 Duratio, seu Tempus. 11 Spatium seu Locus. 111 Quantitas (seu moles rerum trina, Numerus, Magnitudo, Pondus.) IV Qualitas, hoc est, potentia aliquid agendi. V Actio. VI Passio. VII Ordo in omnibus istis debitus. VIII Et propter ordinem ad aliquid Vtilitas. IX Propter utilitatem denique Amabilitas, seu Jucunditas.

9. Defectuum tria sunt genera. 1 Quum res nondum habet, quod habere debet, ut grossulus in Fico, dulcedinem: vocatur Immaturitas. 2 Quum res quod habuit amisit: ut Ficus putrida dulcedinem: vocatur Privatio. 3 Quum aliquid esse videtur nec est, ut Ficus sylvestris: vocatur Apparentia sine re.

10. Res combinatim et conglobatim junctas recenseri tempus non patitur: quibus nempe modis Ens Enti possit jungi, aut ab illo sejungi; vel plura Entia cum invicem coglobari, ad ipsam usque Rerum Universitatem, extra quam nihil sit. Hoc tantum dicam in praesens. Metaphysica vera est Idearum scientia: Ideae vero sunt Sigillum Sapientiae Dei; appressum omnibus Nacurae Operibus, apprimendumque omnibus Artis operibus. Omnibus inquam quaecunque rationabiliter a nobis Hominibus cogitari, dici, aut fieri possunt. Dixi.

(Exibit, cum omnibus suis.)

ACTUS II. SCENA II. (Physicus, cum simili caterva Auditorium ingressus, couscensāque Cathedra, ita loquetur.)

1. Sapientis est Omnia scire, quantum possibile, inquit Aristoteles.

2. Quae autem ila Omnia Quaecunqne usquam sunt, et dici aut cogitari possunt: quorum complexus totus UNIVERSUM dicitur. (quasi dicat, quicquid est, in unum versum: Graece [gap: Greek word(s)], id est. Omnia.)

3. Universunt est triplex: DEUS, MUNDUS, HOMO

4. DEUS est Omnia, quia Rerum omnium Intra seipsum possidens rationes, producit Aseipso Omnia, sustentat Per seipsum Omnia, reducit In seipsum Omnia.

5. MVNDVS est Omnia: quia sinu suō complectitur, quaecunque Deus produxit, Omnia.

6. HOMO est Omnia: quia est Mundi epitome, Dei autem simulachrum vivum.

7, In Deo igitur Omnia sunt, tanquam in archetypo; in Mundo, tanquam in ectypo; in Homine, tanquam in antitypo.

(Similitudine res illustrari potest. Nomen et authoritas Regis primaria est in ipsa Regis persona: secundario in aureo vel argenteo Sigillo, cui insculpta est: rartio demum in cereo, Diplomati appenso, Sigillo. Eadem enim omnia sunt hīc, istīc, illic; Sed non eodem modō.)

8. Si quis hominum ergo, Deum, Mundum, Seipsum, noverit, omnia noverit: quia extra trinum hoc Universum nihil est.

9. Verum ego Physicus relictā contemplatione Dei Theologo; et contemplatione Hominis Ethicō; mihi contemplandum, Vobis explicandum, sumo MUNDUM hunc, sensibus nostris undique expositum, nobisque in habitaculum et Scholam datum.

10. Mundus ergo hic, quid est? Compages visibilium Dei operum, omnia rerum genera in se continens, per omnes extremas differentias.

(Omnia enim continet quae cogitari possunt, Spiritualia et corporea; Animata et inanimata; Rationalia et bruta; Mobilia et immobilia; Lucida et opaca; Maxima et minima; Summa et ima; Prima et ultima, etc.)

11. Torus hic Mundus materialis est, ideoque sensibilis.

12. Totus item occultā quādam vi, materiam varie disponente, et vegetante, perfusus: quam vim, NATURAM vocant.

13. Considerabimus vero Mundum (Metaphysices jam ductu) primo secundum partes essentiales, seu Substantias: deinde secundum Accidentia: demum secundum Defectus, a quibus nulla res creata, quippe finita, esse potest immunis.

14. Substantiales Mundi partes ingeniose dividuntur

page 941/942, image: s530

in (1) Contentes (2) Contentas; et (3) Impetentes.

15 Continentes Mundi partes, sunt quatuor illa maxima, sed simplicissima Mundi Corpora, e quibus, et in quibus, reliquae Creaturae formantur: AETHER, AER, AQVA, TERRA: vulgo quatuor Elementa (quasi caeterorum Alimenta) dicta.

16. Contentae Mundi partes, sunt minora Corpora, intra majorum illorum spatia conclusa. Ut sunt aethere Sidera; in aere Nubes; in aqua Pisces; in terra Lapides, Metalla, Plantae, Animalia terrena.

17. Impetentes Mundi partes sunt, quae reliquis dant impetum, et motum: ut est Ignis externe; interne autem Spiritus naturalis, cuivis Corpori inclusus.

18. De quibus singulis ita agendum est Physico bono, ut Sapientiae divinae artificium mechanice pateat, quantum per sensuum nostrorum tarditatem potest. Quo facilius nos quoque Operum nostrorum intelligamus vias, ad rationabilius agendum quicquid agimus.

19. Absolutis ordine Mundi substantiis, lustrabimus ejusdem Accidentia, Durationem, Locum, Quantitates, Qualitates, etc. Quanquam hīc labore me nonnihil levant Matheseos Professores, Arithmeticus, Geometra, Astronomus, Geographus, etc.

20. Sicut et in speculandis et emendandis Defectibus, Medici, Chirurgi, alii.

21. Hodie sufficiat Vos intellexisse Physicae officium et finem: qui est, contemplari res a posteriori, prout exstant in Syntagmate Mundi; ad intelligendum, quā vi generentur, operentur, alterentur omnia.

22. Cujus intelligentiae summus apex est Magia: peritia scilicet producendi admitanda vulgo Effecta, per occultam applicationem activorum ad passiva.

23. Sed ne quem magiae Vox seducat, monstrum Magiae sunt praestigiae illae pseudomagorum, quae incantationibus et excantationibus peraguntur: merae satanicae illusiones, strigibus relinquendae.

24. Satis autem hodie: ubi Vobis gustum tantummodo Physices dare volui.

ACTUS II. SCENA III. (Mathematicus, cum tribus discipulis, Numeriano, Metrito, Trytanio.)

Mathem. Matheseos igitur Vos caepit amor?

Num. Ita Domine: petimus informari, et promittimus gratitudinem.

Math. Non paenitebit, si gnavi fueritis. Mathesis enim valde acuit ingenia, et viam aperit toti Philosophiae. Hinc antiqui studiorum initium inde fieri volebant et propterea nomen indiderunt, [gap: Greek word(s)], id est Discentia, et [gap: Greek word(s)], hoc est Disciplinae. Plato etiam foribus Academiae inscribi curavit, [gap: Greek word(s)]: hoc est, Nemo numerorum et mensurarum expers ingreditor.

Metritus. Quae hujus rei ratio?

Math. Quae hujus rei ratio? Non nosti illud, Pondere, Mensurā, Numero Deus omnia fecit? Claves Operum Dei, multorumque mysteriorum, habet, qui rerum numeros, mensuras, ponderaque intelligit.

Trytanius. Festina igitur docere nos Mathematicas illas scientias: primumque dic, quot sint.

Math. Jam dixi: Mathesis vestigat rationem Numerorum, in Arithmetica; et Mensurarum, in Geometria; et Ponderum, in Statica. Quae omnia ego vos non theoretice tantum docebo, ut numeros, mensuras, pondera, intelligatis; sed et practice, ut res numerare, mensurare, ponderareque sciatis.

Numer. Tanto melius. Incipe ab Arithmetica.

Math. In Arithmetica discetis sex haec. I Numerationem. II Additionem. III Subtractionem. IV Multiplicationem. V Divisionem. VI Proportionem.

Numer. Quid est Numeratio?

Math. Numerorum legitima articulatio, scriptio, et pronuntiatio.

Numer. Quid est Articulatio?

Math. Numeri in partes, majores et minores, divisio. Quas ruricolae simpliciores habent, computantes per Paria, seu Biniones (Ostendet duos digitos) et per Decusses (ostendet decem) et per Duodenas (jubebit suis decem dtgitis adjungi duos a discipulo) et Quindenas (addet Discipulus totam manum suam:) quatuor autem quindenae faciunt Sexagenam. Sed subtilius Arithmetici, per Unitates, Decades, Centenarios, Millenarios, Myriades; recentiores etiam per' Tonnas, et Milliones. Unitas enim decies repetita, facit Decem; decies decem, Centum; decies centum, Mille; decies mille, Myriada; decem myriades nunc vocant Tonnam: decem Tonnas (hoc est, millies mille) Millionem.

Numer. Haec nota sunt. Doce nos jam numeros notis exprimere.

Math. Numerales notae Graecis non aliae fuerunt. quam Literae Alphabeti sui, [gap: Greek word(s)], etc. Romani septem literas adhibuerunt: I. V. X. L. C. D. M. ad significandum, Unum, Quinque, Decem, Quinquaginta, Centum, Quingenta, Mille. Deinde inventi sunt Calculi, disponendi super Abacum sic.

Mille --- [gap: illustration]

Quingenta. [gap: illustration]

Centum. [gap: illustration]

Quinquaginta [gap: illustration]

Decem. [gap: illustration]

Quinque. [gap: illustration]

Unum. [gap: illustration]

Tandem Arabes excogitārunt ingeniose Cifras decem, tales.

0 Significantes. nihil.

1 Significantes. unum.

2 Significantes. duo.

3 Significantes. tria.

4 Significantes. quinque.

6 Significantes. sex.

7 Significantes. septem.

8 Significantes. octo.

9 Significantes. novem.

Quibus varie dispositis numerosissima quaeque possunt exprimi (ex. gr. Arena Maris.)

Num. Quomodo id, obsecro.

Math. Quotsunt Cifrae, tot articuli perdenarium crescentes, a dextra sinistram versus, hoc modo.

millies mille centum mille decies mille Millenarii Centenarii Decades Unitates
1 0 0 0 0 0 0 0
2 1 1 1 1 1 1 1
3 5 6 4 8 0 1 6

Math. Pronuntia istas Cifras primā, tum secundā, tandem tertia. lineā.

Numer. Nescio.

Math. Nescis? At habes valorem cujusque loci supra scriptum: lege!


page 943/944, image: s531

Numer. Non possum, nisi docueris.

Math. Docebo igitur. Prima linea quia meras habet nullas, nullum significat numerum; Nulla enim (o) figura est sine signisicatione. Secundam lineam sic lege: semel millies mille, et insuper centum millia, et decem millia, et mille ac centum, et undecim (hoc enim est decem et unum.) Tertiam lineam sic: Quinquies millies mille, et sexies centena millia, et quater decem (i. e. quadraginta) millia, et octo mille (nullumque centum) et sedecim. Jamne poteris?

Nunmer. Spero (et tentabit, poteritque).

Math. Scribe mihi praesentem annum a Christo nato.

Numer. Hoc usu scio: 1656.

Math. Scis usu? sed jam disce arte scribere quoscunque numetos. Ex. gr. si velis Exercitum centies mille, et novem insuper millia, sexcentos, septuaginta quinque milites continentem, Cifris exprimere, quomodo facies?

[Tentabit et errabit, donec, erroris admonitus, inveniat 109675.)

Numer. Quid de Arena maris dixisti, posse eam numerari?

Math. Archimedes de eo librum scripsit, ostendens Arenam non esse innumerabilem: hoc est nullam rem tam numerosam cogitari posse, ad quam exprimendam non sufficiant numeri. Et Clavius demonstravit: etiamsi arenam cogitemus tam minutam, ut unum granum papaveris contineat mille arenulas, tamen additis ad Cifram (1) quinquaginta nullis, majorem jam fore numerum, quam quantus requiratur ad explendum Coesum et Terram. Quae demonstratio verissima est: sed nolo tempus absumere.

Numer. Rem stupendam! Pergamus ad Additionem.

Math. Unum adhuc discite. Numeri fracti scriptionem et lectionem, hoc paucis docebo. Si vides I 1/2, lege unum cum dimidio, sesqui: si 1/2 dimidium tantum, seu semi: si 1/3 unum trientem: si 1/4, unum quadrantem; si 3/4 tres quadrantes, etc

Numer. Intelligimus. Additio quid est?

Math. Duorum vel plurium numerorum in unam summam reductio. Ut si uno in praedio habes 536 Oves, in altero 365: quot ergo habes?

536

365

Facit 901

Exercete Vos in eo privatim, nihil habet difficultatis: sicut nec Subtractio, quae minorem numerum a majore subducit, ut appareat reliquum. Ex. gr. Si de 536 Ovibus venditae sunt 124: quot supererunt?

Colloca sic - 536

124

Facit 412. Tot ecce sunt residuae.

Numer. Hoc assequimur. Quid jam Multiplicatio erit?

Math. Numeri unius per alterum toties diductio, et in summam reductio. Ut si dicas: Haeredes quinque partiti sunt inter se paterna bona aequaliter, et nactus est unusquisque mille ducentos sexaginta tres aureos: quanta igitur tota suit summa? Ecce, operabor!

1263

5

Facit 6315

Num. Et Divisio quid est?

Math. Similis operatio, sed inversa. Ut si dicas: Quidam reliquit haereditatem, 6315 aureorum, inter quinque filios aequaliter dividendam, quantum ergo accipiet unus? Ita procedendum est.

131

6315 | 1263. Ecce prodibit! Videtis?

5555

Num. Videmus: exercitium in his firmabit habi tum. Quid redtat in Arithmetica?

Math. Regula Proportionum, quam Auream vocant, in qua datis numeris tribus notis, invenitur quartus ignotus. Ex. g. Si quis dicat. Poterant isti haeredes pecuniam exponere foenori, ubi annuatim 8 solvuntur pro 100: quantum accrevisset anno: Hīc ecce tres numeri sunt noti (-100, et 8, et summa 6315) quartus ignotus quaeritur: quomodo inveniendus? Disloca tres illos sic, ut dicas:

100 Aurei dant 8, quot darent 6315 Aurei;

Jam multiplica tertium per medium, productumque divide per primum, et prodibit numerus quem quaeris. Multiplicatus enim 6315 per 8, dabit 50520: quem ubi diviseris per 100; prodibunt 505 1/2 [reading uncertain: print blotted] Aurei, verum interesse. Iterum si dicas, Annus 1. daret 505 6/2 [reading uncertain: print blotted] aureos, quot darent quinque anni? Facit 2526. Quem usurae proventum si apposueris sorti, erunt 8841. Atque tot habere poterant, si divisionem in quinquennium distulissent. Et sic quicquid usquam placet, et opus est, numeris expediri potest.

Num. Nihil hīc adeo videtur difficile.

Math. Nec videtur, nec est quidquam, quod non puer octo aut decem annorum assequi possit, modo Illi prudenter ostendantur omnia Puerilia omnino sunt haec studia, gravioribus praemittenda.

Metr. Quid autem Geometria?

Math. Tantundem. Evidentissime enim omnia demonstrari possunt, Punctis, Lineis, Figuris, certisque Instrumentis: quibus exploramus magnitudines rerum praecīse, ut ne quid nos possit decipere, apparendo majus aut minus, vel propius aut remotius, altiusve aut humslius, quam est.

Metr. Exemplis nos ista doce, nomine.

Math. Praemittenda sunt quaedam theoretice: docebo tamen et ista exemplis. Punctum est magnitudinis principium indivisibile. Linea est puncti fluxus, longitudinem tantum habens, sine latitudine: Superficies (seu Figura) est spatium lineis inclusum, longum, et latum, sine prosunditate. Corpus demum est magnitudo trinam habens dimensionem in longum, latum, et prosundum.

Linea incipit a puncto, et desinit in punctum. Estque in seipsa vel recta sic [gap: illustration]; vel curva [gap: illustration] vel spiralis, [gap: illustration]

Alteri vero Lineae est vel parallela, nullibi concurrens [gap: illustration]: vel obliqua [gap: illustration]: vel perpendicularis [gap: illustration]

Ex concursu linearum fit Angulus; qui est vel rectus, quem linea perpendiculariter incidens facit (ut cum linea B C, incidens in lineam A E, facit duos rectos angulos, B C A, B C E.) vel acutus (angulus) minor recto; ut BCD. [gap: illustration]

vel obtusus, major rectō, ut A C D. Figurarum simplicissima est Circularis, tum Triangularis, inde Quandrangularis.

Circulus fit ex unica linea ambiente, quam vocamus Circumserentia.


page 945/946, image: s532

[gap: illustration] Circuli medium punctum (ut hic A) Centrum dicitur. Linea ducta a Centro ad circumferentiam tut (ut A B: A C: AH.) Radius est: Radius vero protensus ad oppositum usque circumferentiae punctum, (ut B C et H D) Diameter est (Latine, Dimetiens): semper circul um dissecans aequaliter. Ecce! Trangulum sit e tribus lineis sic, Quadrangulum, est figura quadrilatera, vel [gap: illustration], Corporum denique discite figuras, regulares saltem primo, Ut est Orbis, seu Discus, aut Rota, in gyrandum apta. 2. Globus, undique rotundus. 3. Cylindrus teres. 4. Conus, rotunde cacuminatus. 5. Cubus quadratus; tametsi sexlaterus, et octangulus: en! Specialiores Corporum differentias alias discetis.

Haec de differentiis Linearum, Superficierum, Corporum. Quantum ad Instrumenta Geometrica: diversa habemus, simpliciora et compositiora, Nam Lineae rectitudinem exploramus extensa lineā Amussi (sic): vel applicatā inflexili Regula (sic). Anguli rectirudinem Normā (sic): situm plani horizontis Libellā, perpendiculō. Circuli exactionem Circinō. Vasis capacitatem Perticā steremeotricā (sic). Magis composita instrumenta sunt quibus distantias locorum metimurl; Ut si quis altitudinem Montis, vel Turris; aut distantiam alicujus conspectae Arcis, deprehendere velit.

Metr. Potestne hoc sciri non adeundo loca ista? per solum conspectum et Instrumenta?

Math. Potest.

Metr. Hoc nos doce obsecro.

Math. Docebo: sed exire nos opus erit in campum. Interim Vobis parate instrumentum (hoc) cujus ope communissime utimur, Quadratum Geometricum vocant. En tale est! Cum favebit Coelum prodibimus: intra horae spatium addiscetis omnes distantias, latitudines, altitudinesque et prosunditates, dimetiendi rationem.

Metr. Magni sumus, si vera promittis.

Math. Experiemini.

Trytan. Sed restat unum ex modo praemissis, Statica: quid illa est?

Math. Rerum pondera explorandi scientia.

Tryt. Quibus peragitur Instrumentis?

Math. Unicum est Libra: sed cujus duae sunt usitatissimae sormae, Bilanx et Statera.

Tryt. Doce nos utriusque rationem.

Math. Non abstracte vobis de iis concionabor, res ipsas exhibebo (Sumetque manu sinistrā Bilancem, dextra singulas ejus partes ostendet. (Scapus hic vocatur Librile, seu Iugum (en!) in centro sui habens Axiculum, circa quem fit Libratio (en!) Pars haec superior, a qua Librile pendet, est Ansa: apertura haec per quam lingula scapo inserta transit, Agina dicitur. Appensae ad scapi extremitates Lances, sunt pro imponendis ponderibus. Hic igitur, quia centrum Librae axiculus, est in medio librilis, partesque scapi aequales, necessario evenit, ut si lancibus imponas pondera aequalia, aequiponderent: si alterum sit gravius, praeponderet, deorsumque vergat, leviori sursum elevato. Notabitis: Bilancium maximas (ubi vel integra plaustra imposita librantur) vocari Trutinas: minimas vero (ut quibus pensiculantur aurei nummi) Lanculas.

Tryt. Qvid jam Statera;

Math. Ecce! habet enim Librationis centrum extra medium scapi, ut alter radius protensior sit duplo, triplo, quadruplō, etc. Cujus rei consequens est, ut radius potensior majores faciat ascensiones, et descensiones. quam radius minor (ecce!) sitque idem commensus ponderum ad invicem, qui arcuum, sive ipsorum radiorum: Ut hic. [gap: illustration]

Si suspenderis rem ponderandam ab unco B, unius pondo seu Assis (Unciarum 12.) Pondus vero oppositum in E, ejusdem valoris sit necesse est (quia Arcus A, B, et A, C, aequales.) Si in D. dimidium tantum, hoc est uncias 6: si in E, uncias 4: si in F, uncias 3. (nempe quartam partem Assis, quia Arcus A, B, est quarta pars arcus A C D E F.) Videtis? Verum satis hodie.

Tryt. Agimus gratias.

ACTUS II. SCENA IV. [ Astronomus, cum duobus Astronomuae Studiosis Vranio et Asterio. ]

Astron. Et non plures sunt qui Collegium nostrum frequentare, pulcherrimaeque scientiarum, Astronomiae, studium dare volunt?

Vran. Terram spectare malunt quam Coelum. Qvae supra nos nihil ad nos, inquiunt.

Astron. Vox Bovis, non Hominis. Imo quae supra nos, illa vere ad nos. An enim frustra est illa Dei ad homines Vox: Levate in excelsum oculos vestros, et videte ista! quis educit in numero exercitum Coeli, et omnes vocat de nomine, ut ne vel unum deficiat? (Jes. 40. 26.) O si qui rebus humanis in ordine continendis praesunt, leges Motuum coelestium, a quibus Mun li conservatio pendet, intelligere vellent! quam multum hic lucis viderent! Sed dum divinae expansae in Coelis sapientiae attendere nolunt terrestres illi Soles, Joves, Saturni, Martes et Mercurii, nec regimine suo Coelorum regimen imitari aemulantur, fiunt revera ipsi Planetae, erratica sidera, rebus humanis pro ordine confusionem, pro luce tenebras, pro serenitate procellas, inducentia. Sed mittamus illos! Vos amici gaudete participare de sublimitate illa, quam in antiquis dilaudat Poeta, canens:

Felices animae, quibus haec cognoscere primum.
Inque domos superūm, scandare, cura fuit!
Admovere oculis distantia Sidera nostris
AEtber aque ingenio supposuere suo.

Aster. Vellent sane multi aeque esse felices, aetheraque supponere ingenio, si posse sperarent: sed difficultates imaginantur insuperabiles.

Astron [gap: Greek word(s)](Difficile quod pulchrum.) Nihil tamen hic insuperabile esse, Vos jam experieemini: quos ego totius Astronomiae generalia fundamenta docebo hāc horā: specialiora vero aliās. Attendite huic repraesentatitio Coelo! Omnia generalissima vobis hic ostendam, omnia nominabo.

Vran. Exspectamus avide.

Astron. Astronomus contem platurus astra, disterminat sibi Coelum certas in regiones, per qvas observet transitiones Sidenim: nempe imaginarios qvosdam Circulos, qvos realiter expressos en spectare in hac Armillari Sphaera: Nam Solem, Lunam, Stellas. ire

page 947/948, image: s533

circulatim, ostendit quotidianus eorum ortus et occasus, semperque ad eadem loca reditus. Ergo Coelum est volubilis Sphaera (volvet eam:) ergo habet Axem circa quem volvitur (ostendet eum manu:) ergo et duas extremitates axis sui, seu duos immobiles Polos, hoc est, Vertices, septentrionalem et meridionalem (Ecce!) Jam in Coelo concipitur circulus maximus, aequali undique ab utroque Polo distantiā: qui Sphaeram in duas medietates (borealem et australem) dividit. (Ecce!) Nomen habet AEquatoris, seu AEquinoctialis: quia dum Sol per illum fertur, aequinoctium facit per totum Mundum. Huic paralleli ecce sunt duo circuli! alter borealior, quem motu suo diurno describit Sol nobis altissimus, aestate; alter australior, quem describit humillimus, hieme. Vocantur Tropici (q. d. Versorii:) quia Sol ad illos delatus, longinquius ab aequatore non abit, sed versuram facit, et rursum aequatori appropinquat. Quam annuam viam, transeuntem ab hoc Tropico ad illum Tropicum, intersecantemque AEquinoctialem duobus oppositis locis (ecce!) Zodiacum vocamus: cujus Poli rursum describunt Polares circellos duos, circuitione quotidianā (ecce!) Hi transversi duo circuli magni, vocantur Coluri: alter AEquinoctiorum (ecce!) alter Solstitiorum (ecce!) Hi propterea fere tantum finguntur, ut compages Sphaerae cohaerere possit. Ita habetis in ipsa coelesti machina circulos invisibiliter positos, et cum illa perpetuo volventes. Jam ecce duo immobiles, cuilibet loco proprii, Horizon (ecce!) et Meridianus (ecce!) quos in Coelo ita cogitate. Ubiubi quis in planicie stas, prospectans circumcirca, vides Horizontem; confinia scilicet Coeli et Terrae, sive superioris hemisphaerii ab inferiore (Ecce enim, dimidium Coeli semper nobis est supra Terram! altera vero medietas infra Terram!) Hujus Circuli, Horizontis, centrum est ubi stas, Poli in Coelo: punctum nempe tibi summum et imum. Quorum illud, verticale, Zenith vocant: (ostendat digitō et oculō verticaliter erectis) profundum illud sub Terra in opposito Coeli, Nadir. (Ostendat in Sphaera armillari digitō). Duc vero h

iterum Circulum per Polos Mundi, Zenith et Nadir, erit circulus Meridianus: ideo sic dictus, quia Sol quotidiano motu ad illum delatus Meridiem facit. Ita habes omnes coelestes circulos, mobiles et immobiles! tanquam cancellos intra quos Astrorum cursus peragitur, et a nobis ad leges certas redigitur.

Aster. Jucunda est haec circulorum coelestium speculatio: speramus nos recte asseqvutos. Jam de Astrorum motu audire juvabit.

Astron. Stellis fixis cursus adeo uniformis est, ac si omnes illae eodem Orbe vehantur: de quibus proinde nihil, nisi de diversa illorum magnitudine, et ad se invicem configuratione, dicendum est, sed breviter. Distingvunt eas Astronomi in Stellas primae, secundae, tertiae, quartae, quintae, et sextae, magnitudinis: quarum postremae vix notari visu possunt, etc. Redactae vero sunt omnes in certas Figuras (plerasque Animalium fere) ut in hoc Coelesti Globo vides. Notissima signa nobis sunt circa Polum nostrum Vrsa minor, stellarum octo; et Vrsa major stellarum 32, ecce! Itemque duodecim signa Zodiaci: Ecce, [gap: Greek word(s)]Aries, habens stellas 19. [gap: Greek word(s)]Taurus, 44. (inter quas sunt Plejades:) [gap: Greek word(s)]Gemini, 31: [gap: Greek word(s)]Cancer, 29: [gap: Greek word(s)]Leo, 39: [gap: Greek word(s)]Virgo, 40: [gap: Greek word(s)]Libra, 15; [gap: Greek word(s)]Scorpio, 27: [gap: Greek word(s)]Sagittarius, 32: [gap: Greek word(s)]Capricornus, 27: [gap: Greek word(s)]Aqvarius, 33: [gap: Greek word(s)]Pisces, 35.

Aster. Ista nobis Domine in ipso Coelo forte melius monstrabuntur, noctibus serenis.

Astron. Recte: ut Astronomica Vestra scientia non picta sit, sed vera et realis.

Vran. Cursum Luminarium nondum attigisti, neque Planetarum.

Astron. Sol et Luna pro centro gyrationis suae habent Terram, aeque ut stellae fixae: quanquam non adeo praecise (Certis enim locis paulo se altīus a Terrae elevant, alibi propius demittunt, sed non multum.) At Planetae centrum sui motūs circa Solem habent: ideoque supra Solem constituti apogaei sunt (altissimi) et directi: in opposito perigaei (humillimi) et retrogradi: ad latera, per aliquot dies stationarii. Verum haec accuratius alias. Progrediuntur alioqui sub Zodiaco, aeque ut Sol: sed non tam exacte per mediam Zodiaci lineam, uti Sol. Exspatiantur enim a via Solis in utramque partem: unde est ut Zodiaco tribuatur latitudo, praeter morem aliorum circulorum. Videtis, ut latus est, Zonae instar, ad 16 gradus.

Vran. Quid est Gradus, Domine?

Astron. Tercentesima sexagesima pars sui Circuli. Omnem enim Circulum Astronomi, magnum et parvum, in quatuor Quadrantes, et quemlibet Quadrantem in 90 gradus; quemlibet vero Gradum denuo in 60 minuta, seu scrupulos, dividunt.

Aster. Ad quid hoc?

Astron. Ut exactius caulculando motus Planetarum, confici queant in futurum Ephemerides: hoc est, consignationes ad horam meridianam per singulos Anni dies, ubi tum Planeta quisque futurus sit, et quo ad invicem aspectu: maxime autem propter Eclipses Luminarium recte in futurum calculandas.

Vran. Possunt ergo Luminarium Eclipses praesciri?

Astron. Etiam centum et mille annis ante.

Vran. Stupendum. Quā id ratione obsecro?

Astron. Per deprehensas accurate Solis et Lunae vias, et calculi certitudinem. Notum est e Physicis, Lunam et Terram, tanquam corpora opaca, mediā sui parte a sole illuminari, opposita vero parte umbrari; ita ut aeque Luna atque Terra a se projiciant umbram, seu noctem. Cum ergo Luna sit inferior Sole, intercurrit aliquando inter nos et Solem, et nos eclipsat, hoc est, umbrā sua contegit: quo fit, ut nobis Sol tenebrescere videatur, quum tamen non ille tunc luminis privationem patiatur, sed Terra. Rursum vero accidit, ut Luna plena, Soli opposita, incurrat in Terrae umbram, et eclipsetur, seu obscuretur; hoc est Lumine privetur.

Vran. Atqui Luna singulis pleniluniis Soli fit opposita: nec tamen semper Eclipsin patitur.

Astron. Non opponitur directe, sed collateraliter. Exspatiatur enim illa a Solis via per 8 gradus: atque tum umbram terrae praetergrediens, radios Solis more suo excipit. Sed quando Conjunctio aut Oppositio Luminarium contingit; prope nodos (ubi via Lunae viam Solis intersecat bis anno, Caput et Caudam Draconis vocant) imposibile est eclipsin evitari. Verum Vos de his accuratius informabimini aliās. Tirocinium artis, et perfectio artis, simul esse non possunt. Ferte haec introrsum!

Aster. Agimus interim Domino Praesidi gratias pro informatione fideli.

ACTUS II. SCENA V. [ Geographus cum duobus Discipulis, Hospitio et Peregrino: Globoque Terrae, et Quadrante Astronomico.]

Geog. Magnitudinem Mundi et Regionum situm ignorare, est suiipsius domicilium ignorare, inquit Cicero.

Hosp. Nos igitur non erimus domi hospites, si ex Te Clarissime Domine Professor, Magnitudinem Mundi, et Regionum situm, perdidicerimus. Illud enim fortassis est quod Geographia docet.

Geog. Vtique. Geograpbian. est Scientia Orbis Terrarum.

Pereg. Cur Terra dicitur Orbis?

Geog. Quia Terra et Aqua, infima et densissima

page 949/950, image: s534

duo Elementa, unum constituunt Globum, undique rotundum, in medio rotundi Coeli pendentem.

Pereg. In Coelo pendentem?

Geog. Ita Scriptura loquitur; Extendit Aquilonem super inane, et Terram suspendit super nihilum (Iob. 26. 7.)

Hosp. Quomodo tantus Globus pendere potest super nibilum?

Geog. Virtute Dei, et radiis Siderum, qui omnem densam materiam a se trudunt deorsum: ut se in imo colligere necesse habeat. In globo autem locus imus ubi esse potest nisi circa centrum? Et vero Terram esse in medio Coeli, patet ad sensum; tum in hoc Globo (Sphaera armillari) tum in ipso Mundo. Nam undiqueversus Sideribus ambitur, et a Nautis circumnavigatur: Quemadmodum primus ostendit Magellanus, qui ab Ortu in occasum perpetuo navigans, per Ortum iterum rediit: eō modō quo Sol vesperi ibi occidit, et mane hinc redit.

Hosp. Quando id factum?

Geogr. Ante duo secula. Sed ex eo tempore multi jam tentarunt idem, eōdem successu; ut nihil restet dubii Terram eo tractu, ab Ortu in Occasum (et vice versā) esse rotundam. Transversim vero euntibus (ab Austro versus Boream, vel vicissim) inde Globositas patescit, quod alter Polus Mundi perpetuo se elevat, alter deprimit. Unde simul magnitudo Globi Terreni percognoscitur. Quia enim sub Meridiano peregrinantibus singulis 15 Miliaribus Polus fit uno Gradu vertici propior, si totum Globi ambitum, 360 Graduum, per 15 multiplicaveris, prodibunt 5400 Milliaria Germanica, verissimus Terrae circuitus. Diameter vero Terrae (crassitudo) erit tertia circumferentiae pars, 1800 Milliarium: Semidiameter (profunditas a superficie ad Centrum) medium ejus, nempe 900 Miliaria.

Hosp. Ah, certane haec sunt?

Geogr. Infallabiliter certa. Experiatur si cui libet. Eat ex Hungaria per Graeciam et Africam, recta meridiem versus, post confecta 640 Milliaria habebit Solem verticalem, et Polum utrumque Horizonti incumbentem (Sic: Ostendet in Globo.) Sin Septentrionem versus vellet ire, per Poloniam, Prussiam, mare Balticum, Sueciam et Lapponiam, veniet (confectis 710 Milliaribus) sub Polum Mundi, habebitque AEquatorem Horizonti incumbentem, et Coelum non supra se, sed circa sese, volutatum (sic!) Atque sic confectō itinere ab AEquatore ad Polum (hoc est quadrante Globi) 90 graduum, reperisset milliaria 1350: Quae quadruplicata (quatuor enim sunt integri Globi quadrantes; faciunt 5400, verissimum Orbis Terrae ambitum.

Hosp. Et probata haec sunt?

Geogr. Millies.

Pereg. Jam ergo magnitudinem Mundi non ignoramus: situm porro Regionum scire vellemus.

Geogr. Prius etiam dimensionem Terrae discite, in longum et latum. Ecce! Latitudo Terrae aestimatur ab AEquatore Polos versus, utrinque per 90 gradus. Longitudo vero ab Occasu in Ortum, per integrum circuitum 360 graduum; initiō sumto a primo meridiano, quem ad fines Europae constituunt, in Insulis Canariis.

Hosp. Sub qua ergo Mundi latitudine et longitudine Hungaria nostra sita est?

Geog. Laxe nimis interrogas: De aliqua Urbe quaere.

Hosp. Patakum quam habet latitudinem?

Geog. Eandem quam Poli elevationem. Nam quantum AEquator a vertice nostro recedit, tantum se Borealis Polus supra Horizontem elevat: (Haec manu ostendantur in Coelo et in Globo.) Nempe 48 gradus cum aliquot minutis.

Pereg. Unde hoc scitur?

Geogr. Si non credere placet, experiri licet. En- Quadrantem Astronomicum! Hic tibi repetitis accurate experimentis fidem faciet.

Pereg. Quomodo quaeso?

Geog. Erige illum, quācunque Anni die, horā meridiana (sic), et obverte Soli (sic): ut haec pinnacidia Solis radius transeat (Quod ut exacte possis, Trochlea haec, funiculo Quadrantem attollens aut demittens efficiet, sic!) Tum enim filum perpendiculi hujus Gradum et Minutum Elevationis Poli ostendet. Si observationem accipis ipsō AEquinoctii die ac horā, praecīse: sin extra haec tempora, addes aut demes numero illi tantum, quantum Solem ea die ab AEquatore (hinc aut illinc), distare Tabula Declinationum Solarium ostendet (Exstat Tabula haec apud Alstedium, Eneyclop. pag. 1011.)

Pereg. Quam jucunda haec sunt! Quid jam de longitudine? Quantum distamus nos a primo Meridiano?

Geog. En numera ipse hīc in Globo. Quot sunt gradus?

Pereg. Numerabit; tandemque dicet: 50 circiter.

Geog. Non male numeras.

Pereg. Ad quid autem est scire locorum latitudines et longitudines?

Geog. Ad multa. Primo, dum cognoscis ubi sita sit quaeque Regio, vel Urbs, scies simul in Europane an Asia, vel alibi sita sit. Secundo, distantiam ab invicem quorumcunque duorum locorum invenire poteris. Tertio, per latitudinem insam deprehendes dierum et noctium, cujusque loci longitudinem: sicut et AEstatis ac Hiemis.

Hosp. Eho, num Dies et Noctes, AEstates et Hiemes, non ubique aequales?

Geogr. Minime gentium. En vide Globum terrae! ostendam tibi in illo quinque Zonas, ut vocant Geographi. En Zonam mediam amplissimam, inter Tropicos decurrentem! Hanc vocant Torridam: quia ibi Homines ob perpetuam Solis perpendicularitatem vehementissimos habent ardores, perpetuumque AEquinoctium, a mundi exordio usque in finem. Dum enim uterque Polus Horizonti incumbit, ubicunque constitutus Sol semper est 12 horis supra Terram, 12 infra Terram. Vide rursum ad latera Mundi, intra Polares circulos Zonas duas Frigidas, seu gelidas! ubi propter Solis continuam collateralitatem vehementissima sunt frigora, et sub ipso Polo sex mensium dies, totidem nox. Vide autem inter circulos Polares et Tropicos (utrinque) Zonas itidem duas, quas Temperatas vocant: quia in his tractibus grata tempestatum alternatio est, successivis dierum ac noctium incrementis ac decrementis.

Hosp. Stupenda haec sunt! Perpetuum alicubi sex mensium dies, sex mensium nox! Suntne haec vera?

Geog. subridens. An dubitas? si demonstrationi, et rationibus, non credis, abi experire! Sed interim accipe Tabellam hanc, per gradus Elevationis Poli, longissimi diei accrementa tibi ostendentem.

Grad. elevat. Long. diei horas.
0 12
5 12 1 4
9 12 1 2
13 12 3 4
17 13
24 13 1 2
31 14
36 14 1 2
41 15
45 15 1 2
49 16
52 16 1 2
54 17
56 17 1 2
Grad. elevat. Longit dierum.
58 18
60 18 1 2
61 19
63 20
64 21
65 22
66 23
67 24
69 dies unius mensis.
71 duorum mensium.
64 trium.
78 quatuor.
80 quinque.
90 sex mensium.

page 951/952, image: s535

Hosp. Magnus est Deus noster, et sapientiae ejus non est numerus!

Geog. Magis dixeris, si Gentitum Terrae Globum inhabitantium innumeram multitudinem, et varietatem, conspexeris.

Hosp. An undique habitant?

Geog. Circumcirca, aut habitant aut navigant; adeoque alii aliis Antipodes (h. e. ex adverso sibi vestigia figentes) sunt.

Hosp. Et non decidunt qui infra Terram habitant, deorsum?

Geog. Adhucne puerilia cogitas? Nemo sibi infra Terram habitare videtur, cum omnes Terram habeant sub pedibus, Coelum vero supra se: aeque ac Tu. Quorsum ergo deciderent, in Terra constituti? Quocunque ferrentur, Coelum versus (quod omnes ambit) ferrentur, quod impossibile. Quaero ex te: Si possibile esset nobis hic Terram perforare, rectā per centrum usque ad Antipodas, demittereque Lapidem deorsum, quid putas, Lapis ille ferreturne ad Antipodas usque?

Hosp. Fortasse.

Geog. Et quo inde?

Hosp. Nescio.

Geog. Vides te haerere? Male judicasti. Lapis ille non ulterius ferri posset quam ad centrum Terrae, ibi quiesceret. Sicut et Antipodes si emitterent Lapidem, non posset ad nos usque penetrare, subsisteret itidem in centro. Quomodo ergo lapides hi quiescerent in centro Terrae; nullo fulcro sustentati: ita pendet tota Terra in Mundi centro.

Pereg. Laudent Dominum omnia Opera ejus! Hallelujah!

Geog. Amen. Sed restat de Gentibus, Globi Terreni incolis, loqui.

Pereg. Loquere, oramus.

Geog. Superficies Globi Terreni, majori fere parte cooperta est aquis, quas Oceanum vocamus: ecce! In hoc velut innatant quinque maximae Continentes Terrae, Maribus a se disterminatae, circa se infinitas insulas, intra se vero vastissimas Regiones, dissociatas Gentibus et Linguis, habentes: Europa, Asia, Africa, America, Magellanica.

Pereg. Nos in qua habitamus?

Geog. In Europa: quae omnium minima est (ecce!) tot tamen habet Gentes! Recensebo eas, et in Globo hoc ostendam, ordine. Ecce, hīc habitant Hispani! et his contermini Lusitani! Tum Hiberni, Scoti, Angli, Dani, Sueci, Norvegi, Lappones. Dehinc Russi seu Moscovitae amplissima Gens; Lithvani, Borussi, Poloni, Bohemi, Germani, Belgae, Galli, Itali, Siculi, Dalmatae, Hungari, Transylvani, Graeci, Valachi. Thraces. Ecce, quantillum Terrae angulum nos possidemus!

Asia, quadruplō major Europā, habet Turcas, Scythas, seu Tartaros, Chinenses, Indos, Persas, Armenios, Arabes, aliosque infinitos. (Ostendet singularum Gentium situm.)

Africani populi sunt AEgyptii, Barbari, Mauri, (atri AEthiopes) Abyssini (Albi AEthiopes) Cafres, et alii innumeri.

America vero demum scatet Gentibus, nobis ignotis et innominatis: aliquot tamen majores et celebriores innotuerunt, Brasilienses, Peruviani, Mexicani, etc.

In Magellanica omnia fere adhuc ignota sunt, littora demum circumnavigarunt nostri.

Hosp. O Domine Deus noster, quantus es Tu tantarum Rerum Conditor!

Geog. Interim utut vastus est Globus Terrae, Sol tamen coelestis centies et saxagies major esse illo deprehenditur: nec ulla est visibilis in Coelo stella tam exigua, quae non Terrae Globum mole excedat.

[Discipuli coelos suspiciant, manus complodant, suspirent!]

Geog. Etiam gloriae Dei servit spectare Montes aliquos stupendae altitudinis, ut nubes superent: Celebriores in Europa sunt, Alpes, Pyrenaei, Carpatus, etc. In Asia, Olympus, Taurus, et Caucasus. In Africa Atlas et Lunae montes etc. Famosa item flumina: in Europa Danubius et Borystenes; in Asia Indus, Ganges, Oby: in Africa, Nilus; in America Maragnon. Inclytae Urbes Orbis compendia, sunt in Europa, Constantinopolis, Roma, Venetiae, Lutetia Parisiorum, Londinum, Amsterdamum, Praga, etc. In Africa, Alcair, Fessa, Maroco. In Asia Bagdet (seu Babylon) Alepo, Goa, Cambalu, et Quinzay. Quae sola (Quinzay) in circuitu habet 20 nostratia milliaria, ut expedito Equiti a porta ad oppositam portam unius integri diei iter sit. Et quia super paludes sita est, pontes habet lapideos 1260. Est et ibidem in China pro miraculo Mundi habitus 400 leucarum murus, contra irruptiones Tartarorum exstructus. Sed tempus nos deficit: alia differamus!

Hosp. Non taederet totum diem in his deliciari.

Geograph. Sed alii jam exspectant: auferte isthaec.

ACTUS II. SCENA VI. [ Historicus, idemque Chronologus, cum Discipulis octo: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. ]

Hist. Recte facitis quod in Collegio Historico frequentes compareatis. Historia enim Etuditionis oculus est: quia nihil videtur scire, qui quid ante nos in mundo actum sit, nescit. Hinc olim AEgyptii Graecos semper pueros apellarunt, eō quod Antiquitatum essent ignari. Vos ergo adolescentes, si non vultis semper esse pueri, studio Historico multam navate operam.

Disc. 1. Ea nobis mens est, eō fine Collegium Historicum freqventamus.

Hist. Sciendum verō est, Geographiam et Chronologiam duos esse Historiae oculos, sine quibus haec caeca foret.

Disc. 2. Geographiae gustum jam habemus: Chronologia quid sit nescimus.

Hist. Geographia est locorum, Chronologia temporum, notitia. Ad omnem enim historiam recte intelligendam insigniter facit, scire Vbi, et Quando, aliquid gestum sit. Chronologus igitur supputat, quā Mundi aetate hoc illudve acciderit, et quantum praesens tempus distet ab exortu Rerum, aut alia quapiam observabili periodo, seu Epocha: ut ne simus nescii, ubi jam simus.

Discip. 3. Quid est Epocha?

Hist. Est aliquis notabilis terminus, unde annorum numeratio incipit. Qui quidem terminus communis omnibus jure esse debebat ab Orbe condito: sed quia istud initium incompertum fuit plerisque, assumebat quaelibent Gens alium sibi notum et memorabilem terminum. Ex. gr. Iudaei olim annos supputabant ab exitu suo ex AEgypto; nunc a desolatione Jerosolymae. Graeci ab Olympiacis Ludis: qvos Iphitus instituerat celebrari quinto quoque annō inclusive, seu quarto exclusive. Romani annos numerabant a condita sua Urbe: Christiani a nato Christo: Turcae a. fuga Mahomedi (AEram Hegirae vocant:) Reges denique aeras suas (seu epochas) auspicantur a coeptu Regni sui.

Discip. 4. Multine sunt Historicorum Libri?

Hist. Priscorum ruditas non alias habuit Historias, quam qvas sibi mutuo narrabant, aut erectis quibusdam monumentis posteritati innuebant. Ex. gr. Ubi

page 953/954, image: s536

praelium fuit gestum congesserunt lapidum struem; aut erigebant ligneum vel lapideum Cippum. Pro numeranda v. Regum successione infigebant parieti clavos, aut ligabant in fune nodos, juxta regnandi brevius aut diuturnius spatium [haec ostendenda sunt. ] Veniebant nihilominus tamen res in oblivionem, et transformabantur in fabulas. Demum postquam Literae increbuerunt, coeperunt res gestas in Commentaria referre, unā cum circumstantiis: ut ne quid affictirii, aut subdititii, irreperet.

Disc. 5. Quanta est Mundi duratio?

Hist. Decurrerunt jam prope sex mille Anni. quantum autem restat, soli Deo notum est.

Disc. 6. Ah, quantum rerum intra 6000 annos gestum est quis memoria complecti possit!

Hist. Nemo mortalium. Sed nec omnia scripta sunt: nec sciri omnia quae scripta sunt, opus est. Sapiens erit qui primaria quaeque ex omnium seculorum decursu, de praecipuis humani generis mutationibus, suae inprimis Gentis, et quae praeterea insignem habebunt usum, non ignoraverit.

Disc. 7 Clarissime Domine, placetne nobis tale aliqvod Chronicorum omnium tradere Breviarium? In vasta enim Historicorum volumina nondum forte immittendi sumus nos, studio huic demum initiati.

Hist. Faciam, ut omnium Historiarum ex me habeatis medullam, anno uno perdiscendam. Interim brevissimum illud breviarium quod Janua L. L. Cap. LVII. habet, percurrite, et Vobis reddite familiare. Hodie initium esse Collegio Historico datum, satis fuerit.

Disc. 8 Acquiescimus, et agimus gratias.

ACTUS II. SCENA VII. [ Logicus cum quator Discipulis. ]

Logicae igitur artis penitiorem quaeritis cognitionem?

Dise. 1. Quaerimus profecto: ad accurate pervidendum Cogitationum processum, et non permittendum eas evagari, intra cancellos ductas.

Log. Necessaria utique ars, si ulla, propter Mentis nostrae volubilitatem, quā per rerum superficiem vagabunde serpendo se et res obscurat, intricat, incertat. Sed est ars caeteris difficilior: quia Mens alibi objecta sua ante se posita speculatur: hīc autem se in se reflectere, propriasqve rerum imaginationes spectare, et normare, necesse habet. Qvod praemoneo, ut singulari attentione hīc opus fore (si verum Logices usum percipere vultis) memineritis.

Disc. 2. Securum te reddimus, Domine: non passuros nos aliquid in diligentia nostra desiderari.

Log. Eja igitur rem aggrediamur! In omni cogitatione tria concurrunt: Mens cogitans; Objectum cogitabile; et aliquid de illo cogitandum. Objectum Cogitationis vocant Thema; Cogitatum vero Argumentum. Thema rursum, de quo cogitandum est, et cogitatur, est aliquid aut Ignotum; aut Incertum; aut Inordinatum seu Confusum. Ignotum est, quod nescitur, num sit, vel quid sit, vel quantum, quale, ubi, etc. Incertum, de quo dubitatur An sit, vel An id quod esse dicitur, vel putatur; aut num tantum, tale, ibi, etc. Confusum ubi se multa simul offerunt! mentemque obruunt. Dialecticus igitur Ignotum evestigare, Incertum probare, Confusum in ordinem redigere quaerens, omnia pertentat tribus viis. I. Sensu proprio, si res haberi potest coram. II. Ratiocinatione, si rei non clare prostantis aliqua tamen prostant indicia. III. Si nihil horum potest, demum aliena advocat Testimonia, quibus juvetur.

Disc. 3. Ergo haec tria, Sensus, Ratio, et aliena Relatio, ubique Logicum juvant?

Log. Prorsus: sive Cogitationes humerat, sive mensurat, sive ponderat.

Disc. 4 Quid hoc est, Cogitationes numerare, mensurare, ponderare?

Log. Voces has e Mathesi mutuamur: Logici dicunt Invenire, Ordinare, Iudicare; quae sunt tria Logices officia, tresque partes.

Disc. 1. Et omnia Sensu, Ratione, Testimoniō?

Log. Omnia. Nam quod Inventationem attinet: et Sensus, per res ductus, multa cogitanda reperit: et Ratio, rem quamque seorsim examinans, longe plura invenit: et Testimonia eorum, qui jam ante nos res vestigarunt, infinita offerunt. Dives prorsus Cogitationum erit, quisquis multa et varia Seusibus usurpaverit, Ratione disquisiverit, apud Authores legerit. Rursum a. Rerum ordinem docere possunt, tum Res, sensu bene inspectatae; tum Ratio, res inter se conferens: tum aliorum quandoque consilium. Et quando Veritas rerum inventarum, aut dispositarum, quaeritur; possunt et Res bene Sensu examinatae, quid vere sint aut non sint, fateri: tum sicubi Sensus aberrat Ratione emendari, aut si non aberrat stabiliri: sicut et alieno fido Testimonio veritati addi robur.

Disc. 2. Valde haec sunt harmonica.

Log. Debent enim esse. Caeterum quia Logicae propriissimum est Ratiocinationi ponere leges: hīc sistamus, Raciociniique leges recognoscamus. Inventionis locos vocant certos rerum Titulos, quorum admonitu qvidvis invenire liceat. Ut sunt Causa, Effectum, Subjectum, Adjunctum: Simile, Dissimile; Diversum, Adversum, seu Contrarium, etc.

Disc. 3. Quid autem cum inventis argumentis faciendum?

Log. Exstruenda est inde plena Rei Descriptio, aut brevis et accurata Definitio. Tum progrediendum ad Divisionem, bimembrem, trimembrem, quadrimembrem, etc. prout res dividi requirit. Sive Divisio fuerit rei a re, quam Distinctionem vocamus, ut Homo doctus ab indocto: sive totius in partes, Homo in Corpus et Animam: quae Partitio dicitur: sive generis in species, ut Homo in marem et foeminam; quae Destributio est.

Disc. Haec intelligimus: perge!

Log. Ex inventis cogitatibus fiunt Theses, seu Enunciationes, quibus aliquid de aliquo affirmatur, aut negatur. Ubi tria semper occurrunt (seu aperte, seu subintellecte) Subjectum, de quo aliquid dicitur; Praedicatum quod dicitur; et Copula, per quam duo ista cohaerent: ut Logica est discenda. Tu, dic ubi hīc est subjectum? ubi praedicatum? ubi copula?

Disc. 1. Logica, est subjectum: discenda, Praedicatum: Est, Copula

Log. Recte; Sed notate: Praedicatum etiam dici terminum majorem; Subjectum terminum minorem. Jam si cui dubitare venit, utrum Praedicatum illud de Subjecto illo affirmari debeat? quaerendus est tertius terminus (quem medium vocant) qui cum illis duobus bis transpositus litem dirimat. Ex. gr. Si dubitetur An Logica sit 1 Disenda: 2 respondeo, Est, quia est 3 Vtilis. Exsurget inde Syllogismi (hoc est ratiocinii) structura trium propositionum. Quarum prima ponit basin: Vtilia sunt discenda. Altera subsumit: At Logica est utilis. Tertia concludit. ergo Logica est discenda.

Disc. 2. Semper igitur ex praemissis et concessis duabus infertur tertia, qua incertitudo tollitur?

Log. Semper. Dissimulatur tamen aliquando altera praemissarum et fit Enthymema. ut, Logica est utilis, Ergo discenda, etc.

Disc. 2. Quid fit, si Qvaestio incidat valde controversa? et in utramque partem disputabilis?

Log. Disputatio exsurgit. Ubi alter argumentatur pro affirmativa parte, alter pro negativa; alterque solvit alterius argumenta et objectiones, donec Veritas

page 955/956, image: s537

patescat. Tametsi captiosi Disputatores (Sophistae dicti) aliquando argutari, tortuosisque argumentationibus Veritati illudere pergant: urgendi tamen sunt, donec obmutescant.

Disc. 4. Quid autem si quando materiae, multae, indiscretae, confusimque se oggerentes, discernendae, et in ordinem redigendae sint: quomodo faciendum?

Log. Methodus advocanda est in auxilium. Cujus lex summa trina I. Vt notiora ubique praemittantur ignotioribus: nempe, Priora posterioribus, Totum partibus, Genus speciebus etc. II. Vt omnia disponantur et cohoereant sic, quomodo ab invecem descendunt: ut notio notionem trahat, sicut in Catena annulus annulum. III. Ut omnia exprimantur verbis perspicuis, nihil ambiguitatis relinquentibus.

Disc. 1. Totumne hoc Methodi artificium?

Log. Omnia huc reduci possunt. Nam et aliena confusa secundum has Regulas examinat, et emendat, Logicus. Atque si sophismata latitare animadvertit in verbis, declarat Voces obscuras, distinguit ambiguas, limitat indeterminatas, restringit generales nimis: et si quid sumi queat largius, excipit nominatim, evincitque omnia rationibus, ut conceptus sint clari: sic potenter dilucidans tenebrosa, refutans paralogismos, digerens inordinata. Sed contexere tam perspecte cogitata propria, Synthesis est: retexere aliena, Analysis: conferre plura cum invicem (propria vel aliena) Syncrisis.

Disc. 2. Utinam haec jam sciamus!

Log. Exercitiis accuratis tota haec res constat; quae nostro in Collegio urgebimus strenue. Hodie fundamentum posuisse ne poeniteat.

ACTUS II. SCENA VIII. Eloqventiae Professor, cum Auditorum turba.

Humanissimi Auditores, Eloquentiae professio mihi demandata est, meam ornabo Spartam. Et quidem, primo hoc provinciae novae aggressu, Eloquentiae Arborem coram Vobis expandere decrevi, unā cum detectis radicibus suis: ut quid et quantum sit quod proponimus, simul pateat; deinde vel gradatim eamus, ab uno ad aliud. Hodie itaque dum in generalibus versamur, nemo mihi interloquatur: professoriō more agam, sermoneque inabrupto Sermonis artificia exponam.

Cujus aritificii gradus sex sunt.

(1) Primus, Intelligere Vocum significationes veras: quod docent LEXICA.

(2) Secundus, Easdem Voces scire flectere et nectere apte: quod tradit GRAMMATICA.

(3) Tertius, Sermonem ornare ad elegantiam: quod facit RHETORICA.

(4) Quartus, Ornato sermone scire uti potenter, ad quidvis persvadendum: ad quam artem informat ORATORIA.

(5) Quintus, Sermonem innectere numeris et mensuris; quod monstrat POETICA.

(6) Sextus, Sermonem ita ligatum proferre (majorem ob svavitatem) modulate, quam artem docet MUSICA.

Habetis Eloquentiae fundamenta, structuram, fastigium. Sed audite de singulis istis sigillatim.

LEXICA, seu Dictionaria, sunt repertoria Vocum, alphabeti serie digestarum, et per etyma sua sic explicatarum, ut significatio cujusque recte pateat. Notate, autem: Lexicon tanto fabrius erit, quanto plenior ibi Vocabulorum collectio fuerit, ut reperias quicquid quaeris: et amussitatior collocatio, ut suo loco reperias: et dilucidior explicatio, ut legenti ultro dilucescant.

Lexico studio proximum est studium Grammaticae: Ubi discimus, quomodo recte fiant ex Literis Syllabae, e Syllabis Voces, e conjunctis Vocibus Phrases et Sentendae; et ex his Periodi, sermonisque Contextus, ne admittantur barbarismi, aut solaecismi, juxta Idiotismos cujusque Linguae, Analogiamque et Anomaliam (quippe quaedam formantur regulariter, alia irregulariter.) Habetis Grammaticae Breviarium; Systema stat suo loco.

Ut autem Sermo sit non tantum intelligibilis, sed etiam svaviter delectabilis, et acute penetrabilis, Rhetor colorat Verba Tropis, Sententias Figuris, Pronuntiationem Gestu. Tropus est, cum Vox transfertur a nativa significatione, ad significandum rem aliam, similem aut contrariam, aut saltem diversam. Cum enim stupidum voco Stipitem, vel Asinum, est Metaphora: quā res similis apellitatur nomine rei similis. Bone Vir, pro Nequam, est Ironta: quā res nomine rei contrariae joculariter insignitur. Homo est pulvis, est Metonymia: quā causa ponitur pro effecto, et vice versa: Homo est mortalis, Synecdoche, quā pars pro toto sumitur, et contra. Accedunt Tropis, Allegoria, Hyperbole, Miosis; simplici exornationi Verborum, Epitheta, Antitheta, Synonyma, Periphrasis. Mali corvi malum ovum (id est, improbi patris improbus filius) est Allegoria; quā semel positus Metaphorae Tropus continuatur: Homo homini Deus, est Hyperbole, quā res ultra verum extollitur. Homo est umbra, vel nihil, Miosis, quā res infra verum extenuatur ac minuitur. Eloqvens Orator, eloquitur potenter, Epitheta sunt, quae Nominibus et Verbis, ornatūs causā adjiciuntur. Non loquitur, sed fulminat, non commovet, sed dejicit; sunt Anthitheta, quibus plus quiddam dicere videmur, quam dicimus. Solicitat, svadet, persvadet, captivat, perducit quō vult, sunt Synonyma, ideo adhibita, ut velut iterato ictu idem adigatur fortius, et haereat firmius. Romanae Eloqventiae parens (pro Cicero) est Periphrasis, quā rem non nominamus, sed circumloquimur. Cum autem mutamus modum efferendi Sententias a simplici in elegantem, cognominant Figuram; sive quidem variando totam Sententiam, emphaseos causā; sive collocando ejus partes quasdam lepide inter se, svavitatis ergo! Ibi dicuntur Figurae sententiae, hīc Figurae dictionis. Figurae Sententiae sunt octo praesigniores. 1. O Tempora, o mores! est Exclamatio, quā sermo intenditur exclamando. 2. Siccine fieri oportuit? est Interrogatio, quā auditorem interrogando ad attentionem concitamus. 3. Sed de his tacebo, est Reticentia, quā sermo redditur aculeatior ipsā abruptione. 4. Tacebo? imo loquar; est Correctio, quā revoco quiddam jam dictum, ut dicendum excipiatur attentius. 5. Dicat aliquis, etc. sed regero; est Praeoccupatio, quā auditoris compellatio praeoccupatur. 6 Sit inops, sit humilis ortu, at est probus, Concessio, quā conceditur quod oggeri posset, ut auditor concedere cogatur aliud. 7. Audite Coeli, Vos mihi eritis testes, est Apostrophe (Adversio) quā sermo ab auditoribus alioversum convertitur. 8. Non in hoc luceo ego Sol, ut Vos somnolenti altum stertatis; Est Prosopopaeja, personae loquentis fictio: omnia haec ad exciendam intentionem. Inter Figaras dictionis antecedunt totidem (1) Vicimus, vicimus, est Epizeuxis, iteratio continua. (2) Nobis id cedit solatio, nobis honori, nobis utilitati; Anaphora, repetitio in principio sententiarum. (3) Ibimus, pugnabimus, triumphabimus: Epistrophe, ejusdem soni in fine geminatio. (4) Multa promittis, praestare teneberis multa: Epanalepsis est, congeminatio in principio et fine. (5) Causa bona addat nobis animum, animus industriam, industria Virtutem, Climax est, connexio plurium gradata. (6) Non vivo ut edam, sed edo ut vivam;

page 957/958, image: s538

est Epanodos, inversa conduplicatio. (7) Quae nocent, docent; Paronomasia, allusio soni ad sonum, et rei ad rem. (8) Memorem facit immemorem, qui memorat quod ille meminit, Polyptoton, repetitio ejusdem vocis, variato casu. Sunt et accessoria Ornamenta sermonis, Gnomae, Adagia, Apophthegmata, Paraboloe, Apologi, Comparationes et Exempla; e quibus omnibus fit tersus Sermo, si res enuntiantur pure et emendate: floridus, si tropice et figurate; nervosus, si strictim ac sententiose. Observate et diversitatem stili, qui brevis et argutus dicitur Laconicus; copiosus et diffusus, Asiaticus; rebus exquisite attemperatus, Atticus. Characterstili itidem triplex est: humilis, in efferendis rebus quotidianis; sublimis, seu grandis, in rebus arduis; et mediocris, in mediocribus.

Hinc Orator pertractaturus aliquod Thema oratorie, reducit illud primo ad certum statum, quem facit triplicem; 1 Demonstrativum, quo fiunt rerum laudationes et vituperationes; 2 Deliberativum, quō suasiones et dissuasiones; 3 Iuridicialem, quō absolvuntur accusationes et defensiones. Vbique autem facit sibi ingressum accommodo Exordio, quo captat benevolentiam, attentionem, docilitatem; tum devenit ad Propositionem, quam confirmat Argumentis probantibus, illustrat explicantibus, dilatat amplificantibus; premitque adversarium Consectariis; tandemque perorat apposito Epilogo. Gestus perornantes Elocutionem, sunt in Vultu, Voce, Motuque corporis. Vultum refert, prout res exigit, submissum aut erectum, hilarem aut tristem, frontemque caperatam aut exporrectam. Vocem adhibet, flebilem et interruptam in concitanda miseratione; acutam et incitatam in ira; laetam et blandam in gaudio. Motu tandem utitur vario: nempe ad obtestandum, complicatione manuum; ad laeta, decenti complosine earundem; ad indigna, displosione pedis. Cui oratio bene fluit, dicitur Disertus; Qui jucunde. effatur, Facundus; qui scit eloqui res potenter, Eloquens, sive illi Eloquentia veniat ex tempore, sive praemeditate: maxime tamen, si promptus fuerit usque ad extemporalitatem: abusus Oratoriae facit Rabulam.

Poeta adhibet artificia eadem stilo ligato; hoc est, adstricto ad leges Rbtmi, aut Metri. Rhytmus est rudimentum Poeseos, ubi spectatur tantum numerus Syllabarum, cum simili cadentia ultimae: ut, Vos edatis, horis statis; si non dente, saltemmente. Metrum, ubi omnes Syllabae numerantur, mensurantur, ponderantur, certo numero et genere pedum Poeticorum: nam pedes fiunt e syllabis: ut, ex duabus longis Spondeus (Cōn stāns); Iambus, e brevi et longa, (Bo-ni) Trocheus, e longa et brevi (Semper) Dactylus e longa unā et duabus brevibus, ut (Flź-cte-re.) E pedibus fiunt Versus, e versibus Carmina seu Poemata; quorum genera (a diversa dimensione pedum) aliās discetis. Ab argumento vero vocantur, Nuptiale carmen, Epithalamium; Funerale, Epicedium; Sepulchrale, Epitaphium: paratum abiturientibus, Propempticum; festiviter joculare, Epigramma: acriter invectivum, Satyra, etc. Arguti Poetae habentur in tanta aestimatione, ut soleant coronari a Regibus laureā, et decorari titulo Laureati Poetae.

Tandem Musicus addit Carmini modulationem, ut possit (pro auribus magis oblectandis) non tantum recitari, sed et cantitari: sive voce assā, sive admodulando tibiae, vel citharae, et sive simplici modulatu et sonore unō, quod est Euphonta: sive commodulatione plurium (per suavem consonantiam) quod est Symphonia. Vbi voces quatuor consonant harmonice: supremam vocant Altum; mediam, Tenorem; imam, Bassum: sed cantandam voce puerili (antequam hirquitalliant, seu gallulascant) Discantum. Consonant autem suaviter, tertia, quinta, octava; aliās faciunt dissonantiam absonam. Ergo ad evitandam discrepantiam, dum quisque Concentorum cantat suam vocem (depictam notis figurarum Musicarum) unus praemonstrat modulum percussione manūs: unde reliqui accipiunt mensuram cantūs et pausae.

Ita vobis Philologiae, seu Artium sermocinatricum exposui summam. Quas si perdidiceritis recte, sermonis Artifices evadetis.

ACTUS II. SCENA IX. Philosophiae moralis Professor solus prodibit, Cathedramque conscendens.

Praecellentissima Philosophiae pars Ethica est, informans Hominem de moderamine sui ipsius: quomodo scilicet vivere et mori queat, imperturbatus Ammo, sanus Corpore, laetus Conscientiā, nec sibi gravis nec aliis, et sine omni damnosa indigentia, sub favore Numinis. O gloriosam Philosophiae colophonem! ō praeclarum literarii laboris praemium! Collegisse Eruditionis supellectilem talem, quae non vanae ostentationi serviat, sed transeat in Vitam. O Artem Artium, Regere seipsum! Recte dixit qui dixit: Si vis esse Rex, dabo tibi Regnum, REGE TEIPSUM. Hanc regnandi artem vultisne callere dilectissimi? Spero velle. At eam docete Verbis tantum, non satis. efficax fuerit: vivis coloribus depingenda sunt, et vivis actionibus demonstranda omnia. Quae res cum tempus requirat, differamus nonnihil. Sequenti mense omnes Vos, Auditores et Spectatores eximii, ad Philosophiae moralis delicias invitabimus. Utimini patientiā: interimque alios, qui modo restant, Actus spectate.

ACTUS III. SCENA I. Medicus pro gradu disputans, cum Professoribus theses ejus ventilantibus 4:

Prius tamen Pedellus veniat, Thesesque ad disputandum propositas (quarum titulum in Theatri medio clare praeleget) inter Patronos et Pastores primarios distribuat, ita scriptas.

THESES DE DIAETA.

Quas pro consequendis in arte Medica summis honoribus, sine Praeside defendendas suscipit Asclepius Machaon, locō horisque consuetis.

Thesis I. Boni Medici est Homines a morbis praeservare potius, quam liberare.

II. Idque Diaetae potius ope, quam Pharmacorum.

III. Diaeta consistit in Naturalium facultatum Fomentis, Nutrimentis, Roboramentis.

IV. Fovendi sunt in corpore primum Spiritus, deinde Humores.

V. Spiritus foventur Aere purō, et Odoribus, spirituosisque alimentis. Itemque praecavendis vehementioribus Affectibus.

VI. Humores foventur calefactivis, externe et interne. Calor enim naturae amicus.

VII. Nutrimenta sunt Cibus et Potus.

VIII. Cibus sit e rebus salubribus, concoctu facilibus, simplicior potius quam condituris variatus; tempestiveque ac temperanter sumtus.

Coroll. 1. Multi Cibi, multi morbi.

2. Quotidie Cibis saturari, ad morbum iter est.

3. Saepe, parum, lente, nunquam satis, aurea lex est.

4. Si varietas adhibetur, mollia, tenuia, acida, praecedant: dura, crassa, dulcia sequantur.


page 959/960, image: s539

IX. Potūs quantitas non excedat Cibi quantitatem: sitque tenuior potius quam crassior, siue sit Aqua sive Vinum, aut Mulsum, vel Cerevisia.

X. Aquae potus naturalis est: sed non omnis Aqua aeque utilis est. De quo magni nominis Medicus, Gorraeus, ita scribit. Aqua bilendo utilis est, inprimis Pluvia: deinde Fontana, tum Putealis; postea Fluviatilis; postrema Lacustris et palustris: deterrima omntum ex glacie et nive.

Coroll. 1. Ergo qui Glaciali aquā utuntur ad potum, omnium pessime valetudini suae consulunt, 2. Estque talis aquae potus inter brevioris Vitae causas indubitate ponendus.

XI. Vinum bonum modice usurpatum medicina, immodice venenum.

XII. Calidis anni mensibus potu uti frigido (seu Aquae, seu Zythi aut Vini) viletudini nocentissimum.

XIII. Reboramenta valetudinis sunt. 1 Motus et Quies. 2 Vigilia et Somnus. 3 Balnea: omnia moderata

XIV. Summa tamen consilii Diaetetici ex mente primi Latinorum Medici, Cornelii Celsi, haec erit. Qui constanti vult esse valetudine, adsvefaciat se ad contraria, ut possit frigus ferre et calorem, saturitatem et jejunium, vigiliam et somnium, laboresque multos. Ita enim natura omnibus adsveta non laedetur facile.

Ad has Theses acriter ventilandum Clarissimos D. Professores amice invitat idem qui supra, Medicinae Candidatus.

[Tum prodibit Medicus, cum turba.]

Medicus de suggestu. Amplissimi Auditores: Medici nomen et officium gloriosum est, esse in propellendis Morbis et Morte, prorogandaque mortalium Vita, administrum Dei. Quod qui posse volunt, exercent se in noscendo subjecto Valetudinis, Corpore humano, per Anatomiam: et remediis, per Botanicen et Chimiam; et in modo applicandi ea, per visitationem AEgrorum, et sanationes collectivo Medicorum collegio. Artis hujus incunabula AEsculapio deberi, et dehinc Hipocrati, notum est. Et quomodo qui postea Medicinam profitebantur Empirici essent, solā experientiā freti. Deinde Methodici solas morborum indicationes respectantes, experimentis posthabitis. Tandem prodierunt Dogmatici rationes experientiae jungentes; qui se a primario suo duce Galeno, Galenicos vocant. Hodie inclaruit Medicina Spagirica, seu Hermetica: admirabilis Medicamentorum praeparatione, ac subtilitate, formidabilis tamen simul ob summum discrimen, si tractetur incaute. De me, qui Medicinam faciendi hodie posco licentiam, si quaeratis, cujus me partis asseclam fecerim, respondebo: Nullius, nisi Naturae. Omnia bona observata, cujuscunque partis fuerint, nostra facimus communi naturae jure. Hoc tamen negare non possum, eo me propendere magis, quae securioris sunt usūs. Quo etiam nomine hodiernae Disputationis materiam offerre volui, quam Theses exhibent, de Bono Diaetae. Quas si expendere dignati estis, ut etiam allatis in contrarium argumentis ventilare dignemini, oro: ego ad illarum defendendam Veritatem intrepidus adsum.

Primus opponens. Praestantissime D. Candidate: mihi prima et 2 Thesis tua non satis facit (Legantur) oppugno primam hōc ariete.

Impossibilia sibi proponere, non est boni et sapientis Viri.

At praeservare homines a Morbis omnibus, est impossibile.

Ergo praeservare homines a Morbis omnibus, bonus et sapiens Medicus sibi non proponit.

Resp. Quid si concedam totum? Nec enim Thesis nostra impetitur, quae non dicit ab omnibus morbis, sed tantum a Morbis. Illud enim utique sanus nemo praesumet, quod a mortalium nemine praestari potest. Sed respondebo ad praemissas sigillatim.

Majorem infringo exemplo in contrarium. Legem Dei hac in vita perfecte implere potest nemo: et tamen id sibi proponere debet bonus quisque. Si non proponit, non est bonus.

Opp. Deus facta aestimat ex voluntate: in Medico facta ex factis aestimantur.

Resp. Etiam Medici est laudanda voluntas, siquicquid optimum fieri posse sperat, optet et conetur. Nam ad Assumtionem tuam (additamentō Tuo liberandam) veniendo: asseveranter assevero, plurimos Morbos, imo plerosque, si non omnes, praeveniri posse, si semina Morborum recte noscantur, matureque excludantur. Hoc negare, esset artis fundamenta negare.

Opp. Mitto hoc. Thesis secunda in Medicinae contemtum tendit. Si enim Diaeta pharmacis praestat, quisque idiota sibi Medicus erit: et tum ad quid Medici et Pharmacopaei?

Resp. Ad quid? Ad Valetudinem praesentem conservandam, praemonstratā Diaeta bona; amissam vero reparandam, adhibitis Pharmacis bonis. Ecce utrique locus est! Sed quia Diaeta blandum quid est, et svave; Pharmaca violentum quid, et molestum: praeterea Diaeta Vitam unō tenore fluere sinit, Pharmaca violentiā suā semper de naturae viribus abradunt: tandem quia Diaeta ubique haberi potest, non item Medicus et Pharmacopaeus: omnino praeeligenda sunt svaviora, tutiora, certiora. In Arabia, India, China, temperatissime homines vivendo ad annum centesimum, ducentesimum, trecentesimum etiam, perveniunt: dum nos apud nos intemperantia Morbos nobis accersentes, iterumque cum admisso in viscera hoste pharmacis confligentes, raro sexagesimum, saepe non quinquagesimum aut qvadragesimum, at tingimus.

Opp. Video D. Candidatum sua bene defendere posse. Laudo: illumque exercendi aliis locum relinquo.

Opp. Ego Theseos VIII, Corollarii quarti, veritatem voco in dubium: Mollia praecedant. Sic argumentor contra. Omne primum, est coeterorum in suo genere fundamentum. At fercula mensae prima, sunt in Ventriculo prima. Ergo caeterorum ingredientium fundamenta.

Resp Quid inde?

Opp. Pergo. Fundamentum esse debet firmum et solidum. Primi in Ventriculo cibi sunt fundamentum. Ergo esse debent firmi et solidi.

Resp. Peto definitionem Fundamenti.

Opp. Thesaurus Definitionum ita habet: Fundamentum est rei firmiter stabiliendae substratum sustentaculum.

Resp. Respondisti Tibi Domine, solvisti argumentum Tuum.

Oppon. Quomodo?

Resp. Non eandem esse Alimentationis, quae est AEdificationis, rationem. Non enim cibos Ventriculo indimus, ut ibi perstent, sed ut diffluant, et ex se quam citissime sangvinem generent. Quod non potest: si primae viae duris obstruantur, potest, si mollia facile liquescentia et vaporantia, praecedant; duris, ut lente quoque se tesolvant, et sequantur, a tergo relictis.

Oppon. Solvisti nodum. Acquiesco.

Opponens tertius. Thesis X. gradus Aquae potabilis recenset, ex Gorraeo. Non oppugnabo ista: sed quia sententiam Gorraei D. Candidatus videtur facere suam, peto rationes istius gradationis: et Cur aqua Pluvia potioni esse saluberrima, Glacialis insaluberrima, credi debeaf?

Resp. Ut reddi queat ratio, duo supponenda sunt. I. Id in Cibo et Potu, quod nos nutrit, non esse materiam, sed spiritum, seu spirituosum et vitalem materiae inhaerentem vim, quae spiritum nostrum adventu

page 961/962, image: s540

suo...rat [reading uncertain: printing error] et auget. II Inclusum illum materiae spiritum amare calorem, fugere frigus. Quod patet, si hieme acerrimā vinum in doliis congelascat. Quid enim congelascit? Non spiritus, sed humor tantum aquae. Glacie enim per dolii ambitum concrescente, Spiritus ad dolii centrum fugit: unde haustum vinum fortissimum est, propemodum ut spiritus vini sublimati: glacies vero resoluta nihil nisi purum putum phlegma est, sine sapore, sineque Virtute omni. Aqua igitur Pluvia, cum operatione Solis destillata, spirituque Mundi impraegnata fit, quemadmodum sata hortorum longe foecundius rigat, quam aqua fluviatilis; ita nutricationi nostrae longe plus vitalitatis confert, atque ulla alia. Et quemadmodum glacies vini omnem amittit spiritum vini, mortuumque relinquit phlegma: ita necesse est glaciem aqueā sua spirituositate exui, nihilque esse nisi aquae cadaver, crudissimumque phlegma.

Opp. Haec si vera sunt (videntur autem verissima) facile jam intermediorum salubritatis Aquae graduum patescit ratio. (Neque dubitandum relinquitur, pessime sibi nostros Glaciei potores consulere, totque pallorum, morborum, immaturarum mortium, hīc non postremam residere culpam. Vtinam rationabilius agamus!)

Opponens 4tus) XII. Thesin (legatur) ratione oppugnabo, sic. Contraria contrariis temperanda sunt. Atqui Calor et Frigus sunt contraria. Ergo per invicem temperanda. Et per consequens, sicut hieme utimur calidis, ut calescamus: ita aestate frigidis, ut refrigeremur.

Resp. Fallit argumentatio: eō quod Vitae basis aeque hieme ac aestate, innatum calidum est. Non ergo contrariis temperari, sed fimilibus foveri, aeque hīc ut illic, opus habet. Sed aestate tanto magis, quanto interior Corporis calor per ambientem aeris fervorem evocatur magis. Vbi quia interiora languescunt, si calidum affundis, debilitatum calorem retines, roboras, auges: si frigidum, dissipas. Innumera sunt eorum exempla, qui cum ingentem aestum subito refrigerare vellent, subito exstincti sunt, aut in morbos inciderunt graves: nullum autem exemplum est, calida tum bibenti simile quid accidisse.

Opp. Ita est, experientia convincimur. Maneat ergo Thesis Tuae veritas. Tu autem qui Tui tam bonum dedisti specimen, exspectabis Amplissimae Facultatis de Te decretum.

(Descendet ille de Suggestu.)

ACTUS III. SCENA II. Vedellus procurrens, subsistet.

Disputabunt alii duo Doctoralis Corollae rivales, Tureconsultus et Theologus: quorum propositas ad disputandum Theses ad Academiae valvas affigere jussus sum. Sed eas primum percurram: facturus periculum, an ego quoque forte talia conscribillare, et Doctor fieri queam. Si quis auscultate vult, et mecum discere idem, non invideo.

Jureconsulti Positiones ita habent.

(NB. Leget has e Charta.)

I Iurisprudentiae finis est, salvam praestare humanam societatem a dissidiis.

II Haec facultas comparatur per notitiam trinam. Primo Vinculorum, quibus humana societas continetur. Secundo Casuum, quibus labefactatur. Tertio Remediorum, quibus restituitur.

III Vinculla sunt IVRA triplicia Personarum, Rerum, Actionum.

IV Ius Personarum, est potestas personae in personam: cujus vi una prae est, diciturque sui Iuris; altera subest, eoque existit Iuris aliem. Ergo huc spectat, Maritalis potestas, super Uxorem; Patria, super Liberos, Tutoria, super impuberes pupillos; Curatoria, super puberes; potestasque Magistratūs, super subditos.

V Ius Rerum est, quō Persona quaepiam potestatem habet in rem quampiam. Estque vel Dominium, quum res tenetur a Proprietario: vel Possessio, cum tenetur ab Vsufructuario: vel Servitus, cum est in manu Ministratoris.

VI Ius Actionum, est factum quoddam illum obligans qui illud admisit: sive sit Conventio seu Pactum, sive Delictum.

VII Conventio est, quā duo (vel plures) consentiunt in aliquid dandum vel faciendum, et se obligant ad praestandum. Summa enim pactorum ad haec redit: Do ut des: Facio ut facias. Vel, Do ut facias: Facio ut des. Qualia aut ponuntur expresse, aut intelliguntur, in omni Pollicitatione, Stipulatione, omnique Contractu.

VIII Delictum est, quō admissō oritur jus poenae inferendae.

IX Casus, a quibus humanae societatis labefactatio venit, sunt aut Invasio Juris alieni; aut Desertio proprii; aut Violatio contractuum. Ex hoc enim trino casu omnium litium origo.

X Remedium est, ut restituatur unum quodque in locum suum, secundum praescriptum Juris: sive Ius Naturae intelligatur, sive Ius Gentium, sive Ius Municipale, e propriis statutis cujusque loci collectum.

XI Ergo si quando inter se aliqui de Jure suo, aut ejus sensu, controversantur, itur ad Jureconsultum, aut ad Collegium Jureconsultorum in Academia, qui dubietatem explanent legali responso.

XII Iureconsultus igitur cum Legum tantum interpres sit, sine Lege loqui erubescat.

(Tum Pedellus oculos elevans, et capite nutans, dicet.)

Sublimia haec sunt, nescio an omnia intelligam: (Et mox projectā manu,) Mittam illas de Doctoratu cogitationes. Videbo jam quid meus Theologus habeat.

(Leget denuo.)

I. Theologia est DOCTRINA de DEO, rebusque divinis.

II. Fundatur tota super factas divinitus Revelationes, Scripturis S. comprehensas: quarum ignorare nihil, sensum omnium tenere Catholice, posseque in haereticum sensum detorta vindicare orthodoxe, Theologica perfectio est.

III. Theologia Positiva optima est, quae in dilucidatione Scripturarum per scripturas consistit.

IV. Catechetica utilissima est, quae Effatorum DEI ad captum simplicium accommodationem habet.

V. Didactica pulcherrima est, quae in reductione singulorum ad Corpus Doctrinae occupatur.

VI. Polemica, quae resolutionem habet Scripturarum in Quaestiones de quibus dimiectur, propter ad versariorum importunitatem colitur.

VII. Prophetica, quae proferendi populo verba Dei divine modum docet, divina est.

VIII. Casualis, quae Casus Conscientiae, seu scrupulos, solvere instituit, maximi usūs est.

IX. Cabalistica, quae mysticos sensus e quibusvis Scripturae apicibus eruere captat, multum habet aut vani, aut suspecti.

(Finita lectione dicet:) Haec qualia sint, patebit dum

page 963/964, image: s541

ventilabuntur publice. Ego mandata exsequar: et ista Valvis affigam.

(Affixione peractā ingredietur: moxque regressus Cathedram sternet tapetibus, ceu exultabundus nuntians, Promotionem Baccalaureorum, Magistrorum, Doctorumque futuram solemnem, in facie totius Reipub. Academiae.

(Haec sciat recte, gestu et sonō decoro.)

ACTUS III. SCENA III. Promotio Philosophorum. (Ingredientur solemniter Cancellarius, Rector, Professores, Studiosorumque turba, dispositisque sedilibus confidebunt. Tum e Professorum numero exsurgens unus, Philosophus, conscendet Cathedram, et sic effabitur.)

Inclyta Sapientum Virorum et Juvenum Corona! Ad non quotidiana confluxistis hodie spectacula! Academiam ad Academicos honores quorundam e medio Vestri, qui in Academicis studiis laudabiles fecerunt progressus promotionem spectaturi. Nihil novum inceptamus: sed sapientissimorum Majorum reverenter prosequimur institutum: quibus in Academia Baccalaureos, Magistros, Doctoresque, subinde creari visum, tres ob causas. Primo, ut vere industrii de perfuncto strenue Studiorum cursu condigna acciperent honorum praemia. Secundo, ut alii Studiosi inde haberent alacritatis stimulos. Tandem ut solemni hac Academiarum testificatione Reipublicae caveretur.

Cum igitur ex decreto Amplissimae Facultatis Philosophicae, et Medicae, in quosdam bene meritos honores conferendi sint hāc die, ut id authoritate non aliā quam publicā liceat, Te Illustris et Nobilissime D. Cancellarie, cujus honorata praesentia summam nobis Majestatem, quā Academiarum honor et libertates stant et conservantur, repraesentat, dignis modis oramus, ut quod agitur publica authoritate agi permittas, jubeas, mandes.

Cancel. Cedat Reipubl. saluti, Academiae vero honori, quod hinc tanquam ex EquoTrojano subinde prodeant viri publice utiles, Patriae futuri lumina et columina. Quod ergo nunc etiam reperiantur, inter quos post feliciter superata cum ignorantiae et barbariei monstris praelia, brabea, tanquam victoriae praemium distribuenda sunt, gratum ratumque habeo: illudque authoritate supremae Majestatis Regiae fieri volo, jubeo, mando.

Philosoph. Promot. Quod igitur felix faustumque sit, vos egregiae indolis Juvenes, qui post lustrata Philosophiae vireta studiis liberalibus animum ex toto addixistis, adeoque praeliandi pro Veritate initia jam cum laude fecistis, prodite ordine quō Vestra renunciabuntur Nomina.

(Quae alter Philosophus ex Catalogo leget.)

1 PETRVS MVSAEVS. 2 IOHANNES PHILOMATHES. 3 HENRIC. ATTENTIVS. 4 GREGORIVS SEDVLIVS. 5 MARTINVS SPVDEVS. 6 SIXTVS LABOREVS. (Prodibunt, et ante Cathedram consistent: ad quos Promotor) Ecce dignum virtute Vestra theatrum! ecce in Vos omnium conjecti oculi! Gaudetisne diligentiam Vestram sic in speculo poni? Tacetis? erubescitis? Color hic Virtutis est. Jam ex Vobis quaero (1.) Promittitisne nihil de diligentia remissuros.

Bacc. Promittimus.

(2.) Studiorum palaestram, Academiam, ante absoluta studia non deserturos.

Bacc. Promittimus.

(3.) Et literarum studia Morumhonestate ornaturos?

Bacc. Promittimus.

Promot. Ego, igitur Vos iterum primō Academici honoris gradu orno, Vosque Philosophiae Baccalaureos saluto, pronuntio, et ab omnibus agnosci, haberi, salutari, mando. Atque libertatis insigne, Bacillum album (quem honoris caussa gestabitis) Vestrūm singulis dono. Abite, et obligationis memores Studiorum stadium strenue decurrite.

(Honore exhibito ad sua loca redibunt.)

Prom. Jam prodite Vos qui salebras superastis, scientiarumque et Artium attigistis culmina: digni quorum Virtus praeconia audiat sua.

(Alter Philosophus nomina leget:)

1. Stephanus Polymathes.

2. Andreas Epistemon.

3. Tobias Pantechnus.

Prom. Virtuti deberi praemium, et ipsa lex aequitatis dictat, et agnoscit omnis humana ratio. Vos igitur strenui Musarum Athletae, qui Vos prae caeteris adeo exercuistis, ut jam de omniscibili Philosophico disputare posse certis experimentis osten deritis, accipite Virutis Vestrae praemium, Philosophi titulum! Ego enim Vos tanto hoc in Theatro Philophiae Magistros et Doctores creo et pronuncio! potestatem Vobis dans Philisophiam publice in Academiis, et ubicunque docendi. Quam in Vos collatam potestatem admissione ad hanc Philosophicam Cathedram primum confirmo. Conscendite! (Conscendent ad illum: ad quos, a latere sibi jam constitutos, porro dicet:) Salvete Collegae jam dilecti, Philosophiam posthac de publica Cathedra docturi! Sed Philosophiam veram, non opinionum deliria. En singulis Vestrūm dono aurcum Annulum! (Distribuet) fine triplici. Primum, ut quemadmodum annulus in seipsum redit: ita Vos totum Scientiarum ambitum, Encyclonaediam, Vobis habeatis commendatam. Secundo, ut sicuti Annuli hi purum aurum sunt, ita Vos purum Veritaris aurum, sine errorum scoriis, doceatis. Tertio, non unum Vobis dedi sed trinum: ut quisque proprium habens pro se, libertatis Philosophicae memor, in nullius verba Magistri juret, nihil praeter Veritatem, et quaerat, et sequatur, et defendat. Promittitisne haec facturi fideliter?

Promoti. Promittimus.

Promotor. Firmate promissum dexteras jungentes Vestras meae. (Iungent.)

Tum denuo Promotor. Ite jam, et Philosophiam docete. At non magis verbis quam factis! Nempe ut omnia dicta et facta Vestra, Vos recte res intelligere, eoque docere posse, adeoque docere, etiam cum tacetis, ostendant. Sic demum harmonici futuri, si cogitata, dicta, facta vestra, ad virtutis chordam consonent.

(Insonabit Musica; illique omnes difcedant.)

ACTUS III. SCENA IV. Promotio Medici.

Promot. Industrius Juvenis, Asclepius Machaon, Academiae nostrae per multos annos alumnus, tum in Philosophiae naturalis artisque Medicae cognitione

page 965/966, image: s542

profecit, ut non tantum privatis in Collegiis utiliter studiosos informando, sed et nuper de Diaeta publice disputando, egregium Sapientiae Medicinalis dederit specimen. Quare illi merito suo ab Amplissima Medica Facultate honores in Medicina summi decreti sunt, hac hora in illum (Vobis testibus, qui Eruditionis ejus estis testes) conferendi. Tu proinde, egregie Vir, assurge, et Te huc praesenta.

(Sistet se ante Cathedram.)

Prom. Medicinam faciendi Licentiam, authoritate publicā stabilitam, conferri Tibi petisne?

Promovendus. Peto

Prom. Concedi ea Tibi aliā conditione non potest, nisi ut Tuam obstringas, et nostram liberes, Conscientiam; Te concessā hāc licentiā nusquam abusurum: suscipisne hanc conditionem?

Promov. suscipio.

Prom. En, lege obligationis formulam! quae Tibi juramenti erit loco.

Promov. Scientiā meā Medica ad nihil nisi Creatoris laudem, et hominum commoda utar.

II. Ad nocendum cuiquam Hominum, amico vel inimico, non abutar.

III. Vitam et Valetudinem omnium mihi se committentium, sancta fide commendatam habebo.

IV. Venena nemini propinabo.

V. Professionem meam nulla morum spurcitie dedecorabo.

VI. In caeteris etiam omnibus me, ut Dei et Naturae ministrum decet, geram. Ita me juvet Deus!

Prom. Dei et hominum reportabis gratiam, si haec servaveris. Sed veniamus ad consuetos et solemnes ritus, quibus Tibi honor tuus publice confirmetur.

(Tum extensā ad illum manu, dicet:)

I. Conscende Cathedram Medicam, Tuam Tibi functionem et authoritatem designantem.

II. En trado tibi, Librum hunc apertum! ut Authores bonos, experientiā celebres, perpetuo Tibi evolvendos esse memineris.

III. Trado eundem clausum! ut etiam tandem sine Libris sapere, consiliumque ex Teipso (praesertim in casu subitaneo, quales Medicis obveniunt) depromere scias.

IV. Pileus hic Tibi libertatis tessera erit (Imponet illum.)

V. Et Annulus hic honoris: quem Tibi exhibebunt, si bene curabis, parvi et magni, juxta illud Sapientis; Honora Medicum propter nece ssitatem.

VI. Et Osculum amoris Tibido (Osculabitur); ut non rixas et odia exerceas, sed concordiam colas, cum omnibus Artis professoribus.

VII. Addo votum: ut Te Deus prosperet, felicemque Sanitatis custodem, Morborum profligatorem, faciat.

Promot. Honoratissimo Dominorum Medicorum Collegio, et inclyto Academiae Senatui, omnibus denique Academiae Civibus, pro omni exhibito mihi amore, favore, benevolentia, quas debeo ago gratias.

(Exibuntque Academici omnes.)

ACTUS IV. SCENA I.

Studiosi duo, Initiatus et Academicus, prodibunt, et in Scena obambulantes, libere (quasi nec Regem nec alios viderent) inter se colloquentur.

Initiatus. Quod te amice ad prodeambulandum invitaverim, causa est desiderium quaedam ex te discendi meum. Meministi enim ab ineunte aetate inter nos fuisse notitiam: sed tu me ut annis et eruditione, ita experientiā literariā, antecedis: quippe qui ex Academia reversus es, quō ego demum cogito. Quod facit ut consilium in quibusdam Tuum requirere audeam.

Acad. Fac sciam, quid velis. Dum soli sumus, confidenter inter nos agere possumus.

Init. Primum oro, in forma me super eō: Num aliquis comparatō sibi Triviali in Schola Linguae Latinae usu, privatā jam Authorum bonorum lectione evadere queat vir doctus?

Acad. Equidem id in quibusdam Autodidactis non improspere cessisse scio: ordinarie tamen plus praestat sociata cum eruditis conversatio, quam solitaria illa maceratio.

Init. Cur macerationem vocas? etiam suavitates insunt.

Acad. Sane, quia etiam lectioni Librorum vacans conversationem habet, sed cum absentaneis, nos per sua scripta alloquentibus: plus tamen omnino viva vox eruditi amici potest: quia ut cos cotem acuit attritu, ita virum.

Init. Dic tamen si omnino privatim studere velim, ut id cum usu hat, quid mihi opus erit?

Acad. Si Autorum bonorum suggestionibus egregie vis imbui, haec observato. I Vide ut Museum habeas in solitudine, a turba remotum, ne quid interturbet. II Tum ne admittas Autores promiscuos, sed selectos. III Eosque munde tracta, lituris ne macula; nisi forte, notabiliora subnotando, reminiscentiam velis sublevare. (In transcursu monebo: Antiquos fuisse solitos probanda notare astericō *; improbanda obeliscō, +) IV. Quarto, memineris accommodatissimas studiis horas esse matutinas: adeoque hiemali tempore antelucanas. Ubi cereus servit prae sebacea: (taedae autem lucubrationibus insigniter officiunt, quia fumigant) Candelabrum sit elevatum; Umbraculum viride, Emunctorium praesto, ad ellychnium identidem emungendum: sed fungum mox opprime, ne faeteat.

Init. Haec externa sunt: ego de interiori diligentiae meae regimine quaero.

Acad. Jam dicturus eram. Quicquid legis (sive ordinariis horis, sive succisivis) ter legito. Primum, ut intelligas. Deinde, ut seligas, et enotes. Demum ut selecta memoriae imprimas.

Init. Quid hoc est Seligere et Enotare?

Acad. Est utiliora excerpere, seu exsignare, hoc est, exscribere: non in rejectaneas schedas, sed in Diurnum (etiam Diurnale vocant) seu Adversaria: indeque in Locos communes; ut quicquid unquam didicisti, omnem in usum depromere queas, quācunque invitante occasione. Verumenimvero si progressiones cupis majores, quaere Tibi studiorum socium, cui lecta et excerpta communices: sive ille sit te intelligentior, qui non intellecta tibi enucleare possit: sive a te demum discat. Tu enim docendo alium erudies teipsum: nunquam proinde cum ejusmodi sodali versari pigrator. Sed et hoc monendum: Ubiubi es, Pugillares tecum habe (aut certe plumbaginem cum chartula) ut quicquid forte; incidet (referendum post in Diarium, aut inquirendum in Authoribus) ne rursum excidat.

Init. Quid de Peregrinatione literarum causā susceptā sentis?

Acad. Est res plena utilitatis et voluptatis, si rectā ratione instituatur (tametsi peregrinaturum necesse sit habere duos saccos, patientiae unum, pecuniae alterum, ut ajunt). Nam si adieris Academias, poteris tum publice audire profitentes Viros doctos, et disputantes de Controversiis, disserentesque de quibuslibet; tum privatim contari quidvis modeste (insinuando te in eorum familiaritatem honeste) et sic proficere in dies. Nec ibi deerit gnavum sodalitium: ubi partitis inter

page 967/968, image: s543

Vos Authoribus, quod quisque legisset seorsim, totum id fieri poterit commune per collationem: quotiesque ibi videbis diligentiae proemia distribui (Baccalaureatūs, Magisteria, Docloratūs) toties te instigari senties ad Virtutem.

Init. Utinam emergendi occasionibus non obstaret res angusta domi! Utinam Deus excitet Patronum aliquem, qui peregrinationi suppeditet sumtum!

Acad. Si repulchre gesseris, nedubita. Sed audi quod addam. Venustulum est absentium quoque sapientiā scire uti ad tuos profectus.

Init. Quā id ratione?

Acad. Per literas ad Eruditum aliquem ultro citroque scriptas, et quaestiones quascunque pulchre agitatas.

Init. Anne styli exercendi causā?

Acad. Non hoc tantum, exercendi judicii, locupletandaeque Eruditionis causā.

Init. Loquemur ea de re aliās. nunc prandii tempus instat, regrediamur.

ACTUS IV. SCENA II

Rex. Ecstaticos crediderim istos deambulatores, adeo praeter se neminem intuiti, nec rerum quidquam praeter suas imaginationes sensisse, videntur.

Socr. Solet id Philosophis accidere, ut speculationibus abstractis immersi nihil circa se videant, olfaciant, vix ustionem aliquando sentiant.

Rex. Itane a seipso abire quis potest? Evadant ergo hi profundos in Philosophos! Nos autem quid agimus? Equidem censurā esse nonnullas Academicorum actiones dignas, animadverto: Sed causae mihi sunt cur differam. Bene illis interim ut sit, opto!

Plato. Privatorum est optare: Principum, et qui cum potestate praesunt providere. Ut ergo Scholis et Academiis, Resque privatae et publicae ubique per tuum Regnum bene sit, a Te, post Deum, exspectatur, seremssime Rex. Nosque publicam rerum salutem, ut et nos ipsos Tibi commendamus.

[ Omnes assurgent et se incurvabunt.]

Rex. Voluntas mihi nusquam deerit: sed, ut homines sumus, non omnia semper quid ex usu sit animadvertere licet. Uni praesertim soli: plus vident oculi quam oculus. Vos proinde quos mihi ad secretiora elegi consilia, quicquid usqvam ex usu sore videritis, monete. Consiliis bonis semper erit locus.

[ Surget, et omnes: exibuntque Musicā resonante.]

Epilogus.

Eximii spectatores; Jamne satiati sunt Ludis nostris oculi Vestri? Jamne aures? Metuo ne etiam lassatae sint. Ignoscite! Rerum prolixitas fecit nos prolixiores: Speramus tamen non vanos etiam aut fatiles. Caeterum, cum judicia Vestra scire nostrā intersit, (Excitat enim Auditor studium, laudataque Virtus creseit) exquirere ausimus, Actio haec nostra quid placeat? Quid Sermones? Nos prosicere nos in melius sentimus Dei gratiā, eoque nobis non displicemus: cur displiceamus Vobis? Paulo ante fuimus muti: et ecce jam loquimur! Fuimus timidi: et ecce Theatra jam sustinemus. At Luditis, inquiet aliquis. Ludimus sane: sed Ludos tales, per quos rebus seriis, et magnis, applicare nos consvescimus. Favete igitur! atque si meremur Laudate. Ingratus Labor est, quem proemia nulla sequunttur, ajunt. At nos laudis etiam praemiolō erimus contenti. Si ne hanc quidem meremur, etiam vituperium tempestivum calcaris habet v im. Valete, Studiorum Patroni! Atque ita Valete. ut nobis et Scholae, diu praesitis, et prositis!

VALETE.

IANUAE LINGVARUM PRAXIS SCENICAE PARS VI. Vitam Hominum Moralem ad vivum repraesentans. PROV. I. V. 2.

Ad intelligendum verba prudentiae, et suscipiendam eruditionem doctrinae, justitiam et Judicium: ut detur Adolescenti cientia et intelletus.

PERSONAE.

1 Prologus.

2 Amphiethus.

3 Licentiosus

4 Curiosus.

5 Ambitiosus.

6 Opulentus.

7 Voluptuosus.

8 Philosophus Moralis.

9 Prudentiae Professor.

10 Discipulus primus.

11 Discipulus secundus.

12 Discipulus sertius.

13 Sedulitatis Professor

14 Rusticus Corydon

15 Discipulus primus,

16 Discipulus secundus,

17 Discipulus tertius.

18 TemperantiaeProfes.

19 Helluones duo.

20 Avarus.

21 Studiosus avarum exagitans.

22 Ambitiosus.

23 Ardelio.

24. Curiosus.

25 Fortitudinis Profess.

26 Studiosus primus.

27 Studiosus secundus.

28 Humanitatis Profess.

29 Justitiae Profess.

30 Benignitatis Professor.

31 Pietatis Professor.

32 Perfectionis Professor.

33 Epilogus.

PROLOGUS.

Generosi et Reverendi Domini Scholarchae, totaque Illustris Spectatorum Corona.

COnspectus Vester gratissimus est nobis, Literariae Vestrae turbae, qui sub Dei et Celsissimae Principis umbra, in hoc Parnasso Vestro, cum Musis etGratiis deliciamur; Quid autem venistis denuo spectatum? Nostrosne in studiis hōc iterum mense progressus? Hanc esse Vestram mentem agnoscimus, meritoque Voluntati Vestrae paremus, et coram Vobis com paremus: seu examinandi sigillatim, seu spectandi conglobatim, ludentes iterum eruditum aliquem Ludum in conspectu Vestro. Ecquid autem hoc erit? Summam hodierni Actūs exponere Vobis hōc praeloquio mihi estinjunctum: ut, quid futurum sit praescii, oculatiores adsitis.

Rex Ptolomoeus hodie non prodibit: Nullam hodie

page 969/679, image: s544

videbitis pompam, sed videbitis rem seriam, si unquim. Prodibit Adolescens, eā constitutus aerate, quae ahquō rerum in mundo gustu acceptō, ad boni vel mali optionem aspirare solet, sed ambiguō, quemadmodum imper itis accidit, consiliō. Huic obviabit turba profani sodalitii, Voluptates illi, et Vitae licentiam, commendantis. Sed interveniens Philosophus moralis, Vir gravis et bonestus, increpabit istos. hunc autem melius informare incipiet: deducens eum inde peromnia Virtutum et Vitiorum Theatra: eo essectu, ut Adolescens concepto Vitiorum odio, Virtutum viam sibi calcandam electurus sit.

Habetis Ludi summam. Praemoneo autem: Ne qui quam spectaculo huic tanquam alieno negotio interesse velit. Mutato nomine de Te Fabula narratur, et narrabitur. Suum ante se quisque Vestrūm hodie habebit speculum: in quo, qualis esse debeat, aut non debeat; et num talis sit, aut non sit, videre poterit. Ubi si se vitiosum, ignavum, temerarium, lascivum, avarum, ambitiosum, injustum, aut aliquid his simile, videbit: emendandi sui, foeditatemque Vitii sui in oppositae Virtutis speciosum decus commutandi habebit occasionem. Adeste animis, qui adestis corporibus!

ACTUS I. SCENA I. Amphiethus adolescens. ( [gap: Greek word(s)], id est, ad utrosque Mores, bonos et malos, adhuc indifferens.) [ Prodibit, lente obambulabit, subsistei identidem, jam humi oculos figens, jam ad coelum elevans, veluti profunde medit abundus. Tandem voce et gestibus ad rem accommodatis:]

Quid agam? Quid non agam? Quō me vertam in hoc bivio, imo multivio, constitutus? Exii e potestate Paedagogorum: mei sactus sum juris: regendi mei arbitrium me penes est. Sed hujus phantasiae Navi [ ostendet manu capitis cranium] gubernandae, et ad aliquem Felicitatis portumdirigendae, sufficiamne? Vix: non fido mihi: homullulo nulla expertentia instructo. Quaerendus mihi erit alius viarum dux, quo indice ad ea cuncta, quae Homini accessa sunt, penetrare queam. Nihil enim angustum est, quod mihi propono. Totius Humanae sublimitatis (de qua in Scholis toties commonitus sum, nos esse ad divinae Majestatis imaginem factos) particeps esse volo: non autem jacere humi, ut sordida illa plebs, quae homines se esse obliviscuntur, et pecuinam agunt vitam. Multum scire, multum posse, multum eminere, multa possidere, multisquefrui, sub Dei favore, desiderium mihi est: quia me Naturoe meoe, qua humana est, divinoe proxima, istuc incitant stimuli. Sed quis hominum, in ea multitudine et diversitate, mihi eligendus erit, cujus consiliis me regendum committam? aut cujus vitam, mores, studia, imitando, ejus quoque Felicitatem assequar? Neminem video. Sed ibo, circumspectabo, quaeram, donec inveniam tuo sub conductu, o Numen! Tu mihi propitium, me in Errorum labyrinthos incidere non permittes. Tu Felicitatis hortos me invenire facies!

[Incipiet ire: et mox oculis sublatis, chorum appropinquaniem videbit, consistetque.]

ACTUS I. SCENA II.

[ Sodalitium mundanum: Licentiosut, Curiosus, Ambitiosus, Opulentus, Volupruosui: omnes bene comti, splendide vestiti, frondibus (sihaberi possint) coronati, manibusque se invicem tenentes, et in exultantium morem incedemes.)

Amphietbus. Quos ego in occursum mihi venientes habeo? Adibo, alloquar. Salvete viri eximii, quibuscunque titulis vestris honorandi.

Licent. Salve et tu florentissime Juvenis. Eja, unde nobis, etquo?

Amph. E domo paterna exii, Mundum peragraturus, et quicquid in eo pulchrum, suave, amoenum, circumspectaturus. Sum enim bene natus, et in re lauta, et freni jugique impatiens, Scientiae tamen avidus, et Famae studiosus, et Elegantiarum cupidus, et Corpore agilis, et Ingenio curiosus, et Exercitartione indefessus. Quae Naturae munia interire mihi nolim, surgere potius in altum, semperque in majus. Sed dux mihi fidus ante omnia opus est, qui me ad desidetiorum meorum metam promoveat.

Curiosus. Felicem ergo te qui in nos incidisti, fidos tibi ad haec tua desideria consiliarios, duces, comitesque suturos.

Amphiet. Quinam vos estis?

Ambit. Non agnoscis nos? quae tua haec simplicitas? Nonne ipse vultus noster qui simus indicare tibi potest? Intuere nos acriter.

Amphiethus faciet, perque singulorum vultus oculos circumferens, tandem) Nullius Veltrūm fronti inscriptum video nomen.

Ambit. Sed sortem nostram tot significationibus sese prodentem, non vides? quam, quoa T u quaerere Tibi proposuisti, nos jam possideamus, non attendis? Fortunae in nobis munera, et vitae felicitatem, non observas?

Amph. Non observo. Facite ut videam.

Opulentus, Loevā Torquem a collo pendentem ostentans, dextrā vero marsupium quassans, et nummis concrepans) En aureae Felicitatis tesseram!

Voluptuosus, craterem depromens) En quotidianae suavitatis hederam!

Licentiosus. Freni jugique te impatientem dixisti, Adolescens; veni ergo! Ego telicentiam vitae docebo.

Curiosus. Ingenio te dixisti curiosum: Veni! Ego Te curiositatis artes docebo.

Opulentus. Ego artem ditescendi, et multa possidendi, ostendam.

Volupt. Ego artes cuticulam curandi, genioque suaviter indulgendi, monstrabo.

Amphiethus circunspectans taciti per omnes. Quid fit? Somnianti an vigilanti mihi haec eveniunt! Atque si vigilanti, quis vos mihi rales consiliarios obtulit Et consilia vestra iocusne an res seria sunt

Licen. Quid tibi suspicari venit in mentem: serio agimus.

Amphi. Cur igitur nemo Vestrūm DEI, aut Virtutis facit mentionem

Curios. Hem te intempestive religiosum! Atqui te in Mundum prodiisse dixisti, hīc quicquid pulchrum, suave, amoenum, venaturus: cur non perstas in proposito: Quaesote, ne nimis cito tam altum sapere ocipias: Quisapit ante pilos, haud sapit ille diu.

Opul. Nondum tu in schola versiculum hunc, muridanae prudentiae medullam continentem, didicisti: O Cives, Cives quoerenda pecunia primum est, Virtus post Nummos.


page 971/972, image: s545

Volup. Et Canonem illum, Priora agenda sunt prius, non assecutus es? non praxi exerces? Nuncecce vivimus! Vivamus ergo! deliciisque nostris fruamur, dum Terra sinit.

Licent. Tune homuncio ipse compedes, quas tibi impingas ipsi, quaeris? Nam quid est phantasticum illud, quod Virtutem vocant, aut Honestatem, nisi. constrictum esse et ligatum? utte mente, oculis, lingua, manibus, pedibus etiam, movere non audeas, nisi quantum, et quomodo. leges permittunt. Delirii species, juvenem ad carceres festinare, non vero solutā agendi libertate gaudere.

Amph. caput quassans. Talibus audiendis non assuetae sunt aures meae. Nihil simile Parentes, nihil in Schola Praeceptores, docuźre.

Ambit. Semperne sub ferula esse? semper alienō arbitrio agi, volupe tibi erit? Hem semper puerum! imo infamem!

ACTUS I. SCENA III. Philosophus Moralis.

Salvete viri boni. Quid Vobis cum adolescente istoc negotii est?

Curios. Casu convenimus, sermonemque cum illo miscuimus, de re cujus ipse dedit ansam. Dictitabat enim sibi scientiae, opum, honorum, verbō felicitatis, adesse desiderium, exiisseque ut sibi eo ducem quaereret. Sed dum illi ductum et consilia osserimus, asper natur.

Amphiet. Domine, ostendunt mihi felicitatem, ad quam sine DEO et VIRTLUTE veniatur: quam esse posse veram felicitatem ego non credo, eoque illos mihi duces eligere trepido.

Pintos. Quā id ratione?

Amphiet. Promittunt mihi Opes, honores, voluptates, si me sibi associare vellem. Rogavi, an cum Deo et Virtute talia simus quaesituri? Et irriserunt me, tanquam religiosulum, tanquam praemature sapientulum, tanquam alieno potius quam meo arbitrio vivere cupidum, et mihi libenatis loco vincula et compedes quaerentem.

Philo. Virilem geris puerili in pectore animum, mi adolescens. Deus te fortunet! Deus tibi det cordis tui desideria! Et dabit, confide: qui sic Deo et Virtuti te junxisti, utquiequid sine his offettur suspectum sit, sordeat. Rectene concepi animum tuum?

Amphiet. Recte, Domine: Mori malim, quam vivere sine Deo, vel contra Deum: sine Virtute, aut contra Virtutem.

Philosophus mundanis obversus. Vos ergo profana turba, quibus collubuit, posthabito Deo et Virtute, Gulae, Ventri, Metallo, Phanrasiae, et Vanitatibus eaeteris, mancipare studia, innocentem hanc animulam turbare desistite.

Curio. Nos turbare desistemus, tu incipies: et plus fortasse quam nos turbabis. Nos reddere voluimus liberum, hilarem, bene peculiatum: verbo, hominem elegantem, hominumque delicium. Tu vero illum reddes severum, tristem, mendicum, morosum. Nam quales Vos Philosophi estis ipsi, tales reddere quaeritis alios.

Philos. Quid sus supra sursures, aut oleta, intelligat?

Volupt. Dolendum, Juvenculum hunc ipso aetatis flore, cum primum suavitates vitae gustandae illi essent, ad tetrica duci.

Pinlo. Melius scilicet esset exemplō vestrō, Florem juventutis offerre Diabolo, senectutis feces servare Deo. Abite vos Epicuri de grege porci, qui in malo inveterastis, et ad malum induruistis, ut Vobis in rectum reducendis nihil sit spei. Abite inquam in volutabra vestra: Virtutis hunc alumnulum, ab inquinamentis vestris liberatum, aliter Deo formari necesse est, Tu adolescens, visne Te ductui permittere meo? Ego Te Nosse teipsum, et Moderari teipsum, et Frui teipso, ita docebo, ut sit unde exultes, Deumque laudes. Placetne meae fidere Virtuti, quod te non circumducere, sicut isti, sed ad scopum desiderii tui recta ducere: nec tibi bracteata foe licitate illudere, sed verae beatitudinis fontes ante te recludere, solidisque te gaudiis implere, proponam?

Amphie. Video Te mihi bene velle, mi Pater: Mihique Te divinitus dari ducem, credo: Tuae proinde fidei me totum trado! Duc me quo vis, et qua vis, sequacem habebisi; dummodo me recte duci videre potero.

Philo. Videbis. Non enim te ut coecus coecum, sed ut videntem videns, ducam. In clara ubique luce eris, ope Dei.

Licentiosus ad suos. Contemnimur hīc: Abeamus.

Reliqui. Abeamus.

[Ibunt etiam, nullō datō reverentiae signō. ]

Philos Gratias age DEO, mi sili, qui te ab insidiatoribus istis animae tuae liberavit, eoque certissimo exemit exitio.

Amph. Agnosco geminum DEi beneficium: qui et istos proditores salutis meae abegit, et te mihi pium ducem dedit. Laudem inde habeat misericordia Dei nostri! Te autem oro, Pater, jam me suscipe informandum.

Philos Ita faciam fili. Constituimus nos Philosophi morales Scholam aperire Ethicam, in hoc proximo Gymnasio, inter amoena nemora erecto. Ubi Vittutum splendorem, Vitiorumque turpitudinem et noxam, selectis verbis, vivisque exemplis, ponere cogitamus bonae mentis Juvenibus sic ob oculos, ut Foelicitatis suae metam, ad illamque rectā ducentes vias, claro in lumine ante se videant. Tu ergo peropportune, prorsusque bono tuo fatō, ades: quia actio illa Collegialis hodie inchoabitur, et absolvetur. Te igitur introducam, et omnia spectare atque audire faciam. Sed consilium do! Tacite ibi assideas, etiamsi alii forte Juvenes loquantur: sive interrogati, aut jussi, sive sua sponte. Tu inquam interloqui abstine: dimissis post aliis, nos inter nos agemus. Placetne?

Amphie. Perplacet Domine.

Philos. Introeamus igitur: nam et illi jamjam congregabuntur.

[ Introibunt sub arborem Mori, in Area Scholae media. Moxque eos insetequentur Professores coeteri novem: Studiosorum autem cohors, 20 aut 30, si intrare poterunt.]

ACTUS II. SCENA I. (Idem Philosophus primo assurget, et Auditorium sic affabitur.)

Praecellentissima Philosophiae pars Ethica est, informans hominem de moderamine sui ipsius: quomodo queat Vivere et Mori imperturbatus animō, sanus corpore, laetus conscientiā, nec sibi gravis nec aliis, et sine omni damnosā indigentiā, sub favore Numinis. Vultisne, ō flos Juvenum, qui in hunc sapientiae hortum confluxistis, hanc Artium artem, Beatitudinis veroe viam veram vobis monstrantem, addiscere?

Studiosi. Volumus, et doceri petimus.

Prof. Recte dixit qui dixit: Si vis esse Rex dabo tibi

page 973/974, image: s546

Regem; Rege Teipsum. Hanc Regnandi artem docendi nobis estis hodie. Cujus ego sundamenta ponam; Collegae autem mei superstruent. Vos autem praebete vos attentos. Primum compendio dicam: Sapientia, Virtus, Innocentia, sunt quae hominem tranquillant et laetificant. amabilemque et laudabilem reddunt. Stultitia contra Vitium, Noxa perturbant, meritoque odibilem et vituperabilem faciunt.

Studiosorum nonnemo. Clarissime Domine, Explica nobis ista, ut quid Sapientia sit, quid Virtus, quid innocentia, plenius intelligamus. fervidiusque in eas exardescamus.

Phil. Sapientia, est bonorum et malorum omnium discrimina nosse: Virtus, agnita bona persequi, mala fugere, serio: Innocentia, Boni facti, et mali declinati, conscientia recta.

Studiosorum alter. Ad comparandum Virtutum studium, et Vitiorum odium, quid requirituri?

Phil. Non obtinent hoc illi, qui nudis praeceptionibus et interdictionibus, laudationibus et vituperiis, aut etiam praemiis et poenis, agunt. Penitissime perspectum habere necessum est, quam in nobis Virtus persiciat imaginem Dei, quam eandem destruat Vitium. Et quomodo Virtus quem debito suo splendore ornat, simillimum Deo reddat: Vitium quem deformat, in diaboli similitudinem transformiet.

Stud. 3. Avertat Deus degenerare ab imagine Dei! Sed cedo, quā in re consistit Virtus

Phil. In aurea Mediocritate: quā quicquid cogitas, desideras, prosequeris, recti limites observes, neque ultra eos protendendo, neque citra illos subsistendo. Excedere namque decori metas, Excessus est: desicere ab illis, Defectus: quod utrumque in Vitio habetur: sicut et Non servare actionum ordinem, agereque res proepostere.

Idem. Hoc me doce quaeso (imo quaesumus omnes nos) Quomodo principiis malorum obsistam!

Phil. Tibi loquar: sed sibi audiat quisque. Si te in potestate habere, tequeipsum a principio et semper regere apte, vis, tria proecognoscas necesse est,

I Fabricam naturalium Inclinationum tuarum, ut non ignores quō te illae rapiant: et quomodo illis obsequendum aut resistendum sit, ne citra, vel ultra, vel extra limites abeant.

II Objesta in quoe tuoe propenfiones seruntur: quae tria sunt, (1) Tu ipse (2) Proximus (3) Deus.

III Tandem, Invitamenta et irritamenta, quae te, inter bona et mala vitae constitutum, huc et illuc trahunt. Summa summarum erit, ut sis in omnibus quaecunque occipies Prudens; erga Teipsum seorsim Cautus: erga Proximum AEquus: erga Deum Pius et Reverens. Denique in omni bono Integer, Sincerus, et Constans.

Philos. Cathedrā descensurus dicet. Introitum dedi Philosophiae practicae. Tu dilecte Collega, Prudentioe Prosessor, incipe tua explicare mysteria; ut Adolescentes optimam Vitae ducem, Prudentiam, optime ex te discant.

(Descendetque, et alter ille ascendet.)

ACTUS II. SCENA II. Prudentiae Professor.

Aliquot vestrūm Juvenes, nuper in campum Stultorum exspatiari, incircumspectasque, temerarias, vanas sine usu Actiones spectare jusseram: factumne est?

1. Discip. Factum Domine.

Profess. Quid ergo ibi vidistis? Edisserite: Tu primum.

(Ostendet unus ex illis.)

Disip. Vidi Sagittarios, qui sine scopo jaculabantur. Vidi, qui cum se scopum petituros jactarent, fagittas in aversissima mitte bant. Vidi, qui sagittarum locō stramenta, funiculos, plumas, lutum, et quidvis, Arcui imponebant, magnōque nisu, et spectantium risu, emittebant. Erant denique qui quum conspectam in arbore Avem dejicere minarentur, tam diu tamen et cunctanter rem egerunt, donec avis avolaret. Et similia multa inepta.

(Hoec gestibus ad_vivum reproesentabit omnia et singula.

Professor. Verissimam Hominum Imprudentum imaginem vidisti: qui Actionibus suis aut non praestituunt Metam; aut non provident ad scopum Media; aut mediis nesciunt uti, donec effluat occasio. Pro certo itaque habete charissimi: Prudentiam, oculum vitae, in eo esse, Vt Homo, rationalis Creatura, nibil unquam cogitet, loquatur, agat, in cassum, aut incertum, omnia circum specte: oestimando rem quamlibet ex suadignitate, magnam magni, vilem vili; bonaque prosequendo sic, ut assequatur: maiafugiendo sic, ui effugiat.

Disc. 2. Bonum concupitum semper assequi, Malum formidatum semper effugere, hoc verō magnae esset artis. Doce nos hauc artem. quaesumus.

Prof. Docebo in quantum res haec arte constat, post auxilii dtvini siduciam. Sic ergo habendum. Quisquis non excidere vis bonō, non ineidere in malum, tria age:

1. Prospice semper et ubique Finem.

2. Dispice semper et ubique Media ad finem.

3. Attende Occasioni, ut ne elabatur.

Hoc est, Quotiescunque tibi aliquid cogitandum, loquendum, agendumve obvenit, semper expende triailla.

I. Num tale quid optandum, aut inceptandum, sit. II. Num sic an secus aggrediendum. III. Et quid impedimenti obvenire possit, ni proeveniatur Finis autem semper sit aliquid vere utile: sed et honestum, simul que si fieri potest jucundum; quod te adeptum esse poenitere non possit. (Perniciosis semper abstine; supervacaneis semper supersede; atque si datur optio inter plura, praefer bono melius, meliori optimum.)

Media provise quantum potes, I. Certa et infallibilia. II. Vsurpatu facilia. (Difficile pro impossibili habetur) III. Pauciora potius quam plura; necubi se mutuo impediant. Postquam vero sic praestitueris Finem, et denotaveris Media, ut ne haec frustra sint, etiam praecogita Modos utendi recte Mediis. Ubi si quid impedimenti praecognoscis, anteveni tempestive: tum auspicare celeriter: et perge cautim, absolvereque matura strenue. Hoc est, ab initio te ne praecipita (praepropere agendo) incursu te ne remorare, nec desiste ante finis adeptionem.

Discip. 3. Haec si observaverimus, semperne jam ex voto negotia succedent?

Profes Si in hisce observandis fuerit is providi, tametsi ob rerum lubricitatem circumspectio nostra quandoque nos frustretur, non tamen poterit semper: sicuti potest illos vecordes, qui appetunt illicita; et deliros, qui suscipiunt impossibilia; et inconsideratos, qui occasiones agendi negligunt; et stolidos, qui occeptant multa, perficiunt nihil. Sufficiant vero pauca haec theoriae: caetera dabit praxis.

(Descendetque.)


page 975/976, image: s547

ACTVS II. SCENA III. Sedulitatis Professor, cum Rusticissimo quodam Corydone.

Quisque Homo sibi ipsi primum attendere, Seipsum primo amare et colere, debet. Nempe quia Proximum diligere debet sicut seipsum: seipsum ergo prius, quia Mensura est ante mensuratum. Demumque, postquam seipsum et proximum verā mensurā diligere sciet, quomodo Deur diligendus sit super omnia vere intelliget, transcensione facta super proximum, et seipsum.

Sibi autem ipsi Homo ante omnia debet Observationem: hoc est pro conservatione sui cautum assidumque studium. Quod in Moderatione Laborum, Cupiditatum Adversitatumque positum est. Homo enim ad motum et labores nascitur. sed moderatione opus habet, ne aut otio torpescat, aut se nimio labore frangat, corrumpat, occidat: vel rursum in res inutiles vires profundat. Cujus rei cura et attentio cum sit commissa mihi: ego vero Vobis nuper homines conquirere mandavi, qui hīc aut excedunt, aut desiciunt, aut res inverse ac perperam agunt, adduxistisne aliquos?

Disc. I. Vidimus Domine morbos hīc hominum deficientium, excedentium, sineque ordine et usu occupatorum: sed adducere nobiscum, praeter ignavorum unum, non potuimus.

Prof. Dicite primum de illis quos vidistis deinde illum qui adductus est examinabimus.

Disc. 2. Domine, vidimus hominem qui Aquam pistillō tunderet, lapidem facturus. Et vidimus qui Ceram igne coqueret, inchalybem. Et vidimus qui fabricaret Scalas, quibus ad Lunam scandi posset. Et vidimus qui AEdificia exstrueret magna et splendida, moxquedirueret ipsemet: et similes vanas occupationes varias.

Pro. Oh! Si talibus observandis atque recensendis vacare volueritis, non dies vos desiciet, sed vita. Dicite, an aliquem qui se laboribus Vocationis, eōque laboribus per se bonis, licitis, debitis, srangeret, videritis?

Disc. 3. Vidi ego rusticum mercenarium, avaram, qui messis tempore diurnā mercede locare operam suam non contentus, ut plus lucrari posset, demetiendum conduxit integrum agrum, diurnoque et nocturnō labore ita se fregit, ut animam exhalaret. Et vidi Studiosum impense Libris inhiantem, nocturnisque lucubrationibus continuis ita se emaciantem, ut nihil nisi cutis ossibus haerens esset, tandemque in delirium, morbos, mortem incideret.

Prof. Nocet ecce omne nimium! cavete. Sed quia hīc frequentius peccatur in contrarium, date exemplum hominis Ignavi, vitam, valetudinem, vocationem sine usu habentis.

Disc. I. Adduximus Corydonem istum, ibi jacentem, ignavissimum pecus. Placetne illum probare, eāque occasione nobis bonorum aliquid documentorum suggerere?

Prof. Quid si te cum illo committam? Experire aut emendare illum, aut nobis facere delicias

Disc. I subridens: Experiar; Heus tu Corydon, surge (Iacebit enim, humi stratus) Heus inquam, surge! (Ille caput lenti circumvolvens respectabit.)

Disc. I. Surge!

Coryd. Ad quid?

Disc. I. Ad jentaculum.

Corydon. lentā voce, scalpensque caput: Estne paratum?

Disc. Est: surge tantum.

[Cumque surrexerit, lente et cum pandiculatione, deducet illum ad ligilla aliquot disjecta, eaque illi ostendens dicet:]

Mereri prius debes merendam. Tolle ista ligna, et compone huc in struem!

[ Ille aspe Etabit diu, scabet caput, tum se demittens prebendet, tollereque tentans, gemet, Ah, Ah! tandemque dimittet, istis verbis: Esurire malo quam laborare. Et projiciet ad sedendum.]

Disc. 2. Mibi vero laborare cibus est; otiari, intolerabile. Laboraboquedum vivam, laetus. sperans divinam benedictionem, ut sit unde impertiri queam egentibus. Tu vero plumbeus homo, unde dabis Eleemosynam, ipse egenus?

Coryd. Eleemosynam? quaerant alibi.

Disc. 2. Et si fames urgeat, quid facies? Quid taces? furaberis forte!

Coryd. Minus hoc molestum, quam laborare.

Disc. 3 Et pendere in patibulo, etiamne minus adhuc molestum? Ista enim eodem sic se consequuntur ordine.

Cory. Si quis me suspendendum dabit, pendebo illi horam unam, reliquumtotum mihi.

Disc. I. Inutilissimum terrae pondus, non pane tantum tu, sed aquā et aere indignus es. Viden' coelestem Solem! quam ille perpetuo in motu est! quam semper servit! Caeterae etiam Creaturae quantō quaeque excellentior tantō activior: quin imitaris?

Cory. Mihi sic bene est.

Disc. 2. Quin tu ergo lapis sias, aut lutum; si aeque ut ista sine usu jacete vis.

Prof: Laterem lavatis, Absistite, et truncum illum ex hominum consortio exturbate. (Exturb abunt.) Videtisne pessimae educationis fructum? et a teneris non assuescere labori, quam noxium sit! et quam ignavum Otium nihil sit nisi vivi hominis sepultura? Discite proinde hoc exemplō moniti, semper esse in opere aliquobono. Quisque vestrūm laboriosus esse incipe mature, et desine sero, in extrema senectute: omnia erunt salva. Dumque alii industrii rerum suarum satagunt, tu tibi deesse noli. Parum est non sugere laborem, posce, alacriterque susceptō fungere sedulo, et constanter, donec defungaris. Ignavis semper sunt feriae, ut proverbiō ajunt, etiam profestis diebus. Tu contra etiam in otio negotiosus esto: hoc est dum recreationi vacas (lasso enim permittitur interquiescere, at non segnescere) ne torpeas, sed lassas vivide recolligas vireculas. Verumenimvero redigam omnia, dicta et dicenda, in sententias aliquot.

Quisquis de Angelica participas natura, et imitari gaudes Coelos, baec observa.

I. Nunquam inerter otiosus esto.

II. Semper boni aliquid age, aut loquere, aut meditare.

III. Quicquid per te fieri posse vides, alios neex specta.

IV. Quicquid peragi potest bodie, in crastinum ne differ:

V. Quicquid actu et tractu unō perfici potest, in plures ne distrabe.

VI. Quicquid incepisti, absolve. Omne opus tuum fine coronatum esto.

Paucas istas regulas si observas, Puer, Adolescens, Juvenis, insignis evades Vit.

Disc 3. Pro tam aureis monitis reverenter agimus gratias.


page 977/978, image: s548

ACTUS II. SCENA IV. TEMPERANTIAE Professor prodibit.

Amor sui humanae naturae ingeneratus est, cum appetentia eorum qua: nos oblectant. Se temperare sibi oportet ab illecebris Sensuum: quae illectare solent Concupiscentias nostras, et eo abductare, ut intricemur rebus ad veram beatitudinem non pertinentibus, dementemurque fucosis bonis. Et dehinc, agendo ea primario, quae agenda erant secundario, Vitā non utamur, sed fruamur; imo ne fruamur quidem, sed inquietemur. Quod sit, dum immoderate obsceundantes cupiditati Voluptatum, aut Opum, Honorum, et Scientiae, prolabimur in tetra vitia, Helluationem, Lasciviam, Avaritiam, Ambitionem, Curiositatem.

[Tum prodeant Helluones duo, ventrosi et buccosi; alter patinas gestans, alter urceos tres vel quatuor cingulo appensos habens, unum vero maximum in manu: titubans uterque et lapsans, amplexantes tamen se interdum, cum jubilo incondito; rursumque rixantes, et pugnos sibi intentantes, aut etiam ingerentes. Quos aliquamdiu spectans Professor cum suis, tandem dicet ad suos.

Videtisne istas belluas? Voraces istos, et bibaces Epulones et Glutones, quam vorando sua absumant? et gulosos Lurcones, quam se vel quotidie potando ingurgitant, insaturabilesque pantices effarciunt! inebnati vero brute bacchantur, vociferantur, conferunt manus, titubant, lapsant, screant, sputant, et (cum bonā veniā) mejunt, visiunt, pedunt, vomunt, et tantum non resorbent quae evomuerunt, belluli homunculi! Quid praeterea? Ut mens est perspicax abstemiis, sic amentia heberat et furiat potos. (Temulenti enim fiunt turbulenti; vinolenti violenti): tum crapula hesterna molestat postridie ebrios; ebriosos vero tremor, vertigo, arthritis et alii dolorifici morbi, divexant, et cruciabiliter e vita exturbant. Ecce suavitudines voluptuantium!

[Tum istis helluonibus egressis continuabit. ]

Tu Adolescens esto temperans et sobrius, abstine a superflua alimonia: cum esuris ede; cum sitis, bibe, quantum satis. Tu Studiose, et quicunque agis vitam sedentariam, esto contentus prandiō et coenā, relinque jentaculum et merendam Operariis: quia corpus nimiā saturitate pigrescit et aegrescit, animus vero ad obeunda munia sit inhabilis.

[Mox immittatur in theatrum Canis, totus si haberi potest scabiosus. ]

Prof. Videte hanc impuram bestiam! cujus faeda scabies Vobis homines libidinis pruritu faede contaminatos ob oculos ponit. Lascivire enim, et se a libidine non continere, plusquam belluina turpitudo est: quia belluae non coeunt nisi prolis causa. Quam pudenda igitur foeditas, quod Adulter alienum polluit torum, Scortator suum; Concubinus pellicem alit, Ganeo per Lupanaria grassatur, Meretrix pudicitiam prostituit, Leno et Lena alios seducunt, et inquinant. Vah propudia! omnes detestabiles et exsecrandi, atque nisi resipiscunt, infernali cum Sodoma et Gomorrha igne absorbendi. Caeterum non solum adulteria (aut incestus, stupra, scortationes, illegitimi concubitus;) sed et omnis venerea salacitas, indecorae basiationes, amatoriae cantilenae, inverecundae collocutiones, imo obscoenae cogitationes, impudicitia sunt, faedantque animum. Tu sis castus, pudicus, impollutus; absit procacitas gestibus, obscaenitas in dictis, petulantia in facti s: et ne te ulla spurcities contaminet, tua castitas exspectet matrimonialem vitam; ne insanias depereundo faeminas efflictim.

[Hōc finitō sermone, prodibit Avarus cinctus catenā, et compeditus, manuque sinistrā baculos 4 ant 5 ferens, dexirā vero trahens cistam aliquot seris obseratam, alteram vero illi adjunctam vacuam; et ad cingulum pendentes aliquot crumenas, et marsupia, et saccos; partim turgentes partim inanes: Trahet vero suam illam supellectilem anhelus, et gemens: veniens que in medium Theatri consistet, et super arcam suam considebit, tanquam lassus, detergens sibi de vultu sudorem, inspectantibus eum tacite Professoribus et Studiosis. Tum incipiet conqueri: ]

Avarus. Quam molesta mihi est migratio haec! dum me ex aedibus angustis, opes meas jam non capientibus, transfero in emptas nuper ampliores. Possem quidem ad mea haec transportandum alienā uti opera: sed non audeo cuiquam fidere, adeo futaces sunt hōc aevo facti mortales. Praeterea care vendunt operam suam isti sanguisugae: praesertim cum nobis, quos esse nummatiores sentiunt, locauda est. Vel haec migratiuncula quot mihi grossos exhausissec? Malo ego hos in marsupio servare.

Professor ad Auditorium. Immodica habendi cupido gignit Avaritiam, inexplebile malum. Ecce hīc vivam ejus imaginem Tu, examina hunc, quid sibi velit cum tanto baculorum, saccorum, cistarum, etc. apparatu.

Studiosus accedens ad Avarum. Heus tu bone Vir Unde huc tam visendo ornatu?

Avarus circumspectans. Quid tu tibi vis? annon depraedatum me venis?

Stud. Atqui solus sum, et inermis, quid metuis!

Avar. Te: ne mihi fureris aliquid.

(Attrahetque sibi sua arctius.)

Stud. Ne metue: alias ego quam furandi artes didici. Discere aliquid ex te volo.

Avar. An me Doctorem putas? Dic tamen quid vis?

Studiosus baculos tangens. Ad quid isti fustes?

Avar. Non fustes sunt, scipiones.

Stud. Ad quid tamen eos gestas!

Avar. Nescis utiles esse viatori? ad sese fulciendum, ad canes abigendum, et alia.

Stud. Non sufficeret huic usui unus?

Av. Quid si unum amitterem, alios non habens?

Stud. Quasi non possis aequo facile amittere omnes.

(Avarus caput tantum projiciet: quasi respondere nolens, aut nesciens.)

Stud. Quid Marsupia ista sic turgent? et saccus iste adhuc vacuus ad quid est?

Av. Tua quod non interest percontari desine.

Stud. Discendi causā quaero. In Arca illa quid habes? facisne inspiciendi copiam?

Av. Ideo clausa est, ut tu quid sit intus nescias.

Stud. Quorsum tot appensae serae!

Av. Advaersus insidiatores.


page 979/980, image: s549

Stud. Et quorsum ista inanis?

Av. Quia adhuc divinam benedictionem spero, ut sit quō recondam.

Stud. Vah quantum tibi in ista supellectile tua colligenda, gestanda, custodienda, laboris esse oportet! quantum curae et solicitudinis! Solesne dormire? Etiamne cibi aut potūs aliquid sumis?

Avar. Ride quantumvis: Beati tenentes.

Stud. Habesne in terra etiam aliquid defossum?

Avar. Depraedari quaerit, qui thesauros publice gestat.

Stud. Et quis te catenā istā ferreā constrinxit? quis compedes impegit?

Avarus illum limis intuens: Quid? catenam dicis ferream? Compedes? O te caecum, qui aurea Fortunae dona ignoras! Deliciae sunt haec, ad quas te video non admissum.

(Prehensamque Catenae sue partem pendentem, osculabitur.)

Professor. Hem miserum Plutonis mancipium! In hoc discite quaeso Vos omnes, quam se inquietet Avaritiae deditus, dum sibi necessaria defore semper metuens, ultra omnem necessitatem corradit, per fas et nefas ditescere quaerens, se tamen opibus saturari non valens. Quatnvis enim Marsupia pecuniis conferta, et. Cistas vestimentis, Scriniaque Cimeliis et omnifariā supellectile plenissima, possideat: egestatem tamen timet, adeoque in copia inopiam experitur, novosque Saccos, Cistas, Horrea, parat, nocte dieque irrequietus, et prae tenacitate de bonis suis nec sibi nec aliis benefaciens. Quae res quorsum tandem exit? In animae, corporis, opum ipsarum, exitium: dum tandem male parta male dilabuntur, per haeredes prodigos. Tu qui sapis, Frugalis esto! ut aequb Tenacitatem fugias atque Prodigalitatem. Opes nec appete immoderate, aut coacerva anxie, nec sperne insipienter, nec prodige, sed comparce; et quicquid accipis et expendis, refer in codicem acceptorum et expensorum; affatim divitiarum erit, si non egeas, parsimoniaque ipsa tibi thesaurus erit.

Avar. Habete Vos sapientiam, ego Opes.

[Cumque Oneribus suis movere se perget. ]

Prof. Ita sit! Porco siliquae optime sapiant, et furfures, et lutum; dum sapientia filios suos melle et lacte saginat.

(Studiosi avarum oculis comitentur; et Mancipium, Mancipium, clamando exsibilent.)

(Quidam delicate vestitus, sub pileo plumato, gladiōque deaurato accinctus, et in manu clavam argenteam gestans, ingressus Theatrum, Pavonis sistar se et sua illa omnia, aspectabit, complacens sibi, et seipsum admirans, dicet tandem, obambulans.)

Omnia meapulchra sunt; non facile mihi reperietur similis. Quid vero si quis interiora mea videre poset? Sapientiam meam, prudentiam meam, magnanimitatem meam, et virtutes caeteras, quid demum diceret? Miraretur certe. Sed nōrunt me jam ex parte: ideoque mihi ab obviis honor defertur, promotusque sum ad dighitates nonnullas. Verumenimvero ego mihi conscius intime, majores me scio mereri: ideo non exspectandum puto, dum mihi major offeratur amplitudo (quando id foret: nesciunt aestimare virtutem stupidi:) ipsi mihi circumspectandum puto, quomodo me humo tollam, et ad altiora bonorum fastigia promoveam. [Tum suptectabit sursum, conspectōque loco editiore, Pergulā, sed sine scalis, dicet:) Eo me promovebo, ut magis conspicuus reddar. Sed quaerendae mihi sunt scalae per quas ascendam.

(Circumspectabit igitur, conspectāque ibi humi jacenie scalā, eriget eam exultabundus, tametsi debilem et vacillantem (quod ille prae gaudio et sestinatione non animadvertet) ascendereque incipiet. Sed scala tertiō gradu dissoluta ruere ipsum faciet. Qui se cito recolligens, er per omnia circumspectans.)

Eho, quis ridet? num me cadentem vidit aliquis?

(Et quasi demum animadversā turbā, pudore aufugiet.)

Prof. Ecce spectaculum habuistis, Quomodo Eminendi appetentia homines in Ambitionem, Fastum, Iactantiam, praecipitet! ut sibi arrogando nimia, aut superbiant tacite, aut se et sua jactent, ostentent, immodice tollant, propalam: ambiantque honores et dignitates impotenter, et affectent praeconia vulgi insolenter, quandoque etiam ridicule, vani gloriatores: donec confusi recedant, et vulgi fabula fiant. O quam saepe ambitiosis evenit juxta id quod Poeta cecinit: Tollunur in altum, ut lapsu graviore ruant!

Vos proinde virtutum studiosi attendite monitis, et cavete! Quemque Vestrūm commendet Modestia, virtus suavissima, tetro vitio Superbiae opposita. Possides boni aliquid! Habe id tibi citra ostentationem, Deum laudans. Utque honorabilis sis potius, quam videaris, cura. Honorum fastigia cave affectes! Qui jacet in terra, non habet unde cadat. Si tamen contingat, ut Honor te dignus offeracur, admitte eum reverenter, tanquam Virtutis praemium: aut, si res tuae non ferunt, recusa moderate. Honoris tibi satis erit, apud Bonos in existimatione honesta esse.

[Procurret Ardelio quidam, et verba sic faciet: ]

Ardelio. Quis mihi jam dabitur, ex quo novi cognoscam aliquid? Distinebat me hodie domi negotium, nec exire potui, neque nancisci aliquem congerronem. Hinc nihil scio quid hodie actum sit in foro, vel in platea alicubi: imo nequidem quid in aedibus vicini gestum, aut aliunde nuntiatum sit. Praeter morem meum est, tam vacuum a nuntiis gestare j cerebrum. Quaerendus mihi est, qui vacuitatem hanc expleat.

(Prodibit alter Curiosus, Libellum gestans, et chartas quasdam.)

Ardelio dextram illi offerens: Salve Amice. Non poterat optatius accidere quidquam, quam quod Te nunc accipio.

Cirios. Salve et tu. Quid ita adventui gratularis meo?

Ardel. Totus hic dies sine voluptate mihi transiit: adeo nihil penitus, quid rerum usquam fiat, rescire potui, domi, tanquam claudus sutor, affixus. Tu igitur (quem non more torpidi Vulgi rerum esse incuriosum, sed vivide per omnia oculos circumferre, scio) narrabis mihi quicquid hodie apud nos et per viciniam, actum esse audivisti, vel vidisti: si quis item peregre veniens aliquid rumoris attulit. Sed a Te incipe, res tuas primum narra.

Curios. Ego vero ex te talia sciscitatum venio: nam neque mihi vaeavit hodie.

Ardel. Occidis me: quid mali impediit?

Cur. Nactus heri sum aureum hunc libellum, in

page 981/982, image: s550

quo inauditae curiositates, infinitaque arcana, descripta sunt: avelli non potui a lectione.

Ard. Non me facis participem?

Cur. Lubens, audi quorundam secretorum titulos saltem interea.

[Aperiet Librum et leget. ]

I. Circuli, quorum beneficiō omnes Scientiae et Artes uno labore ingredi possunt Cerebrum.

Ard. Hoc intelligo, Artificium est Reinundi Lullii.

Cur. Ita sane ille inchoavit, sed nunc est ars haec ad perfectionem deducta: sed audi caetera.

2. Memoriae liquor, quō quisquis aspergitur, millena millia rerum lectarum comprehendere, rursumque reddere, potest.

3. De fabricando Compasso duplici: per quos amici duo absentes (vel per centum milliaria) colloqui certis horis possunt.

4. Quomodo quis Thesauros olfacere possit, sive supra terram sint, sive infra terram.

5. De speculo sic fabrefacto, ut noctu etiam, et per tenebras, in eo videri possint omnia.

6. Quā ratione quis seipsum reddere queat invisibilem.

Ardel. Ah, hoc pulchrum.

Curio. Pulchriora sequuntur.

7. De construendo ex certis metallis, et ad certos Astrorum positus, Annulo, quem quisquis gestaret, infelix esse non posset.

8. De inveniendo Fuco, quā omnes colores pingi queant.

9. De exstruendo Propugnaculo, cui quicquid se includeret (seu verum, seu falsum) inexpugnabile esset.

10. De reperta Navicula, quae sub aquis velocissime currere, omniaque maria penetrare, valeat.

11. Item, de reperta volatili Arca, cui sese includens aliquis per aerem, quōcunque velit, volare possit, in Asiam, Africam, et, per totum Terrarum Orbem, aut etiam ad ipsam Lunam.

Ard. Satis, satis, abrumpe! cetebrum mihi emovebis.

Cur. Adeone tibi angustum est cranium?

Ard. Obsecro, suntue haec vera?

Cur. Verissime scripta sunt: an vero respondeat res, experimentis opus est. Visne mihi te socium dare?

Ard. Eho, dubitas? Quid vero charta ista continet?

Cur. Secretissimum arcanum, quod Tibi nisi jurato committere non possum.

Ard. Juro, modo sciam quid sit.

Cur. Chartam miris lineis et characteribus descriptam explicans) Ecce hīc arcanissimum arcanum; quomodo cum separatis Mentibus, quas Genios vocamus, colloqui, eosque ad ministeria advocare possimus.

Ardel. Horresco! Haec magica sunt.

Cur. Magica utique: sed e Magia Philosophica depromta. Nolim tamen nos audiat aliquis, dum tibi haec mysteria enarro: ingrediamur!

[Egredienturque Theatrō. ]

Prof. Audivistis duos istos curiosulos, quam circa nugas et res nihili occupati sint? o ingenium humanuni, ad inania proclive! Aviditas sciendi per se bona est, a bono Creatore nobis indita. Culpabilis tamen est tum, cum Ardelio praeter modum multa et inutilia resciscere avens, exsaturarique sciscitationum non valens, omnibus se immiscet, rumusculos undique captat, et omnia quae celantur elicere quaerens; sibi et aliis inquietem affert. Quae nimia Curiositas quosdam eō, ut omniscientiae appetitione cum Satana paciscantur (nefarium dictu!) impellit. Tu, qui serio sapere cupis, scientiae desiderium tempera. Disce non multa sed necessaria: non futilia, sed utilia. Quae ad te nihil, spectant, ea nescire praestat: ita tibi et aliis quies erit. Servate haec, et bene Vobis erit.

[Descendet: ]

ACTUS II. SCENA V. FORTITUDINIS Professor.

Didicistis jam, dilecti, Quomodo cavendum sit ne nos res jucunditate allicientes a via Virtutum seducant: jam discetis Quomodo praestandum sit, ne nos abducant illa, quae Difficultatibus, Periculis, vel adversitatibus quibuscunque, conterrent. Fortitudine nimirum animi hīc opus, quae omnia vincat partim per AEquanimitatem, partim per Magnanimitatem, partim per Patientiam. Quaeritis quid hoc sit? Docebo, attendite!

AEquanimus est, qui ad omnem eventum indifferenter se habet: hoc est, neque se rebus prosperis effert, neque calamitosis subsidit.

Magnanimus est, qui ad casus repentinos, quibus se et res suas periclitari videt, non consternatur: sed vi am quaerit, aut declinare prudenter, aut si quid est inevitabile, perrumpere intrepide.

Patiens tandem, si elabi non potuit infortunio, perfert fortiter: nec propterea de tramite recti cedit, occallescens ad omnia, sibique regulam condens, Ferendum, non culpandum, quod mutari non potest.

Studiosus I. Domine, Fortitudini quale vitium opponitur?

Prof. In defectu Pusillanimitas, in excessu Andacia et Temeritas. Quod ex eorum actionibus discito. Pusillanimis rebus secundis intumescit, in adversis animum despondet: ad casus inopinos percellitur, tremiscit, quō se vertat nescit, ad quemvis strepitum esfoeminate trepidus. Obrutus vero calamitate intolerabile deputat, omniaque implens querimoniis indecenter plorat, ejulat, lamentatur, aegrimoniā se emaciat, et sic impatientiā suā aerumnas sibi conduplicat, tandemque succumbit.

Stulte tamen audaculi, pusillanimitatis defugientes notam, audacter se ad ardua negotia, quibus impares sunt, offerunt; temeritateque freti pericula, quae evitare possent, ultro provocant, nec aliquid inausum relinqvunt. Sed fit, ut plerumque recedant confusi, et postea vix mutire, vel hiscere, audeant.

Studiosus 2. Placetne nobis differentiam inter Fortem, Pusillanimem, et Temerarium, specifice ostendere?

Prof. Inter Fortem, Ignavum, et Temerarium, hoc interest. Ille vocationis suae munia agit, iste deserit, hic inardescit alienis: Ille agit res sollicite, iste socorditer, hic praecipitanter: Ille sedulo, iste remisse, hic perfunctorie: Ille quiete, iste oscitanter, hic tumultuarie: Ille nihil cunctando, iste omnia procrastinando, hic desultorie negotia pervagando: Ille denique nullibi non viget, iste nullibi non friget, hic nullibi non variat: jam restitans, jam resultans, inrermissaque resumens.

Tu, si fueris (confisus DEO) ad honesta impiger, ad obstacula impavidus ac imperterritus, et ad tristia accidentia infractus, ubique perviceris.

ACTUS II. SCENA VI. HUMANITATIS Professor.

Dilecti Auditores: Nemo nostrūm nascitur sibi uni, necessitas cohabitandi consociat omnes, trinā lege; quā quisque obligatur.


page 983/984, image: s551

I. Laedere neminem.

II. Tribuere suum cuique.

III. Prodesse insuper cui cui datur.

Erit hoc, si quisque nostrūm operam dederit. Primo Humanitati, ut ne quem offendat. Secundo Iustitiae; ut ne cui injuriose faciat. Tandem Benignitati; ut beneficiis insuper afficiat quemcunque potest.

Offensiones evitabimus, si servemus erga invicem.

I. Modestiam.

II. Affabilitatem.

III. Candorem.

IV. Veracitatem.

V. Vrbanitatem.

VI. Concordiam.

VII. Mansvetudinem.

I. Modestum vocamus qui humilis est, non arrogans; verecundus, non procax; comis, non morosus aut torvus; taciturnus tamen magis quam loquax; et severus potius quam frivolus. Nam garrulus Nugator ingratus est, qui facta infecta loqui non veretur: sicut et aniles ineptias blaterans Blatero; et arcana sibi concredita effutiens futilis loquutulejus: et qui aliis interloqui solet inopportune. Quicunque igitur Modestiae laudem affectas, ubi loqui non est necesse, tace: Silentii nulla poenitudo. Magis autem cave, ne quem contemnas, neve cui adversere sine causa, aut convitieris, et inferas contumeliam, vel facessas molestiam, aut carpas cum praesumtione, vel diffames, traducas; seu cavillando praesentem, seu calumniando absentem (calumniae recidunt in calumniatorem:) parce lauda, paricus vitupera.

Si quid inaudivisti quod abscondi debet, ne di vulga, abstrude potius quam obtrude: quod tibi certo non constat, ne affirma aut nega, nedum ut asseveres, aut inficieris: contra, si quid dispalescit rumore, aut alius quis narrat, svader, dissvadet, adhonatur vel dehortatur, ne repugna praefracte, aut contende obstinate: nam aequb diffidentia, atque credulitas, est detrimentosa; omnisque audacia contradicendi exosa.

II. Jam si praeter modestiae decus Affabilis quoque dici et haberi vis, haec observa. Conversari cum quolibet bono (nobili et ignobili) ne dedigneris. Et quemcunque adis, aut praeteris, aut obvium habes, amanter saluta, salutantem comiter resaluta; discedentem a te aliquousque comitare. Si quis te compellat, vel aliquid interrogat, responsa placide; saltem annuendo, vel abnuendo. Ita omnibus esse poteris amicus, etiamsi non omnibus familiaris.

III. Teruus Humanitatis gradus Candor est, etanimi Sinceritas, pulcherrima Virtus: Nempe, ut erga quemlibet, quicum tibi versandum est, rectum, planum, simplicem te exhibeas, citra vafritiem et versutiam: nihil mali facile suspicando, nullius mali alium insimulando. Si quid amiculus deliquit, ne dissimula, dic aperte quod res est, et citra amarorem mone, corripe, corrige: assentationes, dolos et fucos, relinque hypocritis. Adulator simulat candorem palpō et offuciis: ore amicus, re fraudulentus insidiator, versipellisque veterator.

IV. Quarto, Verax ut habearis accura. Quod obtinebis nunquam mentiendo, nihil cuiquam affingendo, nihil verbotenus promittendo, non facile jurando: si autem jurasti, juramenrum servando. Mendax enim (et qui dejerat, ac pejerat) habet hanc perjurii poenam, ut tandem amplius non credatur, nec jurato, nec juranti: eos vero qui mendacia comminiscuntur, detestamur.

V. Vrbanus ut sis, vide ubique quid te deceat et dedeceat: Compone te ad elegantiam, fuge rusticitatem: inter moestos moere: inter hilares hilaresce, inter jocantes etiam exorna dicta et facta tua facetiis, leporibus, festivisque jocis. Tetricus est, qui nec ipse jocos liberales proferre, nec aliorum jocationes ferre potest. Cavebis tamen esse proterve dicax, et lacessere alios scommatibus et dicteriis, et arridere inepte omnibus, vel cachinnari inficete, mononum ritu: sed subridendo et renidendo blandule, contestaberis civilitatem. Derisor deridet alios stolide; Scurra scurratur sordide; Sannio, quem contemptim habet, ei despicientiam et ludibria exhibet distortis labris, vel exsertā lingvā, aut digitis in ciconiam formatis, aut nudatione natium, aliisque sannarum generibus.

VI. Sexto, ut in Concordium habearis numero, vive tranquille cum Convictoribus, Contubernalibus, Concivibus, Conterraneis; successus fortunatos nemini aemulare, potius congratulare: simultates subortas inveterascere ne sinas, ut ne in odium et inimicitias transeant: Rixosorum est contendere, altercari, in jugi discordia vivere; querulorum quiritari, et semper de aliquo conqueri.

Mansvetus denique fueris, si nec sis irritabilis, nec inexorabilis; non effervescens in iram, sed eam cohibens; non retalians injurias, sed sufferens. Laesit te quis? utere conniventiā, et pudefacies illum: si poenitet fecisse, da veniam, ignosce et condona culpam, Si offendisse ipse, ne pudeat agnoscere offensam, offensum vero affari et deprecari: non simulate, sed ex animo, ita tibi devinxeris omnes oppido.

VII. At Iracundus, et sui impos, excandescens illico, et fremens, furens, minitans, maledicens, imprecans diras, criminantem recriminans, verberantem reverberans, quid proficit? perturbat res magis, et exasperat alios ad bestialem saevitiam, quae vix reprimi possit, ut homicidia ostendunt: sed apage furias ejusmodi! Generosus animus compos est sui, tametsi indignatur indigne factis, et obloquitur malevolis, non tamen stomachatur: infensus est alicui, sed non infestus: mavult esse mitis quam trux; benignus quam dirus; pacare omnes, irritare neminem: atque ita concordare cum omnibus, discordare adversus neminem.

Ita exposui Humanitatis leges, una cum Vitiorum excessibus et defectibus quibus in eas peccatur. Quae probe observate omnes, ut contra svavissimam hanc virtutem ne peccetis. Nihil tam convenit Hommi, quam esse Humanum. Valete!

ACTUS II. SCENA VII. JUSTITIAE Professor.

Sociatae hominum Actiones potissimum in commutandis Rebus, et distribuendis inter Personas officiis, praemiis, paenis, consistunt. Utrobique directrix est JVSTITIA, commutativa et distributiva: tanquam observatrix competentiae (seu congruentiae) inter Rem et rem, Personam et personam.

Vultis hoc specialius Vobis ostendi? Dabit lucem: audite Iustus non vendicat sibi quidquam, quod alterius est, nec usurpat insciente illo. Si quod habet apud se depositum, reddit fideliter, non abnegat, multo minus abjurat: fraudare enim est aeque scelestum ac furari. Quod commodatō accepit, idem redhibet non aliud; et quidem, quoad fieri potest, citra damnum: pro eo vero quod est mutuatitium, et usu absumi solet, restituit quidem aliud, paris tamen aestimii.

Ergo et Tu, quisquis gloriosum Viri Justi affectas titulum, similiter age. Si quis a te mutuatur, ei mutua: maxime si stipulanti sponondisti, et aliquis adstipulatus est: postula tamen chirographum, aut pignus, vel hypothecam, aut aliam cautionem: quia opus est cautela ob mortalitatem, et lubricam hominum fidem. Cum debitum exsolvitur, expunge debitoris nomen, tradeque illi apocham, quā testeris esse tibi solutum, et te accepisse solutionem: aut trade acceptilationem, quā testificeris tibi esse satisfactum, quocunque tandem inter vos convento modo. Injurius est sibiipsi qui se obruit alienō aere, ut tandem bona sua Creditori cedere cogatur. aliis vero injuriosus est, qui (foeneratoris more) illicita foenora supra sortem exigit. Sed qui debitorem anatocismis (id est usurā ex usura) pauperat, nequissimus usurarius est.

Breviter: Age juste, appete nihil alieni, sta firmiter

page 985/986, image: s552

tuis promissis et pactis (sive ultro quidpiam condixisti, aut transegisti cum quopiam, sive exoratus, et quibuscunque conditionibus aut exceptionibus): neque da cuiquam ansam expostulandi tecum.

In dispensandis bonis serva itidem aequalitatem: collauda, commenda, promove, laudabiliter agentes: reprehende, objurga, floccipende illaudabiles: miseresce delinquentium inscienter, aut praeter voluntatem, imputaque errores imperitiae, nec exprobra rigide, aut impropera. Sed suā sponte facinorosis succense: eos vero qui alieno instinctu vel impulsu peccant, non excusa omnino. Pro impetrando beneficio ne pigeat obnixe petere, aut etiam submisse supplicare: superbus enim mendicus nihil emendicat, et importuuus flagitator odiosus est, nihil obtinet. At vero si petitum tuum justā de causa negatur, ne obtunde, ne admurmura, ne maledic.

Si adsunt beneficii competitores, da digniori majus, indigniori minus. Ipse vero pro collatis in te abs quovis beneficiis gratitudinem declara: quod fit, benefactum agnoscendo, depraedicando, pensando, redhostiendo; aut saltem agendo gratias, si non liceat referre. Munera enim remunerari, et esse munem, saepenumero haud licet.

Quod si quis tibi aliquid largitur non rogatus, haud respue pertinaciter, ne videans aspernari, tibique ingratitudo objectetur.

Sequimini has paucas Justitiae leges omnes Vos Virtutum cultores, nihilque nisi quod fas et jura sinunt admittere studete!

ACTUS II. SCENA VIII. BENIGNITATIS Professor.

Et meum est de Virtutibus Vos docere aliquid, charissimi, quo plenior sit, et ad similitudinem Dei propius accedens, Integritas Vestra. Audite igitur me quoque, et quae dicturus sum probe expendite.

Vir frugi non satis Obesse nemmi, Prodesse quaerit cuicui potest: gratuitorum nempe officiorum praestatione: Idque imitatione Dei, qui gratis dat omnia omnibus. Quare tu, qui abundare Virtutibus vis, non defiecre, si quis consilio indiget, consule: si solatio, solare; si subfidio, subveni; si ope, opitulare; si patrocinio, patrocinare; nescienti aliquid suggere, si tibi succurrit: eum qui te opperitur, ne morator: et cuicunque gratificari potes ullā re, ne gravator: sic demereberis gratiam. Inofficiosi est velle rogari aut exspectare.

Dives es? Esto igitur erga amicos munificus, strenis et donariis: erga peregrinos item hospitalis; imperti tamen etiam de modico; si non largiter, at liberaliter. Erga miseros denique sis misericors: non irridendo infortunium cujusquam, sed commiserando: et sic non afflictionem afflictis addendo, sed adimendo. Si praeterea fueris erga superiores obsequiosus, erga pares officiosus, erga inferiores lenis et placidus, parabis tibi amicitias veras: nec eris aliis contemtui, ut solent fastuosi, tumidi, parasiti: quin et osores ipsos tibi conciliabis. Deumque ipsum habebis tanto magis propitium, quanto magis Ille te Bonitatis suae videbit esse instrumentum.

ACTUS II. SCENA IX. PIETATIS Professor.

Exhibitum Vobis hucusque fuit, Quid Homo quisque Sibiipsi debeat, et Proximo: restat cognoscere quid Omnes debcamus Illi, qui super omnes est, et a cujus solius gratia nobis, rebusque nostris benedictio; ab indignatione vero maledictio et interitus, venire possunt. Hunc o revereamur omnes unice! et deamemus summe! et invocemus perpetuo! et nunquam ac nusquam in conspectu ejus peccemus! et nostra omnia Illi fidenter credamus! Nae Ille nos beabit pulchre, et per lucis semitas deducet in aeterna sua Regna. O infelices qui Deum potius deserunt, quam suas consvetudines pravas! Verum de commercio Mentis nostrae cum Deo alibi erit dicendi locus: neque tamen sileri hīc potuit, ubi Virtutes ex objectis suis distinguendae eraut.

ACTUS II. SCENA X. PERFECTIONIS Professor.

Verum equidem est, Perfectionem sub Coelo non dari, Coelo eam servari: et nos hīc nonnisi errando discere, si tamen discimus, proficimus utique. Proficiamus igitur, euntes de Virtute in virtutem, et contendentes nihilominus tamen ad perfectionem: comparando nobis habitum omnimodae probitatis, et coaddendo Virtutum coronidem trinam, Plenitudinem, Sinceritatem, et Constantiam. Repeto: Virtutum studium coronandum est corona triplici. I. Plena undique cohaerente Virtutum Soliditate. II. Sincera fine alieni mistura Puritate. III. Constantissimaque in finem usque in bono Perseverantiā.

Plenitudo requirit, ut tu, quisquis es, nullam tibi abesse velis virtutem, quae te honestare possit et integrare, ullō statu aut gradu aetatis vel conditionis tuae: ut nimirum ornet te Adolescentem modestia, taciturnitas, auscultatio, agilitas, mundities; te Juvenem verecundia, castitas, impigritas, obsequentia, fidelitas; te Virum operositas et prudentia; te Senem gravitas, sapientia, mortis prospectatio et depectatio. Ita undique eris pulcher, formosa vere imago Dei.

Sed addas necesse est Sinceritatem, quae a te hoc requiret, ut sis quod videri vis, fine fuco et larva. Ergo nihil age affectate, simulate, apparenter, dicis causā: omnia sincere, ex vero, et bonā fide; ut etiam incustoditus incontaminatus sis, et inculpatus. Id quod ut fiat, et tu sis consummationi proximior, conscientiosus esto; quicquid vides fieri oportere (etiam minimum) cave unqvam sciens volens praetermittas.

Constantia denique ultima tibi, fulgentissimaque Virtutum erit corona, hoc a te deposcens, ut su tam excellenti proposito, Angelicam imitandi puritatem, immote persistas, etiamsi labefactare te millies quis tentet. Tu sta! paratior mori, quam spurcari, et amittere decus tuum,

Ego vero jam Collegium hoc, et morales hosce

sermones atque actiones nostras claudens, hortor Vos Adolescentes, Videte, et videndo etiam atque etiam expendite, Quam penes Vos sit, Felices esse! si plene ac sincere virtutes colueritis, sique in sancto illo studio perseveretis. Inaestimabile bonum est, SUUM FIERI; irreparabile contra damnum, SUI AMITTERE GUBERNACULUM. Regnum amisit, qui regere seipsum desiit. Praefestina igitur, o Adolescens, asserere te Deo et Tibi! ut sis in potestate tua, nec volvaris aut rapteris alienō prolubio; utque tibi bene conscius in omnibus, permaneas illaesus et indemnis, exultesque continenter. Animi enim Tranquillitas Virtutis praemium est, et Conscientia bona perpetuum convivium. Datisne Vos Deo, et Virturi? Sic demum futuri felices. Datisne?

page 987/988, image: s553

Studiosi omnes.) Damus, damus, damus, etc. Prof. Audiat Deus et impleat desideria Vestra!

[Descendet, exibuntque Theatrō Omnes: exceptō Philosopho primo, cum Amphietho suo.]

ACTUS III. Habens Scenam unicam Philosophus cum Amphietho adolescente.

Phil. Vidisti fili actiones nostras, audivisti sermones: dic jam quid haec placent?

Amph. Omi pater, mi pater, quam felix ego, qui hodie in te incidi! quam fidus tu mihi dux, qui me huc introduxisti!

Phil. Concepistine serium Virtutis amorem, Vitiorum odium?

Amph. Ah serium, vere serium! Flammesco totus desideriō beatae illius perfectionis, de qua audivi: ut Rex fiam Regni mei, Animae meae, omniumque actionum mearum, per totam vitam.

Phil. Recte haec proponis, et fervide, ut video. Sed annon metuis, ne tibi eveniat quod solet, juxta illud: Principium fervet, medium tepet, ultima frigent.

Amph. Deum orabo, ut a me avertat frigus illud, et teporem, conseretque in me spiritum suum bonum, quō agitante calescam.

Phil. Hoc prudenter, pie, sancte. Sine afflatu euim Dei nemo Vir magnus exstitit unquam. Magnum dico illum, qui aliena seposuit omnia, nihil praeter se et sui fontem Deum, respectans. Qui sibi Pacem facit, nihil timendo: facit Divitias, nihil concupiscendo: facit Honores, nulli rei se mancipando: facit Delicias, aliena onera suamque libertarem spectando. Vere magnus, Rex, triumphator.

Amph. Deo meo gratias ago, agamque dum vivam, qui me hodie discere id posse fecit, quomodo Magnus, quomodo Rex, quomodo Triumphator, evadam. Et ecce, jam triumpho, jam exsulto in Deo.

Phil. Ne triumphum ante victoriam, fili mi! Bellum tibi demum instat, et pugna multiplex, tota vita depugnanda: et tu jam paeana canis? Bonum est te Virtutis suavitatem degustasse, et illius amore inebriari: bonum Vitii agnovisse turpitudinem, exitialemque noxam, unde tibi Odium ejus surgit. Sed an ideo jam hostes succubuisse, aut fuga sic dilapsos ut non redeant, credis? Decipit te, et decipiet, opinio haec, si eam corde foves. Redibunt saepius hostes, varioque impetu, nisi caves. Quod igitur ego de viro magno, heroica Virtute praedito, belorumque et victoriarum nsu roborato, et triumphatore jam crebro dixi: hoc tu tiro praepropere ad te trahis. Ah humilitate hic, et timore, et vigilantia, opus, non praesumtione.

Amph. Virtutum decurrere stadium sincerissima mente propono: non defuturum mihi divinum auxilium spero.

Phil. Spera. Non ideo ista monui, ut animum despondeas: sed ut praemonerem, caute omnia esse agenda, meliora speranda, pejora timenda. Verum enim est quod ajunt, Prudentem plus metuere quam sperare: Temer arium contra. Nam qui omnia sperat, nihilque timet, fit securus et negligens, opprimiturque facile. Tu vero sic jam adversus malorum exemplorum venena, quibus scatet Mundus, praemunitus, quid porro ages?

Amph. Fugiam otia, sectaborque labores honestos sedulo: Olympum imitatus, qui gaudet semper esse in motu. Tum vero me ab illicita Voluptatum, Opum; Honorum, Scientiaeque concupiscentia cohiben, Temperantiae totā vita studebo. Et in tolerandis prosperis adversisque aequanimiter, Fortitudinem et Patientiam exercebo. Et ad Humanitatis, Iustitiae, Benignitatis leges me componens, dabo operam ut Neminem unquam sciens laedam, aut contristem, et suum cuique tribuam: insuperque Prodesse, cuicui dabitur, quaeram. Deum insuper in timā Pietate colam. Nec obliviscar virtutum hoc studium coronare Plenitudine, Sinceritate, Constantiāque, cum Deo.

Phil. Recte omnia observasti, et ordine bonō expressisti. Quaero autem ex te, qua potissimum ratione Proximis tuis ut prosis laborabis?

Amph. Omnibus quibus potero, et occasiones dabunt, modis. Inprimis autem communicando, et commendando, Virtutis viam. Non enim mihi su fficiet Soli esse Bono: alios efficere bonos exemplō et monitis annitar, auxiliante Deō. Rogo autem Pater; antequam a Te discessero, imperti mihi aliquid adhuc de luce Tua: quid praesertim in peragenda reliqua peregrinatiuncula mea observandum mihi sit.

Phil. Etiam novum poscis aliquid? Habe: Sequentia observa.

Noli omnia expetere, quae vides. Noli omnia credere, quae audis. Noli omnia dicere, qvae scis. Noli omnia facere, quae potes. Noli omnia audere, quae placent

Non omnibus te fac notum, qui tibi obviant. Non omnibus notis te fac familiarem. Non omnibus samiliaribus committe omnia.

Praeterea, Rex amissas obliviscere. Praeterea, Rex praeteritas dimitte.

Actum nunquam age, sed agendum.

Et eris sapiens.

Amph. Pro hoc tam liberali viatico Tibi, Pater mihi aeterna memoria colende, summas ago gratias. Tuus ero dum vivam, sanctae tuae informationis et disciplinae semper memor. En dextra fidesque!. [Offeret dextram] Vale.

Phil. dextram ejus tentens. Non mihi sic dimittendus, sed coenula philosophica excipiendus es. Diverte ad me, mecum aliquandiu maneto, melioribus forte adhuc imbuendus: ut tanto magis in te roborescat Virtustua.

Amph. Tam liberalis es in me? Deus Tibi benefaciat. Eja sequor!

[Ingredientur. ]

EPILOGUS.

Quotquot adestis, cujuscunque ordinis et dignitatis, Viri honoratissimi! Totus Scholae nostrae grex per me Vobis gratias agit, quod hodiernis nostris Exercitiis interesse volueritis. Sed et orat per me tria haec insuper. Primum, ut attendere nobis in posterum velitis (et quidem serio atque constanter) Num nos deinceps ita nos gesturi simus, quomodo Pietatis ac honestatis requirunt leges: nosque hodie et informati sumus, et compromisimus. Alterum est quod petimus, ut eadem Virtutum documenta, et leges, non minus Vos atque Nos constringere certi, duces Vos nobis dare, et tanquam majores minoribus exemplo praeire, ne dedignemini. Facilius siquidem Juvenes Virtutis iter inveniunt et tenent, si praeite sibi prudentia, sedulitate,

page 989/990, image: s554

continentiā, humanitate justitiā, omnique morum decentiā, videant Viros senes. Tandem orant, ut nobis utrinque revocemus in memoriam illam Mosis ad populum vocem: Posui hodie in conspectu Tuo bonum et malum, Vitam et mortem! Elige vitam, ut vivas. DEUS nos juvet, ut haec talia non parietibus, aut tectis, vel aeri, dicta velimus, sed Cordi nostro! Mementote, et Vatete!

[Monendi sunt Censores, in hoc Moralium Theatro non pari amoenitate peragi omnia, et cur ita sit factum. Qvaedam nimirum exemplis vivis satis repraesentata sunt (ut Mundanum sodalitium, Actu. I. Scena II. et III Ignavus, Actu II. Scena III. Intemperantes, Scena IV.) alia nuda tantum recitatione proponi, ab Actu II. Scena V. ad finem fere. Quod non studiō ita esse factum, sed festinatione cum abiturienti ex Hungaria mihi emblematibus excogitandis tempus non sufficeret) fatendum est. Si quem ergo Praeceptorum magis oblectare discipulos delectabit, personas aliquas (ad Vitiorum reliquorum absurditates, Virtutumque pulchritudinem, penetrantius ob oculos ponenda) fingere licebit. Nos hīc etiam (ad infirmam, et ludicris adhuc detentam aetatem condescendendi) exemplō praeeuntes, nullum cujusquam industriae sufflamen ponere voluimus: potius ad imitandum si quid hīc inest boni excitasse optamus. Qvod idem de praecedentibus et sequentibus intellectum volo Actibus, supplendi, demendi, mutandi (tantummodo in melius (plenam cuique relinquendo libertatem. ]

JANUAE LINGVARUM PRAXIS SCENICAE PARS VII. Res in Regimine Familiae et Urbis occurrentes repraesentans.

SIRACH 17. V. 12.

Dixit hominibus Deus, Cavete ad omni iniquitate!

Et commendavit unicuique Proximum suum.

PERSONAE.

1 Prologus.

2 Neocles Juvenis.

3 Eubulus.

4 Philogamus Juvenis.

5 Avunculus ejus.

6 Neogamus.

7 Patruus ejus.

8 Malus Paterfamilias.

9 duo filii ejus.

10 duo filii ejus.

11 Caupo.

12 Herus cum famulis quatuor, Puero, Janitore, Mediastino, Rationario.

17 Quinque Patres familiā: Migrans, Matrimonium iterans, Repudians, Exhaeredans, Adoptans.

22 Amandus adoptatus.

23 Egenius Pater ejus.

24 Publius Consul.

25 Urbanus.

26 Felicius.

27 Solon Philosophus.

28 Prudentius.

29 Anchinous (Ingeniarius)

30 Nitellus (AEdilis)

31 Hydaleus (Aquilex.)

32 Decem Senatores, mutae personae.

43 Notarius.

44 Dicastus (Praetor.)

45 Assessores quaruor.

49 Advocatus.

50 Curio Fabroum.

51 Mercator.

52 Tabernarius.

53 Propola.

54 Auctionarius.

55 Medicus.

56 Pharmacopola.

57 Chymicus.

58 Chirurgus.

59 Rusticus.

60 Mercenarius.

61 Tribunus plebis.

62 Baucus.

63 Comoedus.

64 Puellus.

65 Sybarita.

66 Libitinarius.

67 Amanuensis.

68 Epilogus.

PROLOGUS. Magni Patroni et Fautores.

REvocare nobis in memoriam solent Praeceptores nostri festivum Philippi Melanchtonis, Literarum per Germaniam Reparatoris, apophtegma: qui Scholas triviales ingredi solitus, pubem literariam apertō capite ita salutabat; [Hīc se a Spectatoribus avertet ad coetum Sholasticum] Salvete Domini Baccalaurei, Magistri, Doctores, Syndici, Consules, Senatores, Secretarii, Cancellarii Reverendique Pastores, Superattendentes, Episcopi! [Hīc se rursum obvertet Theatro. ] Quumque adstantium aliqui risu hoc exciperent, respondit; Non jocor, serius mihi sermo est. Talibus enim Viris, post decessum nostrum opus habebit Respublica, Ecclesia, Scholae: quos unde nisi ex hac Literaria turba exspectabimus? Quod sapientissimi Viri judicium nobis quoque, qui Vestro hoc in Lyceo Literis et bonae Menti navamus operam, stimulo est, ut qvalescunque videamur nunc, olim tamen Regum aut Principum Consiliarii, Secretarii, Cancellarii, Legati, Belli duces, Comites aut vice-Comites, Iudices: Ecclesiarum item Praesides et Patroni, Scholarumve Rcctores, Magistri, Doctores, audire queamus.

Ad quam spem quomodo sapienter in hac Schola institutis Exercitiis disponamur, et intellexistis jam nonnulla, et intelligetis porro plura: Hodie Vobis ostendemus, quomodo ad ea, qvae in Vita Oeconomica et Politica geruntur, intelligendum recte, et agendum pulchre, praeparemur.

Qvod dum e medio nostri quidam Vestro in conspectu ad vivum repraesentabunt, Vos Spectatores togam et animos placide componite.

ACTUS. I. Res Oeconomicas adumbrans. SCENA. I. Neocles Iuvenis prodit, de Vitae statu secum ipse deliberans.

Puer fui, Scholam freqventavi, Literas ad frugalem usum didici; inde me peregrinationi dedi, varios hominum Mores lustraturus et Urbes: Sequutus etiam nonnihil militiam, vitamque degustavi Aulicam. Ubique alquid inveni boni et mali! quaelibet res aliqvid habet suavitatis, aliquid amaritudinis. Atque ita forte per totam erit vitam, quōcunque nos fors aut sors deferet, ubique erit quod oblecter et quod molestet. Verumenimvero ego, re undique bene pensitatā, video mihi non semper vagam esse agendam vitam: certum aliquem vitae statum eligam necesse est, in quo Deo et humanae societati serviam. Didici namque in Scholis, et observavi jam ipsa praxi, Hominem esse animal sociabile, a Creatore ita factum, ut solitaria vita tristitiam habeat et taedia. Unde est,

page 991/992, image: s555

ut jam inde a Rerum exordio homines sese pro adjutoriis mutuis, in Familias, Respublicas, Regna, consociare gavisi sint: ad communia commoda unanimiter procurandum. Ego autem quid occipiam? Cuinam istarum societatum me aggregabo? In Regni aut Reipublicae membrum coalescere quomodo tentabo? Nescio. Gradatim tamen fortassis eundum erit: ut a Familia gubernanda incipiam, domesticumque mihi Regnum super Uxorem, Liberos, Famulos, Inquilinos, primum constituam. Nempe didici Consociationem domesticam esse trinam, Conjugalem, Parentalem, Herilem, rite coalitam in familiam unam: quam regit Paterfamiliās cum Matrefamiliās: quibus subsunt Filiifamiliās, cum Filiabusfamiliās, universoque Famulitiō. At enim, qui Equos alere vult. Stabulum prius paret necesse, ita mihi anteqvam paravero Familiam, domicilio fore opus video. Quae res et impensas requiret, et consilium bonum, ut impensae ne fiant frustra. Et qvia mihi non desunt nummis bene instructi loculi, circumspiciendus est aliquis, qui me consiliō juvet. Ecce autem peropportune mihi obvium Eubulum, Oeconomicā prudentiā celebrem! Hunc alloquar, ab hoc consilium exquiram.

ACTVS I. SCENA II. Neocles Iuvenis cum Eubulo Viro prudenti.

Neocles. Salute plurimā te impertior, Vir mihi honoratissime Eubule.

Eubul. Eandem impertio tibi, Neocles. Unde tam laetus?

Neocl. Meditatum prodieram in campum: interque redeundum optabam mihi dari aliquem, a quo in proposito meo instrui possem consiliō bonō.

Euseb. Quid opus? Ego te ingeniosum esse, doctrināque non male excultum scio. Alienō consiliō quid tibi opus?

Neocl. Equidem nos Juvenes aliquando supra senes sapere nobis videmur: sapientia tamen nostra revera cruda est, nisi senili aliquā percoquatur prudentia. Id quod ego in hac Juvenili aetate mea jam aliquoties expertus, proposui non facile mihi fidere, aliena nunquam aspernari consilia.

Eub. Propositum hoc, de propriae prudentiae non facile fidendo, magna prudentiae pars est. Vide tamen, ne te nimis permittas aliis: regimen tui penes te sit. Verum dic, qua in re consilio velis uti?

Neoc!. Vitam Oeconomicam inchoare decrevi.

Eub. Jamne tandem? post exantlatos tot peregrinationum labores? Gratulor: utque quod agis prospere agas, opto.

Neocl. Gratiam habeo: atque ut pro amicitia illa, quae tibi cum Patre intercesserat meo, me consiliō ne deseras, oro.

Eub. Quid igitur vis?

Neocl. Paternas aedes mihi esse amplas, sed ruinosas, non ignoras. Demoliri ergo a fundamentis omnia ista vetera, et excitare a fundamentis omnia nova, constitui. Sed cum ipse nec Architectus sim, nec Oeconomus, praemonstrari mihi velim, quomodo non magna aedificiorum mole, magna mihi ad habitandum parare queam commoda. Hoc ut me doceas oro: tu, cui domi suae nihil commoditatum deesse partim scio, partim audio.

Eub. Haud desipis, qui Oeconomicae Vitae rationem inde auspicaris, ut tibi et tuis bonum pares nidum: Aves enim coelestes, sapientissimā natura doctrice, praeeunt exemplō. Attende igitur: docebo te id, et summatim et particulatim. Summa est: ut pro numero possessionum cum Familiae tum Oeconomicae supellectilis, tibi pares copiam: ad hujus autem et illius multitudinem aut paucitatem proportionate tibi exstruas aedisicia sic, ut nullus necessarius locus desit, nullus citra necessitatem exstruatur. Particulariter haec observa. Vide ut Domum tibi pares habitationi commodam, tutam, ornatam. Commodam facient Conclavia justae amplitudinis, bene distincta, pro omnigeno usu, ut jam dixi: Tutam, Januae bene obseratae, et Fenestrae bene cancellatae, vel clathratae: Ornatam denique parietes bene fenestrati, albati, picturati.

Neocl. Dic de Conclavibus in specie, qualia requiruntur?

Eub. Primarium erit pro cohabitatione et convictu familiae, Hypocaustum (seu Hibernaculum) Fornace instructum vel Camino. Dehinc pro penore asservando, Cella penuaria: et pro cibis parandis, Culina; et pro excipiendis conviviō hospitibus, Coenaculum, mensaria suppellectile apparatum; et pro nocturna quiere Dormitoria seu Cubicula, (et haec quidem distincta, pro Liberis, pro servis, pro servabus, pro hospitibus) Tandem pro aliis rebus reconditoria, Cellae, Camerae, Armaria, Arcae, etc. Pro transferendis denique rebus Sportae, Cophini, et similia. Cubiculum vero habeat necesse est, Spondas ligneas, et lectisternia plumea; et pro levanda noctu vesica Matulas, proque alvo exoneranda adstructos secesus, seu Latrinas. (Delicati etiam sibi pro meridiana reclinatione grabatos ponunt.) Caetera usus dabit.

Neocl. Nihilne praeterea monebis?

Eubul. Non video quid adeo sit necessarium; nisi forte ut de bona totius Contubernii ordinatione dicam aliquid. Quae in accurata rerum et officiorum distributione sita est; nempe ut quaeque res in domo habeat suum locum, et quivis locus suam rem; quō ex ipso mox adspectu pateat, quid adsit vel absir. Similiter quisque domesticus habeat suam functionem, et quaeque functio suum agentem; ut ne respectando alius alium, omnes agant iucuriose. Vinculum denique omnis boni ordinis etit, ut tu ipse, tanquam bonus Oeconomus, omnium agas inspectorem, quotidieque lustres omnia tua. Domini oculus saginat Eqvum, ut habet proverbium.

Neocl. Memor ero.

ACTUS I. SCENA III. Philogamus (Nupturiens) Iuvenis, cum Avunculo suo.

Phil. Dilecte Avuncule, quem inde a parentum obitu, patris colui locō, tuumque in me paternum vicissim expertus sum amorem; Venio nunc ad Te consilii causa, quod Te mihi non negaturum spero.

Avunc. Fidenter in sinum depone meum, quicquid animo versas; fidele tibi non defore consilium meum. reipsa senties.

Philog. Vides mihi aetatem esse ex legum praescripto justam, eoque paternam capessendi haereditatem adesse tempus; consilium venio exquisiturus, annon mihi de matrimonio ineundo suscipiendae jam sint cogitationes.

Avunc. Si ad rem familiarem animum adjicis; Familiae utique basis est Conjugium, ad generis humani propagationem divinitus sanctum. Inde enim veniunt legitimi Liberi, et propter liberos Famulatus, cum reliquo Oeconomico apparatu.

Phil. Quaeso te Domine Avuncule, informare me ne pigeat, quid circa contrahendum matrimonium observari necesse sit. Ego enim rerum istarum hactenus incuriosus, nihil quomodo ista suscipi, vel agi, soleant, scio. Narra igitur mihi ritus in hoc negotio observari solitos, ut inde mihi aliquam formare queam ideam:

Avunc. Narrabo, quando ita vis, ordine. Matrimoniō junguntur mas et foemina: nec resert, utrum

page 993/994, image: s556

ille sit Juvenis aut Viduus, illa Virgo aut Vidua, dummodo ambo sint coelibes ac nubiles, nec praenimis dispariles aetate, aut se nimis tangentes Consangvinitate, ne nuptiae fiant incestuosae. Masculus dispicit sibi de faemella, ad nubendum habili (nimium juvenculae, nimiumque exoletae, et anus, sunt illocabiles:) quae honeste nata sit et pudice educata, famaque illibata. Utrum insigniter dotata, aut elegans, non adeo curandum: quia dos et forma sunt bona transitoria, et excitant plerumque rivales, quorum alterum ferre repulsam necesse est.

Philog. Felix cui formosa etiam, et bene dotata contingit uxor, nullo obstante rivali.

Avunc. Si ita vis, ut felix fias Sponsus, septem circumspecta Sponsae requisita, a septem P. inchoata, nempe ut sit Pia, Prosapiae honestae, Pudica, Patiens laborum, Paraetate, Pulchra, Pecuniosa.

Philog. Quam pulchre hoc! repete quaeso.

Avunc. Ut sit pia, prosapiae honestae, pudica, patiens laborum, par aetate, pulchra, pecuniosa.

Phil. Cur formam et pecuniam in ultimum rejicis?

Avunc. Quia ultimo respectanda sunt: utpote quae utut alliciunt, periculi tamen aliquid habent, atque ut plurimum adferunt. Pecuniosa siquidem uxor imperiosa est, regnare vult viro, quem ditavit: formosa vero etiam nupta insidias patitur, juxta Poetam dicentem: Lis est cum forma firma pudicitiae.

Phil: Quid vero Sponsa in Sponso respectare debet?

Avunc. Tria S. potissimum: nempe ut sit Sapiens, et Solers (res suas bene gerens) Sobrius denique et temperans.

Phil. Sit ita: perge reliqua.

Avunc. Postquam Juvenis adamārit aliquam, quamdiu hanc procat, vocatur Procus (sive prociat perse, sive per conciliatricem:) atque si uterque nupturientium patrimus est, aut matrimus, nihil tentant insciis patentibus. si his orbi, consulunt Curatores. Cum Amasius obtinet, ut sibi Amasia despondeatur, celebrantur Sponsalia, confirmaturque desponsatio sponsalitiis arrhis; alicubi etiam proclamantur desponsati publice e suggestu, ne Connubia fiat clandestina. Tum dies dicitur Nuptiis, qua (nisi forte repudium intervenisset) copulantur a Parocho, ad amicabilem et indissolubilem cohabitationem; atque sic fiunt Conjuges juratā pactione; quam solennitatem cohonestant utriusque partis necessarii; et Paranymphi, comitantes Sponsum; Pronubaeque concinnantes Sponsam. A nuptiis Sponsa ducitur in aedes Sponsi, fiuntque repotia; et tum iste recipit nomen Mariti; illa Maritae; eos vero qui sibi elocārunt natam et gnatum, incipiunt vocare Socerum et Socrum; ipsi ab eis apellandi Gener et Nurus. Qui vero elocant Nepotem vel Neptim, fiunt Prosocer et Prosocrus; qui duxit, Progener; quae nupsit, Pronurus; sed Mariti frataer, est Levir; ejusdem soror, Glos; fratris uxor, Fratria; sororis Maritus, Sororius; caeteri conjugatorum cognati fiunt inter se Affines.

Phil. Maritorum vero quae sunt erga invicem officia?

Avunc. Commune conjugum officium est, praestare sibi mutuo amorem et fidel itatem, ut neuter alteri sit invisus, et infidus. Mariti seorsim est sustentare et protegere uxorem; hujus rursum accommodare se consorti, eumque venerari. Habes, fili, totum nubendi processum; vide jam quid ex re tua sit.

Phil. Cogitabo de his; et ex consilio Poetae, dicentis; Elige cui dicas, tu mihi sola places, talem mihi eligere Sponsam quaeram, quae sit Virtutum exemplar, verum vitae meae solamen.

Avunc. Ita dilecte fili, eo collima. Uxorem invenire facile est; bonam invenire, non aeque. Hoc soli illi contingit, cui Deus propitius est. Dum ergo hoc uxoriae rei negotium mente versas, indesinenrer Deum ora, ut prosperet, ipseque Tibi de adjutorio Vitae prospiciat, qui melius omnia novit, quam nos id mente concipere possumus.

Phil. Faciam, tibique mi Domine Avuncule pro bonis hisce monitis gratias ago. Vale!

Avunc. Vale et Tu! resque tuas prudenter cum Deo age.

ACTUS I. SCENA IV. Neogamus (nuper maritus) cum Patruo suo: intervenienteque postea pessimo Patrefamiliās, prodigo, cum liberis esurientibus. Caupo debita exigens.

Neog. Svavissime Patrue, auxi me nuper, ut nosti, rei familiaris adjutorio, uxore: nunc, nescio spes dicam an metus nobis est, auctum iri familiam, novā prole.

Patr. Itane Laudate Deum, qui conjugatis benedicere soletsobole, mascula vel foeminea: cujus intuitu e Conjugibus siunt patentes, Pater et Mater.

Neog. Insorma me super his, si placet, ut ego uxorem possim meam.

Patr. Illi quidem informandae non deerunt Matronae: Tu tamen quia Domus Tuae inspectorem agere debes, Educationisque liberorum partes primae erunt tuae, bonum est non ignorare te, quid parentalis requirat cura. Redigam igitur omnia in summam.

Quum gravidae adest pariendi tempus, Deusque avertit abortionis casum, enititur filiolum seu filiolam: (quandoque gemellos, raro tergemimos) et postquam peperit, fit Puerpera, latitatura domi tempore puerperii, totis sex septimanis apartu. Obstetrix excipit infantulum tepidulo balneolo, laetanterque (si videt esse corpusculo salubri et absque naevo) reponit in Cunas, involutum fasciis et religatum: vagientem autem delinit Cunarum prorsum rursum agitatione, et consopit. Alma Genitrix (aut etiam conducta Nutrix) fovet suum alumnum reclivem in sinu, amplexatur, osculatur, suaviatur: praebenseque ubera esurienti, lactat (pusio ipse lactet:) paulo tamen post satiat pappā, praemansove cibo. Geraria abstergit sordidatum molliculis linteolis, et involvit plumeis lectulis, ne algeat: saepiuscule etiam impositum ulnis circumgestar, ut adsuescat sessitationi. A lactatione pervenitur, ad ablactationem, et a cunabulis ad serperastra: ut condiscat ibi manducare cibos solidiores; hīc incedere firmiter, bimulus circiter: quanquam generosioris naturae quidam sub exitum jam primi anni lallare et cursitare incipiunt. Reliquum infantilis aetatis exigitur lusitando, pupis, crepitaculis, caeterisque crepundiis: sed petulanter evagantem, aut flentem, solent territare Manduco, ficto terriculamento

Neog. Prognatorum ex eadem stirpe quinam sunt gradus et denominationes?

Patr. Ex eodem utroque parente nati, vocantur germani, fratres et sorores: ex eodem patre duntaxat, semigermani; ex eadem matre tantum, uterini: caeteri venientes ab eadem progenie, Consanguinei: e paterna stirpe, Agnati; e maternā, Cognati. Vitricus et Noverca habent privignos et privignas. (Tumdicet) Reliqua Tibi melius ostendero in hāc Tabulā, quam Arborem Consanguineitatis vocant. En!


page 995, image: s557

7 Tritavus --- Tritavia 8 Majores.

6 Atavus --- Atavia 8 Majores.

5 Abavus --- Abavia 8 Majores.

4 Proavus --- Proavia 8 Majores.

(Proamita, Propatruus) 3 Avus --- Avia (Proavunculus, Promatertera) 8 Majores.

(Amita, Patruus) 2 Pater --- Mater (Avunculus, Matertera) 8 Majores.

Frater --- I HOMO --- Soror

(Patrueles) 2 Filius --- Filia (Consobrini.) 8 Posteri.

3 Nepos --- Neptis 8 Posteri.

4 Pronepos --- Proneptis 8 Posteri.

5 Abnepos --- Abneptis 8 Posteri.

6 Atnepos --- Atneptis 8 Posteri.

7 Trinepos --- Trineptis. 8 Posteri.

[Tum in medium ejus circulum intendens digitum, dicet:

Ecce scriptum hīc, HOMO! nempe cujus Genealogiam inquirimus, ut in praesenti Tuam. Pone ergo teipsum hoc locō: videamusque gradus ascendentes per lineam rectam. Ecce, hic est Pater tuus, et Mater tua! Pater vero tui parentis, utrius libet, est tuus Avus: ecce! mater ejusdem, tua Avia: porro, horum parentes, tuus Proavus et Proavia; istorum, tuus Abavus et Abavia; illorum, tuus Atavus et Atavia; rursusque horum, tuus Tritavus et Tritavia; qui supra sunt, vocantur Majores. Videamus lineam descendentem rectam. Tu si habebis liberos, erunt Filii et Filiae, ecce! Liberorum vero tuorum Liberi (si eos dabit Deus) erunt Nepos et Neptis; istorum, Pronepos et Proneptis; illorum Abnepos et Abneptis; inde sunt, Atnepos et Atneptis; Trinepos et Trineptis; qui infra hos erunt, appellabuntur Posteri nostri. Collaterales videamus lineas! Ecce ad latus tibi Frater tuus, et Soror tua! Patris vero frater, est tuus Patruus (ut me tibi esse vides, et ita salutas) Matris frater, Avunculus; patris soror, tua Amita; Matris soror, Matertera: supra hos sunt Propatruus et Proamita, Abpatruus et Abamita, Proavunculus et Proamtertera, Abavunculus et Abmatertera. Duorum vero fratrum liberi (ut Tui, et Fratris tui) erunt sibi Patrueles, duarum sororum, Consobrini: Fratris ac sororis, Amitini et Matrueles; sed horum omnium indistincte, Sobrini.

Neog. In quam multos et densos ramos, quamque ample sursum et deorsum, et ad latera, sparsos, diffundit se ista Consanguineitatis Arbor!

Patr. Ex uno sanguine fecit Deus totam humanam Gentem, habitantem in facie terrae. Omnes itaque reverā sumus consanguinei: sed gradus Consanguineitatis non numeramus nisi propinqniores istos aliquot. Imo plebis vulgus vix ultra Patrem et Avum ascendunt.

Neog. Promisisti, nī fallor, de parentum erga liberos officiis aliquid me docere: transeamus eō.

Patr. Transeamus. Parentum Officium primarium est, Attendere Educationi, hoc est, adsuefacere prolem ad Operositatem, Moralitatem, Pietatem: retrahere vero ab ignavia, morositate (ne consuescant incedere incomti, impexi, illoti, squalidi,) impietate: sed quaedam materculae solent nimis blandiri, et indulgere filiis, praesertim unigenitis; quā corruptelā illi fiunt immorigeri, tandemque degeneres.

Neog. Hoc ego, si me et liberos vivere sinet Deus, non permittam.

Patr. Sapies. Diligi possunt liberi, et debent: sed ita, ne illi hoc sentiant, metuant potius. Quam noxia enim sit nimia liberorum dilectio, dissolutam secum trahens indulgentiam, ostendere velut in speculo Homini voluit Creator, in turpissima bestia, Simia, quae catulos suos cum hominibus ostentandi, tum amplexibus comprimendi, adeo nescit modum, ut quandoque arctissimo complexu animum illis elidat, et sic stolido suo amore perimat. Prorsus idem faciunt, qui nimia indulgentiā filios anima et corpore perdunt. Quod ut praecaveatur, Ingenui liberi ita sunt verbis et exemplis, disciplinaeque metu formandi, ut obsequentes fiant suis Genitoribus, ad nutum; fugiant impatientiam et murmura, multoque magis contumaciam et pervicaciam, ne illis moveant iram, aut sint dehonestamento. Atrende aliud insuper Parentum officium, Colligere Liberis haereditatem: cujus participes fiunt posthumi etiam (hoc est post parentale funus nati:) sed spurios et nothos exhaeredes jura volunt.


page 997/998, image: s558

(Haec eō loquente prodibit in Theatrum Paterfamilias rei suae decoctor, totus pannosus et semipotus, titubans: quem duo seminudi pueri insequendo clamabunt.

Puer. Pater, panem: frustulum panis da, o Pater.

Prodigus, respectans et resitam. Non habeo: ite ad Matrem.

Pueri. Mater non habet.

Prod. Nec ego.

Pueri. Da vel unum grossum, ut matercula panem emat.

Prod. Grossum? Ne obulus quidem mihi est.

Pueri, prehensā ejus veste. Patercule, miserere nostri, medere fami.

Prod. eos a se trudens. Ite ad matrem, illa provideat.

(Tum se non contmens Neogamus, dicet.) Tuine sunt hi Liberi?

Prod. Sunt.

Neog. Cur ergo illis victum et amictum non prospicis?

Prod. Egestas non sinit.

Neog. Et quis Tibi egestatem attulit? Gula tua, ut video, profligatissime homo. Hocne est liberis colligere haereditatem? ut patre etiam orbati patrimonio gaudere queant, et non probrosa mendicabula, aut fures, et latrones, vel alias desperati fiant. Tu vero illorum patrimonium, quod labore manuum tuarum, et frugalitate, crescere debuit, ipse dilapidas, et tuum in ventrem mergis, injustissime homo.

Prod. Cur me injustum appellas? an, tibi furatus sumi aliquid?

Neog. Uxori et liberis furaris quotidie: illos depraedaris.

Prod. Egone illis comparcendo genium defraudabo meum? Illorum causa sitim feram? si vivere volent, laborent sicut ego.

Neog. Apparet, quam sis laboriosus, pannucia haec ostendunt (vellicabit laceras ejus vestes.)

Prod. eum a se retrudens. Quid tibi mecum negotii est? Age tu res tuas, me fac missum.

Neog. Ah Magistratus, Magistratus hīc invigilare debebat melius, levissimosque id genus lurcones si non suppliciis, at carceribus coercere. Prod. Sannas illi exhibens. Bombax!

Patr. Perditissitne homo, itane apud te nec tuorum preces et lacrymae, nec bonorum virorum monita, quidquam proficiunt? Ecce, Magistratum adeo, impetraturus, ut mox ad carceres rapiaris.

[Hīc ille conceptō metu fugiet, sed incidet in Canponem, quiprehensum, tenebit et alloquetur.]

Caupo, jamne te sum nactus, pessime debitor? Solve quod in Cauponam debes.

Prodigus caput scalpens. Nondum nummos habeo.

Caupo. Ecquando habebis?

Prod. Dum vendidero Domum.

Caupo. Quis emet tam laceram? Atque si emet, cui prius solves? Audio enim te undique obaeratum esse, animam debere. Vem ad Judicem.

Prod. Dimitte me quaeso: laborabo jam, pane et aquā contentus, donec et tibi et aliis satisfecero.

Caupo illum dimittens. Eja, utar adhuc patientiā, sed cave si aliter faxis.

(Exibuntque theatrō.)

Patr. Interturbavit nos iste infelix patrimonii gurges et Vorago: ape tamen ad rem. Habuisti enim exemplum prodigalitate suā se et rem suam, suosque, perdentis, pessimi Patrisfamiliās: ut sit quod eaveas magis. Redeamus vero inviam Sermonis nostri de parentum officiis. Si praemature sibi demoriendum vident, relicturi post se superstites orphanos minorennes, addecet constitui testamento orbitatis praesidium, Tutores: qui debent vindicare ab injuriosis perinde ac suos, dumque tutela est deponenda, reddere rationem pupillis, juxta Inventaria, nihil esse abalienatum. Quum vero majorennes herciscunt bona ipsi inter se, tributio competit maximo natu, praeelectio minimo natu, et sic consequenter: sed alicubi primogenitus fit haeres ex asse: alibi legatarii etiam litigant, legatō non contenti: potissimum si quis intestato decedat.

Ita tibi primaria quaeque, in parentali societate obvenientia, enarravi. Tu his ad profectum tuum utere: ut si te Deus, et Dei ope dilecta conjux, pnlchrā prole Parentem fecerit, boni Patris personam scite, agas.

Neog. Gratias tibi summas et habeo, et ago, et reddam quā potero, mi Domine Patrue.

ACTUS I. SCENA V. Herus cum puero et famulis tribus. Prodibit tamen primo solus, togatus, cum scipione in manu: ob ambulansque ita secum loquetur.

Herus. Non est exiguum quid, licet imperitis leve videatur, Patremfamilias agere. Habere scilicet sua sub cura, et custodia, Uxorem, Liberos, Famulitium, Inquilinos, cum tota rei domesticae supellectile, omnique negotiorum circa Vineas, hortos, agros, horrea, etc. mole. Adam primus pater cum sola sua Eva vixit concorditer: auctā vero illi per sobolem familiā, nonnisi suos circa se habuit. Nos nunc extraneos quoque admittere, et servitiis conducere cogimur, Famulos et famulas: respectu quorum parentes fiunt Herus et Hera. Quae nova societas nova rursum pacta, officia, leges, curam et attentionem, requirit: dum hi saepe infideles sunt, aut saltem negligentes, quemadmodum experimur quotidie. Mihi cum meis denuo expostu landum est. Heus puer, ubi es?

Puer. Adsum. Domine, quid placet?

Herus. Voca Famulos, omnes tres, huc ad me veniant. Adhuc stas Vola!

Puer. Volo.

(Proripietque se tanquam volaturus, et mox cum illis redibit: quos Herus, interim in sella considens, sic alloquitur.)

Herus. Incidit quiddam, cur Vos accersitos volui, ad redintegrationem ordinis boni in Domo; confusionem enim ferre nequeo. Ordiar tamen altius, ut Vos officii Vestri admoneam acrius. Olim Servi dicebantur illi, qui in bello capti erant ab hostibus: et cum occīdi potuissent, servati tamen fuerunt ad fervitia. Quibus et Mancipiorum erat nomen: quia manu capti. In hos vitae et necis potestas fuit, si deprehensi suerunt infideles, aut negligentes. Servorum autem nati, dicebantur Vernae, melioris paulo conditionis, quippe ad beneplacitum Herorum educati. Utrique tamen (Servi et Vernae,) si se laudabiliter gesserant, fiebant liberi per manumissionem Dominorum, ritibus certis, et coram testibus idoneis: atque tum dicebantur Liberti, et Manumissi. Apud nos (in Christianitate) rigor iste desiit: pauperiores serviunt libere, cui volunt, mercede conducti, habenturque Clientum et Clientarum instar sub Patronis quos sibi elegerunt. Sicuti Vos elegistis me, ego autem Vos conduxi, et in familiam ascivi. Itane est.

Famuli. Ita est Domine, agnoscimus.

Herus. Ipsa igitur tolerabilior conditio Vestra (quam fuit in Gentilismo, et adhuc perseverat apud Turcas) admonere Vos debet fidelitatis, ut serviatis liberaliter, si nolitis tractari serviliter. Anne.


page 999/1000, image: s559

Famuli. Ira est Domine.

Herus. Est utique ita. Memini ego probe, quod meum sit munus: meminisse et Vos debebatis, quid Vos deceat. Meum est, tanquam Heri (1) (Praebere Vobis alimoniam (2) et distribuere quot diebus laborum pensa, (3) tum intervisere, an quisque agat quod debet, et quomodo? (4) (Defendere Vos ab injuriis. (5) Tandem annuam reddere mercedem fideliter, et ornare testimonio bono. Itane est?

Famuli. Ita speramus.

Herus. Famulorum contra est (1) Diligere Heros suos et honorare. (2) Demandatas operas exsequi fideliter. (3) Praecavere damna et incommoda. (4) Cum Conservis vivere concorditer, non rixari, non ogganire, non hero aut sibi invicem aegre facere. Itane?

Famuli. Jure ista exigi omnia agnoscimus.

Herus. Cur igirur tu Janitor nocte praeteritā Domum reliquisti inobseratam?

Ianitor. Condonari mihi peto Domine! oblivione factum.

Herus. Tu Mediastine, quam disjecta relinquis in atrio, et ubique, omnia?

Mediast. Colligam statim et componam.

Herus. Inadmonitus facere debebas. Clavem hanc quis fregit?

Mediast. Nescio.

Ianit. Me fugit.

Herus. Tu Rationarie ubi eras heri? Cum quo compotabas?

Ration. Invitaverat me Vicini cognatus ad haustum Vini: non tamen ibi diu sum moratus, redire festinavi.

Herus. Si quid secus deprehendero, cave! Abite ad operas! Otia dant vitia: Domus boni Patrisfamiliās, formicarum nidus esse debet.

[ Ibunt: ipse vero surgens.]

Herus. Quam ingeniosi sunt ad fingendas excusationes. Sed manta modo, attendam ego Vobis melius.

[Exibitque pariter.]

[Nota. Manta modo, Plautinum est: pro eo quod vulgo dicimus, Exspecta tantum.]

ACTUS I. SCENA VI. In qua Patres familās qvinqve circumsidebuntqve mensam: Migrans, Matrimomum iterans, Repudians, Exhaeredans, Adoptans, cum puero Adoptivo.

Migrans. Quam nihil est firmum aut stabile in rebus humanis! etiam in Oeconomico nostro statu. Placetne, amici, rem illam sermone agitemus paululum?

Matrim. iterans. Mihi non displicet.

Repud. Nemo forte erit qui non querelae aliquid deponere habeat in medium.

Exhaer. Eheu! ego miserorum unus sum.

Adopt. Ego miseriae meae remedium hodie venio quaesitum. Dicat ergo quisque, ubi suus eum urgeat calceus.

Migrans. Felicem Poeta depraedicat illum, cui rure paterno consenescere contingit; ut quae domus viderat puerum, eadem videat senem. Mihi tam beato esse non licet: migrandum est mihi, et habitatio transferenda aliorsum, Vobisque amici Vale dicendutn.

Matrim. iter. Quare? quid accidit?

Migr. Transmigrationis causae aliis aliae solent esse Aliquando si familia increscit, ut eam Domus una capere nequeat, aut sustentare locus unus; pars familiae alio se transferat necesse est. Aliquando ob malos Vicinos, aut duros loci Dominos, aut ob morbos, aut quia alibi rei familiaris speratur melioratio, commigratur alio. Mihi meae sunt causae, quas tacebo.

Repud. Quisque suos patimur manes. Non autem fieri potest, ut nobiscum maneas?

Migr. Non est ut fieri possit. Jam res immobiles, domum, hortos, agros, divendidi: mobiles autem convasevi, ut mecum unā transferam. Valete amici! amicumque absentem etiam diligite!

Matriter. Amica nobis tui recordario erit, ne dubita. Sed mane, dum caeptum de mutationibus rei Oeconomicae pertexuerimus sermonem.

Migrans. Si vulnera usque refricare placet, esto.

Matrim. iter. Dulce est meminisse malorum, si res transeant in melius: sicuti mihi hodie. Quem enim nuper vidistis Viduum, mox videbitis Sponsum: ad secunda vota transibo brevi, et quidem cum lectissima matrona, et matrefamiliās optima.

Repud. O te felicem! o me contra ipsō infortuniō infortuoiorem! duplici jam conjugii discidio mactatum. Cum enim prima mihi ducenda erat Uxor, nostis quam necesse habuerim desponsatae jam Repudium mittere. Quam vero postea duxi, et adhuc in domo mea est, cum ea Divortium facere adigor.

Matrimiter. Quae haec tua morositas?

Repud. Ah non mea culpā sit. Abominor ego barbaram istam quarundam gentium consvetudinem, vel nulla de causa nuptam, nisi quod connubialem cum illa vitam agere displiceat, repudiantium. Mihi sejungendi me a meis, causa est quam ipse Deus sanxit, conjugalis thori macula, Sed!

[Abrumpet sermonem, complosis, manibus, suspirōque et gemintu.]

Exhaeredans. Fata tibi reducant meliorem sortem. Ego propter degeneres filios angor. Quorum natu maximum propter propudiosa facta jam exhaeredavi, imo etiam e familia abdieavi: ut se a nomine meo ne cognominet, a filiisque et filiabus meis frater non agnoscatur.

Adoptans. Nimium severe.

Exher. Severitate fuit adversus inemendabilem opus. ut caeteri, mei et alieni, metu constricti emendarentur facilius.

Adoptans, Apud me in contrarium mutatur ratio. Tu proprium ab haerediratis jure exclusisti: ego alienum in haereditaris jus admitto. Quia enim in sterili matrimonio vivere me hactenus contigit, nec jam prolis spes superest, (Conjugium autem sine prole, esse Mudum sine Sole, id est triste, nostis) ut quis de bonis meis gaudebit (post fata mea) vivus adhuc sciam, elegi mihi pauperiorum quidem parentum, sed honeste natum, et perquam bonae indolis, et perspecte mihi jam virtutis, adolescentulum. Hunc Vobis testibus adoptare volo. Placetne ut advocetur?

Adoptans. Heus tu puer, [Stabit eminus in hunc usum subomatus puer.] adesto. [Veniet.] Nostine in hac vicinia habitantem Petrum Egenium?

Puer. Novi Domine.

Adopt. Curre, saluta eum nomine meō: atqve ut cum Amando filio suo huc veniat statim.

Puer. Intellexi. [Curretque.]

Egenius, viliore veste indutus, ut et filius. Salvete Domini et Vicini honorandissimi.

Adopt. Salve et tu amice. Asside nobis: est quod tecum coram his amicis amice agam. [Assidebit ergo, et Adoptans perget.] Dilecte amice Egem; tibi Deus haeredes sine magna haereditate, mihi lautam haereditarem sine ullo haerede, largitus est: improles enim

page 1001/1002, image: s560

vivo, ut nosti. Placetne tu haec tam diversa bona aliquomodo exaequemus, defectusque utrinque nostros expleamus? Nempe ut Tu mihi nunc filium tuum des haeredem: ego vero filio tuo, et posthac meo, haereditatem. Placetne conditio?

Egemus, quasi admirabundus manus dispandens, et Calum suspectans.) Honoratissime Domine, si tibi Deus hanc indidit mentem, ut me egenum Egenium ad participandum felicitatem tuam admittas, felicem filium meum!

Adopt. Amande, fili, adesto.

Amand. Adsum Domine [flexō genu.]

Adopt. Quia mihi de Virtute, et in discendo diligentia, commendabaris, accersitum te ad me habui aliquoties, donabamque libellos, chartam, et quibus te egere sensi. Nunc majoribus te afficere cogito donis. Sumam te in domum meam, vestiam pulchre, conducam tibi doctum Paedagogum, deinde te mittam in exteras Regiones peregrinatum; ut doctus et sapiens, moribusque politus, evadas Juvenis. Recipisne?

Amandus, osculatus fimbriam togae illius. Excellentissime Domine, Non merui talia: mereri tamen humillimis servitiis, dum vivam, studebo.

Adopt. Si id videro, majora etiam cogitabo, nempe ut te successorem bonorum meorum faciam. Domus mea, agri mei, vineae meae, et quicquid possideo, tua erunt: praeterquam quod ad pios usus legavero. Tu Egeni, donasne hunc filium tuum mihi?

Egen. Dono: jusque patrium in te transfero.

Adopt. Firma id dextrā datā, coram his testibus. En!

Egenus offerens dextram. Firmum sit: en!

Adopt. Tu quoque accipe dexteram meam, Amande, fili. [tradet, junctisque ita dextris, loqui perget,] Recipio te in filium, et adopto in haeredem bonorum meorum ex asse. Firmaboque haec conditō quam primum Testamentō, publicā authoritate roboratō. Muto etiam tibi nomen: ut non Egenus (ab egestate) sed Eugemus (a nobilitate) denomineris. Amandi praenomen retine, quod te admoneat illius; ut ameris, amabilis esto.

Amand. Verba mihi desunt, quibus cordis mei laetitiam exprimam, et Tibi Benefactori meo, Domino meo, gratias agam. Clientulus tuus sum, et manebo. [Tentabitque iterum fimbriam osculari: sed ille manum dabit. Tum surgent.]

Adopt. Tu fili jam me sequere! Sed et tu Pater, Egeni: et Vos caeteri amici, prandio adeste. Quia enim hodie mihi natum iri hunc sperabam filium, Natalitium conviviolum parari jussi.

Migrans ad caeteros. Eamus! Congratulaturi, et bona apprecaturi.

Alii. Eamus.

[Musica.]

ACTUS II. SCENA I. Publius, Vrbanus, Felicus, Solon. [Ingressi theatrum considebunt ad Mensam, Solone ex adverso sibi boneste locatō.]

Publ. Ita est, sapientissime Solon, ut Tibi rem privatim narrare caepi. Nos tres, quos ante Te vides, authores fuimus Coloniae in hanc Insulam deducendae. Cum enim in populosissima viveremus Urbe, ut alii alios premerent; nec satis erat vigilantiae in iis qui cum potestate praeerant, ad confusionibus obviandum; adeoque gliscerent in dies injuriae, et de injuriis querelae, et simultates, et ne quando in nervum res irent metus: nos communicato cum invicem consilio, misimus homines certos circumspectatum aliquam regiunculam vel Insulam, ubi commode vitam degere possemus. Repertaque tandem hac amoenā, fertili, aereque salubri Insulā, coepimus invitare varios opifices, promiscuamque plebem, ut nobis sese adjungendo huc devehi, nobiscumque hīc vitam agere, ne aspernarentur. Si qui egentiores erant, quam ut sese necessariis tanto itineri instruere possent, suppeditavimus media: promisimusque post etiam fidelem habere omnium et singnlorum curam. (Non enim nobis desunt, Numinis favore, opes et facultates.) Successit igitur eo usque negotium, ut multitudo quae Rempublicam constituere possit collecta, et huc traducta, sit. Coepimusque ut vides, circummunire nos, et parare structuris, publicis et privaris, materiam. Caeterum quum salutis et securitatis unica sit basis, ordinatissima omnium dispositio, Legibusque colligatio: optavimus nobis ad consilia Te, quem Atheniensibus Leges dedisse audivimus, tanto temperamento, ut parem gratiam a Senatu et Plebe iniveris: qui tamen duo Ordines prius irreconciliabili propemodum dissidebant odio. Gratulamur igitur nobis adventum tuum, utque nos consiliis bonis instruas oramus.

Solon. Gratulor ego vicissim, tantas Vobis in manum dari occasiones, ut aliquid egregii constitui possit. Antequam vero animum meum aperuero, scire volo, Primum, An omnes Vos unanimes sitis in me Vobis auctorando?

Vrbanus. Nihil est cur dubites. Unō ore et corde consensimus, antequam ad Te mitteremus.

Felicius. Mali ominis res esset, si quidquam inter nos dissensus esset.

Solon. Alterum sciscitor: Qvalem Regiminis formam velitis? Monarchicamne, ubi unus Vestrūm solus rerum potiatur? an Aristocraticam, ubi optimates regunt; vel Democraticam, ubi plebs ipsa, permutans inter se officia per vices, res administret?

Felicius. Liberam Rempublicam populo nostro promisimus: Uni ergo alicui soli rerum arbitrium committere, non cogitamus. Neque Democratia placet, ob confusionum metum. Ad Aristocratiae igitur leges attemperabis omnia.

Solon. Quid ergo praerogativae, aut praeeminentiae relinquetis Vobis? quorum industriā, ut video, tota haec res constat.

Vrban. Diuturna hujus Reip. salus, et honesta nominis nostri ad posteritatem fama, merces nostra erit.

Solon. Laudabiliter. Senatum igitur, et caeteros Magistratus, e Vobis et Populi Vestri primoribus, institui voletis?

Omnes tres. Ita. Sic volumus.

Solon. Svadeo igitur, ut primores illi convocentur, consultationesque ipsis praesentibus fiant: ad omnes de Monarchia, vel Oligarchia, suspieiones, statim ab initio praeveniendum.

Publius. Salutare Consilium.

Vrbanus. Laudo.

Felicius. Approbo.

[Et aversus facie, quasi foras, dicet voce sublatā]

Atriensis Prodibitque servus. Admitte huc primores populi nostri, si jam adsunt: sin, convoca eos.

ACTUS II. SCENA II. Ingredientur triginta circiter Personae, omnes honestō cultu et habitu: consistentque in circuitu.

Publius ad illos. Meministis, amici, transiisse nos huc ad constituendam Rempublicam, nec ignoratis

page 1003/1004, image: s561

quid Respublica sit: Reductio nimirum Familiarum multarum sub Regimen unum, eo sine ut omnes degere queant tranquille, et agere sua impraepedite, nemine potentiore imbecilliorem opprimente. Ad quam rem quid esset opus coepimus modo cum sapientissimo Solone inire consilia: nihil tamen de Vobis sine Vobis, statuere, imo ne deliberare quidem volentes, advocavimus Vos, ut in commune consulere juvetis.

Prudentius, Vnus e turba illa. Quod omnes ex aequo tangit, omnes scire interest. Adsumus igitur, parati consilia et dare pro virili nostra; et accipere, quae recte dabuntur. Rogamusque initium fieri statim.

Publius. Incipe o Solon.

Solon. Ad constituendam Rempublicam tribus opus est: Primum, Adunatione Domiciliorum, pro habitaculis populi: quae minor, appellatur Pagus; major, Oppidum; maxima, Vrbs, qualem Vos molimini. Secundo, opus est populum in ordines distribui: ut alii praesint cum potestate et jurisdictione alii subsint, cum subjectione ac obsequela. Tandem, opus Legibus certis, quibus omnes et omnia colligentur in corpus unum. Quare, si placet, videamus primo Urbem, qvomodo constituenda sit ut habitari queat Tute, Amoene, Commode. Et quia Tutae habitationi servit Circummunitio Amoenae, elegantia aedificiorum; Commodae autem Aquae, sylvae, agri, etc. ad facile parandum Victualia, et necessaria quaeque: svadeo ut ante omnia eligantur Viri, qui rebus his cum authoritate praesint. Nempe, Architectus publicus, et AEdilis, et Aquilex: ille ut Munitionibus, iste AEdificiis, hic Aquaeductibus praesit. Habetisne in medio Vestri talium rerum peritos?

Publius. Spero non defore. Dicite, amici, quos huc idoneos nostis?

Anchinous, unus e turba. Promtitudinem suam Reipublicae offerre, quacunque parte servire quis posse confidat, boni Civis esse scio. Ego proinde, qui Ingenidrium profiteor, artemque militaris Architectonicae didici, si Munitionum curam concredi placetmihi, utilem Reipublicae navare operam promitto.

Vrbanus. Da peritiae tuae specimen! atque si Tibi Urbis nostrae committeretur munimen, qualiter securitati nostrae cavere velis, edissere.

Anchinous. Circumducam Urbi extrorsum Moenia, Fossas et Valla, imo et Vallos, cum intervallis certis, et in Murorum aut Vallorum angulis Propugnacula. Introrsum autem Pomoerium, qua Civibus ad muros accessus pateat. Portas obsepiam bipatentibus Valvis, Repagulisque ac seris, et deinsuper impendentibus Cataractis: praemuniam vero Pontibus, tum stabilibus, tum subductilibus. Et denique ponam in locis editioribus Speculas, in quibus civici Excubitores excubent, et Vigiles vigilent attendendo hosti, aut igni, aliisve periculis.

Solon. Satis! intelligere re artem patet. [Et conversus ad reliquos.] Munitionum Architecti munus committere huic, placetne?

Omnes. Placet, placet etc.

Solon. Suscipisne id?

Anch. Postquam designatus erit Urbis ambitus, et parata materia, datique operarii, iu mea fide ac industria desiderari nihil patiar.

Solon. Laudo. Quis jam AEdilem aget? qui Plateas, Fora, AEdificiaque publica, disponat?

Felicius. Habemus Virum rebus his aptum natum, ordinis pariter ac nitoris studiosissimum, cui AEdilitium munus tutissime committi poterit, Nitellum nostrum. Habetne quis alium nominare?

Omnes. Eidem Ego defero. Optimus est. Suscipiar, etc.

Solon. Vellem et illum audire. Amice, quid amoenam, habitationique commodam, reddat Civitatem, explica.

Nitellus. Amoenam habitationem facit amoenitas sitūs, et elegans prospectus, et decoramenta Turrium, tandemque niti da inae dificatio Platearum: nempe ut primarii vici (habentes utrinque contiguas aedes) sint ampli: licet juxtim transcurrentes angiporti sint ut plurimum angusti, et impervii. Anteriora domuum habeant praestructas porticus, ut pateat siccus transitus tempestate pluviosa: plateae vero ipsae stratae lapidibus, ne ambulationes sint lutosae. Commode habitatur Urbs, sita loco salubri (non ad palustria, virus exbalantia) et cui bene prospectum est omnibus necessariis: Ex. gr. publicis AEdificiis, et ultro affluente Aquā, et facile parabilibus victualibus, lignis, etc. Publica AEdificia sunt; Curia, pro conventu Senatūs; Praetorium, pro exercendis judiciis;. (cum adstructo Carcere pro custodia delinquentium;) AErarium et Armamentarium, pro asservando publico aere et armis; Scholae, pro exercenda juventute; Templa, pro religiosis conventibus; tandem Balneae, diversae pro diverso sexu; ubi lauturi exuunt vestimenta in apodyterio, custpdienda a Vestispico, ingrediunturque praecincti castula. Dehinc sunt Ptochodochia, receptacula mendicabulorum; et Nosocomia, aegrotantium; et Orphanotrochia, pro enutriendis misellis pupillis, (aut exposititiis, sicubi probra ista fiunt) et Hospitalia (Xenodochia) pro introducendis hospitibus peregrinis; atque Diversoria, ubi advenae divertant; vel etiam Popinae, ubi edulia semper reperiantur parata; sicut et potulenta in Cauponis et Oenopoliis. Fora debent plura esse in populosa Civitate pro venalibus rebus et distincta locis, ut scias ubi quid quaeras: nimirum alibi Forum pecuarium (equarium, boarium, suarium) alibi Olitorium, piscatorium, carnarium, etc: alibi denique Scrutarium, ubi scrurarī venditant scruta et ablecta; Mangones autem interpolas vestes, si quas circuitores vendere non possunt. Opificinae habentes aliquid sordium, aut strepitūs, optime locantur in suburbio; ut Lanienae, Vstrinae, sordescentesque officinae Cerdonum, et strepitantes Fabrorum: Cloacae vero et Foricae in recessibus platearum.

Solon. Perbelle omnia! Nemo tibi facile palmam praeripiet, ut video. Dispone igitur omnia sic, ut hāc Urbe nihil sit ordinatius: et laudem habebis ad posteritatem. Aquilegem habetisne Vobiscum aliquem?

Pub. Habemus, studiō quaesitum. Adestne Hydaleus?

Hydaleus. Adsum, Domini mei.

Solon. Profitere artem tuam.

Hydal. Scio Aquas, ubiubi sub terra lateant, indagare et aperire. Scio fontes e montanis scatebris, sive per aperta incilia, sive per occultos canales seu tubulos, quocunque placeat, sic dersvare, ut aquam in Castella per Urbem disposita, indesinenter effundant. Scio in defectu aquae fontanalis fluvialem tractoriis machinis diffundere. Scio effodere puteos, crepidine circumdatos: unde aqua Situlis, seu Vrnis hauriatur: sive Girgillō, sive Tollenone, sive Antlia. Aut sicubi in locis saxosis ne quidem talium copia est, scio parare Cisternas, in quas pluviales aquae confluant, per collicias.

Solon. Hāc etiam parte Urbi Vestrae pulchre prospectum iri video. Nec restabit, nisi ut jam Vosmetipsos in decentem ordinem redigatis.

Publius. Consilium tuum exspectamus, o Solon.

ACTUS II. SCENA. III Electio Consulis et Senatūs.

Solon. Consilium meum hoc est, ut Vos dividatis in Senatum, Populum, et Plebem. Senatui enim subordinari poterunt caeteri Magistratus, ordinis ubique boni custodes, quos postea nominabo. Populum constituent

page 1005/1006, image: s562

Opifices, Mercatores, et Valetudinis humanae pararii, Medici, Chirurgi, Balneatores, etc. Plebs erunt, Rusticana per suburbia et pagos multitudo; Mercenarii item, Operarii, Bajuli, Fossores, et reliqua proletaria turba. Placetne sic trinum constitui ordinem, seu statum?

Omnes. Placet, placet, etc. etc.

Solon. Veniamus ergo in rem, et primam imamque Ordinis basin ponamus, Senatum, e selectissimis, sapientissimis, gravissimisque Viris creatum. Tales huic Reipublicae nunc regendae duodecim suffecturos spero: quorum unus Consulem agat, spatio annuo. Eligite igitur Consulem primo, ex optimis optimum, collatis unanimis Votis et suffragiis.

[Conglobabunt se Proceres Civitatis, conferentque sententias, tacitis susurris: tum ab invicem digressi, per unum pronunciabunt.]

Unus. Unanimiter elegimus, et eligimus, nominamusque, Praenobilem, Strenuum ac Circumspectum Virum, Dominum Fortunatum Publium.

Solon. Surge Sol tuis exoriens. Nobilissime Publi, et ad hanc Senatoriam mensam primus conside! quod felix faustumque sit.

[Surget, et considet ad mensam oblongam, in medio Areae stantem: cum mensula prior sub arbore fuerit.]

Solon. Eadem felicitate jam eligite Collegas ei. Senatores XI, cum duodecimo Syndico, tandemque Notario: Omnes viros tales, quos creditis optimos, et quibus vestra, et Reipub. salus tuto committi possit. Quia vero e medio Vestri erunt legendi, dividite Vos quadripatito, et quisque Circulus ex aliis tribus circulis designet, quos censet dignissimos. (Ita enim fiet, ut liberrimis votis citra omnem assentationis suspicionem, suffragia ferri queant.)

[Discedent in agmina quatuor divisi, tandemque nomina scripta Soloni iradent: quae ille pronunciabit, his praemissis.]

Domini mei, quos fata hujus Reipublicae Corpori caput dant, dum Nomina Vestra promulgari audietis, prodite, et vos ad Mensam Senatoriam transferre!

I Salvius Urbanus. II Nicolaus Felicius.

III Titus Prudentius. IV Petrus Sincerius.

V Paulus Temperatus. VI Fabius Verus.

VII Adamus Clemens. VIII Benedictus Commodus.

IX Ambrosius Benignus. X. Abraham Constans.

XI Proper Salomon. XII Martinus Sedulius. Notarius.

Solon ad Communitatem conversus. Habetis, o Cives, quos Vobis elegistis Reipublicae Vestrae Gubernatores! hosne jam agnoscitis duces Vestros? Summumque Magistratum Vestrum?

Omnes. Agnoscimus.

Sol. Et promittitis illis Observantiam et Obsequia?

Omnes. Promittimus.

Sol. Vos autem Patres conscripti, promittitisne huic Reipublicae, quae vos super humeros suos extulit, et sui habenas in manus dedit, fidem, amorem, proque illorum et communi salute vigilantiam perpetuam?

Senatus. Promittimus.

Solon. Curas Actionesque Vestras aut per Vos jam noverit, aut dabunt incidentes casus. Referat eas tamen summarie Notarius.

Not. Dum Senatus in Curia (ubi Album Senatorium, Matricula Civium, et Acta publica, asservantur) Consessum agit, Consul (aut absente Consule Proconsul) deliberanda proponit; Consulares Viri (id est, Senatores reliqui) sententias dicunt; Syndici assidentes Casus intricatos decīdunt; Notarii conclusa consignant.

Solon. Haec ita ordinarie. Incidunt tamen tempora, et casus veluti desperati, ubi rei summam uni committere consultum sit. Quomodo Romani Dictatorem deligebant, qui absoluto arbitratu quicquid vellet, cuicui vellet (Senatui etiam et Consuli) imperitaret: salutari semper eventu.

ACTUS II. SCENA IV. Electio Praetoris, cum Assessoribus: et Advocatus.

Solon. Reipublicae incolumitas conservatur Justitiae administratione: quā solā sua cuique securitas constat, dum per constitutos Judices violentiae sistuntur, et in Violatores animadvertitur. Ad minimum enim adversus omnem alieni usurpatorem, protestari licet, et provocare ad Jus. Varii quippe inter homines incidunt ambigui casus, et multa a multis temere fiunt, aut etiam maligne: unde confusiones invalescerent, Reipubl. ruinam tandem attracturae, nī obsisteretur. Necesse itaque est apud Vos quoque constitui Judices, qui inter causam et causam dignoscant, lites Civium sistant, pacem resarciant, et conservent. Placetne hos constitut?

Senatus et reliqui omnes Placet.

Solon. Circumspicite igitur, primo, Virum gravissimum, justissimumque, quem creetis Praetorem, seu Judicem Urbanum juratum. Vos denatus dicitr primo, quem e Civium numero dignissimum existimetis.

[ Illi collatis capitibus, respondebunt per Consulem.]

Cons. Nos praetorem dicimus Sophronium Dicastum.

Solon. Quid Vos ex Communitate, quem nominatis?

Illi. Eundem, eundem volumus.

Solon. Prodi ergo Amice [prodibit] et huc conside [ ad mensam minorem.]

Tum Solon. Addantur jam illi Assessores quatuor.

Senatus, collatis iterum sententiis. Nominamus

1. Danielem Iustenum. 2 Alexandrum Severum.

3. Ianum Modestium. 4 Davidem Fortium.

Solon ad Cornmunitatem. Qvid vos?

Commimitas. Acquiescimus: Viri boni et justi sunt.

Solon. Procedite igitur, date vos in nospectum. Praetori assidete!

[ Prodibunt: assidebunt.]

Advocatus prodibit, Solonem et Senatum sic alloquetur.

Domini mei, etiam meae hīc sunt aliquae partes.

Sol. Quis tu es? quid tibi vis non vocatus?

Adv. Juris interpres sum, Causarumque in foro agendarum patronus, quem Pragmaticum, et Advocatum, et Procuratorem litis, vocant: sine quo ista judicum subsellia frigebunt, Judicesque ipsi saepe haerebunt, nisi a me informati.

Solon. Informa igitur jam nunc eos, si tibi adeo novitii videntur, de judicii processu.

Advo. Faciam, ut me in jure et causis esse versatum videatis.

Forma Judicii triplex est 1 Per amicabilem Transactionem. 2 Per Iuridicialem processum. 3 Per rigidam Exequutionem. Amicabiliter componuntur Controversiae inter partes ipsas: rarius immediate, saepius interveniente tertio? quem Arbitrum vocant et arbitrarium judicem. Si non allubescunt pacifica media, et collibet experiri jure, fectantur Forum: ubi Reus citatur, vel ad tribunal Praetoris, vel ad subsellia

page 1007/1008, image: s563

Scabinorum, tanquam inferiorum Judicum: qui aut praetendit causulas, ut declinet forum legali exceptione; aut se sistit indicta die; seu per se, seu per suum Procuratorem. Tum perficitur accusatio et excusatio: accusato aut fatente, et exculante objectam culpam, aut diffitente: atque tum producuntur Probationes, per Testes juratos, si non lufficiat, authoritas eorundem, et assertio nuda: sed jusjurandum praescribitur Verbis conceptis, ne jurator eludat per aequivocationem. Antequam sententia definitiva fertur, Praeses requirit vota Assessorum, rataque habet; decreta communi consensu non retractans nee rescindens. Promulgatā decisione causae, Exequutio fit ocyus; nisi dilatio impetretur interecssione alicujus, aut pars condemnata petat recognitionem causae, aut denique appellet ad judicium superius. Enormes malefici traduntur Carnifici, subjiciendi tormentis: hoc est, imponendi Equuleo, et praegravandi ponderibus, aut distringendi fidiculis, distorquendique, adurendi, et sic cruciandi, si nolint confiteri citra torturam, notoria propemodum; ut in confellosdemum supplicium constituatur juxra promeritum. Scorta, et Scorratores, caeduntur virgis et flagris: impudicis prostibulis inuruntur stigmata; ut et Proditoribus ac Falsariis: Saccularii, Abigei, Peculatores, mulctantur fustibus aut mulctā; vel strangulantur suspendio, in patibula suspensi: alicubi et furum complices (qui surreptas res clanculum receptant) aequiparantur comnilatoribus ipsis, afficiunturque aequali noxā. Moechi, Raptorest (Effractores) Plagiarii, Homicīdae, et laesae Majestatis rei, decollantur: Latrones, Sicarii, Piratae, Sacrilegi, crurifragio plectuntur: sed olim affigebantur Cruci (seu Furcae;) Parricīdae vero, Fratricīdae, Infanticīdae, insuebantur cum serpente culeo, aquisque mersi surffocabantur. Principum interfectores discerpuntur quadrigis in diversum actis, bona vero illorum confiscantur, aut publicantur: Incendiarii, Sagae et Veneficae, cremantur super rogum; Blasphemi elinguantur. Calumniatores maligni, Obtrectatoresque, et qui libellis famolis, anonyme scriptis, immerentes ignominiose traducunt, itemque convicti perjuriis, mutilantur aliquo membrō: aut condemnantur ad Metallifodinas, vel ad Triremes: aut exterminanrur, hoc est proscribuntur et relegantur cum infamia, seu in locum certum, Exules dicendi: seu ad vagandum, Extorres: ut sic etiam Respublica liberetur purgamentis suis.

Solon. Quid jam de hoc operam suam Vobis offerente videtur?

Praetor. Male quidem passim audit hoc hominum genus, Causidici, quod avaritiam sectantes pessimas causas suscipiant defendendas, dolisque variis jus pervertant, et Judices fascinent. Sed quia abusus non tollit rei usum, illorumque opera saepe utilis est, maneant Fori asseclae; modo jus illustrent, non obscurent; promoveant, non invertant.

Solon. Recipis conditionem?

Adv. Recipio.

Solon. Male igitur. Caeterum quod tot et tam atrocia Suppliciorum genera enumerasti, non probo. Vt Medico multa funera, sic Magistratui multa supplicia, probro sunt. Melius esset sapienti regimine scelera praevenire, quam in sceleratos adeo saevire. Et, si qui tamen prolabantur, humanius foret sanare, quam perdere. Cujus rei modus in promtu est: ut pro Facinorosis exstruantur Domus Disciplinae, seu Ergastula: ubi pane solum et aquā pasti, laboribus tamen ad sudorem usque exerceantur. Multiplex inde fructus. 1 Absterrentur sic a maleficiis plures, quam ipsa morte: 2 Peccatoribus illis datur locus paenitentiae. 3 Et cedit hoc Reipublicae bono, quae operarios habet, ad quidvis vult, sine mercede, quam diu isti sunt inemendabiles: reductos vero ad frugem, habebit rursum bonos Cives.

Consul. Salutare hoc est consilium. Sequemur id imitatione Batavorum

ACTUS II. SCENA V. Dispositio Populi in ordinem: et primo Opificum.

Solon. Jam populus quoque in ordinem redigendus est: Opifices nimirum, Mercatores, et Valetudinis humanae curatores. Quam rem tibi jam prudentissime Consul, et Senatui, committo; ordinate Vos quam usque potestis optime.

Consul. Faciemus: sed ita, ut nos ne deseras, sicubi opus. Vos Opifices, habetisne jam aliquem inter Vos ordinem?

Curio fabrorum. Habemus, divisi in sodalitates, seu tribus. Quicunque enim ejusdem artificii sumus, eligimus nobis Praesidem seu Praefectum: aliquando duos, auttres; Curiones vocamus, et Magistros; Curiae Domūs scilicet ubi certō tempore convenimus res nostras tractatuti. Et ubi novitii, arti ficium professi, artis specimen exhibere tenentur, antequam in ordinem recipiantur. Multantur item, qui in leges nostras peccārunt: aut etiam e sodalitio ejiciuntur, qui enorme quid patrārunt.

Consul. Recte satis.

ACTUS II. SCENA. VI. Rei Mercatoriae stabilitio. Vbi Mercator, Tabernarius, Propola, Auctionarius.

Consul. Quid autem Vos Mercatores; quibus rebus Reipublicae servituri estis? et quo ordine, exprimite.

Mercator. Quia non omnis fert omnia tellus, et homines sibi sua bona communicare debent (transmittendo, quae susperfluunt hīc, aliō; et adsciscendo, quae defiunt h_īc, aliunde, tametsi e transmarinis locis:) nostra negotiatio occupata erit circa invectionem et evectionem rerum, nostrō et Reipubl. bonō. Invehemus enim (ope Vecturae et Naviculariae) necessaria, quaecunque hīc desiderabuntur, ut defectus sarciatur: et evehemus quae supererunt, ne sine usu depereant. Haec est summa ratio Mercimoniorum: quae facillime exercentur in locis opportunis: maritimis puta, aut ad fluvios navigabiles; uti hīc erit.

Consul. Quō autem modo, aut ordine, Merces coemitis aut divenditis;

Mercat. Diuturnus mos fuit, permutare merces ipsas (cujusmodi submutationes necdum desitae sunt usurpari:) postea dependebatur infectum aes (argentum, aurum) secundum indicta pretia rerum: tandem reperta est Moneta, hoc est, aes signatum charactere Valoris, quō procedat expeditius, tum indicatio pretii, et licitatio, tum contractio, et solutio; nunc etiam cambiunt pecuniam per Collybum, viā valde compendiariā. Quantum ad Merces distrahendi modum, nos majoris nominis Mercatores mittimus merces nostras venundandas integris falcibus ad celebria Emporia: quas particulatim distrahunt minorum gentium Mercatores, Institores, Tabernarii, Nundinatores, pro se loquantur.

Tabern. Nos circumcursitamus oppidatim, inque anniversariis nundinis, aut hebdomadariis mercatibus, venum exponimus, sub cadurcis, vendimusqve res alias numerō, alias ulnae mensurā, alias pondere: venditasque involvimus cucullis.

Prop. Nos propolae quaerimus emtores ipsi, nostra offerentes obviis, viatim, vicarim, angulatim, domesticatim.

Auction. Est venditionis genus, cum supellex Domestica, aut Bibliotheca, aut spolia hosti ablata, distrahuntur:

page 1009/1010, image: s564

vocamus Auctionem. Ubi Auctionarius venditor rem promercalem circumstanti turbae ostentat (circumversando eam) et indicat, quanti liceat. Tum aliquis emptorum licetur: alius vero (pretium auctando) contralicetur: donec res addicatur ei, qui pollicetur plurimum.

Consul. Mercatoria illa negotiatio dolis et fraudibus plena esse dicitur: itane est.

Mero. Interveniunt utique fraudes, ob quas cautum esse in mercando oportet. Rari quippe commercantium lucello contenti, plerique nimium quaestum quaerurit, vendentes magni, quae emerant vili; ne tamen sibires deprecietur, ejurant tantidem constare: aut impostor supponit merces vetustas, obsoletas, situ corruptas, pro recentibus: aut adhibet mensuras fallaces, aerosa numismata, etc. Caritas annonae ingravescit subinde, aut remittit, pro earundem abundantia, vel penuria: Rarum enim carum, et carum charum.

Consul. Saepe tamen Monopolae in culpa sunt, qui omnia praemercando, et postea pro lubitu taxando, vexant communitatem; cui quia nunquam bene consulitur, ubi Monopolia permittuntur, Ego Senatus consulto, simulque plebiscitō, cavendum existimo, ut ne in Republica nostra ullā unquam in re admittantur Monopolia. Placetne id constitui?

Senatus. Placet.

Populus. Placet.

Solon. Placet et mihi: laudo prudentiam Vestram.

ACTUS II. SCENA VII. Medicus, Pharmacopola, Chymicus, Chirurgus.

Consul. Prodite jam Vos Medici, cum gregalibus Vestris, et quam Reipublicae praestituri sitis operam, edisserite. Sunt enim Civitates et Populi, qui sine opera Vestra satis se recte habere credunt; unius Temperantiae beneficio.

Medicus. Accersi morbos intemperantiā, verum est: sed et hoc, vix quenquam posse vivere tam accurate (in hāc jam rerum corruptione) quin aegritudines obveniant. Medicus ergo praescribit sanis Dietam, aegris Pharmaca. Diaetam praescribit (quae est optima Medicina, quippe securissima: et sine violentia) dum docet moderari Cibum et potum, Somnum et vigilias, Repletionem et exinanitionem, Corporis et animi commotiones; nequid istorum admittatur ante naturale desiderium, nec extendatur ultra Satietatem, nec adhibeatur aliter, quam expediat. Si qui Civium aegrescunt, Medicumque advocant, invisit ille aegrum: medicationem tamen non aggreditur temere (ut solent circumforanei Medicastri, et Mulomedici:) sed indagat prius Morbi speciem, sedem, causas, non tantum ex relatione decumbentis (quā parte quid doleat, etc.) sed et aliis signis: nempe. 1 ex laesione functionum, (quae demonstrat statum animalis facultatis:) 2 ex arteriarum pulsu (qui prodit, quomodo se habeat vitalis facultas.) 3 Tandem ex inspectione lotii (quod detegit constitutionem naturalis facultatis.) Dum suscipit curam, ante omnia mitigat dolores certis mitigatoriis; et conservat naturalia, quae videt superesse in aegrotante (Vt natura corroborata juvet propellere inimica sibi:) demumque infit oppugnare praeternaturalia illa; jam diaeteticis (saepe enim magni morbi curantur solā abstinentiā et quiete) jam pharmaceuticis, jam chirurgicis; donec AEgrum valetudini restituat.

Consul. Dicunt autem Vos operam Vestram care nimis vendere, et quandoque nihil proficere: redire enim morbos.

Medicus. Vitam redimere nummō tantine est? jure merito fit, ut invaletudine profligatā, sanitateque recuperatā Medicus cum revalescente Soteria celebret, et ab illo Sostris remuneretur. Restitutio autem semiperfecta, incontinentia aegri attracta, non est mirum si faciat Valetudinarium, aut Clinicum, aut reducat recidivam penissime effligentem. Quandoque et Pharmacopolae negligentia facit, ut medicina non operetur. Interdum Pharmacopaei et Chymici, in praeparandis medicinis ministri nostri, negligentiā peccant.

Consul. Eos informare, ut ne peccent, tuum est: sin, errores illorum merito imputabuntur tibi. Quid autem dicis tu Pharmacopola?

Pharmac. Ego ex D. Medici praescripto medicinas compono: Potiones, Julebos, Syrupos, Electuaria, Theriacas, et quicquid mandat, conficiens.

Consul. Et tu Chymice?

Chymic. Meum est essentias rerum extrahere, et in Spiritus, Olea, Flores, Balsama, Tincturas, Magisteria, et Crystallos, convertere. Quas subtilissimas et potenter penetrativas medicinas, quomodo adhibeat Medicus, videre non est meum.

Consul. Tu Chirurge, quid ministerii Reipublicae praestabis?

Chirurg. Ego manum meam commodo Medico, ubi ferro aut igne medendum est; secans phlebotomo venas, exsecans verrucas, aperiens abscessus, radens ossa, perforans aut perurens putridas carnes cauterio, etc. Repono item luxata membra locis suis, intorta vero reduco ad nativam figuram: Vulnerum labra coaduno suturā, consolidoque emplastris: et similia.

Consul. Utilem tu quoque praestabis operam, ut ne destituantur ope, quibus ejusmodi casus contingant.

(Tum conversus ad Solonem, idem Consul dicet:)

Quid jam agendum restat, o Solon!

Solon. Plebs quoque advocanda est, ipsisque vicatim ordinandi Pagorum Magistri, quibus ordinis committatur cura.

Consul. Convocentur igitur.

ACTUS II. SCENA VIII. Plebs, Plebisque Tribunus.

[Hīc ingredietur totus reliquus Scholae Coetus, rustice, aut aliās viliter, induti, cum variis rusticis instrumentis. Quorum unus in medium progressus fari sic incipiet. ]

Rusticus. Audimus hīc, esse distributa officia, et dignitates: nos vero demum vocamur, cum forte nihil restet, nisi ut contemta et abjecta maneamus turba.

Solon. Amici: Non omnia in corpore membra possunt esse Caput, aut Oculus, Auris, Lingua, Cor, etc. etiam Pedibus opus est, qui Corpus gestem; et Manibus, quae Corpori laborent, nutrimentum propterea accipientes a Corpore. Bonō estote animo, pars Corporis Reipublicae estis.

Mercenarius. Si cui nostrūm autem injuria inferetur. quisvindicabit?

Consul. In quolibet pago Vobis creabitur Magisser pagi, qui Vobis justitiam administrabit. Si hoc non sufficit, ecce Praetorem et Judicium Urbicum! ecce Consulem et Senatum! jus pariter Vobis ac aliis ex aequo patet.

Solon ad Senatum. Date ramen illis, melioris fiduciae caussā Tribunum Plebis, qui specialem illorum curam agat, Protectorque illorum et Patronus cluat.

Consul. Esto: deligant sibi ex honoratiorum Civium numero, cuicunque maxime fidunt. Eja agite!

(Illi congressi, deliberabunt; tandemque nominabunt. Rusticus. Valerium Publicolam petimus.


page 1011/1012, image: s565

Consul: Valeri; suscipisne plebis tutelam? ut loco nostro, aut coram nobis, cummune illorum bonum procures?

Tribunus plebis. Illorum erga virtutem meam fiducia, Vestraque Patres Conscripti voluntas, movent me ut hoc officii genus illis non denegem. Suscipio itaque oblatum mihi Tribunatum.

Solon. Omnes itaque in ordinem jam redacti, verum et vivum Reipublicae corpus repraesentabitis.

ACTUS II. SCENA IX. Baucus (jucundus) prodibit e media turba, Optimatesque sic alloquetur.

Baucus. Ignoscite Domini. Labores nobis ordinastis, Recreationes nullas.

Consul. Quas Recreationes?

Baucus. Ut ne labascant fragiles vires, aut elanguescant, cessandum est quandoque a seriis, dandumque temporis aliquid ludicris: quae defatigatos aut oblectent spectatione, aut vegetent commotione, aut refocillent concertation.

Consul Vacationum lusoriarum tria genera postulare videris: per 1 Spectacula, 2 Commotiones, 3 Concertamina. Eja disserta de singulis, Tu recreationum Patrone, ut te melius intelligamus, et quid concedi possit aut non possit, videamus.

Baucus. Spectacula non injucunda vulgo faciunt, primo Praestigiatores; dum mira gesticulationum volubilitate oculorum aciem perstringunt, ut miracula putentur: cum tamen res pernicitare solā peragatur. Itemque Funambuli, super fune in sublimi extenso non ambulantes solum, sed subsultantes cum strictis gladiis. Sicuti et larvati Ludiones: et, qui per Circulum saltant, Circulatores.

Solon. Apage ab honesta Republica tales ineptias et sordes! ne tolerantor.

Baucus. At Scenici Ludi spectacula praebent boni usūs: cum in Theatro historice repraesentantur quaedam memoranda antiquorum gesta; idque ab Histrionibus, vel personatis Mimis, prodeuntibus e sipario in proscenium: si argute, applauditur illis; si inscite, exploduntur, et exsibilantur.

Actores hīc sunt, vel Coemedi, dum Comoedia agitut, exhibens res varie turbaras, sed cum laetā catastrophe; vel Tragoedi, dum Tragaedia, cum laeto principio, sed tristi exitu: utrobique est Prologus, et quatuor aut quinque Actus, quilibet divisus in aliquot colloquentium Scenas: primariique spectatores consident in Orchestra, Cavea relinquitur promiscuae plebeculae; lucar tamen poscitur ab his et illis.

Solon. Hoc spectaculum plausibilius est, habet tamen suos abusus: Quos si Magistratus non penitus exeludi fecerit, ut his spectaculis Mores boni non deformentur, sed in melius formentur, maneant.

Consul. De recreationibus, quae motu fiunt, quid dicitis?

Baucus. Commovendo sese vires aut animum redintegrare quaerunt, qui se exercent Cursu, Saltu, Iactatu, Luctatu, Pugilatu, Equitatione Vectitatione, Pilā item. Quos lusus longum esset recensere: non ignoti sunt credo Vobis omnibus Domini.

Consul. Quae inhonesti nihil habent, illa nec vetantur, nec vetabuntur; potius ut Juvenum exercitiis serviant, ordinabuntur. Die de ludis concertatoriis.

Baucus. Concertamen fit, ludendo Par impar, et micando digitis.

Consul. Hoc quid est?

[Ostendant duo sic digitis micantes, quomodo ludus iste fiat. ]

Tum Baucus. Certando item Facetiis, propositisque ad divinandum aenigmatibus, et captatoriis qvaestiunculis: tum sortilegiis, ut in Alea, ubi Tale (Tesserae) immittuntur per fritillum; aut ubi certatur sorte et arte, ut in Ludo Calculorum, et lusoriis Chartis: vel denique sola arte, ut in ludo Latrunculorum, ingeniosissimo omnium.

Consul. Haec sunt licita: exceptā solum Aleā, et Chartis pictis, quae otiosis et odiosis relinquenda Aleatoribus. Nos Cives nostros temporis esse parcos, et lucra non sordida, sed honesta, quaerere volumus.

Puellus parvus in medium progressus. Quid autem lusiones nostrae pueriles, etiamne prohibebuntur? Nempe Versatio turbinis flagello [ostendat et verset]: Elisio stupeae glandis e sambuceo sclopo [sic]. Et Ejaculatio globulorum in scrobiculos [sic]: Aut jactatio Globi, ad dejiciendum Conos. Aut Diffugium, cum nos invicem fugitamus et captivamus: Et Myinda (Latebram Vaccae vocant) qua nos abscondimus et quaeritamus. Aut Oscillatio, qua nos agitamus a petauro, hoc est suspenso fune. Item incedendo super Grallas, gressusque divaricando. [Sic]

Consul. Tu parve pusio, lusionum patrocinium sic agere, quis te docuit? Ludite Vos hac aetate cum Literulis et Libellulis pulchris, Anne?

Puer. Etiam nobis motiunculis, et exercitatiunculis, opus est.

Consul. Bonō este animō filioli! Si obsequiosi fueritis, et in discendo diligentes, omnes quos nominasti ludos Vobis permittemus: excepta Oscillatione et Grallis, quia periculum subest.

Puer. Gratias agimus.

ACTUS II. SCENA X. Sybarita prodibit, Convivationes rogans.

Sybarita. Etiam, Domini, Convivales Civium congressus non sunt silentio praetereundi, quatenus vicinalis amicitiae causa instituuntur.

Consul. Quomodo Convivii vocem accipis?

Sybar. Conventum intelligo amicorum, sive magis private, ad Compotationem, vel Concaenationem, ubi estur de collatis symbolis: sive magis publice, ubi quisopulentior Convivationem instituit, occasione lustrici diei, vel alias; sive prorsus publice, cum de Republica singulariter meriti lauto excipiuntur Convivio, inque illorum gratiam alii Cives invitati plurimi, sumtu publico.

Consul. Compotationes diurnae, praesertim per Cauponas, maleferiatorum sunto: exesse illas volumus. Concaenationes vicinorum amicae non prohibentur: neque Convivia solemniora, quae justis de causis instituuntur. De quo a Solone Leges exspectabimus. Tu vero cui Epulationum tanta cura, et quem saepe interfuisse oportet: recense nobis processum Convivii, ut qualia intelligas melius capiamus.

Sybar. Referam quid observārim. Quando convivandum est, Archimagirus tradit coquis apparanda esculenta, coemta per Obsonatorem, aut subministrata a Promocondo. Triclinium curae est Architriclino, ut mensae tapetibus insternantur per Triclinarios, super sternanturque mappis decenter extensis, tum Disci circumponuntur (sive sint Orbes, sive Quadrae) Cochleariaque et Salinum apponuntur, et collyrae panis depromti e canistro, aut scissae bucceae. Demum Fercula inferuntur, in patinis et lancibus; et Embammata destituuntur in scutellis. Convivium enim qvo magis opiparum est, eo habet lautiores epulas, variaque pulpamenta, imo et diversos missus. Invitatos Convivas, venire temporius quam serius, civilius est: quos Convivator excipit amicā obviamitione, et introducit: cumque abluerunt manus super malluvium e Gutturnio,

page 1013/1014, image: s566

aut super pollubrum ex Aquali, terseruntque mantili mundo (inquinatum praebere incivile foret) assidunt juxtim per disposita sedilia. Structor deartuat appositas dapes scite, ac dispertitur: Praegustator praegustat potiones, aut propinat promulsidem, quam praelibant discumbetes: adstante, qui abigit muscas muscario, ne sint infestae epulantibus, aut illabantur epulis. Eduliorum prima sunt Obsonia (juscula, pulmenta, ovasorbilia, etc.) non lambenda exsertā linguā, sed sorbenda cochleari: caetera eximuntur furculis, sed conscinduntur cultris, prehensis manubrio. Bene morati ingerunt bolos ori moderatim, non injectant; comedunt mansitando, non glutiunt tuburcinando; ne postea ructent, aut singultiant: neque lingunt labia, sed detergunt mappulā, si perungantur. Interim potoria vasa depromuntur e Repositorio, prolutaque reponuntur in Abaco: et dum Cellarius promit merum hirnea, et Zythum obba, Pincerna id fusum e cantharo, infusumque poculis, calicibus, vitris et pateris, potrigit Pocillatori, hic autem convivantibus. Tum fiunt propinationes, et circumpotationes, pro salute hujus et illius: praebibuntque sibi crateres ad ebibendum uno haustu; praesertim postquam adbiberunt. Sub extremum tolluntur patinae, cum buccellis, crustis, semesisque micis, et aliis analectis, apportanturque bellaria, et salgama. Verumenimvero festiva colloquia, et lepidae confabulationes, primaria sunt pars lautae tractationis, laetaeque epulationis; quia intercedente mentione unius rei possunt multa dissertari hilariter. Peracto convivali epulo surgitur a mensa, gratesque aguntur ei qui tractavit liberaliter, iturque domum: si noctu, facibus praelucentibus. Quanquam quidam heluones, etiam sumto antecoenio, et comessati abunde, superingerunt pocoenia, ut se contumulent citius.

Consul. Satis tu lepidus Conviviorum encomiastes, dignus qui hodie alicubi fias Conviva: de quo videbimus. Secede interim: et, si quis alius habet quod moneat, prodeat.

ACTUS II. SCENA XI. Prodibit Libitinarius, honoreque Patribus exhibitō, ita infiet.

Libit. Nihilne de Sepulchralibus statuetur ritibus? Ultimum enim, quod mortales sibi invicem debent, officium, Deductio est ex hac vita.

Consul. Recte tu Comessationes flagitantibus Mortem objicis meditandam: sicut AEgyptii olim in Conviviis suis humani capitis Cranium circumferre soliti, ad mortis recordandum. Cedo autem, quos sepulchrales ritus intelligis?

Libit. Circa Mortuos efferendos non una observatur ratio: omnibus enim Elementis tradi consueverunt. Multae olim Gentes Cadavera suorum igni comburebant, cineresque (conspersos odoratis liquoribus) condebant prope Busta in urnis: et ne Manes oberrarent, faciebant illis justa feralibus epulis: conductae vero Praeficae deflebant lugubribus lessibus et naeniis, enumerando laudes defuncti. In India quidam suos demortuos Aere siccant, suspensos ab Arboribus: alii Aquis mergunt, ut putrescant citius. Nos nostros humamus, juxta mandatum Dei (ut homo de humo factus redeat in humum) non iisdem tamen adjunctis ceremoniis. Ubi honestissime res agitur, Demortui (a suis domi complorati, foris autem, olim conclamati, nunc campanarum pulsu notificati) mox emortuali die pollinciuntur a Pollinctore, induunturque lugubriter, et includuntur Capulo, seu Loculo. Cum autem funerandi adest dies, imponitur funus Sandapilae, efferturque a Sandapilariis, et fiunt exsequiae funebri pompā, Coemiterium versus: praecedente cantantium choro, sequente autem Cognatorum, et aliorum invitatorum, turba. Inter quos Viri pullati incedunt, faeminae riciniatae. Tandem sepelitur a Vespillonibus: qui, si Sepulchrum fodiendo, mortuorum olim efloderunt ossa, in terram refodiunt, aut in Ossuario recondunt. Bene meritis eriguntur ad sepulchra altiores Tumuli, vel alia honoraria Monumenta, Epitaphia, Statuae, etc. cantanturque Epicedia, et recitantur solenniter Encomia. Ita vivi parentant mortuis honorifico luctu.

Consul. Nihil horum apud nos, quae ad honestatem spectant, intermitti patiemur.

(Silentium fiat omnium: Tum Consul ad Solonem conversus.)

ACTVS II. SCENA XII. I. Ordinis boni Leges.

Consul. Quid restat, sapientissime Solon, rebus hucusque deductis?

Solon. Hoc restat, ut Urbi Vestrae, Vobisque ipsis ejus Incolis, et omnibus recte semel constitutis rebus, stabilitatem concilietis et perpetuitatem.

Consul. Id autem quā ratione?

Solon. Tria si observabitis, perpetuum firmi stabitis, florebitis. Quae sunt: I. Leges ad omnia severae. II. In Legum Violatores exsequutio justa. III. Anniversatia omnium apud Vos, Rerum et Personarum, Examina.

Consul. Te Legislatorem nobis postulavimus, a Te Leges exspectamus.

Solon. Non aliter id in me recipio, nisi ut Leges vobis salutares ego sciscam, Vos sanciatis. Placetne?

Consul. Etiam sanctionem Tuae permittere audemus sapientiae.

Solon. Non recipio. Sed quia inter ordinandum res Vestras consignavi quaedam, ista praelegi faciam, quae si approbaveritis, Legum condendarum habebitis materiam. Tu Amanuensis meus, en lege!

(Prodibit, claraque voce praeleget sequentia.)

Amanuensis. I. De Legum necessitate.

1. Salus Reipublicae in Legibus est.

2. Legibus igitur subjacento omnes: exlex relinquitor nemo.

3. Leges constituuntor de rebus omnibus: (ut Vestiariae, sumtuariae, de rerum pretiis, et manupretiis) ut ne quisquam exorbitare, aut alios defraudare, valeat.

II. De Civium officiis.

1. Omnes Indigenae habeantur Cives, libertatis jura participantes, quisque suo loco et gradu.

2. Quisquis autem Reipublicae membrum est, Leges omnes sciat, intelligat, observet.

3. Omnis Civis ad honorandum concives, praestandumque mutua officia, obligatus esto.

4. Nemo Civium ordinem suum deserito, et in aliud se ingerito, nisi Magistratūs voluntate.

III. De Magistratuum officiis.

I. Magistratuum est videre, ne Respublica aliquid capiat detrimenti: quod fieret, si permitterent (1) Quenquam Civium vivere otiose; neque advigilare suis rebus: (2) aut vestire se supra statum, aliove luxu prodigere patrimonium: (3) aut rursum facere quaestum

page 1015/1016, image: s567

malis artibus, et aliis praeripere sua: (4) aut tolerarent publica inhonestamenta, comessationes, popinationes, ganeas, lupanaria, labem juventutis: (5) aut distribuerent publicas functiones secundum personas, non secundum merita: (6) conniverentque ad omnia praepostera. (7) et non sufficerent defunctis alios: (8) aut non contribuerent Salaria iis qui ministrant publico.

II. Singulariter etiam danda est opera, ut omnes Cives Matrimonium colant sancte.

III. Liberorum educationi, ut quam honestissima sit, nemoque relinquatur incultus, Magistratus quoque attendito.

IV. Officia Praetoris.

Incorrupti Judicis est. 1 non admittere clancularias delationes, sed delatores compellere, ut aperte agant.

2. Non prolatare causas, sed insistere.

3. Non sufferre perplexationes et sycophantias, sed inclamare.

4. Vitareque praejudicia, nec propendere, favore aut odiō, hūc aut illūc.

5. Nec corrumpi largitionibus.

6. Sed decernere simpliciter, secundum probatorum evidentiam, causarumque merita; absolvendo Insontem, damnando Sontem (etiam ad refusionem expensarum litis) ne protervia maneat impunita, sed ut luat qui peccavit.

V. Leges Recreationum.

Recreationes ludicrae ut fini suo serviant (refectioni scil. Animi et Corporis.)

1. Rarae sunto: ut ne tempus seriis debitum ludicris absumatur.

2. Festivae sunto, ne aeque molestent, aut plus, quam ipsi labores.

3. Nec tamen diuturnae. Diludiis quoque sit locus.

VI. Leges Conviviorum.

Similiter Convivia.

1. Rarius instituantur (juxta illud, Voluptates commendat rarior usus.)

2. Frugaliter, ut citra rei domesticae dispendium sit.

3. Nonnisi peractis diurnis laboribus, Vesperi: ut ne, si prandii locō usurpentur, occasio sit comessationes protrahendi, diemque perdendi.

4. Celebrentur festive, amicis cum colloquiis, sine jurgiis et rixis.

5. Quod ut possit, sobria sint, semper citra ebrietatem.

6. Maturius inchoentur, et maturius finiantur: ut nocturnae quieti etiam sit locus, corpusque et animus postridie ad labores vegeti.

Leges de Legum Exsequutione.

1. Quia recte dictum est: Leges sine exsequutione, sunt Campana sine pistillo: Item ubi multi Medici, ibi multi morbi; et ubi multae Leges, ibi multae exorbitantiae: Summe opera danda est, non ut Leges cumulentur, sed ut paucae et bonae, semel fixae, observentur fixe.

2. Nisi enim observantur, subnascitur indubitanter perturbatio Rerum, mutuae oppressiones, pauperies, subversio denique Reipublicae: tantō facilius, quantō Respublica fuerit populosior.

3. Legum itaque custodia perpetua esto.

4. Violatio autem Legum ne toleretur in quoquam, a maximis ad minimos.

5. Poenarum fiat exequutio semper severe, et graviter: ut metum incutiat omnibus.

6. Idque sine prosopolepsia. Tolerare aliquem Civem, aut Senatorem, corruptum, ruentis in pejus Reipublicae indicium esto certum.

Leges de Libera Omnium Censura.

1. Quia quisque nostrūm in aliis facilius naevos videt, quam in seipso: permittendum est, ut omnes de omnibus judicare, censuramque publice dicere, semel anno (destinatō hanc in rem uno certo die, aut biduo) jus habeant. Ubi ante omnia quisque rationem reddere cogatur, Vnde et quomodo Victum quaerat: ut ne cui (suo et Reip. malo) liceat esse otioso, aut in alios iniquo, aut mendicitatem exercere ostiatim. Imo et Magistratus tum administrationis suae edat rationem: atque si quid injuste alicui extorsit, vel peculatum admisit, repetundarum teneatur. Et quicquid aliās in Regimine displicet, hīc proponendi, emendationemque urgendi, locus esto.

2. Sed et extra terminum hunc, ut ne mali aliquid sensim irrepat, eligatur unus quidam Vir sapiens et gravis, cui plena detur omnibus attendendi, omnes censendi, et omnes ac omnia ad Legum rectitudinem revocandi, potestas: sub Censoris Morum titulo.

(Hucusque Amanuensis leget.)

Solon. Haec sunt, quae Legibus sanciendis materiam dare posse dixi. Vos jam dicite, An saluti Reipubl. accommodata videantur?

Consul. Non aliter meo judicio, quam mensura mensurato suo. Sed Vestras dicite sententias Collegae.

Senatus. Idem sentimus.

Consul. Quid Vos Judices?

Praetor. Approbamus omnia.

Consul. Vos autem Cives quid dicitis?

(Cives, collatis capitibus, per unum respondebunt.)

Sancte omnia.

Solon. Imponite igitur corollam sanctionibus Vestris, et Morum Censorem, tanquam ordinis, et Legum et Exsequutionis, eoque Stabilitatis. Reip. Vestrae, custodem summum, jam Vobis eligite. Cujus ut tanto major sit authoritas, ex hac amplissimi Senatūs Corona deligendum existimo. Confene consilium quaeque pars seorsim et tacite: Vos spectabilis Senatus; et Tu dignissime Praetor, cum Assessoribus Tuis: et Vos Populus cum Tribunis Vestris; Tu denique Tribune plebis, cum tua plebe: et quem quaeque pars elegerit, eum nominet, utquem majora petent suffragia, videamus.

(Inibunt ergo consilium, quaterno agmine collatis capitibus: tandemque renunciabunt.)

Consul. Nos Salvium Vrbanum eligimus.

Praetor. Nos Nicolaum Felicium.

Tribunus Fabrorum. Nos Salvium Vrbanum.

Tribunus plebis. Nos Fabium Verum.

Solon. Dignos equidem tantō munere omnes et singulos credo, quos nominastis. Quia tamen plura Vota te petunt Salvi Vrbane, accipe potestatem, quam in Te Senatus Populusque tuus confert, munusque Censorium sapienter, animose, fortiterque administrans, esto in hac Republ. omnis honestatis, Morumque incorruptorum, primaria columna. Vitii nihil in quoquam tolera, ne quidem in Collega ullo, vel etiam Consule ipso. Monestatim, emendare doce, non emendantem locō move: ut ne quid usquam invalescat mali. Sed memineris tuarum Tibi quoque actionum

page 1017/1018, image: s568

reddendam esse rationem, in magna illa Censoria, annuatim recurrente, die. Sic itaque te gere, ut nihil nisi bene administratae provinciae laudem reportes.

Atque ita sunt constituta omnia, quam optime potuerunt. Ego ad meos et mea rediturus, vota millies iterata Vobis relinquo, ut cum nova hac Republ. vestra floreatis, potentia, opibus, famā, in dies clariores. Valete.

[Surgetque. Surget et Senatus, et Judices: responsumque dabit Consul sic.]

Consul. Laeti Te accepimus, o Solon, tristes dimittemus. Habe tamen gratias ab omnibus nobis, quibus providis Tuis tam bene subvenisti consiliis. Invitamus vero Te in Prytaneum nostrum, ad Convivium quod parari jussimus Primoribus populi nostri. Vos autem reliqui, etiam de infima plebe, ut gaudii tam publici sitis participes, cras efficietur; assignatis in convivium Vobis, aut ad dividendum inter Vos, viginti bobus, et centum ovibus, aliisque multis, quae Vobis et liberis Vestris diem feriatum, eumque festivum, facient, in memoriam fundatae feliciter Reip. nostrae. Nunc ad Vestra redite.

Exibunt, plebs: ad reliquos autem Consul. Vos amici me sequamini in Prytaneum.

EPILOGUS.

SI quando Agri, Horti, Vineae, bene florent, spes est bonae Messis et Vindemiae. Annon igitur etiam, si Scholae, pulcherrima illa Ecclesiae et Reipublicae seminaria, in flore stant, bonam Ecclesiae et Reip. promittunt messem? Indubitanter ergo etiam, si nos praesentes in hac Illustri Schola Vestra constituti palmites et arbusculae, amaenō in Literarum, Linguarum, Sapientiae, Morumque, et Pietatis studiis, profectu, efflorescimus, nec tantum bona et utilia scire, sed et agere, discimus: annon pro dilecta Patria pulchrae messis spes erit? Utique, si jusserit Deus: sine quo et qui plantat, et qui rigat, nihil est. Nec tamen ille benedictionis rorem affundere, nisi illis qui plantant et rigant, orant et laborant, solet.

Ergo honoratissimi Scholae Patroni, Curatores, Visitatores, ne desistite plantare et rigare! Vos autem reliqui favere et otare! Nos denique qui in ipsā Sapientiae officina versamur, laborare! Deus nobis omnibus benedictione suā clementer aderit: atque o adsit, adsit!

Ego humanitatis formulam repeto: atque ut nobis, Ecclesiae et Reipublicae causā faveatis, oro. Valete!

JANUAE LINGVARUM PRAXIS SCENICAE Pars VIII. et ultima. Res in Regno, et Religione, Divinaque Providentia concurrentes, repraesentans. ISAI. 44. v. 6. APOC. 22. v. 13. Haec dicit Dominus, Rex Israel: Ego sum Primus et ultimus: principium et finis omnium.

PERSONAE.

1 Prologus.

2 Ptolomaeus Rex.

3 Socrates.

4 Plato.

5 Eratosthenes.

6 Apollonius.

7 Mareschallus Regni.

8 Thesaurarius.

9 Cancellarius,

10 Aulae Magister.

11 Praetor Augustalis. (seu Palatii)

12 Dapifer.

13 Pocillator.

14 Stabuli Magister.

15 Strategus (Belli Dux)

16 Hipparchus (campiductor,)

17 Tabellarius, Rebellionis nuncius.

18 Eques, externi belli nuncius.

19 Pythanus Orator.

20 Caduceator, ad hostem.

21 Pythanus, Legatus ad rebelles.

22 Signifer e Castris.

23 Rusticus. fugientes hostem.

24 Opifex, fugientes hostem.

25 Miles e Castris.

26 Centurio e praelio veniens.

27 Tribunus Militiae.

28 Theologi (non nominibus sed numeris distinguendi) 24

53 Epilogus.

PROLOGUS. Spectatissimum Theatrum,

ARistippus Philosophus percontanti cuidam; Quaenam Adolescentibus potissimum essent discenda? Respondit. Quae Viris futura sunt usui. Recte utique: quia non Scholae discere debemus, sed Vitae. Quippe non semper futuri Pueri, Scholastici: sed Viri Oeconomici, Politici, Ecclesiastici. Qualia igitur nobis quoque olim Viris ex usu futura sunt, talibus nos jam adolescentes pueros hac Vestra in Schola imbui, testes eritis hodie. Ludicre siquidem et pueriliter, sed non ludicra et puerilia, agitabimus in conspectu Vestro. Res erunt quae non risum, sed lachrymas, movere merebuntur: Bella, caedes, sanguinis diluvia.

page 1019/1020, image: s569

quibus se vastat humanum genus: Idololatria item, blasphemiae, superstitiones, quibus a creatura sua, homine, irritatur Deus. Non tamen sine solatio, quod nihil fiat nisi conscia superna providentiā, omnia mala in finem bonum, gloriae suae et saluti piorum inservientem, disponente. Sed praeibit pacatus Regni status: qualem sub Regibus ac Principibus, Magistratibusque bonis, piis, sapientibus concedere solet Deus. Sicut et Religionis verae, qualem instituit Deus, et in mediis extranearum Religionum tenebris conservare non intermittit, generalis quaedam Idea.

Si ergo unquam fuistis attenti, honorandi Domini, nunc excitatis adeste sensibus! Hac etiam occasione pacem et bona Ecclesiae et Patriae apprecantes: Bella vero et mala cuncta ut avertat Deus, tacitis suspiriis orantes.

ACTUS I. SCENA I.

Ptolomaeus Rex, Socrates, Plato, Eratosthenes, Apollonius.

(Rex capite tecto, alii aperto, Mensae assideant.)

Ptolom. Exemplum in me habetis, Amici, quam Reges non semper sint in potestate sua: Regiminis mole sic obruti ac distracti, ut sibi ipsis vacare nequeant. Nam ecce Lustrationem Rerum Vobiscum ordine pertransire decreveram: et tamen ut Moralium lustrationi, binō actu habitae, interessem, ab occupationibus impetrare non potui. Ultima tamen quae restant, Regni administrationem et Numinis cultum, sine me obiri nolo: quia Regium est Regalia tractare negotia, et Regis Regum tueri honorem. Convocavi ergo Vos primum, ut de agendi modo, et serie, inter Nos conveniat primum.

Socrates. Ita est Serenissime Rex: qui caeteris mortalium liberrimi videntur, Reges et Principes, saepenumero constrictissimi sunt curarum suarum catenis. Unde illa Hieronis Vox: Splendet quidem pulchre in hominum oculis Regalis, auro et gemmis radians, Corona: sed si quis quantum oneris intus lateat, sciret, humi jacentem non tolleret. Et quod nonnulli Monarchae, onerum gravitate fatigati, deponere fasces festinarunt: reversique ad vitam privatam, non Regibus, sed Ruricolis faelicitatem esse invidendam, pronunciārunt. Te tamen, optime Rex Ptolomaee, bona fata roborent, ad tot gloriosos labores cum laude sustinendum.

Plato. Naturae lex est, ut Majores majora agant et patiantur. DEI autem beneficium, quod Majores etiam majoribus instruantur viribus, sive propriis sive aliunde mutuatis. Consiliarii Tui, o Rex, alii domi forisque Ministri, manus Tuae, pedes Tui, oculi Tui, aures Tuae, verbō, Instrumenta Tua sunt: Illis impone labores, Tibi reservata directione. Tam pio, sapientique Regi, ad nutum esse parati erunt omnes, sicuti Nos jam sumus. Comparuimus enim Tuō jussu: manda quicquid placet.

Ptol. Non soleo quod mihi uni placet mandare, sed quod communi Sapientum consensu factu videtur utile, assensu comprobare meō.

Erat. Optimi Regis optima nota, si relictō Tyrannis illo, Sic volo sic jubeo, stat pro ratione voluntas, potentiā suā utatur, non abutatur. Haec placida Majestas Tua, o REX, reddit Te nobis, subditisque tuis omnibus, aeque amabilem ac venerabilem.

Ptol. Scio me Hominibus imperare, non brutis. Scio animal rationale melius duci ratione, quam trahi vi. Scio malum diuturnitatis custodem esse metum, meliusque sceptra stabiliri amore. Sed eamus in rem, cujus gratiā convenimus. Dic Apolloni (ut ne mutam hīc agas personam) quomodo in lustrandis tum Regni tum Religionis negotiis procedendum putes.

Apoll. Serenissime Rex, sapienter disposuisti Regni Tui Administrationem, Officiorum Magistros constituisti circumspecte, Mareschallum, Cancellarium, Thesaurarium, Aulaeque Tuae Magistrum. Satrapas item, seu Dynastas, Dynastiarum Praefectos, et Provinciarum Praesides, Duces, et Principes: et denique Legatos alio mitti solitos. Hos putem accersendos, ut quam recte munia sua intelligant, ac exequantur, cognoscatur.

Rex ad caeteros. Quid videtur?

Socrates. Commode satis,

Plato. Recte.

Erat. Occasio sic erit aliquid monendi, aut etiam si quid exorbitantiae fuerit deprehensum, emendandi.

Rex. Adsunto igitur Officiarii primum Aulici: alii vero evocentur e provinciis.

Apollonius assurgens. Curabitur.

[Exibitque.]

ACTVS I. SCENA II. Ingredientur Mareschallus, Thesaurarius, Cancellarius, Aulae Magister, Praetor Palatii, Dapifer, Pocillator, Stabuli Magister. Qui omnes exhibitō honore, coram Rege consistent, surgentque simul Consiliarii.

Rex. Constituimus nostros in administratione Regni Adjutores convocare, et quam quisque officii sui gnarus sit, simulque quomodo res gerantur ubique, cognoscere. Vos itaque Palatii nostri comites accersi curavimus primo, ut Vobiscum de Statu rerum generatim primo conferamus. Tu Mareschalle, quem Paris et Disciplinae fecimus Magistrum, edissere; REGNUM quid sit? et ad bonam REGNI constitutionem quid requiratur?

Maresch. Rex, aeternum vive! Te mandare, Nos parere, aequum sit. REGNUM dicitur Conciliatio seu Collectio multarum Civitatum et Terrarum, sub Capite uno, inita eo fine, ut virtus unita sit fortior, ad obsistendum illis, quae dissipationem adferre possent. Ubi tria sunt necessaria (sive REGNUM fuerit haereditarium, quale tuum est, o Rex, sive Electivum:) primum Regio ampla, multorum inhabitatorum capax. Deinde, Statuum digeries ordinata. Tertio, Sanctio Legum firmata. Praeterea bonum est Regionem esse redactam sub Regimen unum, disclusamque ab aliis Terris limitibus: sive nativis, Marium, Paludum, Desertorum, Montium, vel Fluminum, sive arte factis, concaedibus puta Sylvarum, Arcibus limitaneis, vel aliis. Uni Chinenses, quod sciamus, discluserunt se a Tartaria magna, muro quadringentarum leucarum, seu milliarium nostratium: opus stupendum, interque Miracula Mundi merito referendum. Quippe qui muri quatuordecim orgyias alti, septem crassi, esse scribuntur.

Rex. Prodigiosa res! Tu tamen perge.

Maresch. Intra se REGNUM dividitur, in Principatus certos, aut Comitatus Majores, et Dynastias minores. Ubi si quis absolute dominatur, Dominium est: Ubi Jurisdictionem duntaxat administrat, Districtus, vel Satrapia, dicitur: Ditio autem bello devicta, et nostro Imperio adjecta, Provinciae nomen accipit. Qualescunque tamen id genus Tractus sunt, circumscribuntur Regionatim suis Limitibus; fruunturque minora Territoria minoribus immunitatibus,

page 1021/1022, image: s570

majora majoribus, maximis autem Regnum ipsum, sive Proceres ipsos collectum sumtos. Si enim Regnum vere REGNUM est, necesse est habeat liberos Status, seu Ordines, colligatos inter se vinculo Legum et Statutorum; et habentes infra se Populum cui imperant, supra se autem Regem, aut Reginam, cui parent. Inter Status numerantur Civitates Liberae, Nobiles, Barones, Comites: item Principes, Marchiones, Duces. Quorum quilibet Regulorum instar dominantes, habent sub se in Comitatibus, Marchionatibus, Ducatibus suis, inferiores Dynastas, Barones et Equites: possessores videlicet Dynastiarum, Baronatuum, Arcium, aut Praediorum; sive mancipi, et haereditario; sive ut Vasallos, jure feudi. Caput omnium tandem Rex est: sive Sceptrum capessat haereditario (ubi jus Regii stemmatis illud est, ut primogenitus succedat;) sive eligatur liberis ordinum votis, vacante sede, cui vocato et coronato Homagium praestatur: postquam tempore Interregni Gubernatio administrata fuit per Interregem. Atque tum Rex novus renovat officia Regni, Provinciarum obiens lustrationem: reversus, et in sua Regia residens (plerumque in Metropoli) delegat, quaquaversum opus est, Vicarios, Praefectos, aliosque Administros; quin et ad exteros mittit Legatos, qui authentico instructi Diplomate negotia sibi commissa gerunt, legationis arcana non cuivis detegentes.

Rex. Satis de personarum in Ordines et Status digestione. Qvia vero rerum gerendarum nervus pecunia est, de Reditibus Regni jam narra, Tu Thesaurarie.

Thesau. Per omnia Mundi Regna usu receptum est, ut Populus non tantum Superioribus suis obediat; sed et ea, per quae Superiorum Status sustentatur suppeditet, serviendo in nutum illis, jumentis et viribus propriis; pendendoque Tributa, Census, Vectigalia, quandoque et Capitationem.

Rex. Ista quatuor, Tributum, Census, Vectigal, Capitatio, quid differunt?

Thes. Tributum est anniversaria pensio ordinaria, seu de proventibus quibuscunque, seu nominatim pecuniaria. Vectigal solvitur a rebus Regno evehendis: aut etiam domi certis locis, ad Pontes, et Transitus alios. Census autem seu Censio, indicitur extraordinarie, quum urgens aliqua necessitas plus pensi requirit. et opulentiorum possessiones pressius examinantur, indeque centesima, quinquagesima, decima, quandoque et quinta pars, in usum Fisci exigitur. Aut etiam cum rebus victualibus, Vino, Cerevisiae, Carnibus, et vendendis et emendis, Tributum certum assignatur. Capitatio denique est Tributum in singula capita, (etiam Infantium, et Servorum, et Mendicorum) imperatum. Quod tamen nonnisi extremā necessitate exigi solet, et debet: quia boni Pastoris est tondere pecus, non deglubere. Utinam vero tuō, optime Rex, exemplo, omnibus imperantibus liceat sic imperitare, quomodo Subditis etiam collubere possit obtemperare, citra querelas et coactionem. Tu enim Tuos, nec attenuare anga iis, nec exhaurire exactionibus, permittis: delinis potius Congiariis, et Donativis, optime Pater Patriae.

Rex. Res humanae non cyclopice, sed humane, gerendae sunt; divexare suos, afflictare, excarnificare, detestabilis est Tyranni. Sed annon Tuipse Quaestoribus, Tabulariis, Publicanis et Teloniariis, Fiscalibus, injustas permittis exactiones, aut illis connives?

Thes. Veniunt quidem de rapacibus quibusdam harpyis nonnunquam querelae: sed absit, ut bonitatis Tuae malos administros scientes volentes toleremus; removeri solent ab officiis, aut etiam trahi ad poenam.

Rex. Ita fieri volumus. Quid jam Tu Cancellarie?

Cancell. Tuā Voluntate, Rex, factus sum Cognitor causarum ad Majestatem Tuam de volutarum, Custosque Sigilli, et Archivi Tui, cum additis mihi Secretariis et Amanuensibus. Nec aliquid agere Te insciō, et non mandante, muneris aut moris est mei, cum privatim, tum publice. Aguntur enim in negotiis totum Regnum concernentibus Comitia, cum Regiō suō jussu concientur Nobilitas, Optimates, Civitatumque primates. Ubi alii prae aliis suffragii praerogativa gaudent, ordinis causa; ut ne se confundant, et negotia turbent: aut aliquis non permittatur suffragari, vel refragari: sive sancienda sit nova quaedam Lex, sive abroganda vetus; aut novanda Moneta, aut meundum cum vicinis Foedus, Bellumve decernendum; et quae plura id genus momentosa obveniunt, deliberanda.

Rex. Vbi Multitudo, ibi Confusio; annon praestaret Absolutum Regimen? ut Rex communicatō cum Optimis consilio, agat potius quae Populi salus requirit, quam ut quomodo aliquid agendum sit ambagiose consultando, agendi tempora de liberando consumat.

Cancel. Verum est, Rex optime, ubi Multitudo est ibi Confusionem reperiri, nisi multitudo reducatur ad Vnitatem. Reducitur autem in Legitima Regiminis forma, ut apud Nos: ubi multi quidem deliberant, et sententias dicunt. Tu tamen Rex noster, Caput nostrum, tandem concludis unus. Absolute regnare, et non multis distrahi consiliis, facit ad negotiorum celeritatem: audire tamen multorum consilia, et eligere optima, tutius est. Reges Regum, qui se Monarchas appellant, regnant fere soli absolute: quanquam Romani Imperatores (seu Caesares) Collegas sibi legere soliti sint. Sed et hi praecipitatis consiliis non REGNA tantum evertere, sed et seipsos perdere, potuerunt.

Rex. Ita est: Moderata durant. Duret ergo et nostrum moderatum, ex Monarchia et Aristocratia temperatum Regimen. Tu Aulae Magister, explica munia Tua.

Aulae Mag. Ego sum Magister Curiae, sive Magister officiorum, praepositus Familiae Principis, attendens ut Cubicularii et Atrienses, tota denique Aulica Turba, suo quisque loco in ordine decenti se contineant. Si veniunt Exterorum Legati, admittendi ad Audientiam; aut alia celebratur Regali pompa Solennitas, meum est providere, ut se Rex pro Majestate exhibeat, eburneo sedens solio, magnifice vestitus Trabeā, ornatus Diademate, stipatus Aulicorum frequentiā.

Rex. Tu vero Praetor Augustalis quid dicis?

Praetor Palatii. Custos sum eorum, qui tuam, o Rex, vitam custodiunt, et Majestatem: Cohortis nimirum Praetorianae, cui cura corporis Tui committitur. Praefectus Satellitum, et Stipatorum Tuorum.

Rex. Munus hoc tuum quanti aestimas?

Praetor. Equidem exemplo Tuo didici, o Rex, quod revera non tam Satellites Principem tutantur, nec tam loclupletant Fisci reditus, aut repositae Gazae, quam Provincialium amor. Majestatis nihilominus tamen interest, Augustale suum (seu Palatium) splendere armis.

Rex. Quid Vos reliqui?

Dapifer. Mihi Dapifero Regiae mensae incumbit cura, ut decenter, ut magnifice; ut splendide, cibis opiparis, salubribusque, instruatur.

Pocillator. Meum Pocillatoris est Poculentis attendere: ut nonnisi optimi potus, mundissimis aureis et crystallinis phialis, gemmeisque trullis, Domino Regi nostro propinentur.

Stabuli Magister. Ad me Stabuli Regii attinet cura. Nempe ut Equinum genus bene saginetur et mundetur, et ad artificiosos gressus in gyro exerceatur quotidie. Tum et phalerae, ac ornamentorum omne genus, mea sub inspectione sunt.

Rex. Omnes laude digni, qui demandatis vobis

page 1023/1024, image: s571

strenue fungimini munis. Verum satis jam: vide Praetorii Praefecte, an Militiae Duces jam advenerint:

(Ibit: interea ne silentium sit, unus ex Consiliariis interfabitur.)

Erat. Pace Tuā Serenissime Rex: (rursumque ad Aulaemagistrum conversus) Curiae Magister; est quod Te interrogem; Eunuchorum in Gynaeceo usus etiamnum apud Vos obtinet:

Aulaem. Obsolevit.

Erat. Perquam bene. Viro enim non Viro, foemineae pudicitiae custodiam committere, quam illepidum! Sed utinam Moriones quoque, Gnatones, Nugigeruli, Sycophantae, Aularum appendices, repudium ferant!

(Interim redibit Praetor Augustalis, Militiae Praefectos secum ducens.)

ACTUS I. SCENA III. Strategus Bellidux, Hypparchus Campiductor (Legatus ejus) Postea Tabellarius, rebellionis nuncius. Eques externi belli nunciator.

Strat. Vivat Rex Dominus noster!

Camp. Vivat.

Rex. Vivite Vos quoque publicae Tranquillitatis custodes. Acciri vos curavi, quia dum omnia Regni nostri lustramus ordine, vos etiam, qui Nobis et subditis nostris otia procuratis, praeterire non potuimus. Apolloni, age cum his nostris, de Pacis, Bellique artibus.

Apoll. Tuō mandatō, o Res. (et ad illos conversus) Amici, annon pacatus rerum status optatissimus?

Strat. Pax optima rerum, quas homini novisse datum est: Pax una triumphis innumeris potior, canit Poeta. Verumenimvero perquam crebro evenit, ut pax obtineri nisi vi armorum nequeat, dum gladium in vagina nonnisi gladius continet: Bellumque illatum, nonnisi Bellō propulsatur. Fit enim ut Gentes finitimae, lites movendo de Confiniis, invadant nostra: et fit, ut Potentes de eminentia inter se contendendo, suos bellō involvant Populos: et fit, ut domi etiam suboriantur motus, non aliter quam vi compescendi. Puta, cum Superiores inferioribus tyrannice intentant servitutis jugum: hi autem pro libertate sibi putant dimicandum, aut ad alium Dominum desciscendum. Item cum Factiosi quidam turbatores (propter privatas simultates, aliō tamen quopiam praetextu) clandestinas disseminant conspirationes, et concitare moliuntur conjurationes, tumultus, seditiones, rebelliones, atque sic bella intestina.

Apoll. Ut tamen anteveniatur Bellum, nihil non tentandum est, domi forisque: nempe depaciscendum cum confinibus, compactaque subinde renovanda. Domestici autem continendi sub aequalitate jurium, nec permittendae injuriae in quenquam: apprime observandi inquieti, proclives ad novationem rerum, et callidi causari quidvis, ne quid obtendere queant suis molitionibus.

Campid. Domine, Facilius est de his philosophari, quam reipsā Populos perpetuā in pace continere. Ingenium enim humanum est inquietum, et novarum rerum avidum, et ad dolos technasque versutum.

Eratost. Omnia praevenire potest prudens Vigilantia.

Strat. Nescio Domini, qui nunc in Pace nos esse credimus, quam diuturnum id nobis futurum sit. Unam enim Provinciam Tuam, o Rex, Rebellionem moliri haud obscuris colligo indiciis: Vicinum autem Regem Syriae exercitum parare, et quidem adversus Te; nondum quidem publicō rumore, tacitā tamen quādam mussitatione ad me perlatum est. Emisi utrōque cautos Exploratores, quorum reditum singulas in horas prospecto.

(Illō haec loquente advolabit festinatione anhelus Tabellarius, tradetque Stratego Epistolam, dicens.)

Tabellar. Domine, Curriculo currere jussus sum: ecce sudore diffluo! (Strategus inter resignandum Epistolam.) Serenisime Rex, habeo per loca suspecta cointelligentiam cum Viris bonis, Tibi Regnoque fidelibus, a quorum uno (En) Epistolam accipio (quā apertā leget clare:) Non irrita fuit suspicio, machinationes clandestinae in apertum erumpunt: Inchoatur munitionum reparatio, conquiruntur arma, miles incipit deligi: in occulto sane quidem adhuc, certo tamen.

Rex. Quid hoc novae rei:

Camp. Nunc opus consiliō domini Philosophi.

[Illisque tacentibus, accurret alius, veluti Eques modo Equō delapsus, exhibitōque Regi honore, ita fabitur.]

Eques. Syriae Rex ingentem cogit Exercitum, auxiliaque Vicinorum contrahit undique, Tibi Bellum indicturus, o REX.

Rex. Unde habes, quod arma haec adversus Nos sumantur? nullam dedimus causam.

Eques. Publice hoc unō ore loquuntur.

Erat. Stratagema est bellicum; aliō famam mittit, alio ibit.

Campid. Hosti non fidendum.

Strat. Nemo facilius opprimitur, quam qui nihil timet.

Plato. Prudentis est, plus metuere quam sperare.

Rex. Consilia igitur cito expromite! Periculum in mora esse video.

Socr. Duos Tibi objici hostes video, o Rex: difficile erit cum duobus congredi. Dividendi sunt. Mitte ad Subditos tumultuantes ocyssime, reconciliationemque illis offer, gratiam promitte, de Satisfactione plenā (quaecunque tandem habituri sunt Gravamina) securos redde: praesertim qui seditionis hujus capita esse intelliguntur. Si hos a pravis consiliis dimoveris, viceris. Ad externum vero hostem mitte Caduceatorem, qui Pacem petat: non supplicando, sed rupti sine causa foederis turpitudinem exprobrando, et ad conditiones aequas, si pacisci debeat, sese offerendo.

Strat. Haec agendi ratio perdet Nos, si blanditias tantum hosti opponere, non etiam terrorem, in animum inducimus.

Rex. Quid ergo faciendum putas? dum imparati, hostique impares, sumus?

Apoll: Vana est sine viribus ira.

Strat. ad Apollonium. Et vana est in hostili placabilitate fiducia. (Tum ad Regem conversus.) Serenissime Rex, in acie novaculae versamur, perniciose moras nectimus. Dimitte Nos, ut collecta quantācunque manu, hosti aditum intercludamus: domi autem bellico apparatu nos instruamus, quam usque possumus, Milite, Commeatu, Armis. Quae res cum dapsiles requirant sumtus, neque cogendae a Populo stipi tempus sufficit, jube aperiri Thesauros Tuos, Granaria Tua, Armamentariaque omnia, cito, cito, cito. Eamus nos acturum, armatas undique coacturi catervas: Vos autem hīc consiliis disponite omnia; Legatos ad rebelles; Caduceatores ad hostem; Solicitatores ad Vicinos foederatos, pro auxiliis, expedite.


page 1025/1026, image: s572

Rex. Esto! Ite, et rem strenue ac fortiter agite! Tu vero Thesaurarie, Pecuniae illis suppedita quantum opus.

[Ibunt ergo Militiae Praefecti, et Thesaurarius cum illis.

ACTUS I. SCENA IV. Pythanus, Caduceator.

Rex. Cancellarie, Abi, scribe cito ad Foederatos Populos, Reges, Principes, Civitates; Transcriptisque per Tuos Amanuenses epistolis, mitte per Pegasarios, fac de imminente nobis Belli mole certiores, atque ut Auxilia mittant, vi Foederis, postula.

Cancell. Dictum factum. [Exibitque.)

Rex. Tu Plato suadendi artifex, et cui consilia sub manu nascuntur, suscipe ad istos meos, defectionem nescio quam ob causam molientes, profectionem! Persuade illis meliora, ut ad se redeant: multum enim mihi in te est spei.

Plato. Negare tibi, Rex, nihil possum: Experiar, quid consilio valeam, si audire volent. Sed adjungatur mihi de Politicis Tuis aliquis.

Rex. Vocetur Pythanus, fidus mihi, industrius, bonus et ipse Orator. Tu vero Aulae Magister, cura celeritatis causā Essedum, addeque homines probos.

Aulae Magister. Curabitur.

[Exibunt celere: moxque in aggressu se illis adjunget Pythanus, cui Aulae Magister in aurem quiddam dicet, manuque prehensa secum ducet.]

Praetor Angustalis. Inter Satellites Tuos est Juvenis animosus, ingenii plenus, provinciae huic valde idoneus. Ecce adest! advocavi enim simul ac hujus rei occepta fuit mentio.

Rex. Adolescens, audesne adire hostem, nostras illi deferre literas, et quae mandabimus loqui?

Caduc. Nihil mihi ex hoste terroris. Manda, Rex, quicquid placet, exsequar.

Rex. Socrates cum Eratosthene, agite, ite cum eo in Tabularium, et cum Cancellario illum expedite, instructum literis et monitis. (ibunt.)

Rex ad caeteros. Egredimini Vos quoque.

(Exibuntque.)

ACTUS I. SCENA V. Rex solus, obambulans medit abundus: tandem consistet.

Istaene sunt Regum deliciae? Ex tanta tranquillitate tantas procellas! quam insperato, quam subito, ortas! Populus meus totus, ut video, trepidat: Ego vero illorum causā angor. Sed bonae causae fiducia mihi animum addit, non defore tantae perfidiae ultorem. O justitiae Praeses, respice! Sed et mihi faciendum est, unde Populus meus agnoscat pro lege et grege mori me paratum. Absit despondere animum! Gubernator in tempestate agnoscitur. Nunc disposita sunt omnia, ut in recenti potuźre tumultu. Si ferox hostis pacificationem renuat, proficiscar ipse in castra mea, intereroque expeditioni; ut mei me semper videntes praesentem, animosius agant.

Utinam vero redeant aliqui emissorum, ut quid fiat cognoscam!

ACTUS I. SCENA VI. Rex, Caduceator, Consiliarii, Plato et Pythanus.

Rex Caduceatori. Salve, bone nuncie! quid fers boni?

Caduc. Nihil boni: in hostis conspectum admissus non sum. Nam ut fines Regni tui excessi, obviam habui Equitum turmam, qui me, quis essem et quid vellem examinatum, retroegerunt. Ipsi vero Fecialem secum habentes, in ipso confinio Bellum adversus te clarigārunt: audientibus id cohortibus tuis, ad fauces montium excubantibus, hostemque aditu prohibentibus.

Rex. Hostilis Exercitus ubi esse dicitur?

Cad. Jactabant adventare, jam in proximo esse.

Rex. Voca mihi Socratem cum Eratosthene: sed et Cancellarium, aliosque sanctioris Consilii.

[Curret: et ingredientur, Cancellarius cum rescriptis Foederatorum.]

Rex. Periclitamur, Amici. Hostis appropinquat: Exercitus noster imparatus: Platoni apud rebelles quid fiat, nihil scimus: nec de ullis Auxiliis quidquam.

Cancell. Redeunt Veredarii. Bene omnia apud socios, advolabunt auxiliares manus: subsidiorum satis; modo hostis detineri possit, dum nostri confluant.

Erat. Ecce Platonem quoque, cum Pythano redeuntem!

Plato. Salve Rex prosperrime! cujus auspiciisquicquid suscipitur, procedit. Enarra rem Pythane.

Pyth. Venimus ad rebelles, reperimus contumaces primum, et insultantes; sed majestatis tuae reverentia, recte illis ob oculos posita, mitescere eos, et cristas demittere, coegit. Hinc ad querimonias de contemtu quodam, et injuriis Aulae, versos, Justitiā iterum tua in protegendis innocentibus Mundo nota, graphice illis ostensa, errorem agnoscere compulimus: ut sibi jam imputent, quod Clementia tuā uti nesciant. Deprecantur itaque culpam, et se tuo iterum sceptro submittunt, collectasque copias suas Exercitui Tuo jungunt, pro Te sua jam opposituri pectora.

Rex) Perbelle rem egistis, belli et sapientes Oratores. Quid autem exercitus noster agit? Mittamus ad eos, ut caute agant, donec robur nostrum coire possit.

ACTUS I. SCENA VII. [Signifer e castris veniens ingredietur, et abrupte incipiet.]

Imperator noster, Strategus, misit me ad te, o Rex! ut militiae nostrae hucusque successum ad te referam. Egressus a Te, summā celeritate dimisit Conquisitores, qui militaturos colligerent, datōque auctoramento conducerent. Quos in submontana illa, unde hostilis metuebatur irruptio, deductos; viritim lustravit, sacramentoque obstrictos auctoravit. Tum instruxit armaturā, alios levi, alios gravi: ut aeque defendere sese, ac impetere hostem animose, possent. His tutando capiti obtulit Galeam, pectori adoperiendo ferreum Thoracem (Cataphractos vero loricavit circumquaque:) sinistro cujusque

page 1027/1028, image: s573

brachio indidit Clypeum, vel Scutum, dextro Hastam. Tandem lateri accinxit Gladiam, vel appendit Baltbeo: ut promtius stringatur e vagina, rursumque recondatur capulotenus. Dehinc concenturiavit Exercitum, per Vexillationes et Legiones: redigendo Equitatum in Turmas, Peditatum in Cohortes; praeponendoque per fingulas Decurias Decuriones: Centurias Centuriones: Millenariis superposuit Tribunos: singulis adjungens suum Locumtenentem, suumque Vexilliferum. Dimachas et Volones aggregavit tam Equitatui quam Peditatui. Tirones vero intermiscuit Veteranis: Lixarum et Calonum turbā servitiis relictā. Ita dispositis rebus, suscepimus quantocyus Expeditionem praemissō Metatore, qui castrametatus est locō tum frumentationi tum pabulationi, aquationi item et lignationi, valde commodo. Ibi posuimus Tentoria, fiximusque paxillis: utque Stativa essent ab incursionibus tuta, circumvallavimus totum castrorum ambitum aggeribus. Instituimus tamen Excubias, per certas stationes: necunde inopinato superveniens hostile agmen pessundet incautos: daturque Vigilum Praefecto quotidie Tessera, qua sui se recognoscant. Emittimus quoque Speculatores, et Exploratores, qui hosticas machinationes observent, reducesque visa et audita reserant: fiuntque simul catervatim excursiones, obviaturae depopulantibus ubiubi occurrentibus. Hucusque res deductae sunt, Serenissime Rex: ut in tuto esse adhuc omnia Majestas tua intelligat. Sed consiliō opus: quoniam Hostis angusta viarum penetrare nondum potuit, et se cis Montes continet, quid nobis faciendum? irruendumne in hostem, fi inopinato opprimi posse spes sit? an expectandum donec subsidia veniant? jam enim propinquant.

Rex. Salva igitur sunt adhuc omnia?

Sign. Non aliter ac retuli.

Rex ad Consiliarios. Quid ergo jam suadetis? Progrediarne ad Castra?

Plato. Audi me, o Rex! si rectorem militiae Tuae haberes aut imperitum aut segnem, aut cujus fides fuspecta esset: suaderem omnino, ne cui alii quam Tibi Tuam et Regni salutem committeres. At quia Tibi tam strenuus, tamque indefessus, et in omnia tam circumspectus, fidelis deniquecontigit Srategus, domi te continebis melius: ne et te nullā necessitate fatiges, et illi turbes lineas, qui verecundia Tuinon tam sorte animose res ageret, atque dum a suā unius vigilantia salutis spem pendere videbit.

Socrates. Parce Tibi o Rex, et Te citra necessitatem dubiae sorti ne expone.

Erat. Idem unanimiter suademus.

Apoll. Serva Te melioribus, o Rex! furiosa ista agant alii.

Socrat. denuo ad Signiferum. Tu Amice, redi ad Ducem Tuum, et renuntia, nos illius vigilantiae concredere Patriae salutem. Sit Vir, et agat strenue: sed nihil tentet antequam totum auxiliorum robur unitum fuerit: neque confligat, nisi aut summa necessitate coactus, aut summā opportunitate invitatus, et victoriae certus.

Signif. Referam fideliter. [Exibitque. ]

ACTUS I. SCENA VIII. Rusticus quasi fugiens currat in Theatrum lamentans.

Rustic. Heu misero mihi, quō me vertam? quō fugiam? Hostis perrupit claustra, infudit se ut diluvium in T erram nostram, ferrō et igne vastat omnia: Heu heu! Mei quoque omnes trucidati sunt, solus effugi: Hem!

Rex. Auditisne? Ecce securitas nostra!

(Complosis manibus.)

Opifex quidam cruore saedatus quasi vulneratus itidem anhelus. Infoelix patria, jam peribis! O infoelices patriae defensores, ubi nunc estis? cur Patriam non defenditis? Hostis impune grassatur, incendiis ac caedibus implet omnia.

Plato. Hem barbariem! (Miles e castris ad Rigem currens) Dux meus me ad Te mittit, o Rex, ne pavescas, si qui advolabunt rumores. Perrupit hostis, saevire incipit: sed cui compescendo nostri exercitus jam se accingunt, brevi accipies laetiora.

Rex. Utinam laetiora! anceps est alea belli.

Soc. Confide Rex! penes nos bonacausa: Triumphabimus.

Apoll. Frangit et attollit vires in Milite causa:
Quae nisi justa subest, excutit arma pudor.
Aut si non pudor, Deus, cujus est vindicta.

ACTUS I. SCENA IX. Centurio ex pugna veniens.

Cent. Vivat Rex, Victoriosus Triumphator!

Rex. Unde bone vir?

Cent. Ex praelio rectā.

Rex. Jam ergo praeliō dimicatum est? quō eventu?

Cent. Hostis caesus est. Victoria Tuis cessit.

Rex. sublatis ad Coelum oculis, et manibus. Vera narras?

Cent. Verissima. Hi oculi viderunt omnia: hae manus mactando et captivando hostes, patrārunt cum aliis victoriam.

Rex. Narra ergo Nobis pugnae processum, quaeso Te.

Cent. Eō fine a Duce meo ad Majestatem Tuam missus, fideliter exsequar omnia, ordine ut gesta sunt. Quum hostis ferox, insperatō loco transitu ad Nos factō, furiose grassari coepisset; Nos auxillis undique roborati movimus adversus eum. Quo ille visō conttaxit copias suas, ordinavitque in aciem quadratam: nos in cuneatam. Peditatus enim noster occupavit medium; Equitatus abiit in alas; Duce nostro circumequitante, omnesque ad strenuitatem inflammante. Tum coeptum est Tympanorum strepitu, Tubarumque et Lituorum clangore, classicum cani: Velitesque hostes incessendo fecerunt initium pugnae. Mox concurrerunt Legiones Primipilorum, pugnāruntque truculenter, eminus et cominus: ejaculando in longius dissitos fundis lapides, sagittas Arcubus, glandesque plumbeas sclopetis, quibus hostem ingruentem arcebant, irruentesque nihilominus transverberabant, aut trajiciebant lanceis, bipennibusque magno nisu vibratis. Proximos proturbabant clavis, vel caedebant ensibus, aut obtruncabant acinacibus, quin et transfigebant frameis ac pugionibus. Fiebatque miseranda Strages, dum hinc et illinc cadentes (nam et nostrorum multi occubuerunt) proculcabantur et proterebantur, horrendo cum ejulatu. Novissime producti sunt Triarii et Praetoriani nostri, redintegratusque est conflictus. Subvenerant et Succenturiati opportune, ex insidiis invadentes hostem; unde factum ut disturbata esset hostilis acies. Qui terrore perculsi elabi tentabant sugā: sed quibus diffugii spes non fuit, dedebant se, et capti sunt. Qui caedem et captivitatem evaserunt, palantur dispersim, quaerentes confugium. Et quia nox diremit pugnam, ut victoriam prosequi non esset commodum. canebatur receptui:

page 1029/1030, image: s574

Victorque noster Miles diribuit devictorum praedam, et manubias. Ego vero ut haec, hucusque foeliciter gesta Majestati Tuae renunciarem, missus sum.

Maresch. Annon recolliget hostis dissipatos suos, dimicationemque redauspicabitur?

Cent. Non spero: Fractus est viribus, amissā majori exercitūs parte.

Rex. Nuncie bone, bonum praemium merite, accede. En, orno te hāc aurea torque.

[Imponetque colla ejus. ]

ACTUS I. SCENA X. Tribunus Militiae ingreditur.

Trib. Victoriarum continuationem affero, Rex felicissime. Vrbes et Arces, in quas se receperant profligati, cinximus copiis, obsedimus, obvallavimus, oppugnavimus, expugnavimus, denique occupavimus, aut potius recuperavimus: Tuae enim erant, o Rex, sed occupatae ab hoste.

Rex. Quomodo res fuit gesta?

Trib. Adhibiti sunt multifarii machinatus: quia obsessi nihil intentatum relinquebant, ut se defenderent. Exstruebant Antemuralia propugnacula, et haec praesepiebant sudetis. Dumque nostri admotis scalis muros scanderent, spargebant per submaeniana murices ferreos, et superinsundebant irrumpentibus ardentem picem. Faciebant etiam eruptionem, abarcere nos obsessores suos tentantes, sed repulsi sunt, et debellati majore vi, donec se angustatos et suppetiarum nullam spem videntes, deditionem tractare inciperent Induciasque peterent. Quae pangebantur ad aliquot horas, datis utrinque obsidibus: qui se sic pactitia deditione submiserunt, nacti sunt conditiones honestas. Sed obstinati, et fulminis vi expugnati (ubi tormentis muros diruere, aut Impetardis portas dirumpere, vel per suffo ssiones occultas, subterraneosque cuniculos propugnacula disjicere, demumque impetu furiali militem immittere, necesse habuimus) deleti sunt ad internecionem, bonaque illorum direpta. Nunc igitur obtenta plena Victoria Tuireveniunt onusti spoliis, erectisque Trophhaeis, et jubilantes ac ovantes: aut etiam, si Rex jubes, triumphantes. Triumphum enim certe fortiffimus belli Dux noster Strategus meruit, agendum solennissima pompā.

Erat. Omnes enim vero strenui, quorum virtus principaliter enituit, nobilitandi erunt, et ob heroica facinora insignibus condecorandi; Sauciati item sanandi, Captivi redimendi, aut permutatione liberandi, ut postliminio ad sua redeant; contra vero perfidi turbarum Authores, defectores, proditores, perduelles, plectendi: Nec non timidi Commilitonum desertores transfugae, puniendi.

Plato. Diem tantae laetitiae non suaserim suppliciis aut ullis funestis actionibus, faedari. Regem victorem Clementia decet.

Apoll. Potius miles in hiberna distribuatur, ut respiret; aut si confectum est bellum, exsolutis stipendiis exarmetur et exauctoretur, ut ad sua quisque redeat, Pacemque redditam esse omnes videant et gaudeant. Emeriti etiam rude donandi sunt, et qui pro patria occubuźre, afficiendi Panegyricis et Adoreā. At vero utinam obsolescanthaec generis humani opprobria, Mundique disperditio, Bella! nihil enim uspiam est tam sacrum et inviolabile, tamque celsum, munitum, impensum, aut immensum, invictum aut inexpugnabile, quod vis Belli non violet, infitmet, infringat, subruat, atterat, vastet, exscindat, aboleat.

Socr. Recte mones. Pax orbis terrarum salus esset generis humani, ubi sapientiae et religionis studia efflorescere possent universaliter: sicut Rex noster jam in Regno suo pace restitutā, feliciter tentare poterit.

Rex. Fiet. Eja agrediamur prius ad peragendum Triumphum, constituendaque ea, quae stabiliendae Paci serviunt.

[Exibunt resonante triumphali Musicā, diutul: qvae postqvam cessaverit, prodibit denno Rex cum Consiliariis, considebuntque. ]

ACTUS II. [Religionis continens lustrationem. ] SCENA I. Rex cum Socrate.

Rex. Amici,. Est Deus in Coelis regnans, cujus voluntate etiam in Terris fiunt omnia: qui Regibus dat victorias,. omnibusque Terrae habitatoribus vitam et omnia, si illi serviant purō corde: sicut ex libris Dei deorum, qui est Deus Israerlis, didici. De hujus itaque cultu, jam sermones conferre placet.

Socrat. Piae, prorsusque Rege dignae cogitationes sunt, Regis Regum tueri honorem. Sed et ordo ipse lustrandarum Rerun eo nos ducit, ut quemadmodum hucusque spectavimus, quomodo Homines tractent Res, et Seipsos; videamus quoque actiones eorundem restexas in Deum. Puto autem de rebus ad Religionem spectantibus, non sine praesentia virorum Rengiosorum, quos vocamus Theologos, agendum esse. Placeat itaque Majestati Regiae eos accersi.

Rex. Jam curavimus, spero adesse. Vocentur.

[Apollonius exibit vocatum. ]

ACTVS II. SCENA II. [Ingredientur 24 Theologi habitu decorō, non nominibus, sed numerō dtstingvendi. Qvi dum Regi se incurvabunt, Consiliarii assurgent: illorum vero primus sermonem sic auspicabitur. ]

Theologus primus. Ad mandatum Regiae Majestatis comparuimus.

Rex. Grata nobis est praesentia Vestra, Religiosi Viri: quos de Deo et Religione disserentes audire desiderium nobis est. Quae actio ut sit gravior, considete per sedilia.

[Inferentur sedilia et ponentur in conspectu Regis, tali situ, ut omnes Regi et Consiliariis obversi videnri et audiri queant. ]

Rex. Agere cum illis tu Socrates incipe.

Socrat. Religionum differenrias spectare volupe est Regi nostro, et nobis. Cum autem utile sit Poetae consilium,

Navita de ventis, de Tauris narrat Arator.
Enumerat miles vulnera, pastor oves:

Et per consequens quisque alius, res ad professionem suam spectantes: Vos professione Theologi, mysteria nobis Theologiae ac Religionis enarrate. Primumque primus dicat quodnam est Religionis fundamentum.

Theol. 1. Totius Religionis, adeoque omnium Religionum, fundamentum hoc unicum est: quod animus cujusque hominis persentiscit, quemadmodum ipse regit suum Corpus, ita esse quandam aeviternam

page 1031/1032, image: s575

Mentem, quae moderatur hoc Universum: cui ut placcamus, esse de illa cogitandumsancte, et facienda illi grata; et sic exspectandam ab illa retributionem. Omnis igitur Religio resolvit se occulre in tria; Fidem in Deum, Revereniam in eum, et Spem misericordiae; quae quisquis curat, habetur Religiosus; qui non curat, irreligiosus; qui praepostere curat, Superstitiosus. Atheismus est, non credere Numen; Epicureismus, colere Ventrem pro Numine; Sadducaeismus: non exspectare immortalitatem ab immortali. Ast quia sciri de Deo nequit, nisi quod ipsemet de se revelaverit, hinc est, quod omnes gloriantur de Revelatione aliqua; sive comprehensa Libris, sive acceptā a majoribus per Traditionem; rursumque omnes congruunt in eo tacite, quod optima Religio sit, Credere quod DEUS revelavit, et Facere quae mandavit, et Sperare quae promisit. Tandem, tametsi Dbus colendus sit Spiritu, assentiuntur tamen Omnes, necessarios esse externos quosdam Ritus, quibus excitemur ad internum fervorem, eoque observant quosdam omnes. Diversitas Religionum nihilominus est magna: quae venit partim ab ignoratione Revelationum, partim a discrepante interpretatione earundem, partim a confictione quarundam, et sic admissis commentis, ac imposturis. Principales sunt quatuor, sed harum quaelibet dissecta in minores sectas: Gentilis, Judaica, Christiana, Mahomedana; habens quaeque suum Authorem, suos Revelationum libros, suosque Ritus.

Socr. Scrupulosum quadrivium ostentare se nobis incipit. sed pergendum est. Date nobis omnium Religionum historialem delineationem: at bonā fide, ut ne quid praeter verum attribuatur alicui. Novimus, enim, si usquam, in Religione regnare invidiam, odia, criminationes, falsa testimonia. Cavete igitur quicquam admiscere nebulosi, aut lividi: res ipsas, ita ut sunt, in luce sistite.

Apoll. Etiam monendos puto, ut ne in disputationes, et dehiuc altercationes exardescant: quod illis ajunt solemne esse.

Theol. idem. Theolgiae objectum est summum ens, Deus qui summum requirit amorem. Amor autem summus sine Zelo esse non potest: Zelus autem aeque pati potest excessum atque alii affectus, nisi moderetur scientiā.

Rex. Moderamini igitur. [Et ad consiliarios conversus] Vos autem mei a Consiliis quia quatuor estis, et Religio nunc in Mundo quaterna, singuli singulas examinate.

ACTUS II. SCENA III. De Gentilismo. [Socrates, Plato: et Theologi, Secundus, Tertius, Quartus, Quintus, Sextus, Septimus. ]

Socr. Gentilis Religio quid est?

Theol. 2. Cultus non unius veri Dei, Creatoris Caeli et Terrae, sed fictorum Numinum.

Socr. Fictorum numinum? quis deos fingere ausus? illius rei quae: origo?

Theol. 2. Qui nos condidit, revelavit se mox primis parentibus nostris, dat_ō illis mandatō, cum interminatione, de abstinenda quadam Arbore (ut meminissent se debere obsequium suo Conditori:) sed invidiosus Spiritus insusurravit eis, si vellent esse tanquam Dii, ut vescerentur de fructu vetito: quod illi, eheu, fecerunt, affectantes parilitatem divinitatis. Sed lapsi, agnovźre reatum, erubuźre nuditatem, condemnatique ad paenas, et ex Paradiso ejecti, acceperunt promissionem adversus desperationem, de venturo Semine mulieris, ad conterendum caput Deceptotis: quanquam et ipsum esset atterendum, ad redimendam culpam. Cujus promissi ut possent commeminisse (quomodo mors morte delenda foret) Agni mactabantur, ad conficiendum indumenta contegendae nuditati: quae fuit prima origo sacrificiorum, et scopus. At inconsiderantia hominum retinuit Ritum sine significatione, offerendo Hostias sine fide in Redemptorem, et quaerendo placare Deum opere operato, ut in Caino patuit: quae hīc fuit prima exitiabilis erratio.

Socr. Volupe est cognovisse primam victimarum institutionem, et scopum: et quomodo Ritus Religiosi, sine fide adhibiti non placeant vero Deo. Perge.

Theol. 3. Alia subiit erratio: quod attentārunt praesentiam invisibilis Numinis repraesentare visibilibus signis: sive animatis, ut AEgyptii (qui quod animal primum conspicati fuerant, mane prodeuntes, illud habuerunt venerabile ea die, loco Dei) sive inanimis, ut qui se incurvabant Soli, Lunae Stellis, Arboribus etc. sive denique Idolis a se effictis. Unde demun stupiditas invasit animos, commentandi Pluralitatem Deorum; quorum tor confinxerunt, ut singulae Gentes haberent peculiana numina; Baby lonii Baal, Sidonii Astaroth, Ammonitae Chamos, Philistaei Dagon,Accaronenses Beelzebub, ali alia. Graeci commenti sunt innumerabiles Deos (cum Deabus:) superos, inferos, et medioxumos: non tantum partiti inter illos munia gubernandi Mundi: sed et imaginati jugales thalamos, carnalemque genituram, imo et bella, non minus impie quam insulse.

Socr. Vera haec sunt: insania illa adeo occupaverat Gentem nostram, ut cum ego ā fictitia illa Deorum turba, ad unius veri Dei notitiam homines revocare vellem, inpietatis accusatus, et tanqvam blasphemus ad mortem damnatus suerim.

Plato. Quo exemplō territus ego, publice quidem publici erroris stylo utebar, ad amicum tamen scripsi (quod erudi?? nōrunt, exstat enim in libris meis): jocō an serio scribam inde cognosces: si a Diis ordior, jocum inesse scito; si a Deo, seria insunt. sed perge.

Theol. 4. Ego Latinae gentis narrabo superstitiones. Romani, rati colendos sibi esse quoscunque usquam gentium coli audierant, exstruxeunt templum Pantheon dictum; dividebantque in Deos majorum gentium (Iovem, Apollinem, Mercurium, Neptunum, Vulcanum, Martem; Deasque, Iunonem, Minervam, Dianam, Vestam, Cererem;) et Deos minorum gentium (Plutonem, Castorem, Pollucem etc.) Demortuos heroas (et heroinas) accensebant quoque Divis, quasi evectos in coelum suis meritis, quos vocabant Indigetes et Semideos: ut Herculem. domitorem monstrorum; Liberum (Bacchum) vini inventorem; AEsculapium, medicinae repertorem: Musas, artium liberalium inventrices etc. Sensatiores excusabant hanc multitudinem Deorum: dictitantes unum esse Deorum Deum, JOVEM, reliquos ejus progeniem: alii censuerunt sic varie appellitari divinas virtutes. Habebant et sua Oracula, edita ab illusore spiritu Vejove (emittente voces ex Idolis:) alii fingebant colloquium cum aliquo Deo vel Dea, ut conciliarent authoritatem suis statutis (sicut Numa Pompilius:) tandem jactitabant quosdam libros Sybillnios, continentes vaticinationes varias.

Theol. 5. Addam ego, quomodo sacrificare soliti fuerint deastris suis. Congregabant se in Lucis, excelsisque locis: ubi et Aras exstruebant, arisque circumstruebant Delubra. Sacrisiculi autem ipsi vocati fuerunt Romanis Flamines, et summus eorum praesul Pontifex: (cum consecrabant Fana, dicebantur inaugurare; cum redigerenr ad profanos usus, exaugurare.) Ut expiarent piacula aspergebant se lustrali aquā; et flagellabant flagellis, quin et incīdebant

page 1033/1034, image: s576

lanceolis,, ad sanguinem usque: crudelissimus Satan, Moloch, poscebat sibi concremari vivos infantes. Festos dies agebant dissolutissime: praesertim Bachanalia, indulgendo genio: et Lupercalia, discursando nude: et Compitalia, circa viarum compita tripudiando etc.

Socr. An etiamnum vecordes Idololatrae supersunt, qui pro vivo Deo quidvis commentitium colant?

Theol. idem. Imo sunt in India, qui scientes volentes Cacodaemonem ipsum, furorem ejus placandi studiō colunt. Litamus ei, inquiunt, non ut prosit, sed ut ne noceat.

Socr. Hem dementiam!

ACTUS II. SCENA IV. De Judaismo. [Plato, cum Theologis quatuor: sexto, septimo, octavo, nono. ]

Plato. An ergo Deus tantam hominum coecitatem tolerabat? aberrantes ad se non revocabat?

Theol. 6. Sivit quidem perversos ire viis suis, voluntariae indignatus caecitati: nec tamen sine testimonio seipsum reliquit, nec omnes prorsus deseruit. Nam invalescente Idolomaniā, evocavit ex Idololatrarum medio Abram (qvem postea vocavit Abraham) eique intimavit, se solum esse Deum Schaddai (Omnisufficientem) ut sibi serviat cum sua posteritate, e qua proditurus esset Messias, in quo benedicerentur omnes Gentes terrae: a quibus eum tantisper diserevit signo Circumcisionis praeputii.

Plato. Haec gens suit, a qua Pythogoras noster notitiam unius Dei, et multa mysteria, didicit: utque discere posset, circumcīsionem quoque subiit. Sed ne Te remorer, age perge.

Theol, idem. Huic Deus postea Genti Legem dedit (per manum Mosis) tripartitam: Moralem, Ceremonialem, Forensem, uti adhuc exstant. Moralis est immutabilis norma interni cultūs: cujus summarium est Decalogus, quem Deus ipse coelitus detonuerat, edicendo sic: Non esse colendum aliud Numen praeter se; Non effigiandum se simulachris; Nomen suum sacrosanct e venerandum; Sabbatum religiose feriandum; Progenitores ac nutricios honorandos; Non temerandam esse ullius hominis Vitam; aut Pudicitiam; aut Facultates; aut Famam; ne quidem Concupiscendo quidquam illicite.

Plato, Sanctissimae leges, aeternumque inviolabiles! Quid Ceremonialis lex suit?

Theol. 7. Ceremonialis fuit, quā praescribebatur ratio externi cultūs, per varias Ceremonias, praeumbrantes futuram Veritatem (I) ut, quod voluit esse unicum Sanctuarium; (2) etin illo unicum Altare; (3) cum unico jugitercontinuato Igne: (4) unicoque Summō Sacerdote; (5) item unica Arcā Faederis etc. (6) omnia haec ad praecidendam occasionem polytheiae, (7) adumbrationemque unici sacrificii pro peccatis Mundi etc. Voluit et. frequentari congregationem Populi generalem, ter annō: Festō (I) Paschatis (2.) Pentecostes, et (3) Scenopaejas; in memoriam (I) Paschalis Agni (cujus sangvine liberati suerunt a percussore Angelo;) et (2) datae Legis; et (3) quadragenariae conservationis in eremo: et ut insvescerent agnoscere Deum, ut suum (1) Conservatorem (2) Redemptorem (3) Sanctificatorem: fuitque additus Sabbatismus annorum, et Annus Iubilaeus, typus futurae universalis restitutionis.

Theol. 7. Sacrificia jussit offerri vel (1) Eucharistica (ad testificandam pro beneficiis gratitudinem) quae constabant ultroneis oblationibus, sive esculentorum et potulentorum, dicebaturque Libatio; sive animalium mactandorum, pacifica Hostia: vel (2) Expiatoria, pro expiandis peccatis; quorum quod offerebatur pro omnibus peccatis generatim, combustione totius victimae, dictum fuit Holocaustum; pro delicto admisso ignoranter, Piaculum; pro reatu commisso scienter, licet ex infirmirate, Supplicamentum; sed et 3 voluit adoleri Thura. Jussit insuper deferre Primitias et Decimas proventuum, sacratis personis (Sacer dotibus, eorumque cooperatoribus Levitis) in eorum sustentationem: abstinere ab immundis Cibis, omnique Sanguine, relictō ad expiandum animas (Levit. 17. v. II, 12.) etc. Forensis Lex spectabat coercitionem refractarii Populi: hinc constituta capitalis poena Apostatis, Blasphemis, et Pseudoprophetis, rursumque asyla illis qui nolentes admisissent caedem.

Plato. Fueruntne gnavi observatores tam sanctarum legum, tam sancti Dei?

Theol. 9 Non defuerunt sane semper pii aliqui, propter quos Deus gentemhanc Populum suum vocabat, et Gentem sanctam: plerique tamen erant degeneres, profani, impii. Sed et his, quoties deviabant, submittebat optimus Deus Vates (seu prophetas) afflatos suā inspiratione, per quos commonefaciebat poenitentiae, obstinatos autem concastigabat varie: donec et (secundum comminationes) abjecit et disjecit, ut jam destituantur Templo et Sacerdotio; retinent tamen umbram avitae Religionis (jam pridem depravatae per Samaritanos, Pharisaeos, Sadducaes, et Essaes) peraguntque sua sacra in Synagogis. Nunc sunt divisi in duas Sectas: Nostrates hīc vocantur Iudaei, quia ex tribu Juda (post ultimam vastationem Hierosolymae a Romanis abducti in captivitatem, et dispersi per Europam:) Asiani sunt reliquiae decem tribuum Israeliticarum, longe ante transportatarum in Assiryam: inter quos et hos nostros implacabile odium est. Nam nostri sunt propago Pharisaeorum, sequunturque tradiditiones majorum, comprehensas libro Talmud, conscripto a Rabbinis: illi alteri tenent sola Scripta Prophetarum, ideoque dicti Caraei, hoc est Scripturarii; utrique exspectant adhuc Messiam (licet signa adventūs ejus pridem praeterlapsa sint:) utque ne diutius emaneat, agunt saepse jejunia, cum planctu sese humiliantes in cilicio et cinere, et implorantes commiserationem Dei Abrahami, Isaaci, et Jacobi.

plato. Deus illorum quoque misereatur, et omnium nostrūm.

ACTUS II. SCENA V. De Christianismo. [Eratosthenes cum Theologis octo. ]

Theol. 10. Nostri jam misertus est, quos e Gentilismi tenebris in Christianismi lucem vocavit.

Erat. Tuigitur cedo, Christiani quinam sunt? Et quae illa lux quā gaudent?

Theol. idem. Christiani sunt qui credunt promissum Salvatorem jam venisse, eumque esse Jesum Nazarenum, rejectum. a Judaeis ob minus pompaticam conditionem: quia vident divinirus factas praedictiones in illo adimpletas omnes: Puta, quod natus sit praenuntiatō tempore, post ablatum sceptrum a Juda; et in loco quem nominaverat os Dei, Bethleemi; et e domo Davidis; et ex matre virgine Maria; et quod potens fuit verbō et opere, ediditque signa vere divina; et vixit vitam sanctissimam, prorsus immaculatam; et morti adjudicatus innocens, solā invidiā, sustinuit eam patientissime (propter peccata Mundi, sicut praedixerant Prophetae, et praesiguraverant omnes Victimae, et ipse moritutus dixir, se tradere animam suam in Lytrum, Matth. 20. 28; et se sanctificare pro hominibus, ut ipsi sanctificentur, Joh. 17. v. 19.) orans pro crucifigentibus se, et sic vincens omnes tentationes,

page 1035/1036, image: s577

novus Adam. Item, quod resurrexit tertia die a mortuis, reversusque ad suos redivivus, ascendit in Coelum illis inspectantibus, indeque demisit Spiritum Paracletum super suos (juxta factam promissionem:) quos instructos dono Linguarum emisit ad Gentes, ut nunciarent Verbum, per quod Mundus erat factus, incarnatum fuisse, et habitasse in nobis: peractoque opere Redemptionis rediisse ad Patrem, indidemque reversurum ad judicandum vivos et mortuos: ut quicunque resipisceret et crederet, baptizarcturque (in nomine Patris, et Filii et Spiritūs Sancti) salvaretur. Et quod huic inermi praedicationi cooperata fuerit virtus ex alto: quia utut Apostoli (oculati illi testes omnium) crudelitsime internecabantur, unā cum suis asseclis; devicerunt tamen Martyres, et mundus succubuit, porroque etiam Gentes convertuntur virtute Crucifixi ad Deum Abrahami, accepturae illam benedictionem promissam Omnibus.

Theol. II. Haec professio facit Christianos: habentes canonem suae Religionis Biblia, hoc est omnes Libros scriptos afflatudivino (in Veteri Testamento, Mosis et Prophetarum; in Novo, Evangelistarum et Apostolorum:) ex qua Plenitudine revelationum potest promanare sublimitas Fidei, Sanctitudo Vitae, excellentiaque Spei, prae omnibus antehabitis. O igitur felices Christianos, si nōrint sua bona, et se composuerint ad Exemplar sui Praecessoris! Habent enim ante se luculenter, quid credendumsit? nempe quae Dominus docuit; et quid faciendum? nempe quae Dominus fecit (exinaniendo seipsum, et resignando propriam Voluntatem; et subdendo se Deo, ad faciendum et patiendum omnem ejus voluntatem) et denique quid sper andum? nempe quae Dominus consecutus est post suam exinanitionem, gloriosam Resurrectionem, et Vitam aeternam.

Theol. 12. Haec est brevissima summa Christianismi. et perfecta, simulque compendiosa, via Coeli, quae docetur summatim in ipsa Catechesi: quia Symbolum Apostolicum Fidem format; Charitatem Decalogus normat; Oratio Dominica provocat Spem, quam Sacramenta obsigillant: quae omnia omnes habent, tametsi dispariliter.

Erat. Vere dispariliter. Nullibi tot variationes et dissidia, atque inter Christianos.

Idem Theol. 12. Domine, haec a fulgore lucis sunt, qua nos Christianos circumfulsit Deus. In tenebris enim etiam contrariis coloribus bene convenit: in luce etiam minimae differentiae sese ostentant, vel obumbrant, et huc illuc rerum motu mire variant.

Erat. Itane dissensiones vestras palliatis?

Idem Theol. 12. Non palliamus, ita est. Non dissimulatō tamen, quod ob imperfectionem humanam luci nostrae multum se admiscet tenebrarum: quod condonabit Deus, modo infirmitati ne admisceamus malignitatem.

Erat. Fac ita esse, et perge.

Theol. 13. Coelestis noster Magister commutans umbras Mosaicas veritate (ne inanes essent) et explanans salebrosam viam Legis in sanctam viam Sionis, per quam ne quidem stulti erratent, revocavit totam moralem Legem ad unicum praeceptum Dilectionis; et totam Ceremomalem ad ritum Baptismi et Eucharistiae (illum Sacramentum regener ationis nostrae, hanc nutritionis ex illo:) totam denique Forensem ad institutum Ecclesiasticae disciplinae, consistentis in admonitione, correptione, excommunicationeque, vi Clavium Coelestis Regni, quas reliquit Ecclesiae. Christiani tamen prolapsi sunt in disceptationes super his: et ex disceptatione in dissensum, proh dolor! etiam in adiaphoris. Commemorabimus principaliora, in quibus est consensio et dissensio. Diem Dominicum, in quo resurrexit Dominus, omnes agunt festum; caeteras anniversarias festivitates dividunt in Stativas et Conceptivas. Illae recurrunt quotannis iisdem mensium diebus, ut Natalitia Christi, et reliqua immobilia festa: hae mutant diem, ut Pascha, et dehinc Pentecoste, et alia mobilia festa: Sed et admittunt imperativas ferias, indictas interdum publicis jejuniis et supplicationibus.

Theol. 14. Cum feriatus dies illuxit, pientiores praeparant prius sacris exercitiis se et suos domi, conveniuntque dum Coetus convocantur pulsu cam panarum: ubi AEdituus pandit januas sacrae aedis, et chorus Cantorum decantat ad pluteum Psalmos, Hymnos, et Spiritualia Cantica, simul accinente populo, et assonante concentu Organorum (Musicorum) ubi habentur. Mox Concionator prodit ex adyto (Sacrario) et de Cathedra (devocans prius gratiam Spiritūs Sancti) praelegit Biblia, et dilucidat paraphrasi: jam Catechisans rudes; jam exhortans peccatores ad resipiscentiam, terrefaciensque refractarios, et sic praedicans Legem; jam consolans contrita corda, per merita et satisfactionem Christi, et sic annuntians Evangelium. Finitā Concione, peractis que precibus, ac Litaniā, Ecclesiastes dimittit Concionem, fausta apprecatione ac denunciatione benedictionis; faepe tamen absolvendo poenitentes, administrat Sacramenta; impoenitentes autem excommunicando, excludit participatione. Haec est Evangelium praedicandi ratio. Administrandi Sacramenta modum placeatTibi dilecte Collega [Haec dicet facie obversa sequenti] explicare.

Theol. 15. Incorporandi Christo, et Ecclesiae, baptizantur, etiam infantes: sed quos edoctum iri mysteria Fidei, fidejubent pii ad hunc actum exorati; quos postea babnzati vocant suos Susceptores; ipsorum autem Parentes, suos Compatres et Commatres. Reperiuntur tamen qui tales rebaptizant, inde dicti Anabaptistae, opinati infructuosum esse poedobaptismum ab insciis susceptum: qui suis conferunt Baptismum nonisi adultionbus, professis Fidem et Obedientiam ore suō, dum se scientes volentes devovent Christo. Abyssini rursum iterant Baptisma quotannis, superadjiciuntque ei Circumcisionem: Cophthitae et Suriani addunt Baptismum ignis, inustō charactere Crucis: alii superaddunt Exorcismum et Chrisma: alii denique immergunt baptizandos flumini: alii conspergunt solum aquā ad Baptisterium. Et quia Christus daturus se morti pro nobis, sanxit (locō Paschalis Agni) Coenam novam, in qua maudavit fideles suos cibari carne suā, traditā pro nobis in mortem; et poticnari sangvine suō, effusō in remissionem peccatorum: recolunt omnes celebrationem hujus sacrificii, quanquam non sine exprobratione sibi invicem discrepantiae, sententiarum et rituum.

Erat. Ecclefiasticos Ordines quam habetis inter vos diversos!

Theol. 16. Verum est: ab initio vero non fuit sic. Nam Apostolorum tempore Pastores pascebant Ecclesiae gregem! Doctores invigilabant puritati doctrinae; Seniores attendebant exercitio disciplinae; Diaconi curabant collectitias Eleemosynas, erogabantque inter egenos: sed postea gradus aucti suerunt, ur Hierarchia Graecae et Latinae Ecclesiae apparatissima facta sit: ubi nemo admittitur ad Clerum, nisi ordinatim ascendens. Nam primum initiantur Ostiarii, dehinc Exorcistae, tum Lectores, mox Acoluthi, postea Diaconi, tandem Presbyteri: quibus potestas datur faciendi Missam, audiendique auriculares Confessiones, et conspergendi lustrali aquā (aspergillō ex aquiminali haustā) et ungendi moribundos, copulandique novos nuptos etc. Sacellani praeficiuntur minoribus Sacellis; Parochi uni Paroeciae, quarum plures constituunt Dioecesin (seu Episcopatum): Episcopatui vero praeest Episcopus, cum suis Canonicis et Suffraganeis: et aliquot Episcopis

page 1037/1038, image: s578

Archiepiscopus: quibus rursum superior est, Patriarcha: summus autem inter hos, Papa cum Cardinalibus suis. Monachi inhabitant Monasteria, professi sponta neam paupertatem, et castimoniam, et obedientiam, secundum certam Regulam: quibus praesunt Antistites (scilicet Abbates et Praepositi;) Monialibus vero Antistitae et Abbatissae. Eremita tenet se in Eremo.

Theol. 17 De scandalis quoque inter Christianos docendum est. Qui dissidia et discidia invehunt, salvā fide vocantur Schismatici; qui a fide deficiunt, Apostatae; qui erronea dogmata pertinaciter defensitant, Haeretici: ipsi vero haeresium authores, Haeresiarchae. Cujusmodi scandalis quoties obviandum est, convocatur (pristino more) Synodus, provincialis vel nationalis, aut etiam Concilium Oecumenicum: ubi congregati summates Orthodoxi, assertoresque Catholicae Fidei, determinant controversias, componuntque schismata, et dicunt anathema blasphemantibus: quae tamen sunt supra captum, relinquunt indecīsa; et quae non possunt emendare, commendant Deo.

Erat. Optime faciunt, ita qui faciunt: soli Deo non deerunt emendandi nos omnes, et omnia, viae. Odisse hominem, quod aliquid aliter sentiat, vel faciat, ignarus aliter, non est humanum, nedum Christianum: quandoquidem Christus vester, adeoque noster jam communis Salvator, nullum nisi perpetuum patientiae ac mansuetudinis exemplar reliquit.

ACTUS II. SCENA. VI. De Mahumedismo. [Apollonius cum Theologis tribus.]

Apoll. Mihi ergo Mahomedismus jam examinandus est. Dicite, Mahumedani quinam sunt et dicuntur?

Theol. 19. Mahomedani sunt, qui post Mosen et Christum tertium recipiunt magnum Prophetam (tametsi errant) Mahumedem. Qui cum esset homo bellator. Regnorumque affectator, ut Mundus religionem haberet faciliorem, quam illi visus erat Judaismus, onerosus ceremoniis; et Christianismus, scrupulosus sublimitate sensuum: introduxit novam miscellaneam ex utraque, interpolatam novis quibusdam insulsis figmentis. Ubi instituit feriaticum diem esse suis sectatoribus, Veneris diem (quod ea die homo creatus esset;) et precari atque ablui quinquies de die; interdixit vero iisdem suilla et vinō; indulsit contra polygamiam, promisitque post obitum corporeas voluptates in Paradiso, et qvae alia vana vano homini visa sunt.

Apoll. Etiamne doctrinam suam in scripta retulit?

Theol. 19. Retulit, ope Sergii Monachi Nestoriani: ipse enim idiota fuit, scribendi et legendi ignarus. Librum ipsum consarcinavit novae Legis titulō, divisum in Azoaras (seu Capita) 114, appellavitque Alcoran: quem interpretantur illorum Mystagogi, dicti Talismanler et Dervisi; qvorum supremus Muffti est. Dissident ipsi quoque Musulmanni (seu Muslimi; ita enim seipsos nuncupant) dum alii volunt solum Ali authenticum interpretem Alcorani; alii sociant huic Ebubecar, Aomar, Osman: et hoc est quapropter Turcae cum Persis adeo in se bellis saeviunt; alioqui utrique expertes cognitionis rerum, adminiculantesque res suas tantum severitate.

Apoll. Deplorandum est, Homines hīc disconvenire maxime, ubi conveniebat convenientiam esse maximam; in advenerando uno illo Conditore omnium.

Theol. 20. Nec minus tamen inconveniens, quod Libertini faciunt, velle approbare Religiones omnes, et sectari quamcunque; subest enim deceptio, Deusque Zelotes vult nos esse ferventes in suo cultu, abesse teporem.

Apoll. Quae ergo erit tandem Religio optima?

Idem Theol. 20. Loquuti sumus ut sapientibus, Vos ipsi judicate.

Apoll. Dic nihilominus.

Theol. 20. Primaeva Religio, Paradisiaca, radix est omnium, cujus aliquid manet in corruptissimis etiam. Ad speciem eundo, Gentilismus vagum quid et coecum est, mera figmenta cerebri humani, imo impurorum spirituum, qui assumtis idolorum nominibus, coli voluerunt. Iudaica multum umbrarum habuit jam ab initio: quia res futuras, Messiam, Redemptionem, Vitam aeternam, typis adumbrabat Deus: nunc vero minus quam umbra umbrae est. Christiana habet veritatem, totam Dei Revelationem amplectens, totum Deum colens: sed verus Christianismus vulgo exolevit, nudum nomen habemus, imo larvam prore. Abiit a nobis Christus, nos ab illo. Jussit se quidem sequi, et ostendit viam absque errore: sed quia est angusta, pauci eam ingrediuntur. Imo pauci eam norunt, latet plerosque tota. Mahumedismus vero totus res seductoria est. Alcoran autem, non suppletio Legis et Evangelii, sed corruptio. Nam qui inventō perfectō aliud quaerit, deterius quaerit, et inveniet.

Apoll. Misereatur illorum, omniumque errantium, DEUS, ut errorum suorum finem inveniant!

Theol. idem 20. AMEN!

[Fiatqve aliqvantulum silentium.]

ACTUS II. SCENA VII.

[De Providentia DEI; finiqve Rerum.]

Theol. 21. Pientissime Rex, vosque Sapientissimi Consiliarii, aspectastis hactenus visibilia: superest ut Vobis ostendantur ea, quae spectari non possunt, nisi mentis oculō.

Rex. Ecquaenam illa?

Theol. 22. Perreconditus Ille, qui essentiā incomprehensibilis permeat omnia, operaturque omnia in omnibus: cum occultis exsequutoribus consiliorum suorum, Angelis. Tametsi enim Opitulator omnium non sit indigus opis, fuit tamen placitum Illi constituere sibi praeveloces administros Providentiae suae, non praepeditos corporali mole: qui amandati obirent mandata, functique legatione referrent se ocyssime, et circumstarent thronum gloriae. Sed pars illorum desciverunt ab obtemperatione per arrogantiam, suntque deturbati Coelo empyreo ad Oreum: qui autem perstiterunt confirmati sunt, ne amplius possint labi. Novimus eos distingvi nominibus: sed quae nobis incomperta sunt: praeter Gabrielis, Raphaelis, Vrielis etc. Malignorum Spirituum caput vocant Beelzebub et Lucifer. Boni associant se piis insensibiliter ad averruncandum mala, et eos protegendum ab insultibus Vastatoris, tandemque inferendum animas aeternitati: appparent interdum, disparentque rursum; non praestringendo oculos, sed reapse. Mali genii cum apparent in persona alicujus male mortui, dicuntur Larvae; cum homines aliās proterrent, Spectra; cum infesti sunt infantibus, Lamiae; cum tumultuantur per intempestam noctem, Lemures; cum tumulantur alicui veteratorie, Lares et Penates: justus tamen dispensator omnium, utitur illis quoque ad salutarem probationem piorum, et promeritam divexationem impiorum.

Theol. 22. Stulti ergo sunt Epicurei, facientes ociosum Illum perbeatum, quem censent non esse fatigandum tumultu Rerum; quem tamen interesse Rebus inseparabiliter, arguunt vaticinia et portenta ac prodigia, praesignificantia ac portendentia ingentes

page 1039/1040, image: s579

mutationes, toties comprobata eventis, ut scias praemoneri nos ab Omniscio. Insani quoque sunt Stoici, qui connexione causarum naturalium catenant Fatum, cui etiam innectunt Motorem et Rectorem omnium: sic enim res non procedere coarguit, quod non veniunt semper eadem effecta ab eadem causa; quemadmodum experiuntur Astrologi. Denique vesani (excordes) Machiavellistae, qui autumant Mundum regi humanis consiliis: cum tamen negotia (callidissimorum quoque) non sic finiunt quomodo inchoant: quin videmus infelicitari maxime; dum illi Providentiae divinae oppugnatores, dextrae vero suae osculatores, infinitā vafricie cum fortuna luctando, tandem in consilii divini casses incidunt.

Theol. 23. Quisquis ergo sapis, statue firmiter, ut cunque res nostrae subjaceant vicissitudinibus, eas tamen nec volutari temerariis casibus, nec constringi fatali necessitate, nec versari humanis astutiis: sed providentissimo consilio Ejus, qui praevidet omnia ab aeterno, et disponit secundum beneplacitum suum. Fors et Fortuna nihil sunt, etiamsi dentur fortuiti Casus: hi enim dicuntur respectu nostri, non Providentiae; quae tam praescit quid fututum sit cras, perendie, et deinceps; atque scit quid factum est heri, pridie, et abhinc tot annis: quippe praedestinavit omnia bonis in bonum. Insunt ergo omina rebus: at captare praesagia usquequaqve, est superstitio: si dignabitur manifestare aliquid tibi, qui providet omnia, non latebit tibi: Tu eccur velis anticipare fata tua? Laetemur potius nos esse curae illi, qui melius novit quid expediat nobis, qvam nos ipsi, habetque amplam facultatem benefaciendi; quippe in cujus manu sunt omnia, et cujus imperio coercetur ipsa quoque potestas inferorum.

Theol. 24. Interea tamen faciamus consulto sub metu ejus, quicquid possumus, ne quidquam eveniat nobis fortuito: si quis nescit rationabiliter agere, et competenter fiduciam collocare in Moderatore rerum, irrequietus est, et expositus infortunio: exadverso, qui recte agens non diffidit Illi fidissimo, seu illi contingunt bona, seu accidunt mala, sedatus erit, praesumens laetitiam aeternantis bonitatis ejus. Adveniet enim novissima dies, qvā mundus deflagrabit et corruet, nos autem resuscitabimur et judicabimur: ubi patescent omnia, manifesta et occulta, ratioque reposcetur ab omnibus anteactorum, cogitatorum, dictorum, factorum. O ter beatos, qui tunc habebunt propitium! pascentur enim non ambrosiā et nectare (ut fabulati erant ludiones Poetae) sed absconditis et ineffabilibus suavitatibus, in sempiternum. At vae illis infelicibus, qui patrārunt abominanda! detrudentur cum rerum perditore in Gehennam, excruciandi inenarrabilibus tormentis; Vindex enim gloriae suae erit Judex universorum. Ita erit finis omnium, Salus aut Exitium, nunquam desitura: huc exeunt omnia, etiam Tuum, o Rex! Mundi lustramen.

Rex. Faxit Miserator hominum, propter misericordiam suam, ut tandem, tandem, tandem, omnes homines agnoscant miseriam suam, dimittant errores suos, redeant ad Deum unum, et illi serviant brachio uno. Ah quam haberemus Coelum in Terra! Quod si stupidus Mundus a se impetrari non patitur, ut vel vestrā Philophi sapientiā, vel vestris Theologi obtestationibus, vel nostrō secularis Potestatis regimine, emendetur; veniat Christus et emendet nos ad aeternitatem!

Omnes quasi uno ore. Amen, amen, amen.

Rex surgens. Vos autem Amici dilecti, valete: et pro navata in Rerum lustramine nobis opera, gratias habete. Jam autem redibimus ad munia vocationis quisque suae.

[Surget, ibitque, honoratus et comitatus ab omnibus.]

(Musica.)

EPILOGUS.

Eminentissimi Viri, quicunque honorata praesentia Vestra praesentem actum ornare dignati estis, me pusillum etiam audite. Agendae enim sunt vobis a me, omnium nomine, gratiae: exquirenda de speciminibus diligentiae nostrae judicia: fundendaque unanimiter, pro ulteriore successu bono, ad Deum vota. Primum illud more fit, ideoque brevibus expediri poterit: alterum plus habet momenti: tertium vero plurimum. Habere igitur gratias Amplissimi Patroni et Fautores, quod Scholasticos nostros spectando ludos, diligentiae nostrae addere non intermittatis calcar. Videtisne autem, quaesumus Vos, Exercitii hujus jam tandem scopum et usum? Spero: Sic enim in conspectu Vestro omnia majora Mundi, Vitaeqve humanae negotia, recitabamus, et actionibus vivis repraesentabamus, ut seriis quibusdam negotiis. Nos et Vos interfuisse videri, cumque fructu olim interfuturos (dabit Deus) sperari possit. Qvippe octo id genus amoenis Actibus, annuō spatiō, succinctam Rerum omnium synopsin, totiusque Latinae linguae medullam, exhausimus, et ingenio subegimus, cum Deo. Redireque hoc idem, et in orbem circumiri, poterit quotannis. DEUS modo sit nobis auxiliō! Custos Israelis custodiat sibi Ecclesiam suam! Deus pacis det nobis pacis halcyonia! sublatis perniciosis ex humano genere bellis, exstirpatisque erroribus, haeresibus, idolis, omnibusque Deum verum modis falsis et vanis colendi ritibus. Iehova sospitator noster servet nobis et Scholae ac Ecclesiae huic summos Moecenates, simul Fautores ad Benefactores nostros, quam diutissime incolumes! Coronetque hac in Schola docentium et discentium labores! ut sementis diligentiae nostrae exeat in pulcherrimam publici boni, quoquomodo per nostram quoque tenuitatem promovendi messem. Exaudiat vota, faciatqve rata, qui solus potest, Deus! Vos autem longum valete, perpetuumque salvete!

JEHOVAE Zebaoth, a quo, per quem, et in quem sunt omnia, aeternum individuae adorandae TRIUNITATI, sit honor in secula seculorum, Amen, Hallelujah!


page 1041/1042, image: s580

Peractis cum applausu hisce Ludis (confluebant enim eminus etiam Nobiles et Pastores, postremo autem ipsamet Celsissima Princeps cum Aula sua, et praesentium Magnatum corona, interesse dignata est, eumqve in Arcis area peragi voluit) abeundum mihi erat qvō revocabar, in Poloniam, valedicendumqve Hungariae in eorundem hospitum freqventia. Ad qvod me nonnullorum Voces, a discessu meo exercitia haec obsoletum iri metuentium, incitabant: non tantum ut sermone valedictoriō eos animarem, sed et Sermunculum illum typis mox exscriptum stimulo relinqverem. Qvod et factum, hunc in modum.

Laborum Scholasticorum Patakini obitorum Coronis, Sermone Valedictoriō, ad Scholam Patakinam, ejusqve solertes D. D. Scholarchas et Visitatores, Generosorumqve et Reverendorum magnam panegyrin, habitō imposita, Anno M. D. C. LIV. Iun. 2. Auxilium nostrum a Domino, qvi fecit Coelum et Terram! Amen.

MAgnifici, Generosi, Reverendi, Doctissimi, Clarissimiqve Viri, Valedictorium meum ad vos sermonem unde auspicabor? Valedicere enim necesse est: qvia fata vocant alio. Cum vos primum ex hoc loco, sub meum ad vos (ante triennium et sex menses) adventum, alloqvebar, prima mihi verba, Comico a Poeta mutuata, erant: Dii nos homines ut pilam habent, jaciunt qvo volunt. Nunc Vos verbis Salomonis alloqui lubet: Generatio una abit, altera advenit. Oritur Sol, et occidit Sol, iterumque ad locum suum revertitur. Quod idem de Fluminum et Ventorum fluxu et refluxu idem ille pronuntians, ad homines accommodat, similem horum esse conditionem. Nasci eos et mori; in Mundum venire, rursumque abire; Viventium autem mutationes pariter esse varias et perpetuas: quod per totum Ecclesiastae librum deducit. Qvae omnia esse vera, Omnes Vos mecum testes eritis. Ante annos enim centum nemo hostrūm hīc fuit: post annos centum nemo hīc, aut usquam sub Sole, erit. Imo ante annos triginta nescio an credam quenquam nostrum hīc fuisse: Nunc ecce adsumus! sed quam diu? Eundum cuique erit, quo fata vocabunt: aliis hodie, aliis cras, aliis perendie, et sic consequenter. Me in exemplum habete! Veni ad vos: Vidi vos, Relinquo vos: quia unde fui egressus, eōdem me regredi jubet Deus. Ergo Valete! Nihilne amplius? Valete. Omnia dixi, cum verbum salutis dixi.

Et tamen volupe est plusculis ad vos uti verbis. Favete, et me ultimum Vobis loqventem audite. Equidem quod Paulus ex Asia abiturus Ephesinis amicis dixit, Scio vos non amplius visuros faciem meam: ego dicere non possum, Scio; possum, Metuo. Loquamur igitur nobis tanquam non amplius nos visuri, non amplius nobis loqvuturi. Et loquamur sic, ut honestam utrinque in mentibus nostri memoriam; occasionesque recordandi sanctae hujus ad tempus cohabitationis, relinquamus.

Ecquodnam autem erit valedictorium nostri colloquii argumentum? Hactenus vobis ex Cathedrā hāc vestrā loquebar ut Philosophus fere, certe ut Scholasticus Doctor: nunc loquar ut Verbi Divini Minister, et Apostolorum imitator. Fundamentumque mei ad vos sermonis ponam illa Joannis Apostoli verba (2 Joh. vers. 8.)

Attendite vobis ipsis! ut ne perdamus quae operati sumus: Sed ut mercedem plenam recipiamus.

Aureum hoc ad omnes Christianos monitum (ut ne quis non attendendo sibi amittat Fidem, Charitatem, Spem, jacturamque sic faciat Salutis, quam operabatur) faciamus nunc nostrum, oro Vos, omnes praesentes! ad attendendum nobis pariter, ut ne nos quoque nostrorum circa hoc illustre Ecclesiae seminarium, Scholam hanc, laborum fructum amittamus. Dicam igitur ordine.

I. Qvid sit quod nos hīc loci, totō triennio, operati sumus?

II. Quid sit Attendere, ne hoc amittatur? et Quinam illi, quibus attentio mandatur?

III. Qvid Merces plena? et quid Recipere mercedem plenam? et quid denique Attendere ut merces recipiatur?

De I. Observandum, Apostoli verba in Bezae et Pagnini versione ita sonare, quemadmodum praelecta sunt. Vulgata vero, et aliae quaedam, omnia efferunt in persona secunda: Videte Vos metipsos, ne perdatis, quae operati estis: sed mercedem plenam recipiatis. Nec Latina solum, Graeca etiam Exemplaria sic variant. Ad quam variationem quid dicemus? Videamus de hoc primum. Verisimile est non Apostoli calamum variasse, sed Librariorum. Utrō igitur modo Apostolum fuisse loquutum credemus? Nescio: quia utrumque recte dici video. Nempe et Apostoli operati sunt: et Fideles illis cooperati: et Apostoli amisissent fructum laboris sui et Auditores, nisi utrinque attendissent. Credo ergo divinā dispositione illam scriptionis varietatem admissam., ut alloqui Auditores suos utrōque modo hucusque possint Verbi Divini Ministri. Sicut ego jam Vos alloquor. 1 Attendite, et Attendamus. 2 Quoe operati sumus: ego scilicet Vobiscum. Et, qvae operati estis, Vos nempe meo suasu. 3 Ne laboris nostri fructum perdamus: perdam enim Vobiscum ego, si vos perditis. Et, ne laboris fructum perdatis: Perditio enim erit Vestra, et posteritatis. 4 Sed ut mercedem accipiamus: Nam et mihi demum merces erit, et corona, si peregisse opus Vos testes habebo. Et vos accipietis laborum mercedem, si melioris Literaturae haereditatem transmiseritis ad posteros. His ita praedeclaratis, veniamus ad propositas Quaestiones sigillatim.

Prima est, Quid hoc sit quod operati sumus hoc loco, triennio elapso? R. Opus nostrum quale fuerit pateat, primum ex Celsissimae Principis, Dominae Dominae nostrae Clementissimae, hac de re ad me datis Vocatoriis. 2. Ex editis Libellis: 3. Ex ipso Scholae hujus nostrae, in melius mutari coeptae, praesenti statu.

Quantum ad Celsissimae Principis literas (quas urgente opus hoc sapientissimo Sigismundo, suo tunc, nunc Coeli delicio, ad me dederat) lubens ejus formalia huc ponam, ut omnibus Vobis, adeoque posteritati, ipse primus perqvam laudabilis Celsitudinum suarum scopus ob oculos sistatur. --- Vocamus Te (Nostro et Illustrissimorum Filiorum nostrorum nomine) eo fine, ut nobis in Patakina nostra Schola in melius reformanda (quod in honorem Dei; et bonum Iuventutis Gentis nostrae, salutemque Ecclesiarum Christi per hoc Regnum, pie, serioque molimur) sancto adjumento sis, atque hīc apud nos Tuae jam passim Gentium celebrari coeptae vere Naturalis Methodi verum, plenum, illustreque specimen edas. Non quod te a gravioribus studiis Tuis, quibus senectutem

page 1043/1044, image: s581

Tuam publicō bono consecrasse, et iis distineri, audimus, ad Scholastici pulveris onerosas curas avocatum velimus; sed ut sub directione Tua nostri Viri docti, Scholae hujus nostrae praefecti, ac praeficiendi, Rectores et Magistri, felicius in desiderata illa reformatione progrediendo, ex peractis Tuis circa quaesitam operose studiorum Methodum laboribus, delicias Tibi creent: eoque ad majora illa, quae cum Deo moliris, plus etiam hac ratione animi et tranqvillae mentis, bonaeque spei, accedat. Si annuis votis nostris etc.

Haec Illustrissima Sua Celsitudo. Nos autem quid? Postquam ad vos delatus fui, prima deliberatio fuit, publiceque recitata Oratio, de Cultura ingeniorum: Cur non in nativa sterilitate sua ut sylvae ac deserta relinqui, sed ut Hortorum vireta ad amoenitatem, et fertilitatem, sedulo percoli debeant? Nominatim vero, An in Gente vestra de aliqua universaliore, pleniore, melioreque Ingeniorum Cultura cogitationes suscipiendi obveniant causae? Et quia non causas tantum desiderii, sed et occasiones adesse vidimus, addebam: Cur hoc tempore, et hoc loco, et per nos praesentes, nullis amplius adhibitis prolationibus, nullisque aliis expectatis occasionibus, desideratum hoc opus in sancto Dei nomine inchoari deberet?

Ubi ad rem ipsam ventum erat, proponebam. Quid in Reformatione Scholae hujus praestandum nobis cum Deo proponeremus? Nempe ostendere ac introducere Latinae Lingvae docendae et disceudae compendia pulchra, ad illius amoenam puritatem viis amoenis assequendam. II. Melioris Philosophiae vireta, ad ingeniose omnium Rerum rationes (quantum quidem Christianae sufficit modestiae) vestigandum. III Morum limaturam egregiam, ut hinc polituli exire possent Politici, quorumvis hominum conversationi idonei.

Quantum ad primum scopum, Latinam Linguam integre, pure, eleganter discendam: ut desideria haec assequeremur, disterminavimus studium ejus in gradus tres, Per Classes tres, unō triennio pertranseundas. Docendo nimirum et discendo, Anno primō Omnia Latinitatis Fundamenta; secundō, totam Latinitatis Structuram; tertiō, omnigena Latinitatis Ornamenta. Cui fini concinnavimus Libellos examussim huc adaptatos, Vestibulum Latinae Linguae; Ianuam Latinae Linguae; Atrium Latinae Linguae. Et quidem quodque horum tripartito. Primo Voces digerendo Vocum serie, ordine Alphabeti: quales libri Lexica, et Dictionaria, dici consveverunt. Secundo, easdem Voces digerendo Ordine Rerum, quō in Mundo exstant; ut nostri applicare voces Rebus consvescendo, non Vocabula sola, sonum sine mente, sed cum Vocabulis Res, addiscerent: Cujusmodi Libros Rerum Nomenclaturas, Rerumque historicas Enarrationes, vocamus. Tandem, digeruntur Voces Linguae sub Regulas analogiae, ordine Grammatico. Habet igitur nostra haec Linguam Latinam docendi et discendi Methodus, quicquid hoc in genere desiderari potest: et quidem singula illa vulgo usitatis meliora: absit invidia dicto. Dictionarium enim Vestibulare brevissmum est, Radices tantum Linguae, cum paucis derivatis continens, aliis Ingenia non distrahens: sicut et Grammatica Vestibularis tantum fundamentalia et analoga ostendens, aliis non terrens. Textus vero Vestibuli Mundum artificiose ad puerilem captum ita resolvit, ut primō capite Res Mundi, eoque Nomina sola; recenseat; secundo Rerum accidentia, eoque Adnomina sola; tertio Rerum Actiones et passiones, eoque Verba, etc. Cujusmodi Rerum analysis cum facillima sit; toti tamen Philosophiae fundamenta ponit.

Sic et Januales libelli tres, omnibus hoc in genere meliores ut essent elaboravimus. Lexicon enim Ianuale dedimus, quod Linguae Radices in sua derivata et composita diducens, omnia in copulam reducit. Sententias puta, utile aliquid (Physicum aut Ethicum) menti repraesentantes. Quod facit ut sine taedio, cum delectatione potius, omnia legi possint: quale Lexicon nondum fuit visum. Grammatica item nostra cum sit plenior vulgatis (totum enim Sermonis artificium detegit, ad Periodicam usque doctrinam) brevior tamen est, et lectu amoenior: addam quoque verior, nullam falsam tradens Regulam, quales alibi occurrunt infinitae, ut in ejusdem Praefatione ostendi. Nomenclatura denique Rerum, sive Ianuae Textus, brevem habet et spissam, veramque Rerum in Mundo praecipuarum enarrationem, ut Encyclopaediolae instar sit, multisque Eruditis totius Eruditionis medullam continere videatur.

Atrium Latinitatis eadem tria, eōdem artificio concinnata, habet. Textum nempe, quo omnia in Januae Textu proprie ac simpliciter expressa, varie picturato habitu efferuntur, ad differentiam styli floridi a simplici et nativo facile pervidendum. Et Grammaticam Elegantem, omnem Phrasin, Sententiam, Periodum, varie variandi Regulas tradentem. Lexicon denique Latino-Latinum, cujus ductu Latina (e Januae Lingvae Latinae jam nota) Latinius proferri, Latinissima vero etiam Latinissime variari (Classicorum Authorum phrasibus) queant.

Videtis jam, quid sit, quod Latinae Linguae respectu operati sumus hoc triennio. Quid autem respectu realis Scientiae, Artium, Philosophiae? Brevissimum esset dicere, Praenominatis Philologicis libellis inclusa sunt omnia fundamentalia. Rerum videlicet e quibus Eruditio constat notitia, cum humanae Ratiocinationis catena perpetua. Non enim corticem dedimus sine Nucleo, non vasa vendidimus sine Vino: Verba et Res tradidimus parallele: Loqui et Res intelligere. Res intelligere et de iis Loqui, docuimus: quia Homines, non Psittacos, formare voluimus. Quisquis ergo Discipulorum nostrorum ea quae Vestibulo, Janua, Atrioque continentur perdidicerit, et intellexerit, nec Rerum, nec Mentis inops erit, usumque sentiet per totam Vitam. Verumenimvero quia semina frugum nondum sunt fruges, neque Philosophiae rudimenta ipsa Philosophia: majus quid requiri, et plenius, explicatiusque circa omnia quae usus Vitae requirit, fateor. Quapropter et Philosophiae, imo Pansophiae, syntagina elaborari caeptum est, licet absolutum non sit. Partes tamen primarias humanae sapientiae (Idearum aeternarum, Operumque Dei in Natura, et Operum humanae Prudentiae) jam in manibus habent, et docebunt, Successores hic nostri, quos paulo post nominabimus: quae restant, submitti poterunt, si vivere dederit Deus.

Tertium quod proponebamus, fuit Morum politura; in qua quousque simus progressi, ostendit Libellus anno superiore (sub titulo Praecepta Morum) typis exscriptus: et ante illum Fortius Redivivus, sive De pellenda Scholis Ignavia etc. Sed hic non deest quod quaeramus et doleamus. Feritatem quorundam potenter se nobis opponere, et ne in melius eant asperi Mores, obstare. Inter quae novum emergens sunt malignae quaedam inter Studiosos publicos, et Juventutem Nobilem Classicam, aemulationes: quibus remedia quaerere Vestrum sit Patres Patriae, Scholaeque Patroni, non meum.

Hoc tantum dico, Prudenti temperaturā esse opus: quā nec Animi generositas in generose natis servili tractatione frangatur; nec rursum innatus quibusdam noxius Animi tumor non deprimatur. Sed utrumque id Praeceptorum providā ac paternā curā, non autem privato alicujus fastu ac libidine: quam ataxiam si toleratis, Scholam Vestram meliori ac molliori statu Morum et politiae respectu (quo Reformatio haec nostra vel primario collimat) nunquam videbitis.

Observandum, vocem quā hic utitur Apostolus, Operati sumus, plus inferre quam si dixisset Egimus, vel Fecimus, aut in quo fuimus occupati. Operosum enim innuit, et onerosum, simulque tamen fructuosum laborem esse Christianismum: qui in rem et opus, Dei ope, exeat. Qualis revera et noster hic, circa rem Scholasticam in melius transformandam, conatus fuit: qui nobis ah quam multas et varias, molestasque afferebat luctas, et laborem ex labore!, non ad nauseam usque solum, sed ad desperationem propemodum. Pervicit tamen constantia, et cooperans nobis Dei virtus, ad emovendum multarum difficultatum tricas: perfacili et amoenā illā ostensā viā, cui et studiorum nauseam Ingeniis

page 1045/1046, image: s582

excutiendi, et laborum appetentiam iisdem ingenerandi, atque sic Scholarum Pistrina in Ludos transformandi inesse vim, effectu ipso patet. Exercitia intelligo publica, quibus in publico Theatro Adolescentes diligentiae suae dare specimina, perque lusum ea agere nunc, quae olim agenda erunt serio, decenti vultu et gestu, sermoneque rebus attemperato, permittuntur: ad comparandum sibi eo modo res honestas in conspectu cujuscunque, aut quorumcunque, agendi habitum. Nam si recte Seneca. Quem in ipsa re trepidare nolueris, ante rem exerceas, dixit: recte igitur Nos, e Schola nostra prodituros Mundi cives, ut ne in ipsis vitae negotiis trepident, ante ipsa negotia sic exercemus, ut egressis Schola nihil adeo novum obvenire possit, quod non e tali nostra hīc in Schola Universali Rerum lustratione, ac vivā repraesentatione, praenotum sit. Hanc igitur vivam Methodi praxin, tanquam docentibus et discentibus explanatissimam viam (in qua deliciando etiam progredi licet) pro amoena coronide eorum, quae hīc operati sumus, merito ponimus.

De II. Haec de prima Quaestione, Quid operati simus: seqvitur, Quid sit Attendere, ne amittamus quod operati sumus? Amittit rem facile, qui negligenter habet: ut Christiani Verbum Dei, si non attente audiant, non profunde cordi imprimant, non praxi exerceant: sic enim illis effluit, Hebr. 2. 1. Nos ergo etiam, si quod in usum Scholae hujus operati sumus negligenter habebimus, et non praxi urgebimus perpetua, amittemus certo. Ergo ne amittamus videndum. Quis autem ille erit, cui hoc Videre, et Attendere, incumbet; Omnes qui operati sumus. Qui vero sumus illi, qui sumus operati? Apostoli verba lectionem habere ambiguam, dixi. Operati sumus, et operati estis. Nos ista jungamus: junximus enim reverā operas et labores. Primae laudis partes sunt Illustrissimae Principis, Maecenatis benignissimae, cujus pius et Christianus zelus structurae hujus angularem posuit lapidem, et hactenus sustentat omnia. Proximus in opere hoc Celsitudinis Suae Collaborator, sidusque Consiliarius, fuit deliciae suae, Gentisque totius quondam (eheu!) ocellus et corona, omnium autem nostrūm spes post Deum summa, Illustrissimus Dominus SIGISMUNDUS RAKOCI: quem fata Terris ostenderunt, rursumque, ceu indignis, eripuerunt. Tertio inter operarios loco Te pono, Clarissime Domine Johannes Tolnaj, qui mei huc vocandi primus author et svasor, dein autem in urgendis operis primarius et perpetuus [gap: Greek word(s)] (instigator) fuisti. Addebas pondus, Tu Generossime et Magnifice D. Andrea de Klobusitz, Celsissimorum Principum Transylvaniae Consiliarie fidissime, noster autem dignissime D. Scholarcha: qui me huc primo ad colloquia evocatum, Eperesinique apud Te gradum sistentem, ita animabas, ut licet huc ad Vos veniendi nullum esset propositum, nec ullō modō fieri posse videretur, Tu sapientibus Tuis colloquiis primam cordi meo impresseris inclinationem. Huc delato stimulos admovebas Tu Reveren. et Clariss. D. Francisce Vereci, Ecclesiae hujus Pastor primarie, Gymnasii vero hujus Scholarcha vigilantissime: qui me de suscipienda oblata Vocatione precibus et instantiis Tuis acriter ursisti et ussisti: atque sic per Vos negotio huic initium datum est. In opere autem ipso quis laboravit? Omnes iterum nos. Celsissima Princeps favendo et fovendo: reliqui consulendo: Vos etiam dilecti amici, Studiosi, Lexicon Latino-Hungaricum concinnare juvando. Imo et ipsi vos discipuli Classici, oblatis industriae Vestrae amoenioribus pabulis alacriter utendo. Omnes igitur Vos (et quicunque favore Vestrorem Scholae promovere non dedignamini, Generosi Domini Patroni, Reverendique Domini Pastores) Vobis dictum putate: Attendite vobis ipsis, ne perdamus quod operati sumus.

Quomodo autem? Tu Celsissima Princeps non subtrahendo liberalem Manum. Vos Scholarchae non avertendo vigilantem Oculum. Vos Professores ac Praeceptores non declinando a rectae Methodi ac Diligentiae Via. Vos Discipuli gnaviter occasionibus utendo, et ad verae ac realis Eruditionis amorem Vos invicem inflammando. Ego denique Vobiscum attendam: in praesens quidem Vos praemonendo, dehinc autem pro Vobis orando, et quicquid adhuc bonarum in rem Vestram observationum dederit Dominus, fideliter communicando.

De III. Restat ultima expendamus Apostoli verba: Sed ut mercedem recipiamus plenam. Merces laborum, est ipsissimus laborum ex voto successus, adeptioque illius boni, ob quod labores suscipiuntur. Plena vero merces est plena optati boni adeptio, securaque possessio: ut laborum magnitudini magnitudo utilitatis, et inde orti gaudii, respondeat. Ut recipiamus, inquit, eaque voce docentium et discentium labores sementi comparat: ubi semen ideo spargitur, ut cum faenore recipiatur. Da o Deus, ut apud nos quoque recipiatur! Fecimus enim sementem plenā manu: da ut respondeat Messis! ut Fructus laborum nostrorum, et Benedictionis Tuae, non modiis, sed horreis, metiamur! Id quod Vobis dilecti Hungari sperandum, atque a Bonitate Dei, et Virtute Vestra, omnino exspectandum est. Nemo dicat, Nostra messis adhuc in herba est: surgit enim jam altius. Sed tametsi in herba sit adhuc (respectu majorum profectuum) sit tamen modo vere sementis, Messis non emanebit: ad quam aliter quam per herbam, spicam, frumentumque in spica, non venitur, teste Salvatore (Mar. 4. 26. 27. 28.) Quemadmodum ergo Agricola segetem frutescere videns, nondum quidem aeque gaudet atque post completa horrea, gaudet tamen, spem suam ante se vipens laetam: ita Vos efflorescere incipientia videntes ingenia Vestra, gaudete. Dixi autem, Messem plenam Vobis a Bonitate Dei, et Virtute Vestra, exspectandam Iungo ista duo, quia illa jungi vult, ipseque jungit ubique, Deus noster: promittens aperire, inveniendum offerre, dare denique, non aliis qvam qui pulsant, quaerunt, petunt. Nempe, quicquid ordinarie Deus agit, per ordinaria agit media: inter quae primo semper illa ipsa Creatura est, quam conservare, vel majoribus donis ornare, vult, si inditō sibi conservandi sui amore, et in majus provehendi studio ac industriā, debite utatur. Quo respectans Apostolus hōc locō, non dicit, Orate Deum ut ne vos permittat amittere fructum laboris Vestri: neque, Attendant qui Vobis praesunt, aut quorum curae commisistis res Vestras: sed, Attendite Vobis ipsi, ne perdatis quae operati estis, sed mercedem plenam recipiatis. A Vobis igitur, Domini et amici mei, a Vobis dico ipsismet, non aliunde, exspectate eorum, quae in Schola Vestra in melius ire incipiunt, tum stabilitionem, ut ne quid eorum pereat; tum incrementa semper majora, ut ne non tandem plenam laborum videatis, et recipiatis, mercedem.

Attendite inquam tanto magis, quanto evidentius jam patet, quam parum abfuerit quin laborum nostrorum mercedem amisissemus penitus omnes: dum inter tot difficultates desperare inciperemus propemodum omnes. Nunc ergo resumtis animis eja sperate! eja viriliter agite! ne perdatis quod operati sumus. Dolenter fero, conscientiam testor, quod quodam Vestrūm male augurari, post discessum meum ruituram esse Scholam, audio. Itane vero ruituri Coeli Vestri me unum fecistis Atlantem, ut me unō subductō ruere necesse habeat? Itane homini extraneo fiditis per omnia, Vobis ipsis diffiditis per omnia? Absit tantam ignominiam inuratis nomini Vestro, tantā injuriā afficiatis communem bonorum largitorem Deum: qui aeque Vos ingeniō, acumine, robore, dotavit, atque ullam Gentem. Velle tantum adsit, Posse non deerit: postquam et Scire jam ostendimus Vobis. Aperte Vobiscum ago, quia aperte agendum est. Si Latinitatis et verioris Philosophiae, eoque melioris et plenioris Literarurae, ope meā efflorescere incipiunt studia;

page 1047/1048, image: s583

primariumqve Ingenia expoliendi instrumentumagnoscitur esse Praxis illa Ianuae Linguarum comica; qvid obstat, qvominus, me quoque digresso, illa sic jam continuentur? Postquam et conscripta jam sunt verbotenus, inque manum Praedagogiarchae tradita, et Vos illa typis ab interitu praeservare decrevistis, et deniqve Praeceptores lusus hos recte disponendi apprehenderunt modum? Sed et caeterea similiter studia per omnes Classes urgendi modum, ipsis Classicis libellis, qvos in manu habent omnes, adjunctum relinquo. Seqvatur tantum designatam sibi quisque semitam, aberrari non poterit. Relinqvo insuper libellum peculiarem, LUCIDARIUM dictum, plenum figuris, Nomenclaturam Rerum ad ocularem demonstrationem deducentibus: rem novae inventionis, bonique pro docentibus et discentibus usus, ut in ejusdem Praefatione ostendi. Relinquo denique Lexicon Latino-Latinum, cujus ope Exercitia styli elegantis urgeri poterunt tanto facilius, quanto plus ca res antea difficultatis habuit. Praesertim cum et Viros nacta sit Schota nostra, Dei dono, jam tandem industrios ac solertes, Methodi verae jam non ignaros, et in illius mysteriis perspectandis jam in dies oculatiores, praetereaque laborum amantes: qui quantum a Methodi sole accipient lucis, tantum in subjectum sibi Scholae suae Orbem refundere non intermittent. Desine, quisquis adhuc successum desperare minaris, horum Atlantum robur, fidem, virtutem, vocare in dubium. Adeoque desinite Omnes (Plinii utar verbo) Calumniatores esse vestri: sic Vos apud Vos ipsos et alios diffamando, quasi Vestrūm nemo sit, a quo, tanquam a columna firma et stabili, Ordinis decor et robur, suspendi possit. In summa, nihil restare puto, cur me hīc detineri necesse sit, revocante me Deo, et Conscientiā meā, ad ordinariam Vocationem meam, quae Ecclesiastica est: postquam omnia quae circa meliorem Juventutis institionem videre dedit Deus, Vobis ostendi, ac velut in Thesaurum Juventutis Vestrae hīc relinquo: Deusque ipse successores mihi, in hāc jam facile continuanda Methodo, dedit tam industrios, pios, fideles.

Hoc unum forte restat, ut si quid ad rerum bene constitui coeptarum constabilitionem, et augmenta, spectans adhuc videam, id ultimō hoc alloquio aperire, precibusque ac obtestationibus impetrare, ne intermittam. Faciam lubens: quippe qui me huc ideo venisse, UT PRODESSEM, ab initio contestatus sum. Nec igitur in fine aliud cogitare, quam ut respondeant ultima primis, debeo.

Inprimis Omnes Vos dignis modis oro, ut scopum Methodi nostrae (apud Vos primum publice introductae) melius attendere, dignius aestimare, severiusque prosequi, incipiatis. Qui non est (N. B.) cum Latinis tantum Literulis, suavius aliquanto quam hactenus, ludere: aut externā et superficiariā tantum Rerum variarum cognitione juventutis labra tingere; aut Morum externam tantum polituram aliquanto in melius promovere. Sed scopus est, ad plenam et solidam, claramque et distinctam, sciendorum Cognitionem, agendorum Solertiam, communicandorumque Eloquentiam, potenter promovere. Quod impetratur: primum, aperiendo Juventuti oculos in omnia, ut quoquo se postea in Vita vertent, in luce se esse videant, divinorum et humanorum operum spectaculis oblectari, et de omnibus rationabiliter judicare, gnari. Deinde Actionibus honestis et perpetuis ita eos exercendo, ut laborum reddantur avidi, ad conversandum Deo, Hominibus, Sibi ipsis, aliisque Creaturis, idonei; et ut ad quamque Vitae functionem delati, sentiant sibi res agendi adesse dexteritatem, ipso rerum usu semper in majus firmandam. Denique ubi Loqvi opus est ut loqui sciant, diserte, facunde, potenter. Videtisne qvid usque intendamus? Obsecro Vos omnes, jungite vota votis, talisque Eruditionis, verae ac realis, piaeque ac sanctae, Officinam esse vestram hanc Scholam optate: atque si optatis, ut talis sit, et maneat, omnibus viribus allaborate Talia quippe fundamenta posita sunt, quibus tota haec verioris ac plenioris Eruditionis structura superaedificari tuto poterit: modo edurare totam artificiose per Classium gradus dispositam formaturam libeat. Gnavis enim, assiduis, ad studiorum usque finem persistentibus; non autem ignavis, cessatoribus, emansoribus, Scholaeque desertoribus, haec Lucis et Virtutis praemia parantur, et promittuntur.

Ad Te me converto, Illustrissima et Celsissima Princeps, Domina et Patrona nostra, et Scholae, clementissima, in Tua manu est, post Deum, Scholam hanc aut plenum in florem deducere, aut in marcorem relabi sinere. In florem deduces, si Viros quos nunc dedit Deus, lumina et columina Scholae hujus, benigne foveris, numerumque eorum eo usque adauxeris, ut infimis etiam duabus Classibus de perpetuis Magistris prospectum sit. Deum orabo, ut cum Celsitudo Vestra centrum sit, et basis, totius operis, immobilem eam reddat divini Consilii beneplacitum. Vive Princeps Illustrissima, ut Scholae Tuae laeta spectes incrementa!

Vos autem Inclyti Domini Scholarchae, qvi AEdificii hujus angulares estis lapides, qvid? Vobis ante alios dictum putate; Videte ut ne amittatis etc. Qvod ut possitis, faxit Deus ut pius ille Vester pro bono Juventutis Zelus constanter ferveat! Faxit Deus, ut animorum et consiliorum Vestrorum perpetua sit concordia. Faxit Deus, ut in concordia inter eos qui Scholae serviunt conservanda, feliciter ponatis operam. (Fateor enim, me non aliunde ruinam metuere, si metuenda est, nisi ab hāc parte.) Addo, ut per omnes Scholae hujus Classes, publicaque Auditoria, practicam Methodum vigere, exercitiisque quotidianis expoliri omnes et omnia, jubeatis. Practica exercitia si langvere permiseritis (interque alia Comica illa Janualis praxeos) labentis, in deterius Scolae signum erit. N. B.

Vos autem Coeli hujus luminaria, Professores ac Magistri Scholae, non minus urat Apostolicum illud. Videte, ut ne amittamus etc. Videte, oro Vos, ne amittatis Methodum veram! ne Diligentiam! ne animorum Concordiam! quorum unum si amiseritis, pessum ibit Schola, nedum si omnia illa. Unum este in Domino, qui unum Domini Opus agitis. Tu Rozgoni (cum successoribus Tuis) primae literaturae diligenter trade rudimenta. Tu Nemethi prima Latinitatis firmiter pone fundamenta. Tu Veresegyhazi totum AEdificium superstrue prudenter. Tu Szantai aedificii hujus structuris colores induc, et immitte lumina. Tu Szathmari a Rerum et Verborum. Vestibulis, Januis, Atriis, in Librorum Dei Palatia Tuos promove, sapereque doce realiter, ad usum Vitae. Tu Tolnai coelesti doctrina recte imbue! et ut imbuantur omnes et singuli, cura! Morumque gravitate juveniliter exultantium actiones tempera.

Vos denique Studiosa Iuventus, publica et classica, etiamne huc aliquid (ut ne amittamus quod operati sumus (conferre voletis? Debetis utique: Vestra enim potissimum res agitur. At quomodo? Strenue occasionibus utendo. Cogitet quisqve Vestibularem ingressurus, et ingressus, Classem: Pedem hinc non movebo, donec omnia huc assignata subegero. Eadem animi obstinatio sit Januam et Atrium ingressuris. Quinimo quisquis Scholam hanc talem, sic ad gradatos profectus dispositam, ingredi se intelligit, cogitet: Non hinc exiero, nisi postquam omnes gradus, a primo ad ultimum, pertransivero; Eruditionemque plenam a fundamentis ad fastigia surgentem, asseqvutus fuero. Non me hinc blanditiis abduxerit palpator: nec fuste abegerit ullus durus Praeceptor. Diogenes ego hic ero, amorique studiorum Antistheni baculum intentanti lubens collum subdam, CAEDE MODO DOCE. Ah dilecti, utinam Vos inebriari patiamini Sapientiae amore! utinam diligentiā vestrā Praeceptorum Vestroru excitetis

page 1049/1050, image: s584

erga Vos amorem, et in Vobis perpoliendis diligentiam! Utinam nemo amplius sit, qui libellos Classicos memoriae imprimendi refugiat (uti antehac) laborem! Ah non tinctos Vos literis, sed imbutos penitus, volumus; et Vos velle debetis. Memoriae Thesaurum, tantae capacitatis, cur accepisti Tu, qui nihil recondere vis? Cur cellam mentis vacuam, quam pretiosā sapientiae suppellectile refertam, circumgestare mavis? Congestum enim est hos in libellos, Tuum o Juventus in usum, quicquid medullam non tantum purae Latinitatis, sed et melioris sapientiae, Morumque honestorum, et Pictatis, constituit. Qvod agnoscunt alibi Viri sapientes, adeoque illustres, suos filios verbotenus hos tres Libellos nostros edoceri curantes: etiam decennales adolescentulos Atrium totum. Sperant enim futurum per totam vitam eorum usum; si cujuscunque rei (in majoribus) incidat mentio, mox e thesauris Memoriae depromtas Phrases, Sententias, Adagia, suggeri sibi sentiant, Sperate Vos idem, dilecti, et facite idem! Non Vos fallet spes Vestra.

Sed utinam Parentes quoque Vestros, et quoscunque Deus generosa prole donavit, alloqui daretur! Orarem illos quoque, ut pro sua quisque parte juvaret, ne amittatur hac in Gente quod operati sumus. Eos praesertim qui sic animati sunt, ut suos aut erudiendos non tradant, aut nonnisi obiter erudiri curent: ob quasvis leves causas a Schola avocando, aut prorsus revocando. Dicereth: Adeste, omnes Vos oro, Vestrosque meliori ac pleniori Ingeniorum culturae libenter submitite! ut plenam nobiscum recipiatis laborum nostrorum mercedem. Et cur non malitis, obsecro, liberos Vestros potius esse Homines, quam hominum umbras? et Homines integros, quam hominum frusta; et Homines politos, humanos, svaves, quam duros, asperos, moribus incultos? Insvavis sum, qui haec toties itero? Certe efficiendum mihi est, ut Vos a me amari sentiatis, et ipsimet meliora magis serio amare, aestimare, anhelare, incipiatis. Si obtinebo, laudabo Deum, et Vos mecum, posterique, Vestri: sin, ego tamen hominis Christiani feci officium. Sed et Vos tamen facietis, dabit Deus, ut Vestra quoque in Gente plenius ac unquam efflorescant Sapientiae studia. Confidite Vos praesentes, Scholae hujus honoratissimi Domini Scholarchae, Magistri, Discipuli! Si feceritis quae monui, stabilietis profectorem Scholae Vestrae. Durabit illa, florebit illa, fructumque feret, in gloriam Dei et Ecclesiae solatia.

Sed jamne ad ultimum illud, et triste, veniendum est, VALE! AEgre eō venire possum. Occurrit quiddam, quod porro etiam meo Vestroque solatiō dicam. Legimus in Apostolorum historia, Paulum per nocturnam visionem vocatum fuisse in Macedoniam, confidenterque ivisse: sed mox in prima civitate, Philippis, flagris exceptum et carcere. Dimissum tamen perrexisse praedicare Evangelium Dei, eō successu, ut florentissima eōdem ipso loco, Philippis, nasceretur Ecclesia (Act. 16.) quam postea Paulus prae cunctis Ecclesiis ornaus elogiis, gaudia sua, suamque coronam, appellabat, (Phil. 4. 1.) Utinam nobis eveniat similiter! Utinam ego non a somniantibus somnians, sed a vigilantibus vigilans, huc ad Vos vocatus, praejudiciorum tamen flagella satis diu expertus, nec propterea cessans, tandem Vos mea Patakina Schola (vel post discessum meum) ita efflorescere videam, ut Vos mea gaudia, meamque coronam, appellare possim! Incipio vero jam appellare, et pro Vobis ardenter orare, Vosque ad mutuam dilectionem et concordiam flammanter exhortari. Quibus verbis? Paulinis ad hos ipsos Philippenses: Si qua consolatio est in Christo, si quod solatium charitatis, si qua communio Spiritūs, si quae viscera et miserationes, explete meum gaudium, ut idem sapiatis, eandem habentes charitatem, unanimes, et sensu uniti. Nihil agentes per contentionem, et inanem gloriam, sedex animi submissione alii alios existimantes sibi praecellere. Neque sua quisque tantum spectate, sed unusquisque etiam quae sunt aliorum: communem nimirum aedificationem, (Phil. 2. v. 1, 4.) Quid amplius dicam? Audebone illa ejusdem ad eosdem (ex Cap. 4. v. 9.) adhibere verba? Quae et didicistis, et accepistis, et audistis, et vidistis in me, haec facite: et Deus pacis erit Vobiscum.

VALE Patakina Schola / Vale Ecclesia! Vale Patakum ipsum! Vale Hungaria! Valete omnes amici, Comeniique Vestri amicam apud Vos retinete memoriam, amicis prosequimini votis! Si quenquam contristavi, dum Vobiscum fui, condonate humanae infirmitati: studiō nihil factum est, novit qui novit omnia. Inprimis Valete vos dilecti Collegae! atque si me Eliam Vestrum fuisse credebatis, et ob meum a Vobis discessum lugetis, ego Vos ut Elisaeos meos intueor, et Vobis de spiritu meo portionem duplam coelitus dari opto! ut publici boni amore, et pro illo promovendo laborum tolerantiā, et ad infirmiores condescendentiā, progressibus denique bonis, ita me superetis, quomodo miraculis patrandis Eliam superavit Elisaeus: ad Scholam hanc Vestram, et alias, tam sancte sapienterque regendum, quam sancte sapienterque Scholas Prophetarum rexit Elisaeus! Amen.

Valete vos dilecti Scholae hujus Alumni, flos Juventutis, spes Patriae! ducibusque Vestris, quos Vobis Deus, et materna Celsissimae Principis pro Vobis cura, dedit et dabit, tam dociles, placidos, in omnibus morigeros, inter Vos autem ipsos concordes, Vos exhibete, sicuti se Prophetarum filii exhibuerunt Elisaeo, et sibi invicem. Valete omnes caeteri amici, Fautores, Patroni! Vale denique super omnia lupia omnium nostrum Fautrix, Patrona, Mater, Celsissima Princeps, cum tota Illustrissima Racociana Domo. Vivite, vigete, florete, in sempiternum: Audi vota et imple, qui solus potes, adorande DEUS! AMEN.

(NB.) Lexici Latino-Latini, pro exercitiis variationum elegantioris styli, fit mentio hic, relictum id fuisse Hungaris. Fuit, sed manuscriptum; typis demum Amsterdami prodit, ex officina Jansoniana, hōc eōdem quō haec Didactica nostra in lucem eunt mense, Septembri. Ibi ergo quaeri poterit. Nos hīc finem facimus; mantissae locō addituri id, quō dolores nostros super amicorum literis nuntiatum magni Maecenatis obitum, lenire qvaesivimus, ibidemque (in Hungaria) typis publicari fecimus.


page 1051/1052, image: s585

ANIMAE SANCTAE Alterna Regna cum Triumpho ingredientis BEATUM SATELLITIUM, Operum honorum Exercitus AD NOBILISSIMVM D. LAURENTIUM de GEER Amsterdamensem, Chari Genitoris sui, Magnifici et Strenui viri D. D. LUDOVICI de GEER Senioris, haereditarii in Finspong, obitum, et ad beatos abitum, unā cum prae Nobili Fratrum, Sororum, Affinium et Agnatorum turba, pie lugentem. Apocal. c. 14. v. 13. Beati mortui, qvi in Domino moriuntur. A modo dicit Spiritus, ut reqviescant a laboribus suis: nam OPERA EORUM SEQVUNTUR EOS.

Nobilissime Vir, Laurenti de Geer, Et Vos reliqva inclyti Patris inclyta propago,

PEnetravit ad nos usqve in extremam Pannoniam, qvanqvam serius, tristis de luctuoso Vobis et multis, beato licet, vere Magnanimi, et vere Magnifici Viri, Vestri qvidem Patris, innumerorum vero aliorum Patroni perbenigni, ex hac mortalitate abitu, fama. Perculit haec tantarum Virtutum conscios, praesertim vero divinae per hoc suum organon in se derivatorum bonorum participes, et in his me, adeo, ut si Christianum esset exclamare libuisset: O inclementia Fata, qvae isthaec violentia, qvā res mortalium administratis! Viros immortalitate dignos abripitis, dum interim inutilia terrae pondera passim toleratis. Sed expostulare cum fatorum Arbitro pietas prohibet, dicereqve potius cum Davide cogit: Obmutesco, qvia Tu Domine fecisti hoc. Credo ego certe, famam hanc majorem excitasse apud eos, qvos sibi beatus noster varias etiam per Gentes reddiderat obnoxios, luctum, qvam fuit Joppae, cum Tabitam, communem pauperum matrem, inopinā exstingvi morte contigisset. Atqve si Petrus aliqvis, Legatus scilicet Regis Regum de Coelo, plena cum potestate haberi, ut illīc, potuisset, non destitissemus circumcingere illum, et tanti Evergetae fletu ac lacrymis sollicitare restitutionem. Nunc talia reqvirere a Deo non audet humana infirmitas: nec forte a beato coelitum consortio ad miserabiles iterum mortalitatis hujus aerumnas trahere permittit dilectio. Beati mortui, qvi in Domino moriuntur, intonat coelestis vox! Qviescunt enim a laboribus suis: et OPERA EORVM SEQVVNTVR EOS. Dilectus ergo Pater vester qvia mortuus est in Domino; qvia jam qviescit a laboribus

page 1053/1054, image: s586

suis, qvia Opera ejus seqvuta sunt eum, Beatus est vere. Et cur igitur lugeamus? Nam si mortuus est in Domino: non ergo mortuus, sed translatus ad Dominum; qvi non est Deus mortuorum, sed vivorum. Si reqviescit a laboribus, ad qvos hīc damnati sumus omnes filii Adae, et qvorum insuper jugum suis hīc imponit providissimo consilio Christus: nos ergo qvi adhuc procellis jactamur, cur ad aeternae tranqvillitatis portum delato invideamus? Anhelemus potius eodem ipsi qvoqve, et remis velisqve ex procelloso Vitae hujus mari ad eundem beatitudinis portum enitamur. Si opera ejus Eum seqvuta sunt: non ergo incomitatus venit in conspectum illius, qvem coelestium Exercituum circumstant agmina. A qvo autem comitatus? Ab OPERIBUS bonis, Fidei suae verae, non fictae, flammantem per Charitatem potenter se exerentibus, sanctis fructibus. Hi sunt Exercitus, qvos ille in honorem aeterni Monarchae Christi, Regis sui, velut aciem ordinatam, totā vitā instruebat: alios qvidem ante se praemittens, piis actionibus et misericordiae operibus semper intentus; alios post se ordinans, dispositione Domui suae et posteritati ad omne bonum factā; aliis latera cingentibus ejus, ut Cursus peractus, Pugna depugnata, Fidesqve servata. Qvanti Exercitus, et qvam gloriosa procedentium pompa! si corporeis daretur spectare oculis. Sed vident, et in admirationem rapiuntur, qvibus mentis, fidei et horum arcanorum conscientiae, non desunt oculi. Qvae bonorum operum, Beatum nostrum ad coelestia Regna comitantium, agmina, liceat qvaeso bonā vestrā gratia, dilecti mihi, et Vobis et mihi in solatium, aliis vero piis in admirationem et imitandi studium, lustrando recensere. Non qvantum res tanta, qvae prorsus sine exemplo est, meretur, sed qvantum a mea tenuitate, et cui, utpote remoto, bis tantum intra hoc decennium dispositione Dei ad Vos et Beatum Vestrum delato, diffluentisqve ejus erga Deum et omnes sanctos charitatis gustum nacto, exilior qvam vellem, et jam opus esset, obtigit cognitio, praestari potest. Malo tamen dicere (seu meo seu multorum, aut etiam publico, nomine) illa pauca qvae scio, qvam ob illa qvae ad meam non venerunt notitiam, silentiō premere omnia.

Nihil aliorum sanctorum, viventium aut in Domino qviescentium, detractum volo laudibus: sit Anima qvaeqve fidelis decora illa Christi Sponsa, cui datum est amiciri bysso mundā et splendente, qvae byssus sunt justificationes sanctorum (Apoc. c. 19. v. 8.) Qvemad modum tamen Gemmas alias prae aliis fulgere voluit Creator, ita desponsatas sibi, et destinatas Coelo Animas, alias aliis praefulgere virtutibus placuit aeterno Sponso: ut in aeterna Hierusalem, ex vivis Electorum lapidibus exstructa, aliae atque aliae Sanctorum fulgeant perfectiones, ad quas se hīc Fidei, Patientiae, bonorumque Operum exercitiis praedisponi patiebantur, ipsiqve disponebant. Heroica puta in aliis Fides; flamm antissima in aliis Dei dilectio; Angelica in aliis virtus, Castitas, in aliis inviolata per omnia Justitia; indomita in aliis adversus omnia mala Patientia, et robur; Martyrii deniqve Corona, qvā fulgebunt nonnulli. At noster cum de omnibus sanctis decoramentis participaret tam notabiliter, ut nihil deesse videretur ad Viri boni, et Christiani sancti, ideam, de una tamen virtute Dei, Omnia bona bonis liberalissime communicandi ardore qvodam inusitato, eminenter participavit. Res Mundo nota est. Ego tamen veritate propitiā me hoc dicturum confido, Tam heroicae Liberalitatis exemplum par fustra per omnes historias qvaesitumiri: si circumstantiae simul expendantur omnes. Hesterni qvidem sumus nos, brevi hoc aevo nostro (ut Bildad loquitur, Job. 8. 9): ego tamen, qvi ultra sexaginta jam annos rerum humanarum, diversas etiam per gentes, spectator fui, nec non ex monumentis aliqva didici, conscientiā testor, mihi simile nihil obvenisse unqvam. Patebit liqvido, factā citra invidiam cum aliis, qvi hujus Virtutis laude splendent, aut unquam splenduerunt, comparatione, summō hic fastigio locari hunc nostrum divinae placuisse bonitati. Attingam qvaedam, pace omnium. (Nullam enim cuiquam injuriam facit, qvi cuiqve quod suum est tribuit.)

I. Bona divitum pars, qvum sint aut iniquarum Opum possessores, aut iniqvorum possessorum haeredes, dant Eleemosynas, si dant, ad redimendum rapinae peccata, de alieno sic liberales: facientes ut si quis duos videns, alterum nudum

page 1055/1056, image: s587

alterum vestitum, detraheret vestito vestem, et de illa particulam projiceret nudo. At noster possidebat sua ut sua; et largiebatur de suo ut de suo. Qvum enim pro puriore Christi cultu patriam terrenam, Nobilitatisqve statum, dereliqvisset, et se honestissimae Mercatoriae Vitae tradidisset, atqve Christus veracitatis suae in illo ederet exemplum, redditō illi hac jam in vita centuplō, etiam si non sine difficultatibus (Mar. 10. V. 30.) Ille non suae tantum Domūs implebat navem, sed et socias tot egentium naviculas ad participandum dona Dei ultro invitabat. Adeo in illo, praeter seculi morem, refervescere caepit primitivae Apostolicae Ecclesiae zelus, ubi nemo qvae possidebat sua esse unius, sed ad sustentandum commune Christi Corpus, qvācunqve laboraret parte, deberi credebat.

II. Atqve cum alii divitum de alieno fere ditescant, alienos depascentes, fraude aut vi, sudores, Noster aqvam bibebat de Cisternis suis et fluenta putei sui: propriae nimirum industriae ac laboris. Et tamen spargebat fontes suos foras, et rivos suos dividebat per plateas; tametsi scaturigines suas servaret sibi, nec traderet alienis benedictam venam suam: ut consilium est Dei, Prov. 5. 15, 16, 17. Superqvae verba non Commentatorem verbosum, sed commentarium vivum et practicum, habemus Beatum nostrum, Cisternarum propriarum fossorem industrium, earundemqve qvaqvaversum diductoremgnavum simul et prudentem.

III. Alii Divites dum beneficio elargiuntur, dant multa qvidem multi, sed ex eo qvod sibi superabundat: ut qvi olim munera sua mittebant in gazophylacium Templi, Christo inspectante (Luc. 21, 1.) Noster, non qvidem unqvam cum Vidua illa paupere, ultima duo minuta aereola, totam scil. substantiam suam, projecit; cum Zachaeo tamen pene dimidium bonorum suorum offerebat pauperibus (nam qvod per injuriam alicui ablatum cum eodem redderet, nihil unqvam fuit Luc. 19. 8.)

IV. Alii saepe Eleemosynas cum Pharisaeis erogant, ut videantur: cessaturi, si amoveas turbam et testes. Nostrum consilii Christi observantem fuisse, ut nesciret sinistra qvod faceret dextra, certo observatum est.

V. Alii qvandoqve de affectu suo, et voluntate prompta levandi alicujus, vel aliqvorum, necessitates, multa promittunt, ut ad voluntatem serviendi sanctis beneficentiā suā nihil deesse videatur: sicut Corinthii olim. Apud Nostrum Velle et Facere nihil distabant: semper ejus Benevolentia in copiosam exundabat Beneficentiam, ut apud Macedonios olim (2 Cor. 8. etc.)

VI. Sunt qvi Facere etiam serio cogitant, et faciunt: sed morituri, ubi se a bonis suis divellendos sentiunt. Ergo inviti: sibi omnino retenturi omnia sua, si retinere possent vitam. Meriti jam olim a Poeta Comico illō notariscommate; Avarus nisi cum moritur nihil recte facit. Noster scivit obseqvi sapienti sapientis consilio: Ante mortem bene fac etc. (Sir 14. 13. etc.) Itaque mature incepit.

VII. Alii Benefici beneficiis suis affciunt qvosdam; qvos nempe sibi e turba eligunt, aut qvibus ob merita qvaedam, praestita aut praestanda, obligarise aliqvomodo sentiunt. Noster in omnes qvi veniebant in conspectum, perspectā necessitate, beneficus et liberalis fuit: tametsi maxime, Apostolo mandante, in domesticos fidei.

VIII. Et alli qvidem boni bene faciunt, rogati fere: Noster circum spectabat ipse, qvibus bene faceret. Aut sibi constituebat circumspectatores, qvi cognitō ubi recte beneficium locari posset, sese submonerent. Tuam hīc religiosam compello conscientiam Hottone, Domūs Degeerianae Nathan! qvam innumera vel Tuo pio nutu (dum et miseris, et miserorum miseratori, ipsius voluntate, gratificari satagis) acta sint.

IX. Alii de bonis suis impertiuntur stillatim: Noster, felix imitator Dei, beneficiis pluere solitus est, largioresque semper qvam pro spe e fontibus suis dimittere rivulos.

X. Alii, quorum alicubi singularis laudatur Liberalitas, improles fere fuerunt, haereditatem relicturi alienis, eoqve cummunicare de illa se vivis qvoqve non trepidantes. At noster Heros, qvum amplam a Domino accepisset Haeredum possessionem,

page 1057/1058, image: s588

Filiorum sex, et Filiarum septem, firmā omnium vivacitatis spe, ut sibi essent tanqvam sagittae in manurobusti. (Psal. 127. 3, 4.) non trepidavit tamen dispergere, et dare egentibus, et res suas moderari in judicio (ut Beati viri mores, describit David, Psalmō 112.)

XI. Nonnulli dant, sed ut recipiant; seu munera, seu servitia, qvibus sibi clientes emunt. Qvalium beneficia hamata sunt: non tam beneficia, qvam aucupia. Noster Domino credens dicenti, Beatius est dare qvam accipere, an unqvam ab aliqvo acceperit qvidqvam (praeter ab illo qvi dat omnibus mediante industriā) nescio: dedisse autem, ac mutuasse nihil inde sperantem, infinitis infinita, scio. Beatus igitur prae aliis hīc beatis! qvia totam hanc, et solide, participavit beatitudinem.

XII. Admirationem invenit, uti meretur, qvod de Tito Vespasiano, Rom. Imperatore, narrant: adeo fuisse clementem ac benignum, ut nemini qvidqvam unqvam denegaret (non decere, dictitans, a facie Imperatoris qvenqvam recedere tristem): adeoqve beneficiis largiendis avidum, ut si qvā die qvampiam alicui exhibendi gratiam defuisset occasio, dicere solitus sit, Amici diem perdidimus. Nostro revera similis fuit, Imperatore dignus, animus: qvi legem sibi qvoque videbatur fixisse, ne qvem miserum, non tantum a conspectu suo tristem dimitteret, sed ne qvidem alibi conspectum sine solamine relinqveret. Nec scio an illi unqvam dies perierit: qvippe vix ullus a beneficiis distribuendis abibat vacuus. Testabuntur hoc Vestrae Ambsterdamenses haeredes Accepti et expensiv Tabulae: et millenae Tuae R. Hotton, qvas cum absente in Svecia per annos ultra viginti commutabas hebdomadatim, epistolae: qvarum nescio an ulla fuerit aliud qvid, qvam beneficii alicujus in aliqvem, aut aliqvos, conferendi, dispensatorium: praeter illa qvae domi fuae, Vobis insciis, et qvasi sinistrā suā ignorante, elargiri non intermittebat sancta Viri dextera, Coelestis dexterae aemula.

XIII. Denique non desunt inter Largitores eorum exempla, qvi cum aliqvandiu beneficentiae florerent laude, lassescere tandem deprehensi sunt. Noster, Apostolici moniti memor, Bene facientes ne segnescite, tantum abest ut segnesceret, ut maxime sub Vitae exitum, et in ipsa senectute, ad benefaciendum qvā usque posset ardesceret. Memorabile est qvod auditione accepi, nec reticere hōc locō, dum in memoriam recurrit, possum: ut qvam Vir hic cum Davide, Deum non egere bonorum suorum gnarus, sanctis in Terra servire arserit (Psal. 16. 1, 2.) pateat. Migratura de hac vita (ante annos circiter 18) pia Illius dilecta, et unica, Vitae consors, cum inter valedicendum et mutui conspectūs in coelesti Regno vota, petitionem inferret, ut imposito Negotiationibus fine, reliqvum Vitae tranqvillitati daret, qvoniam ex benedictione divina satis jam, pro se et liberis, haberet. Respondit, Satis utique habemus nos, nondum satis egeni et afflicti pro Christo, qvibus subveniendum est. Qvasi pietas hujus sibi implendum existimaret, qvod de Negotiatoribus Tyri (qvi erant Principes honoratissimi Terrae, ut Prophetaloqvitur) praedictum erat: Negotiationes ejus, et qvaestus ejus, sanctificabuntur Domino. Non reponentnr in thesaurum, neque recondentur: sed his qvi habitant coram Domino erit merx ejus, ad comedendum et saturandum (Jes. 23. v. 8 et 18) Hoc inqvam, tanqvam dese dictum, praestitit sanctus Negotiator noster, inter Principes Terrae censeri meritus: ex eo momento, et totō viduitatis suae tempore, Operibus bonis intentior ac unqvam ante. Testabuntur id nostra qvoque Bohemorum et Moravorum Exulum, ad posteritatem transmissa monumenta, qvorum ille ultimo novenniō, agnitā hīc etiam egestate, refocillatum ibat viscera. Sed multo magis aliorum e Germania piorum Exulum agmina, qvorum Ille aliqvot et viginti annis inauditā liberalitate subveniebat necessitatibus, tanti Divinae clementiae ergase organi ad seram posteritatem cantabunt praeconia.

XIV. Magna sunt, qvae dixi, necdum tamen omnia Nam qvis omnia posset? Rescibat ille aedificari alicubi Templum? aut Ptochodochium? aut aliqvem incendiō vel naufragiō passum damna? vel aliā premi egestate Virum qvempiam bonum et doctum? suum ille mox esse putabat, Succurrere. Unde memini eximium qvendam Virum, me audiente, dixisse: Peculiare Regni Galliae decus est, qvod inter publicas dignitates

page 1059/1060, image: s589

et munia officium GRANDIS ELEEMOSYNARII GALLIAE numeret: Ludovicum autem de Geer GRANDEM EVROPAE ELEEMOSYNARIVM dicimeruisse. Sapienter, vere, pie!

XV Qvid praeterea? Hoc etiam. Si Regiumest Benefacere, ut Regum gloriosissimus dixit, Rex fuit revera beatus Heros noster, qui regere potenter et liberaliter Scipsum, Domum suam, Opes suas, scivit, voluit, potuit, Nec ad regnandum defuit qvidqvam, praeter Regnum: qvod si obtigisset, floreres bona generis humani pars, et in Te Respublica, Ecclesia, Scholae, hoc est, Ordo Rerum, et Pacis, Pietatis, Sapientiaeqve studia. Nam qvid Ille pro horum promovenda salute, qvantum inse fuit, non egit? Patriae in usum subita reperire consilia, rerumqve gerendarum subministrare nervos (ad aliqvot usqve Auri tonnas); integras etiam armare Classes, qvam promtum illi erat! Ecclesiis vero Gallicanis et Palatinis, tandem et Svecanis, qvam bene profuit! aliqvamultos Theol. Studiosos proprio sumptu diversis in Academiis qvotannis sustentans. Nec oblitus Exulantis Bohemorum Ecclesiae, qvin, praeter Eleemosynaria illa, de qvibus dixi, subsidia, adolescentum etiam qvorundam, bonae indolis, foveret studia. Testes eritis; tu Figule, tu Olyri, tu Cassi, et si qvi praeterea.

XVI. In promovenda vero meliore literatura, et verioris Sapientiae studiis, communiter, qvanto fuerit Zelo, apparuit qvum Pansophici Conatūs in Anglia prodiissent Praeludia Ille enim de hoc incepto a Nathane suo admonitus, literis ad Comenium datis ad se invitare, omnia Operi tanto necessaria (etiam Virorum aliqvot doctorum Collegii annis aliqvot sustentationem) offerre: cumqve Collegii hujus non procederet machinatio, illum solum cum familia et amanuensibus octennio liberaliter sustentare, non grave sibi duxit. Exqva officina licet nondum aliqvid exspectatione dignum (praeter Scholasticos qvosdam libellos, praestructas altioribus scalas) prodierit: si tamen ut prodeat dederit Deus, videbit posteritas, cujus Maecenatis piae obstetricationi totum hoc debeatur. Verum de causis, cur non prodeat promissum Opus, et annexa illi, tacere utilius puto qvam loqvi. Hoc unum tamen: Laudandum censeo Deum, qviobjectis Providentiā sua impedimentis, ne hucusqve videret lucem prohibuit: ut ne juveniliter exultantis ingenii, sed maturescentis senilis judicii, opus esset.

Redeamus ad Beatum nostrum! qvi Heroicis virtutibus suis vere fuit decus seculi nostri: diciqve meruit, si non generis humani (ut ad summum in genere humano fastigium evectus T. Vespesianus) at bonae partis generis humani, delicium. Gessitqve res gloriose: relicto Mortalibus, praesertim iis qvos benedictione suā similiter coronavit Deus, praeclarores pulcherrime agendi exemplo. Qvod utinam attendant miseri mortales, pleriqve nec Deo, nec seipsis, nec bonis suis, uti, nisi ad perniciem, gnari. Effodiunt enim Opes, irritamenta malorum, aut per fas et nefas corradunt, nullo vere bono fine, sed ut eas sibi in laqveos constituant: sive defodiendo rursum, et mergendo unā cum illis Corsuum tenebris: sive dilapidando rursum bona Dei dona, in fastum, in luxum, in vanitates infinitas, imo in scelera. Degeerius noster artifex fuit parandarum, cum DEO et virtute, amplissimarum Opum: artifex et impendendarum magnifice, ad nihil humile, nedum inane: sed ad honestissima Familiae augmenta, et prompta in Patriae, et sanctorum necessitates, subsidia. Imitator factus Christi: depauperans se ipsum et suos (qvemadmodum videri posset imperitis) ut pauperes ditaret tanto plures. Dominus autem, qvanto Ille de benedictione in se Dei plus dispergebat, tantoplus illum affluere fecit bonis. O qvanta haec ars, Foenerari Deo! et intelligere Fontes ideo impleri, e subterranea abysso, aqvis, ut eam effundendo rivatim, rigent valles et campos, in usum hominum pecudumqve, non vero ut scatebras suas intra se continendo, stagnent tantum modo, et stagnando terram corrumpant.

Perire avaritiā excoecatis videtur, qvicqvid in Eleemosynas expenditur: qvicqvid attrahere possunt, servant tenaciter, immemores divinae vocis, Divitias inmalum servari Domino suo Eccles. 5. 12. Nam qvanta stultitia foret, et factum exitiosum, si qvis insatiabilis helluo ita inhiaret alimentis, eaqve sibi sic ingereret, ut nihil velit egeri, omnia manere secum? Necesse enim talem foret aut hydropicum fieri et proprio suffocari humore,

page 1061/1062, image: s590

aut constipari, et tandem ut sangvisugam rumpi. Et qvanta stultitia illorum est (inqvit Chrysostomus) qui omnia sua ibi relinqvunt unde exeunt; nihil eū praemittunt, qvō ituri sunt? Patria enim nostra Coelum est, qvō praemitti omnino convenit thesauros nostros. At qvomodo? Christus docuit, adolescenti diviti consilium dans: Vende omnia qvae habes et da pauperibus, habebisqve the saurum in Coelo: Qvanta denique stultitia, nolle demereri Christum, et oeterna Regna, exiguis hīc beneficiolis, aut servitiolis erga pauperes, qvos nobis esse faciendos amicos de iniquo Mammon, ut nos in Tabernacula recipiant oeterna, Christus svasit. Quō sensu pulchre Christianus Poeta.

O qvae stultitia est! Deus emit sangvine servos:
Mercari exiguō nos piget oere Deum?

Beatus Degerius, dissimillimus huic trino hominum generi, gaudebat imitari Fontes, qvi qvantum aqvarum accipiunt, tantum fundunt foras, nihil adeo inde sibi, praeter necessarium usum, laetaeqve Conscientiae svavitatem, reservans. Sapiebat nimirum ille ad Christi mentem: non thesaurizans, neqve suos thesaurizare adsvefaciens, in Terra, ubi aerugo et tinea corrumpunt, sed in Caelo etc.

Vos ergo Degeriana Domus, tantarum Virtutum et gloriae haeredes gaudete! Tam eaqvae Vobis in Terris reliqvit, qvam ea qvaeper manus pauperum in Coelos praemisit, pius Vester Parens, Vestri Thesauri sunt. Qvot auri tonnas pios in usus dispersit, tot Benedictionum acervos filiis et filiabus suis collegit, nihil dubitate. Vir enim timens Dominum, qui in mandatis ejus delectatur valde, beatus est, Potens in Terra futurum est semen ejus, Generationi rectorum benedicetur. Gloria et divitiae erunt in Domo ejus, justitia ejus manebit in secula seculi! Ita promittit qvi verax est: Psal. 112. 1. etc.

Reliqvit praeterea Vobis honestissimi nominis immortalem memoriam; aeqve ut sibi nunqvam intermoritura Virtutis suae monumen ta: perennatura melius, qvam si. exstrui voluisset, et vos exstrueretis, marmorea, vel aurea et gemmea, Mausolea. Benefactis enim suis Nomen suum et Vestrum insculpsit Bonorum Memoriae, per tot gentes et populos, qvi ut vivum precibus suis commendabant Deo, ita rebus humanis exemti, et ad Deum translati, apud se sancte recolunt memoriam, recolendamque monumentis suis tradent posteritati. Ecce ego qvoqve hac in Gente Patri Vestro, Patrona meo, honoris erigo, qvalem interim datur, Cippum!

Ille vero jam nunc Coelo fruitur! ad millus ad scaturigines fontium aeternorum, unde profluentium bonitatis divinae rivulorum inter sitientes distributor fuit fidelis. Jam de torrente voluptatum Domūs Dei gaudiorum haurit plenitudinem, qvorum magnitudinem non capit mortale cor nostrum. Nunc ille optimam metit messem, pro optima semente sua! Qvi seminavit terrena et temporalia, metit jam coelestia et sempiterna. O Messis optata et optanda! Qvid autem in novissimo Mundi hujus die? qvum resuscitatum Illum, et Vos, coram se sistet, et in conspectu Coeli et Terrae Illius per Fidem vivam zelose facta recensebit Charitatis Opera? Annon Vos gloriae hujus participes? Annon Vospariter, sancta progenies (dummodoVestigia Fidei Patris Vestri sectabimini) insonabit illa maj estatis vox? Venite benedicti Patris mei! Possidete Regnum vobis paratum ante jacta Mundi fundamenta etc. (Math. 25.)

O Deus, Deus, Deus, miserere nostri, et da nobis Omnibus imitari beatos praecessores nostros, qvi sunt imitati Te. Verifica inprimis verbum Tuum in progenie justi servi Tui, Ludovici de Geer, senioris! ut sit potens in terra semen ejus! Generationique Illius benedicant omnespii: maxime in qvos Ille benedictionis Tuae diffundebat rivulos. Exaudi pia vota servorum Tuorum; et in Domumhanc effunde benedictionem; ut in filios filiorum, et qui nascentur ab illis, successive defluat Misericordia Tua! Memento promissionis Tuae Davidi, Viro secundum cor Tuum, toties factiae! Te misericordiā Tuā non recessurum a semine Illius: etiamsi humanā infirmitate peccent, humanā virgā te castigaturum illos; misericordiam vero non ablaturum ab illis. Inprimis qvem beneplacito consilii Tui, jureqve primogenitorum, principem constituisti Degerianae Domūs, Laurentium de Geer, imple duplā portione spiritūs paterni, ut videndo videant pii omnes, spiritum Eliae reqvievisse super Eliseum! AMEN!


image: s591

GENEALOGICUM.

STemma antiqvissimae et nobilissimae familiae Hamaloe (Baronatus Hamalae situs est prope Tongrum civitatem Haslaniae in dioecesi Leodiensi) Majores suos a multis retro seculis numerare potest. Evidentissime vero ab anno 1192, qvo Florentius de Hamaloe, Dominus et Baro Hamalae, obiit. Cujus posteri variarunt sua adnomina (ut se distingverent a suis primogenitis, arcem Hamala retinentibus) secundum Dominia qvae possederunt. Hinc familiae de Flemale, de Geer, de Briamont, de Montfort etc. ortae, prout in Arbore genealogica videre est. Agnominationem de Geer primus usurpasse legiur Renaldus de Hamale, dictus de Geer (sic expresse antiqva monumenta) circa annum 1300: cujus moderna Geerianorum domus posteritas sunt.

Filius enim praedicti Renaldi fuit AEgidius de Geer, qvi obiit 1340; nepos, Renaldus de Geer: pronepos, Lambertus de Geer, dictus Chaynee de Fyez (mortuus A. 1398): abnepos, Ludovicus de Geer: atnepos, Lambertus de Geer: dominus de Briamont: trinepos, Ludovicus de Geer, dominus de Briamont et Noviemont. Cujus rursum filius fuit Lambertus de Geer et de Chayne: nepos Ludovicus de Geer, Dominus de Gaillarmont: pronepos beatus noster Ludovicus de Geer, dominus in Fins pong: abnepotes vero sunt Familia jam superstes, Laurentius, Ludovicus, Emanuel, Stephanus Johannes, Benjamin, cum totidem qvae supersunt sororibus.

Vivat perantiqva Domus, perennetqve Deo!