01/2009 Reinhard Gruhl
text typed - structural and semantic tagging completed - spell check partially performed - no orthographical standardization
NB: Greek words may not display properly on your browser (Sgreek Greek font installation required; see http://www.silvermnt.com/fonts.htm).
image: s001
J. A. COMENII DIDACTICORUM OPERUM Pars III. Exhibens ea qvae ab Anno 1650 Usqve ad annum 1654 in Hungaria fuerunt acta. Qvorum abacum seqvens ostendet pagina. [gap: illustration]
image: s002
[gap: content list]
page 3, image: s003
DE Vocatione in Hungariam brevis narratiuncula.
REBUS in Didactico studio hucusqve deductis qviescere, parergisqve istis Vale dictō ad magis seria redire, statueram: cum ecce ex Hungaria, tam a Theologis, qvam a Celsissimo D. D. SIGISMUNDO RACOCI (suo et Serenissimae Matris, Transylvaniae Principis, Viduae, nomine scriptae) literae! qvibus ad colloqvium, et communicanda de Scholarum Reformatione consilia, amanter evocabar. Abii, meis consentientibus, imo mandantibus, et me mittentibus: eo inprimis, qvod cum tot coexules nostri, Moravi, per Serenissimae Principis Oppida dispersi, benignā gratiosae Cels. suae protegerentur umbrā, indignum videbatur non iterum gratitu. dinem contestari, si qvibus daretur modis. Veni igitur Patakum mense Majo, Anni 1650, indeqve cum suis Celsitudinibus Tokajum. Ubi, post aliqvot dierum colloqvia, scripto aliqvid a me consignari postulatum est: Qvomodo provincialis Patakina Schola ad Pansophia leges (visa enim illis erant, et lecta, eatenus edita) qvam optime constitui posset? Exhibui ergo seqventem consignatiunculam.
Illustris Patakinae Scholae: idea.
Illustrem dico, non dicis causā, sed qvae reapse talis sit: intra se lucis plena, extra se luminis ample diffusiva, eoqve radiis suis tenebras a mentibus et gentibus vicinis, Politiaqve et Ecclesia, pellere potens.
2. Id qvod erit, si Omnes culturae hīc adhibiti, Omni scibilium genere imbui Omnimode (I. solide) incipient, seduloqve continuabunt.
3. Culturae adhiberi debere Hominis natos omnes, demonstatum est alibi: Nunc hoc saltem optem, ut nemo apud Vos e Nobilitate, nemo e Civica pube, nemo etiam ex melioris ingenii Rustica. plebe, elegantioris hujus politurae non fiat particeps: ad obtinendum, ut nunqvam posthac desint, qvos ad Politica vel Ecclesiastica munia cum laude, et publico usu, adhiberi sit integrum.
4. Quod si intendimus, providendum erit ut Nemini cultur ae avido res angusta domi obstare qveat. Erigendae scil, erunt publiae, pro egentioribus. gratuito alendis, Mensae, qvanto usqve licebit numero: qvod magnae Scholarum freqventiae unica basis est, sicut in Agro uberioris messis largior sementis.
5. Tam necessiariae igitur rei initium Celsitudines suae facient, exemploqve praeibunt aliis, qvos externā qvoqve benedictione coronavit, spiritumqve illorum spiritu Zeli concitabit, Dominus. Ut sic exstent diversi, per diversa veluti Collegia instituti, Convictus: denominandi a fundatoribus suis, in aeternam pietatis suae ad posteros memoriam.
6. Omnia in Scholis esse docenda, qvae humanam naturam perficere, eoqve statum Oeconomicum, Politicum, Ecclesiasticum, Scholasticum, emendare possunt, ostendimus itidem alibi. Nunc urgeo, hac illustri in Schola I Poliendum esse omnibus Mentis speculum, ad Sapientiam. II Purgandum actionum interiorum fontem Cor, ad Pietatem. III Exercendam Manum, et alia externa, ad actiones Artificiales, Morumque Civilitatem. IV Formandam deniqve Lingvam, ad. Facundiam. Verbo, totum Hominem esse formandumad humanitatem, reparandamqve in nobis totam Divinam imaginem, ad archetypi sui similitudinem: ut Schola haec esse incipiat vere,
page 4, image: s004qvod esse debebant omnes, Humanitatis Officina, Coeliqve et Terrae plantarium, ut per Prophetam loqvitur DEUS.
7. Omnimode autem ad haec omnia promovebuntur Omnes, si per omnia deducantur, I Gradatim, 2 per Autopsiam, 3 perqve Autopraxian.
8. Gradatio reqviret: ut semper et ubiqve, a primis ad ultima, ab imis ad summa, et minimis ad maxima, per omnia intermedia (bene ubiqve disterminata et connexa, hiatu relicto nullo) eatur, qvo usqve humanā industriā (praeunte illam et comitante semper divino auxilio) iri, et veniri, potest. Cujusmodi studiorum gradatio disterminanda videtur septifariam: atqve juxta hos gradus constituendas proficientium Classes septem. Qvarum tres primae et imae Philologiae sint; qvarta Philosophica, qvinta Logica, sexta Politica, septima Theologica.
[ Classis Vestibularis ut lingvae Latinae fundamenta ponat: Janualis Lingvae totius syntagma (proprio Vocum significatu, naturaliqve Sermonis structurā) exhibeat: Atrialis, elegantias Lingvae venari doceat. Philosophica vero Rerum rationes interiores scrutari condacefaciat: Logica Mentis cogitationes, eatenus Discipulis veluti vagas, ad non aberrandum amplius ratiocinando cancellis includat. Politica Ordinis, qvo humanae Societatis (nominatim hoc in Regno) continentur, leges explicet, Theologica deniqve mysteria Coelestis Regni (qvō per omnia praecedentia ultimā iutentione itur) clarae luci exponens, ad omnia divina Oracula citra errorem intelligenda viam sternat.]
9. Autopsia (i. e. propria omnium inspectatio) hoc vult, ut ab hac Lucis officina (Schola Pansophica) omnia qvae [gap: Greek word(s)] redolent, imperatamqve fidem, et opinabilem scientiam, stupidosqve sensus inferunt, abesse jubeantur. Qvod qvia tum evenit, cum Discentes de rebus qvidem audiunt, ad res tamen ipsas coram spectandum, gustandum, palpandum (h. e. propriis sensibus usurpandum) non admittuntur: necesse profecto erit Omnia hīc luce ac spectaculis, eoqve meris jucunditatibus, impleri.
10. Autopraxia deniqve (i. e. propria omnium operatio) hoc reqviret, ut qvicqvid Intellectui, Memoriae, Lingvae, Manui, subigendum offeretur, ea Discentes ipsi omnia inqvirant, inveniant, versent, agant, repetant, industriā propriā indefessā: Docentibus non relictō praeter attendendi partes, num fiat qvod debet, et num sic qvomodo debet fiat. Ita enim impetrari poterit, ut USUS ipse perpetuus, optimus omnium magister, omnes discipulos evadere faciat in magistros. Qvippe nemo non sic institutus alios similiter instituendi peritus evadet artifex: Scientiaqve rerum, verior et melior, per omnes alias Scholas Vestras celerrime diffundi, qvin et ipsae Scholae multiplicari, poterunt, in gloriam luminum Patris, solatia Ecclesiae, seculiqve in melius profectum.
Qvod faxit aeternus rerum Praeses, in honorem nominis sui! Amen.
Haec sic Principibus exhibita non displicuerunt: reqvisitusqve sum, ut ad consiliorum tam salutarium exseqvutionem mauere vellem: non repudiatā, qvam celsissima Princeps (Suō et Illustrissimorum Filiorum nomine) solemniter oblatura esset, Vocatione. Obtendi multa: non in speciem, sed ex veritate. Cum autem variis urgerent rationibus, Scholaeqve Pansophicae hīc
feliciter aperiendae fieret spes, exhibui Celsissimo Dn. Sigismundo qvod seqvitur.
Postulo, DEO et causae bonitate fretus.
I. UT qvod proponimus illustre sit, tantis authoribus, tantā spe, tantisqve moliminibus, utrinqve dignum. (Ame siqvidem humili nihil hnmile, a Vestra Celsitudine nihil non excelsum, exspectabitur.)
image: s005
II. Vestra nimirum ex parte scopus ut sit, Vere illustrem aperire Scholam, collustranda majori lumine Ecclesiae Vestrae, expoliendaqve a barbariei reliqviis Genti toti, illustri modo servituram. Sed et ut erectā primum apud Vos tali Scholā, illustre Vobis apud Orbis Nationes comparetis nomen: deqve vicinis Populis, ad jubar hoc indubie concursuris, mereamini qvam optime.
III. Mea ex parte paciscor, ut sub umbra expansae Arboris Vectrae nidulari liceat nostris qvoqve aviculis coeli: coelestis nempe Sapientiae alumnis, qvantulocunqve numero DEI et Vestro favore admissis. Hoc est, ut pro conservanda, et ad posteros propaganda, in dispersae Gentis et Ecclesiae meae reliqviis coelestis Veritatis puritate, Nobis hīc (sub mea et alterius inspectione) habere liceat PIETATIS SEMINARIUM
IV. Primum illud, a parte Vestra intendendum (ut illustris Schola haec Academiolae repraesentet imaginem) reqviret necessario qvatuor haec. 1 AEdificium scholae amplum, in Auditoria septem divisum: cum adstructis qvam plurimis Studiosorum habitationibus, tantae multitudini qvanta speratur capacibus. 2 Mensae publicae, qvam maximo fieri poterit numero erectae: ad alendum pauperes (partim gratis, partim leviori qvam aliās possunt pretio) Studiosos, eāqve rationes promovendum passim jacentia, dum nemo succurrit, ingenia. 3 Docentium tot numero, qvot erunt Classses, honestis stipendiis sustentatio: ut a Discipulis didactri nomine nihil exigi necesse sit. 4 Tandem Typographica officina, bene a Typorum copia, Operariorumqve industria, instructa.
V. Seminarium vero nostrum (si obtineri poterit) reqvirit, ut unius et alterius communis Mensae gratia fiat Alumnis nostris: qvō nostra qvoqve Ingenia, sic melius instituta, expurgandis aliqvando Augiae Stabulis (miserante nos DEO) reddantur idonea.
VI. In summa, qvaerendus et inveniendus est scholam hanc talem hoc in Regno apriendus modus talis, qvō molimen hoc non in risum exeat, sed in decus. Theatro enim Orbis exponemur profecto: rum qvia me et actiones meas (nescio sane qvo merito meo) respectare coepit literatus orbis; tum qvia tua, Excellentissime Domine, heroica Virtus, coeptaqve per Europaeum orbem felici omine celebrari Fama, hoc etiam in facto valde in se multorum convertet oculos. In amphitheatro igitur DEI et hominum versaturis nobis, necessitas prorsus incumbit nihil nisi sanctum, magnificum, sublime, animo versandi: animo tamen humili, ut propitium inveniamus illum, qvi humilibus dat gratiam, superbis autem resistit.
VII. Ad extremum, peto maturari dimissionem mei, adornariqve literas ad Magnificum D Ludovicum de Geer, pro impetrando dimissionis meae (ab obligatione qvā illi merito suo sum obstrictus) indultu. Tum et ad Venerabiles confratres meos: ut et illi qvid fiat conscii, consilia haec non inhibendi, sanctis potius apprecationibus promovendi, causam habeant, etc.
Promissa omnia, tametsi postea (in iis qvae primariae intentionis erant) nihil adeo conseqvumtum, fatis obstantibus. Qvum enim nonnisi autumnali tempore sistere me possem, Principibus in Transylvaniam (ad hiemandum ibi) parantibus abitum, postulatum denuo fuit expressius omnia delineari: ut qvid sibi PANSOPHICA SCHOLA vellet planisime patere, omniumqve huc reqvisitorum ratio iniri, posset.
Conscriptum itaqve fuit qvod seqvitur, dedicatumqve illustrissimo Heroi, fervido horum Promotori: qvem tanqvam recens orientem fulgidum Solem adorare (respectare dico) coeperant domestici et exteri, nihil non summum ab illo exspectantes, legationibusqve suis illum Reges et Principes (tanqvam Regalium jam Sceptrorum, et Affinitatum, candidatum) dignati fuere. Qvi Sol tametsi brevi postea nobis exstinctus, coeptis hisce caliginem rursum induxit: qvae tamen ibi tunc velut in occulto consiliis agitari coepta, ea nunc luci exponijqvid vetat? ut si tanti desiderii tunc non asseqvuti fuimus scopum, hoc tamen vel inter meliora exstet vota, vel porro etiam simile qvid tentandi occasionem ferat. Fiat!
image: s006
SCHOLA PANSOPHICA. Hoc est, Universalis Sapientiae Officina, ab annis aliqvot ubiubi gentium erigi optata: NUNC AUTEM Auspiciis Illustrissimi Domini, D. SIGISMUNDI RACOCI de Felseovadas, etc. etc. Saros-Pataki Hungarorum feliciter erigenda. Anno redditae Mundo Salutis M. DC. LI.
image: s007
Illustrissimo atqve Excellentissimo DOMINO, DN. SIGISMUNDO RAKOCI, de Felseovadas, etc Pio, Sapienti, Felici, Pietatis, Sapientiae, felicitatisqve incrementa! Optat J. A. COMENIVS.
OMnibus ad eminentiam natis, et ad Rerum humanarum gubernacula admotis, vel admovendis, aeterno prostare speculo voluit aeterna DEI Bonitas sapiens illud Salomonis factum, qvo novellus Rex, propterqve pietatem Davidis patris, et suam, singulariter DEO adamatus, optione sibi factā ut qvicqvid vellet peteret, non aliqvid eorum qvae vulgus aestimat, Longaevitatem, Divitias, Victorias, aut simile qvid, sed SAPIENTIAM, qvā commissos sibi regere posset Populos, petiit. Qvae res adeo placuit donorum dispensatori DEO, ut collaudatā hāc illius pietate, et qvam petebat Sapientiam illi daret, et ea qvae non petebat addendo cumularet adeo, ut par illi gloriā nec ullus esset ante ipsum, neqve resurrecturus post iilum.
Solatio TIBI hoc memero in ipso alloqvii aditu, Illustris DEOqve dilecta Anima, Sigismunde Rakoci, Sanctorum et Tu progenies, qvi cum cundem illum pium Salomonem pie imitatus, a primis Adolescentiae Tuae annis nihil ardentius atqve Sapientiae lucem amares, et optares, ambiresqve, prosperavit successu bono vota Tua Excelsus, Teqve hac jam florente aetate Tua eo Sapientiae fulgore decoravit, ut inter prima Europae sidera emicare incipiat Splendor Tuus. Gaude dilecte DEO Jedidia! qvi oravisti, et data Tibi est prudentia! invocasti, et advenit Tibi spiritus sapientiae. Praetulisti illam Sceptris et thronis, et divitias duxisti nullas esse cum illa comparandas. Nec illi aqvasti lapidem pretiosum, qvoniam omne aurum in comparatione illius arena est exigua, et tanqvam lutum aestimatur argentum ad eam. Prae sanitate et specie dilexisti illam, et proposuisti Tibi habere illam pro luce, qvoniam inexstingvibile est lumen illius. Venient itaqve Tibi omnia bona cum illa, et innumerae divitiae per illam: et laetaberis de omnibus qvorum dux est Sapientia. Hic enim thesaurus est hominibus, qvi nunqvam deficit: qvo qvi utuntur, cum DEO ineunt amicitiam, donis ex eruditione profectis commendati (Sap. 7.)
image: s008
Caeterum etiam Sapientiae gradus sunt, scireqve sapientiā uti, magnā Sapientiae pars est: tantō major, qvantō ad meliora transfertur. De Ordinis Vestri Salomonibus loquar, qvi untiqvi illius Salomonis non unō modō imitantur Sapientiam. Alii siqvidem magna se agere credunt, qvum magnificas aedificant Domos, munitas struunt Arces, splendidasque excitant Civitates (Eccles. 2. v. 5.) Alii dum amoene plantant Vineas, Hortos, Paradisos, exstruuntqve Piscinas aqvarum, ad irrigandum nemora Arborum viridantium (v. 6.) Alii dum alunt Famulitium, Gynaeceumqve, amplum et splendidum, sumptuosissimamque Aulam (1 Reg. 4. v. 23.) aut rursum possident Armenta et Greges ovium prae aliis (v. 7.) Eqvorumque praesepia millena (I Reg. 4. v. 26.) Alii dum coacervant Argentum et Aurum, et substantias Regum ac Provinciarum (Eccles. I. v. 8.) Alii dum sibi parant Cantores et Cantrices, delicias filiorum hominum, et omnis generis Instrumenta Musica (v. 9.) Cujusmodi tamen magnifica opera omnia ex eorum genere sunt, qvae si qvis maturae tandem Sapientiae intueatur oculō (ut in Senectute sua Salomo) nihil nisi Vanitas apparere possunt: qvippe omnia non nisi ad trasitoriam spectantia vitam, transitoriamqve duntaxat parientia voluptatem, et brevem sensuum titillationem (Eccles I. v. 11, 12.) Ergo qvi inter ipsos qvoqve sapientes sapientiores sunt, Mentis illum splendorem ad meliora transferre gaudent. At qvae illa meliora? Salomonem in ipso Sapientiae flore, anteqvam fulgorem ejus obtenebraret vanitatis caligo, attendamus, patebit.
Tria illi maxime fuerunt curae: Ordinare et ornare REMPUBLICAM, ECCLESIAM, SCHOLAM. Prioris descriptio exstat I Reg. Capite 4; posterioris Capite 5, et seqventibus; postremi Prov. Capite I. v. 4. 8. et 2. I. etc. et 3. I. et 4. I. etc. 22. v. 6. etc. Illīc ordinabat Regnum, de Administratoribus illi, et Annonae curatoribus, Eqvisqve et copiis militaribus, providens: adeo sapienter, ut omnes sui viverent in tranqvillitate summa, omnes autem extranei per viciniam obtemperarent ei; diffiti vero, sapientiae illius qvoqvoversum dimanante famā, ad illum confluerent. Istīc autem, ubi Ecclesiae prospectum ibat, exstruebat DEO deorum TEMPLUM, cui nusqvam gentium exstaret simile: Sumptu incomparabili, Labore multorum millium hominum indefatigabili, ingeniisqve excellentioribus undecunqve convocatis. Qvod simul atqve annorum septem spatio perfecit, convocatō Israele totō dedicavit DEO Israelis, tantā sacrificiorum, orationum, laetitiaeqve publicae solemnitate, qvantam nec ante illum viderat Israel, nec post usqvam gentium conspecta est. Qvae omnia aeterni Salomonis praefigurasse sapientem spiritualis sui Regni administrationem, non ignoramus: in exemplar tamen omnium Sapientum Principum, qvibus Reipublicae atqve Ecclesiae demandatur, qvocunqve sub sole aut seculo, cura, esse scriptum non dubitamus. Qvae causa est, Cur Tibi qvoqve, Illustriss Domine, et Tuis, qvos Tuae submisit, aut submittet posthāc, DEUS prospectioni, bene ominemur: qvicunqve TE illustre illud Tuum Mentis lumen nonnisi ad meliora transferre videmus. Et Patriae nimirum in Pace conservandae, qvantum in Te adhuc est, summa Tibi cura: et pro salute Ecclesiae, qvam in hoc Regno sibi colligit Christus, solicitudo multa. Cui utriqve ut consuli posset rectius, ad Sapientiae studia fulgidius inter Vestrates accendenda appulisti animum, tantoqve Zelo Votis Tuis instare non desistis: ut nulli nostrum, qvi conscii sumus intime, eandem Tibi cum Salomone divinitus dari mentem, dubitare veniat. Nec proinde cur non aeqve propitium Tibi talia votis versanti speremus DEUM, atqve Salomoni fuit, qvidqvam causae superesse potest. Scimus qvippe Scholae hujus Patakinae Reformationem, qvam Celsissima Princeps Mater Tua, nostra autem gratiosissima Domina, ceu vera, vereqve pia Ecclesiae nutrix, in sancto DEI
page 9, image: s009nomine molitur, Te consilia suggerente, urgente, dirigente, suscipi: ideoqve Tibi cum Celsitudine sua aeqvalem hīc Pietatis, indeqve promanaturae divinae Benedictionis, esse partem.
Ut vero totius hujus sancti propositi, reducendae scil, in statum qvam optimum Scholae hujus, melius pleniusqve TIBI Domine, Nobisqve qvos huic Operi aut praeesse aut interesse voluisti, constare possit ratio: en Delineationem hujus Sapientiae Paradisi! Brevem illam: ad imitationem Architectorum, qvi magni futuri. AEdificii exiguum construunt modellum, priusqvam aggrediantur Opus ipsum; aut Geographorum, qvi lustraturis Regna et Provincias amplissimorum etiam Tractuum, imo Climatum, omnia Majora repraesentantes in manus dant Tabellas. David exstruendi Tempil apparatum et ideam Salomoni tradens, dixit: Omnia haec venerunt ad me scripta de manu Domini, ut intelligerem universa Opera exemplaris (I Chron. 28. 19.) Nos Tibi haec non tanqvam immediate a manu Domini, tanqvam tamen a Domino per manus nostras venientia, tradimus: ut Tu qvoqve intelligas universa Opera exemplaris hujus. Nec ut intelligas solum, sed ut ad hanc Universariae Sapientiae Scholam his depictam ideis Te accingas tum animose aperiendam, tum sapienter regendam.
In consiliis de erigenda merito Tibi, Illustris Domine, Davidica illa ad Salomonem in memoriam revocamus verba: Viriliter age, et confortare, et fac ne time as, neqve paveas. Dominus enim DEUS meus erit tecum, et non deseret Te, neqve derelinqvet, donec perficias omne Opus ministerii Domus Domini. Et ecce divisiones Sacerdotum et Levitarum, omneque Ministerium Domus Domini assistunt Tibi. (I Chron. 28. v. 20. 21.) In regenda autem, ordineqve stabili conservanda, hāc Sapientiae palaestra, qvidnī redeat in mentem illud cujusdam: Si vis esse Rex, dabo Tibi Regnum, rege Teipsum Nam hīc plus qviddam est, qvam regere seipsum: ergo plus qviddam qvam Regnum: Ubi Regum multorum, res humanas olim regentium, in unum collecta Respublica regetur. Sapienter dixit, qvi dixit: Quisqvis Seipsum regere potest, potest Familiam; et qvi Familiam, Civitatem; et qvi Civitatem, Regnum. Qvia scilicet ad easdem ideas res fiunt, nec nisi secundum majus et minus differunt. Omnia nempe similia similiter se habent ad invicem, sicut Circulus ad Circulum: qvorum minimus tantundem habet ac maximus, Centrum suum, Circumferentiam suam, Radios suos, easdemqve omnes dimensiones suas: ut ex qvolibet de qvolibet fieri qveat judicium. Hinc est, qvod ex unius Belluae prudenti regimine Philippus Rex, qvanto Regno idoneus esset regendo Alexander filius, judicare potuit. Qvidnī nos, qvantus Tu in majoribus Rebuspublicis administrandis futurus sis, judicabimus, si hanc minorem Ingeniorum Rempublicam sapienter fovere, et in ordine continere, scieris?
Jam Domine si placebunt hae futuri Operis Ideae, Tuum erit, Primum persvadere Serenissimae Matri, ut sancto in opere, feliciter jam coepto, perseveret: advocato etiam, si opus videatur, Celsissimo Transylvaniae Principe, Filio suo, Domino Fratre Tuo, in auxilim. Divisa enim licet habeatis imperia, communibus tamen regi consiliis qvid vetat? Etiam Petrus cum Andrea diversum a Johanne et Jacobo habebant Navigiolum: et tamen altero divinā benedictione oppleto advocari poterat alterum, ad operarum et benedictionum communionem. Qvid prohibet, inqvam, aeqve Vos esse concordes? ut alter paternae gloriae heres, tantiqve Regni possessor: alter maternae pietatis imitator, illustris qvoqve fiat Ecclesiae Nutritius: uterqve autem utriusqve, in gloriae DEI promovendae Zelo, et socius et aemulus?
Secundum est, qvod reqviret a Te pietas, ut si tanti Operis placebit idea, ad conqvirendum illi necessaria, Materiam inprimis et Operartos, serio
page 10, image: s010applices animum: sive qvidem Vestros domi qveatis invenire Beseleeles et Oholiabos (Exod. 36. v. I.) sive accersendi essent vicinis e Regnis interim artifices: sicuti Tu ad Salomonis exemplum Magnum illum Magnorum Operum Promotorem, LUDOVICUM de GEER, de Suo TIBI ad tempus transmittendo Chiramo (I Reg. 7. v. 13. 14.) solicitare non interrmisisti.
Tertio, sicuti Salomon praefecit Operariis Praefectos et Curatores (I Reg. 5. v. 16.) ita Tu qvoqve constituas Scholarchas, qvi Operis a Te mandatis, et ab Artificibus ad elaborandum susceptis, intersint, urgeant, dirigant, tanqvam Tibi reddituri omnium rationes, ut ne Opus hoc DEI tardetur in manu eorum, qvi sibi permissi langvescere possient. Qvibus utrisqve (Operariis et Operariorum Praefectis) qvaliter nos hīc praedelineaverimus munia sua, paulo post videbis, et an recte, Tu pro sapientia Tua dispicies, demumqve si qvid emendari erit Opus, emendabis, addes, demes, mutabis.
Habes qvod voluisti, pientissime Salomon, nec animo Tuo qvies fuit, nisi qvod videre desiderabas videres, Operis Tibi divinitus mandati, et a Te jam religiose suscepti, Delineationem. Hīc en vide promissiam Tibi et Tuis universalis illam Sapientiae regionem! Vide autem, non ut Moses [note: Ignorabamus, eheu, fata. Transeant ergo Vota haec a Mose hoc pio in Iosuam aliqvem pium, ubiubi Gentium, o DEUS!] eminus, nunqvam eam ingressurus: sed ut, Josua, occupaturus jamjam illam ipsam hereditatem qvam Oculi Tui viderunt, et calcārunt pedes. Audi ergo Tibi verba Jehovae DEI Tui, ad Josuam olim prolata: Surge et transi Jordanem istum, Tu et omnis Tuus populus Tecum, in terram qvam ego dabo filiis Israel. Nemo poterit resistere Vobis: qvemadmodum fui cum Mose ita ero Tecum, non dimittam neque derelinqvam Te. Confortare et esto robustus: Tu enim hereditatem hanc distribues Populo Tuo etc. Confortare et esto robustus! Noli metuere, et noli timere, qvoniam Tecum est Dominus DEUS Tuus, in omnibus ad qvaecunque perrexeris (Jos. 2. v. 2. etc.)
Scholae Pansophicae Delineatio.
[note: Schola in genere qvid.] SCHOLA, vulgari usu, dicitur tum Demus, tum Societas, ubi ad Rerum scientiam, intelligentiam, usum, in qvocunqve Artium genere, exercentur Homines. Qvia enim Homo tametsi ad omnia nascitur habilis, actu tamen nihil nisi ad qvod se actionibus praemonstratis, crebroqve tentatis, assvefecit, novit: omnia discere, eōqve in officinam ubi talia exercentur, mitri, necesse habet. Hinc in bene cultis Nationibus qvot habentur Artes, tot Schola: etiam Athleticae, ubi ad Armorum usum exercetur Juventus etc.
[note: schola literaria qvid.] 2. Nobis Schola Literaria intelligitur, ubi Hormines novelli, Vitam nuper ingressi, vitaeqve Negotia ingressuri, exercentur.
[note: Et qvod Humanitatis officina, ingeniorumque ludus, esse debeat] 3. Cujusmodi verae Seholae, Humanitatis officinae, esse qvidem debebant omnes Literarii Ludi Juventuti exercitandae destinati: sed pleraeqve a scopo suo nimis, eheu, aberrantes, nihil fere agunt nisi qvod cum literis ludunt, aut potius moleste luctantur: toti Vitae proportionatum nihil agentes, particularibusqve tantum scientiarum frustis, verae vitae parergis, ingenia occupantes. Ut hīc verissime dicas: Necessaria ignorant, qvia non necessaria discunt.
[note: Sapientiae Universas Schola qvid.] 4. At nos Sapientiae Scholam, et qvidem UNIVERSALIS SAPIENTIAE Scholam, PANSOPHICAM, optamus. Officinam scilicet, ubi ad erudiendum admissi OMNES, ad OMNIA Vitae (huic et futurae) necessaria, exerceantur: idque OMNINO. Viā puta tam certā, ut qvisqvis hāc fuerit traductus (NB.) nihil adeo rerum nescire, nihil adeo non intelligere, nihil adeo non ad veros et debitos usus stransferre, nihil deniqve non commode eloqvi posse, deprehendatur.
[note: OMNES] 5. OMNES sic formari optamus ideō:
page 11/12, image: s011[note: erudiri qvid.] ut ne qvisqvam homo natus (idest ad imaginem DEI creatus, aeternaeqve cum DEO beatitudini destinatus, interim tamen per Mundi procellas iturus) periculose huc illuc jactetur, aut etiam ab aeternae qvietis portu aberrans pereat in aeternum. In hoc enim qvum sita sint Omnia cujusqve Hominis (Eccles. 12. 13.) Omnibus hīc maxime caveri necesse est (ab aeternis Animae periculis:) etiamsi ad Omnia particularia vera et bona (qvae infinita sunt) sciendum, intelligendum, iisqve fruendum, promoveri omnes non fuerit possibile.
[note: OMNIBUS erudiri qvid.] 6. OMNIBUS autem dum erudiri Sapientiae tirones volumus, hoc volumus. [note: (Nempe,] Primo, ut Mentes impleantur luce cognitionis rerum, qvas ignorare noxiosum foret: Manus autem cum caeteris facultaribus reddantur ad omme Opus bonum agiles: Lingva deniqve instruatur decenti facundiā.
[note: I. Rerum Scientiā] 7. Mentibus instillari optamus optima qvaeqve de omni Scibili. Nempe ut nihil sit in Coelo, nihil in Terra, nihil in Aqvis, nihil in subtetranea Abysso, nihil in Corpore humano, nihil in Anima, nihil in Scriptura divina; nihil in Artificiis, nihil in Oeconomia, nihil in Politia, nihil in Ecclesia, nihil deniqve in vita et morte, aeternitateqve ipsa, qvod Sapientiae candidatuli penitus ignorent: omnia potius necessaria sciant, omnia intelligant, omnium Usum verum et salutarem calleant. Ut cujusque illorum Mens verissima fiat Omniscii DEI imago, lucidissinum Ludorum ejus speculum, verissimus repraesentatitius Mundus.
[note: 2. Actionum Prudentiā.] 8. Addenda sunt Scibilibus Agibilia, circa qvae exerceantur nostri: h. e. adjungenda Notitiae Rerum Activitas Negotiorum. Absqve qvo si fuerit, etiam Rerum sciens, inscite in rebus versari; et Artis non ignarus iners deprehendi, eōqve vitae Negotiis inutilis reddi, poterit. Qvod ne Pansophicae Scholae discipulis eveniat, pro eminenti scopo illa sibi figet, Neminem huc admissum dimittere, nisi Actionibus (qvae propriam reqvirunt circumspectionem) exercitatissimum. Ut nostri hāc in palaestra non Schola discant, sed Vitae: exeantqve hinc Iuvenes actuosi, ad omnia prompti, solertes, industriosi: qvibus tempore suo qvaevis Vitae Negotia tuto committi possint. Talem vere habere Scholam, qvacunqve in Gente, universale foret Ignaviae et Inertiae, et dehinc confusionum, egestatis, sqvalorisqve rerum, antidotum. Praesertim si assvefiant insuper (debent autem) Activitatem ejus modi ornare Moribus honestis, et cum omnibus Conversatione svavi: coronare autem Timore DEI, corde ad amorem DEI, et vitam DEO dignam, inflammatō.
[note: 3. linguae elegantia.] 9. Ultimum est, qvod Pansophica Schola qvaerit, ut hīc Lingva omnium ad svavem expoliatur facundiam. Nec id unō solum aliqvo idiomate: sed (praeter Vernaculam) tribus illis eruditis, titulo Crucis Christi consecratis, eōqve Gentibus Evangelium amplexuris divinitus commendatis, lingvis; Latinā, Graecā, Hebraeā. Et Latinā qvidem; qvia primarium hodie Eruditionis instrumentum, Gentiumque vinculum, habetur. Graecā vero, qvia Latinae parens cum sit, illam sine se perfecte sciri non permittit: potissimum tamen, qvia Oraculorum Novi Testamenti custos ac interpres. Qvō nomine, et Hebraea, Veteris Testamenti Oraculorum promaconda, filiis Ecclesiae se commendat, et a studiis Pansosophicis nullō modō exeludi patitur.
[note: Qvid erudit OMNINO.] 10. Subjungimus, Omnia hac in Schola Pansophica doceri agi, praestari, debere OMNINO: eā scilicet operarum facilitate, et effectuum certitudine, ut ad similitudinem Officinarum Mechanicarum, nihil hīc conspiciatur violentiae, sponte naturae fiant omnia; et tamen qvilibet Discipulus evadat in Magistrum.
[note: Scholam Pan sophicam ad Christianitatis leges conformari qvid.] 11. Atqve haec sunt nostra pro Schola Pansophica vota: an vero ad veri Christianismi leges? Confidimus. Qvid enim Christianismus est? Annon lux splendescens in cordibus nostris, ad illuminationem scientiae claritatis DEI? (2 Cor. 4. v. 6.) Annon opus DEI ad aperiendum oculos caecorum, ut convertantur a tenebris ad lucem? (Actor. 26. v. 18.) Annon Christianorum sapere, est sapere secundum DEVM? duce aeternā sapientiā DEI, Christo, qvi solus, et qvae scire et qvae nescire nos conveniat, gnarus, Omniscientiae nostrae Christianae, ignorantiā humanā circumscriptae, limites ponere et scivit et potuit. Nempe tum luce innatā, qvā ipse Lux vera illuminat omnem bominem venientem in hunc Mundum (Joh. I. 19:) tum luce Legis suae (Lex enim lux est, Prov. 6. 23.) tum deniqve omnibus iis, qvae inter homines versatus verbō et opere ostendit: eō collimans, ut nos doceret induere hominem novum, renovatum in imaginem ejus qvi creavit nos (Col. 3. 10.) [note: Occup.] Nec est, cur qvis dicat: Regenerari ergo docuit Christus, non Artes, Scientias, Lingvas, studere. Nam haec certe non inhibuit, sed cum luce illā qvā illuminat omnem hominem (ut modo dictum est) praemisit. Lingvarum autem magistrum annon coelo demisit, Spiritum S? ut qvid in Lucis divinae (Evangelii) a Gente in gentem propagationem fieri vellet in Ecclesia semper, doceret semel? Nihil ergo magis Christianum cogitari potest, qvam de proferendis Lucis Regni (qvod Christi est) terminis solicitis esse nobis omnibus.
page 13/14, image: s012
[note: Et qvam id pulchrum!] 12. Praesertim cum et ad unicam Dilectionis legem revocaverit Christus omnia; verbo id et exemplō, per se et Legatos suos, urgens, ut nemo sibi tantum esse bene cupiat, sed omnibus (Matth. 28. 19. Rom. 12. 17. I Cor. 10. 24. etc.) Qvod mandatum seqvuti Apostoli, annisi sunt Christum, spem gloriae, annuntiare Gentibus, admonentes OMNEM Hominem, et erudientes Omnem Hominem, OMNI SAPIENTlA, ut exhiberent Omnem Hominem perfectum in Christo IESV (Col. I. 28. Necaliud Pansophica studia intendunt, qvam prodesse Omni Homini, in Omni Gente, qvo usqve penetrare (nostro etiam ministerio) poterit lux DEI: qvia hoc ipsum veri Christianismi leges reqvirunt.
[note: Qvamqve necessarium] 13. Ad qvas Leges dum esse conformandas dicimus Scholas, nondum esse conformatas; conformari autem debere, ac posse, innuimus.
[note: I)] 14. Debere, patet: qvia non ingrati esse debemus DEO, qvi nos de tenebris vocavit in admirabile lumen suum (I Pet. 2. 9.) colligere potius undiqve Lucis radios, et reflectere alii in alios, tandemqve omnes in omnes; ut Lucis Filii, et Lux in Domino, fiamus Omnes (Luc. 16. 8. Eph. 5. 6.) Id autem si optamus, Lucis officinas erigi universales necessum est.
[note: 2)] 15. Evidentiorem qvoqve reddit erigendae Scholae Pansophicae necessitatem periculi (qvod subest)consideratio, si rem tanti usus negligimus. Qvia nempe citra plenam lucem res plene cognosci neqveunt; neqve citra cognitionem plenam optima eligi possunt; [note: NB.] sine seria vero electione actiones seriae nullae sunt; nec sine serio labore et studio fines asseqvimur nostros. Ut ergo finem nostrum, Felicitatem, asseqvamur, Actiones rectae efficient: et ut Actiones sint rectae, Electiones non aberrantes impetrabunt: et ut Electiones ne aberrent, Intellectus rerum clarus dabit: nihil autem est in Intellectu nisi prius in Sensu. Ignorantia itaqve rerum (omnis humanae infelicitatis et exitii primus fons, juxta illam DEI vocem: Peribit populus meus, eō qvod sit absqve scientia, Ose. 4. 6.) tollenda est universaliter ab humanis Mentibus, accendendumqve illis universale lumen, in qvo clare omnia videndo, ubiqve a bonis separent mala: ad mala fugiendo effugiendum, bona vero seqvendo asseqvendum.
[note: 3)] 16. Auget necessitatem, qvia in fines seculorum incidimus, ubi omnia venerunt ad summum: tenebrae etiam et errores multiplices, indeqve scaturientes iniqvitates; tametsi et Scientiarum faces accensae, et Veritatis lux divinitus data, sed a nobis nonnisi particulatim acceptara. Justum ergo est, ut Scientiae, Artes, Lingvae, Religio ipsa, qvae hactenus creverunt, sed per partes, jungantur aliqvando: qvatenus qvae multi sciverunt antehac, sciat jam unusqvisqve, ad reddendum (ut Apostoli annisi sunt) unumqvemqve perfectum in [note: NB.] Christo Iesu. Et qvia Satan varias offundere hactenus non intermisit Luci tenebras: tentemus aliqvando omnibus ejus tenebris universalem opponere Lucem, ad dissipandum omnes ejus caligines, ope DEI.
[note: Sed an possibile? Est, si I. Non minutiis occupemur.] 17. An vero Possibile qvod optatur? tam Omnimoda Omniscientiae cujusdam ad Omnes propagatio? Est, si non circa minutias rerum Ingenia detinere velimus, qvem Graecorum fuisse morbum Seneca dixit: neqve curiosa et prohibita appetamus aut illis occupemur, qvalia protoptastis svasit satan, et adhuc: Sed illa SOLA qvaeramus et OMNIA, qvae nobis magnitudinem DEI, et Mundi Creaturarumqve fines, et nostra circa res omnes officia, ostendant; et sic nos ad Scientiae Ignorantiaeqve terminos deducant, et ab errorum praecipitiis tutos praestent.
[note: 2. Pandectis devinitus datis nos obvertamus.] 18. Talis Omniscientia ut Homini prorsus. debita, ita prorsus possibilis, est: qvippe qvem DEUS ut Rerum hīc Dominio, ibi aeternitatis consortio, destinavit: ita finibus his proportionatum prorsus (qvippe AD IMAGINEM SUAM) fecit. Ideoqve in ejus conspectu omnium Scibilium Pandectas, tres suos Libros, expandit: MVNDVM circa nos structum, Operibus suis plenum; et MENTEM intra nos erectam, dictaminum rationis plenam, numerosqve, mensuras, et pondera, rerum omnium continentem; LEGEM deniqve suam in manus datam, illīc et isthīc non intellecta interpretantem, et ne a primario fine aberremus praecaventem. Qvibus Libris tribus, ceu speculis, qvicqvid scire nos vult, contemplationi exposuit.
[note: 3. Mediis datis strenue utamur omnibus] 19. Addidit spectandis hisce spectaculis suis Oculum trinum. I. SENSUM, omnia Corporea excipientem; II RATIONEM, omnia Intellectualia perscrutantem: III FIDEM, omnia Revelata amplexantem. Sed et adstruxit instrumentum instrumentorum, MANVM, ad omnia (qvae usqvam effici usus reqvirit) ingeniose operandum: et LINGVAM, ad omnia (qvae aliorum scientiae communicanda sunt) mirā celeritate eloqvendum. Vt nihil, penitus nihil, deesse videatur, si modo qvis Omnia cognoscendi, Operandi, Eloqvendi, serio teneatur desiderio: non obstante illā Ingeniorum diverditate, ob qvam alii aliis celerius et potentius sentiunt, intelligunt, credunt, operantur, et eloqvuntur. Omnes enim tandem aliqvomodo omnia.
[note: Objectio. Resp. I)] 20. Unum objici posset, et solet, Hippocraticum illud: Vita brevis, Ars longa. Resp. Sed praeparandise ad Vitam spatia dantur
page 15/16, image: s013laxa: adolescendi nempe progressio lenta, ad annum ultra vigesimum: qvaliter nulli corporeae Creaturae datur. Qvum enim vastiora Corpora, Bovis, Cameli, Elephantis, etc. intra duos tresve annos absolvat natura: Humani corporis staturam, Mentisqve Judicium, vix ante 25 ad maturitatem perducit. Qvō fine? nisi ut tantō tempore ad Vitae munia inhabilis, continuatā politurā reddi tandem ad omnia qveat habilis?
[note: Resp. 2.] 21. Etres loqvitur ipsa, qvanta nobis detur capacitas si seqvestrentur nugae, humanae vel diaboliae: qvalibus totam fere vitam misere occupant, et misere perdunt, miseri mortales. Certe capacissimae se Mentis esse experiuntur Mundane eruditi! amplissimas devorantes, digerentes, et in Omniscientiae cujusdam tumorem convertentes, Bibliothecas. Qvid non fieret, si locō tot stagnantium lacunarum solis tribus verae Omniscientiae fontibus, Libris DEI, daretur opera? Revera in lumine DEI videremus lumen (Psal. 36. 10.) inqve regione umbrae mortis habitantibus oriretur Lux (Jes. 9. V. 2.)
[note: Conclusio de possibilitate.] 22. Possibile igitur est Univeisos universa doceri aniver saliter, per universalia universis conceessa reqvisita, si iis non dedignarentur uti.
[note: De Facilitate etiam qvaeritur: illamqve huic proposito summam edesse ostenditur.] 23 Sed an et Facile? Non difficile certe rem qvamqve eō promoveri, qvō sponte naturae inclinat, imo rapitur. Nempe Lapidem, ut deorsum ruat; Aqvam, ut per declivia fluat; Avem, ut volet; Quadrupedem, ut currat etc. nihil cōgi necesse est, facit res qvaeqve ultro ad qvod faciendum se aptam natam sentit, si non obice datō prohibeatur. Nec igitur Hominem ut Omnia cognoscere, pulchra operari, jucundaqve profari velit, compelli opus: cui contemplandi amor, et machmandi semper aliud ex alio jucunditas, colloqvendiqve de variis voluptas, innata sunt. Usqve adeo Automaten qvoddam est (suō se motu in omnia perpetuō agens machinula DEI) Mens nostra, ut Solā tantummodo Directione habeat opus: ut ne qvid nimis, ne qvid confuse, ne qvid sine usu, fiat.
24. Accedit innatum omnibus desiderium completae potius rei, qvam frustillatae: et nolle angustis includi terminis: malleque semper Totum qvam partem. Si qvis dubitat, experiatur hoc in aetatula infantili, in naturalibus adhuc haerente. Incipe narrare Puero (pro captu suo) historiolam, aut fabellam, et abrumpe in narrationis medio: qvam se ille torqvebit? qvam ut absolvas orabit? rei totius cognoscendae desideriō. Idem erit, si domunculam illi exstruere, aut pro aviculis caveam, aut aliq vid simle, inceperis: non desistet enim instare donec absolveris, aut tentabit absolvere ipse. Sermone itidem lallando imitatur qvicqvid audit, seu bonum seu malum. Annon simile qvid futurum speramus, si Schola esset universalis? Theatri referens imaginem, in qvo totus Rerum et Actionum (temporis et aeterniratis respectu) svaviter et jucunde adumbraretur cursus? an qvisqvam nostrūm non infans ille DEI esset, qvi nontotam hanc DEI fabulam, qvam aliqvam ejus partem, fieri sibi mallet notam?
[note: Ad Universalem Sapientiam Media tiniverfalia.] 25. Vidimus, Qvalis Schola veniat optanda, et qvare: et Votis hisce Impossibilitatem obstare nullam: nec adeo Difficultatem, si Mediis datis sciamus uti. Jam ergo videndum qvae illa Media? et Qvomodo illis utendum?
26. Media ad Saptentiam universalem trid prorsus universalia divinitus data, jam sunt indigitata. Qvibus si ab industria humana accedant alia tria, habebitur qvod qvaeritur.
27. Divinitus data sunt, [note: Divinitus data tria.] Theatra DEI tria, seu Librit res, Omnia qvae sciri opus sunt, omni Homini manifestantes; [note: 1)] omnium qvae agi necesse est exemplaria praemonstrantes; omniumqve de qvibus sermocinandum est materiam suppeditantes (supra §. 18.)
[note: 2)] II Oculus omni Homini datus trinus; cum omnia conspecta imitandi, rerumqve praxin et cognitionem ad alios propagandi, desiderio (§. 19.)
[note: 3)] III. Omnibus assignata lente adolescendi (ut ne cuiqvam abunde se Vitae praeparandi tempus desit) spatia (§. 20.)
[note: Humanitus paranda ingeniis auxilia: Nempe] 28. Abunde itaqve nobis prospectum est Mediis ad Sapientiam divinitus datis: qvibus tamen a solertia nostra subordinari debere dixi alia tria. Ecqvae illa? 1 Libellos pulchros, Librorum DEI epitomas. II Magistros fidos, ope istorum libellorum in Librorum DEI interiora juventutem deducere idoneos. III Methodum bonam, docendi et discendi labores mitigantem.
[note: I libelli in Libros DEI introductorii] 29. Nempe sicut humaros Libros legere nemo potest, nisi qvi Alphabetici cujusdam exercitii ope legendi artem didicit: ita Libros DEI nemo legit commode, nisi prudenti qvādam introductione praemissā. Reqviruntur itaqve hīc etiam qvidam (humanō ingeniō constructi) E lementarii libelli: qvibus tum Sensus nostri ad Res distinctius capiendum reserentur; rum Ratio ad prosundius in rerum medullas penetrandum acuatur; tum deniqve Fides ad promptius et firmius certo revelatis credendum, subigatur.
[note: II Introduoctores boni] 30. Qviavero paucis datus autodidactis esse, aut nonnisi sero, et cum temporis jactura; necessario studia haec Sapientiae Universalis Manuductores qvoqve reqvirunt, qvi et ipsi sint Universales: h. e. Universa sciant et intelligant, usumqve teneant; Univerfis servire parati, adeoqve reipsa servientes,
page 17/18, image: s014deque lumine suo qvotidie lumen, imo lumina, accendentes.
[note: III. Introducendi methodus bene explanata,] 31. Sed et Methodō opus est, pro Pansophico studio Pansophicā: h. e. tam universali, tamqve undiqve sibi conformi, et tam facili ac jucundā, ut hīc aeqve discentes ac docentes non prius Laborum taedia, qvam superatorum laborum fructum et gaudia, persentiscant. Eōqve modo Schola Ingeniis esse Labyrinthus, pistrinum, carcer, totura, desinat; fieri vero ludus, palatium, convivium, paradsus, incipiat.
[note: Fundata super exctiordinis leges] 32. Cujusmodi Scholarum amoenitas ab unico (circa omnia qvae hīc fieri necesse est) Ordine speranda venit. Solus qvippe ORDO RERUM ANIMA EST. Per hunc nascitur, vivit, viget, qvicqvid nascitur, vivit, viget: hōc stante stant Res, nutante nutant, collapsō labuntur, et in chaos redeunt; rursurnqve Ordine restiturō sibi resutuuntur.
[note: Per qvam schola fiat simillima Horologio automato;] 33. Constitutio igitur Scholae Pansophicae in eo erit, ut hīc Omnia sint qvam ordinatissima, Rerum et Personarum, Locorum et Temporum, Librorum et Operarum, Cessationum deniqve, respectu. Ad indendam huic Sapientiae DEI (cum filiolis hominum) ludo, exactssimi HOROLOGII faciem: ribi nihil qvod ad spontaneum motum desideratur deest; nihil etiam (ne minima rotula, columella, denticulus) sine usu est: omnia vero sic disposita, ut appensis tantum, aut intensis, ponderibus, omnia ceu viva moveantur, regularissimōque suō motu ipsius Coeli, Mundo temporis fluxum dimetientis, imaginem referant.
[note: Et arti Typographicae, eruditionem Ingeniis celeriter et eleganter imprimenti.] 34. Addo, ut Ingeniorum haec officina Officinae Typographicae simillima fiat: ubi (propter merum et mirum operarum ordinem) tantā celeritate, elegantiā, orthographiaeqve certitudine ac nitore, a ludibundis propemodum aliqvota dolescentibus Libri multiplicantur, ut res parum a miraculo absit. Prorsus enim supra fidem esset, nisi omnino ita fieri jam constaret. Eādem inqvam facilitate, celeritate, elegantiā et certitudine, ut multiplicetur in Scholis Eruditio; Sensibusqve et Mentibus imprimatar Sapientia. Nempe qvomodo in Typographeo nullus Liber simul exscribi potest unō die: qvotidie tamen vel unā exscriptā schedā, temporis certi decursu centena et? millena prodibunt, per omnia completi elegante sqve Libri, reconditae ibi sapientiae qvaqvaversum dimittendae vehicula paratissima.
[note: Ordo plenus in Schola plena necessarius septuplex.] 35. Ad liberandum igitur ab omni confusione Scholam Sapientiae, redigere accuratum in ordinem tentabimus cum DEO omnia. Nempe
I. Res docendas et discendas.
II. Personas docentes et docendas.
III. Instrumenta doctrinarum, libros et alia.
IV. Loca publicis Exercitiis assignanda.
V. Tempora Exercitiis destinanda.
VI. Operas ipsas.
VII. Cessationes deniqve et Ferias.
I. Rerum ORDO.
[note: Ordinis rerum summae regulae tres.] 36. In eo summatim est, ut doceantur et discantur, proponantur et agantur, semper I Priora prius, II Potiora potius, III Correlata simul.
37. Priora sunt [note: Ut priora prius] Sensualia Intellectualibus, et utraque ista revelatis. [note: Potiora potius] Integra partibus. [note: Parallela parallele.] Simplicia compositis.
38. Potiora vero sunt, DEVS prae Homine; HOMO prae aliis rebus; Anima prae Corpore. Et sic Spiritualia prae corporalibus, Coelestia prae terrenis, AEterna prae temporariis. Per conseqvens: Pietas prae Morum civilitate; Mores prae Scientia etc.
39. Parallela sunt (seu correlata) Res, Conceptus rei, et Sermo: qvia Rerum in mente imagines sunt Notiones, Notionum vero imagines sunt Verba Unde necessario seqvitur, Ingeniis esse offerendas Res, qvarum intuitione concipi: nt imagines rerum; perceptasqve mox discant nominare. Semperqve jungenda esse tria illa, 1 Res, 2 Mentem, 3 Lingvm: sed ita ut Rerum exhibitio praecedat; tum de recta ejus Perceptione fiat informatio; demum accedat Nomenclatura. Omitti aliqvid horum, dabit hiatum; inverti, salebras.
[note: Priora sunt, (1) sensualia intellectualibus, et haec revelatis.] 40. Sensualia sunt priora Intellectualibus: qvia nihil est in Intellectu, qvod non prius fuerit in Sensu. Revelata vero aliunde (qvum complementum sint Cognitionis nostrae in iis, ad qvae nec Sensu nec Ratione pertingimus: lubentius alioqvi omnia cognoscimus per nos ipsos, si datur) non alibi nativam inveniunt sedem, qvam post illa. Altera ratio, cur in Sapientiae Schola primum tradi debeant Sensualia, dehinc Intellectualia, tandem qvae a Revelatione divina veniendo Fidem et Obedientiam (captivatis Sensibuscum Ratione) reqvirunt, haec est: qvia Res optime sic cognoscuntur qvomodo fiunt, et se invicem conseqcuntur. Primum autem DEUS produxit Mundum Operibus plenum, qvae lustramus Sensibus: deinde Hominem Ratione plenum, qvi seipsum non capere potest prius, qvam se Rerum imaginibus oppletum videt: tunc enim demum se Mundum minutum, Omnisciiqve DEI simulachrum, agnoscit, et Rerum abstractas species varie inter invicem conferendo, dividendo, rursumqve componendo, rationis lumen et delicias sibi multiplicat. Tandem DEUS Homini creato, et ad contemplandum Mundum introducto, Vocis suae alloqviō Regulas
page 19/20, image: s015qvasdam superaddidit: de Creaturarum legitimo usu, debitoqve sibi Creatori obseqvio, ipsum edocens. Hic igitur Ordo si [note: NB.] non permittatur inverti, sed Schola nostra primum accurate discipulos occupet Sensualibus, dehinc Intellectualibus, tandem Revelatis, ingentis Lucis poni fundamentum solidum nemo dubitet.
[note: (2) Integra partibus (Generaqve speciebus.)] 41. Integra priora sunt partibus, qvia ma jora: (omne enim Totum majus est suā parte:) priusqve incurrunt sensum, et feriunt magis. (Nempe rem magnam vides eminus etiam; parvas nonnisi propius accedens, et aliam post aliam lustrans. Tum vero Integrum Unum est, Partes multae: facilius autem prehendas unum et citius, qvam multa. Eadem ratio est Generis ac speciei: Facilius puer discit nosse Arborem, qvam Arborum recensere species. Ergo integra rerum, et Genera, semper doceantur et discantur prius; Partes, et Species, post: ut particularissimarum et specialissimarum rerum cognitio ultimus sit humanae sapientiae gradus. Qvod exemplō Salomonis patet, qvi de omnibus, maximis et minimis, dissertare tum potuit, cum sapientissimus esset, 1 Reg. 4. 33.
[note: (3) Simplicia Compositis.] 42. Simpliciora item priora sunt compositis, faciliusqve discuntur. Ex. gr. Facilius puer addiscit scribere et pronuntiare Numerorum cifras decem, qvam variantes in infinitum numerorum complicationes. Et Literarum elementa viginti et aliqvot, qvam compositas inde variarum Lingvarum millies millenas voces. Cum igitur per Universa Lingvarum, Scientiarum, Artium, prudentiarum, ipsius deniqve Pietatis studia, interveniant qvaedam Simplicia, ex qvorum compositione, et varia dispositione, varia surgunt: (unde et istorum principia, seu elementa dicuntur): si illa principia ubiqve praemittantur rite, mire lucidam, facilem, svavemqve facient docendi et discendi Methodum.
[note: Potioga potius agi, faciet sanctam Methodum.] 43. Sapientem vero Sanctam Methodum faciet aurea illa lex, ut Potiora semper agantur potius. DEUS scilicet a qvo sunt omnia, et per qvem sunt omnia, et in qvem tendunt et desinunt omnia, ut potissimum habeat in studiis Pansophicis locum: ut hunc ubiqve prae oculis habere, cogitare, amare, timere, cultuqve intimō proseqvi, et tanqvam summum nostrum bonum anhelare, doceamus et discamus omnes. Dehinc Viam ad illum, beatamqve aeternitatem, qvaerere, inventaeqve insistere (ne usqvam periculose deviemus cavendo) gaudeamus. Demum ea qvae praesentis vitae sunt, hīc terminanda, hīc a tergo relinqvenda, prudenter agere consvescamus. Beata Schola, qvae bona fervide, meliora fervidius, optima fervidissime disci et agi docebit.
[note: Parallela vero simul tradi, compendiosam.] 44. Compendiosam denique methodum faciet illa Parallelorum junctura: nempe ut Literas legere et scribere, Res vero ipsas scire et nominale, eoqve Sapere, Agere, Loqvi recte, simul doceantur: in omnibus illis juxta gradus semper eos elevando.
II. personarum ORDO.
[note: Ordo Classium] 45. Personarum in Schola Ordo erit, ut Discentium coetus in certas Tribus, seu Curias, secundum aetatis et profectuum gradus, dispescatur: qvas Tribus receptō Scholis nomine CLASSES appellabimus. Est enim Classis (hōc locō) nihil aliud, qvam Discipulorum qvos iidem in studiis profectus conjungunt, in unum collectio: ut eādem circa eadem diligentiā occupati, ad eandem metam facilius promoveri qveant simul omnes.
[note: Claffes scholae Pansophicae septem.] 46. Talium Classium nos (praemissā Scholā Vernaculā, literaturae primae) pro exhaurienda tota scibilium multitudine constituimus septem. Tres primas et imas, pro excitandis potissimum Sensibus: totidem pro depurando Rerum Intellectu; postremum pro elevandis Mentibus, vi revelatae lucis, ad DEVM usque. Et qvia nobis accuratissima Scibilium ( [gap: Greek word(s)]) divisio ENS Reale, Mentale, Verbale, ostendit: occupamus pueritiam primam potissimum circa Ens Verbale, li. e. circa Lingvae sensualem analysin, Rerum cognitionem superficialem secum trahentem, Classi ternā. Qvartae damus Ens Reale: qvod Philosophia, Syntagmate accuratō Rerum omnium rationes recludente, explicabit. Qvinta Intellectūs humani recessus permeando, Entia mentalia speculabitur. Sexta omnium istorum ad Vitam praesentem, per omnia rationaliter instituendam, tradet usum. Septima deniqve Vitae futurae viam, eique hīc jam insistentium beatitudinem, plenius ostendet.
[note: Qvibus nominibus distingvendae.] 47. Septem has Scholae Pansophicae Classes nominibus distingvendo suis,
appellabimus Classem. I Vestibularem
appellabimus Classem. II Ianualem
appellabimus Classem. III Atrialem
appellabimus Classem. IV Philosophicam
appellabimus Classem. V Logicam
appellabimus Classem. VI Politicam
appellabimus Classem. VII Theologicam, seu Theosophicam.
[note: Et cur ita] 48. Quā ratione Alstedii qvoqve videbimur obsecundāsse consilio, qvi tres Grammaticae Classes constitui, totidem Humanitatis, svadet. Erit enim hīc primo Grammatica triplex, ad explicandum Lingvae (1) Fundamenta (2) Corpus, (3) Ornamenta. Seqvetur (1) Humanae mentis in Res omnes directe obversae capacitas (2) et in seipsam restexae, seipsam intra cancellos suos continendi solertia (3) tum Societates humanas
page 21/22, image: s016colendi industria. Septimam nos addimus, Divini studii: ut ne filios tantum feculi hujus formemus, sed Coeli etiam haeredes.
III. Instrumentorum doctrinae, LIBRORUM, ORDO.
49. In eo erit. [note: Septiclassis schola habeat Libros classicos septem.] Ut septiclassis haec Schola septem habeat Libros: per qvos tota sapienter discendorum et sciendorum multitudo (Vide supra § 4. 6. 7. 8. 9.) ita diducta sit, ut nihil alibi qvaerendum restet, omnia Necessaria hīc reperiantur. Idqve eō fine, ut qvisqvis Scholae hujus classes omnes legitime pertranisiisset, libellosqve iis assignatos exhausisset, universaliter doctus evadere, nihilqve in necessariis noxie ignorare, possit. [note: Et qvisqve horum contineat Classis suae pensum totum.] Quisqve item iste Liber ut totum Classi suae assignatum contineat pensum: ut qvisqve Discipulorum Omnia sua secum portare, aliis non distractum iri, securus, tanto libentius exhauriendo suo illi oceanulo navet operam. [note: Et scripti sint omnes methodō fluisā] Omnes vero et singuli isti Libri, ita sint comparati, ut in iis non tanqvam in Labyrinthis oberrare, sed tanqvam in amoeno Hortulo deliciari, docenti simul et discentibus, liceat.
IV. LOCI ORDO.
[note: 1 Qvot Classes tot Auditoria.] 50. Loci respectu Ordo erit: primum, ut qvot Classes, tot constituantur Auditoria distincta: alias nec docentes nec discentes agere sua libere poterunt, conspectu et vocibus alia agentium impediti. Ut ergo omnes eidem operi intenti totā mente HOC AGANT, a diversorum objectorum strepitu liberandi sunt, Classesqve ab invicem secludendae.
[note: 2. Qvot Discipulorum Decuriae tot sub sellia.] 51. Secando, in eodem etiam Auditorio distinctione opus est, in majore praesertim discipulorum turba. Nempe dividendi sunt secundum decurias; et cuivis Decuriae suus assignandus locus; praeficiendusqve decurionis nomine Inspector, seu Moderator, aut Paedagogus: sive caeteris aetate, aut ingeniō, vel diligentiā, insignior; sive relictus ex iis, qvi Classem hanc jam transierunt, eōque agendorum hīc jam periti sunt, ut communem Classis Magistrum juvare [note: [Decurionis officia.] qveat tanto expeditius. Cujus officium erit (1) Ut omnes sui tempestive adsint, et loca sua occupent, videre. (2) Ut qvisqve qvod agendum est agat, attendere. (3) Si qvem debiliorem, aut tardiorem, caeteris paria facere neqveuntem videt, eum juvare, aut Praeceptori indicare. Verbō, Decuriae suae tanqvam commisso, gregi invigilare, diligentiae et virtutum exemplō praeire, in omnibusqve reliqvis fidum Praeceptoris suō vicarium, et gnavum aliorum Decurionum aemulum, agere Id si qvis non egerit strenue, a Decurionatu removeatur: idqve publice, ut cautioni serviat caeteris.
[note: 3. magister in conspectu semper Omnium.] 53. Tandem Loci respectu observandum est, ut Magister ipse stationem habeat commodam, unde videre Omnes, et videri ab Omnibus, semper possit. Nolumus enim enim aut in angulo esse, aut latere in turba, aut obambulando solum jam huic jam illi accedere; alicui sic, vel aliqvibus, non omninibus, aliqvid dictantem aut commonstrantem: sed tanqvam Solem sui Orbis stare in sublimi, unde omnibus simul et semel eosdem doctrinarum radios obvertens, illuminare qveat omnes pariter. Cathedram ergo habebit subselliis altiorem, et fenestris luminiqve obversam sic, ut si qvid per Tabulam (autopsiae causā) pinget, videri ab omnibus clare ac distincte possit.
V. TEMPORIS ORDO.
[note: Temporis dispensatio sapiens qvā in re consistat.] 54. Temporis dispensatio sapiens, si usqvam necessatria est, tum vel maxime ubi sapientiae colligendae datur Opera: ne qva ejus pars inutiliter effluat, ingeniaqve sterilescere faciat: aut rursum, ne spatia divinitus satis liberaliter concessa, sed parcitate nostra nimis in arctum coacta, ingeniis vim inferant. Temporis itaqve in Schola Pansophica talis esto dispensatio, ut Anni, Menses, Dies, Horaeqvae singulae, sua certa pensa habeant, absolvenda intra terminum suum necessario. Id autem qvomodo?
[note: Discendorum pensa mediocribus accommodanda ingeniis.] 55. Assignatum cuivis Classi pensum annuum ita sit mediocribus attemperatum Ingeniis, ut illis intra annum commode absolvi, celeriora vero et tardiora ingenia ad eandem mensuram reduci qveant. Qvod bonō usu fiet: qvia praecocia ne ante tempus effoeta fiant, sufflaminanda; hebetiora autem ut tandem etiam sufficiant, exemplis et societate excitanda, promovenda, juvandaqve, sunt.
[note: Classes semel annō inchoandae] 56. Unde seqvetur, congruum fore Ordini bono, ut omnes Classes semel annō studia sua inchoent et claudant: nempe aut vere, aut, si commodius videatur, autumnō. Eōqve extra terminum hunc nemo in Scholam (ordinarie) recipiatur: ut institutio omnium simul procedere, ejusdemqve studii cursus cum anni decursu omnibus ejusdem Classis Discipulis absolvi possit. Nempe sicut in Typographeo: ubi qvotqvot Libri exemplaria typis describenda sunt, tot prelo subjiciuntur mox ab initio: neqve post addi, aut demi, qvicqvam potest sine jactura. Hoc si observabitur, posset tota qvaevis Classis ad seqventem promoveri qvotannis: conspicuō semper, qvantō numerō se multiplicet Eruditio, documentō.
page 23/24, image: s017
57. Qvod menstrua, bimestria, trimestria etc. pensa attinet, specialius de illis postea: nunc de divinis dicendum est hoc unum generaliter, Nullā die pluribus qvam sex horis occupandam esse juventutem, iisqve omnibus publice: privatim illis nihil imponatur agendum (praesertim inferioribus) nisi qvod ad recreationem aut parentum ministeria spectat. (Si qvis cogitet, Discipulos extra Scholam non occupari, nimiae liberalitatis fore: Respond. 1 Scholam dici Officinam literariam: hīc ergo qvod ad literarium profectum facit agendum est, non extra. 2 Manda ut vis, ut hoc vel illud extra Scholam agant, non agent tamen (ut aetatis hujus mores sunt) nisi perfunctorie, negligenter, vitiose: praestat autem non agere, qvam vitiose agere, 3 Tempora studiosorum ita partimur, ut octo cedant labori, totidem nocturnae qvieti, totidem vitae negotiis et recreationibus. Patiamur qvaeso, illis non deesse, ubi suō arbitriō agant (ad id a natura facti) obseqventiores eos rursum habituri, in iis qvae nostrō agi debent arbitriō.)
58. Horas tamen illas sex studiis qvotidie destinatas, nolumus etiam esse continuas, sed interpositis respirationibus relaxatas. Exerceriqve matutinis horis potissimum Ingenium, Iudicium, Memoriam; pomeridianis, Manum, Vocem, Stylum, Gestus.
VI. OPERARUM ORDO.
[note: Studia dividuntur in I. primaria] 59. Operarum seqvitur Ordo; cujus eo redibit summa, ut cujusqve Classis studia sine, Primaria, Secundaria, Tertiaria. Primaria, qvae Sapientiae Eloqventiae, Honestatisque et Pieratis essentiam, nucleum, medullam continent: ut sunt Lingvarum, Philosophiae, Theologiaeqve studia, Secundaria, [note: II. secundaria.] qvae primariis illis duntaxat auxiliantur, nec tam faciunt ad esse, qvam ad bene esse: ut est Historicum studium, non, circa contemplandas res universales, statas, fixasqve, sed circa colligendos particulares casus, occupatum, et alia qvaedam [note: III. tertiaria] (de qvibus § 70.) Tertiarium studium voco curam rerum, qvae ad sapientiam, eloqventiam, mores, pietatem per se nihil conferunt, ad conservandum tamen valetudinis, vigorem, et mentis alacritatem, multum: ut sunt varcae Recreationes,etiam ludicrae. Cum vero nihil horum abesse a Schola Pansophica oporteat, reducenda sunt in ordinem omnia, ut se mutuo on impediant, sed juvent.
[note: Primaria exercitatio cirea.] 60. Primaria studia stractari necesse est primarie (1) per omnes Classes (2) Gradatim (3) Methodō eādem. Dum per Omnes Classes dico, hoc volo: ut simper et ubiqve hīc [note: I. sensus] poliantur Discipulis, primo SENSVS, ad res semper distinctius observandum. Deinde [note: II. Intellectum.] INTELLECTVS, ad res magis magisqve penetrandum. Tertio MEMORIA, [note: III. memoriam.] ad plus plusqve capiendum. [note: IV. Lingvam.] Qvarto LINGVA, ad percepta melius semper proloqvendum. Qvinto MANVS, [note: V. manum.] ad qvicqvid opus est indies artificiosius operandum. [note: VI. Aninum.] Sexto ANIMVS, ad honesta melius audendum, et agendum. Septimo [note: VII. Cor.] COR, ad sancta ferventius adamandum et anhelandum.
[note: Omnia simul exercendal ubiqve, sed gradatim] 61. Omnia haec GRADATIM, dico: nempe ut omnia illa qvorum Classis prima posuit fundamenta, in Classibus seqventibus ampliora capiant incrementa. Ad eum modum qvō se plantata feliciter Arbuscula quotannis dispandit latius: ramis, qvos primum nacta fuit, semper iisdem servatis, in majorem tantum amplitudinem explicatis.
Qvorum graduum in qvovis studio cum tres sint distinctissimi, Principium, Profectus, et Perfectio, recte per hos ire, erit irede virtute in virtutem. Ostendam vero gradus hos in septem illis Primariorum studiorum objectis.
[note: I. sensuationum gradatio] 62. SENSVVM, et sensatiomum, primusgradus in Infantibus cernitur: qvorum Oculi luminibus, Aures sonis, Lingva saporibus, etc. obvertere se incipiunt. Secundus in adultis, arte non adjutis: qvi exercitatione: multā, multa et acute vident, audiunt, etc. Tertius in illis, qvi lucis et colorum, et radiationis, et visionis, et perspiciliorum etc. sicut et eorum qvae in aliorum sensuum structura concurrunt, modum et causas, differentiasqve, nōrunt, eōqve Sensuum acrimoniā ad qvasvis deprehendendans subtilitates uti sciunt.
[note: II. Intellectionis gradation.] 63. INTELLECTUS rerum, itidem sunt gradus tres. Primus, cum aliqvid cognoscitur historice, per, [gap: Greek word(s)] qvod sit, secundus, cum congnoscitur scientifice per [gap: Greek word(s)] qvid sit, et cur ita. Tertius, cum res cognoscitur conseqventialiter, per, [gap: Greek word(s)], seu [gap: Greek word(s)] h. e. fundamenta rei tam rationabiliter perspectando, ut nova etiam ejusdem generis excogitare qveat. Exempli gratiā: Si qvis intelligit Compassi usum, eōqve uti potest, experientiā solā doctus: primum habet cognitionis gradum. Si qvis fundamenta etiam ita constructi Compassi intelligit, est in gradu secundo. Si deniqve eo usqve progressus est, ut novae formae Scioterica exeogitare valeat, in tertio.
[note: III. memoriae gradus.] 64. MEMORIAE gradus sunt, primus, rem generaliter tenere: secundus, majora et potiora recensere posse: tertius, per omnes minutias omnia recitare.
[note: IV. Lingvae gradus.] 65 LINGVARVM studii rationalis iidem sunt gradus, Balbuties, Loqvela, Facundia.
page 25/26, image: s018In primo discuntur Sermonis fundamenta, Voces sigillatim intelligendae, pronuntiandae, flectenche: praesertim breviores, primitiv et simplices. In secundo discitur qvomodo Voces combinentur in Phrases, et construantur in Sententias ac Periodos. In tertio demum qvomodo ex omnibus istis Orationis flumen svaviter potenterqve fluat.
[note: V Manuum exercendarum gradus] 66. MANUS item exercetur ad motum, et actiones qvasvis, primum ita ut se in potestate habere, et ad rationis nutum flectere, incipiat. Dehinc, ut producat Opus suum sine evidentibus mendis. Tandem ut ornate qvoqve ac celeriter.
[note: VI Morum scicutiae gradus] 67. In MORUM studio idem observari potest. Primum ut caveantur crassi Grobianismi: dehinc subtiliores: tandem omnia in actionibus, et gestibus, et verbis, ad decorum et svavitatem usqve composita sint.
[note: VIII Pietatis gradus] 68. Nec alia est CORDIS, seu Animae, ad intimam Pietatem, nisi talis gradata formatio. Gradus vero hīc primus est, Theoria: h. e. omnium eorum qvae DEUS revelavit, mandavit, promisit, vera et plena cognitio. (Scire enim haec tantum, etiamsi per omnes Angelicas subtilitates, nihil adhuc est nisi limen Pietatis.) Secundus gradus est Praxis: h. e. Fidei, Charitaris, Spei, ipsō vivō actu exercitatio perpetua. De qva ita Scriptura: Intellectus bonus est omnibus facientibus ista (seu, ut Hebraica habet veritas, Prosperatio bona omnibus facientibus ista, Psal. 111. 10,) Ultimus gradus est Perfectio Fidei, Charitatis, Spei, ad sectiritatem usqve; qvam Apostoli [gap: Greek word(s)] (Coloss. 2. 2. Hebr. 6. 11. etc.) Et Fidem omnia vincentem (1 Joh. 5. 4.) et Charitatem DEI diffusam in cordibus nostris per Spiritum S. (Rom. 5. 5.) foras ejicientem metum (1 Joh. 4. 18.) et anchoram spei tutam ac sirmam, ingredientem usqve ad interiora Velaminis, ubi praecursor noster est (hoc est in Coelum, Hebr. 6. 19. 20.) et Pacem DEI exsuperantem omnem sensum (Phil. 4. 7.) etc. appellarunt. Haec enim talis plerophoria demum facit, ut qvaecunqve Deus revelavit absqve haesitantia credendo, qvaecunqve mandavit ardenter exseqvendo, qvaecunqve promisit in spe contra spem exspectando, DEUM in nobis, et nos in DEO, habitare sentiamus, eōqve vitam coelestem jam sub Coelo agere, h. e. in mediis etiam aerumnis aeternae svavitatis sensu perfundi) incipiamus.
69. Dixi etiam (§ 60.) Omnia haec primaria studia esse Methodō eādem tradenda: per parallelismum nempe perpetuum, Rerum, Conceptuum, Verborum. 2. per Scientiam, Intelligentiam, Usum. 3. per Exempla, praecepta, praxin. Praxin autem per autopsiam, autolexiam, autopraxiam. Ut videlicet Res cognoscenda, aut facienda, aut eloqvenda, primum egregie praemonstretur: mox (si opus) explicetur, ut nemo non intelligere possit: tandem imitatione (sive rei explicatipnem iterando, sive memoriae mandando, sive manu exprimendo) tentetur tam. diu, et tam accurate, donec exemplar qvam proxime exprimi pateat. Quā solā ratione obtineri poterit, ut nulla dies abeat, qvin linea ducta supersit: imo nulla hora, in qva nova scientiae accessio non fiat evidenter.
[note: Secundarium studium duplex] 70. Haec de primariis studiis. Secundarium esse dixi, qvod istis adminiculatur. (1) Historicum studium. (2) Ingeniorum Exercitia ad placitum instituta. (3) Extraordinaria qvaedam, extraordinarie qvibusdam permittenda pensa: (de qvibus §. 83.)
[note: I. Hostioricum] 71. Qvia enim Historicum studium Sensus valde oblectat, phantasiam excitat, Eruditionem ornat, Lingvam locupletat, Judicium de rebus acuit, Prudentiamqve tacite fotmat etc. comitem esse primariis studii s volumus perpetuum, per omnes Classes. Sed et ipsum ita gradatum, ut primariis Classium penlis respondeat. Exempli gratia: Clasii tertiae (nec enim prius inchoari potest, aut opus est, cum tironibus ipsa Rerum Nomenclatura pro historia sit) assignari poterit Fasiculus historiarum ad vitam qvotidianam spetantium, Moralium nempe, ad ingenerandum Boni amorem, et Mali odium, accomodatarum. Classi qvartae, Philosophicae, non male conveniet Historia Naturalium, rariora et admirabiliora in Operibus DEI recensens. Qvintae, Logicae, qvadrabit Historia Mechanica, Ingenii humani delicias, qvaesita et inventa, qvaerendaqve et invenienda) explicans. Politicae Classi pulchre serviet Historia Ritualis, varias Gentium variarum circa varia consvetudines enarrans. Supremae deniqve Classi jucundus comes erit Historia Vniver salis, seculorum cursum, et in his prudentiae et stultitiae humanae (rum inter se, tum cum divina Providentia) varias luctas, mirabilesqve casus etc. retexens.
[note: II Exercitio rum variorum.] 72. Et q via VSVS solus facit artifices: nobis autem homines omnium gnaros, et. in omnibus vexsatiles, eoqve ad omnia idoneos, efficere animus est: praxi discentium. fervere capimus Classes omnes EXERCITIIS nimirum perpetuis, Lectionum et Scriptionum, Repetitionum et Concertationum, Versionum et Reversionum, Disputationum et Declamationum etc. Dividemus proinde Exercitia ejusmodi in Exercitia (1) Sensuum (2) Intellectus (3) Memoria (4) Historiae (5) Styli
page 27/28, image: s019(6) Lingvae (7) Vocis (d) Morum (9) Pietatis dennique.
[note: Nempe (1) Sensuum] 73. Sensuum exercitia necessaria sunt ante omnia, nusqvam et nunqvam intermittenda: qvia Sensus Animo ad scientiam duces sunt. Efficiendum igitur, ut qvicqvid nostros scire volumus, sensibus objiciamus: ut ipsa praesentia Objecta feriant, moveant, trahantqve Sensum; Sensus autem Intellectum: eōqve discitpulis non Nos loqvamur, sed Res ipsae. Qvaliter nobiscum DEUS in hac mundi Schola agit; ubi totum Naturae theatrum picturis, statuis, et imaginibus replevit: iisqve visbilibus, tangibilibus, gustabilibus, sonoris, odoris, per qvas nos tacite, sed potenter, erudit: praeceptis Verbō suō additis paucissimis. Sic igitur in Schola qvoqve [note: Tota Schola pictura sit:] nostra comparandum est, ut qvicqvid: de Rebus ipsis sciri opus est, per Res ipsas doccatur. h. e. Res ipsae videndae, tangendea, audiendae, odorandae, etc. sistantur, qvantum potest: sive per se, sive per vicaria simulachra. Cujus Sensualium Exercitii Pars erit, ut omnia Auditoria per omnes parietes, intus et extra, plena sint Picturarum, Scripturarum Gnomarum, Emblematum etc. de qvo particularius postea.
[note: Omnesqve Scholastici Libelli.]] 74. Possent tamen et Libri picturis id genus repleri: qvia sic semel impensis hanc in rem factis, serviretur omnibus simul Scholis, non illi duntaxat ita picruratae soli. Essetqve res durabilior. Et doceri sic Discipuli possent non tantum in Auditoriis illis publicis, sed ubivis. Sicubi tamen fieri potest, fiat utrumqve: ut tum Parietes tum Libri omnimodarum rerum (qvas Juventutem alte inbibere volumus) objiciant Imagines: ut qvoqvo se vertant oculi, objectis feriantur. Valeat hīc etiam: Praeseat abundare qvam deficere.
[note: (2) Exercitia Intellectūs.] 75. Intellectūs exercitia ordinarie qvidem erunt perpetua, lectionibus singulis, Methodō nostrati traditis: ubi cujusvis pensi praemonstrati, praeceptionibusqve illustrati (mox a discipulis reposcetur, an, et qvomodo perceperint) ratio: qvia dum ubiqve hīc formamus Homines, non psiittacos, per clarum Intellectūs lumen ducendi sunt ubiqve. Institui tamen Repetitiones bonum erit sub finem etiam cujusqve hebdomadis, et ante. denuntiatas ferias ordinarias qvasqve (de qvibus paulo post) Praeceptoris arbitriō. Qvi omnium eā hebdomade, mense, trimestri etc. actorum examen instituat: laude mactans diligentes, certos, ac promptos, ignominiā caeteros.
[note: (3) Memotiae] 76. Exercitia Memoriae perpetua esse volumus, qvia verissime Qvintilianus: Tantum scimusi qvantum memoriā tenemus. Non tamen ut privatā maceratione qvidqvam ediscendum injungamus dise ipulis, Sed ut clare intellectortim sufficienti et jucundā repetitione ultro haerere faciamus omnia. An haercant autem sic percepta, exercitii genus constitui potest ejusimodi, ut Discipulis detur potestas seinvicem provocandi, uter promptius praeterita pensa reddere qveat. Qvod fieri poterit singulis Examinibus hebdomadariis, ut cuilibet inferiori qvemlibet superiorem, in facie totius Condiscipulorum gregis, ad Memoriae concertamen provocare liceat: brabeum Victori debitum, erit Loci praerogativa. Ita aemulatione mutuā (dum inferiores ascendere optabunt, superiores autem. dejici metuent) acuetur diligentia omnium; Memoriaqve, Sapientiae thesaurus, locupletabitur admodum.
[note: (4) Historiarum] 77. Historiarum exercitium inter memoriae exercitia referri poterit, in qvantum has qvoqve Discipuli a se invicem reposcere non intermittent: hīc tamen aliud qvid ordinare libet. Nempe ut hebdomadatim hora constituatur (vel Mercurii die ipsa meridiana, mox a prandio) qvā toti Scholae coetui praelegantut ordinariae Mercatorum Novellae ubi haberi possunt. Sin, ex Mercurio Gallo-Belgico qvid praeteritō semestri ubivis per Orbem Terrarum memorabiliter gestum sit, praelegitor, et explicator. Habebit ea res usum triplicem. 1 Ad Lingvae firmandum usum. 2 Adpraesentis avi historiam qvaltercunque cognoscendam: ut qvi Regum nunc vivant; cum qvibus Pacem colant, aut Bellum gerant, hi vel illi Populi; qvae comrnissa sint praelia, et qvō eventu; qvae obsessae vel expugnata; Urbes etc non ignorent. 3 Tandem Geographiam sic, et Regionum suum, aliud agendo addiscent? Praeceptore omnia his talium rudibus plenius explicante, qvam Author gesta breviter (locorum et personarum gnaris) narrat.
[note: (5) Styli.] 78. Styli Exercitia ordinaria qvotidiana qvoqve erunt, ultimā pomeridianā horā; ad obtinendum, ut Manus prompta esse Mentis interpres adsvescar. Extraordinarium tamen hīc etiam aliqvod institui qvid vetat? Ex. gr. Svadeatur Discipulis (a tertia incipiendo Classe) ut se Epistolis qvam saepissime scribendis (sive ad absentes cognatos et amicos, sive ad se invicem, duo qvidam certi, de argumento certo) exerceant. Attendantqve Decuriones, ut nemo suorum hoc extraordinarii exercitii genus intermittat. Praeceptor vero interdum (vel semel Mense, nempe circa singulas calendas) exqvirat, Qvot, et ad Qvos, et qvam Diligenter, epistolas qvisqve exaraverit mense isto? Tum jubeat praelegi, unam et alteram, hujus et illius, qvem ipse nominabit. Tandem faciat copiam, ut qvi se solitō diligentiorem, aut feliciorem fuisse, et prae illis jam auditis singularius
page 29/30, image: s020aliqvid praestitisse, eōqve laudem reportare posse confidit, assurgat, illaqve sua relegat. Incredibile qvantum hoc exercitii genus et ingenio et stylo acuendis prosuturum sit.
[note: (6) Lingvae.] 79. Lingva sermonibus bene exercebitur, si colloqvia tantum Latina Latinae Scholae suerint. Placet tamen singulari qvodam institutō extemporaneoru~ qvoqve Sermonum promovere puritatem: qvod tale sit. Diligentia hīc custodem, qvem Signum emendationis vocant, constituimus libelluni e charta pura compactum, Prisciationaatix appellandum, ei qvi in Priscianum peccaverit disciplinae gratiā in manus dandum: eidem libello mox inscriptō, qvid contra Latinitatem peccārit. Ita crescet Erratorum Catalogus: qvem saepius revidendo, et ubi maxime labatur lingva recogitando non labi discent. Praesertim si poenae gradus constituantur: nempe ut primum peccantis mitior sit; in eundem denuo impingentis lapidem, gravior; gravissima, si qvis tertio idem peccaverit peccatum. Indicio enim id erit exiremae cujusdam supinitatis pluries ictum non resipiscere tamen. Talem Priscianomastigem coustitui utile erit, ut ab iterandis iisdem lapsibus cautiores reddantur: inprimis ad eluctandum facilius idiotismos (Hungarismos, Slavonismos, Germanismos) qvibus potissimum Latinitatem corrumpi constat. Ita Priscianomastix non tam erit admiflae culpae poena, qvam non admirtendae remedium. Qvia vix qvisqvam hunc ractus a revidendo temperare sibi poterit: ubi sua et aliena errata recognoscens cavere discet.
[note: (7) Vocis.] 80. Vocis exercitia erunt Musica, hymnos sacros decantando qvotidie, in Schola et extra Scholas. Qvā in re nemini parcendum, sive Nobilis sit qvis, sive ignobilis: adsvescant omnes (Davidis exemplō) cantare et psallere Domino, tam in congregationibus sanctorum, Ecclesiae aut Scholae, qvam privatim. Sed et figurali Musicae assignandae erunt horae certae, ut sic etiam harmoniae studium plenius in Schola harmonica vigeat. Posset et Instrumentorum Musicorum introduci usus, ornamento inprimis Nobilitati futurus.
[note: (8) Morum.] 81. Utqve institutionem nostram altius qvam ad efficiendum Literiones tendere omnes videant, Morum honestissime effingendorum singularis nobis esse debet cura. Omnium qvidem ad decus, et amabilem conversarionis svavitatem; Nobilium tamen insuper ad singularem RES AGENDI DEXTERITATEM, et generosam qvandam in verbis, gestibus, actionibusqve, gravitatem. Exercitia igitur instituenda qvoqve sunt, qvibus sibi adolescentes, cum prudenter, tum animose, res honestas agendi habitum comparent. Cujusmodi erunt. (1) Attentio Praeceptorum, ut qvicqvid Adolescentes agunt, animō praesenti agant, sine pusillanimitate, aut oculorum et vultūs dejectatione. (2) Commendatio crebra hujus vel llius Negotii; et Misstatio hinc inde, ad expediendum hoc et illud, referendumqve aptis verbis, et ordine congruō, qvid et qvoraodo actum sit (nb. Etiamsi aliqvando non sit necesse, aut Praeceptor commodius per se, aut alium qvempiam rem exseqvi possit: exercendae tament in Discipulis industriae causā, ut ad res qvasvis solerter agendas manuducantur, exercitia haec nullō modō intermittenda sunt: in illis minime, qvos evadere velis industriosos maxime. Ut enim scribendo scribere, pingendo pingere, cantando cantare etc. ita agendo agere, et negotia expediendo expedire, discimus. Hinc illud, Oraculi instar hōc locō habendum, FABRI CANDO FABRICAMUR. (3) Hoc etiam: ut Schola tota et qvaelibet ejus Classis, Reipublicae faciem repraesentet, habens suum Senatum et Senatūs praesidem, Consulem seu Judicem, vel Praetorem. Qvi certis diebus consessu habitō judicia exerceant, ad repraesentandum ea qvae in bene constitutis Rebus publicis fiunt. Hoc enim revera erit Juventutem Vitae praeparare, negotiis eos assvefaciendo.
[note: (9) Pietatis.] 82. Ptetatis exercitia erunt, si nunqvam aliter qvam cum fusis ad DEUM devotis suspiriis, aut etiam dictis precibus decantatisve hymnis, lectioneqve et meditatione piā divini Verbi praemissā, ad somnum ire, vel a somno se recipere, accumbere mensae vel surgere a mensa, inchoare studia vel finire studia, permittantur. Ut obsignari et resignari in nomine DEI videntes omnia, attendere consvescant primarium doctorem nos formantem et illuminantem, primariumqve bonorum qvorumvis largitorem, non hominem esse hunc vel illum, sed DEUM: cui soli obvertenda sit Anima; qvō obvertitur purius, eo illuminanda fulgidius; et qvō se submittit humilius, eo uberiorem exceptura gratiae defluxum.
[note: Extraordinaria pensaqvid?] 83. Resant e secuntdariis studiis Extraordinaria qvaedam pensa, certis personis commit tenda. Lectio scilicet Libellorum qvorundam cognitu dignorum, operosam tamen Interpretationem, eōque Praeceptoris praesentiam et directionem non tam reqvirentium. Ut sunt, Dialogi Sacri Castalionis: Erasmi Colloqvia, et de Moribus. Item, Colloqvia Vivis, et Introductio in Sapientiam. Textoris, Matmtii Senecae etc. Epistolae: Deinde Historiae Nepotis, Iustini, Curtii etc. Poetae item, et similes in qvacunqve materia Libri.
page 31/32, image: s021
[note: Et cur permittenda? 1] 84. Tales extraordinaria lestiones permittantur tribus de causis. 1 Qvia publicarum Lectionum pensa Ingeniss mediocribus attemperata sunt: ne ergo excitatiores interim sibi torpere videantur, diutius qvam pro agilitate suā in eadem materia retenti, evolare liceat, et pervolitare Authores a penso Classis suae non abludentes: et qvorum lectione praesentis studii cursus non turbetur, [note: 2.] firmetur magis. 2 Qvia ratione hāc caeterorum qvoque diligentia et studiorum amor, eō magis excitabitur, aemulatione nimirum: cum nemo (nisi forte abjectae indolis) [note: 3.] in postremis omnino esse volet. 3 Discent jam nunc, et Praeceptorum sub directione consvescent, rationabiliter in Attthorum lectione versari.
[note: Et qvomodo.] 85. Prudentiā tantum hīc opus erit, Primum Ne statim ab initio Classis, anteqvam cum ordinariis libris et lectionibus consverint, extraordinarie aliqvid permittatur, aut obtrudatur, ingeniis: sed post unum et alterum, tertiumve, exactum mensem. secundo, Ne permittantur diversi Authores legendi iisdem, sed eidem idem, diversis diversi, ne se confundant. Praeceptor proinde eos pro sua prudentia distribuat, qvibus putabit: moneatqve de Authoris indole ac stilo, et doceat modum utiliter legendi, et notabilia seligendi, inqve diaria referendi. Tandem semel hebdomade (extraordinariā qvoqve horā) convocabit eos, et qvantum qvisqve in Authore suo legerit, et observaverit, exqviret, excerptaqve relegi, aut memoriter recitari, jubebit. Id autem omnibus caeteris auscultantibus, ut si qvid pulchrum et notabile occurrat, caeteri qvoqve in diaria sua referre possint. Ita qvod qvisqve utile legerit, proderit omnibus, etiam tardioribus: qvi lectione illā extraordinariā non fatigati, succi tamen participes esse poterunt.
[note: Terti generis occupationes.] 86. Tertii generis studia seqvutuur, non tam ad interiorem Animi culturam, qvam externam corporis agiltatem, eōqve excitandum et fovendum Ingenii vigorem, facientia. Cujusmodi sunt Lusus varii, et Actiones scenicae.
[note: 1. Lusus varii.] 87. Per Lusus intelligimus, Corporis et Animi agitationes, Adolescentiae nullō modō prohibendas, reqvirendas potius et urgendas: dirigendas tamen prudentiā, ut sine noxa, et cum usu, instituantur. Hujusmodi sunt Corporis et Valetudinis exercitia, qvae mov fiunt: id est, vel Cursu, aut Saltu ad metam; Vel Luctā modestā; vel Pilae lusu; vel Globō et Conis; vel Myindā; et qvācunqve simili nihil inhonesti habente agitatione. Usitari qvoque bonum erit exspatiationem foras, ad ambulandum per aream, vel hortum: semper tamen sociata potius qvam solitaria, ut confabulando sese exerceant et recreent, animi causā. (2) Sedentarii Lusus per mitti etiam posunt: sed tales, in qvibus Ingenii exercendi occasio sit: ut Latrunculorum et similes. Chartarum pictarum et Aleae usu interdicendum est omninō: tum qvia sorte constant, et ingenia anxietate eventūs (ut qvaedam naturae sunt) angunt potius qvam relaxant; tum qvia infames, ob vulgares abusus.
[note: 2. Scenicae Actiones commendatur, pulchros ob osus] 88. Actiones Scenicas et theatrales, Comaedias praesertim, non ignoramus qvi: busdam a Scholis arceri: retineri tamen eas, et ubi nullae sunt introduci, svadent. bonae rationes. Primum enim per Actiones id genus qvasi publicas, in Spectatorum Theatro, exercitatur humanum ingenium ad alacritatem potentius qvam id ullis admonitionibus, aut etiam totā disciplinae vi, obtineri qveat. Unde sit, ut Res memorabiles qvaecunqve, facilius memoriae imprimantur ad vivum sic repraesentatae, qvam auditae tantum aut lectae: faciliusqve sic addiscantur multi Versus, et Sententiae, integrive Libri, qvam separarā maceratione longe pauciores. Deinde ad ulteriora qvoqve, alia ex aliis appetenda, insigne est Diseipulis calcar, qvando aut diligentiae laudem, aut negligentia ignominiam, in plurium conspectu reportandam sibi esse sciunt. Qvin et (tertio) publicum hoc Praeceptorum, circa sibi commissos diligentiae specimen, ipsis qvoqve Magistris ealcar addit, ut suos spectaculo produci su laudis inter esse credant, eōqve nihil de sedulitate remittant. Qvarto, Parentes id pariter oblectat, ac ne sumptuum poeniteat facit, si filios suos pukhre proficere, public eqve placere, conspiciant. Qvimo produnt se hāc ratione excellentiora ingenia, cogno. sciturqve promptius, tum ad qvod potissimum Studium qvisqve natus sit, tum qvinam pauperum prae caeteris promotione digni. Tandem (qvod maximum est, et vel solum commendationi Scenae sussicit) qvia Vita hominum (praesertim Ecclesiae, Politiae, Scholisqve destinatorum (qvales utiqve sunt qvos Schola erudiendos accipit) colloqvendo et agendo transmit tenda est, compendiose ac jucunde hōc modō, exemplis et amulatione, eō manuducitur Iuventus, ut varia rerum, observare, ad varia ex tempore respondere, Gestus decenter componere, Vultumqve, Manus, Corpus totum, pro re nata moderari, Vocem inflectere ac variare, verbō, Personam qvamcunqve honeste agere, et in his omnibus subrusticō sepositō pudore liberi esse, consvescant.
[note: Respondetur ad objecta.] 89. Nec obstat, qvod objiciunt qvidam, pobrosum apud antiqvos. fuisse Histrioniam [note: 1. De Hisstrionia probrosa.] facere. Primo enim non per omnia id verum est: cum constet Ciceronem tantum Virum, honorisqve tam ambitiosum,
page 33/34, image: s022cum Roscio histrione amicitiam coluisse. Deinde, non professionem nos rerum ludicrarum, sed per ludicra haec ad seria (modō aetati huic accommodō) praeexercitationem, laudamus. Tandem, priscarum Comoediarum argumenta erant levia, nugatoria, impura, versusqve saepe spurci, immemorabiles. Ibi Lenones, Meretrices, Parasiti, Servi callidi, Adolescentes lascivi et prodigi, aliaqve id genus qvae ignorare praestat, nedum ut istorum inq vinamentorum personas agere deceat, honestum adolescentem. At nobis desumi possunt Historiae pulchrae et memorabiles (sacrae an profanae, vere gestae an fictae, nihil adeo refert) qvae post etiam suō tempore cognoscendae essent eruditis: hīc vero jucundā ad vivum repraesentatione non solum innotescunt penitus, sed et insuper agendi illa dexteritas et promptitudo, qvam Juvenibus undecunque comparandam optamus, acqvititur.
[note: 2. De personarum fictione.] 90. Non ignoramus qvibusdam pie religiosis ipsas faciei imponi solitas persovas, et vestium muliebrium indumenta videri abominationem: qvia id vetuisset DEVS (Deut. 22. 5.) Atibi DEUS scelerum velamenta et occasiones vetat: cujus criminis hīc umbra nulla. Tum vero evitari potest, Methodō nostrā, utrumqve: omissis historiis externis, agitatisqve per Scenam Classicis pensis nostris. Ludicra igitur haec Exercitamenta, tanqvam pulchra seriorum praeparamenta (et sine qvibus plenam Ingeniorum culturam frustra speremus) ita nobis retinenda erunt, ut qvōvis trimestri Actus Comici instituantur. De qvorum speciali ratione infra.
VII. CESSATIONUM et FERIARUM ORDO.
91. Hactenus (a § 59.) Operarum ordo: seqvuntur Cessationes. Si enim qvod caret alternā reqvie dur abile non est; nos autem exercere Ingenia sic, ut edurare qveant, volumus: profecto Laboribus remissiones, cessationumqve intervalla, interponi necesse est. Illas vero Cessationes cujusmodi? Horarias, Diunas Hebdomadarias, Anniversarias. Nempe ut post cujuslibet horae attentam Mentis operationem, semihorium respirationi detur: post prandium vero, ac coenam, hora minimum deambulationi et confabulationi. Et post exactum qvemlibet diem, qvieti et somno horae octo: nempe ab octava vespertina, ad qvartam matutinam. Et bis hebdomade, diebus Mercurii et Sabbati, totum pomeridia num tempus a publico vacet, privatis negotiis, aut recreationibus, impendendum. Et circa Anniversarias Christianorum solemnitates (Natalitiorum, Paschatos, Pentecostes) octiduum totum ante, octiduum post. Tandem Vindemiae causā Mensis unus integer.
92. Si cui in concedendis feriis nimium videamur liberales, is cogitet remanere tamen seriis studiorum laboribus integras 42 hebdomadas; in unaqvaqve autem hebdomade horas 30. Qyod qvia anno conficit horas 1260: nobis vero, ex legibus Methodi nostrae, nulla hora sine nova luculentaqve Eruditionis accessione abit: cogita qvantum Eruditionis et Sapientiae acervum colligi posse spem faciant, integri anni, qvantumqve totius septernii, spatia?
93. Appono omnium, per omnes Classes parallele decurrentiura operarum, synopticam Tabellam. Qvae qvantō simplicior est, tantō a confusione et tricis tutiora sperari poterunt hīc omnia.
Antemeridiano tempore.
I (Horā 6 ad 7) Hymni Scripturarum lectio et ruminatio, Precesqve.
III. (ab Hora 7½ ad 8½) Pensum Classis primarium, [gap: Greek word(s)] theoretice magis.
III. (ab Hora 9 ad 10) Idem, practice magis.
Pomertdianō.
I. (A prima ad secundam) Musica, vel aliud Mathematicum jucundum exercitium.
II. (a semitertia ad semiqvartam) Historia.
III. (a qvarta ad qvintam) Exercitium Stjli.
Delineationis generalis finis.
page 35/36, image: s023
SCHOLAE PANSOPHICAE Pars II. Septem ejus Classium descriptionem continens Specialem.
LUstremus jam Classes sigillatim! Et qvia supponimus, habituram qvamqve Auditorium proprium, recenseamus ordine,
I. Qvid Inscriptionis apponi velimus cujuslibet Portae superliminari, et cur?
II Qvibus parietes exornari Picturis?
III Qvaenam ordinanda, pro operarum introitu et clausulis, Exercitia Sacra?
IV. Qvos Classicos, pensum principale pertractantes, Libellos?
V. Qvae a prandio Mathematica exercitia?
VI. Qvid Historiae hīc aut illīc.
VII. Qvae Styli exercitia, et qvomodo, instituenda?
VIII. Qvid Accessorii studii ordinandum, et qvomodo?
IX. Qvinam Lusus et recreationes (singulari ratione his aut illis) concedendae videantur?
X. Qvas Repetitiones, Examina, Actionesqve scenicas, singulis Classibus institui conveniat.
I. Classis VESTIBULARIS.
[note: Inscriptio portae.] [gap: Greek word(s)]
Nemo illiteratus ingreditor.
RAtio inscriptionis est, ut pateat literarum rudes huc non admitti, sed legendi gnaros. Immisceri enim analphabetos remoroe foret, non Magistro solum hujus Classis, sed toti Coetui. Absol vant ergo Sapientiae tirunculi suam cum primis elementis luctam alibi, ut huc literari jam veniant.
[note: Picturae Auditorii.] II. Ut autem immissi huc qvoqvō se vertent Sensuum informationes habeant, perpingendi erunt Ommes qvatuor Auditoru parietes illis ipsis rebus, qvas hīc discere habent. Nempe
(1) Elegantissimis Latinarum Literarum characteribus (majusculis et minusculis, antiqvis et eursivis) unde Calligraphiam discant.
(2 et 3) Declinationum et Conjugationum Typis qvos inter Nomina declinandum, et Verba conjugandum, eōusqve tironibus intueri jus fasqve sit, donec ipsismet a programmate pendere pertaesis, reqve penitus intellectā, et usu firmatā, memoriter omnia recitare, qvam intuitione oculos fatigare, magis volupe sit.
(4) Sententiolis perbrevibus, Regulas Vitae summas continentibus, sub Classis finem memoriae infigendis.
[note: Sacra.] III. Exercitiis sacris assignabuntur Capita Catechetica, cum breviculis aliqvot hymnis et precatiunculis.
[note: Classicus Liber.] IV. Primarius Liber VESTIBULI nomine insignitur: Cardines Rerum, ex qvibus Universum constat; et Radices Vocum, ex qvibus Ling va surgit; eōqve Bases Intellectūs nostri primas et imas, continens: cum adjuncta puerili Ethica.
[note: Exercitium Mathematicum:] V. Mathematicum qvoqve jam hīc assignandum erit pensum: ut pateat non jocosum fuisse, qvod Plato Scholae suae. valvis praefigi curavit, [gap: Greek word(s)] Sapiens enim antiqvitatis institutum fuit, ut imbuenda Sapientiae studiis Juventus a Numeronim et Mensurarum scientia ordiri, eāqve praeexercirari, necesse haberet: qvaudoqvidem qvemadmodum Mundus, et omnia harmonica,
page 37/38, image: s024ad Numeros, Mensuras, Pondera, constructa sunt, et construuntur: ita Mens nostra a Numerorum, Mensurarum, Ponderumqve contemplatione ad Res ipsas rationabilius spectandum tum lumen tum acumen accipit. Unde Scientiis circa rerum Qvantitatem occupatis [gap: Greek word(s)] (Disciplinarum) nomen inditum est: reverāqve Mathematum ignaro multa rerum mysteria clausa sunt. Ergo nos ad Universalis sapientiae Scholam admittendos nostros, merito etiam prius adhoc Divinae Sapientiae Vestibulum sistimus: ut simul cum Literis Numeros qvoqve scribere; pronuntiare, intelligere, discant. Qvod vel eō respectu necessarium jam erit, ut contentos Vestibulari libello numeros intelligere, allegataqve promte inqvirere, valeant. Hoc illis erit Arithmetices rudimentum. Ex Geometria nihil eis, praeter Puncti et Lineae formaturas, damus. Ex Musica vero Vocum et Clavium scalam, cum solmisandi qvaliqvali usu. (Turpe enim est Musarum cultores Musices ignaros esse: unde olim Themistocles, cum recusasset Lyram, habitus est indoctior.)
[note: Historicum:] VI. Historicus Liber nullus hīc est, praeter Vestibularem Textum. Ex hoc illis, occasione cujuscunqve Vocabuli, narrari potest aliqvid vernacule, ad titillandum aures et phantasiam, eōqve animos praeparandum ad Historiarum amorem.
[note: Styli.] VII. Styli exercitium item non aliud erit, qvam Vocabulorum descriptio, Versio et reversio, Declinatioqve et Conjugatio: jam e libris (aut pariete) jam memoriter. Sub finem tamen Classis etiam Vocum in Phrases copulatio.
[note: Accessorium nihil.] VIII. Neqve aliqvid accessorii studii ordinamus: praeterqvam Colligraphiae, et picturae, ut hanc privatā diligentiā excolant accuratius.
[note: Lusus.] IX. Lusus permittantur, qvalibus per aetatem, et Gentis consvetudinem, idonei sunt.
[note: Actio scenica.] X. Actio scenica erit Examen publicum, inter ipsos Discipulos reciproce sic agitandum, ut qvem sibi qvisqve colluctatorem elegerit, eum qvaestionibus urgeat: primō trimestri exactō, ex Capite I. Vestibuli; secundo e II et III; tertio e reliqvis; qvarto per Grammaticam Vestibularem.
His rite administratis, auferent primae hujus praeliationis tirones justa spolia: Latinae scilicet Lingvae, et cum illa Philosophiae atqve Logicae, prima et ima fundamenta.
II. Classis JANUALIS.
[note: Inscriptio portae.] [gap: Greek word(s)].
Nemo mensurarum ignarus ingreditor.
RATIO ex dictis jam patere potest. Qvia enim hic jam Numerorum crebrior intervenit usus, et circa rerum differentias major emergit lux, Matheseos huc afferri initia (saltem qvalia primae assignavimus Classi) necessum est.
[note: Picturae Anditorii.] II. Icones insigniorum in Ianuae Textu descriptarum rerum (qvae nostra in regione ad vivam autopsian haberi non possunt) exstare hīc bonum erit: ab altera parte Naturalium, ab altera Artificialum. Reliqva duo latera singularissimis, respectu Lingvae vernaculae necessario observandis.
[note: Sacra.] III. Pietatis exercitiorum addetur sylvula: cum Catecheticis praeceptis ad ungvem hoc annō ediscendis.
IV. Classicus liber hīc erit Eruditionis Scholastica pars II, Rerum et Lingvae structuram externam exhibens, syntagmate triunō. Lexicō nempe Latino-Vernaculō: Grammaticā plena et planā, nativae et simplici Sermonis structurae sufficiente: Textuqve Ianuali, seu rerum historiolā.
[note: Mathemati.] V. Ex Arithmetica discent Additionem et Subtractionem. Ex Geometria Figuras planorum. Ex Musica Solmizationem perfectam.
[note: Historia.] VI. Historicus liber non alius hīc etiam praeter Januae Textum. Qvem (horā studio historico destinarā) repetendo, et ex materia qvavis (mane jam ita pertractara, ut verba et res intelligantur) occasione arreptā svaviter discipulis utilia qvaedam narrando, auresqve sic et animos titillando, audiendi sarpius qvascungqve historicas relationes sitim facile accendet industrius Magister.
[note: Exercite styli.] VII. Styli exercitium hīc erit Phrasium, Sententiarum, Periodorumqve structura. Ut datā qvācungqve Voce (Nomine, Adnomine, Verbo, Adverbio, Prapositione etc) invenire illi debitas Voces, secundumqve Regulas adstruere, sciant. Qvod exercitium ubi per sex menses duraverit, incipient ex Vocibus combinatis construere Sententias omnis generis, exercitabuntqve se in eo per trimestre integrum. Ultimō trimestri Periodos resolvere, et componere, adsvescent.
[note: Accessonius nihil.] VIII. Neqve hīc accessorii aliqvid patimur, ne oneremus tenera, et distrahi adhuc trepidantia, ingenia. Hoc unum
page 39/40, image: s025totā vero agant, ut (qvod totius Eruditionis fundamenta habet) externas Rerum differentias, et dehinc Nomenclaturam, exacte percipiant, perceptamqve teneant.
[note: Ludi.] IX. Lusuum genera deliget Ludimagister.
[note: Actiones publicae.] X. Actio scenica erit, si Januae Textus in populares resolutus Qvaestiones a pluribus in Scena colloqventibus repraesentetur.
III. Classis ATRIALIS.
[note: Inscriptio.] [gap: Greek word(s)].
Nemo loqvemdi ignarus ingreditor.
Eō sensu haec, qvō Cicero negavit eum se posse docere Dicere, qvi nesciat Loqvi. Cum enim proprium sit Classi hujus Sermonem ornare: ornati qvī possit qvod nondum est? Sermonis igitur simplicis et nativi structurarum gnarum esse oportet, qvi huc ingreditur: ant hīc frustra erit.
[note: Pictura.] II. Auditorii hujus parietes Ingeniosis Emblematis, sicut et selectioribus de Sermone ornando monitis, opplere, res erit pulchri usūs.
[note: Sacra.] III. Hymnorum, Psalmorum, Precationum, confici poterit Sylloge. Sed qvia Seripturarum S. lectio hic jam incipit, Epitomes Bibliorum (qvam verbis qvidem authenticis Scripturae, contractis tamen, et puerili captui accommodatis, concinnavimus) pars prima dabitur in manus. Cujus portione certā qvotidie ante preces perlectā, explicatā, repetitā, memoriae mandatā, cum DEO et cogitationibus sanctis commercium habere consvescent.
[note: Liber classicus.] IV. Fundamentalis liber classis ejus erit, Eruditionis Scholasticae pars III, Rerum et Latinae L. ornamenta exhibens. Cui adstructa sunt Elegantiae Styli praecepta, et Repertorium (Lexicon Latino-Latinum dictum) Sermonem mille modis variandi artificium detegentia. (NB. Classis secunda puri sermonis Latini ostenditfontes: haec tertia rivos ostendet et flumina.)
[note: Mathematica] V. Ex Arithmeticis hīc addetur Multiplicatio et Divisio, cum Tabula Cebetis: ex Geometria Figurae solidorum. Ex Musica Symphonia: Poeseosqve Latinae rudimenta, cum selectioribus Catonis, Ovidii, Tibulli etc. versibus.
VI. Historia hīc erit Exemplorum memorabilium ex sacris, ad ingenerandum Virtutum studium, et Vitiorum fugam accommodatorum, sylloge.
[note: Stylus.] VII. Exercitia Styli non alia hīc erunt qvam Variationis Phrasium, Sententiarum, Periodorum. Mense primō per Transpositionem solam, verborum et membrorum. Bimestri, qvod seqvetur, per Transmutationem (est nores majoris molis.) Qyartō et qvintō mense per Idiotismos speciales. Sexto et septimō per Tropos et Figuras. Octavo et nonō, per Dilatationem. Decimō, per Contractionem (qvi enim dilatandi novit vias, facillime contraher retrogradō ordine.) Undecimō tentari poterit Metri ratio.
[note: Accessorium] VIII. Accessorium aliqvid huic etiam Classi dare, religio mihi est. Sat habent ordinarie qvod agant: inpercipiendis clare, observandis recte, imitandisqve apte, tot modis variati Sermonis. Satisqve uberem ab hac Classe reportabunt fructum, ut Authores Latinos qvosvis jam lustrare, omniaqve dehinc lingvā hāc eruditā peragere, valeant.
[note: Recreationes.] IX. Recreationum certa genera certis horis, aut permitti, aut ordinari, poterunt.
[note: Actiones soenicae.] X. Speatcuhm scenicum, qvod Comoediae faciem prae se ferat, adornandum est (adeoqve jam adornatum) sub titulo SCHOLA LUDUS: amoenissimas habens actiones, qvibus omnia inter nominandum repraesentari ad vivum possunt.
IV. Classis PHILOSOPHICA.
[cum subordinato illi Graecae L. studio.]
[note: Inscriptio.] [gap: Greek word(s)].
Nemo historiarum expers ingreditor.
RATIO inscriptionis est, qvia Rationes Rerum capere non potest ignarus adhuc Rerum. Qvippe sciri prius oportet aliqvid esse, qvam unde sit, et qvomodo, speculari incipias. Illis ergo solis patere Philosophiae portam hīc innuitur, qvi (ex Janua et Atrio LL.) res Mundi extrinsecus lustrare, nominare, transnominare, eōqve discriminare, coeperunt: qvippe his jam ab exterioribus in interiora penetrando, ipsa rerum viscera scrutari integrum est. Alios Philosophiae studio nondum [note: Picturae] esse idoneos, pro certa habendum.
II. Auditorium hujus Classis habeat Emblemata, Rerum eviscerationem repraesentantia, Arithmeica, Geometrica, Statica etc. Anatomiam item, Distillatoriamqve officinam, cum omnibus reqvisitis [note: Sacra.] suis etc.
III. Sacris exercitiis inservitura peculiari excudantur libello, Hymni, Psalmiqve
page 41/42, image: s026selectiores, cum Precationum matutinarum et vespertinarum, ante et post studia, et mensam formulis. Qvibus accedet Novi Test amenti epitome, Vitam Christi et Apostolorum, praecipuasqve Conciones et dogmata ita continens, ut ex qvatuor Evangelistis fiat una historia continua etc.
[note: Liber classicus.] IV. Classicus liber erit Eruditionis Scholasticae pars IV, Sapientiae Palatium primu~ continens: in qvo Creaturarum lustratio sic iustituetur, ut qvā vi omnia in Natura fiant patescat. Ubi et Lingvae expolitio uberior (scribuntur enim omnia stylō rebus adaeqvatō) et Intellectūs collustratio fulgidior, directo in omnia obtutu.
[note: Mathesis.] V. Ex Arithmeticis hic discenda erit Regula Proportionum (qvam de Tri appellant:) ex Geometria, doctrina Trigonometrica: addenturqve fundamenta Statices. Musica item instrumentalis.
[note: Historia.] VI. Naturalium Historia magnam dabit ingeniis oblectationem, et ad naturalia melius intelligenda lumen, recte concinnata ex Plinio, AEliano, etc.
[note: Stylus.] VII. Styli exercitiis assumendi jam essent magistri, Authores antiqvi. Sed qvia Lingvae Graecae studium Classi huic inserendum est (nec enim ex horis ordinariis qvidq vam illi tribuendum restat, inter extraordinaria vero studia rejici consultum non est, ne vili pendatur) donabimus illi e pomeridianis horis ultimam, exercitiis aliās styli impendendam horam: spe, nihil decessurum Latini styli exercitiis, seqvente Classe rursum plenō impetu reassumendis. Praesertim cum historiae hujus classis tersō Autorum stylō scriptae, varias de rebus variis formulas suggerent: examineqve subinde Grammatico et Rhetoricō, ut attendantur, effici poterit.
[note: Accessorium.] VIII. Accessorium itaqve Classi huic studium erit Graecae Lingvae. Qvam tametsi per se difficilem esse, et habere Vastos recessus, non negemus: qvia tamen solidior Eruditio (qvalem Schola haec ambit) notitiā illius carere nullō modō potest, devoranda est molestia si qvae est. Speramus autem non fore tantam: primum ideo, qvia non est necesse cuivis Erudito disci totam. Deinde, qvia qvae Novo Testamento intelligendo sufficiunt (hoc autem est qvod primario qvaeritur) non magnae molis sunt. Tandem, qvia si qvid spinarum supererit, Methodi beneficiō tolli, residuoqve labori amoenitas tanta conciliari poterit: ut qvatuor hebdomadatim huc impensis horis, sub Classis finem (anni unius spatiō) difficultates esse superatas appareat. Nempe ut totum Novum Testamentum Graece legi et intelligi, eōqve sacri Evangelii libros sine interprete (ita ut ab Apostolorum ore et calamo profluxetunt) seqventium Classium discipulis legi posse, pateat. Qvod magnum, salutis aqvas ex ipsis fontibus salubriter haurire: Si qvid tamen praeterca ex gentili Graecitate elegantissimarum sententiarum, apophthegmatum, integrorumve Libellorum, derivari ad nos poterit, poterit.
[note: Ludi.] IX. De ludicris nihil nunc loqvi placet: qvia optandum, ut magis jam occupari seriis qvam ludicris consvescant. Recreationes tamen honestae, Corporis et Animi, sicut naturae humanae negari non debent, ita aetati huic nondum possunt.
[note: Actio sceninica.] X. In Classi Philosophica spectaculum dari philosophicum non erit absonum. Qvale est Diogenes Cynicus in scenam pioductus: sive, De compendiose Philosophando. Drama est paratum, et in Schola L. cum applausu ter agitatum.
V. Classis LOGICA.
[note: Inscriptio.] [gap: Greek word(s)].
Nemo philosophandi expers ingreditor.
RAtio edicti est: qvia si qvis Mentem, rerum spectatricem, nondum imaginibus rerum implevit, imagines in illa lustrare, et sic vel sic ordinare ac expendere, non poterit. Qvid enim ibi spectes, aut qvaeras, aut examines, ubi nihildum est? Hinc illud verissime dictum, Purus Logicus purus asinus. Nos ergo ne faciamus asinos, neminem qvi nihil nisi puram mentem (h. e. ut Aristoteles loqvi amavit, Tabellam rasam, cui nihildum sit inscriptum) afferat, admittemus. Eat prius, et Mentem sibi rerum Imaginibus, accurate a rebus (ut in praecedenti Philosophica classe ordinavimus) abstractis, oppleat. Atqve tum veniat, congestorumqve (et post congerendorum) thesaurum in cancellos redigere, ad promtos scitosqve usus, discat.
[note: Picturae.] II. Picturas dabunt aut selectiores Logicae Regulae aut Emblemata qvaedam ingeniosa, Mentis emanationes, et per rerum Orbem dimanationes, repraesentantia: aut utrumqve; aut qvicqvid porro etiam utiliter excogitari poterit. Nec enim insistere nunc illi rei vacat: Vacabit si res poscent, vitā comite.
page 43/44, image: s027
[note: Sacra.] III. Sacrarum Devotionum sylloge hīc etiam continebit hymnos, psalmos, preces: novos scilicet ignis sacri, super altare cordis accendendi, fomites. Accedet totius Divini codicis epitome, sive Manuale Biblicum (Ianua Sanctuarii dictum) totius Scripturae S. majora (historias, dogmata, sententias) ipsissimis Scripturae Verbis, contractis tamen, efferens: ita concinnatum ut vel unius anni spatiō totum absolvi, Scripturarumqve divinarum medulla intellectu (et bonam partem memoriā) hauriri qveat. Si vero singulis matutinis horis caput unum addatur e Testamento novo Graece, absolvetur itidem annuō spatio N. Test. Graece. (Habet enim capita 260: totidemqve horas matutinas primas habent 43 hebdomadae, singulis hebdomadis assignando horas sex.)
[note: Liber classicus.] IV. Classicus liber huc destinabitur subtitulo Eruditionis Scholasticae pars V, Mentis humanae per varias Artes exspatiationes, una cum cancellis qvibus includen da est, in conspectum proferens. Ubi nempe Intellectus, rerum jam Imaginibus plenus, in seipsum se ressectens seipsum ipeculabitur: h. e. Conceptus de rebus, suos et alienos, examinabit, ad exacte, et ex arte, opiniones a veritate ubiqve distingvendum. Qvod opus tripartitum erit; 1 Materirale continebit eam Pansophae partem, qvae Ingenii humani Inventa et invenienda, Vimqve Artis in crearuras sese diffundentis, explicabit. 2 Formalis locō erit ars Logica sic adornata, ut tota Ratiocinationis humariae officina instrumentis suis exqvisite instructa esse; Methodiqve Analyticae, Syntheticae, et Syncriticae beneficiō omnia inveniri, in ordinem redigi, veraqve a verisimilibus et falsis discriminari, posse pateat. 3 Repertorium adjungetur omnium, qvae a Mente humana venire possunt, et solent: tum ubi in statu recto est, tum ubi deviationibus variis aberrat.
[note: Mathematica.] V. Inter pomeridianas delicias hīc erunt,
1 Ex arithmetica, Regulae Societatum, Alligationis, Falsi.
2 ex Geometria, Longimetria, Planimetria, Altimetria.
3 ex Geographia et. Astronomia, Doctrina utriusqve Globi in genere.
4. ex Optica, praecipua qvaedam.
[note: Historia.] VI. Historico studio, in majus hīc provehenho, assignavimus historiam Mechanicam, Inventiones Rerum (ubi, qvando, a qvo, qvi occasione, hoc aut illud vel repertum casu, vel vestigatum et evestigatum consiliō, fuerit) explicantem: svavissimum Ingeniis pabulum.
[note: Styli exercitia.] VII. Styli Magistros jam accersendi tempus erit, eosqve ex ipso usqve florentis Latii seculo. Qvanqvam enim Rebus magis studeat Schola nostra, et prudens qvisqve merito cum ipso Cicerone indiscretam malit sapientiam, qvam stultam loqvcitatem: plenioris tamen est prudentiae, utrumqve malle simul, qvam alterum separatim. Sicuti nitidas Gemmas videre malumus Auro insertas, qvam plumbo: et aureos Annulos ernari gemmis potius, qvam vitris. Terse itaqve ut animi sensa eloqvamur omnino, danda est opera Qvum autem styli sint gradus, formandum hoc locō putamus mediocrem illum rebus adaeqvatum, qvalis Historicorum est. Ac proinde in Classe hac evolvendos esse, styli causā, optitnos Historicorum: qvalis est Cornelius Nepos de illustr. Graeciae Imperatoribus: Curtius de rebus Alexandri, Caesar cum suis commentariis, Iustinus etc.
[note: Accessorium.] VIII. Accessorii studii nihil hīc erit: nisi ut qvi Lingvae Graecae plenius addiscendae desideriō tenentur, qvaedam elegantiorum percurrant Authorum: ut sunt Isocratis Orationes, intellectu faciles sententiisqve pulchris plenae. Item Plutarchi Moralia: vel Syracides etc.
[note: Ludicra.] IX. Inter ludirca recreationis exercitia reputari poterit Concertatio qvae fit AEnigmatibus etc.
[note: Actio theatrica.] X. Pulcherrimum vero spectaculum dare poterit Artis triunius, Grammaticae, Logicae, Metaphysicae, inter se aemulatio, et de praerogativa contentio, tandemqve amica de omnibus sapienter in Sapentiae regno administrandis conventio, et osculum. Qyod Drama (qvinqvaginta constans personis) multam habet amoenitatem: Artibusqve sermonis, cogitationum, operum, rectius a fundamento percipiendis, multum infert lucis.
VI. Classis POLITICA.
[note: Inscriptio.] [gap: Greek word(s)]
Nemo irrationalis ingreditor.
SIVE: Nemo Logicae imperitus huc ingreditor. Logicae enim est ratiocinio humano cancellos ponere: Politicorum autem vel maxime proprium esse creditur rationibus duci, aliosqve ducere.
[note: Picturae.] II. Picturae erunt Emblemata ingeniosa, vim Ordinis veri et vinculorum repraesentantia. Cujusmodi foret Corporis humani effigies, qvatuor diversis exstans formis. (1) Certis
page 45/46, image: s028defectum membris: (2) membris superflue abundans (biceps, trioculum, qvadrimanum etc.) (3) membris monstrose locatis, aut etiam recte qvidem situatis, sed ab invicem divulsis et non cohaerentibus. (4) Demumqve Corpus plenum solide cohaerens, formosum etc.
[note: Sacra.] III. Exercitia pietati ordinabuntur debita, pro gradu hoc. Lectioni autem Sacrae serviet ipse jam plenus Scripturarum Textus.
[note: Liber classicus.] IV. Classicus liber hīc erit Sapientiae Vniversalis Palaetium tertium, Humanae Societatis (qvam late illa se diffundit) prudentiam in conspectu ponens. Qyicqvid enim hactenus collectum est luminis, totum illud obvertetur Humanae cum invicem Conversationi: ad melius qvid tranqvillandis humanae Vitae statibus serviat ob oculos sistendum.
[note: Mathematica.] V. Pomeridianas delicias dabunt: ex Arithmeticis Logsitca: ex Geometria Architectonica: ex Geographia Theatrum Orbis in compendia pulchra redactum: cum illa Astronomiae parte: qvae Planetarum theoriam, et Ecclipsium doctrinam, continet.
[note: Historica.] VI. Historia Classi huic attributa Ritualium est: magnae svavitatis, pulchriqve usūs, recte adornata.
[note: Authores qvi, et qvomodo in usum transferendi.] VII. Styli gratiā Iustrandi erunt Au thores Latini sublimius incedentes: qva les Salustius et Cicero, in prosa; Carmine autem Virgilus et Horatius etc. De qvorum tractandorum ratione dictum est Methodi LL. novissimae Capite XVII: hīc de modo styli exercitia urgendi aliqvid est innuendum. Adsvescant jam (qvippe Grammatice, Rhetorice, Logiceqve exercitati) libere de rebus diseurrere: tum ex tempore (de qvocunqve a Magistro oblato, vel sibi invicem inconcertaminis materiam objecto themate) artificiose colloqvendo: tum prae meditati (sed non nimis diu) de gravioribus negotiis perorando. Id qvod in stylo soluto omnes faciant, nemine exceptō. At ligati styli exercitia non urgenda sunt in commune: cum Poetas nasci potius qvam fieri, verissimum sit. Neqve solidus aliqvis Poericae artis (sive in Ecclesia sive in Politia) sperari potest usus: inutilibus vero, aut parum utilibus (in tanta temporis vix ad necessaria sufficiente angustia) occupare juventutem haud consultum. Praestat eos doceri, qvomodo Apum et Fomicarum exemplō aestate juventutis hiemi senectutis praesidia parent, qvam ut cum cicadis aestatem cantillando transmittant, post esuriant. Puichre Murems fratri suo Poesin dissvadens: Malos versus facere turpe est; mediocret inglorium; bonos difficuius, qvam ut ab illo praestari possit cui aliud agendum est. Nec tamen propterea non legendi sunt Poetae, aut prohibenda Poematum exercitia, siqvis istuc se rapi sentiat. Habet enim svavitatem incredibilem illa verborum, sententiarum, inventionum, ad numeros, mensuras, et pondera redactorum, harmonia: qvā honestissimā aurium et animi voluptate se, et discipulos, morosi illi privant, qvi a Pootico studio et abhorrent ipsi, et arcent suos.
[note: Accessorium.] VIII. Accessorii studii non aliud sva deo, qvam ut omnes hujus Classis discipuli privatā diligentiā Authores bonos (Magistri consiliō delectos) evolvendo, Verba rara, Phrases pulchras, in primis autem Sententias elegantes, et sic succum omnem, extrahant. Svadendumqve illis est ut sentiose loqvi, et acute dicta in promtu habere, datāqve occasione veluti sagittas ad scopum artificiose vibrare, consvescant, et se invicem ea in facultate certatim exerceant. Si qvos praeterea plenioris Graecae eruditionis capit amor, permitrenda illis est (im commendanda) certorum Authorum lectio: sive Historicorum, ut Thucydidis; sive Poetarum, ut Hesiodi etc.
IX. De recreationum genere delibe rari, et certum qvid constitui, aut in arbitrio relinqvi, poterit: modo attendatur, ut nec nullae sint nec nimiae, aut aliqvid de inhonesto, vel periculoso, partieipantes.
X. In secnam bonō Morum usu produci poterit Salomon pius, sapiens, dives, gloriosus: et mox delirans, praevaricator, ad. poenas vocatus, resipiscens. Sive
De Vanitatibus Mundi tragoedia.
VII. Classis THEOLOGICA.
[Cui Hebreae lingvae subordinatur studium.]
[note: Inscriptio.] [gap: Greek word(s)].
Nemo impus ingreditor.
INSCRIPTIONIS rationem divina reddit vox, toties illud Timor Domini initium Sapientae, ingeminans. Haec enim demum illa Sapientia vera est, qva in malitiosam non ingreditur animam, neqve habitat in corpore peccatis subjecto: cujus rei jam in ipso aditu adyta haec ingressuri admonemur merito.
[note: Picturae.] II. Picturarum loco Emblemata erunt e Scripturis divinis desumta, medullam divina: hujus Sapientiae mystice adum brantia. Paries item unus habere poterit Tabulas Grammaticae Hebreae: cum adscriptis
page 47/48, image: s029(ad alios etiam parietes, januas, fenestras, cathedram) Hebraicis selectissimis gnomis, qvae mox a primo huc ingressu Theologici studii candidatis sensus vellicent, et amore sacrae lingvae proritent, deinde vero svavitatibus pascant etc.
[note: Sacra.] III. Sacer devotionis apparatus erit (1) Psalmi et bymni Ecclesiastici selectissimi. (2) Preces exqvilitissimae, tum e Scripturis collectae, tum ab illuminatissimis Theologis, sanctisqve nonnullis Martyribus, usurpatas. (3) Credendorum, Faciendoram, Sperandorumqve Syntagma, ipsissimis Scripturae dictis concinnatum, perlegendum qvotidie.
[note: Classius Liber, tripartius.] IV. Classicus hīc Liber erit Sapientiae Palatium ultimum, ultimitates humanae sub coelo sapientia (nempe Animarum cum DEO commercium) tripartite explicam. Nam
[note: 1.] 1. Primo erit Ascensionum Mentis in DEVM (per scalam rerum qvae usqve sunt, fuerunt, erunt) Syntagma. Ubi per totum Universum (ordine iterum Januae LL. jam notō) sic ibitur, ut occasione cujusqve rei (bonae et malae) qvid nos de illa sive Deus in Scriptura, sive Ratio recta moneat, explicatō, qvomodo Coelum et Terra, et qvae in illis sunt, gloriam enarrent DEI, et venerari doceant adorandum Numen; nec non serviant aut pierati reraunerandae, aut puniendae impierati etc. pareat. In summa, deducti hucusqve Sapientiae filii hīc erunt informandi, qvomodo ex omnibus qvae Homini sub aspectum veniunt, aut in cor ascendunt, tum Fidei solidamenta, tum Charitatis inflaminamenta, tum Spei erga aeternam misertcordiam firmamenta, desumenda sint: ut sic verae sapientiae lumine tincti, qvōqvo se vertant, luce divinā se circumfundi sentiant, et jam sub coelo coelesti fulgere intra seipsos gloriā, incipiant.
[note: 2.] 2. Formalis locō addatur Clavis Librorum DEI: h. e. Regulae practicae, de utiliter (ad sanctificationis usum) legendis Scripturis divinis, et spectandis Operibus DEI in Mundo, tanqvam nostris ad DEUM paedagogis; audiendis denique salubriter Conscientiae (tanqvam divinitus nobis additae monitricis, praeceptricis, judicisqve et testis) dictamnibus. (NB. Qvid si et Parallelismus trini DEI Libri addatur? hoc est, Commentarius super Scripturas divinas triunus? 1) Per ipsam Scripturam. 2) per Ratiocinationes Mentis. 3) per sensualem Experientiam. Cujusmodi Commentarios Methodi LL. Capite XXIII. §. 14. etc. optavimus: qvae vota si bona sunt, dandum utiqve rei tam desideratae, qvalecunqve primum potest, initium. Ubi autem nisi in Universalis Sapientiae Schola? et in hac ubi commodius atqve hōc locō?
[note: 3.] 3. Addi poterit Repertorium Theologicum, omnium qvae in mysteriis Salutis (seu vere et orthodoxe, seu erronee et haeretice) occurrunt, proprias sedes ostendens.
[note: Mathematica.] V. Mathematicarum deliciarum complementa poterunt addi. Ex Arithmerica Numeri sacri et mystici, per universam Scripturam sparsi. Item. Architectonica sacra, per dimensionem Arcae Noae, Tabernaculi Mosaici, Templi Salomonici et Ezechieliani, novaeqve Ierusalem (Apoc. 21. 10. etc.) demonstrata. Ex Astronomia vero Computius, totaqve Chronologiae sacrae ratio.
[note: Historia:] VI. Historia hīc erit universalis, in elegantem aliqvam epitomen redacta, omnes tamen praecipuas humani Generis mutationes complexa: sed cum primario ad Ecclesiam (cujus causā Mundus est, et durat) respectu: ut qvomodo tota Divinae providentiae vis huc concurrat, in prospectu sit. Ita enim demum salutariter seculorum cursum spectare licebit.
[note: Oratoria exercitia.] VII. Lingvae ac styli exercitia etiamne hīc, aliqva? Utiqve, ne a Methodi harmonia usqve recedatur. Sed cujusmodi illa? divina, et qvam potest sublimia. Ministerio qvidem consecrandi sacris Conciunculis ad Auditorium (concredendam sibi olim Ecclesiam repraesentans) habendis pulcherrime operam locabunt, vel unus qvotidie per horulae medium: nihil nisi ex ipsissimis DEI eloqviis (qvod ad res, gnomas, phrases et stylum) desummm, sed exqvisite elaborasum, omnibusqve audituris ad bonos sanctosqve motus profuturum, adferendo. Qyod ut qveat, divinae Rhetoricae observanda erunt praecepta, non humanae Eloqventiae lenocinia. Politicis autem futuris proderit Oratiunculis itidem brevibus, sed acutis et argutis (jam demonstrativi, jam deliberativi, jam judicialis generis) exerceri. Speciatim, qvomodo in Comitiis publicis, aut solemnitatibus Nuptia libus, vel Baptismalibus, et Funeralibus etc, sapientibus alloqviis praesentes de necessariis commoneri, et ad affectus bonos commoveri, possint, etc.
[note: Accessoria studia.] VIII. Accessorium hīc studium (praeter selectissimorum aliqvot Authorum, antiqvorum et recentium, lectionem) erit sanctae Hebraeaelingvae; utpote futuris Theologis omnibus necessarium, eōqve sine exceptione sic urgendum, ut ante Classis finem qvisqve pro se Textum Biblicum legere, ac intelligere, qveat. Qvod facile poterit, hujus antiqvae simplicitatis Lingvae a variis varie explanatā methodō. Politicorum si qvi tantillum etiam impendere volent laboris, ut qvemadmodum prius Apostolos, ita jam qvoqve Prophetas, suāmet lingvā magnalia DEI loqventes audiant, non prohibendos puto: allicendos
page 49/50, image: s030potius, ut lingvam Mundo coaevam intelligere pulchrum rati, tantae etiam antiqvitatis videndae desideriō (cujus respectu Latina et Graeca lingvae novae sunt) tantillum huc divertere non graventur.
[note: Lusus.] IX. Recreationes etiam hīc concedendae: sed a studiis religiosae Classis non abludentes.
[note: Scenicae actiones.] X. Etiamne Scenici ludi? Quidni, vel prae caeteris classibus diligentius. Qvicqvid enim in publico fit, Scenae habet rationem: ergo in publicum brevi jam emittendi, magis etiam sic exercendi sunt, ut in publico honeste versari, et commissae sibi negotia dextre obire valeant: qvi praecipuus horum exercitiorum scopus est. Qvid ergo? Ad argumentum classis hujus respectando, posset Heroicae Fidei omnia obstacula electans Virtus: aut Verae Pietatis svavissimi fructus, actione viva repraesentari. Illud sub Abrahami persona, qvod Drama paratum habetur: hoc sub nomine Davidis, tali titulo,
DAVID, parvus, pius, contemtus, afflictus: et mox magnus, amabilis, gloriosus, triumphator.
De Schola sic ordinata Deliberatio.
ATqve haec est illa Pansophicae Scholae Classium septem delineatio: de qva nonnulla qvaeri posse video. Nempe
I. An sic jam re, non opinione, Pansophica futura?
II. An haec tot et tanta unius septennii spatiō Ingeniis, praesertim puertlibus, firmiter imprimi possibile?
III. Quid hucusqve deductis faciendum videatur?
IV. Et qvomodo deniqve omnia haec in effectum deducenda?
Respondendum erit ad singula, ne qvid remaneat scrupuli.
De I.
Ubi rerum testimonia adsunt, Verbis qvid opus? Aut si qvis nondum hīc omnia, qvae Hominem ad totam Humanitatem formant, inesse putat, ostendat qvid defideret? sive Lingvarum, sive Rerum, sive Morum, sive Pietatis (in haec enim se resolvunt omnia) respectu. Lingvam sane Latinam, qvae totius Eruditionis hodie basis habetur, plene hīc doceri reipsā constabit: idqve aliud agendo, h. e. Bonae menti operando. Graeca vero et Hebraica, ad intelligendum propius DEUM ipsum, in lucro erunt. In Realibus si non particularia omnia hīc docentur, cogitandum est neqve hoc esse promissum, neqve praestari posse ut unum. Ingenium capiat particularia omnia, tametsi qvis per totam Vitam se occupet: nedu~ ut unius septennii spatio ex hauriri hōc sensu omnia possibile sit. Omnia tamen reverā hīc docebuntur per omnes Classes: modō nemo Scholā hāc dimittatur, anteqvam trinum DEI pertransiverit. Librum. Hoc est, anteqvam (1) Omnia qvae Mundus habet sciat, intelligat, usumque omuium teneat: loqvi etiam de omnibus (qvantum ad majora omnia) gnarus. (2) Anteqvam Mentis suae aurifodinas lustrasset, effososqve inde etiam Sapientiae DEI thesauros enarrare posset. (3) Scripturas deniqve sacras (occultioris Sapientiae DEI rivulos) sensu literali et mysticō (iterum dieo, qvantum ad majora) teneat.
Qvod si ab hac tam plena intentione nostra deficiemus nonnihil, ferendum est, donec ab iis qvos deinceps excitabit Dominus, perficiantur omnia. Solent enim omnia prima esse imperfecta, demumqve a seqventibus suppleri ac perfici. Nos interim haec etiam prima sic adornare conabimur, cum DEO, ut nemo jure vulgatum illud objicere qveat: In Omnibus aliqvid, in Toto nihil. Qvippe tam in. Omnibus qvam in Toto non qvaerimus nihil, nec aliqvid, sed Omnia et Totum: h. e. fundamenta, et principales structuras, cardinesqve et medullas, Omnium. Ut qvisqvis haec intelligit, de omnibus modeste judicare, nulla majore in re noxie errare, eōqve hāc universali Omnium cognitione praemunitus, in omnes humanos et divi nos Libros, et hinc in ipsa Vitae negotia, immitti possit.
Ad II.
Alius oritur scrupulus: An haec ipsa generahora eō, qvō hīc ad tractandum propofita sunt modō, septennii unius spatiō Ingeniis, praesertim puerilibus, exhauriri possibile sit? Relp. Si methodi beneficiō impetramus, ut labor discentium minuatur, taedium discirtiatur, alacritasqve excitetur, confidimus mediocribus ingeniis, septenniiqve unius spatiis, proportionata fore omnia. Certe si qvis Cloppenburgii Nobile Triennium vidit, longe plus Ingeniis negotii facessi videre potuir. Qvod si ergo rationabile visum fuit istud (tametsi forte praxi nullā comprobatum) qvidnī hoc? ubi Temporis assumitur phus, Pensorumqve praescribitur minus, et meliore manuductione. Neqve de successu dubitandi causam habebit, qvisqvis Progressionis (Arithmeticae et Geographicae)
page 51/52, image: s031vim non ignorabit, qvae stupenda est. Recte non nemo: Ad perveniendum celeriter qvō velis, non tam currere opus est, qvam non restitare. Infinitis certe exemplis, qvantum Assidnitas possit, oltendere proclive est. Tritum est illud, et verissimum,
Gutta cavat lapidem, non vi, sed saepe cadendo:
Sic homo fit doctus, non vi, sed saepe legendo.
Pusilla sunt granula, qvae Formicae congerunt; at illa in qvantum acervum unā asstate surgunt? Apes, flosculorum medullam minutis guttularum portiunculis in alvearia comportantes, qvantum favorum intra unum et alterum mensem conficiunt? Quid ergo non fiet, si apiculae nostrae, nostrō ductu, singulis horis aliqvot primum voces, dehinc sententiolas pulchras, Memoriae alveo inferentes (possunt autem tam blandā methodō facillime) per septennium id continuent? Faciet fidem, speramus, praxis ipsa: prosperante consilia bona DEO.
Ad III. Quid egressis Pansophicā Scholā faciendum.
Qvaeritur tandem: Qvid acturi sint Adolescemes hanc transgressi Scholam? praesertim qvibus circa 16 aut 18 aetatis annum haec transiisse contingat? Respondeo. Primum laudabunt DEUM de superato Jordane, et facto sibi ad; Terrae promissae delicias aditu. Jam enim majores DEI Libros legere non ignari, svavissime in his per totam Vitam evolvendis deliciari poterunt: Institutore jam non indigi, sociō tantum, aut sociis, majoris jueunditatis gratiā.
Deinde, possunt adhiberi sic instituti Adolescentes, si nondum ad Vitae functiones, aetate ipsā prohibente, ad informationem! tamen commisserum paedagogiae suae adolescentulorum, praesertim Nobilium, tantō dexterius: ut sic etiam res Patriae meliuscule habere incipiant ubique.
Tertio, si qvibus ne talis qvidem obtingat vocatio, poterunt apud Scholae Rectorem (tanqvam publiqi jam Studiosi, et tirocinii exercitia egressi milites) manendo, futurae Vocationi, cui sese qvis mancipare decreverit, melius praeparari. Jam enim ut distingvi, et qvisqve certum Vitae genus (in qvo DEO et humanae societati servire proponit) eligere, inqve illo suo jam particulari studio totam operam ponere ineipiant, tempus erit. Alius nempe totum se jam tradet Theologiae, alius Medicinae, alius Philosophia et Scholis, alius forlan Astronomiae (ut omne Anificum genus inter suos Cives habeat Patria) alius ministeriis Aulae, alius Oeconomicae Vitae (suo tempore jucunde, honeste, pie, cum Familiae commodo, et Patriae omamento, transigendae) et si qvid aliud ad conservandum publicum decus et ordinem facere potest. Ita ergo secundum Professionum classes divisis, consiliō subvenite poterit Rector: ut qvos Authores bonos, et qvomodo cum profectu, evolvere, Gellianaqve inter se Collegia celebrare habeant, non ignorent, publicae Bibliothecae potessate factā omnibus.
Tandem, Opulentioribus (praesertim Nobilibus, et qvos generosiore natura donavit pectore) commendanda erit adalias Gentes, cultu eminentiores, Peregrinatio. Non ut Montes, Flumina, Maria, AEdificia, diversos gentium Habitus, et similium rerum superficiem intueantur, et forte (puerorum more) mirentur: sed ut Hominum sapientum alloqviis, laudabilibusqve Gentium bene poliurum consvetudinibus, prae illis qvi nihil nisi sua domi vident, politiores evadant.
De IV.
Qvoniam non facere aliqvid artis est, sed efficere, magna oritur qvaestio: Res haec tanta qvomodo sit inchoanda? Respondeo, Facile, si non abfuerint reqvisita: qvorum (post Altissimi DEI et Celsissimorum Principum favorem) qvatuor erunt primaria, LIBRI, AUDITORIA, DIS CENTES, DOCENTES.
2. Qvantum ad LIBROS, fatendum est maximam difficultatis partem in eo haerere, qvod qvales reqviruntur nondum omnes habeamus paratos. Novos enim esse, ad accuratae, Methodi leges conscriptos, tria haec necessitatem inserunt. Primum, qvia alios tales, qvi. veras plenasqve trini DEI Libri epitpmas contineant, eōqve promtissimorum in eos Introductoriorum usum praestent, nondum habemus. Secundo, qvia ut puri sint, et sine omni heterodoxias, gentilisqve ullius profanitatis mistura, necesse est. Tertio, qvia exstare eos magnō numerō, ut tanto discentium numero qvantum speramus sussiciant.
3. Postremae qvidem huic difficultati succurri facile posset, multiplicatis arte Typographicā exemplaribus, si modo ad prelum parata jam essent omnia. At non sunt, qvae res merito terret: qvia tot illos, et ad tam aecuratas ideas delineatos Libros concinnare, immensi videtur laboris: nec unius hominis, praesertim aetate fracti, et cui a tergo mors instat.
4. Verumenim vero qvia nos congestis annorum supra viginti multis de hac re observationibus, tum et materiā bonam partem paratā, instructi sumus: speramus
page 53/54, image: s032invocatō divinō auxiliō, opeqve unius et alterius Viri docti, ita haec deducere in effectum, qvomodo prima qvaeqve solent, et possunt: relictō seqvuturis, adeoqve ipsis Discipulis nostris, eadem haec proseqvendi, complendi, perficiendiqve, non exemplō duntaxat ad facile imitandum, sed et stimulis ad promte imitandum.
5. Inventiones primas attingere perfectionem, impossibile est: possibile, Imo facile, inventis addere, donec qvod qvaeritur habeatur complete. Impossibile fuit Columbo, Novi Orbis inventori primo, totum illius Continentis ambitum, omnesqve circumjacentes Insulas, detexisse: (Vita unius hominis eō non suffecisset:) non fuit impossibile successoribus. Nec artis Typographicae Inventor primus inventionem suam ultra rudimenta deduxit: ecce tamen a discipulis qvō nitoris non deductam videmus?
6. Miranda vero super omnia Salvatoris vox est, de se et Successoribus suis, Qvi credit in me, inqvit, Opera qvae ego facio ipse qvoqve faciet, et majora his faciet. Qvod ut ego peccator de me qvoqve, discipulos meos majora effecturos, sperare qveam, date mihi selectiora e Vestris Ingenia, qvae in his esse, repertasqve Sapientiae aurifodinas fodicando, et ipsi luris proventu cum DEO ditescere, et inde ditare alios gaudeant. Effecta Vobis dabimus qvalia volet DEUS, et Vos forte ipsimet sperare nondum potestis.
7. E Gente Vestra hos malo qvam aliunde: qvia Vobis ut bene sit, Vestra Sapientiae studiis caput efferre ut incipiat Natio, seriis optare votis coepi. Quibus potiri si volumus, Vestra mihi excitanda, Vestra huc ineseanda, Vestra hōc fulgore tingenda, sunt Ingenia. Nec per rerum statum licet aliter, qvam ut qvos adjutum imus, eorundem roborando vires adjutum eamus. Rem per se immobilem ad motum promovere, nemo potest: potest facile, mobil! admoto motu. Nulla Obstetrix foetum in lucem adjutare, nisi ipsuis vivi et robusti foetūs motu et nixu, potest. Atqvi Mentis ex inscitiae tenebris in Sapientiae lucem promovere, nihil nisi Ingeniis obstetricari est: qvemadmodum Philosophorum Sapientissimus, Socrates, Obstetricis Atheniensis filius, de se dicere solitus, se nihil nisi Ingeniis obstetricari posse; i. e. divinos in cujusqve Hominis animo latentes igniculos excitare, ut in flammam surgant. Nos ergo dum Vestris Ingeniis obstetricatum venimus, non tanqvam mortuis Vitam indituri, sed tanqvam vivos ad edendum potentes vitae actus permoturi, venimus.
8. Intelligite qvae loqvor: et incipietis melius non tam de me, qvam de Vobis et vestris, sperare, ad sapienter hoc Sapientiae opus inchoandum et perficiendum: virtute non meā, aut Vestrā, sed illius DEI, cui ex ore infantium et lactentium solemne est perficere laudem, ad compescendum inimicum et ultorem.
9. Ipsa aeterna in carne revelata Sapientia opus suum ita inchoavit, ut per qvos Evangelii lucem dilatatura erat, hos non ex politulis, sibi jam sapientibus visis, sed ex rudiorum turba eligeret. Deditqve nobis, ut mysterium hoc intelligamus melius, regulam de Vino novo veteribus Vtribus non infundendo, sed novis. Qvam Regulam, ipsumqve regulae Latoris exemplum, si seqvimur, a sapientiae semita nos non aberraturos confidamus. Mihi sic humiliter stat sententia: Vobis et vestris qvae hīc futura sit mens, dies dabit.
10. Haec in genere de Librorum Pansophicae Scholae necessariorum apparatu, non esse desperandum datis reqvisitis. Possem et per species eundo, Qvomodo hunc, istum, illum Librum, cito et bene adornari posse sperem, ostendere: sed differam, donec num generalis haec via (de Vestris huc adhibendis Ingeniis) non displicitura sit, cognovero.
11. De AUDITORIIS erigendis non nostram spero fore curam: nec aliqvid suberit difficultatis, si steterit persvasio illa, non aliter operas inconfuse procedere posse, nisi ut qvisqve Coetus (eōdem tempore eadem agentium) simul sit: ab omnibus distractionibus liber, hoc unum qvod agendum est agere intentus. Qvare orandi Salomones nostri, ut si hanc Universalem Sapientiae palaestram, generalemqve totius Gentis excolendae officinam, aperire propositum est serium, etiam de Auditoriis exstruendis serium sit.
12. DISCIPULOS qvod attinet, tam horum non defore apud Vos praevideo greges, atqve non deesse solent aridā aessate herbae, qvae venientis pluviae rorem bibant. Hoc igitur potius videndum, qvibus hospitiis excipiendi, et qvomodo egentiores sustentandi sint. Nempe pro Studiosorum convictu erigendae erunt Mensae, trini generis. Primae, prorsus gratuitae, pro pauperibus alendis. Secundae semigratuitae, ubi partem victus solvant, partem beneficii nomine obtineant. Tertiae pensionariae: ubi victus qvidem solvatur, exercitia tamen gratis habeantur.
13. DOCTORES autem idoneos, seu MAGISTROS, tanto negotio pares qvaerere, hoc opus hic labor erit. Nempe qvia nulla res aliud qvam qvod ipsa est agere (alba albare, gravis gravare, calida calefacere etc.) potest: etiam Sapientes nemo nist sapiens, Eloqventes eloqvens,
page 55/56, image: s033Moratos moratus, Pios pius, Mathematicos mathematicus, Physicos physicus, Metaphysicos metaphysicus, verbō Pansophos pansophus, facere poterit. Sapientes igitur, Eloqventes, Mathematici, Metaphysici, verbō Pansophi, qvaerendi erunt, qvi Pansophicae Scholae praeficiantur: maxime authorum omnium antesignamus, dux et director, supremusqve choragus.
14. Hos autem tales ubi qvaeremus? ex qva Gente advocabimus? Ex paulo ante dictis mea mens patere potuit: Domi esse qvaerendos, nostra e Gente adsciscendos, fideles nostrorum ad haec nostra futuros duces. At possuntne sperari? Mihi penitissime sedet, non defuturos qvi provinciam hanc dextre in laudem DEI obeant.
15. Hujus autem spei qvodnam fundamentum? Triplex. Primum a Methodi Pansophicae indole, sua sibi instrumenta, et ad procudendum suismet instrumentis fabros, fabricare nata apta. (Aut nos fallunt omnia, aut Pansophos cum ipsa Pansophia nasci, et in ejusdem cunabulis enutriri, possibile est, imo necessum est.) Alterum ab Ingeniorum Vestrorum idole, a laborum tolerantia non abhorrente, si fida non desit manuductio. Qvaerantur ergo elegantioris hujus Animorum culturae duces, aut jam eleganter culti, et encyclopaedice docti; aut certe Encyclopaediae et Elegantiae cupidi, ignaviae vero et barbariei (qvas aeternum profligatas optent) hostes acerrimi: et fiet, cum DEO, ut victores evadant, triumphosqve sibi et genti illustres agant. Tertium a perseverantia in hoc proposito: si Classibus stari praeficiantur Magistri, qvi ad datas normas alios continuo docendo, seipsos continuo erudiant. Ita enim dies diem docebit continuo: ut qvod qvis ignoravit hodie, cras sciat, interqve observata (et sibi ac successoribus observanda) referat. Ita docentium et discentium profectns gradati erunt, semper in majus, ope DEI.
16. Atqve tales omnino (Sapientiae universalis amantes, laborum pro illa asseqvenda tolerantes, monitorum bonorum obseqventes, placide morati, pii deniqve corde purō) ad hoc DEI opus, tanqvam pretiosae gemmae, qvaerendi sunt. Et ubi ubi hos tales videre erit, tanqvam hos DEUS exsertō digitō monstret acceptandi, exorandi, obtestationibusqve ac praemiis qvibuscunqve huc alliciendi, erunt.
17. Rursum, qvibuscunqve conscientia sua testimonium dederit, tales esse, neqve bonos tali de se conceptā opinione falli, veniant! et ad bonas literas Pansophice docendas conduci se patiantur: exporturi hīc, si usqvam, illius veritatem, Qvi alios docet seipsum erudit. Nam sicut Augustinus (fervidissimus ille Christi amator, et in Ecclesiae domo strenuus ac indefessus, si ullus unqvam, operarius) se scribendo proficere sensit, et proficiendo scribere perrexit (qvod ipse de se testatur): ita hi Viri optimi, qvicunqve futuri sunt, docendo alios omnia, discent ipsi eadem illa omnia. Et proficiendo in omnibus qvotidie in melius, eadem Omnia (qvae nunc ut rudimenta nobiscum inchoant) perficere poterunt qvotidie melius.
18. Aut enim illa universalis Sapientiae lux, qvae summō DEI beneficiō emicare nobis incipit, falsa lux est, aut de illa verificari oportebit illud Salomonis: Iustorum semita qvasi lux splendens procedit, et crescit usqve ad perfectum diem (Prov. 4. 18.) Ego qvicqvid manuductione primā ad hos Sapientiae primum candidatos, mox mystas, initiandum potero, nihil intermitram, sanctā fide.
19. Ante omnia tamen absolvi svadeo illa, qvae ad constituendam Latinam Triclassem reqviruntur: ne a fastigio aedificationem Turris auspicemur, sed a fundamento. Et qvia hos primum, et maxime, Libellos exspectant Scholae, prima haec sedanda est sitis primo: interim se majora illa, Classium superiorum, disponent melius.
20. DEUS meliora suggerat aliis, qvorum haec submitto trutinae! Faciet autem, si in proposito tam sancto versati fustimus sancte, prudenter, attente. Velle enim bonum, et optare; Orare DEVM, et sperare; qvaerere asseqvendi media, et illis insistere; regia via est perveniendi eō, qvō pervenire nos vult DEVS.
Senec. Epist. 8. Posterorum negotium ago, illis aliqva, qvae prodesse possunt, conscribo etc. Restum iter qvod sero cognovi, et lassus errando, aliis monstro. N. B.
Hoc etiam. Classibus VII praeficiendi erunt totidem Magistri, ut quisqve suam Spartam ornet qvam gnavissime, Omnibus autem superaddendus Rector, qvi tanqvam commune transcendens Auditoria qvotidie obeat: ad videndum, ut omnia ubiqve ordine procedant suo simper, neqve qvidqvam usqvam aut haereat noxie, aut agatur negligenter. Item qvi, si Praeceptorum aliqvem morbō, aut alio casu sonticō, officiō non posse fungi contingat,
page 57/58, image: s034vice~ illius suppleat, ad omnes luxationes ac hiatus prohibendum. Ad qvod opus qvia Viro valde doctō, perspicaci, activō, erit opus, constitui necesse est stipendium honestissimum (sicuti sane Classicis etiam Magistris:) ut nemo excelentissimi etiam ingenii stationem hanc defugere, et properare aliō, causam habeat. Atqve tum demum in vigore conservari poterunt omnia, Viris gravissimis ad omnem gravitate~ omni juventuti futuris ducibus. Socrates olim Juventuti operam navans, et Cur non potius Magistratum gereret interrogatus, respondit: Plus eum praestare qvimultos Magistratum gerere idoneos formaret, qvam qvi Rempub. ipse administraret. Ita hīc erit: plus Patriae, Ecclesiae et Politiae respectu, servient hi Pansophici Ingeniorum formatores, qvam qvi extra hanc officinam nescio qvos Magistratus, Politicos vel Ecclestasticos, obeant. Dignus ergo tantus Operarius tantā mercede! qvā contentissimus, mente qvietā (aut potius perpetuo ad operas excitatā) tam egregium opus urgeat strenue.
Unde vero hi tanti sumptus? Meum qvidem id forte non est dispicere: considerationi tamen offero seqventia.
I. Annon recte scripsisse putandus sit D. Lutherus: Si pro excitando Civitati, aut limitaneae Arci, propugnaculo impenduntur aurei nummi decem, centum esse impendendos, imo mille, pro uno Adolescente sapienter educando? qvia melior est Sapientia fortitudine (Eccles. 9. 16. Videatur Didact. Mag. Cap. 33. §. 19)
2. Annon qvos DEVS singulariter benedixit, et ad divitias, honores, potentiam, provexit, singulariter rursum DEI honorem provehere obligate sint?
3. Annon juxta Legis divinae praescriptum omnes Homines pariter, temporis qvidem sui partem septimam, externorum autem bonorum partem decimam, reddere teneantur DEO? Si autem hoc, an decimam illam bonorum suorum partem (aut sane vicesimam, vel tricesimam) qvisqvam melius impendere se posse, atqve sic DEI gloriae organa promovendo, speret? Vix inveniet.
4. Annon si Celsitudines suae, si Magnifici Ecclesiarum Patroni et Pastores, si deniqve reliqvi Nobiles et Cives, decimam (vel vicesimam) redituum suorum partem derivatam huc vellent, brevi clamandum foret (qvemadmodum ibi, in Tabernaculi structura:) Plus offert populus qvam necessarium est? Proclamandumqve esset, sicut ibi, Ne qvisqvam amplius afferat (Exod. 36. v. 5. 6.)
5. Annon liberalitatis initium facere conveniat, sicut ibi, Principes populi? offerentes Gemmas et principalissima dona (Ex. 35. v. 27.) Qvorum excitati exemplō alii, mente qvoqve devotā donaria sua offerant DEO (v. 29.)
6. Annon stimuli locō adhiheri possit Opulentioribus rem sic institui, ut pia eorum Liberalitas Nominis eorum, et Familiae, ad posteritatem secum trahat famam? Qvaliter multis in Academiis factum videmus, ut Collegia, Aulae (seu Auditoria) Bibliothtecae item, et Convictus, seu Mensae etc. a Fundatoribus suis denominentur, cum aeterno illorum honore, et grata posteritatis recordatione. Imo in Murorum Jerosolymae aedificatione hoc idem observatum fuit, ut qvam ejus partem, aut Portam qvis, vel qvae Familia, aedificasset, in oeternam rei memoriam consignatum, inqve ipsos DEI libros relatum sit. (Nehem. 3. cap.)
7. Annon deniqve illis, qvos opibus DEVS luculenter instruxit; haeredibus autem, ad qvos cum nomine suo benedictionem DEI transmitrant, non donavit, ostendi possit: qvam nullō modō melius externa illa suabona, qvam in tam pios et solennes usus (DEI gloriam, Ecclesiae salutem, Patriae ornamenta) impendere qveant? etc. etc.
(Relegantur qvaeso Davidis verba I Chron. 29. V. 9. ad 18.)
Addita fuit Deliberatio DELATIO A TYBERI AD BODROCUM TRANSFERENDO.
METHODI LL. novissimae Capite VIII recitavimus, Qvomodo Scholarum qvidam Reformatores Latinam ubibi erigioptārint Civitatem, aut Coenobium: ubi Latina lingva, eaqve pura et Romana, ita possit a cohabitantibus disci, qvomodo olim discebatur Romae, hodieqve discuntur omnes, Vsu qvotidianō. Potestqve laudatis ibi voti et consilii hujus Authoribus addi recentior, David Vechnerus, amicus noster: qvi hoc idem pluribus proseqvutus est votum. (Videatur supra Tomo I. pag. 319, 320.)
2. Licet autem frustra redivivum aliqvem Carolum Magnum, qvi sumtus tantae rei dignos conferret, optārit Lubinus: Vechnerusqve frustra etiam invocatum iri Regum, Principum, Rerumqve publicarum liberalitatem (qvae in luxum, et oculorum auriumqve oblectamenta, totis saepe alveis diffluit, ad alendam vero et erudiendam
page 59/60, image: s035Juventutem ne leni qvidem rivulō dimanat) metuit: si tamen res haec in seipsa pulchra est, votis eam et conaminibus porro etiam perseqvi qvid vetat? Praesertim cum conficiendi negotii propior jam deprehensa sit via, a reperta Lingvarum Methodo novissima: qvemadmodum ibi ostendimus Cap. XIX. § 4.
3. At vero propiores etiam hoc ipso locō, ubi Pansophicam erigere meditamur Scholam, tam desideratae rei et occasiones, et commoditates, ostendit DEUS: ut si modo velle ad sit, non procedere negotium non possit. De qvo incidentes cogitationes non aperire non possum: qvae hujusmodi sunt.
4. Nostram hanc Patakinam Scholam ita posse reformari statuo, ut non solum Pansophicae Scholae accipiat lineamenta, sed et Latinae Civitatis, adeoqve ipsius puri Latii, faciem. Qvam sententiam meam inde stabilio; primum, qvia ipsissimae hujus rei initia qvaedam jam adsunt. Secundo, qvi loci commoditas invitat. Tertio, qvia reliqva reqvisita non deesse possunt.
5. Initia adsunt: qvia ipsum Scholae nostrae Collegium tot conclavibus instructum jam est, ut centenos capiat; Consvetudoqve omnes studiis deditos, Nobiles et plebejos, hīc unā cohabitandi (praeter Germanicarum Scholarum morem) jam recepta. Extendi haec ad desideratam intentionem qvam facile?
6. Loci commoditas adest, negotio huic apprime favens. Redemit enim Celsissima Princeps nuper domum, Scholae in usum, a Collegio qvartam: redimantur et interjacentes Domunculae tres (una cum spatiosis suis Hortis) totidemqve ab altero Collegii latere: et habebuntur pro septem Classium Magistris, et Auditoriis, cum toto cujusqve Coetu, habitationes commodae. Circumdatōqve toti huic ambitui, a platea ad plateam, Murō unō perpetuō (duabus relictis, ad oppositas plateas, Portis) erit id ipsum qvod qvaeritur, Latina Civitatula suis undiqve circumclusa limitibus, areisqve et plateis distincta, tandemqve et hortulis suis amoene instructa.
7. Alia qvoqve reqvisita non deesse possunt. Nempe pro exstruendis tot aedificiis Lapicidina in proximo campo: pro subministrandis lignis tot vicinae Sylvae: pro Victūs facilitate tanta Frugum, Vini, Pecorum, Piscium etc. hīc ubertas: pro suppeditandis deniqve reliqvis necessariis (praeter svarum Celsitudinum liberalitatem) tot Ecclesiarum Patroni, modo illorum qvoqve adhaec benefica provocari possit voluntas. Qvid nī autem, modis, paulo antememoratis?
8. Pulchrum certe est, qvod sic optatur, datisqve mediis speratur. Pulchris autem tametsi difficultatis aliqvid adhaereat (ut plerumqve solet) ipsa tamen pulchritudinis svavitas adjunctos habet stimulos, nos ut ne occasionibus desimus vellicantes: nisi qvis insensatum se ostendere velit.
9. Urgendum itaqve, rem novam fore, admirandae elegantiae, LATIUM IN HUNGARIA! vim habiturum delendi opprobrii, qvō Hungarorum Latinitas apud vicinos, qvasi tota sqvalida, vapulat.
10. Praesertim qvia obtineri potest, ut plus qviddam sit qvam Latium. Ubi scilicet non Latina tantum Latine (hoc est pure) sonare, sed et Omnia sapienter Cogitare, Loqvi, Agere, Omnes Latii hujus Cives docebuntur.
11. Et qvidem Omnia practice: ad elegantius cuncta Patriae praestanda munia, in vita Oeconomica, Scholastica, Politica, Ecclesiastica. Hīc enim qvot Professores, et Convictuum praesides, tot erunt eximii Patresfamiliās, viva exactaqve Familiae regendae exemplaria. Qvot item Classes tot Scholae: qvaelibet suis legibus, ordine, praxi, instructa. Tota vero Latinae hujus Vrbeculae Communitas erit velut parva, sed ordinatissima, Respublica: suum habens Senatum, Judices, Judiciaqve etc. Totus deniqve Scholae coetus repraesentabit reformatissimam Ecclesiam: suum habens Templum, et in eo qvotidie Coetus sacros, et Hymnos, et Preces, et Conciones, semper Latinas: sacra deniqve Epula statis temporibus. Habebunt enim Pastores duos. Qvorum prior, Antistitis nomine, ipse Rector esse poterit, utpote semper Theologus: sicut et Collega ejus proximus, septimae (Theologicae) Classis Praeceptor. Nempe die qvovis Dominico binae Conciones haberi poterunt semper, breves, sed pie elaboratae, fervidae, ad omnium in vero Christianismo profectum directae. (Cui rei servire poterit a concione mox institutum juniorum Examen, superiorum autem Syzeteseis, more Apostolico institutae.) Qvotidiana vero sacra, mane et vesperi, peragentur lectione Scripturarum, decantationeqve laudum DEI, et precibus: omnia Latine.
12. Haec (et qvae praeterea excogitari ad hujus rei elegantiam poterunt) annon pulchra? annon optanda? annon praxi possibilia et amoena? Ad deliberandum id relinqvo.
Finis de Pansophica Schola (adjungendoqve illi Latio) Deliberationum.
page 61/62, image: s036
DE REPERTIS PANSOPHICI Studii obicibus. PLacuerunt haec: reqvisitumqve fieri undecunqve initium. Respondi, Fundanda esse consilia melius: exhibuiqve relictis mihi ad consilia Trium-Viris seqvens scriptum, fundandi Reformatorii cujusdam Libri initium futuri, AGENDA PATAKINA. Hoc est, Sylva eorum qvae in reformandae Patakinae Scholae negotio constituenda veniunt. Eō fine seorsim annotari coepta, ut qvidqvid tanqvam necessarium svadebitur, expendi prius et consiliis ventilari, tandem vero communibus calculis conclusum pro rato haberi, et in effectum deduci, possit. Sirach. 37. v. 20. Ante omnia Opera praecedat Verbum: et ante omnem ACTUM, CONSILIUM stabile.
Generosissime Dne Praefecte, Reverendissime D. Vereci, Clarissime D. Tolnai, Scholarchae prudentissimi.
Qvandoqvidem Celsissimae Principi, Ecclesiarum in hoc Regno benignissimae Nutrici, Illustrissimoqve suae Celsit. Filio D. D. gratiosissimo, et Vobis qvi consilia haec promovistis, vocare me ad Vestrae hujus Scholae reformationem placuit; nec displicuit DEO Vestra haec consilia ita prosperare, ut me vel invitum ea seqvi necesse fuerit, jamqve Velter factus sum, et Operi admovere manum coepi: gratulor imprimis hoc mihi vehementer, qvod cum a Celsitudinibus suis aliqvos mihi Consiliarios, consiliorumqve Exseqvutores, dari peterem, VOS mihi TRES adjungi non forte aut sorte, sed deliberato, contigit. Plus dicam: divinō potius qvam humarro consiliō factum agnosco, Vos talem trigam in hoc tali negotio jungi. Primum, qvia ternum Ordinem, qvem DEUS ad clavum rerum humanarum sedere, et ne qvid detrimenti Respub. caperer prospectare jussit, repraesentatis: Tu Generose D. Politicum, Tu Reverende Ecclesiasticum, Tu Praeclare Eruditum. Videre igitur ne qvid qvod huic, isti, illi Ordini subserviat hīc desit, poteritis. Deinde, qvia dum exqvisite Sapentiā polletis omnes, Ordinis qvisqve sui ocellus, aqvilinā perspicacitate qvalia haec sint facile videre, et ne qvid impertinens hīc, istīc, illīc se admisceat, providere poteritis. Tertio, qvia authoritate publicā instructi estis, qvicqvid Vobis consciis et consentientibus fuerit stabilitum, robur habebit: qvippe rationes reddere omnium, ad omnes qvi reqvirent, poteritis. Futurum enim praevideo, ut negotium hoc qvemadmodum in seipso singulare est, adeoqve inusitatum, ita Censores inveniat et multos, et varios, et acres (sive acutos sive stupidos, Censores tamen) juxta illud, Qvi struit ad callem multos habet ille magistros. Sed et tametsi a Censorum rigore tuti simus, qvia tamen nos ipsos Opus hoc, non tanqvam superficiarium qvid spectare, sed tanqvam in qvo Patriae, et in ea Ecclesiae DEI, salutis cardo versetur intueri, convenit; convenit simul non perfunctorie in eo, sed cum timore DEI, et invocatione nominis illius, qvā summā usqve possumus, et prudentiā
page 63/64, image: s037et diligentiā, versari. Et haec ipsa est causa, cur ego (omnibus qvae potui circa negotii initia jam pensitatis) nihil hīc praecipitanter, omnia lente; nihil temere, omnia deliberato; nihil jam frustra et in ventos, omnia solidos et jam duraturos in usus, agere proponam. Qvod ut ope DEI qveam, en fundo Librum hunc! in qvo,
Qvicqvid Scholae reformationem spectans agendum judicabo, id
I. Qvale sit explicabo, esseqve necessarium rationibus evincam.
II. Media ad obtinendum id ostendam.
III. Modum deniqve Media illa recte applicandi monstrabo.
Omnia haec, prout annorum supraviginti cogitata et inventa mea Vestris usibus accommodari posse judicabo. An autem recte judicem, cum mihi omnium apud Vos circumstantiarum, nondum gnaro liqvere non possit; qvicqvid meis consiliis determinatum, et huc inscriptum fuerit, Vestro judicio ac censurae submittere propono. Ut, si bonum videbitur, Vestrō assensu et consensu ratum sit: si inutile, irritum: si mutandum in melius, mutetur. Demumqve communi sic decreta consilio, ut Vestris qvoqve Agendorum Libris inscribuntur petam. Rogo itaqve, et rogo solemniter (non unā ductus ratione) ut Vobis Libros Decretorum, huic similiter, fundare libeat: ut qvisqve proprium hunc Actorum et Agendorum indicem, testem, instigatoremqve habeat. Ita enim demum patebit, Vestrum hīc agi negotium, non meum: Ita Vos eritis Exseqvutores, Scholaeqve Vestrae in melius Reformatores, non ego: Ita ego, si me forte a negotio hoc avocari, aut illi intermori, Vitae mortisqve nostrae arbiter volet, laetior decedam: spe, von moriturum mecum negotium, qvod forte moreretur, si solus consilia haec citra plenam omnium Vestrūm conscientiam, versarem.
Placeat, dilecti, hoc de Consilis ita communicandis, ita ematurandis, ita ad faciliorem et feliciorem effectum roborandis, consilium. Si placebit Vobis hoc meum, bene placebunt omnia nostra (polliceor) tum Illustrissimis Celsitudinibus suis, tum caeteris qvorum intererit omnibus. Qvippe tum demum, et suae Celsit. Videbunt curas suas pro Ecclesiae et Patriae salute recte impendi, et nos ipsi labores et sudores nostros non frustra impendi, Operaqve nostra non regredi, nec haerere locō, sed progredi feliciter. Tu Generosissime Domine ad qvoscunqve Magnificos, Generosos, Nobilissimosqve Ecclesiarum et Scholarum Patronos: Tu Domine Vereci, ad Reverendos Dominos Episcopos, Seniores, Pastores, et qvoscunqve Confratres: Tu Domine Tolnai ad qvoscunqve Gentis Vestrae Eruditos et Sapientes, haec referre, rebusqve authoritate vestrā bene constitutis publicam qvoqve conciliare authoritatem, potetitis. DEUS vero addet benedictionem.
Deliberatio I. et generalis De Reformationis Scholae hujus ultimo scopo, et ad illum Mediis, illaqve prudenter usurpandis Modis. Sapientissimi Scholarchae,
VI sapientis illius effati, Primum intentione ultimum est exseqvtione, de ultima Scholae nostrae perfectione, ad qvam usqve promotam tam cupimus, primum ad Vos verba facere incipio. Non ut aedificationem Turris a fastigio inchoari svadeam: sed ut praevisā Turris altitudine, et latitudine, qvalia illi fundamenta poni necesse sit, ostendam. Peccat certe Architectus, et sua in ruinam aut risum parat, qvi temere, non praevisā totius aedificii mole et formā, aedificandi opus aggreditur, ignarus ipse qvid futurum sit, et qvale, qvod ab operis suis prodibit. Id ne patiter eveniat nobis, a principio statim pervidendus est finis, et ad illum dispicienda media: imo ne principium qvidem ponendum, nisi tale, et taliter, qvale sustentandae toti futurae moli firmissimi fundamenti locō esse possit.
2. Id nos eō magis solicite curare, et in eo qvod inchoamus circumspectos esse, convenit, qvō, I in seipso majus hoc Opus est; II qvō inusitatius et magis solitarium; III qvō periculosius; IV et qvō plures habemus observatories; V qvō deniqve minus exercitati in talibus ipsi nos.
De I.
3. Opus ipsum qvod aggredi tentamus ingens est, prorsusqve ex maximis qvae a qvoqvam mortalium tentari possunt. Si enim vere Melanchton dixit, Formare ingenia recte, expurgareqve innatum sqvalorem, opus aliqvantō majus esse qvam oppugnare Trojam: atqve si recti DEUS ipse opus formandi homines, artem plantandi Coelos, et fundandi Terram, appellavit (Jes. 51. 16.) qvid non erit hanc ipsam artem, Homines formandi, transformare in melius? In hoc profecto cardine salutem Coeli et Terrae, h. e. Ecclesiae et Politiae verti, non est cur hyperbolice dici suspicemur: pura puta veritas est. Qvia talem esse in seqventem aetatem, Ecclesiae et Politiae respectu, necesse est, qvales a nobis accipiet eos, qvi eam constituent, regentqve. Si meliores transmiserimus ad seqvuturos, qvam transmissi sumus a praedecessoribus, melior erit seqvens aetas: sideteriores, deterior. Credite igitur honoratissimi D. Scholarchae, majus Vobis commissum esse, majusqve Vos cum suscepto Scholarchatu suscepisse, negotium, qvam Trojana fuit expeditio: nempe ut plantetis Coelum et fundetis Terram, h. e. ruentis apud Vos Coeli fiatis Athlantes, labentis apud Vos Terrae fulcra, aut certe fulcrorum reparatores. Tanti ergo Operis Vos praevidere jam ab initio fines, justum erit, necessarium erit, primus prudentiae apex erit.
page 65/66, image: s038
De II.
4. Etiam ideo dixi Opus hoc aggrediendum esse circumspecte, non perfunctorie, qvia inutsitatum ac solitarium est. Inusitatum, nempe in Patria vestra: ubi a Reformationis tempore nemo rebus, ab initio ut ab initio potuit (i. imperfecte) constitutis, in melius transformandis adhibuit manum. Aut si qvis adhibere tentavit, nullō successu tentavit, cum noxa potius, et schismatis metu: eō ipsō, qvia Res transformare opus inusitatum ac difficile est, nisi singulari suscipiatur prudentiā.
5. Solitarium etiam dixi: qvia Scholas Patriae reformare haec unica, hōc locō, Vestrā sub directione, in spe contra spem, enata est occasio. Hanc si amittitis, qvam sperabitis aliam? Amisisse autem, qvanta jactura? Hanc enim unam Scholam, si in veram Humanitatis, Pietatis, Lucisqve officinam stabiliri poterit, tot adversariorum, ad Vestrarum Scholarum, Ecclesiaeqve Orthodoxae, subversionem comparatis machinamentis opponere paratis, opponiqve pii omnes optant. Qvid autem fiet, si molimen non succedat? Adversariorum in erigenda hīc aut illīc nova Schola machinatio si non succedat, habent qvō se solentur, alios ejusmodi Nidos et Aucupia: vel parata jam, vel parari facile (occasionibus dense illis obvenientibus) idonea. Nos autem si hoc excidimus ausu, tota simul et semel excidimus spe. Ergo ne excidamus, anxie providendum: cumqve Deus et Occasio nobis non desint, ne nos rursum Deo et Occasionibus desimus (h. e. ne nobis in subserviendo DEO ardor, et in captandis occasionibus prudentia, desit) curandum.
De III.
6. Dixi etiam periculosum esse Opus, qvod suscipimus, nisi caute tractetur. At cui periculosum? Scholae, Ecclesiae, Nobis. Scholae: qvi eam confusionibus non liberabimus, sed immergemus altius. Haud abs re dictum est: Malum bene positum non est movendum. Morbum qvippe fuum nemo adeo moleste tolerat, qvamdiu imperitis remediis irritatum non sentit: neqve Camarina foetet adeo, nisi mota, nec emota. Si ergo Scholae; qvoqve nostrae non intelligimus, et curare nescimus, morbum, abstinere a medicando praestabit. Ergo an intelligamus, an remedia efficacia opponere sciamus, ante omnia videndum. Alioqvi Ecclesiae qvoqve ipsi, et Patriae, advocamus noxam: si eam e faucibus inhiantium eripere attentantes, et forsan promittentes, non erigimus tamen. Desperatus enim hic successus atrociorem ingenerabit desperationem animis, jam ante (ut multorum audio qverelas) misere fluctuantibus. Nobis deniqve ipsis in opprobrium cedet, aliqvid supra vires tentasse, aut viribus uti nescisse. Quod ut ne fiat, qvid tentare suscipiamus, et qvid virium nobis eō sit, qvidve circumspicientiae, ante omnia videre qvaeso ne pigeat.
De IV.
7. Praesertim cum certum sit nobis non defore, nec jam deesse, Corycaeos et observatores, amicos et inimicos: qvorum illi, si res non procedat, aut misere, non tristari ac erubescere; hi non ridere ac laetari, non poterunt. Convertamus itaqve nos potius ipsi in nos ipsos primum oculos; ut qvid suscipiamus, qvibusve istuc req visitis instructi simus, pateat. Neqve nos prius actu ipso Opus nostrum tentemus, nisi prius. (viribus et consiliis omnibus ad numeros, mensuras, ponderaqve redactis) et possibilitatem propositi nostri, et facilitatem, et successum deniqve realem, tam explicate ut digitos ante nos nostros, cognita habeamus.
De V.
8. Addidi, Nos ipso qvi talia tentamus, in his ipsis talibus, esse parum exercitatos: eōqve ipsō plus circumspectionis reqviri, ne negotium, ut sub manu imperitorum solet, corrumpatur. Spero autem nemini injuriosum iri visum, qvod de imperitia incipio loqvi: qvia non aliam peritiam, qvam qvae in hoc tali negotio reqviritur, nobis deesse qveror. Certe negotii qvod qvis nunqvam tractavit, nemo non immodestus peritum se jactabit, aut etiam cogitare praesumet. Nos autem qvas hucusqve, ubi, qvando, qvomodo, qvō successu, resormavimus Scholas? Si qvid fuit, leve tentamen fuit: nunc non tentamen, sed opus, reqviritur. Aliud est velitari ante pugnam, levi armaturā, leviqve eventu: aliud plenā congredi acie, pugnareqve non Victoriae tentandae, sed reportandae, causā: cujus jactura irreparabilis sit. Qvod ergo de Alexandro (Magno illo) reserunt Historici, nonnisi consiliis prius recte semper dispositis praeliando, semper Victoriosum fuisse, hoc nobis etiam in exemplum dici existimemus. Ille autem ultimō congressurus cum Dario, et reportaturus non Victoriam solum, sed Monarchiam, nactus hostem in conspectum sub vesperam, et signa collaturus mane, totam prope noctem consiliis solummodo transmisit: demumqve sub auroram indormiens, cum paulo post hoste jam acie instructā appropinqvante excitaretur a suis, tam bene fidit bene conceptis consiliis suis, ut semisomnis adhuc, diceret, Eja, annon vicimus? vicitqve mox feliciter. Tantum inest robur actionibus consiliō stabilitis.
Qvod ergo Poeta dixit,
Rem bene praevisam Verba haud invita seqvuntur.
nos illi succinendo, Verbaqve in Opera transferendo (plus enim agit qvi bene operatur, qvam qvi bene sermocinatur) dicamus,
Ideas bene praevisas Opera ipsa seqvuntur.
Ita mei Domini Consiliarii, ita sit. Vos autem me consilia expromentem, vestroqve judicio submittentem, audite benigne: etiam, et ante omnia, in recte ponenda omnium horum Consiliorum meta; ut ne vacillante scopō in ventos mittamus sagittas, aut incertos faciamus ictus.
EXhibita haec non displicuerunt, nisi qvod agendi tempora deliberando consumtum metuere se dicerent; ad rem ipsam potius veniri
page 67/68, image: s039svadentes, tamqve instanter urgentes, ut nec ad secundam (nedum tertiam, decimam etc.) Deliberationem ventum, neqve Liber ille Actorum et Agendorum fundatus, fuerit. Qvod cautioni serviat, negotia non praecipitandi, si qvis non haerere velit: sicuti nobis postea contigit. Qvod si suis commeravero locis, non aliō faciam fine qvam solent Medici, Illustrium etiam (autaliās honestissimorum) Viror. qvantumvis tetros aut immedicabiles describendo Morbos, tentataq ve varie (sive irritō conatu, sive optatō tandem successu) Remedia: nempe ut id profectui Artis serviat. Qvid enim? Reperta sunt apud Hungaros bonorum Consiliorum obstacula? Reperiuntur et alibi. Emota sunt tandem ibi aliqva? Possunt et alibi. Proderit Hungaris vel tandem suos agnovisse morbos? Prodesse poterit et aliis. Nemo ergo pulchrum sibi ducat usurpare Sauliticum illud, Honora me coram populo: pulchrius est nudum illud Davidicum, Peccavi.
Nos interim ulterioribus ilis Obstaculis suum in locum rejectis, qvid et qvomodo inchoatum sit narrare incipiamus.
Prima fuit Oratio (qvasi inauguralis) de Ingeniorum Cultura, habita 24 Novembris: altera (dum urgerent) qvadriduo post, De Ingenia colendi instrumento primario, LIBRIS. Qvae duae Orationes dum ad prelum, erigitunc coeptum, poscerentur, descriptae fuerunt praemisō titulō tali,
PRIMITIAE LABORUM SCHOLASTICORUM. In Illustri Patakino Gymnasio, Auspiciis Illustrissimi ac Praecelsi DOMINI, Dn. SIGISMUNDI RAKOCI, Celsissimorum Transylvaniae Principum Rakociorum Nepotis, Filii, Fratris, Ducatūsqve Munkaciensis etc. etc. haereditarii Domini, In majus et melius transformari coepto. JOHANNES STURMIUS, Scholarum suo tempore per Germaniam Reformator indultrius, ita de Scholarum reformandarum scopo et modō (Epistolis Classicis ad JOHANNEM Sapidum, Physicum) scripsit.
Spero ejusmodi Gymnasium consituere, cui nemo insi qvi omnibus invidet invidere possit: non majonre qvam Ante Praeceptorum labore, sed certe fructu longe majore; etiam cum voluptate discentium, Idem Praesatione ad Scholarchas.
Lavinganam Scholam explano, ut simplex sit et directa; absqve asperitate, absqvelocis aviis, absqve ullis salebris. Nec speciosos qvidem labyrinthos admisi, qvi cursum studiorum impedire possent.
page 69/70, image: s040
Celsissime Domine, Gratiose Musarum Fautor,
QUAE conditio homines, Rerum dominos, eadem ipsas qvoqve Res humanas, premit, ut in his nihil perpetuum, aut ita firmum sit, qvin lentescat, et langvescat, et labascat, et concidat tandem. Tam fixā scilicet lege nobis Mortalitas nostra, et qvae hanc comitatur Corruptibilitas, Morbi, Interitus adhaerent; ut si perpetuare Genus humanum debet, non tantum Diaetae beneficiō a corruptelis praeservari, sed et, qvando nulla tam vigil cura esse potest, qvin aegritudines obveniant, Medicinae ope a Morbis liberari; tandemqne, cum prohiberi Mors in perpetuum nullā arte possit, novos Homines subinde nasci, necesse sit. Qvam conditionem nostram nobiscum omnes omnino Res nostrae participant; ut et constitui primum recte, et constitutae custodiri solicite, et prolapsae reparari sapienter, tandem tamen intereuntibus aliis post alias novae produci, necesse habeant. Hoc fatum est illustrissimarum etiam Familiarum, Politiarum, Regnorum, Ecclesiarumqve ipsarum. Nec ergo a communi hac sorte se potuerunt eximere (ut qvō collimo veniam) SCHOLAE, venustula illa humanae societatis seminaria. Nasci illas qvoqve, et crescere, et vigescere; rursumqve aegrescere ac marcescere, medicināqve egere, contingit: sed et mori, suscitariqve novas.
Cum ergo surgant passim, qvi recte constitutas ubiubi Res, publicas praesertim, conservare, ruinam minantes fulcire, collapsas instaurare, et ad nihilum redactis substituere novas, piā sollicitudine allaborant: in eo qvidem primario univer salis divinae Providentiae, Rerum ab univer sali interitu conservatricis occultae, agnoscenda est, et osculis adveneranda, dextera: laudem tamen simul merentur, qvi se hīc divinae Bonitatis organa praebent, Rerum humanarum qvācunqve parte Custodes vigilantissimi, Medici providissimi, Reparatores sapientissimi. Etiam qvi Scholarum epidemicis Morbis, et Mortibus, qvibus eas nostro seculo consici vident et gemunt multi, remedia qvaerunt. Nostro inqvam Martiali et furiosō feculō, qvo, concitatis in mutuam perniciem Gentibus Orbis Christiani, Musis plerubiqve indictum est exilium, aut conturbata illarum domicilia, et qvi has debebant animis colere tranqvillis, in vertigines qvasdam actis: ut silvescere videantur omnia. nec forsari ullō seculō de Scholarum ataxiis tantum qverelarum fuit auditum, atqve praesenti nostrō. Laudanda itaqve est, ut dixi, divina benignitas, qvae ruentibus in pejus rebus nostris fulcra opponit. Viros qvosdam cordatos, de corruptelis illis anxios, deqve emendatione solicitos: sive qvibus hīc aliqvid consiliis posse datum est, sive qvi auxilia, favorem, authoritatem, opes, eōdem conserunt. Qvorum in numero TE meritō TVO locamus, Illu strissime Heros, gratoqve celebrabit posteritas. Qvi tametsi ad rerum fastigia natus, demittis tamen TE ad consilia haec de Scholis, non tantum alibi per Ditiones Tuas recte conservandis, sed et Provinciali huic, sub patrocinio Celsissimae heroinae Dnae. Dnae. Susannae Lorantfi, Principis Transylvaniae, gratiosae dominae et genitricis Tuae, eatenus pie conservata, et reditibus aucta, in majus denuo provehenda, atqve tam accurate instituenda, ut in exemplar esse possit. Qvō fine et convocas Viros doctos, consiliaqve illorum exqviris, TV Aque vicissim communicas; ipsis etiam luminibus de lumine impertiens T VO. Et qvia eodem in Gymnasio, cum Rerum ad Vitam praesentem et suturam utilium varietate, Latinam Lingvam, omnis Eruditionis promam condam, Gentiumque Europaearum Mercurium communem, doceri vis diligentius ac purius, ad elegantiam usqve, Methodō amoeniore qvam hactenus; cognovissesque nos circa eadem haec studia occupari: Nos qvoqve per internuntios primum amicos, tum manu Ipse Tuā, epistolicisqve scriptionibus, tandem et coram, solicitare dignatus es. Qvin et ad meorum studiorum tot jam annis Maecenatem benignissimum, Magnificum Dn. Ludovicum de Geer, Seniorem, Haereditarium in Finspong etc. humanissimas dare literas, qvibus ad hoc ipsum Tuum laudabile incoeptum promovendum meam ad tempus reqvireres dimissionem. Ego igitur, qvod illius voluntate nonum jam in annum parturiebam, annōqve praeterito rogatu Illustriss. e Proceribus Poloniae herois, D. D. Christophori de Bnin Opalinski, Palatini Posnaniensis, in usum Opaliniani sui Sirakoviae recens sundati Gymnasii, eōqve pro juventute Polona, adornabam: hoc jam qvoqve Tuae Illustri Patakinae Scholae, Hungaricaeqve Iuventuti, qvam optime fieri potuit accommodari coeptum, Tuae Illustrissimae Celsitudini oblatum dedicatumqve eo! Consilio meo non aliud praetexens, qvam qvod tam heroicus ille ad promovendum bona studia fervor dignus mihi videatur, si non dignō tantis Virtutibus penicillō a me depingi (aliorum id opus esto, aut certe aliūs temporis:) at saltem aspectabili aliqvā in praesens jam publice notari tesserā. Tibi ante alios: haec, qvaeper absentiam Tuam (sub eorum directione, qvos nobis reliqvisti Inspectores) agi coepta sunt, offerendo spectanda. faxit Omnipotens, ut exactā feliciter in Transylvaniae Regno hieme feliciter TE, cum Celsissma Principe Matre ad nos reduces, laelis exsipiamus jubilis AMEN.
PATAKI scribebam 28 Januar: 1651. Illustriss. Celsit. TUAE Devotus in DEO, COMENIUS.
page 71/72, image: s041
DE CULTURA INGENIORUM ORATIO. Habita in Scholae PATAKINAE Auditorio majori 24. Novembr. Anno M. DC. L. A Johanne AMOSO COMENIO, Hunno Brodensi Moravo.
Novum in Theatro vestro videtis hominem, ō Vos mihi qvoqve novum theatrum! Novum enim videri, ostendit inusitatus, tanqvam ad rem novam, non tantum Reverendorum, Clarissimorum, Doctissimorumqve, sed et Generosorum, Nobilissimorum, Spectabiliumqve Virorum, hujus loci et e vicinia, concursus. Miramini credo praesentiam hominis, qvem sperare non venerat in mentem: miror eandem ipsemet, qvia nec venerat mihi. Qvid igitur accidisse dicemus utrinqve? An illud Poetae Comici: Dii nos homines ut pilas habent, jaciunt qvō volunt? An potius hoc Prophetae, Scio Domine, non esse penes Hominem viam illius, nec penes Virum ambulantem dirigere gressus suos? (Jerem. 10. 23.) Meae certe cogitationes, et aliorum de me consilia, aliorsum fuerunt aliqvot jam ab annis directa: ecce autem aliter disposuit gressus nostros Ille, qvi disponit omnla! Prohibensque nos ab Occasu et Septentrione, ad vos Orientales ire jussit. Qvum nimirum Celsissima Transylvaniae Princeps, partiumqve Hungariae Domina, D. SUSANNA LORANTFI, pro heroico in provehendam gloriam DEI Zelo, Patakinum hoc, jam inde a primā in hoc Regno Ecclesiarum reformatione Illustre Gymnasium, interqve Orthodoxas Hungariae Scholas metropolin, in majus et melius transformatura, ad conferendum super tam sancto et arduo negotio consilia nos qvoqve, clementissimis ter iteratis literis, evocare pie dignata fuit. Ego autem tam divinae vocationi (qvam fuisse divinam agnoverunt, qvorum voluntatem et consensum reqviri intererat, meqve intra me ipsum extraordinariō instinctu admonitumvoluit DEUS) reluctari neqvivi: qvin ad tempus huc secedendo, qvid per tenuitatem nostram operari vellet dextra Ejus, cui ad Opera sua contemptibilibus in conspectu Mundi uti organis solemne est, experiar.
Utinam vero haud vanis indiciis colligam, qvod colligo! Verificari hīc antiqvum illud, DEVS simile ducit ad simile. Nam et me humilem Christi servulum imbecillitatem meam serio agnoscere, et ob eam angi, lucisqve scin tillas, qvas nobis in hac subcoelesti Schola con stirutis demittere coelitus non intermittit luminum Pater, desideriō circumspectare, atqve dum submittuntur undecunqve grato excipere, noui: et Vos itidem imperfectionis sensu, tangi, meliorisqve ac verioris, et plenioris, Literaturae desideriō totos teneri, agnoscere lam qvoqve incipio. Unde mihi bona surgit spes, a conjunctis hunc in modum desideriis non abfuturum favorem Illius, qvi Viris desideriorum, et timentibus se, humilibusqve gratiam suam, et manifestationem viae suae, promisit (Dan. 9. 23. Psal. 25. 10. 13. 15.) Eja igitur dilecti mei Hungari, mea spes, Sentiamus de Domino in honitate, et in cordis simplicitate qvaeramus Eum! Nam humanus est Spiritus Sapientiae (Sap. 1. 1. 6.) Diligentes se illa diligit, et studiose qvaerentes eam, inveniunt eam (Proverb. 8. 17.) Ut autem ipsam qvaerere jam incipiamus, dum ego, in conspectum Vestrum hodie primum progressus, alloqvi Vos jubeor: eja excitatis adeste animis, et me de re nobis utrinqve perqvam necessaria verba facientem, audite benigne! Dabitur cum DEO opera, ut audisse non poeniteat. Ecqvid autem erit, qvod et Vobis tantō Auditoriō dignum, et desideriis utrinqve nostris conveniens, et omnibus deniqve nobis ad rem qvae suscipitur, seriis consiliis agitandam stimulandis, serviturum videatur? Elegi argumentum loco, tempori, personisqve accommodum, et qvod ex occasione a suis Celsitudinibus data sub manu mihi natum est,
De Ingeniorum Culturā.
DE qvo ut ad DEI gloriam, eorumque qvi nos haec interim agere jubent honorem, et cum aliqvo in melius profectu, meo et vestro, et ex usu ipsius rei, verba fiant, edisserendum mihi ordine propono.
Primum, Quid sit Ingenium, et qvid Ingenii Cultura?
Deinde, Qvae reqvirat Necessitas, Ingenia non ut sylvarum saltus, aut desertorum tesqva, incultarelinqvi;
page 73/74, image: s042sed accurate, ut Hortorum vireta, vineta, arboretaqve solemus, excoli?
Mox, Qvomodo Cultura ejusmodi per totam aliqvam Gentem feliciter institui possit. Nominatim, Anin Gente Vestra de aliqva universaliore, pleniore, melioreqve Ingeniorum cultura cogitationes suscipiendi obveniant causae?
Demum, Qvia non causas tantum desiderii, sed et occasiones adesse videbimus, addetur, Cur hōc tempore, et cur hōc locō? Et cur per nos praesentes, nullis amplius adhibitis prolationibus, nullisqve aliis exspectatis occasionibus, desideratum hoc opus in sancto DEI nomine inchoari conveniat? Et qvomodo?
Qvibus ordine, brevitateqve qvā licebit summā, explicatis, DEO et iis qvi hic DEI lacō sunt, totam rem hanc piis ac devotis commendabimus votis ac suspiriis.
INGENII vox nobis hoc loco Ingenitam animae nostrae Vim illam, per qvam Homines sumus, signicat. Nempe qvae Nos Imaginem DEI factos, ad Res omnes intelligendum, ex intellectis meliores eligendum, electas impetu proseqvendum, et asseqvendum, asseqvutis deniqve pro lubitu dominandum, et illis perfruendum; eōqve nos DEO (qvi Omnia intelligit fulgide, Omnia vult sancte, Omnia operatur potenter, Omnibus dominatur gloriose) qvam proxime assimulandum, natos aptos facit. Vultis haec distinctius? Accipite.
Ingenii humani qvatuor sunt partes, seu gradus, seu facultates, Prima dicitur MENS, Rerum omnium speculum; cum Iudicio, Rerum omnium viva staterā et trutinā; Memoriā deniqve rerum proma conda. Secundō locō est VOLVNTAS, rerum omnium arbitra, electrix, et imperatrix. Tertio FACVLT AS motiva, omnium decretorum exseqvutrix. Tandem SERMO, omnium ad omnes interpres. Harum qvatuor functionum totidem sunt in Corpore nostro primatiae sedes, et organa; Cerebrum, Cor, Manus, Lingva. In Cerebro siqvidem Mentis officinam circumferimus: Cor Voluntas Regina, tanqvam palatium suum, inhabitat: Manus, industriae humanae organon, admirabilium operatrix est: Lingva deniqve, sermonis artifex, inter Mentes diversas, diversis Corporibus inclusas, et a se invicem seclusas, internuntia, Homines plures in consiliorum et operum societatem copulat. Ita nos formavit Plasmator noster! ita his qvatuor cardinibus minoris sui Mundi latera inclusit! ita nos omnia in nobis divinae imaginis absolvimus munia! Mens qvippe agilitate suā Coelum et Terram pervolitans, Intellectu subigit omnia, Judiciō discriminat omnia, Memoriae thesauris recondit omnia. Voluntas, arbitrii libertate suā, ex omnibus sibi eligens qvaecunqve placent, rejiciens qvaecunqve displicent, Regnum exercet in omnia. Manus, Mentis seqvuta praedelineationes, et Voluntatis exseqvens decreta, nova producit Opera, et tantum non novos fabricat Mundos. Lingva tandem cogitata, dictata, factitata, (autetjam cogitarida, dicenda, facienda) ubiubi opus recensens, ac suis coloribus depingens, lumen de lumine spargit et multiplicat, deqve aliis transfert in alios.
Intelligitis ergo svavissimi Auditores, INGENIUM in nobis esse id, per qvod nos Imago DEI, h. e. parvnli dii, Homines nimirum, sumus. Iam qvid CVLTVRA Ingenii sit, liqvere posse puto. Nempe qvō sensu Homo dicitur colere Agrum, Hortum, Vineam, Artem aliqvam, Corpus deniqve suum, eōdem et Animam suam, seu Ingenium: aptando scilicet et praeparando unamqvamqve rem illam usibus suis, eamqve ita concinnando, acuendo, poliendo, ornando, ut fini suo idonea sit, suiqve usum actu ipsō praestet qvam optime. Ita bene cultus Ager, Hortus, Vinea, dicuntur, qvae multas bonasqve fruges et fructus fundunt. Culta Ars, qvae expedite eleganterqve opera sua producit. Cultum Corpus, qvod bene comptum, nitidum, colotatum, et ad munia versatile est. Cultum proinde pariter Ingenium fuerit, primo, multa Cogitare, et ubiqve acute penetrare, factum, idoneum: secundo, inter res et res accurate distingvere, bona ubiqve Eligere ac perseqvi, mala ubiqve negligere ac vitare, peritum: tertio, Opera edere ordinatissima industriosum: qvarto, pulchre sententioseqve Loqvi gnarum, ad sapientiae lumen egregie diffundendum, oeque Res et Mentes pulchre illustrandum.
Vis ergo bene cultum nosse Hominem? Attende illius Actionibus, Gestibus, Sermonibus, silentio etiam; Gressibus item, Sessioni, Corporis habitui, Oculis, Manibus, et cuicui illius rei; undiqve decentia, et splendor, et amabilitas, promicabunt, undiqve sui similis erit, totus teres atqve rotundus. Vis eum esse in actione? Omnia sub manu fluent: qvia omnia prudenter, praeviōqve salubri consiliō, administrabit. Vis eum loqvi? Poterit de qvacunqve re disserere apte, nullius adeo noxie ignarus. Rursumqve si tacendum est, silentium adeo temperare novit prudentiā et decorō, ut etiam a tacente sit qvod discas. Si hominibus conversatur, mera svavitas est: si qvando extra hominum consortium illi vivendum erit, nunqvam minus folus est, qvam qvando solus: qvia plenus bonarum cogitationum, et oblectationum intra semetipsum. Intra bona et mala Vitae ita versatur, ut eum discrimina rerum nosse, et utilia ab inutilibus internoscere posse, res ipsa testimonio sit. Fluunt illi res ex voto? Non effertur, non inflatur, non insolescit. Incidit in tristia? Idem est, nec mergitur, nec concidit, nec desperat. In summa, Qvi sapit innumeris moribus aptus erit, inqvit Poeta. Nos dicamus: Qvi sapit innumeris usibus (et casibus) aptis erit.
Jam si totam videre exacte cultam Gentem daretur, tales videres omnes, aut certe plerosqve, qvales descripsi singulos. Qvod si uberius Vobis explicari vultis, explicabo: factā ad Gentes incultas, et ut loqvuntur Barbaras, antithesi perpetuā.
1. Culti homines vere Homines sunt, i. moribus
page 75/76, image: s043humani: Barbaros aut belluina ruditas tetros, aut bestialis ferocia saevos reddit; ut praeter figuram humanam (et qvod loqvantur, non rugiant) humani vix aliqvid agnoscas.
2. In Gente bene culta si Ordinem, qvem in administranda re publica et privata adhibent, spectes, omnia instar Horologii sunt, ubi motō unō moventur omnia; dum Rotula trahit Rotulam, et qvidem ad numerum, mensuram, pondus. Apud Barbaros omnia sunt scopae dissolutae, arena sine calce.
3. Si Officia spectes mutua, in Populo culto omnes serviunt omnibus, suo qvisqve loco ea faciens, qvae sibi et aliis ex usu sunt. Inter Barbaros nemo se et sua accommodat alteri, omnia fiunt distractim, ideo cum impedimentis mutuis, et confusione.
4. Cultis Populis omnia Mundi Elementa tributatia sunt, nec ipsa Terrae viscera occultare ab ipsis the sauros suos (Metalla, Gemmas, Lapides etc.) pussunt. Incultis omnia frustra sunt, neqve naturam subigere, neqve ubera ejus sugere, neqve si ultro dona sua fundat illis uti, gnaris. Optimum etiam Coelum, fertilissima Terra, opportunissima navigationibus Flumina, sine usu jacent: ut apud Americanas Gentes, belluarum instar vitam brutam degentes, videre est.
5. Cultae Gentes nihil terrae otiari; neqve materiei qvidqvam inutiliter perire sinunt; Ligna et ligilla, Lapides et lapillos, Arenam ipsam et Platearum sordes, tollunt, usibusqve certis apilcant. Apud incultos omnia inculta, sqvalida, sordida, putrescentia et pereuntia, videbis.
6. Hinc apud illos sterilissimae etiam naturā suā regiones, nihil praeter arenas, aut rupes, aut paludes et stagna, habentes, ita excultae sistuntur, ut Paradisus videantur. Apud incultos etiam Paradisi faciem prae se ferentes tractus (ubi Coelum Terrae nupsisse credas) sqvalore obruuntur, amoenitatemqve amittunt.
7. Inde est, ut Gentes cultae non duntaxat necessariis Vitae rebus omnis generis abundent, sed et commoditatibus affluant, imo deliciis: dum incultis vix est unde vitam trahant, rudi victu, pecorum ritu, sese sustentantibus.
8. Culti etiam in futurum providi, prospiciunt sibi de Vitae necessariis etiam in casus fortuitos, si Annonae sterilites, si Hostiles irruptionis, si pestifera Lues, aliive Morbi, ingruant: qvibus bene instructa Granaria, Armamentaria, Pharmacopaea, mature opponunt. Apud Barbaros vitae, valetudinis, securitatis, nulla rationabilis cura; vivitur in diem et casum, temeraria illis et eventualia omnia.
9. Gens culta Vestitu qvoqve decorō et nitidō Mentis nitorem ostendit, omnibus et singulis, parvis et magnis, nobilibus et ignobilibus, si non eleganter, munde tamen, circumamictis: dum inculti aut nudi, aut seminudi, aut pannosi et laceri, sqvalidiqve et Iuridi, incedunt.
10 Exculta Gens habet Vrbes splendidas, populosas, artificiorum plenas. Inculta horum locō deserta habet aut si qvid Oppidorum appellat, magalia sunt et sordes.
11. Culti Provincias suas, et in his Civitates, Pagos, Domos et Familias singulas, se ipsos deniqve sic intra Ordinis cancellos legum vinculis continent, ut evagari impune liceat nemini. Apud incultos, aut perperam cultos, licentia pro libertate est: qvicqvid lubescit audent, effrenes in omnia.
12. Hinc apud istos tuta, secura, tranqvilla et placida omnia: apud hos furta, latrocinia, violentiaeqve regnant. Unde securitas vera nulla, insidiarum, terriculamentorumqve, plena omnia.
13. In Gerne vere culta a Rusticis etiam rusticitas abest adeo morum urbanitate tincta sunt omnia. Apud incultos contra Urbani etiam rustici sunt, Urbanitas ipsa nil nisi merum rus.
14. Gentis cultae homines Advenis affabiles sunt, vias ignorantibus comiter monstrant, diverientibus ad se humanitatem ostendunt, molestiae qvidqvam exhibere cavent. Barbari ignotos aut a se fugant et repellunt, aut fugiunt ipsi, aut certe moribus tetricis a consortio deterrent.
15. In bene cultis Gentibus otiosi homines, robustiqve mendici, nulli tellerantur, nulli sunt: qvalibet Republicā suos omnes in ordine continente, suisqve egenis prospiciente. Inter Barbaros otiosorum hominum greges: qvi dum aut ex mendicitate, aut ex furtis et rapinis, aut ex miseriā et fame, vivunt, confusiones et calamitates oriuntur variae. Aut si his malis obviam itur, violentiā itur: omnia angariis, oppressionibus, suppliciis, excarnificationibusqve, plena.
16. Culti artibus liber alibus delectati, vacant eis libenter: nec ullam a se abesse cupientes, dinumerant stellas et dimetiuntur Coelum, Terram Abyssos, et qvid non? nihil uspiam se insciis fieri volentes, per remotissimos etiam Terrae, Aqvae, Aeris, tractus. Scire etiam Seculorum cursum, qvam longe distemus a principio, qvam brevi habeamus exspectare finem, laborant: ut praeterita habentes in oculis, praesentia disponant in melius, in futurorum usum. Inculti omnia haec, seqve ipsos, ignorant, unde huc venerint, qvo vadant, qvid sibi aut rebus circa fe fiat, securi: eōqve praeteritorum ignari, ad praesentia inepti, ad futura omnia imparati.
17. Cultos delectat Orphei Cithara, divinaqve Musicae svaviter dant operam; ut sonorae harmoniae fvavītate capti tantō illi melius, Davidis et Salomonis exemplō, attendant ubiqve. Ineulti Asinus sunt ad Lyram: si qvid sonorum inter ipsos audias, inconditi erunt ebriorum stridores, aut brute tripudantium agrestia jubilia.
18. Tandem, Culti intra semetipsos luminis, rationis bonae voluntatis, bonaeqve conscientiae pleni, DEO et seipsis contenti, thesaurisqve suis laeti, vivunt placide. Inculti nihil intra se possidentes, tori extra se feruntur, umbrasqve pro rebus captando ludibria patiuntur, vanescunt, pereuntqve tandem. Atqve utinam pereant, neqve per hanc mortem in aeternam vivi praecipitentur! Qvod tamen qvia necessario evenit, ut
page 77/78, image: s044Homines Non-homines fine suo, Vitā beatā, excidant: non nasci, aut certe non hominem nasci, sed brutum, praestiterat, qvam nasci qvidem Hominem, ad Humanitatem tamen nullō humano cultu promoveri.
Intellexisse Vos spero, Auditores faventissimi, qvid sit Hominem, aut Populum esse cultum, et qvid Culti ab Incultis differant. Observandum tamen insuper est: Culturae humanae fastigium esse, Pietatem, seu Timorem DEI, qvi tanqvam Sapientiae corona celebratur (Sir. 1. 22.) Absqve hoc sit, Cultissimus qvisque barbarissimus erit. DEUS enim impios omnes stultos appellat, et ut jumenta reputat (Psal. 49. 21. et 94. 8.) Sapientes sunt, inqvit DEUT, ut faciant mala, bona autem facere nesciunt. (Jer. 4. 22.) Et, dicentes se esse sapientes, stulti facti sunt (Rom. 2. v. 22.) Iterum: Qvomodo dicitis Sapientes nos sumus, et lex Domini nobiscum est? Verbum enim Domini projecerunt, et Sapientia nulla est in eis. (Jer. 8. 8. 9.) Sapientiam talem Apostolus vocat terrenam, animalem, diabolicam (Jac. 3. v. 15.) qvum nempe filii Agar (homines carnales) tantum exqvirunt prudentiam qvae de terra est, negotiatores terrae, et fabulatores, et exqvistores intelligentiae, viam sapientiae (verae) non cognoscunt, neqve recordantur semitas ejus (Bar. 3. 123.) Qvales cum inter cultissimas Europae Gentes sint, non ad DEI, sed satanae imaginem exculti, praemonendi estis dilecti, ne qvem CULTURAE vox decipiat, tam in malum, qvam in bonum exercitatos significans. Praestat non excoli, qvam ad mundanas vanitates, fastum, fraudes, dolos, impietatem, aut hypocrisin excoli: praestaretqve rudem manere Populum, modo simplicem, et DEI timentem (qvalia prima secula fuerunt, Patriarcharum) qvam ita politum, qvomodo se Mundus polit. Qvia tamen et ruditas brutalis ignorantiam DEI, meliorumqve contemptum, secum trahit: et vera rerum omnium cognitio ad cognitionem DEI via est; hunc autem qvantum cognoscimus tantum diligimus; tollatur abusus, et maneat usus.
De vera autem et salutari Hominum Cultura hoc insuper addo: Neminem reddi posse cultum absqve Cultione, seu Cultura, h. e. diligenti studio et cura. Si qvis dicat, aut cogitet, Ingenium esse DEI donum, dexteraeqve Ejus in nobis opus: an ergo DEI Opera perficere possit Homo? Respondeo: Opera DEI qvae a potestate nostra exemit Opifex, mutari a nobis, nedum perfici, neqveunt: ut sunt Mundi figura, Siderum cursus, Coeli tempestates, et simlia. Sed qvae nobis in Manum, aut Animum, dedit, illa utiqve potestati nostrae subjecit: ut applicare illa usibus nostris, eōqve translocare, transformare, transpolire, h. e. perficere, arbitrii nostri sit. Lapides puta, Metalla, Herbas, Ligna, Animalia, Corpus ipsum nostrum. Pari ergo ratione Ingenium qvoqve, Mentem Voluntatem, Manum, Lingvam; ut unum qvodqve horum recte expolitum niteat, suōqve muneri aptum sit, perficere nostrae potestatis, nostriqve officii, esse voluit sapiens Architectus: qvia si qvidqvam nobis datum, vel nosmetipsos, e potestate nostra exemisset, jam nos a majestate, qvā nos condecoravit (Imagine suā) diminuisset. Atqvi diminuere noluit: ergo nobis Nostri arbitrium, sic aut sic nos transformandi, ac ope Illius perficiendi, reliqvit. Culturā itaqve nobis, qvā nos ad recte omnia intelligendum volendum operandum, eloqvendum, disponamus, opus est: ut sic demum Intellectu, Animō, Manu, Lingvā, ad normas reducti, vere Homines dicamur. Tolle Animi culturam, Homines pasci qvidem, et pinguescere ventre, macrere tamen animō; Valere corpore, aegrotare mente; Nitere cute, sqvalere conscientiā, videbis. Nam qvae alia esse potest Hominis, tetrenae Creaturae, qvam qvae aliorum terrenorum est, conditio? Vide mihi Gemmam in Regis Corona, aut Principis digito, radiose micantem! Num talem nasci putas? Falleris, id si cogitas. Scabra est ut nascitur, obscura est, tenebrosa est, humi jacentem non tolleres: ut niteat radi, stringi, scalpi, serrari, complanari, edolari, elimari, varieqve laevigari et poliri, opus habet. Rudiores item lapides, saxa, ut exstruendis Domibus, Turribus, Muris, Columnis, similibusqve usibus serviant, data, non serviunt tamen, nisi nostrā manu excisi, edolati, statuminati. Sic Metalla, ad insignes vitae nostrae usus producta, effodi, liqvari, depurari, varie fundi et tundi, necesse habent: citra hoc minori nobis usui, qvam istud Terrae lutum, futura. A Plantis habemus Cibum, Potum, Medicinam: ita tamen, ut Herbas et frumenta seminari, sarriri, demeti, triturari, moli, pinsi; Arbores plantari, putari, stercorari, fructus decerpi, siccari etc. necesse sit: multo vero magis, qvid inde ad Medicinam, vel ad Structuram, cedere debet, aliis atqve aliis modis praeparandum est. Animalia, ut qvae vitā et motu pollent, ipsa sibi ad seipsa sustentandum sufficere videntur: eorum tamen operā si ad usus, ad qvos nobis concessa sunt, uti velis, nunqvam sine praevia illorum exercitatione poteris. Ecce enim! Eqvus bello, Bos vecturae, Asinus oneribus, Canis custodiae et venationi, Falco et Accipiter aucupio etc. natus aptus est: et tamen nisi unumqvodqve horum ad opus suum adsvefeceris, nihil valebunt. Ita homo ex parte Corporis ad labores est, videmus tamen praeter nudam aptitudinem nihil ei connasci. Et sedere, et stare, et incedere, paulatim condocefaciendus est: imo edere et bibere, nisi doctus, nescit. Et unde igitur Menti nostrae, Voluntati nostrae, Manui nostrae, Lingvae nostrae, ea veniret praerogativa, ut absqve antegressa praeparatione munia sua perfecta obire possent? Absurdum id cogitatu etiam: cum omnium creatorum lex sit, A nihilo initium sumere, gradatimqve elevari ac perfici, tam essentiae qvam actionum respectu.
Opus igitur est Omnia omnio Ingenia coli: ut qvisqvis Homo natus est, Hominem agere discat. Opus tamen inprimis eos poliri, qvi caeteris in specula, regulas,
page 79/80, image: s045fulcra, sunt exponendi: h. e. Regimini alicujus humanae societatis, in Familia, Schola, Civitate, Regno, praeponendi. Sed et illos instrui opus, qvos ad subjectionem natura destinavit, ut rationaliter subesse, et Ordini parere, sciant. Opus poliri tardos; ut ad profectus aliqvos arte juventur. Opus ingeniosos; ut ne nimiā mentis mobilitate ad mala proruant, aut se vagis suis cogitationibus obruant. Opus Culturā naturis bonis, ut a pravitate praeserventur; Opus item pravis, ut naturae vitia emendetur: qvomodo Socrati factum, ipsomet fatente, ut prava, et in scelera contorta sua indoles, institutionis benesiciō ad rectitudinem perducta fuerit. Summa summarum: ut Terra generosa, si pulchre colitur, Paradisus fit; si negligitur, Desertum triste, urticis, spinis, serpentibusqve oppletum: ita ingenia si pulchre coluntur, Angelicis naturis simillima evadunt; imo DEO ipsi, cujus imaginem referunt: neglecta vero Brutis accedunt proxime, aut aversi ab archetypo suo penitus, ipsis impuris Spiriribus, eheu! Cultura itaqve ingeniorum, sola nos ad similitudinem DEI sublimare potens, supra omnes Mundi opes, honores, voluptates, et qvicqvid votis concipi potest, aut solet, Hominibus necessaria est, ideoqve supra omnia optanda.
Iam qvaeritur, An Ingeniorum culturani per totam aliqvam Gentem extendi possibile sit? et Qvomodo id in Gente nondum satis culta impetrari facile qveat? Eqvidem de Possibilitate cur qvis movere velit qvaestionem, non video; cum testimonia rerum exstent, Cultarum scilicet eleganter multarum jam Gentium: tametsi forte ad plenum vixdum ullius. Posse tamen plene excoli, si rei huic plenō desideriō, et graviter, impendatur opera, patet: qvia promovere qvamlibet rem eō, qvo per semetipsam inclinat, modo amoveantur impedimenta, naturaeqve prudenter dirigatur impetus, non est difficile, nedum impossibile. Ex Ave certe facere avem, ex Eqvo eqvum, ex Aqva aqvam, ex Lapide lapidem (h. e. efficere ut Avis volet, Eqvus currat, Aqva fluat, Lapis jaceat, ubi et qvomodo velis) nullius adeo artis est: ergo neqve ex Homine facere hominem, si scias. Omnes namqve homines Homines sum, unā eādemqve naturā: Vnum si nōris, omnes nōris: unum si excolere scieris, omnes scieris. Qvin et citra directionem alienam multis id, ipsō benignioris naturae instinctu, obtingit, ut in seipsis reperiant et doctorem et discipulum; disciplinamqve et disciplinae viam, seu methodum. Autodidactos intelligo, qvi absqve aliena manuductione per semetipsos docti, probi, industrii, disertiqve fiunt. Verum est, non omnes tam esse felices, multis hebetiorem obringere indolem: verum tamen est qvod Horatius cinit,
Nemo adeo ferus est, qvi non mitescere possit,
Si modo culturae patientem commodet aurem,
Qvia Scilicet ingenuas didicisse fideliter Artes
Emollit Mores, nec sinit esse feros: Ut Ovid. habet.
Ita profecto est, qvisqvis Homo nascitur, homo nascitur, h. e. (ut Clemens Alexandrinus dixit) Ager animatus. Qvia igitur (ut Hippocrates addidit) qvae Seminis proportio ad Tellurem est, eadem est Scientiarum ad Ingenium humanum: qvemadmodum nullus Ager tam infelix est, qvin cultus recipiat semen aliqvod, feratqve fructum; ita Ingenium vix ullum omnino sterile, modo colatur, modo diligenter, modo nihil auxiliorum intermittendo. Qvorum Auxiliorum, universali Culturae inservientium, octo sunt. Attingam illa, Vos autem attendite obsecro! remqve super omnia pulchram, possibilem, facilem, svaderi intelligetis.
I. Primum est, ut felici Ingeniorum Culturae PARENTES et NUTRICII primum fundamentum ponant; diligenti, ne qvid corruptelarum liberis obveniat (Vitae, Valetudinis, Sensuum, Morumqve respectu) curā. Qva de re multa essent dicenda, sed non hujus loci sunt. Scripsimus nos ea de re jam ante annos octodecim peculiarem librum, edidimusqve (sub Scholae maternae titulo) idiomate Germanico et Polonico: ubi qvae Parentum circa prolem officia sint, anteqvam eam progignunt, dum uterō gestant, dum luci editam vident, dum tenellam curant, describitur: ut ne ipsi eam primo et maxime, seu supinā incuriā perdant, seu crudeli indulgentiā corrumpant. Angularis hic est verae ingeniorum Culturae lapis, prima publicae felicitatis, si recte administretur, basis.
II. Secundō locō erunt PAEDAGOGI; qvorum fidei Parentes eā fini committunt filios, ut Ingeniis teneris, jam tamen se in vigorem disponentibus, res bonas instillandi, honestatis exemplis praeeundi, omniumqve solertium actionum et lepidi sermonis formas commonstrandi, nullā praetermissā occasione, Imagunculas DEI forment, Mercuriosqve hos suos scitule effingant. Magnus hujus rei usus, si prudenter administretur: qvia prima haec aetas cerea est, in omnia flexilis; simiarumqve instar qvicqvid vident, seu bonum seu malum, imitantur. Unde verissime dictum est: Tales nos esse in vita omni, qvales nos puerilis reddidit educatio.
III. Tertium Culturae publicae medium erunt SCHOLAE publicae, tanqvam publicae Humanitatis officinae: ubi a Praeceptoribus fidis, publicā authoritate instructis, omnia scitu et creditu, dictu et factu necessaria, clare commonstrantur, fervidāqve et perpetuā honestorum omnium praxi habitus illis Doctrinae, Sapientiae, Virtutum, Eloqventiaeqve, et formatur et firmatur. Qvod procedit svaviter, qvando Magistri qvod audiunt esse allaborant, obambulantes Bibliothecae, vivaqve omnium agendorum et omittendorum Exemplaria qvae imitari et promptum sit, et tutum. Qvia recte praeuntem recte seqvi facile est: et qvalis dux, talis qvi ducitur. Felix Populus, qvi multis sapenterqve ordinatis, instruitur Scholis.
IV. Qvartum universalis Culturae medium, in Scholis et extra Scholas, LIBRI boni sunt uberiorem
page 81/82, image: s046Rerum cognitionem, Virtutum varieratem, Eloqventiaeqve flumina, Ingeniis affundentes. Libri inqvam boni, si vere boni, et sapienter scripti, vere sunt Ingeniorum cos, Iudiciorum lima, Oculorum collyrium, Sapientae infundibula, alienarum cogitationum et actionum specula, nostrarum directoria. Qvalibus si repleatur Gentis alicujus Populus, in luce erit. Ingemino: Libris bonis si repleatur Gentis alicujus Populus, in luce erit.
V. Succedet ingenia acuendi medium qvintum, cum viris doctis, piis, industriosis, facundis, CONVERSATIO crebra; transformandi nos in melius occultam, efficacissimamqve, vim habens. Recte enim dictum est: Qvemadmodum qvi in Sole ambulat, tametsi alia de causa ambulet, calescit tamen, atqve si deambulationem continuet, nigresicit: ita qvi cum homimbus (seu bonis seu malis, eruditis aut rudibus, sapientibus aut stultis) conversatur, de illorum Ingenio et Moribus trabet certo, inscius etiam. Providendum igitur, ut Juventus Gentis, qvam excultam volumus, a sodalitiis pravis arceatur, perpetuo autem sodalitio doctorum, piorum, honestorum, industrie occupatorum, adhibeatur: atqve tum non expoliri non poterit. Qvō fine multi sapientes Reges, aliiqve Patriae Patres, variis in Gentibus, aut aliunde Viros sapientes ad suos evocari, aut sous ad illos amandare, ibiqve non dies aut menses, sed annos, vivere et poliri, voluerunt.
VI. Nec. tamen in Sapientum Contubernio vivere sufficit: exercendi sunt adolescentes ipsi ACTIONIBUS perpetuis, ut Vitam totam practice agere consvescant; tum demum Artisices futuri, si hos fectrit Vsus. Qvippe nemo nisi crebro errando, erroresqve cognoscendo, et emendando, non errare discit: nemo nisi fabricando fabricatur. Ex hac tali Schola, continuatā ab aetate prima rerum praxi, promanavit Hannibalis olim bellica scientia; qvia puer statim patrem in Castra seqvutus, nihil totā vitā nisi militavit; sicut et Alexander Magnus, aliiqve Veteres rerum usu excitati. Et cur antiqva memorem? Venetorum hodie et Belgarum celebrata super alias prudentia, Imperiiqve felicitas, non aliunde magis qvam qvod Filios suos a primis annis actuosā vitā, negotiisqve Reipurblicae exercent, veniunt. Nullius ibi Nobilis, Baronis, Comitis, Senatoris, Ducis etiam ipsius, filius aliter ad honores qvam gradatim admittitur; suaqve in Patriam merita non aliunde qvam ab infimis muniis (cum plebeissimo qvōqve) auspicatur; nec ad altiora, nisi priorum exacte gnarus, admittitur. Ita fiunt alacres, ita idonei, ad omnia omnes: nec torpere, aut inutile Terrae pondus fieri, permittitur qvisqvam.
VII. Septimum publicam Ingeniorum culturam pomovendi medium, sunt ipsi sapientes MAGISTRATUS, cum sua pie solicita (ut ne Subditis Scholae, Scholis Doctores, Doctoribus discipuli, Discipulis Libri, aliaqve necessaria; omnibus autem otium et qvies, publicaqve tranqvillitas, desint) cura. Qvaliter David, Salomon, Iosaphat, aliiqve pii Reges, Populis suis prospexerunt. Antonius item Pius, munificentissimus Romanorum Imperator, in singulis Provinciis (remotissimis etiam) stipendia Musarum cultoribus constituir. De Carolo Magno legimus, cum renuntiatum Galliae Regem duo e Scotia Philosophi convenissent, interrogatiqve Qvidnam vellent? et novo Regi se novum afferre donum respon derent, Sapientiam: rogasse Regem, Qvaenam illa esset Sapientia? Illi pro candore Philosophico responderunt, Audivisse se, Regnum ejus destitui Scholis, et non curare Studia: venisse igitur ut de constituendis Scholis consilia suppeditarent. Imperator igitur acceptō consiliō Parisiensem Academiam, et mox alias complures Scholas, fundavit: unde Gallicae gentis, inter Europaeas cultissimae, originem accepit splendor. O si tales Carolos, Antonios, Justinianos, Constantinos Josaphatas, Salomones, Davides, per omnes adhuc incultas Nationes excitaret DEUS, totus a Barbarie ad nitorem recipere sese Terrarum Orbis posset!
VIII. Ultimum tandem, et super omnia necessarium, Ingenia excolendi medium, DEIFAVOR est. Illius inqvam DEI, sine cujus numine nihil est in homine; qvi solus aperire potest oculos caeorum, dareqve ut ne simus sicut Eqvi et Muli, qvibus non est intellectus, (Psal. 32. 10. 11.) Et qvi solus lux illa est, illuminans omnem Hominem venientem in hunc Mundum: licet Lucem hanc tenebrae non comprehendant, i. e. comprehendere, et ab illa luminari, negligant. Hoc ergo unum a parte nostra agendum est, ut illuminari appetamus, Luciqve illi faciem obvertendo, fulgoris ejus radios excipiamus, mox in luce futuri. Qvae obversio tum precibus fit et invocatione, ut in Salomone patuit; tum studiō servandi animas et corpora vitiis pura: qvoniam in flagitiosam animam non introibit Spiritus Sapientiae (Sap. 1. 3.) Qvaecunqve igitur Gens ad Mentis et Morum splendorem expolienda est, ab illa necessario submovenda sunt impedimenta illa, qvae inter nos et DEUM posita Mentium eclipsin pariunt: qvae sunt, nimia Terrae et rebus terrenis affixio, Coelestium neglectus: tum Peccatorum labes, animas inqvinans et obscurans; tandem in Precibus ac Religione torpor Qvae omnia si ut amoveantur MINISTRI Evangelii dederint operam, hominesqve a veterno excitare, ad meliorum desideria inflammare, meliora illa commonstrare, eaqve per suspiria et preces a DEO postulare, non intermiserint, facilis est exoratu DEUS, ut auferat velum obvelans Populos, et tollat opprobrium a Terra (Jes. 25. 7. 8.)
Videtis, mei Auditores, plenam et universalem Ingeniorum culturam nulla in Gente, barbarissima etiam, esse impossibilem, si homines ratione duci velint. Iam de mea et Vestra Gente qvaestio est, num ad meliorem aliqvam Culturam vocari opus habeant, et qvomodo? Dubitandi causam
page 83/84, image: s047praebet innata naturae humanae philautia, et coecus sui amor, qvi vitia non videt: Nos autem etiam homines sumus, humanō morbō laborare possumus. Cum enim certissimum sit, Culturam Ingeniorum alicubi Gentium nullam esse; alibi tenuem, et inter parerga numeratam; alibi seriam qvidem, sed perversam, externam tantum et mundanam elegantiam spectantem; nonnullibi ad meliora qvidem directam, sed jejunam ac frigidam: raros tamen esse qvi defectus hīc agnoscant, suā sibi consvetudine, suisqve moribus, placentes. Decipi autem plerosqve, et ulcera diligeresua, certum est: ergo ne et nos decipiamur cavendum. Et proinde hac de materia aliqvid dicendum est: breviter tamen, et obiter, qvia ulcera tangi, nisi obiter, non amant.
Qvantum igitur ad nos, Hungaros et Moravos, verum fatendo, non satis adhuc Mea et Vestra Gens culturae habuit. Hinc nobis inter cultiores Europae Gentes nullus singularis ab ingenio nitor: inqve ipso Ecclesiae Coelo inter lucidas aliorum faces nos veluti nebulosae Stellae reputati sumus adhuc. Verumenimvero de meis in aliqvem splendorem promovendis qvia nulla mihi nunc est, frustraqve susciperetur, cura, Vobis dilecti vicini, Hungari, ut Vestra bona et mala melius nosse, atqve illa augere haec minuere, annitamini; ante alios serio svadere vicinalis cogit amor. Non defuit sane eatenus Genti Vestrae Ingeniorum cultura, agnosco: sed defuit exqvisita. Quod ut agnascatis ipsimet, si qvi nondum agnoscitis, Culturam Ingeniorum Vestrorum cum cultura Terra Vestrae comparare audebo. Coli a Vobis hanc, proventus Panis, Vini, Pecorum, ostendit; at non tantum coli qvantum possit, ostendunt adhuc multa loca deserta, aut semideserta, reliqva autem perfunctorie culta. Unde nec rerum ad Vitam necessariarum (nedum ad delicias arte factas) tam varius proventus, uti qvidem in Terra tam beata posset, apparet: nec AEdificiorum, Vestituum, Supellectilium, tanta copia et splendor, ut alibi: nec Pagi, Oppida, Urbes, aeqve populosae: nec deniqve subterraneas opes vestras, Metalla et Gemmas, labore propriō eruitis, aliis ut inde ditescant relinqventes. Verbō, duplō et triplō plures alere posset, qvam alit, si coleretur tota, et ingeniose, felix haec Terra vestra: decuplo forte plus Vos habere qveatis voluptatum ac splendoris, si bona Vestra noritis, et illis sciaris uti. Singuli Coloni Vestri nobilem possent agere vitam: singuli Nobiles, Principum instar opibus abundare ac deliciis. Pari ergo ratione Culturam Ingenii vobis esse aliqvam, res ipsa loqvitur. Scholae enim vobis non desunt; nec desunt Scholis docentes et discentes, magnō etiam numerō: unde Latine loqventes tot exeunt, ut illud Sturmii, Nusqvam gentium venias, ubi non Latinum hospitem invenias, qvi proficiscenti viam monstret, apud vos verius forte sit qvam in ulla alia, cultissimarum etiam Gentium. Tum Religionis Christianae qvantus amor! qvanta Templorum et Pastorum, per omnes propemodum Pagos, densitas! qvantus ad cultus divinos concursus! Nisi oculis meis per aliqvammulta loca jam diebus sacris peregrinatus, usurpassem, narrati alicui fortassis aegre fidem haberem: tantum hīc est per Gentes Vobis vicinas frigus. Alia, qvae Ingeniō vos non prorsus jacere, Scythicamqve deposuisse feritatem, ostendunt, tacebo. Fateri nihilominus cogit Veritas, Culturam Ingeniorum nondum apud Vos attigisse fastigium, circa medium haerere. Ostendit id Scholarum Vestrarum aspera, jejuna, frustillata, Latinitas: ostendunt exclusae adhuc ab illis pleraeqve liberales Artes; ostendunt nondum admissae superiores Facultates, Medicina et Iurisprudentia, sicut et fere sublimior Philosophia et Theologia: Ostendunt Oppida artificiis et Artificibus omnis generis nondum repleta: ostendunt Mores vulgi adhucdum agrestes; Habitusqve parum cultus; et qvid non? Puto autem in hoc demonstrando morari nihil esse opus; cum id cordatiores Vestrūm ipsosmet agnoscere, meliorisqve politurae occasiones anhelare, sciam. Anhelate vero dilecti: non frustra anhelaturi profecto. Video enim, et per veritatem asseverare non dubito, si vos, mei Hunni, Ingeniis Vestris uti sciatis, sapientiā nulli Europae populo cessuros: qvippe qvi nec Naturam, nec Coelum, nec Terram, habetis adversa, sed ut corpora Vestra, ita Animae, liberalia possident domicilia. Non ignoro Ingenia Vestra ut duriora traduci, forsan et vobis ipsis videri. An tamen hoc (ponamus enim ita esse) Sapientiae studiis ponere obicem poterit? Tam parum atqve cultioni Terrae Vestrae durities ejus, aestate siccā; aut lutositas, humidā. Tota enim argillosa cum sit, aegerrime, non nonnisi multā jumentorum vi, arari potest: sed laborum gravitatem provenientium frugum bonitate, et ubertate, qvam feliciter pensat! Idem ergo de Ingeniis Vestris cogitate. Formator ex occulto Animarum DEVS ita Ingeniorum dotes, non inter singulos tantum Homines, sed inter Gentes, distribuit, ut aliis sint plumea, aliis lignea, aliis plumbea, aliis ferrea et chalybea. Sed varietas haec divinam illustrat Sapientiam: varieratem hanc reqvirit rerum usus. Non enim omnia possumus expedire Cerā, Luto, Gypso: Marmore qvoqve nobis opus, et Ferro, et Chalybe. Sed annon chalybeus qvoqve Gladius, ad firmius feriendum talis factus, deaurari potest ut niteat? Potest igitur et Gens ferreo Marti ab antiqvo dedita aureae consecrari Arti: ut et robur suum stringat ubi opus, et fulgorem ostentet tibi expediat. Non rhetoricandi causā haec loqvor, o dilecti Vicini! sed ut Vos bona Vestra nosse, et qvid iis ad plenum adhuc desit attendere, inflammem. Nihil do auribus, Animis adhibeo stimulos. Ostendīte, qvaeso Vos, Terram Vestram non tantum habere planitierum aeqvora, ubi aqvis palustribus stagnatur: etiam Montes, et aqvarum viventium fontes, ubi ad amoenitatem rigatur. Ostendite, inqvam, Vos domi habere non tantum
page 85/86, image: s048Aqvarum, sed et ingenii, venas. Ostendite haberi non Aurifodinas solum sub Terra Vestra, sed et aurifodinas Sapientiae in pectoribus Vestris. Viriliterqve, si qvid Scythicarum superest macularum, abstergere audete, ut non desit plenus tandem nitor. Quam confidentiam ut vobis ingenerem, cum DEO, recitabo qvod alibi scripsi (Methodi LL. novissimae Capite XXVI, §. 9.) et accommodabo proposito praesenti. Scribunt in Graecia fuisse regiunculam, cujus incolae qvando pane vesci voluerunt, ex Lesbi (feracissimae Insulae) civitate Eraso advehi curavisse frumentum: cum tamen suis ex agris qvod abunde sufficeret depromere potuissent, si Agriculturae debitam dare voluissent operam. Ridiculum, si verum. At nimis verum, similem ignaviam, sed perniciosiorem, occupare Eruditorum gentem; qvibus. cum DEUS Ingenii agrum, fertilissimum plerisqve, pari jure conferat; rari tamen sic excolunt, ut domi, unde Eruditionis vitam sustentent, non desit. Advocamus vel ex aliena Gente, et alio seculo, Ingenium aliqvod, qvod nobis Oracula dictet. Aut si domi etiam Ingenia colimus, paucissimi sic colunt, ut suis opibus se sustentent: pleriqve mendicato vivunt, suō et publicō (si rem recte astimemus) dedecore et damnō. Non plura enim invenimus, qvia non plures qvaerimus. Frustra est, qvod obtendunt: Non omnia possumus omnes: Non omnis fert omnia tellus. Fert enim omnis tellus aliqvid: Nullum non Ingenium suas habet venas, si fodiatur. Plato (in suis de Republ. libris) edixerat: Ne cuiqvam ex alieno puteo prius aqvam haurire liceret, qvam Magistratui probasset, se, ut sibi privatis in aedibus puteus foderetur, diligenter curasse, sed nullō labore et sumptu id conseqvi valuisse. Et sapiens ille Salomo similiter: Bibe aqvam de cisterna TVA, et fluento putei TVI (Prov. 5. 14.) Christus deniqve vult Ecclesiae Doctorem de thesauro SVO proferre vetera et nova. (Matth. 13. 52.) Si divinis in rebus de thesauro suo proferre posse datum, et velle posse injungitur, qvidnī in caeteris, e Sensuum et Rationis scatarigine magis profluemibus?
Haec aliunde recitata praesenti scopo accommodando sunt. Attendite obsecro, Vos meae Nationes et cognationes, Hungari, Moravi, Bohemi, Poloni, et Slavoni! annon aliqvid nos aeqve ineptum ac ridiculum, ut isti aliunde Panem et Aqvam petentes (domi Agris et Puteis non destituti, si fodicare voluissent) patimur? Dum adeo alienis Scholis, Libris, Ingeniis, inhiamus, inde tantum famem et sitim nostram explere avidi? An per Deum nobis Ingeniotum agri desunt? Cur hos diligenter domi satis non colimus? cur non accurate tingimus, aramus, iteramus, tertiamus? cur non occamus, serimus, runeamus? verbō, cur non domi nobis opulentissimas paramus messes? cur ad aliena potius spicilegia, mendicato colligenda, procurrimus? Pauperibus et egenis id permissum scio, divinō etiam circummunitis privilegiō (Lev. 19. 9. 10.) sapienti tamen Siracidae tam turpis res visa est Mendicitas, ut melius esse mori qvam mendicare, diceret (Cap. 40. 29.) Qvid ergo nos robusti mendici, aeternumne ab aliis Populis literulas, libellulos, dictatiunculas, characteres et apices, et qvid non, emendicare pergimus? Semperne cum iniqvo Villico, Fodere non valeo, cantillabimus? nunqvam autem alterum illud, Mendicare erubesco, succinemus? suffurantes potius ex alienis Tabulis et codicibus, qvam nobis domi honeste parantes, integros batos Olei, et coros Tritici? (Lucae 16. 3. etc.) Aqvas item oblectationum, Inventionum puta qvarumcunqve egregiarum, cur in alienis tantum semper qvaerimus puteis? cur proprias non aperimus scaturigines? Durum enim tibi fuerit probatu, o ignave, Te nullum in te reperire potuisse aqvae fontem: cum TE Creator tuus, aeqve ut alios, ad Imaginem suam factum, Virtute convestivit; Tibiqve Consilium, et Lingvam, et Oculos, et Aures, et Cor dedit ad excogitandum; et disciplinā Intellectūs replevit te; Creavit et Scientiam Spiritūs tibi, et Sensu implevit cor tuum (Notitiis innatis) et mala et bona ostendit tibi (Lege suā) posuitqve Oculum suum in Cor tuum (id est omniscientiae suae simulachrum, Mentis perspicacitatem) ostendens tibi magnalia Operum suorum (in Mundo expansorum) ut nomen sanctificationis collaudares, gloriarerisqve in mirabilibas Ejus, et enarrares magnalia operum Ejus: ita haec in laudem divinae in nos omnes liberalitatis, in opprobrium autem nobis, nisi resipiscimus, depraedicante sapiente illō Siracide (Cap. 17. 1. etc.)
At vero de Natione Vestra, dilecti Hungari, alia mihi jam spes est, postqvam melioris Literaturae sitim tantam in Vobis animadvertere coepi. Intueor enim Vestrum illud DESIDERIUM tanqvam DEI in Vobis opus: qvi cum sapientia summa sit, nihil agit frustra, nec inchoat aliqvid frustra. Perficiet igitur opus suum, cujus in vobis posuit fundamentum, ne dubitate. Nempe ubi Agricola Hortum, Campum, Vineam ostentare videt flores uberes, felicis annonae proventūs haud temere concipit spem. Et. Aqvilex ubi mane halitum qvendam e Terra erumpentem videt, indicium accipit latentium ibi aqvarum. In qvo igitur Ingenio, aut Gentis totius Ingeniis, Sapientiae amor, discendiqve cupiditas sese produnt, rupturae jam jam scaturiginis, appropinqvantisqve sapientiae messis, haud vana concipi potest spes. Tantummodo a proposito ne recellas, dilecta Hungara Gens! excultam Te pulchre, DEI ope, reddere poteris totam, si modo Culturae univer salis media illa, supra recitata octo, arripere non neglexeris. Nempe si
1. Libellum Maternae Scholae informatorium, in Tuam Lingvam translatum, Tuis commendaveris, ilhusqve monita a tuis observari persvaseris.
2. Si Paedagogorum usum Parentibus (Nobilibus praesertim et opulentioribus, et providae suorum educationi vacare neqveuntibus) commendatum reddideris: ipsis tamen qvi Paedagogiis adhibendi essent prius redditis oculatis, et ad munus tam sanctum idoneis.
page 97/98, image: s049
3. Si Scholas ubiqve aperueris, et methodo verā, sapientibusqve ac methodicis Magistris, instruxeris: veras sic eas Humanitatis efficiendo officinas.
4. Si Libris bonis et sapientibus, non tantum Latinis sed et vernaculis, omnia scibilia svaviter propinantibus, Terram tuam repleveris: Tuosqve sic a torpore et otio ad liberalia qvaecunqve adamandum, illisqve sese occupandum, traduxeris.
5. Si Conversationis doctae gratiā vel aliunde Viros cultos, sapientes, ingeniosos, inventivos, vocaveris; vel amandatis ad exteros Tuis id mandati dederis, ut qvicqvid usqvam pulchrum, ingeniosum, elegans, observare datur, domum id referre, et proprium facere, eōqve omnia exqvisita hīc domi multiplicare, sui muneris esse sciant: non autem ut domum reversi (qvemadmodum pleriqve peregrinatores Tui recerunt hactenus) moribus se rudi et informi popello mox rursum consorment, eōqve omnia in antiqvo luto haerere sinant, peregrinationisqve suae fructum amittant.
6. Si a Plebe ignaviam et iners otium tolli, omnesqve (Juvenes praesertim, in Scholis et extra Scholas) utilibus negotiis occupari procuraveris: ut totus Gentis Populus veluti apiarium aut myrmecia (Apum aut Formicarum respublica, ubi nihil otiosum videre est) appareat.
7. Si Superiores Tui, Generosi, Magnisici, Illustres, paulo liberalius plebem subjectam tractare, melioribusqve paulatim inescare, inceperint; subditis hominibus non ut jumentis, sed ut hominibus, imaginis divinae, vitaeqve futurae consortibus, utentes, illisqve de Animorum et Corprum, Morumque et Vitae Cultura, rectius prospicientes.
8. Si deniqve Pastores Ecclesiarum acrius iis qvae ad veram veri Christianismi praxin, intimamqve pietatem spectant, invigilaverint; ut omnes parvi et magni, puriores obvertere DEO animas incipientes, plenioribus radiis excipiendae lucis Illius reddantur idonei. Tunc revera impleretur, qvod Psaltes cantat, ut prope esset salutare ejus, ut gloria ejus habitaret in Terra nostra. (Psal. 85. 10.) Faxit DEUS, ut haec recte expendant qvorum interest! Maxime autem, qvi sanctum hoc propositum aut urgere, aut agere, aut promovere, possunt maxime, Principes Populi, Gentisqve capita, Ordinis utriusqve. Qvorum auribus utinam vel Ciceronis illa sapiens insonet vox! dicentis, Qvodnam munus Patriae afferre majus, meliusve possumus, qvam si doceamus atqve erudiamus Iuventutem? iis praesertim moribus atqve temporibus, qvibus ita prolapsa est, ut OMNIUM OPIBUS refrenanda atqve coercenda sit. Et Platonis illa, nota magis qvam hactenus observata, aurea sententia: Tum demum fore beatas Rejpublicas, se aut docti eas regant aut qvi regunt docti et sapientes fieri studeant.
Tu Gentis ocelle, SIGIS MUNDE RAKOCI, qvem ut sidus illustre respectare incipiunt Gentes, eris nobis hoc loco, et dehinc Patriae toti, DEO jubente, fulgentissimus Sol, hortulum hunc nostrum, imō DEI, radiss collustrans, refovens, faecundansque Tuis. Tu Serenissimae Tuae, nec non nostrae omnium Cle mentissimae Matri, Scholaeqve hujus et Ecclesiae piae Nutrici, pias illas instillabis cogitationes: nihil majus, nihil sublimius, nihil sanctius, cogitari posse, qvam qvod votis, desideriis, cogitationibus, jamqve conaminibus ipsis, versandum suscepit devota DEO anima. Per reformata scilicet, et latius ac melius per Gentem hanc propagata, Sapientiae studia, augere Patriae decus, Ecclesiae promovere salutem, Deiqve Excelsi ampliare gloriam. Meminerit pientissima Tabitha, Non minus pium esse docere Animum scientiam, qvam praebere Corpori escam: qvod aureum dictum Bernhardi est. Sed sicut major Eleemosyna est Pascere Pauperes multos, qvam paucos: ita major pietas Promovere ad scieptiam mulios, qvam paucos. Liberalissima fuit Eleemosyna, cum Joseph, juxta sibi datam divinitus sapientiam, famis tempore pavit, non Patrem duntaxat et fratres suos, sed totum AEgypti Regnum, circumjacentiumqve Gentium populos. Maxima ergo pariter pietas, non suos tantum, liberos aut subditos, sed vel integras Gentes, ad pietatis et sapientiae promovisse participationem: praesertim qvando vicinos fames premit, non fames panis, aut sitis aqvae, sed audiendi verbi Iehovae (Amos. 8. 11.) Tempore nimirum perseqvutionis: ubi magnum est, si DEUS pium aliqvem excitet Abdiam, qvi vel centenos DEI Prophetas, aut Prophetarum filios, recipiens, a Jesabelis furore abscondat, suōqve pane et aqvā, etiam siccis sterilibusqve annis, et sub intolerabili annonae gravitate, pascat (1 Reg. 18. 3. 4.) Haec Tu, inqvam, Illustris Anima, Tibi et Illsustrissimae Matri animum in hoc illustrissimo proposito addens, recogitabis sapienter: et ut in effectum deducantur qvae tam excellentem finem habent Cogitationes, attendes; divinae sic Bonitati Tuam pie subordinans operam. Nos autem reliqvi, qvorum cordi DEUS simile indidit desiderium, votis, suffragiis, laboribusqve et vigiliis, sanctis vestris conatibus cooperari non intermittemus.
Non desunt qvidem, qvae se spei huic nostrae opponant, eamqve aut eversum, aut debilitatum, eant. At si viri erimus, in honesto proposito constantes, non poterunt. Et primo qvidem, ipsa rei magnitudo terrere videtur: qvippe Res corruptas emendare, majoris propemodum molis est, qvam constituere novas: qvod sapientes norunt. Sed cogitandum est, Omni Operi pulchro adjunctam esse, Divinā sic ordinante sapientiā, difficultatem, ut qvicqvid pulchrum est, non ignaviae sed laboris sit praemium. Esto igitur difficile, dummodo non impossibile, necuremus! difficultatem diluetamor, excellentisqve finis consideratio. In rebus magnis tentare qvid nocet? imo millies ausis excidere praestat, qvam non millies tentare tam gloriosum, tam DEO gratum, tam nobis omnibus utile, tam posteritati necessarium, negotium. At metuenda qvoqve sunt Praejudicia per qva vix aliqvid tam salubriter
page 99/100, image: s050cogitari potest, qvod non alio rapiatur ab iis, qvi non ad rationem, sed ad exempla et consvetudinem, componunt judicium: dumqve recte fieri, qvicqvid consvetudine fit, credunt, vel minim inde recedi, et novum qvid induci, intolerabile putant. Estqve ignoranti ipsa Ignorantia dulcis: et vitioso ipsum vitium, tanqvam sua forma, qvam dimittere trepidat, diligitur. Discere alia qvam consveta jubebis aliqvem? aut aliā methodō? In alium se transferri Orbem credet, perqve incognitae viae Oceanum fluctibus se absorptum iri pavescet. Dicit picer: Leo foris est, in medio platearum occidendus sum (Prov. 22. 13.) Sed nos metum ejusmodi vanum discutere doceamus exemplō, nedum ut imitari allubescat. Nihil unqvam vehementer sibi imperavit Animus humanus, qvod non obtineret, DEO et Virtute fretus.
At Invidia malevolorum tamen est metuenda; qvi si non aliud poterunt, Novandi studium objicere, suspicionibusqve involvere tentabunt. Qvantum ad Invidiam, ego qvidem invidere didici nemini, seu qvis Eruditione, seu Virtute, seu Eloqventiā, in ullo hominum Ordine, Gente, Religione, Secta, praeemineat. Si qvis invidere animum inducat mihi (qvi per me nihil sum, nihil possum, nisi qvantum per me operari dignatur gratia DEI) deprecabor, si potero: sin, DEUS erit simplicitatis clypeus. Novandi studium si qvis objiciet, imperitiam suam prodet. Novum enim non est, qvod ad antiqvas, imo aeternas, revocatur ideas: qvaliter novare omnia nostra jubemur, tum mandato DEI dicentis, Novate vobis novale! (Jer. 44.) tum exemplō, Ecce ego facio omnia nova! (Apoc. 2. 5.) id est, prolapsa et corrupta restituo in integritatis statum. Sunt qvi insusurrant, Pericula subesse, si mutatione consvetudinum res turbentur. Atqve ita sane docent exempla. Moses ab Israelitis, ex AEgypto liberatis, et ad possessionem terrae Canaan ductis, tantum non lapidarus est. Prophetis autem et Apostolis, ipsiqve Christo, divini Cultūs renovatio qvantō constitit? Lycorgus, dum Lacedaemoniorum Rempublicam corrigit, tumultuantibus faeneratoribus oculum amittit, Vitam autem aegre fugā conservat. Etqvorties Athenis, qvoties Romae, Legislatoribus, Rempublicam emendatiorem reddere conantibus, turbae datae sunt? At vero si causa DEI est, non nostra, DEUM qvi jubet, non nos qvi metuimus, respectare oportet. Succumbet livor et furor, priusqvam everrant opus DEI, aut eos qvi se fidos DEO praebent operarios; Ea deniqve est Sapientia DEI, ut per suorum qvoqve ruinas, si has qvando permittit, Suos ad praemia, Opus vero suum ad finem, perducat.
Omissis itaqve tergiversationibus, o Vos in hac Gente, et hōc locō, excitata divinitus Ingenia, jam hoc agite, ut his jam occasionibus, hōc jam nunc, hōc jam locō, per Vos jam ipsos, aliis non exspectatis, inchoetis hoc opus DEI, Scholas Vestras emendandi in melius! Ante aliasvero hoc Racocianum Atheneum, ut caeteris in exempla sit! tanqvam scilicet vera Ingeniorum cos, vera Humanitatis (post ejectas, si qvae superfuerunt, barbarici reliqvias) officina, vera Sapientiae aurifodina, verum Lingvarum ergasterium.
Invitant vos, ad nunc jam hoc tentandum, concessa divinitus in hoc Regno halcyonia: Tum vero aliarum Gentium, etiam qvae sibi valde cultae videntur, aliosqve prae se despectant, barbaries. Barbara nimirum illa Bella, et furores, qvibus se invicem adhuc conterunt, pessumdant, evertunt, in Italia, Hispania, Gallia, Anglia, Scoria, etc. Nos a feritate ejusmodi ad mansvetudinem traducentes nostros, qvam longe alii mores deceant emollitos Artibus ingenuis Populos, politulis illis ostendere incipiamus. Atqve si rerum perturbationes, qvales ubiqve Gentium cernimus, non tam turbae sunt ex intentione DEI, qvam Scholae, qvibus Ingenia piorum exercentur, impiorum a pravitate ad resipiscentiam revocantur: et alii forsan mysterium hoc non intelligunt, nos qvi intelligimus ostendamus nos intelligere; utqve illis etiam intelligendi demus occasionem, Scholam Resipiscentiae, Emendationisqve rerum Exemplar, inspectantibus aliis, si volunt, erigamus. Tum et si qvi a Bellis respirationem nacti (nominatim Germani) collapsas Humanitatis officinas reparare hōc tempore incipiunt (incipiunt autem) nos illorum qvoqve excitati exemplō faciamus idem: ut alii aliis ministrando scintillas, communis usūs accendamus faces. Super omnia vero excitant nos ad hoc Nunc agendum subministratae divinitus occasiones, per excitatos Celsissimorum Principum nostrorum, ad accendendam huic suo Lyceo plenioris Methodi lucem, animos, inqve suscepto negotio pie flagrantem ardorem. Fabricare nobis rerum Occasiones, non est in manu nostra; amittere oblaus, in nostro stat arbitrio. Sed luenda erit culpa duplex, ingratitudinis et ignaviae, si hanc admittimus. Ergo qvia non desunt, DEI munere, qvi praeeant, neqve desint qvi seqvantur.
Cur autem Consilia haec pia hōc potissimum locō, in hac Vibe et Schola, exseqvi conveniat, paucis qvoqve attigendum est. Et primum qvidem, qvia hīc angularem pietatis hujus lapidem Majorum pietas, fundarione hīc Nationalis Scholae, posuit: qvam heroica Illustrissimorum nostrorum Principum (beate nuper vitā functi, sanctae memoriae, et superstitis Celsissimae; Viduae) liberalitatis novis donationibus roboravit, jamjamqve iterum in majus augere parat. Facilius nempe est fundatis semel structuris, qvod insuper reqvitit usus, adstruere, quam novas structuras fundare demum. Deinde, qvia Scholae huic vestrae a prima sua fundatione Iubilaeus secularis hoc jam currente anno decurrit: ubi qvia mutationem, in melius aut deterius, fatalis periodorum vis (siqvidem ulla rebus inest) exspectare, aut certe prospectare, jubet; prudentiae
page 101/102, image: s051ac pietatis erit, ut mutatio in melius eat providere. Tertio, qvia Orthodoxa per totam Hungariam Ecclesia Patakinam hanc Scholam ita respectare, ut inde plerumqve caeterarum Scholarum Rectores evocentur, jam consvevit: nihil magis accommodum cogitari potest, qvam ut isti Ingeniorum politores expoliendi sui Officinam recie constitutam hīc habeant; qvomodoqve Scholis non solum praesint, sed et prosint, hīc addiscant. Hīc inqvam ut sit Bethel, Domus DEI: ubi dub inspectione Eliae, ac Elisaei, Prophetarum filii huc undecunqve confluentes habeant Coetus suos. Et Schola haec ut audiat Schola DEI, in qva Doctor sit solus DEVS; nos autem omnes consideamus ad scabella pedum ejus, explicari nobis audientes nihil paeter tres libros DEI, NATURAE, SCRIPTURAE, interniqve libri Mentis, CONSCIENTIAE. Accedit, qvartō locō, Loci amoenitas, rerumqve ad vitam necessariarum ubertas. Ubi et ipsum nomen bonum dat omen. Potok siqvidem, lingvā Slavonicis gentibus communi, Flumen significat: neqve res deest. Bodrok qvippe, amoenus amnis, Aqvarum et Piscium; vicini Montes, generosi Vini; Campi circumjacentes, Frugum et Pecorum; Sylvae autem et nemora, Ferarum et Avium ingentem copiam, fundunt. Speramus ergo Musis hīc perqvam commodam fore sedem, qvantocunqve numero Musarum alumni confluant. Oppidum qvidem a lutositate accepit nomen Saros-Patak: at hoc nihil moveat. Luta haec deterget cultura melior; atqve (si recte auguror) videbit posteritas (si forse nondum oculi nostri) pro Platearum luto nitidam lapidum structuram; et pro AEdisiciis materiatis murata. Ut loci Domino dicere olim liccat, qvod ibi Augusto Caesari, Romam accepi lateritiam, relinqvo marmoream. Nec est, cur alicui locus hic propter Aulae praesentiam non adeo uideatur commodus. Verum est, ita Poetas, antiqvissimum sapientum genus, haud inscite fabulatos, Musas non in Urbium Regumqve Palatiis habitare consvevisse, sed in locis solitariis, montibusqve inaccessis, Parnasso et Helicone: innuentes, ut Ovidius exprimit, qvod
Carmina secessum scribentis et otia qvaerunt. Et ut Horatius: Scriptorum chorus omnis amat Nemus, et fugit Vrbem. Hinc Platonis Academia, Aristotelis Lyceum, aliaqve veterum Phrontisteria, extra Urbes posita fuźre. Novimus tamen postea medias qvoqve Urbes immigrasse doctas illas sorores; deliciariqve hodie in populosissimis etiam Civitatibus, dummodō si non plane a Populi consortio, a Fori tamen et Aulae strepitu, satis vindicatae fuerint: qvaliter hīc apud nos Majorum in ea qvoqve re prudentiā constitutum videmus.
Superest, ut Cur negotium reformandi hoc in loco Scholastica studia, Nosmetipsos, qvi hīc adsumus, qvi nos intuemur, qvi nobis de his rebus verba facimus, suscipere conveniat, attimgam. (Permittetis charissimi, ut me Vobis aggregem, qvem Vobis ad hoc Vobiscum agendum allegistis et allexistis.) Non opus est multis argumentorum arietibus, unus suffecerit. Consilia Nosmet dedimus: consilia exseqvendi nobis incumbit necessitas. Nempe qvemadmodum qvum Joseph de exstruendis Granariis, et eligendo iis Praefecto, adversus famis tempora consilium dedisset, audit a Pharone: Tu is eris, cui consilium hoc dare posse datum est. Et qvum in Graecia qvidam saltus qvosdam in insula Rhodo editos jactaret, responsum accepit; Hīc Rhodus, hīc salta. Ita Vos, qvi Vota et consilia Vestra, pro reformanda Schola hac, Celsissimis Principibus instillastis; Vos qvi de vocandis huc Viris didacticis, deqve hīc erigenda Typographica officina, et constituendis in publicum Studiosorum usum publicis Mensis, rationes suggessistis; Vos deniqve qvi Vos hucconduci, et in opere locari passi estis, audiatis Vobis has voces necesse est; Hīc Rhodus, hīc saltate! Hīc AEgyptus, hīc adversus Literaeriae famis tempora Granaria parate! Nī facitis, similes eritis iis, de qvibus Christus, Dicunt et non faciunt. Alligant onera, et imponunt alienis humeris, ipsi autem ne digitō qvidem ea movent.
Quod me attinet, ita Vobis promptum declaro animum meum, ut me non fugiturum onus, qvod mihi preces Vestrae intentārunt, amicorum consilia persvaserunt, DEUS autem ipse imposuit, certo Vobis persvadeatis. Atqve, si DEO et Vobis ita placet, exemplō praeire non recuso: qvia si qvid in rem Vestram qvoqve boni observasse dedit bonitas DEI, in communem Ecclesiae usum datum scio. Qvō igitur fine huc ad tempus vocatus, missus, tractusqve sim memor, id pro viribus praestare annitar. Sum aurem, Primum, ut Vos et Vestros conversatione bonā ad Humanitatis studia liberalius tractanda, aut invitem plenius, aut pertraham svavius. Tum, ut Libellos methodicos, Ingeniorum Vestrorum cotes, Judicii de rebus limas, Lingvaeqve (Latino-vernaculae) amusses futuros, qvam optime concinnare juvem. Tertio, ut hos Juventui Scholasticae utiliter explicandi, et applicandi modum, perpetuae praxeos exemplis ostendam. Eoqve, tandem, reformandae PER VOSMETIPSOS Scholae huic, et caeteris per Hungariam Orthodoxis, occasiones (in qvantum dabit DEUS) subministrem. Per Vos ipsos dico. Nec enim humeri, sexagenarii Senis, oneri huic pares sunt: nec si essent, provinciam invidiae obnoxiam suscipere mihi, homini extraneo, aut tutum esset, aut volupe. Consilia dare bona, etiam alienigenae, etiam senes languidi, possumus, si suppetunt: proseqvi autem sua bona cujusvis industriosi est, seu Hominis, seu Populi.
Vos itaqve ego, Clarissimi Illustris hujus Scholae Professores ac Magistri, ut Consiliarios fidos, ut Socios et amicos dilectos, ut in hoc DEI opere Cooperarios industrios, intuebor, et jam intueor. Jungamus qvaeso manus, jungamus corda, jungamus vota, in Domino et robore virtutis
page 103/104, image: s052ejus! Non aberit a sanctis desideriis, et conaminibus auxilium illius qvi promisit, et verax est. Vos item strenua Studiosorum cohors, qvi huic contra Barbariem militiae nomina dedistis, non ut futuros meos Discipulos, sed ut Veritatis et Lucis Condiscipulos, salutare incipio: lubens Romanorum illos imitatus Imperatores, qvi ut Milites ad omnia haberent alacriores, non Milites, sed Commilitones, appellare, consiliaque cum illis tanqvam sociis communicare, soliti sunt: atqve junctis hāc etiam humanitate melius animis, res praeclaras gloriose gesserunt. Patimini me qvoqve allegare, qvod jam in mentem venit. venustum Philippi Melanchtonis apophthegma: qvi qvum aliqvando Scholam trivialem ingressus, capite apertō pubem literariam ita salutasset, Salvete Domini Baccalaurei, Magistri, Doctores, Syndici, Consules, Senatores, Secretarii, Cancellari etc. Aliqvique adstantium risu id exciperent, respondit; Non jocor, serius mihi sermo est. Talibus enim Viris, nobis decedentibus, Respublica, Ecclesia, Schola, opus habebunt. Qvos unde nisi ex hac literaria turba exspectemus? Similiter ego Vos, mei Studiosi, absqve risu et joco, Clarissimos Scholarum Rectores; Reverendos Ecclesiarum Pastores; Venerabiles Diaecaeseon [note of the transcriber: in the print with a Greek letter: Diaecaese wn] Seniore, Superattendentes, Episcopos; Spectabiles urbium Senatores et Iudices; Nobilissmos Aularum Magistros, Secretarios, et Cancellarios: Lucis item in hac Gente reparatores, Impietatisqve, Barbariei, Confusionum, profligatores etc. Propter spem pectori meo de Vobis infixam, salutare, et ad consilia actionesqve, qvae Vos tales faciant, adhibere non dubitabo.
Vos pariter compello Generosi surculi, ocelli Patriae, flos Nobilitatis, qvi hic adestis et adfuturi estis! Surgite felicis informationis ope Vos qvoqve feliciter, in Arbores fructuum feraces, sub qvarum frondibus nidulentur Aves coeli, Subditi olim Vestri! Intueor Vos qvoqve jam ut futuros Ecclesiae Patronos, Scholarum Promotores, Famitiarum lumina et columina, Gentis ornamenta, Patriae decoramenta. Ne a tanta spe degeneretis, videndum Vobis est: ne degenerandi obveniant occasiones, videndum nobis relinqvitur.
Ita mihi Iehova sit propitius, ut ego nihil nisi salutare Vestrum apud vos qvaero et qvaeram, dum hic sum, o mei Hungari. Vos tantum orate DEUM, ut nobis, qvi in haec sancta proposita conspiramus, servet vitam ut roboret! ut concedat halcyonia! ut excitet Ecclesiarum et Scholarum nutricios, vere nutricios! ut qvos jam dedit eos conservet, vitae diuturnitate donet, Spirituque sapientiae, consilii, roboris, ad proseqvendum sancte sanctum hoc, qvod in Altissimi nomine inchoatur Opus, instruat! Sicut et ipsos, qvos Studiorum Vestrorum duces accipitis: qvō adjuti divinitus ad sapientiam veram veri Vobis existant duces.
Qvam Sapientiae viam qvod attinet, proponimus Vobis proponere; Primo, Latinae lingvae pulchra compendia, ad illius amoenam puritatem viis amoenis asseqvendam. Seeundo, melioris Philosophiae vireta, ad ingeniose omnium rerum rationes (qvantum qvidem Christianae modestiae sufficit) vestigandum. Tertio, Liberalium artium (Arithmeticae Geometriae, Astronomiae, Opticae, Musicae, caeterarumqve ad Vitam utilium) eleganti praxi comparandum elegantem usum. Qvarto, Morum limaturam egregiam, ut hinc polituli exeatis Politici, qvorumvis hominum conversationi idonei. Tandem sacrosancta Theologiae mysteria, theoretice et practice: ut Timorem DEI esse initium et coronam Sapientiae intelligatis, eōqve hīc seriae pietati innutriti, prodeatis hinc (ut Christo Salvatori loqvi libuit) Lux Mundi, Salque Terrae! Intelligite charissimi, qvam nobis non desit Prodesse velle! ut si Vobis itidem non defuerit Proficere velle, multum a divinā bonitate sperare incipiatis. Sed rogo iterum iterumqve, ut ad profligandam ignaviam omnes intendatis nervos: et qvanti faciatis occaciones, qvas Vobis subministrat DEVS, ipsā diligentiā contestemini.
Reliqvum est, ut nobis DEUM exoremus propitium: ut is pro aeternā bonitate qvā non aspernatur humiles corde, eosqve qvi se totos Illi devovent a se non repellit, hoc etiam nostrum propositum benedictione proseqvi dignetur. Da o DEVS animum hunc omnibus nobis, ut consilia omnia, conatusqve omnes, ad publicum Patriae, Ecclesiaeque in illa Tuae, emolumentum conferamus omnes. Imple sancte DEVS hoc Omnium nostrum Velle! et da sanctum; hoc Velle etiam posse! ut qvantillicunqve sumus nos, laus tamen Tua perficiatur ex ore infantium et lactentium. Lux Tua Domine, Veritas Tua, Benedictio Tua, impleat Scholam hanc, et reliqvas per Regnum hoc, omnesqve per universum Christianum Orbem! Conserva Tibi in his Regnorum tumultibus, et inter has Gentium ruinas, Ecclesiam Tuam! Imo sub ipsa cruce auge eam luce, et perpurga ad omne beneplacitum Tuum, tum alibi tum in hoc Regno! Excita illi pios nutricios et vindices, Scholarum autem reparatores gloriosos, Moses, Davides, Salomones, Iosaphatas Iosias, Constantinos etc. nec non fidos illis adstites, Arones, Nathanes, Iojadas, Elias et Elisaeos; omnes Viros secundum cor Tuum. Qvos autem jam excitasti, atqve in his Celsissimos Principes nostros, aliosqve in hoc Regno Ecclesiae Evangelicae Proceres et Patronos, illis omnibus Vitam, Valetudinem, Vires, animumqve serviendi Tibi corde purō, conserva, Virtuteqve de Coelo Tuā robora, et in majus auge! exaudi nos Domine propter sacrosancti nominis tui gloriam! Sit timemibus Te propinqva salus Tua! gloria Tua habitet nobiscum in Terra nostra! Benignitas et fides occurrant inter se! Iustitia et Pax osculentur se (Psal. 85. 10. 11.) Perspicuum sit erga serros Turs opus Tuum! sit deniqve splendor Iehovae DEI nostri super nos! et opera manuum nostrarum ipse dirige! (Psal. 90. 16. 17.) Amen, per et propter Christum AMEN.
Vos autem Moecenatas, Patroni, Fautores, Pasteres, Senatores, Cives et Hospites, salvete, prospere agite, prosperitatemqve Scholae huic, et qvi in illa luce colustranda operam ponent, coelitus optate! DIXI.
page 105/106, image: s053
II. De primario Ingenia colendi instrumento, solerter versando, LIBRIS, RATIO Sub laborum auspicia in PATAKINAE Scholae Auditorie majori recitata, Anno M. DC. L. 28. Novemb. Auditores optimi,
VOCATUM me huc ad Vos non ignoratis eā fini, ut occupatae circa liberalia diligentiae Vestrae consiliis subveniam, qvantum dare placeat Deo. Enigitur subvenio! en hodie facio initium! Facite Vos qvoque initium excipiendi attente monentis verba, ne in ventos fundantur. Vobis enim, non parictibus istis, loqvi opto: qvia Vobis profutura loqvi propono. Circumspectans ego integrō hoc Vobiscum jam exactō mense, dilectissimi, omnes occupaciones Vestras, illarumqve seriem, videor mihi deprehendisse tardiorum profectuum causas verissimas tres. Primam, qvod Libris commodis, doctrinarum vehiculis, non satis instructi estis. Deinde, qvod etiamsi bona Ertiditionis promptuaria bonam partem non desint, frustra tamen non desunt: illis in Bibliotheca Scholae ita occlusis, ut pauci admittantur, thesaurorumque illorum conscii, nedum participes, reddantur. Tandem, qvia modum deesse video, qvō docentes pariter et discerites farigationibus sese liberare, Laborumqve et onerum parte potiore his mutis Magistris impositā, variae Eruditionis thesauris opulentare, sciant. Hos igitur defectus qvia observavi, consiliōqve suppleri posse confido, tacendum mihi non est. Nec tamen Vos Vobis unis exprobrari errorem putate: communis est Scholarum hoc tempore morbus, abstractis nugis occupare Ingenia, Authoribus bonis aut exelusis penitus, aut vix unō et alterō admissō, cōqve tractatō sic, ut tormentum patiamr tām ipse, qvam ingenia. De remedio itaqve prorsus cogitandum. De qvo dum dissero, ad horulae dimidium mihi potulas aures Vestras, attentosqve animos, deposco: demonstraturus.
I. Eruditionis Candidato Libros super aurum et gemmas esse magnifaciendos.
II. Nocturnāqve ac diurnā manu versandos.
III. Et inde elegantioris doctrinae flosculos colligendos, atqve in propriae Eruditionis alvearia transferendos.
IV. Horumqve sic undiqve comportatorum sapientiae thesaurorum non ignorandos esse pulcherrimos usus.
Qvibus Vobis commonstratis, Authorum lectionem in sancto DEI nomine alacriter aggredi svadebo: Vos autem prolixitatem ne metuite: non omnia qvae de his rebus dici possent, dicete propono, sed Vos in accessu nunc ad Librorum amorem inflammatum duntaxat venio, particularibus in ipsam praxin reservatis.
I. Libos esse super aurum et argentum Sapientiae studioso diligendos, dixi. Merito. Libri enim illum ad desiderii sui scopum promovere possunt, non aurum et argentum: qvid ergo malit? Famelicus certe panem mavult, qvam aurum: Coecus collyrium, qvam argentum: AEger lethaliter medicinam, qvam cimmelia. Frustra fuerit Arvum, si defuerint Semina: frustra Apes, si Horti desint, aut Prata, ubi mella colligant: frustra Formicae, nullis existentibus, ubi pabula sua qvaerant, Campis. Imo frustra Oculi, si desint spectacula; frustra Nares, si odoramenta; frustra Aures, si soni etc. Frustra igitur Ingenium qvoqve, si desint Sapientiae; pabula, qvae Libri ministrant boni, bonis praeceptis, exemplis, moribus, legibus, religioneqve, pleni. Qvi fidissimorum amicorum instar lubentes nobis conversantur: sincereqve, aperte, sine fuco, de qvibuscunqve volumus rebus nobis loqventes, nos docent, instituunt, hortantur, solantur, remotissimas etiam a conspectu res ut praesentes nobis sistunt. O admirabilis Librorum potestas, et majestas, et numen qvodammodo! Nisi Libri essent, rudes essemus omnes, et indocti: nullam praeteritarum rerum habentes memoriam, nullam divinarum vel humanarum scientiam. Aut si qvid esset, fabellae essent, vagā traditionum inconstantiā millies in aliud transformatae. O igitur divinum humanae Menti concessum donum, Libros! qvō majus, ad Memoriae Intellectūsqve vitam, cocedi potuit nihil. Non diligere hos, est non diligere sapientiam: non diligere autem sapientiam, est brutescere: qvae res inignominiam Dei Creatoris, nos Imaginem suam esse cupientis, vergit. Ergo caveamus! Et qvoniam Librorum ope multi fiunt docti, etiam extra Scholas; sine Libris autem nemo doctus fit, neqvidem in Schola: si Scholas amamus, etiam Libros, Scholarum animara, amemus; qvippe qvae nisi a Libris animantur, cadaver sunt.
II. Dixi de Librorum aestimio. At non sufficit hos auro contra aestimare, et thesaurorum loco asservare
page 107/108, image: s054(Thesauri enim absconditi qvis usus?) Legendi insuper sunt Libri; ut defossi ibidem sapientiae the sauri refodiantur, et in conspectum usumqve veniant. Si qvis melius prospicientium non Libros illos humanitus scriptos, sed ipsum Animum nostrum, expansaqve in Mundo Omnipotentis Opera, et Verbum DEI scriptum, sapientiae aurifodinas esse contendere volet, concedemus: modō ille rursum concedat humanā industriā sapienter concinnatos Libros esse Aurum, e suis fodinis jam erutum, examinisqve varii aqvā et igne perpurgatum, forte et ad usum publicum signatum, valoremqve jam certum obtinens, atqve sic praesennssimis usibus serviens. Ergo sicut Aurum in arca repositum pro certiore habetur, qvam aurum in subtertaneis adhuc latens miheris: ita Sapientia per Librorum arculas jam digesta, paesentinor qvam qvae in principiis suis adhuc latent erui inde possit. Praeterea, qvia nec fuit, nec est, nec erit, ullum tam felix Ingenium, qvod omnia e femetipso, sicut Aranea ex utriculo suo fila, educat: cur non alii ab aliis mutuemur? cur non alienis sudoribus in rem nostram utamur? Apes nos esse praestat: qvae non ex seipsis sugunt, sed per hortos, prata, sylvas volitando flosculos colligunt, ex illisqve demtim mella conficlunt. Nec aliter unqvam doctissimi qviqve Viri secerunt, Cato Romanorum sapientissimus, a Tullio fuit Helluo Librorum dictus: qvia nihil ad ejus venire potuir manus, qvod illico non legisset, non exhausisset. De Plinio, illo rerum scitu dignarum omnium promocondo, scribunt, Nulum unqvam Librum vidisse, qvem non legisset. Hieronymum Patrem (de qvo Augustinus; Nemo hominum scivit, qvod Hieronymus ignoravit) infinitae lectionis fuisse multa testantur. Inter alia: qvod se unius authoris, Origenis, sexcentos Libros legisse affirmat.
At qvos Libros ita versare convenit? Omnes. Nulus enim tam malus est Liber, qvin aliqvid contineat boni, Plinio teste. Qvod si legere omnes impossibile est (praesertim post adeo multiplicatum Librorum diluvium) at plerosqve tamen. Si ne hoc qvidem datur: at meliores tamen qvam plurimos; vel si pauciores, optimos. Qvō autem delectu? Dicam qvod sentio; attendite, et consilium ne spernite: Legendos svadeo, Primum Reales potius qvam Verbals: h. e. qvi Res vitae utiles tractant, non qvi sermone luxuriantur. Styli igitur solius causā vix aliqvis legendus; aut si aliqvis, vix unus et alter. Si enim sapiens Scriptor res pulchras pulchte eloqvitur, compendiose discemus eādem operā utrumqve: sicuti qvando portamus Nuces cum corticibus, Vinum cum doliis, Gladium cum vagina etc. Cur enim qvae simul sunt separemus? Secundo, legendi sunt Materiales potius qvam formales: h. e. potius qvi Exempla tradunt, et rerum praxin, qvam qvi praecepta specudari docent. Qva in re multum peccant Scholae, abstractis praeceptis, Grammaticis, Logicis, Rhetoricis, macerantes et circumductantes Ingenia, potius qvam recta in Res immittere festinent. Nam cui usui Fabro mallei, si qvod cudat desit, Ferrum? Ad qvid Sartori millenae etiam Aciculae, Digitalia, Forcipes, Ulnae, si Panni, unde conficiat Vestes, defuerint? Atqve tales illi prae ceptis solis et regulis distenti, Eruditionis candidatuli, plerunqve fiunt, ad Res delati aut muri, aut haesitantes, aut sonum sine mente dantes: exsucci et aridi, a vero rerum intellectu, nedum a praxi, alieni: verbō, jejuni et steriles. Error itaqve hic Scholarum, in veteratus licet, emendandus omnino est: ut locō tot systematicarum praeceptionum, Authorum potius introducatur lectio. Tandem vero observandum est, ut Authores antiqvi et recentes, universalesqve et particulares, ne divellantur. Legisti aliqvos aevi nostri? Gusta et antiqvos: vinum enim vetus melius est, inqvit Salvator. Legisti antiqvos? Ne sperne juniores etiam: novas enim serunt. observationes, pri cis ignotas. Legisti generale aliqvid? qvaere et particulares earundem rerum diductiones. Vidisti partes rerum? vide et qvomodo. in syntagmate conveniant. In summa: Veterum scientia vener anda est, propter antiqvitatem; juniorum, propter auctum lumen. Particulares rerum descriptiones eognoscendae sunt, qvia multum sensibiliterqve informant; generales, qvia Intellectum: pyramidaliter fastigiant, et in unitatem ac robur colligunt.
III. Caeterum non sufficit Libros legere, attente legendi sunt eō fine, ut not abilissima annotentur et enotentur. Annotentur, in ipso Codice, si Tuus est: enotentur autem, seu exscribantur, sive Tuus fuerit, sive alienus. Seligere enim utilissima tantae necessitatis res est, ut nemo sit utilis Librorum Lector, qvi non simul selector (Nec enim te Libri doctum reddent, sed studium.) Hic unus solidus Lectionis fructus est, ut qvae qvis legerit sua faciat, excerpendo. Hoc qvippe solum est, qvod legentis attentionem acuit, et animum in attentione detinet, et observata Memoriae imprimit, et Mentem majore semper lumine tingit. Nihil e Libris velle seligere, est omnia negligere. Velleqve nudae Memoriae res committere, est eas vento inscribere; qvia Memoria nosbra perflatilis est, multa admittit, qvae mox rursum dimittit, et amittit, cancellis Scripturae non adjuta. Juvanda igitur ad res utiles captivandum, qvā potest: nec autem aliter potest melius, qvam ut omnia memorabilia exscribantur, et in nostros Excerptorum libellos transferantur, repetenda inde facillimō negotiō ad omnes usus. Haec nempe illa est via, per qvam multi ad miraculum docti Viri eō pervenerunt, qvō eos pervenisse stupescunt, qvi per qvae compendia istuc eatur ignorant. De Plinio scriptum est: Nullum unqvam Librum vidit, qvem non legerit; nihil cognitu dignum legit, qvod non excerpserit nihil excerpsit, qvod non rursum in literas (i. Libros suos) retulerit. Et Gellius de seipso: Vt Librum qvenqve in manum ceperam, seu Graecum seu Latinum, promiscue annotabam. Lipsius vero: Non colligo, sed seligo: non temere se exscribere, sed cum judicio innuens, exscribere tamen non negans.
page 109/110, image: s055Hinc de illo alius: Sua Lipsius loqvitur, sed magnam partem ore non suo.
Qvid autem seligendum aut excerpendum est? inqvies. Resp. Hoc non magnae qvaestionis fuerit. Scribe qvicqvid invenies tibi novum, eatenus ignotum; et judicas esse pulchrum, tibi aliqvando usui futurum: sive sit Verbum, sive Phrasis, sive Sententia, sive Historia, et qvidvis qvod gemmulae instar nitere conspicis. Qvidam tantum ea qvae sui studii sunt (ex. gr. Theologici) circumspectant, taliaqve tantum exscribunt, caeteris neglectis, eōqve integros etiam pulcherrimos Libros, qvi nihil ad farinam suam conferre putantur, seponunt. Nos autem qvia universalia commendamus studia, ex omni Libro, qvem qvis in manum sumit, omnia memorabilia seligi et colligi svademus.
Qvomodo autem, qvaeret qvis? Varia sunt variorum consilia, Quā formā Excerptorum Libelli adornandi sint; qvae recensere qvia longum foret, tantum qvid praxi mihi probatum sit dicam. Simplicissima ratio est, Diariis uti: Librō scil, in qvo continue scribas, qvicqvid elegans ullā die legeris, audiveris, videris, aut tibi forte ipsi pulchre veniat in mentem. Ita qvantum qvotidie proficias, Diarium tuum revidendo videbis, et delectaberis. Sed memento, Diarium hoc instrui oportere Indice alphabetico: qvi tibi necessaria reqvirenti, ubi consignatum stet unum qvodqve, indicet, eōqve inventioni promtae serviat. Qvia enim Thesaurus hic tuus qvotidie tibi in majus crescet, et qvidem in congeriem: impossibile fuerit qvō qvid relatum sit meminisse, sine adjuncto tam amplarum Opum tuarum repertorio. Si tamen omnino Repertoriō non indigere, Opesqve tuas nihilominus in numerato habere velis, confice tibi Pandectas, seu Digesta: ubi ordine aliqvo certō, et immobili, Tibiqve noto, tituli Rerum omnium exstent, ad qvos, tam Voces, qvam Phrases, et Sententias, et Historias, et qvicqvid deniqve obveniet, referre scias. Qvalis libellus Ianua LL. novissima est, totius Encyclopediae faciem habens: aut certe habitura, qvalis ultimo jam prodibit, cum Deo. Huic si chartas assueris sufficientes, qvidvis inscribere poteris. De qvo plenius deliberare, ad particulariora delati poterimus.
IV. Ad Vsus venio, qvos annis aliqvot exantlatus in Authoribus legendis et emedullandis Labor secum vehet. Primus erit, Mentis circa res splendidum lumen: non demum qvando aliqvid cogitandum, loqvendum, agendum erit, hīc aut ibi qvaerendum vel accendendum, sed paratum jam, et Te, qvoqvō Te vertas, comitans: qvod permagnum est. Deinde, eris dives propriis Tuis, legitimeqve partis divitis: injustō Te titulo possidere scientiae thesauros criminari poterit nemo. Tertio, habebis thesauros Tuos in potestate tua; eosqve tibi utiliores, qvam centum aliena Florilegia, seu Polyanthea, aut Loci communes, vel Thesauri etc. esse possunt. Nam qvae non fecimus ipsi, vix ea nostra puto. Praeterea, raro in alienis istis, qvod maxime qvaesieris, reperies; at qvae Tu tibi ipse cum judicio congesseri, in promptu erunt. Tum vero ibi innumera sunt Tibi nunqvam usui futura; qvae tamen qvia qvoties aliqvid tibi necessarium qvaeris, percurrere necesse habes, labor inutilis roties redit, et tandem Te forsan inanem dimittet: qvod tibi tua selecta nunqvam facient, semper te bonis cogitationibus instruent. Insuper, allegantur ibi aliena testimonia, mutilaris saepe, aut immutatis verbis: fidere vix unqvam satis tuto licet. At qvae Tuipse excerpseris, scis te legisse oculis tuis, dissidere non poteris. Qvartus fructus erit, qvod hoc opulenter congestō Excerptorum thesauro Tuō, rem incredibilem obtinere poteris: ut vel sexcentos Authores uno die percurrere, et indubiis consulere (tot nempe qvot legisti, et emedullasti) possis; ut qvasi nihil noxie ignores; ut viva et obambulans Bibliotheca dici qveas; ut omniscius videaris, oraculi instar (apud imperitos hujus arcani) habendus. Nec ut videaris solum: ut sis vere. Instructus enim bene Excerptorum Pandectis, poteris (1) Qvōcunqve themate proposito Authores nominare, qvi de itto scripserunt. (2) Atqve si a Te reqviratur de Themate illo distertatio, materia tibi nunqvam deerit: sive qvidem calamō sit agendum, sive oratione; brevi ad praemeditandum impetratā morulā. (3) Comparabisque tibi de Opinionibus Authorum, qvae caeteris verioves, aut verisimiliores videantur, acute judicandi facultatem. (4) Qvā ratione multis, circa dubia instrui cupientibus, prodesse poteris. (5) Ipse vero adversus Memoriae labilitatem remedium habebis perpetuum. (6) Et qvoties opus de ullo argumento dissertabis, vel totō die: qvod tali thesaurō non instructus nemo poterit. (7) Videbitur deniqve Eruditio tua, si etiam sententiose loqvi poteris, tota gemmea. Qvalis ut sit revera multum conferet, si mox inter excerpendum qvicqvid insigniter placebit, ad qvid illud in rebus tuis, et qvando, et ubi, et qvomodo, adhibere velis, et qvando, et ubi, et qvomodo, adhibere velis, cogites: et qvicqvid se apposite offeret, illud in peculiarem libellum (Observandorum titulo insigniendum, perqve intervalla revidendum,) consignes. Verum et haec specialius post, ubi Gellianum inchoaverimus Collegium, ostendam.
Videte mei charissimi, qvara aperte Vos doceam! qvam sine fuco Vobis ad magnam et variam Eruditionem perveniendi mysterium detegam! Amor Vestri cogit me arcana haec proferre in lucem. Vestrum erit respondere mihi affectu eōdem, qvi Vos in desiderium rei, tam Vobis Vestrō bonō commendatae, concitet. Omnia qvae sciri possunt ita scire, ut nullibi adeo sis hospes, qvam pulchrum est! Et de omnibus qvae proferenda sunt, scire proferre sapientissimas aliqvot gnomas, qvam elegans! Eō nisi Vos inescavero, frustra hīc fuero. Non possum autem in praesens compendiosius, qvam Vobis Authorum bonorum lectionem svadendo, et persvadendo. Ecce Vebis sapientiae thesauros, in Bibliothecarum agro defossos, ostendi! Nonne audietis Christi consilium, parabolā de homine in agro alieno Thesaurum
page 111/112, image: s056in veniente prolatum? Quem occultatō gaudiō dicit abiisse, ac vendidisse qvicqvid illi erat, et emisse Agrum iilum (Matt. 13. 44.) Ite Vos qvoqve dilecti, vendite qvae habetis, et Vobis Agros, in qvibus Sapientiae Thesauri absconditi latent, emitte, Libros bonos. Opibus qve Vos, qvibus opulentare qveatis alios, Patriam qvoqve, et Ecclesiam ipsam, instruite.
Eone usqve haec tendunt? dicat qvis. Prorsus. Atteridite. Genti cuiqve splendorem addit, habere Viros sapientes, scriptis etiam publicis claros. Qvalibus tot aliae Gentes pulchre corusscant: nos autem qvid? et cur ita? Nempe non accenduntur Luminaria illa majora, nisi a collectis undiqvaqve huminosis radiis: ut jam disserumus. Qvod apud nos hucusqve neglectum, an negligendum existimabimus perpetuo? Huc usqve nimirum meae et Vestrae Gentis labes fuit, Ad rivulos haerere, ad fontes non progredi: et Sapientiae guttulis acqviescere; flumina, lacus, maria, Oceanum ipsum, negligere. Alienis nempe Libellulis, Excerptiunculis, Polyanthulis, Postillulis, Commentatiunculis; imo Vocabulariolis, et Grammaticellulis, acqviescere, Eruditionis nobis fuit compendium. O infelix compendium! exitiosum dispendium! Qvid enim Italos, Hispanos, Gallos, Anglos, Belgas etc. nobis Eruditione praecellere facit?, Qvid aliud nisi hoc ipsum qvod diximus? Illi non Libellos legunt, sed Libros. Nec Libros tantum, Bibliothecas. Nec unius seculi Scriptores recognoscunt, omnem antiqvitatem excutiunt; et qvicqvid recens usqvam emergit, attendunt. Non in una duntaxat Lingva: in omnibus ad qvas pertingere possunt, et unde ingeniosi aliqvid speant. Nos autem pusillanimes qvid? Deficiuntne nos qvinqve Sensus? aut apprehensiva Phantasiae vis? aut rerum thesaurus Memoria? Nihil horum. Homines iliis pares sumus, omries Naturae; dotes pariter illis possidemus. Qvid ergo nos discriminat? Una Solertia, qvae apud illos viger, apud nos exstincta est. Deseruit autem nos Industria, qvia occupavit ignavia. Expellite igitur malum hospitem, Ignaviam, mei Hungari! excutite pusillanimitatem! Audete qvod audere videtis alios: Dabit DEVS Vobis qvoqve qvod non negat aliis; modo iisdem insistite viis. Atqve id eo fidentius, exspectate, qvō evidentius jam erga Majores Vestros hāc parte exerere se benignitas coepit DeI. Pulchrum enim est qvod jam ante sesqvi seculum ad Johannem Turzonem, Wratislaviensem Episcopum, scripserat magnus ille Erasmus, his verbis. Novum non est apud Hungaros esse praeclara ingenia, qvando Ianus ille Pannonius tantum laudis meruit in carmine, ut Italia ultro illi herbam porrigat. Pisonis autem, cujus memoriam mihi refricas, tam jucunda est recordatio, qvam olim Romae jucunda fuerat consuetudo. Qvid enim illō doctius aut festivius? Ego hunc Praeceptorem magis gratulor Serenissimo Regi Vestro, qvam Regnum ipsum. Haec. Erasimus: cujus judicium (unum ingeniosum Hungarum Hungariae Regno praeferentis) non adeo, qvaeso Vos, in ventos abire sinite, qvin Vos ad aemulationem concitandi vim habeat: qvum nec Vobis desit eadem Terra, idem Coelum, idem DEUS. Hactenus profecto Gens Vestra virilia concipit ingenia, aperte id video. Sed qvia Conceptus illi Naturae non bene ab Arte foventur, nec debitam formaturam accipiunt, aut accipiunt male, vel saliem debiliter, eō fit ut plures Ingeniorum abortus, qvam laeti partus, proveniant. Mihi qvia multa de Vobis, et Vestris Ingeniis, coepit esse spes, lubens Ingeniis obstetricanti manui DEI ministerialem praestabo operam: modo ne spernatis, modo amicam a Vobis ne repellatis manum. Absit a me, ut aliqvid scire velim, qvod mihi soli scire velim, et non in commune, in communi Ecclesiae domo! Absit igitur a Te qvoqve qvisqvis es, habere proficiendi occasiones, illis autem propter segnitiem uti nolle. Aperui Vobis hodie viam, qvā grassando Vestrum qvisqve ad magnam pervenire possit Eruditionem: non instetis illi? O mibi praeteritos referat si Iupiter annos! O si me qvis artem hanc ante 40, vel 30, vel saltem hos 20 annos docuisset! qvid non de me, huc aetatis delato, sperare potuissem? Sed defuit, qvi talia doceret. Vobis ecce non deest! Deo Vobis hujus viae; indicem, et, si vultis, ducem, a tantis locorum intervallis mittente, aliisqve interim, Vestri causā, eripiente. Ex veritate ego de me, qvod Seneca Philosophus; de se, dicere possum: Rectum iter, qvod sero cognovi, et lassus errando, aliis monstro! Vos ergo qvibus iter hoc non sero, sed matute satis, monstratur, ingredi negligetis? Non hōc etiam ipsō die obvium qvemqve Librum bonum, et dehinc totā vitā alium post alium, emedullare festinabitis? Ita dilecti fiat, per sapientiae amorem Vos oro, ita fiat. Qvicqvid hactenus temporis impendistis frustillatis Libellorum compendiis, aut perdidistis otiō, vel parergis nugis, et qvibuscunqve inutilibus animi distractionibus, huc jam conferte, dense ac spisse: ut helluones non Librorum duntaxat, sed et Temporis ipsius, esse incipistis. Vnius Temporis honesta est avaritia, dicit ille. Cavete dilecti, ne Vobis eveniat, qvod plerisqve mortalium, ut per totam Vitam non incipiant sapere! aut paucioribus, et in his mihi ipsi, ut vivere tum demum incipiamus, cum desinendum est. O maturius incipe tu homo juvenis, qvisqvis consilia haec audis! Incipe Te strenue uti, ut aliqvando dulciter teipsō qveas frui! Tempus vitae si amiseris. Te ipsum amiseris. Teipsum autem si amiseris, qvis te tibi reddet?
Videor autem mihi tacita qvorundam audice murmura, videre tergiversationes. Alius dicet: Bonum est qvod svades, sed operosum. Respondeo, Nucem frang at oportet, nucleum qvi esse vult: et qvi defossō thesaurō vult potiri, fodiat necesse est. Fodere qvi nolunt, mendicare coguntur: at hoc propudiosum. Tum vero Vita Studiosorum annon militia est? Atqvi Romanus miles, vetus ille victoriosus, pro lege habuit qvadruplicia portare onera; Primo Utensilia sua; secundo Arma defensiva et offensiva; tertio Vallum, seu Palum, ad muniendum castra qvoqvō
page 113/114, image: s057ventum esset: tandem, Cibum ad aliqvot dies. Ecce milites pulchre gravatos! nec prius nisi sic gravatos ad victoriam habiles. Imitare igitur, qvisqvis in Musarum castris militas! Et cur tandem adeo difficilis insuetus labor videatur? ubi exemplis sic praeibitur, ut exercitii hujus rationem nemo non intelligere possit. Et qvia poterit, si volet, pudeat ingeniosum Juvenem paucae Eruditionis mancipium vile, qvam opulentae possesserem honestum, fieri malle.
Alius cogitat: Vnde vero mihi Libri? Res angusta domi virtutibus obstat. Resp. Dum hīc es, amice, Librorum tibi copia fieri e Bibliotheca Scholae potest: qvam et ampliari, qvantum possibile, curabimus. Obtinereqve speramus, ut Celsissimi qvoqve Principis bene bonis variisqve Authoribus instructa Bibliotheca, his ipsis pateat usibus. Alibi aliorum subveniet, si industtiosum videbunt, liberalitas: modo circumspectandis occasionibus ne deesto, modo hīc verecundiam seponito, modo hīc mendicare ne pudeat. Deus non deerit, si Tu tibi non deeris: orando et laborando divina impetrantur dona. Qvaere igitur, et invenies; Pete, et accipies; Pulsa, et aperietur tibi.
Tu autem ō bone JESU, ō nostrum omne bonum, da nobis qvod jam anhelamus bonum, Sapientiae lucem! ut in Tua Sapientiae Schola proficiamus indies, in laudem Sacrosancti nominis Tui, AMEN.
III. De reperta ad Authores Latinos, prompte legendos et clare intelligendos, Facili, Brevi, Amoenaqve Via, SCHOLA LATINA, Tribus Classibus divisa. Ad Illustrissmum et Celsissimum DOMINUM, Dn. SIGISMUNDUM RAKOCI, etc Studiorum Sapientiae, et Lingvarum, Promotorem ferventissimum. Maecenas Illustrissime,
CONSTITUERAM hiemem hanc, publice qvidem publicis praelectionibus, in Studiosorum altioribus jam praeparan dorum usum, privatim autem privatis, de Totum Eruditionis amplexum comprehensura Septi-Classi Schola, qvalem erigi optas, meditationibus transmittere. Qvia tamen de Latinae Lingvae studio, ad melioris Methodi normas ocyus reducendo, urgemur (maxime a Nobilitate, qvi suos negligi, aut differri, aegrius serunt:) faciendum esse video, ut Classes Latinas, hoc est, Septiclassis Tuae tres primas et imas, qvam maturrime aperiamus. Qvod qvum Tuae qvoqve Celsitudini placere video, qvidqve circa hanc Reformationis partem sperare sit, et qvam cito, scire lubet: en mitto Scholae-Latinae, tribus Classibus divisae, Ideam! ad qvam brevi, dabit DEVS, Latinitatis hīc conformabuntur studia. In apparandis enim Libellis Latino-vernaculis, pubi Vestrae Latinitatis purae infundibulis futuris, jam occupamur. Clariss. scilicet Viri, D. Johannes Tolnai, Scholae Rector, et D. Johannes Szolosi, Theol. et Ph. Professer, cum excitatioribus aliqvote Studiosorum turba, e qvibus Classici Praeceptores eligendi erunt. Reverendo item Viro, et in hāc palaestrā ante jam cum laude versato, D. STEPHANO BENIAMIN SZILLAGYI, qvi nobis limam qvoqve suam non negat. Omnes hi mecum una se et labores suos, totumqve hoc sanctō Zelō a Serenissima Principe Matre susceptum, et Tuae heroicae; industriae jam traditum negotium, constanti Celsitudinum Vestrarum favori commendant. Sciet aliqvando Orbis Pannonius, qvicqvid nobis circa Methodum Lingvarum novissimam, ad Hungaricae Juventutis usum accommodandam, operae insumptum, et qvicqvid hīc praestitum (utinam tam bene ac vellemus!) fuerit, id totum, tanqvam post Deum a Vobis profectum, Dei et vestro dicatum esse honori. Interim Tecum Celsissimā Matre, et Serenissimo Fratre, D. D. Nostris gratiosissimis, server, et desideratos conspectui nostro reddat, ipsa Gratia Dei nostri! E Museo, 8 Febr. 1651.
page 115/116, image: s058
Caput I. Ostendit Scholae Latinae tripartitae Fines.
LATINam Lingvam merito magni facit Europaeus Christianus Orbis: qvia prae caeteris est Lingva elegans, et docta, et sacra, Populisqve jam, tanqvam communis Gentium interpres, necessaria.
2. Elegantia illius in soni svavitate, structurae verborum concinnitate, formularumqve omnigenarum varietate, sita est. Qvae omnia efficiunt, ut homines illius callentes libenter eā loqvantur, animiqve sensa explicent aptissime.
3. Docta est, doctosqve facit: qvia divinae humanaeqve sapientiae thesauros sibi concreditos, et intra se reconditos, gestans, hos ipsos sese intelligentibus pandit, ac propemodum omniscios (si qvis Libris hāc lingvā scriptis uti sciat) facit.
4. Sacra est: qvia titulo Crucis Christi, unā cum Hebraea et Graeca, Oracula divina expromentibus, sanctificata, variisqve Ecclesiae monumentis ita locupletata et nobilitara, ut qvemadmodum Hebraea Propheticae, Graeca Apostolica, ita Latina Ecclesiasticae lingvae jure meritō praeferat titulum: eōque ipsō etiam nomine nobis fiat venerabilior.
5. Et qvia haec eadem Romanorum Lingva, cum eorundem Imperio per Orbem dilatata, tot Gentibus nota et familiaris reddita est, ut vix alia ulla, praesertim per Europam nostram: factum inde est, ut jam veluti commercii inter Gentes vinculum, communisqve qvidam Mercurius, seu interpres, habeatur: nec agere qvisqvam qvidqvam negotii, publici praesertim, commode sit idoneus, hujus notitiā et usu destitutus.
6. Optandum igitur hanc ipsam, elegantem, doctam, hospitalemqve populis Lingvam, ab omnibus Gentibus coli; qvō ipsius ope Omnes nos ipsi qvoqve elegantes, docti, pii, hospitalesqve, fieri consvescamus: ac per id barbaries, ignorantia, profanitas, omnisqve morum asperitas, sic etiam undiqve pellatur facilius.
7. Verumenimvero qvia post illatam Latiae genti cladem, Latina lingva vernacula domi esse desiit; nec aliō, ubi vernacula esset, transmigravit (qvinimo domi ex se, per mixturam cum gentibus barbaris, Vandalis et Gothis, aliam lingvam progeneravit, Italicam:) fit ut non amplius usu et consvetudine, sicut olim, et hactenus caeterae; sed e Libris, ubi conservatur, discenda veniar.
8. Cumqve disci e Libris citra manuductionem qvandam non possit, erectae sunt, erigunturqve hōc fine SCHOLAE, ut sub Magistrorm directione Latina intelligere, loqvi, scribere, junctim assvescat Iuventus. Juventus dico, et junctim: qvia Lingvis discendis accommodatissimum tempus aetatis primae est; meliusqve junctim qvam separatim, propter varias invicem sese aemulandi et acuendi occasiones, in omnibus exerectur Juventus.
9. Scholas proinde Latinas erigi qvam freqventissimas (Vernacularum enim usum non vocamus in dubium) optandum est ideo, ut qvamplurimis Lingvae Latinae notitiā imbui nusqvam desint occasiones. Sed illas qvam optime constitutas: ut a fine, ad qvem hac Latina collimamus literaturā, neminem retardari, nedum excidere, contingat.
10. Penimus autem Latinae Lingvae, et in illam impendendi studii, finem trinum. Primō, ut sit Ingeniorum singulari qvādam ratione oblectamentum, eōqve ad ulteriora studia illectamentum. Secundo, ut sit Eruditionis realis vehiculum, cognitionisqve variarum Rerum instillatorium certissimum. Tum deniqve Vitae sapienter et actuose transigendae directorium, adeoqve praeludielegans.
11. Qvos sines asseqvi non dabitur, nisi doceatur Latinitas pura et elegans; Rebusque juncta; et per Viam brevem et amtenam.
12. Puram reqvirimus Latinitatem, ad inescandum oblectandumqve Ingenia: qvia impuris, qvalis est sordida illa vulgaris, variis variarum Gentium Barbarismis et soloecismis inqvinata Latinitas, gratiae inesse nihil potest: nausea potius et fastidium, etiam ad elegantes Authores, per inelegantem illam viam, translatis. Ut ergo Latina qvaevis Schola purum putum referat Latium, danda est omnino opera.
13. Realis autem Erudititonis vehiculum pura Latinitas sic demum erit, si Latina verba discentibus non prout Verba sic vel sic flectenda sunt solum; sed prout Rerum harum et illarum tesserae sunt, eōqve praevia Rerum cognitione, offerantur: cum paleā Verborum simul grana Rerum, cum corticibus Nucleos, cum doliis Liqvores pretiosos, intra Memoriae thesauros comportando, atqve recondendo. Verbō, prius praemonstrando Res, demum nominando; ut prius Mens reddatur sapiens, demum Lingva sapienter eloqvens.
14. Per Viam brevem et amoenam doceri Lingvam, Sapientiae junctam, optamus: qvia non Scholae discere nostros, sed Vitae; neqve consenescere circa Verba, sed penetrare qvantocyus in Rerum medullas, indeqve in vitae Negotiorum momenta, volumus. Atqve id citra molestiam et taedium, multa potius cum jucunditate: ut in his ipsis Vitae praeludiis versari volupe sit, ingeniāqve ad ulteriora studia non solum veluti deliciis illiciantur, sed et tanto alacriora reddantur.
15. Caeterum qvia Latinitatis studium in se ipso grande qviddam est, tempora reqvirens vasta, actusqve tam Intellectūs qvam Memoriae, Manusqve et Lingvae, varie iteratos: optimum fuerit id in certa intervalla, Scholamqve Latinam in certas Classes, dispesci.
16. Grande studium hoc esse dixi: qvia ediscenda sunt ad septuaginta millia Vocabulorum, si qvis omnes Latinos libros legere velit, ac intelligere. Lustrandaqve simul omnis Rerum varietas, ut adhibendis Vocibus illis omnibus occasio
page 117/118, image: s059sit: nisi aberrare a fine, doctaeqve Lingvae ductu indocti tamen evadere, velimus. Ne igitur Studii hujus prolixitas aut desperationem incutiat, aut obices aegre superabiles ponat, aut parum amoene et fructuose procedat, disting vendum omnino est in certa intervalla. Qvomodo cui longum iter est, dividere illud sibi per stationes, seu diversoria, solet; eāqve demum ratione, lassus licet subinde, cum animo tamen vires resumens, et difficultates alias post alias superans, desideratum tandem attingit terminum.
17. Enimvero intervalla haec Latini studii non fingenda sunt ad placitum; sed prout res ipsa req virit, et sibimet limites ponit. At qvomodo? Nempe qvia Discentiae opus Operi aedificatorio perqvam simile est, ab illo intervallorum hīc formam, et gradus, mutuari licebit percommode.
18. Sunt autem inter aedificandum intervalla notabilissima tria. Primum est tempus ponendorum Funda mentorum. Alterum, superstructionis Parietum, ad Tecta usqve. Tertium, instruendae Domūs suppellectile necessariāo rnamentisqve: ubi demum habitationi commoda creditur, et amoena.
19. Ad eundem modum Latinitatis purae molimentum triparmum est. Primum, qvō Lingvae totius ponantur ampla satis et firma, totam facile ac firmiter sustentatura fabricam, Fundamenta: qvae sunt tum legendi recte ac scribendi scientia; tum Vocum singularum, praesertim primigeniarum, intellectus, easqve sigillatim recte formandi comprehensa ratio, II. Dehinc, erigenda est totd totius Lingvae Structura: qvod fit, si qvis omnes derivatarum et compositarum Vocum rationes, easqve Rebus nativō sensu applicandi, et sibi invicem bene construendi, dexteritatem asseqvatur. III. Tandem venient Lingvae Ornamenta: qvicqvid scilicet ultra necessarias expressiones, superabundantis elegantiae Latina lingva possidet (possidet autem multum) id totum ad Orationem floridam, svavem, nervosam, formandum adhibendo.
20. Secundum hos profectuum gradus ponimus Scholae Latinae Classes tres: ita dispositas, ut per has gradatim eundo eatur inoffense, tuto, amoene, eo usqve qvo veniri necesse est: ad totius puta Lingvae, et qvam pariter intendimus Eruditionis, fastigia. Si modo ad fastigium hoc Scalae fuerint apte constructae, recte firmatae, adversusqve vacillationem et vertiginem, eōqve ruinae metum, loricis praemunitae. De qvibus jam.
Caput II. Latini Studii ostendit Scalas, Libellos Neo-didacticos.
IN Operum qvorumcunqve molitione sine Instrumentis nihil fit; sine Instrumentis autem bonis, nihil bene.
2. Eqvidem Scholis non defuerunt hactenus, Latinis etiam, operas suas peragendi instrumenta sua, variae formae, variiqve usūs: enimvero nunc jam ad aliter positas Metas, aliter qvoqve dispositis opus est mediis.
3. Nempe qvia Latinitatis purae Magistri non alii sunt, nec esse possunt, qvam Authores antiqvi, monumenta sua ab aureo illo aevo, qvō Latinae lingvae vigor in flore fuit, ad nos transmittentes: et vero Rerum ab illis traditarum, sermonisqve formae illis usitatae, capaces non sunt pueri: faciendum est qvod alta circum spectantibus, nec per se conscendere valentibus, solemus. Conficiamus illis SCALAS necesse est, tam INTELLECTUS et MEMORIAE, qvam LINGVAE: ut gradatim ducti eo deducantur, ubi Authorum per se jam intelligere qveant, et Res, et Verba.
4. Libelli inqvam constituamur minores, majoribus illis praeludentes: qvorum ope addiscantur Fundamentalia illa, qvibus omnia Authorum superstructa; et simplicia illa, e qvibus omnes illorum compositi sermones exstructi; et Colores illi, qvibus omnia illorum condecorata sunt.
5. Hoc si poterimus, fiet ut fundamentalibus perceptis, simplicibusqve Sermonum structuris comprehensis, et intellectā Sermonem multiforimiter pingendi varietate, Authores ipsos tam facile sit intelligere, atqve puer Alphabetarius post comprehensa Literarum elementa, eaqve in Syllabas colligendi rationem, qvemvis datum Textum prompte legit.
6. Mysterium itaqve novissimae Lingvirum Methodi totum in eo est, qvod per Libellos qvosdam artificiose concinnatos, in Authores ipsos recludatur VIA CERTA, BREVIS, AMOENA: qvae scilicet docentes ae discentes ad desiderii finem certo, et cito, et amoene deducat.
7. Scalae istiusmodi qvotnam erigendae sint (hoc est, qvot inferiores illi, Authoribus praeludentes, condendi Libelli) ambigere non amplius integrum est, postqvam Scholae Latinae Classes constitutae sunt tres. Cuilihet enim Classi proprium pensum, unius complexu Libelli assignandum venit ita, ut primus horum Lingvae totius FUNDAMENTA ponat; secundus lingvae totius STRUCTURAM simplicem et nativam absolvat; tertius corpori Lingvae ORNAMENTA et ROBORA superaddat. Eōqve primus primae Latinitatis Infantiae serviat; seundus juvet in robur adscendentem puertiam; tertius floridam ejus effingat juventutem.
8. Erunt autem iidem Libelli propriis nominibus ab invicem disterminandi, partibusqve certis, ex qvibus construi necesse habent, clare discernendi: ut unde Ingeniis lux emicare debet, illud ipsum in semetipso lucidum sit. Qvibus autem nominibus? et qvomodo?
9. Poterant haud incommode, desumptis ab opere Architectonico metaphoris, dici Primo, FUNDAMENTA Latinitatis. Secundo,
page 119/120, image: s060STRUCTURA ipsa Latinitatis. Tertio, ORNAMENTA Latinitatis.
10. Non ineleganter item ab Hortum generibus (ob culturae Hortorum et Lingvae similitudinem) mutuatis nominibus: I. Plantarium; ubi Viviradices solae, e sylva in hortulum translatae, poni solent. II. Seminarium; ubi Radicibus Surculi novi inseruntur, et se jam in arborem explicare jubentur. III. Viridarium, ubi jam virent omnia; et unde in amoenos Authorum hortos proximus esset transitus.
11. Et qvia tale gradatum Latinitatis studium motus qvidam est Mentis et Lingvae, ad majora gradatim sese permoventium, possit comparari Classis Latina prima, suis cum instrumentis, SERPERASTRIS, primum Infanti incessum fomiantibus: secunda VEHICULO, aut EQVULEO, cursum liberiorem (per terram tamen, et planis viis) permittenti: tertia denum ALIS DAEDALEIS, liberrimum jam qvendam volatum (sursum vel deorsum, altius vel humilius, ad dextram vel sinistram; porro vel retro) conferenti. Atqve sic etiam libellorum appellatio formari posset, 1. SERPERASTRORUM, 2. VEHICULI, 3. ALARUMQVE Daedalearum, LATINITATIS.
12. Retinere tamen placuit usurpari jam coeptas VESTIBULI JANUAE, ATRII appellationes: ne qvid citra necessitatem novaretur. In primis autem ideo, ut commonitorio sint, non aliō fine hos libellos praemitti, qvam ut in Authores recludant aditum: qvomodo Vestibulum, Ianua, Atrium, non sui causā sunt, sed ut introeuntes admittant, inqve ipsa Domus penetralia deducant. Ecce enim! ipsae initiales horum libellorum literae (V. J. A.) officium hujus Methodi, seu VIAE, ostendunt! nempe.
ut V-estibulum VIA in authores sint.
ut J-anua VIA in authores sint.
ut A-trium VIA in authores sint.
13. VESTIBULI enim finis est, ut legere Latina edoctis,
I. Rerum ostendantur summi Cardines, naturali ordine.
II. Lingvae doceantur imae Radices, voces primitivae.
III. Variationum Sermonis prima ponantur Fundamenta, declinando et conjugando analoga omnia exacte. Eōqve praeparentur animi ad percipiendam facilius Lingvae structuram: h. e. accessum habeant ad Ianuam.
14. JANUAE finis est.
1. Plemorem Rerum detegere seriem, nativō vultu.
2. Vocum in commune usitatarum, totius Lingvae, producere Exercitum, nativō singulurum significatu, serieqve naturalis constructionis; ut nulla vox alteri immediate juncta reperiatur, cui non per aliqvam Syntacticam Regulam cohereat.
3. Flexionum omnium, qvas sermo Latinus reqvirit (citra tamen figuratum gradum) nativas ostendere classes, formas, usus. Eōqve animum praeparare ad prompte jam capiendum omnem Elegantiarum apparatum: h. e. aditum recludere in Atrium.
15. ATRII deniqve finis erit,
I. Rerum ostendere classes easdem mutuatitiō habitu; variā scilicet transnominatione.
II. Vocum, Phrasium, Sententiarumqve recensere Transformationes varias.
III. De Lingvae Elegantiis tradere praecepta, et arcanum detegere Latinae lingvae genium. Eōqve immediate jam in Authores veniendi, et inoffense omnia permeandi, aperire viam.
16. Breviter. Vestibulum ostendet Lingvae sceleton; Ianua corpus; Atrium vitam et colores. Repraesentabitqve Vestibulum Lingvae analysin, Verba resoluta, seorsim spectata: Janua synthesin, Verba inter se constructa; Atrium syncrisin, collationem scilicet Rerum, Verborum, Phrasium, ad invicem, pro variā eorundem expressione ostendenda.
17. Viden autem fingulos Libellos trifariam dividi? Ita necesse est: qvia necesse singulos habere suum materiale, Suum formale, suamqve copulam, priora illa cohaerere facientem.
18. Materiale illud Lexicon est, Sylvam Lingvae ostendens: Formale illud Grammatica est, Sylvam illam caedendi artificium exhibens: copula illa Textus est qvispiam Res enarrans, Verbis, Phrasibus, Sententiisqve suo penso accommodatis.
19. Uuiformis igitur, suiqve per omnia similis, est Vestibuli, Ianuae, Atriiqve flructura. Quia semper hīc discemes ante se habebunt Lexicon, Verborum sensum explicantem; et Grammaticam, veborum structuras, qvā arte fiant, explicantem: et Textum, Res Mundi intelligibiliter jam enarrantem.
20. Ex his tribus contexitur artificiosa illa studii Latini Scala. Cujus latera semper duo sunt, Res et Verba: illae magis in Textu, utpote Rerum Nomenclatore; haec magis in Grammatica, utpote Verborum formatrice, spectata. Transversi autem per medium gradus, latera connectentes, sunt ipsae Verborum significationes, beneficiō Lexiti Verba Menti copulantes.
21. Restat ut de conditionibus horum Libellorum conveniat generaliter, anteqvam ad plenum construantur singuli. Prima erit, ut sint qvantum potest breves, ne nos a principali scopo, Authorum lectione, retardent diu: eōqve non diverticuli, sed semitae prorsus rectae, et speciem habeant et usum.
22. In primis autem necessarium, Vestibulum esse qvam brevissimum, compendiosam duntaxat ad Januam introductionem: nec Atrium adeō diffusum (licet diffundi possit) variati duntaxat styli exemplar dilucidum. Quae gradatio, molis respectu, etiam externe discentium oculis repraesentari poterit: si Vestibularis libellus pugillaris tantum sit, chartā in duodecim folia plicatā, Ianualis in faciem octofoliorum sese expticet; Atrialis in qvarto, ut vocant, Sed hoc minunilum sit, et
page 121/122, image: s061indifferens. [Ideoqve Hungaricis editionibus non observatum, observandum tamen proportios ratio svadet; Atrium alioqvi tomō unō commode non capitur, propter Lexici Atrialis molem.]
23. Tertio sint accurate scripti, continentes Rerum faciem veram, Sermonis autem (in qvovis gradu) exqvisitas formas, infallibilesqve normas; et deniqve directoria diligentia perpetua.
24. Qvarta conditio erit, ut propaedeutici nostri Libelli constitutos inter se limites recte observent, nec illos, et dehinc seipsos, ac disentes, turbent. Qvod erit, si Vestibulum tantum fundamenta ponat, ad structuram non festinet: Ianua tantum struat, ad Ornamenta ne excurrat: Atrium tantum sermonis ornamenta ostendat, sermones de Rebus integros Authoribus relinqvat.
25. Qvinto, scribantur omnes Methodō populari, tanqvam historica narratio qvaedam: narrandi ubiqve ordine tam dilucidō: Verbisqve tam claris, ut etiam pueris cum desiderio legi omnia possint, lecta vero cum attentione non intelligi non possint: qvippe sic demum cum usu legi poterunt.
26. Tandem, scribantur sic, ut ad propriam discentium praxin accommodata sint omnia: cum certum sit homines fabricando fabricari, Usumqve esse omnium oprimum Magistrum. Inservient autem propriae discentium praxi Libelli hi, si eadem saepius iterandi, iterandōque plenius subigendi, disponantur ubiqve occasiones: de qvo capite seqventi.
27. Addendum hīc duntaxat, In Lexicis scribendis adhibendam esse potissimum prudentiam, ut sine nausea Discipulis pertransiri possint. Quod sit, si Voces non tantum ut sese naturali ordine conseqvuntur, ita juxta invicem (ob inveniendi commoditatem) ponantur: sed et in sententiolas certas, svavem aliqvem sensum continentes, connectantur. Seorsim enim relictae Voces, pro se unaqvaeqve, arena sunt sine calce, neqve in Intellectu cohaerentes, neqve se in Memoria figentes. Redactae vero in copulam, mox lucem qvandam de se spargunt, Animumqve nostrum (rebus inhiantem) svavitate qvādam pascunt. (Exeroplō pateat. Quatuor illae Voces, Anima, Esse, Res, Ordo, tametsi jam intellecta, qvera afficiunt? Afficiunt, si illas ligate proferas, Ordo est anima rerum. Et sic ubiqve. Nos proinde totum Ianuale Lexicon in copulas reducendo, utilem Juventuti speramus navasse operam. Facturiqve idem sumus (jam jam) in Lexico Vestibulari: ut undiqve a puerilibus studiis salebrae tollantur, omnia potius illecebris scateant.
28. Quantum ad Vernaculas Versiones, utilius erit eas Latino Textui non sic adjungi ut simul in conspectu sint; sed seorsim poni. Comperimus enim segnescere diligentiam, si excitandae discentium industriae nihil relinqvatur: et in praxi fieri fucum, dum interpretari memoriter jussi latina, mox sub aspectu habeant vernacula, et viceversā. Sufficiat ergo Versiones dari paratas (in Vestibulo et Janua ad verbum, in Atrio ad sensum) qvarum ductu ut Latina reddere qveant prompty, inqvirere discant, et alternis inspectare, tam diuqve translationem tentare, donec memoriter Latina in vernaculum, et Vernacula in Latinum, transfundere sciant.
29. Ad Atrium progressis, duplex erit in Romanae Lingvae svavitates penetrandi via: puta, vel a Vernacula etiamnum, vel ab ipsa Latina jam. Avernacula: si haec ipsa qvoqve (huic vel illi genti vernacula lingva) Verborum flosculis, formulis, tropis, adagiis, allisqve ornamentis, adeo abundet, ut flosculus flosculo, gemma gemmae, ubiqve opponi possit. A Latina, si Lexicon Latino-Latinum, et Grammatica Latino-Latina, construantur: qvorum ope omnes simplices et nativas rerum expressiones, e
Janua jam notas, in elegantes commutare, qvantālibet varietate, liceat. Lusus ingeniis (si scite instituatur) prejucundus, deliciandiqve materia inexhausta. Nos posteriori modō rem instituemus, ut Atrium Latinitatis nostrum Gentibus in commune serviat: Atria vernacula sibi conficiendi arbitriō cujusvis Gentis industriae permissō.
30. Atqve sic demum (Mentibus jam pleniori luce collustratis, et ad majorum desiderium excitatis, normatōqve in omnia, qvantum aetas puerilis fert, judiciō) Veniri poterit in Authores ipsos, ad hauriendam uberiorem Rerum cognitionem, roborandumqve stili usum: de cujus ratione suō locō plura.
CAPUT III. Qvō Libellis Neo-didacticis utendi Modus amoenus delineatur.
ETiam optimis Instrumentis non procedere Opus, aut procedere misere, potest, si desit iis utendi industria. Ne igitur Instrumentorum Neo-didacticorum frustra sit apparatus, Modus illis utendi discendus est. Qvare monitiunculae aliqvot, de facili et efficaci Libellorum horum usu accipiantur, divisae trifariam. Docebo enim distincte.
I. Qvomodo ad Vsum bonum praedisponenda sint omnia.
II. Qvid in usu ipso observandum, ut inoffense procedendo profectum sentiamus in hor as singulas notabilem.
III. Qvomodo Profectus vobor andi, ut nihil semel coprehensum effluat, usumqve sui amittat.
2. Principiō cavendum est, neqvis docere hāc Methodō praesumatnisi doctus, aut certe docilis. Qviscilicet meliora aut videre ipse, et tradere aliis, sciat, aut saltem alios docendo seipsum primo et maxime erudite gestiat. Iners doctor, et ignavus, discipulos qvoqve inertes et ignavos non redder non potest.
3. Dehinc, Discipulorum qvoqve adhibendus
page 123/124, image: s062est delectus, ne alii qvam dociles, hoc est per aetatem et ingenium doceri apti, recipiantur. Truncos et stipites, materiam scilicet non seqvacem, aut nondum seqvacem, si qvis formandos suscipit, operae faciet jacturam, et pro laude auferet ludibrium.
4. Tertio: discipulorum AEmulationes diligentiae cos sunt, cotem hanc sibi suisqve jam inde ab inito deesse non patietur industrius Magister: hoc est, plures potius qvam unum, aut paucos, sibi formandos optabit. Qvae Discipulorum pluralitas, aut etiam multitudo, ut ne qvid incommodet, emolumento potius, sibi et ipsis, cedat, tria haec servet. 1. Non qvōvis anni tempore Discipulo admittat vel dimittat, sed eōdem tempore simul omnes, semel annō: ut omnes semper simul pensa inchoare, semper simul exerceri, semperqve simul ad metas deduci, possint. 2 Omnes formet, non singulos: hoc est, nunqvam Discipulorum aliqvem instituat unum solum, sed omnes in unum congregatos: ut qvicqvid uni dicitur, occasione qvācunqve, lucro cedat omnibus; et in qvocunqve errato emendatur unus, emendentur omnes. 3 Qvod ut fiat, necesse habebit scrie sibi reddere attentos omnes: ut qvicqvid aget (praemonstrando, explicando, applicando, docendo aut dedocendo) ab omnibus excipi, percipi, in succum et sangvinem converti, certus sit. Cujus rei obtinendae modus mox docebitur.
5. Qvia vero nemo bene doceri, nisi doctrinae avidus, potest (neuseabundo frusta qvid ingeras) qvaeret Magister jam ab operarum exordio Discipulos reddere, tum rei qvae suscipitur, tum laboris qvi subeundus rst, qvam avidissimos. Id autem dilaudando tum scientiam ipsam (hoc locō ligvam Latinam) tum discendi eam modum facilem, qvam nihil nisi ludum experturi sint, si fuerint gnavi et alacres. Tali persvasione ut eos impleat, fiduciamqve de bono eventu ipsemet prae se ferat, dabit ut maxime operam: certus, tales fore discipulos, qvalem se illis praebedit, excitatos si excitatum, torpios si torpentem.
6. Et qvia sine Instrumento nulla institui potest actio, videbit Praeceptor, ut aggressuri operas reqvisuis suis instructi sint omnes: hoc est, Instrumenta Classi suae debita habeant in manu ex aeqvo omnes.
7. Qvia vero Instrumentum actionis esse certum, et non fallax, necessum est, cur abit mox sub initia Classis Praeceptor Typographica sphalmata ex omnibus discipulorum Exemplaribus (si qvae in editionibus irrepserunt) tolli, h. e. in cospectu suo emendari. Cujus rei non in praesens tantum usus erit, ut nihil nisi e castigato Exemplari discatur; sed et in futurum, ut prudentiam hanc in aliis qvoqve libris imitandi, causas modumqve addiseant.
8. Et qvia Celeritatis via est, rectā ad scopum ferri, ambages et remoras sugere; nos aurem Neo-didacticos nostro Libellos ita concinnasse videmur, ut ad metas rectā ducant; recte fecerit Praeceptor, si mox in operarum aggressu monuerit, ut hos in manum sibi datos Libellos versent, alios interim missos faciant: si confundere se ipsos, et retardare a scopo, nolint.
9. Ita animis praeparatis, et qvae reqviruntur paratis, aggrediundae erunt operae, urgendaeqve instanter, prudenter tamen, ad finem usqve. Cujus Prudentiae leges erunt gener aliores et specialiores: explicandae hīc ordine, sed breviter.
10. Ante omnia, qvia gradatim ire est sapienter ire; Libelli autem nostri nihil nisi gradatae qvaedam Ingeniorum scalae sunt; cavendum ne qvid persastum fiat, sed qvomodo disposita sunt omnia, ita pertractentur omnia: Vestibulum ante Ianuam: Ianua ante Atrium: demum Authores. Et in qvolibet Libello nostro rursum omnia sic, qvomodo se in vicem conseqvuntur. Lexicon primum; dehinc Regulae, seu Grammatica: demum Rerum descriptio. Cujus occasione omnia in Lexico et Grammatica comprehensa repetendi tam erunt occasiones perpetuae, ut omnia sermonis artificia omnibus hāc viā institutis non innotescere, impossibile suturum sit. Verum de his specialius in Libellorum nostrorum Introductoriis monebimus.
11. Secundo, qvia ORATIO, circa qvam Lingvarum studium occupatur, RATIONEM qvoqve et OPERATIONEM includit, ut novissima Linguarum Methodus docuit: semper in Lingvae Latinae Studioso tria simul esse formanda, MENTEM, MANVM, LINGVAM, meminerit bonus Praeceptor. Meutem: ut qvicqvid discit (N. B.) id primum intelligere, dehinc dijudicare, tandem memoriae mandare, discat. Manum: ut qvicqvid intelligit, exprimere etiam scriptō, h. e. praemeditase, sciat. Lingvam: ut qvicqvid intelligit et meminit, exprimereqve calamo novit, etiam ad extemporaneum usum promere sciat, ore. Ita procedendum erit semper, gradus hi confundendi nunqvam. Nam Intelligere facillimum est: qvippe qvod unō Mentis actu, attentione, peragitur. Imitari manu, difficilius: qvippe qvod theoriae praxin superaddit. Facilius tamen est qvam proloqvi ore: qvia dat praemeditandi spatium, et Lexicon Grammaticamve consulendi moram. Lingvā prompte res effari, difficillimum est: qvippe qvod multam praereqvirit praxin, ad promptum usqve habitum.
12. Tertio, qvia Didactica vera Discenti laborem, Docenti directionem, mandat: nihil hīc aliter fiat, qvam ut Discentes semper omnia ipsimet agant; Docentes autem semper omnia discipulis agenda praemonstrando offerant, agentibus attendant, agere nescientes dirigant, aberrames emendent. Ita utrisqve qvod jucunde agant non deerit: Discipulis sub perpetua directione facile progredientibus; Magistris autem a recte progredientiu~ alacritate, bonōqve profectu, voluptatem capientibus. Praemonstrationum igitur et scriptionum,
page 125/126, image: s063Praenuntiationumqve et enuntiationum, Repetitionum deniqve et recitationum exercitiis, fervere volumus totam nostram Latinam Scholam. Qvomodo si perpetuo procedetur, praxi ipsā captivabimus mentes vagas, ut non HOC AGERE, et qvidem citra taedium, non possint. Quō obtentō, discipulorum Mentem Rerum cognitione non tingi, Manum vero et Lingvam, et Memoriam, ad promptos usus non expoliri, impossibile fuerit.
13. Qvarto, Qvia circa Rerum initia potissimun attentione opus est, magna prudentiae pars erit, ne qvid sub initium cujusqve rei peccetur, cavere. Non qvia hīc peccare turpius sit qvam post, sed qvia nocivius ad conseqventia: error qvippe parvus ab initio crescit progressu, aliosqve generat ex se plures. Ergo sub initia semper lente: non multa, sed multum. Atqve si qvid vitii se immiscuit, emendetur mox in ipso errandi actu, ne radices agat. Nempe non major est prima recte addiscere labor, qvam addiscere prave: et tamen illius tantus usus, hujus tanta noxa! Invigilandum proinde, ne prima fundamenta male ponantur, in seqventium ruinam.
14. Qvinto, Qvia perpetui scientiae duces, firmissimaeqve bases, Sensus sunt, continendi ergo in attentione semper: atqve ut contineri qveant, illecebris suis proritandi perpetuo. Qvomodo autem? Eqvidem tota Methodus haec Sensuum excitativa est, qvia tota practica: qvod enim qvis agit ipse, non attendere non potest. Verum qvid faciemus, ut etiam anteqvam agunt attendant? nempe dum Praeceptor Exemplum praemonstrat, Praeceptis illustrat, Imitationem docet? Respondeo. Ars haec, Sensus captivandi, in eo tora est, ut Praeceptor nemini uni loqvatur, aut aliqvid praemonstret: semper omnibus simul. Constitutus ergo in Cathedra, aut loco editiore, semper (1) Oculos eircumferet, neminemqve ahud agere, qvam in se vicissim oculos defigere, permittet. (2) Attentionem juvabit, qvotqvot potest modis: sermone scilicet, gestu, picturis in Tabula; eōqve Cretam sibi nunqvam deesse patietur; Tabula vero ad Cathedrae parietem pendebit semper. (3) Qvicqvid ipse aget, Discipulos intueri semper jubebit omnes: inter operas subinde, sermone interruptō, dicens, Tu, vel Tu, qvid modo dixi? Repete hanc vocem, vel phrasin, vel sementiam. Tu, dic qvā occasione huc ventum est? Et similia, pro cujusqve Classis profectu. Si qvis non attendisse fuerit deprehensus, increpetur illico: sic attentionis studium acuetur omnino. (4) Similiter, si unum aliqvem interrogasti, et is haeret, ad secundum, tertium, decimum, trigesimum, transili, responsum urge, qvaestione haud repetitā: omne id eō fine, ut qvicqvid uni dicitur, attendere, capere, rapere, consvescant omnes. (5) Fieri etiam potest, ut si qvid reddere neqveat unus et alter, qvaeratur ex tova Turba. Et tum qvi primus, aut oprime, responderit, collaudetur in omnium conspectu, ad excitandam aemulationem. (6) Dum e libro qviddam praelegitur, aut transponitur, inspectare suos jubeantur singuli: ut sive abrumpere lectionem, aut explicationem, sive continuare jussus fuerit, hic et ille, possit illico. (7) Qvoties autem Scriptio, vel Orthographia, aut simile qvid, docetur; accedens ad Tabulam, et omnibus inspectantibus, imitamen tentare jubeatur, jam hic jam alius, nullō ordine: ut sibi metuat qvisqve, eōqve attendant omnes. Tale Attentionis exercitium qvotidianum (ab initio lentum, semper accuratum) non poterit non inducere Sensus perpetuo Rebus (qvae in praesens aguntur) obvenendi habitum; rem in totam vitam (NB.) usūs magni.
15. Fuerunt Monita gener alia, docentibus et discentibus qvotidie, qvicqvid agunt, observanda: monenda insuper qvaedam sunt specialius, qvid agendum et qvomodo, (1) dum Res, aut rerum Exempla, praemonstrantur et explicantur. (2) dum Praecepta et informationes, de Rebus aut Vocibus, inculcantur, (3) dum Imitatio et praxis urgetur.
16. Mentem formandam esse prius, qvam Manum et Lingvam, dixi paulo ante, et repeto qvam altā possum voce: ut exaudiant Juventutis Formatores, et vulgatum nimis, perniciosum tamen nimis, peccatum, Lingvam juventutis, aut Manum, sine Mente formandi, peccare dediscant. Mente prius fieri Sapientem necesse est, si ad sapientem Eloqventiam formari volumus Lingvam: juxta nota illa Veterum oracula.
Nemo eloqvens esse potest in eo, qvod nescit. Et
Qvodque parum novit nemo docere potest. Item
Verbaqve praevisam rem non invita seqvuntur.
Negavit Cicero eum se posse docere Dicere, qvi nesciat Loqvi: Nos negamus nos posse eum (methodō verā) docere Loqvi, qvi nesciat Res, de qvibus loqvendum est, Nosse. Quia non Psittacos, Picas, Sturnos (sonos scilicet etiam sine mente dare dociles aviculas) formare instituimus, sed rationalem Creaturam: cujus est Intelligere omnia, propter meliorum delectum; Deligere autem meliora, propter praxin: Eloqvi demum illa omnia, ad propagandum verae rerum intellectionis, electionis, actionisqve usum. Praeterea, Loqvi est doctrinae qvaedam species (informat enim de re qvapiam, ignota illi cui loqvitur, qvisqvis loqvitur): atqvi docere qvod qvis parum novit, nemo potest. Ergo Nosse prius doceatur Omnia, qvi ut Loqvi qveat de omnibus, totam discit Lingvam. Praevideatqve prius Res accurate, ut Verba seqvantur non invita, et accurate, cuicui de Rebus sermocinandum erit unqvam. Docui alibi, divinae Methodi esse partem, Res prius contemplari qvam nominare, aut de iis loqvi: ita qvippe in prima humanae Sapientiae Schola, qvam aperuerat in Paradiso DEUS, mandatum fuit, Gen. 2. Ab hac idea nī aberrare volumus, qvicqvid illud est, de qvo Loqvi nostros docemus, id prius sistamus eorum oculis, aliisve sensibus, ut Conceptus fiant clari, veri, Rebus ipsis adaeqvati: demumque Lingva, qvod Mens intelligit recte, expromat et expnmat recte
page 127/128, image: s064Qvod volo hoc est, ut Rerum Nomenclatura doceatur per autopsian, id est, ad ocularem Rerum ipsarum demonstrationem. Exempli causā; cum docentur Solem, Lunam, Planetas, Stellasqve fixas, et Galaxiam, et Polos Mundi etc. nominibus disting vere suis, ut eductis in Coeli prospectum Res illae commonstrentur. Dum res Botanica tractatur, producantur similiter in Hortos, Campos, Prata. Sic alia. Qvod si res qvaedam apud nos haberi neqveunt, ut per se spectentur, sistantur discentibus spectandae illarum Imagines, seu sculptae de materia solida, seu pictae saltem; ut Globus Terrae, Palaestinae situs, Elephas etc. Qvum autem de Autopsia loqvimur, non de solo sensu Visūs intelligenda haec sunt: caeteri Sensus suis pariter informandi sunt objectis, Auditus Sonis; Olfactus Odoribus; Gustus Saporibus; Tactus item iis, qvibus affici solet. Ut sic totam Rerum circumferentiam radios suos in Hominem, tanqvam centrum suum, reflectere, Hominemqve omnibus ad sapientiam erudiri, pateat. Mysterium my steriorum hīc detegitur, Sapientiae tirones compendiose, h. e. sapienter, ad sapientiam promovendi. Nec alia ratio est eorum, qvae ad imitandum discentibus (seu Manu seu Lingvā) proponuntur, nisi ut illis in omnibus praeludatur: praemonstrando ad oculum, aliosqve sensus, qvomodo unumqvodqve scribendum, legendum, pronunciandum, formandum, componendum, distingvendum etc sit: attente id inspectantibus et auscultantibus discipulis. Profecto enim vidisse bene praxin bonam (cujuscunqve rei) didicisse illam erit.
17. De Praeceptis hoc monendum est necessario: Frustra illa, imo damnose, adhiberi abstracte, anteqvam Res ipsae, de qvibus observanda praecipiuntur, bona ex parte praenotae sint. Ut enim non possum colligare prius Mergetes, qvam demessuero culmos; et commensurare corpori Vestem, qvam habuero pannum; et disponere per Bibliothecae loculamenta Libros, qvam eos mihi compatavero: ita nec faciendi Sermonis Regulas ostendere, anteqvam Sermonis congessero materiam. Optimā igitur ratione nos Grammatica praecepta ad Libellorum calcem reposuimus: ut qvomodo formatus sit, imitandoqve formandus veniat, non prius doceantur nostri, qvam exempla formati vidissent omnigena. Tum demum enim et facile, et clare, et solido cum usu, praeceptorum ac regularum percipient sensum et usum. Praesertim si inter operandum, et aberrandum, saepe inclamet Magister, Non ita jubet Regula! Recita illam. Ecce hoc vult! ita age! Ecce additur observatio! Ecce hoc excipitur a Regula etc. Impossibile fuerit ita procedendo, usuqve ipsō praeceptorum sensum inculcando, non lucescere, non Iusum videri, omnia.
18. Iam imitandi facilitatem facile qvoqve discipulis conciliabit Praeceptor, si facienda semper doceat faciendo: h. e. ipsemet ubiqve praeeat. Ubiqve effingendo (sive manu, sive lingvā) qvicqvid ab illis recte vult effingi: attente illis inspectantibus, auscultantibus, et si qvid nondum clare percipiunt interrogantibus, mox vero tentantibus idem; et qvidem tamdiu, donec haud aberrante sensu comprehensum unumqvodqve recte imitentur. Ubi magnae artis est, singularisqve tum prudentiae tum in discipulos amoris, Scire ac velle ubiqve infirmitati condescendere, cum balbutientibus balbutire, cum trepidantibus trepidanter agere, donec difficultates superatae sint. Non puduit Romanos Imperatores milites suos, ut alacriores ad omnia haberent, Commilitones vocare suos, deqve negotiis tanqvam cum sodalibus tractare: et cur Ludimagistrum literarum cum literarum tironibus, tanqvam cum collusoribus suis agere pudeat? Notum enim est, pueros a pueris, discipulos a condiscipulis, qvidvis arripere facilius, qvam ab aliis: id qvod evenire verisimile est, tum ab animi nullo metu constricti praesentia, tum qvia nullam difficultatem suspicantur in eo, qvod alterum sibi haud disparem nosse, et posse, vident. Sub ferula rursum plagosi alicujus Orbilii nihil nisi hebescunt pueri, qvia metu trepidant, qvid et qvomodo agant ignari. Ergo Praeceptor bonus ubique discipulis condescendendo praemonstrabit primum, qvicqvid agendum est, dilucide; tum qvasi sollicitus, qvomodo negotium sit aggrediendum, animabit se et illos. Mox id in conspectu illorum tentabit: jam aberrando, erratumqve mox corrigendo; jam recte effingendo, et tanqvam re bene gestā exultando: ut discipulus, qvomo do unumqvodqve incipiat, procedat, finiatur, omnino videat. Demum jubeantur ipsimet imitari: atqve si aberrant, corrigere seipsos. Si etiamnum nesciunt, Praeceptor ostendat; et mendam scilicet, ex mendam tollendi modum. Si deniqve recte, applaudat, crebriusqve iterari jubeat: donec ex actionibus crebris proveniat habitus, et agendi celeritas. Ita Lingvae fundamenta, ex veris principiis cognita, facient, ut postea lusus videatur omne id, qvod principio videbatur arduum opus.
19. Hactenus de modo Latinam lingvam e datis libellis instillandi: seqvitur qvomodo comparata hāc ratione Lingvae scientia roboranda sit. Et primum qvidem intra Memoriae: thesaurum, ne qvid semel comprehensum effluat: cui rei Repetitiones crebrae, et Examina, servient. Deinde in calami usu: qvō Styli exercitia conferunt. Tandem in extemporaneo lingvae usu: qvem Colloqvia perpetua absolvunt.
20. Haud abs re dictum est, Ea solum scimus, qvae memoriā tenemus: ut necessarium plane videatur Latinitari hāc Methodō dantes operam ad ungvem ediscere, ac veluti stilo ferreō menti insculpere, omnia qvae Libelli nostri offerunt: electa enim sunt, ordinata sunt, ad formam solidi fundamenti, qvicqvid superstruetur sustentaturi, redacta sunt. Nec tamen propterea qvidqvam eorum vi, aut praecipitanti festinatione, Memoriae infarciendo; omnia tantum sensim instillando; h. e. crebris lectionibus et relectionibus; scriptionibus et rescriptionibus, versionibus
page 129/130, image: s065et reversionibus; in summa, iteratiombus et repetitionibus, ad praescriptum ob oculos positum ita et tam diu continuando, donec inspectare Libros pertaesi ipsimet abjiciant, et memoriter operari, recitareve, malint. Cujus rei occasiones, modosqve, non intermittemus specialiter ostendere, inter tractandum qvemvis seorsim libellum nostrum. Hoc generale monitum observetur hīc loci: ut qvōvis die horā ultimā repetantur per concertationem omnia eā die acta; et qvāvis hebdomade horis ultimis omnia totā hebdomade acta. Ita solā crebrā, jucundāqve, eorundem reventilatione, omnia ingeniis reddentur familiarissima, memoriaqve fiet indies capacior, et omnia commissa reddere promptior. Nec tamen in reddendo necesse est ordinem Vocum, aut Sententiarum, reqvirere anxie: cum vix futurum sit, ut ordine hōc, qvō in libellis istis descripta sunt, unqvam in vita usurpanda veniant. suffecerit intelligi omnia sigillatim.
21. Adjungenda sunt Repetitionibus Examina; qvae annon repetitionibus qvoqve ipsis fucus fiat, ostendant. Fit enim: qvando puer aliqvid recitare scit, cujus nec sensum intelligit, nec usum. Qvomodo igitur hoc innotescet? Facillime. Vis utrum didicerit aliqvid, scire? Recitare jube, mox videbis. Vis, utrum intellexerit, nosse? variis analyticis qvaestionibus eum adorire, patescet: mutatā etiam subinde ipsius qvaestionis formulā, ordine, statu. Vis, utrum eorum qvae didicit teneat usum? Id imperata extemporanea praxis illico ostendet.
22. Exercitiorum styli haec ratio erit expedita. Primum, ut nihil detur elaborandum (sive ex altera lingva in alteram vertendum; sive in eadem variandum, aut dilatandum, aut contrahendum) cujus non jam ex anteactis habeant et paratam materiam (Voces, Phrases, Sententias etc.) et praenotam formam (Praecepta et Regulas:) ut nihil nisi a theoria praxin reqviri pateat, rationalem puta, accuratam, promptamque eorum qvae nōrunt imitationem. Qvare ab operarum initio Exercitiis styli nulla Classis oneranda est: demum post pertransitum realem Textum, et Lexicon, Grammaticamqve: hoc est, sub finem classis unō et alterō mense: Qvod valde notari volo. Demum enim et valde facilis, et per omnia utilis, haec styli exercitatio futura est.
23. Alterum hīc monendum est de ratione Exercitia haec revidendi et corrigendi, ut magnō usu fiat: nempe ut Revisio et Emendatio instituatur in publico, hoc modō. Recitet compositionem qvisqve suam, aut ostendat, audientibus et spectantibus (unā cum Praeceptore) Condiscipulis omnibus. Sitqve fas, cuicunqve aliqvid non recte factum videbitur, interloqvi, monere, interrogare. Si nemo vitium animadvertit, Praeceptor subsistere jubeat, attendereqve omnes, an hoc vel illud recte sic usurpatum putent? Ubi primae respondendi partes ipsius sint, qvi censetur, ut se ipsum castiget si potest. Sin, proximus aliqvis; aut qvisqvis potest, ex tota turba. Si nemo, demum Praeceptor, non errorem tantum ostendet, sed et erroris causam, seu occasionem, per qvam eō prolapsum animadvertit, deteget. Hoc demum erit sic emendare, ne corruptela redire facile possit.
24. Exercitiorum tamen Linguae ac Oris, summa qvoqve habenda est ratio: qvia qvemadmodum Cantor saepe cantando, Pictor pingendo, Textor texendo etc. optime fit, ita et Sermocinator sermocinando. Unde opinio illa qvorundam inolevit, Lingvas usu solō, sine praeceptis, facillime disci: optaruntqve nonnulli, Monarchae alicujus liberalitate condi aliqvod Oppidum, aut saltem Coenobium, ubi omnes inhabitantes nonnisi purum putum Latinum sermonem sonarent: rati hāc ratione aeqve facile purissimam Latinitatem addisci posse, atqve vernaculam qvamcunqve vel unius anni spatiō edisci videmus. Non errant, qvantum ad loqvendi promptitudinem, quam a qvotidiano usu venire necesse est. Sed qvia Latina ejusmodi Respublica non datur, et hactenus frustra optata est, nec sperari facile potest: qvid prohibet Scholam nostram, rationabiliter institutam, hāc etiam parte ita conformare, ut Latii veram qvandam repraesentet faciem? Poterit enim: Nomenclaturā Rerum constitutā plenā, loqvendiqve formulis ita congestis et digestis, ut ad omnem usum in prompu sint. In Classe qvidem secunda, ad necessarias omnium animi Conceptuum expressiones; in Classe autem tertia, ad elegantias usqve. Nulla hīc subesse poterit difficultas, nedum impossibilitas, si recte res constituantur. Nempe si (1) Docentes ipsi exemplō praeeant perpetuo, nec inter se (audientibus discipulis) nec ad coetum totum, aut seorsim qvemqvam, aliō qvam Latinō usi ore. (2) Dehinc, si discipulos pariter, tum inter se invicem, tum ad Praeceptores suos, aliō qvam Latinō sermone uti prohibeant: seu bene seu male ab initio, pergant tamen balbutire tirones, donec sermo eorum balbutiem, barbarismosqve et soloecismos eluctatus, Latini sermonis induat vultum. (3) Et qvia prohibitio nuda vix eos a vernaculis confabulationibus, ad minimum clandestinis, retrahere poterit, instituantur Latinitatis custodes, Signa qvaedam lignea, vel chartacea, qvae praevaricatori tradantur illicō. Et penes qvemcunqve fuerit, recitare cogatur (ad mensam in convictu) extraordinarii aliqvid; penes qvem autem pernocta verit, duplō tantundem. Qvia vero Custos ejusmodi toti numeroso Coetui non sufficeret unus, constituantur tot, qvot fuerint contubernia; ut nusqvam Lingvae custodia desit. Qvam cum simul purae Latinitatis speculatricem esse expediat, vocent Emendationis signum, sive Priscianomastigem. Qvem esse optem libellum e charta pura compactum; in qvem semper consignetur nomen ejus, cui traditur; et admisse culpa, ob qvam traditur. Ita crescet Erratorum Catalogus (sive barbarismi fuerint, sive Soloecismi, sive Xenismi, Hungarismi, Polonismi, Germanismi, etc.) qvem saepius revidendo,
page 131/132, image: s066et ubi maxime lingva labatur recogitando, non labi discent. Praesertim si poenae gradus constituantur: nempe ut primum contra Regulam aliqvam peccantis mitior sit; iterato in eandem incurrentis, gravior; tertio in eundem lapidem impingentis, gravissima. Qvippe indicio erit extremae cujusdam supinitatis, pluries ictum non resipiscere tamen. Talem constitui Priscianomastigem perqvam erit utile, ut ab iterandis iisdem lapsibus cavere totus Scholae populus discat promptius: potissimum vero ad facilius eluctandos Hungarismos, Polonismos, Germanismos, aliarumqve gentium idiotismos, qvibus Latinitatem corrumpi certum est. Ita Priscianomastix non tam erit admissae mendae poena, qvam non admittendae remedium. Qvia vix qvisqvam hunc nactus temperare sibi a percurrendo, et perlustrando, poterit: ubi sua et aliena recognoscens errata, cavere discet. Qvod ad obtinendum, ut Schola nostra non tantum Latinis vocibus personet undiqve, sed et ad puri Latii formam magis magisqve se disponat, proderit.
CONCLUSIO.
HABES, Sapientissime Musarum Patrone, Scholae Latinae qvalem instirui optas, et nos jam in DEI nomine inchoabimus, Delineationem: qvantum ad metas, mediisqve utendi modos faciles et jucundos: qvibus qvaeritur, ut discentes ac docentes non prius laborum taedia, qvam super atorum laborum fructum et gaudia, persentiscant.
2. Utrum sic jam tandem asseqvuturi simus vota nostra, ostendet propediem praxis ipsa: ad qvam veniri, me praesente, gaudeo.
3. Aliter paulo de his ego antea, in Methodo lingvarum novissima, disserueram, hīc tamen, nisi ominia fallunt, melius: qvia brevius, et ad praxin accommodatius. Nempe tentata domi praxis melius nos iterum prospicere in nonnullis docuit. Ita enim vero fit: Artifices docendo discunt, et exercendo proficiunt. Male cum Literarum studiis ageretur, si non per ipsos qvoqve errores proficeremus, et errando non errare addisceremus.
4. Agnosco jam, nimiam diligentiam non esse utilem: subindeqve dum operose laboramus extricare omnia, ipsā prolixitudine intricare magis, si non Res ipsas, Sensus tamen nostros, in spinis diu versari fastidiosos.
5. Inter Inventionum laudes celebrari Facilitatem (cum difficilia pro impossibilibus, aut certe inutilibus, habeantur) scibam: eōqve: meis circa Methodum emendandam moliminibus finem hunc, ut OMNIA SPONTE FLUANT, ABSIT VIOLENTIA REBUS, fixeram, opusculorumque ipsis frontispiciis id praefixeram: et tamen scopum illum nuperis illis moliminibus non attigisse, ob solam apparatuum prolixitudinem, expertus sum. Nunc asseqvi spero: ut tandem Latinis in Scholis omnia qvam pridem breviora, simpliciora, lucidiora, eōqve fluidiora, et vere ad instar Automati cujusdam, haberi qveant.
6. Annon tamen forte calidum etiamnum illius Methodi (qvam esse novissimam, h. e. invariabilem jam, et immotam, optavi) desiderium aliqvomodo fallat, praxis nobis jamjam ostendet. Certi ego aliqvid dare, et posteritati relinqvere, opto: sed Certitudo rerum sine Experientia nulla esse potest: nec Experientia sine tentato sic vel sic rerum usu. Theoria nuda facile pro certis venditat haec et illa: sed fidentius commendabuntur, qvorum erit factum periculum. Audentius itur, qvā pedibus facta est via, qvam qvā oculis. Omnes Mechanicae artes ab experimentis demum qvaerunt, et inveniunt, perfectionem suam: dum a multis multa, saepe et varie, tractantur et retractantur, peccantur et emendantur: dumqve prima mutantur novissimis, et pravis ubiubi deprehensis substituuntur recta.
7. Faciam dissertationis hujus finem, postqvam aliqvid attigero de Authoribus. Qvia enim libellos nostros, Scholamqve nostram, ita disponi ut in Authores Latinos VIA sint, protestari sumus toties: nisi jam per hoc Lingvae Latinae Vestibulum, per hanc Januam, per hoc Atrium, in ipsa Authorum Palatia intromittimus, qvos ducendos suscepimus, aeqve ridiculi videbimur atqve illi, qvi ad Vrbem qvandam operose qvaesitā, inventā, peractāqve viā, non ingrediuntur tamen. NB. Nolim nos qvis tam ineptos existimet, qvi vel his et hujusmodi libellis absolvi Eloqventiae studia somniemus, vel Juventuti tale qvid imaginandi ansas objicere velimus. Manuductionem hanc esse ad Authores pergimus protestari, ad inde colligendum Rerum thesauros: qvippe sine vero Rerum intellecta nunqvam sibi vera vere constabit Eloqventia.
8. Quid ergo jam futurum est Ingeniis, per haec nostra traducti? Resp. Duplex est via. Aut enim permittenda sibi jam sunt, ut sine cortice nare tentent (poterunt enim certe jam non mergi) qvosvis bonos pervolutando Libros. Aut retinenda etiamnum in Scholis, ubi nova sub directione novas inchoent operas: nempe ut veluti emissae alveariis Apiculae, Authorum pervolitare prata, delibare obvios flosculos omnes, ex omnibusqve colligendo mella, comportare in Excerptorum et Memoriae alveos, contexereqve sapientiae favos, sapiente Magistro duce, discant, donec id qvoqve ipsum per seipsos pulchre calleant. Ad minimum igitur addi potest Classis qvarta, in qva primō trimestri ad formandum stilum qvotidianum humilem, aut etiam paululum assurgentem mediocrem, adsvefiant. Alterō Orationes illas selectissimas, qvae ex Latinis Historiographis in unum Syntagma collectae, unōqve editae volumine simul exstant, cum Ciceronianis aliqvot Orationibus: unde styli diffusi et sublimis exemplar et stimulos sumant nostri illi minutuli Cicerones. Tertiō semestri lustrare possent Poetas aliqvot (Ovidium, Virgilium, Horatium) ligati styli causā. Tandem Laconicos scriptores, Senecam inprimis et Tacitum. Tum enim demum vidisse Latium, Parnassumqve, et Helicona, jactare posset, qvi hāc transisset. Essetqve occasio tradendi
page 133/134, image: s067praecepta de conscribendis Epistolis, et componendis Orationibus, et fingendis Poematibus, et imitandis eleganter, si qvis natura eō feratur, Liconismis.
9. Verumenimvero qvia Heroicae Tuae Cogitationes altius tendunt, Tuamqve illustrem Patakinam Scholam septem totis instrui vis Classibus, per qvas transeuntibus Rerum etiam sublimiorum instilletur cognitio, qvam qvalem antiqvi illi Scriptores, sermonis Romani artifices (utpote gentiles, veri DEI, veraeqve Sapientiae, expers turba) ingeniis propinare possunt: non videtur philologicas augendi Classes ulla nos urgere necessitas. Nempe qvia et damnosum foret Realia studia, styli causā differendo, retardare Ingenia; et commode qvicqvid ad Styli perfectionem desiderari adhuc videatur, Rerum ipsarum studiis interseri ita potest, ut horis successivis, aut certe pomeridianis, exerceatur. Consilium itaqve de Authorum lectione prudenter dispensanda, eō usqve differre liceat.
10. Interim dum ista fiunt, hanc Latinae triclassis Scholae Delineationem ita TIBI, MOECENAS, trado, ut commendem simul: ne heroicus illeTuus in provehendis hāc parte Juventutis commodis impetus, nostrumqve circa illa Tuā voluntate susceptum officium, frustra sint. Consilia bona, si nemo pateat, sine usu sunt. Nemo autem paret facile, abiubi aliqvid insveti paecipitur: qvia deteriora mutare melioribus trium literarumTyrannus, MOS, non permittit.
11. Qvaerendi proinde fuerint novo Vino novi Utres, novae Viae novi duces: qvi meliora aut per se videant, aut monstrari sibi non aegre ferant, conspectisqve optimae viae vestigiis gnaviter insistant. Qvales undecunqve haberi possunt, praemiis sunt alliciendi, exhortationibus acuendi, intervisioneqve crebrā, ut ad leges omnia fiant, urgendi.
12. Claudo, sermonesque meos votō obisigno. Qvō autem votō? Athenae olim Graeciae Musaeum dictae fuerunt: ego ut TUA haec, altius jam jam TE jubente exerens caput Schola, Latinae in Pannonia Athenae audiat, opto! pariturae Tibi ad posteritatem famam, Posteritati per Te delicias, Patriae praeter ornamentum utilitates infinitas. Ita eveniat! Tu autem Vale, Vive, Vige, Heroum flos!
Eruditionis Scholasticae Pars Prima, VESTIBULUM, Rerum et Lingvarum fundamenta exhibens. SENEC. Qvaest. Natur. VII. Cap 31. RERUM natura sacra sua non simul tradit. Initiatos nos esse credimus, in Vestibulo ejus haeremus.
JOHANNES COMENIUS, STEPHANO TOLNAI, In illustri PATAKINA renuntiato Classis primae Praeceptori primo, Salutem, et divinam Benedictionem!
ERgone sic fata tulerunt, mi STEPHANE, ut Illustris haec, in desideratum melioris Methodi ordinem redigi coepta Schola, Te primum ordinarium primae suorum militiae salutet ducem? Non invideo debitum Virtuti Tuae honorem: ob qvam tum Ipse ego, DEI et Celsissimorum Principum voluntate nuper huc delatus, TE inter primos amore complecti coepi; tum Alii, cum primae huic Classi idoneus qvaereretur Moderator, unanimiter in Te conjecerunt oculos, suffragiisqve suis huc promoverunt, ut angulares ponendi Latinitatis lapides Tibi demandanda videretur provincia. Gratulare Tibi, amice, de tot tamqve honestis de Te judiciis. Nec Te qvidqvam moveat, qvod qvibus seqventium Curiarum committenda erit, cum DEO et die, praefectura, Te ideo videbuntur altiores, qvia Discipulis a Te egressis altiora Scientiatum semina
page 135/136, image: s068instillare debebunt. Tuum enim Tibi nemo jam praeripiet honorem, primum TE hīc meliori methodo Juventutis Formatorem fuisse salutatum: neqve post hac ad alias Classes aditus, nisi per Tuam, patebit. Qvin et rem ipsam si intueamur, nihil est cur sibi qvisqvam primae aetatulae formator magis displiceat, aut illum inseqventes sibi magis placeant, qvam inter Opifices fieri consvevit: dum alii AEdificio fundamenta ponunt; alii fundamento parietes superstruunt, alii Conclavia exornant, alii demum fastigia imponunt. Unum enim idemqve Opus agunt Omnes: pariter de laude participaturi, si pari diligentiā omnia sua peracturi. Neqve si concertamen permittatur, determinare foret facile, utris plus laudis aut praemii, primisne illis an ultimis, debeatur: cum superiora plus qvidem apparentiae, at inferiora plus soliditatis, AEdificio conferant: usqve adeo, ut superiora illa sine his inferioribus non essent; sineqve recte positis illis, corruerent. Ut tandem ad inferiora plus redeat laudis, qvia plus usūs: qvippe qvae suā vi stant, et superstructa sibi suo robore sustentant: haec autem sustentantur tantummodo, et qvod habent aliunde habent. Nec est in Bello, curse inferiorem credat Legio, qvae in hostem immissa primum vim ejus infregit; prae Legionibus illis, qvae instando plenius hostem prostraverunt: Victoria enim communis est. Qvinimo plus eorum laudari solet fortitudo, qvi primō hostili robore fractō hostem vinci posse fecerunt, qvam qvi debilitatum jam vicerunt. Nec inter nutritiva Corporis nostri membra (stringam id qvoqve obiter) ideo Bucca et Ventriculus Hepati, Lieni, aliisqve interioribus, honore cedunt, qvod assumpta Alimenta illa qvidem primum excipiat, et dentibus conterat; Iste vero coqvere, et per majora dividere, incipiat; haec demum plenius concoqvant, subtiliusqve digerant. Nutritio siqvidem una eademqve est, diversā sic diversorum membrorum operatione peragenda, ut aeqve necessaria omnia sint, nec prioritatem aliam praeter temporis admittant.
Verum mittamus hoc: qvod attingere non ideo volui, qvasi Te ambitiosum, et statione qvā Te divinae providentiae vis collocavit non acqviescentem, suspicer: sed ut Tibi de his honoris primitiis gratuler, et imprudenti alicui Spartam Tuam, apud Te vel apud se, extenuandi occasionem praecīdam.
Ad rem venio, ut Te hanc Tuam, qvam nactus es Spartam, ornare doceam. Feres enim tamen hac palaestra novitius moneri confidenter, qvomodo solent ab Architecto, idearum AEdificii non ignaro, conducti Operarii. Leges qvidem Methodi generales alibi habes descriptas, repeti eas hīc nihil est necesse: necesse de speciali prudentia, in Tuis hīc specialibus pensis adhibenda, moneri.
Accipis Tu in Classim Tuam (et accipies post hac) primos Latinitatis tirones: legendi qvidem et scribendi vernacule non ignoros, nec tamen adhuc accurate habitum asseqvutos. Hos igitur qvousqve deducere habeas, et per qvam viam, et qvibus elegantibus compendiis, non ignorandum Tibi est.
Scopus Vestibularis Tuae Classis (ita enim appellabimus) est; Praeparare Latinitatis Tirones ad Ianuam, et per hanc in Atrium Latinitatis ita ingrediendum; ut hoc ipsum Latinitatis studium toti Sapientiae Studiorum cursui felicius absolvendo potenter serviat. Cujus praeparationis septem sunt veluti gradus.
1. Latina omnia (typis et manu scripta) legere posse prompte, sine haesitatione ulla.
2. Pronuntiare omnia recte et articulate, citra Accentuum corruptelam, et Literarum absorbitionem.
3. Scribere qvoque manu promptā, et characteribus qvam potest pulchris, indistortis, mutuo non implicatis, sed undique distinctis ac legibilibus. Qvales cum tui sint, ideo etiam Te huc elegimus, ut multos reddas tui simillimos.
4. Ediscere lingvae Latinae Radices, recte intellectas, recteqve rebus suis applicatas.
5. Addiscere his respondentes Voces Vernaculas: applicandas itidem recte, tum Latinis vocibus, tum Rebus ipsis.
6. Declinare et Conjugare omnia analoga exacte.
7. Et qvia Libellos classicos ita comparatos esse voluimus, ut Encyclopaediae medullam contineant, sensimqve sine sensu instillent, hos ad ungvem Intellectu et Memoriā teneri, Alphabeti instar, curabis.
Accesserium erit Matheseos praegustus, Arithmeticae praesertim et Musicae.
Ad has metas si Tu Tirunculos tuos rite deduxeris, magnae Eruditionis colligendae fundamenta solida posueris: qvum ad Authorum multam lectionem, rerumque optimarum multam selectionem, nihil tam conferat, atque Lihros versando Oculis Lingvā, Manu, Mente, promptum esse. Quod ut studiorum candidatuli nostri asseqvantur, Tu prae aliis seqventium Curiarum Moderatoribus allaborabis: qvia Tibi hoc proprie, qvi Latinae Literaturae Fundamenta ponis, ut integra ponas et solida, solideqve, incumbit. Ideo ego Te, tanqvam totius Architecturae nostrae fundatorem, in administrandis hīc prudenter omnibus, qvam indefatigatissimum esse cupio. Qvia enim errores concoctionis primae non emendari in secunda, vel tertia, sed contracta illīc Morborum semina per totam Nutricationis officinam spargi, observant Medici: certumqve est, nec in animis Eruditione saginandis aliter evenire posse, qvam ut admissae circa prima fundamenta mendae, mendosam reddant reliqvam Structuram, seu ex toto seu ex parte: fieri non poterit qvin errent caeteri Collegae Tui, si Tu Tirones Latinitatis formando aberraveris.
Quae causa est, cur Te accuratius instruendum putem: qvō et Tu erres minus, et illi pariter haec, tanqvam sibi dicta, in usum suum transferre valeant.
page 137/138, image: s069
Principio autem illud Qvintiliani Tibi refricandi occasio mihi est: Optimus qvisqve Praeceptor freqventiā gaudet, ac majore se theatro dignum putat. Cur autem hoc? Ut ne trepides, sed exultes, qvod Tibi spe amplior contigit Discipulorum numerus: dubioqve procul posthac semper freqventissimam habebis Classem. Sed qvantacunqve futura sit, Tu te majore theatro dignum puta. Nam non sperabo Te mihi jam dicturum, qvod nuper: Si modo sufficiam? qvippe qvi Methodi nostrae compendia jam spectare, imo exercere feliciter, coepisti. Nec Tibi Methodo nostrā majorem fore a decem Discipulorum Decuriis, qvam nuper fuit (vulgari viā) a decem Discipulis, molestiam jam vidisti, et expertus es, et experiris qvotidie, et laetaris, et laetantur ipsi Discipuli, svaviter se ac jucunde ita manuduci videntes. Qvod qvā ratione fiat, nihil jam esset opus doceri Te, qvi scire Te hoc praxi ostendis: consignari tamen id non oberit aliorum causā; sive qvi Tibi hīc succedent in functione, sive qvi alibi Methodum hanc imitari forte induxerint animum.
Summa compendii est, qvod non doces singulos, sed cunctos: nec accedis ad qvenqvam ut aliqvid ostendas, aut loqvaris, et praecipias, admissumve vitium emendes soli uni. Sed Solem imitatus Coelestem, contines Te in sublimi Cathedrae Tuae Caelo: inde oculorum radios obvertens omnibus; et Voce sonorā circumtonans omnes; et ut qvod praemonstratur, explicatur, praecipiturqve omnibus, videant, audiant, percipiantqve singuli, mox jam ab hoc jam ab illo reqvirens: ut nemo non statim a se reqvisitum iri, qvicqvid dicitur aut ostenditur, metuens, in attentione se contineat semper. Qvam ut acuas magis, jubes, qvicunqve pensum praesens toties e Libro iteratum, reddere confidit memoriter, ut reddat. Reddunt igitur feliciores ingeniō, alius post alium: qvos tardiores (ipsā morā, et toties recitantium repetitione adjuti) subseqvuntur: donec et tardissimi tandem asseqvantur omnia. Qvam de Ingenii celeritate veluti concertationem Tu laetus spectans, de cujusqve Ingenii bonitate judicas: certus, qvicqvid unus Tuorum scit, non ignorare caeteros; qvum nescire qvod sic discitur, possit nemo.
Haec gener aliora sunt, de Methodo uniformi, Tibi semper observanda, per omnium Praemonstrationem, Explicationem, Imitationem, qvicqvid eos doces, aut docebis unqvam: eō fine, ut nulla hora, nedum dies, abeat, qvin nova fiat Eruditionis accessio, novusqve in studiis progressus.
Particulariter monendus es, de Libelli Tui Classici stractura, tum usu, qvomodo Tibi practice pertractandus sit.
Frontem occupat, ut vides, Rerum Nomendaturae rudimentum, e Vocabulis totius Lingvae primariis, potissimumqve primitivis, contextum: non in congeriem, sed ordine bis artificioso. Nam ad externum aspectum ordo Grammaticus est: qvia Capite. (post Introitum) I. recensentur Nomina rerum substantiva: secundo Adjectiva, tertio Pronomina, qvarto Verba, qvinto Adverbia (Participia, cum a Verbis tantum formentur, inter primitiva peculiarem habere classem neqveunt) sexto Praepositiones etc. Et tamen ordo hic Ordo simul Rerum est intimus: dum initō enumerantur Res ipsae: Tum Rerum Modi fundamentales: primaria scil. Rerum accidentia. Mox rerum, et accidentium, commonstrationes breviculae: Inde transitur in spectandos Rerum Motus, Actiones et passiones. Seqvuntur earundem Actionum et passionum modi: Et Rerum Actionumqve Circumstantiae: Tum variae; Rerum, Actionum, Circumstantiarumqve cohaerentiae. Ita per summos Cardines suos Rerum et Verborum compages resolvitur. Addimus tamen de Verbis derivatis et compositis: ut inter Voces primitivas et ortas discrimen observare, eoqve mentem Lingvarum Januae, Vocum apparatum totum explicaturae. praeparare incipiant.
In hac autem initiali Rerum Mundi lustratione serium mihi propositum fuit Paradisiacam tibi aperire Scholam: ubi non alius Tibi labor esset, qvam colludere Tirunculis tuis, sicut ibi Tironi suo, propemodum adhuc infanri, Adamo, collusit DEUS: suas illi recens factas commonstrans vivas imagunculas, earumqve addiscere jubens nomenclaturam. Hoc est, Volui libellum hunc Vestibularem Picturis, rerum formas ad vivum exprimentibus ornare, suam singulis apponendo Nomenclaturam: tum ut facilius huc allicerentur puerorum ingenia, tum ut impressiones rerum primae fierent accuratiores. Sed non successit propositum (tamersi factum jam esset initium) ob artisicum hīc loci defectum. Qvem defectum ab industria Tua pensari necesse erit: diligenti Vocabulorum omnium explicatione, Rerumqve qvas significant qvali qvali repraesentatione. Vitam et animam institutioni Tuae defuturam certus esto, nisi Res hīc tironibus assignatas, aut commonstraveris (si praesentes haberi possunt, vel saltem imagines earum aliqvae) aut circumscribendo sic inculcaveris, ut qvoqvomodo capiant tandem. Rerum enim et Verborum parallela, articulataqve cognitio, profundum illud Methodi mysterium est, qvō vagas naturā suā Mentes captivare, et ad Rerum sensuumqve medullas deducere, intendimus. Hīc ergo ut nobis gnavus sis, intentionibusqve nostris accurate subservias, vehementer Te oro. Capiant qvantum capiant de Rebus, qvas illis familiariter aut demonstrabis, aut enarrabis, illis tamen intra mentem lucescere incipiet, ne dubita; eōqve lubentius hanc illis operam, ut e Verborum corticibus excussos Rerum nucleos ostendas, praesta.
Qvod ut tanto Tibi facilius accidat, eadem Rerum Nomenclatura, Vernacule accurate facta, Tibi et tuis datur parata, typis qvoqve descripta. Et qvidem feorsim melioris exercitii, uti patebit, causā. Et qvidem Latino Vestibulari
page 139/140, image: s070Textui praemissa, ut primo in eam (post hoc tui alloqvium) incidant Discipuli, occasioqve sit exercitia haec a notis (Vernaculis) incipiendo per nota ad ignota (Latina) veniendi; sed et (qvod stratagematis loco habe) totam Rerum lustrationem, nomenclationemqve, egregie lingvā notā peragendi. Ubi defixam in Res attentionem nihil turbabit; neqve Tironum ingenia duplici luctae (cum ignotis Vocabulis, et ignotis Rebus) objicientur.
Absolves igitur Vernaculam hanc Rerum Nomenclaturam (praelegendo, praeexplicando, moxqve examinando, et a discipulis idem exigendo) ipsemet, intra unum et alterum tertiumve, mensem: sat egregiā laude et spoliis amplis, si omnes Tuos omnia illa promptissime legere (nam et Vernaculos Lectores promtos reqvirimus) recteqve intelligere, effeceris. Latinum interpretari Textum (in qvem e Vernaculo immediate venietur) non Tuum erit, sed discipulorum: Tu tamen qvomodo illi Verba verbis accommodent (respondet enim alter alteri Textus adverbum) attendes, et si qvid forte errabunt, revocabis. Illis qvippe hīc actio, Tibi directio, mandatur.
Pertransitō sic iterum (duorum triumve Mensium spatio) Latino Textu, ut Verba et Res intelligant, et memoriā teneant, venietur in Grammaticam Vestibularem: qvam sic illis explicabis, ut singulis Capitellis sua adjungas Exercitia. Cujus rei rationem, sicut et Dictionarii praxin, subjectis ibidem brevissimis Hypomnematis docebo. Nunc reliqva officii Tui munia in aphorismos contraham.
I. Libro aliō qvam Classico ne utare: neqve Tui,
II. Lectionibus et Exercitiis omnibus semper Ipse adesto, Tuiqve omnes ut adsint, semper videto.
III. Omnes ama, omniumqve profectus opta et qvaere, prosopolepsiam ignora: multō vero magis invidiam. Nihil in his Encyclopediae rudimentis scies Tu, qvod ignorent Tui. Si enim scierint, Tibi cedet laudi et illis: si nescierint, Tibi dedecori, non illis. Vel unus negligens, et indoctus, repertus, sufficiens contra diligentiamTuam erit testis.
IV. Inter operas neminem aliud agere permitte. Utqve ne permittas, oculos et aures semper illis obverte, obvertereqve suos Tibi, et rei qvae agitur, adige. Nempe jam hunc jam illum (eos maxime qvibus fidis minime: sunt enim qvaedam Ingenia vaga) interrogando, examinando, emendando.
V. Qvaliter se qvis inter operas gerit, taliter Tu erga illum. Iudustrios ama, et subinde collauda: desides increpa, nec tamen odio habe, sed instantius urge.
VI. Si qvid valde observandum monere habebis, id nonnisi imperatō silentiō efferes, ut attente excipiatur ab omnibus: mox ab aliqvibus, qvid dixeris, et qvō sensu, reposcens.
VII. Qvalibet horā praelege, qvod idem mox legant illi: et explica, qvod idem explicent illi: et inspectantibus illis fac, qvod idem mox faciant illi. Tibi enim ubiqve praeitio mandatur: sed cum attentione, an Te praeeuntem seqvantur; et an sic, ut asseqvantur. Alioqvi frustra praeibis, si non illi seqvantur.
VIII. Asseqventur autem si nihil nisi dilucidum (aut bene dilucidatum) ad spectandum proposueris: nihil nisi factu proclive, jusseris: progrediarisqve cum illis lente, nec aliter permitras illos. Praecipitantiam ubiqve dedocenda est Juventus, assvefacienda circumspectioni.
IX. Haerentem qvemcunqve juvet qvicunqve: si nemo, Tu.
X. Si qvem tardum vides, tolera, ad ingeniosiores transi: donec et tardior ille asseqvatur. Pudebit enim tandem non asseqvutum videri.
XI. Balbutire Latine si Tui volunt (loqvi enim nondum sciunt) ne prohibe, sed neqve cōge. Fastidimus plerumqve imperata, negata cupimus.
XII. Ad novas lineas nunqvam transi, nisi penso priori recte subactō: idqve eō fine, ut ne qvid perfunctorie prioribus adjectum, in ruinam ponatur seqventibus.
Addo: Qvia qvicqvid Tu hoc loco struis, toti Encyclopaediae fundamentum dare debet, Tibi totam illam (sicut et seqventibus Collegis Tuis) notam esse debere: ut qvicqvid cum Discipulis agitis, lux universalis emicet, Vestrasqve stellulas, sicut Solis radii Planetas suos, collustret.
Hanc si seqveris rationem, diligentis Magistri explebis numeros, laudemqve mereberis, et ulterioribus Adolescentulorum studiis consules optime, VALE.
page 141/142, image: s071
VESTIBULUM LINGVARUM. Invitatio.
1. VEni puer,
2. Loqvar tecum de re necessaria, super omnia.
3. Loqvere: audio.
4. Vis-ne SAPIENS esse?
5. Qvid istuc est, Sapientem esse?
6. Intelligere omnia; et recte agere omnia; et recte Loqvi de omnibus.
7. Volo: sed qvis dabit hoc mihi?
8. DEUS, et conversatio cum Sapientibus, vivis et mortuis.
9. Qvibus vivis? Praeceptoribus.
10. Et qvibus mortuis?
11. Illis qvi ante nos vixerunt, et loqvuntur nobiscum adhuc, in Libris.
12. Satisne id? Satis.
13. Modo DEUM ora, Praeceptori pare, Libros ama.
14. Sed ut intelligas Sapientes illos
15. Disce sermonem qvō scripserunt.
16. Nempe Latinam lingvam.
17. Qvae pulchra est, et communis populis, facitqve doctos.
18. Qvis docebit me illam?
19. Ego, auxilio DEI:
20. Idqve viā facili, divisā in tres gradus.
21. In primo ponemus omnia ejus Fundamenta:
22. In secundo erigemus totam necessariam ejus Structuram.
23. In tertio addemus ommimoda ejus Ornamenta.
24. Illud primum absolvemus in hoc primo Libello,
25. Qvem nunc sumis in manum, VESTIBULUM Lingvae dictum.
26 Secundum absolvetur proxime seqventi Libro,
27. appellato JANUA Lingvae.
28. Tertium in tertio
29. Qvem vocabimus ATRIUM Lingvae.
30. Atqve inde immittam te in PALATIA Authorum:
31. hoc est in Libros scriptos sapienter,
32. ut ipse qvoqve fias sapiens, prudens, eloqvens.
33. Difficultas ne terreat te:
34. qvi cupit, capit omnia.
35. Si principium est difficile,
36. Medium erit facile,
37. finisqve jucundus.
38. Qvi bene distingvit, bene docet:
39. et qvi bene attendit, bene discit: hoc non fallit.
40. Eja aggredere, in nomine DEI.
II Divisio Rerum.
41. OMNIA, ALIQVID, NIHIL, habent sua Nomina.
42. omnia sunt: Deus, Mundus, Homo.
43. aliqvid est: Res, Modus (rei) Motus.
44. in Rebus est: Totum, Pars, Defectus.
45. in motu: Causa, Vis, Instrumentum.
46. Pars est: Dimidiu~, Frustum, Mica.
47. in Toto est: Principium, Medium, Finis. Ordo, Tempus, Locus,
48. in ordine su~t: Numerus, Mensura, Pondus.
49. in Tempore: Momentu~, Mora, Hora: Dies, Septimana, Mensis: Annus, Seculum, AEvum.
50. in Die est: Mane, Meridies, Vespera: Cepusculum, Nox, Aurora.
51. in Anno su~t: Ver, AEstas, Autumnus, Hiems:
52. in Loco: Spatium, Distantia, Terminus: et qvatuor Plagae mundi.
53. Reru~ origo est: Natura, Ars, Casus,
54. Res ipsa est: Corpus, Spiritus, Larva,
55. in Corpore su~t: Materia, Forma, Superficies,
56. Spiritus est: anima, angelus, diabolus. qvorum habitacula sunt: Elementum, Coelum, Orcus.
57. Elementa sunt: Ignis, Aer, Aqva, Terra.
58. in aethere sunt: Sidera.
a qvibus veniunt: Calor et Frigus; AEstus et Gelu.
59. Sidera sunt: Sol, Luna, Stella.
60. in Sole sunt: Lux, Radius, Lumen, sine lumine est: Umbra, Caligo, Tenebrae.
61. ab Igne venit: Scintilla, Flamma, Sumus, et Fuligo.
in Igne sunt: Torris, Pruna, Favilla.
post Ignem manet: Tirio, Carbo, Cinis.
62. in Aere est: Ventus, (Eurus, Auster Favonius, Boreas.)
Item, Vapor, Nebula, Nubes, Iris.
63. E Nube veniunt: Pluvia, Nix, Grando. Ros, Pruina, Manna. Fulgur, Tonitru, Fulmen.
64: AQVA fluens est: Scatebra, Fons, Rivus, Amnis, Flumen, Torrens.
65. Stans aqva: Palus, Stagnum, Lacus, Mare.
66. in Flumine est: Fluentum, Fundus, Gurges, aut Vadum.
67. in Mari: Unda, Fluctus, Abyssus, aut Insula.
68. ex Aqva fit: Gutta, Bulla, Spuma, Glacies.
69. juxta Aqvam: Ora, Ripa, Littus.
page 143/144, image: s072
70. In TERRA est: Specus;
super Terram: Mons, Vallis, Campus.
71. in Campo sunt: Grumus, Tumulus, Collis.
72. Terra cum aqva sunt: Uligo, Lacuna, Limus, Lurum.
Terra sine aqva: Gleba aut Pulvis.
73. Terra ipsa est: Argilla, Creta, Rubrica.
74. e Terra veniunt: MINERA, STIRPS, ANIMAL.
75. MINERA est: Succus, Metallum, Lapis.
76. Succus nineralis est: Sal, Alumen, Nitrum: Sulfur, Vitriolum, Succinum.
77. Metallum est: Plumbum, Stannum, Ferrum; AEs (vel Cuprum:) Aurum. Argentum, Argentum vivum.
78. Factitia metalla sunt: Chalybs, Orichalcum, Electrum.
79. Lapis est: Arena, Glarea, Scrupus: Saxum, Silex, Cos.
Marmor, Magnes, Gemma.
80. Gemmae sunt: Adamas, Sapphirus, Rubinus, Smaragdus, Jaspis, etc.
81. Gemmis similes sunt: Vitrum, Crystallum, Unio (seu Margarita,) Corallium.
82. STIRPS, seu Planta est: HERBA; FRUTEX, ARBOR.
Item: Fungus.
83. In Planta sunt: Radix, Truncus (seu Stipes) Rami.
84. In Stipite: Cortex, Liber, Medulla.
in Ramo: Frons, Folium, Flos, Fructus.
85. HERBA est: Gramen, Olus, Fruges.
86. Gramen est: Muscus, Urtica, Lappa etc.
87. Olera nobis dant, vel folia: ut Brassica, Lactuca, Nasturtium etc.
vel fructum, ut Cucumis, Cucurbita, Melo.
vel semina, ut Papaver, Anisum, Cuminum.
vel radices, ut Rapa, Siser, Raphanus; Cepa, Allium, Porrum.
88. Fruges sunt: Legumina et Frumenta.
89. Legumen habet: Caulem et Siliqvas; ut sunt Faba, Pisum, Lens, Vicia, Cicer.
90. Frumentum habet: Culmum et Spicam, aut Paniculam,
Spiceum fax est, Triticum, Siligo, Hordeum, Ador etc.
91. Paniculatum far, Avena, Milium, Panicum, Fagopyrum, Oryza.
92. In Spica est; Granum, Gluma, Arista: inter frumenta reperiuntur, Zizania, Lolium etc.
93. FRVTICES terrestres sunt: Corylus, Sambucus, Rosa, Vitis, Rubus, Sentis: et in sente Spina.
94. Frutice aqvatici: Juncus, Scirpus (seu Canna) Arundo (seu Calamus.)
95. Suffrutices vocantur: Carduus, Salvia, Ruta.
96. ARBORES sunt: Tilia, Salix, Alnus: Fagus, Betula, Pinus, Abies: e qvibus stillat Gummi, Resina, Pix. Qvercus dat Glandes.
97 Arborum fructus sunt: Pomum, Nux, Bacca.
98. Poma sunt: Malum, Pirum, Ficus: Persicum, Prunum, Cerasum etc.
99. Nuces sunt: Avellana, Juglans, Castanea etc.
100. Baccae sunt: Mora, Olivae, Fraga etc.
101. in Fructu est, Petiolus, Putamen, Pulpa, Nucleus.
102. Sylva est, Nemus, Saltus, Dumus.
103. In ANIMALI est, Vita, Sensus, Motus: et Sexus.
in Sexu est; Mas et Foemina, et ab his Foetus,
104. Animal est; VERMIS, INSECTUM. SERPENS; AVIS, PISCIS, QVADRUPES.
105. VERMIS est: Lumbricus, Hinido, Eruca, Tinea, Teredo etc.
106. INSECTVM est, Pediculus, Lens, Pulex, Cimex: Formica, Aranea, Tipula, Scorpio.
107. SERPENTIA sunt: Angvis, Draco, Lacerta etc.
qvae habent Venenum.
108. In AVE est, Penna et Pluma: Ala et Cauda: Rostrum et Ingluvies.
Ab Ave, Nidus, Ovum, Pullus.
109. Aves domesticae: Gallus, Gallina, Capo: Anas, Anser, Olor, Pavo, Columbus.
110. Aves circa domum: Passer, Hirundo, Pica: Graculus, Cornix, Ciconia.
111. Campestres aves: Alauda, Coturnix, Perdix: Tarda, Grus etc.
112. Silvestres: Attagen, Phasianus, Tetrao: Turdus, Sturnus, Merula: Cuculus, Turtur, Upupa.
113. Oscines sunt: Luscinia, Carduelis, Luteola: Fringilla, Parus etc.
114. Rapaces aves sunt: Aqvila, Milvus, Vultur: Accipiter, Falco, Nisus, Corvus.
115. Aqvaticae aves: Fulica, Mergus.
Circa aqvas volantes; Ardea, Gavia, Motacilla.
116. Aves nocturnae: Bubo, Ulula, Vespertilio.
117. Insecta alata sunt: Culex, Musca, Apis, Vespa, Crabro. Item Papilio, Bruchus, Scarabaeus, Locusta, Cicada, Gryllus.
118. In PISCE sunt, Sqvama, Pinna, Branchiae.
119. Pisces fluviatiles sunt: Alburnus, Perea, Lucius, Carpio, Angvilla, etc. Marini; Halec, Balaena etc.
120. Piscibus similes sunt; Cancer, Concha, Ostrea: Cochlea et Limax.
121. QVADRVPES est vel Pecus et Jumentum; vel Fera et Bestia. In qvibus sunt Pili, aut Villi, aut Lana, aut Setae et propter foetum Uterus, Uber, Mamma.
122. Pecora sunt; Vacca, Taurus, Vitulus: Ovis, Aries, Agnus, et Vervex: Capra, Hircus, Haedus, et Caper: Sus, Porcus, Verres, et Majalis.
123. Iumenta sunt: Eqvus, Bos, Asinus: Mulus, Camelus, Elephas.
(in Eqvo vide Jubam, Penem, Ungulas.)
124. Ferae majores, habentes cornua et lustra,
page 145/146, image: s073sunt; Bubalus, Alces, Cervus, Caprea, etc.
125. Ferae minores, habentes rictus et ungves, et foveas; Vulpes, Lepus, Cuniculus, Simia, Erinaceus, Sciurus, Talpa, Mus. Et domesticae, Canis et Felis.
126. Bestiae feroces: Leo, Tigris, Pardus: Ursus, Lupus, Aper.
127. Qvadrupes aqvaticum: Fiber, et Lutra. item Rana, Testudo,
128. HOMO aetate est; Infans, Puer, Adolescens: Juvenis, Vir, Senex: Puella, Virgo, Mulier, Anus.
129. Membra Corporis sunt: Caput, Truncus, Artus.
130. In Capite: Vertex, Capilli (Crines) in Facie, Frons, Oculi, Nasus: Tempora, Genae, Aures: Os, Labia, Mentum.
131. In Oculo: Pupilla, Palpebrae, Cilia: supra oculum Supercilia: ex Hirqvis sudant Lacrymae.
132. In Naso sunt Nares: in Ore Bucca, Palatum, Lingva; Gingiva, Faux.
133. In Collo, Guttur et Cervix.
134. In corporis Trunco sunt, Pectus, Venter, Tergum, Latera. in Ventre Umbilicus: in Tergo, Humeri, Dorsum, Lumbi, Nates.
135. Artus sunt, Manus et Pedes.
136. Partes Manūs, Brachium, Cubitus, Pugnus: Palma et Vola: Digiti et Pollex, sub Brachio vero Axilla.
137. Digitus habet, Articulos, Condylos, Ungves.
138. Partes Pedis: Coxa et Femur; Genu et Poples: Crus et Sura: Talus et Planta.
139. Planta rursum habet, Calcaneum, Solum, Digitos, Hallum.
140. Ossa Capitis sunt: Calva, seu Cranium: Malae, Maxillae, Dentes.
141. Ossa Trunci: Sternum, Scapulae, Spina, Dorsi, Costae, Os sacrum.
142. In Ossibus est, Medulla; circa Ossa sunt Membranae; inter ossa Cartilago.
143. Carnosae partes in Corpore sunt: Musculi, Viscera, Canales.
144. Viscera sunt: in Capite Cerebrum; in pectore Cor et Pulmo; in Ventre Ventriculus, Jecur, Fel, Lien, Renes, Vesica.
145. Candles sunt: pro halitu, Trachea; pro alimento, Gula, Intestinum, Iliaque in alvo; pro humoribus, Venae, Arteriae, Nervi; in qvibus sunt, Sangvis, Pituita, Bilis.
146. Alimenti desiderium, dicitur Fames et Sitis; excrementum superflui est, Saliva, Mucus, Sudor; Urina et Stercus.
147. SENSV percipitur, Color, Sonus, Odor, Sapor: Voluptas aut Dolor. Dum sensus qviescunt, Somnus est, et Somnium.
148. In MENTE est, Ratio, Voluntas, Animus.
149. A Ratione veniunt, Ingenium, Intellectus, Memoria.
150. A Voluntate sunt Affectus: Amor vel Odium: Gaudium vel Moeror: Spes vel Metus: Favor vel Ira: Zelus vel Fastidium.
151. ab Animo est, Fastus, Audacia, Temeritas, Poenitudo.
152. Defectus in Corpore sunt; Naevus, Labes, Tuber: Plaga, Vulnus, Ulcus,
153. Naevi in cute sunt, Lichen, Lentigo, Ruga. Tubera: Verruca, Struma, Gibbus.
154. A Plaga est, Vibex, Livor, Tumor: a Vulnere Cruor, Cicatrix.
155. In Ulcere est, Sanies, Tabum (Pus) Vomica. Parva ulcuscula sunt, Pusulae, Pustulae, papulae, Morbilli.
156. Morbi interni sunt, Tussis, Febris, Calculus, Tabes, Hydrops, Rabies etc.
157. Lues contagiosa, Scabies, Lepra, Scorbutus, Pestis etc.
158. Monstrum, Gigas, Pumilio etc.
159. Rusticus habet, Hortos, Agros, pascua, prata, Villam.
160. Circa Hortum est, Agger, Planca, Sepes: et in Sepe Pali (Sudes) Virgae. Instrumenta Hortulani; Ligo, Pala, Bipalium.
161. In Agro est, Aratrum, Sulcus, Occa: Semen, Seges, Messis: in Messe, Falx, Merges, Merga: post messem, Stipula, Acervus.
162. In Prato crescit, Foenum et Cordum: ad qvae sunt, Secula, Rastrum, Furca.
163. In Villa est, Horreum, Stabulum, Pabulu~: et in Horreo, Tritor, Palea, Stramen.
164. Stabulum est, Eqvile, Caula, Hara. In Stabulo vero, Praesepe, Crates, Linter.
165. In Corte est, Fimus, Qvisqviliae, Festucae, Tricae, Sterqvilinium.
166. Pastor habet, Gregem, Pedum, Flagrum, Peram. Et accipit a Pecore, Lac, Butyrum, Caseum.
167. In Alveari est, Examen Apum, qvae faciunt Favos Mellis, et Ceram.
168. In Mola est; Farina, Furfur, Saccus, in Pistrino; Pila, et Pilum, et hinc Pultes et Alica.
169. Apud Pistorem, Cribrum, Mactra, Massa; Furnus, Panis, Simila (et in Pane Crusta ac Medulla.)
170. apud Piscatorem est, Hamus, Esca, Nassa: Rete, Sagena.
171. apud Aucupem, Pertica, Viscus, Fistula: Laqveus, Esca, Cavea.
172. apud Venatorem: Casses, Vari, Venabulum, Scrobs, etc.
173. apud Lanionem: Farcimen, Perna, Lardum: Arvina, Adeps, Sebum.
174. apud Coqvum: Opsonium, Jus, Aromata. Aromata sunt; Piper, Zinziber, Crocus, Saccharum, Acetum.
175. Culinaria suppellex: Ahenum, Lebes, Catillus: Veru, Craticula, Sartagos: Colum, Catinus, Trua.
page 147/148, image: s074
176. Potus est, Vinum, Cerevisia, Mulsum, et alia Temeta.
177. In Vinea est: Vitis, Palmes, Pampinus: Pastinum, Torcular.
178. Ex Vvis fit, Mustum; ex acinis Lora; e Fece Vinum crematum; e Polenta et Lupulo Cervisia.
179. Amictus antiqvorum fuit: Cucullus, Bracca, carbatinae.
180. Nunc tegumentum Capitis est, Pileus, Mitra, Vitta, etc. Corporis; Indusium, Caligae, Thorax vel Tunica; Toga vel Pallium, aut Palla. Pedum, Calcei vel Ocreae.
181. in Thorace sunt; Manicae, Laciniae: Uncinuli et Fibulae, aut Noduli; Ligulae, Fasciae.
182. Apud Netricem sunt: Linum vel cannabis; Stupa et Flocci. Item Colus et Fusus; Filum et Glomus.
183. Ad Textorem defertur Tela; a Textore refertur Linteum: ex qvo fiunt Interulae, Collaria, Muccinia.
184. Apud Sartorem, Pannus, Forfex, Acus, Digitale. In Veste est, Sutura, Limbus, aut Lemniscus: Fimbria et Gremium; Plica et Sinus.
185. Apud Sutorem: Corium, Subula, Acia, Modulus. apud Pellionem; pellis, et pellicium.
186. Habitacula olim: Spelunca, Tabernaculum, Tugurium. Postea: Casa, Domus, Palatium.
187. Apud Fabrum lignarium: Securis, Ascia, Terebra, et Serra: Lignum, Tignum, Asseres: et ex ligno Assulae, Scobs; in ligno autem Foramen.
188. Apud Lapidarium: Amussis, Regula, Norma: Circinus, Coelum, Tudes. Apud Murarium, Lateres, Calx, Murus.
189. In AEdificio est, Fundamentum, Paries, Tectum: clavi et copulae: Columnae et pilae: qvae si cadunt, rudus est.
190. In Ianua, Postes, Limen, Superliminare.
191. In Foribus: Catdines, Pessulus, Obex: Catena, Sera, clavis.
192. In Fenestra: Cancelli, vel clathrus. in Tecto: tegulae, vel Scandulae, vel culmen.
193. In Conclavi: Pavimentum et Laqvear: in Laqveari, trabes aut fornix.
194. Partes Domus sunt: Area, Atrium, Hypocaustum; camera, culina, Penuarium; fornax, focus, caminus: podium, pergula, turris: gradus, aut scalae.
195. Apud Figulum est, Olla, Urceus, aliaqve Vasa cum Ansis: et ex his fractis, testa.
196. Apud Fabrum ferrarium sunt, Follis, Forceps, Malleus, Incus, Scoria: Lamina, Bractea, Lima.
197. Apud Aurifabrum: Annulus, Torqves, Cimelium.
198. Apud Scriniarium: Dolabra, glutinum, Vernix: Arca, Cista, Scrinium.
199. Apud Vietorem: Tinae et Dolia. in Dolio autem Fundus, Secamenta, Circuli. apud Restionem: Funis, Restis.
200. Apud Viatorem: Penula, Baculus, Sarcina: Bulga, Crumena, Marsupium. Ante illum est Iter, Via vel Semita: aut saltem Orbita vel Vestigium. Circa illum Comes aut Praedo, aut Scandalum. Pro illo Diversorium (seu caupona): ubi venit Hospes ad hospitem.
201. Apud Eqvitem est, Frenum, Habena, capistrum: Ephippium, Stapes, Calcaria. Interdum etiam Stragula, vel Gausape, et Vidulus.
202. Apud Aurigam est: Traha vel Currus; Vannus et Strigilis, Lorum et Flagellum.
203. In Curru sunt, Temo, Jugum, Axes, Rotae: in Rota, Modiolus, Radii, Orbile.
204. Currus est, vel carrus, vel plaustrum, vel rheda, vel carpentum.
205. Super Aqvam est, Pons, ponticulus, ponto: Ratis, Scapha, Navis.
206. Partes Navis: Prora et puppis, Carina et Stega, Velum et Remus (aut contus) et Gubernaculum.
207. In Navi sunt, Nautae: Sentina, et Nausea Navis qviescit in Portu; aut in Statione, super Anchora.
208. Apud Mechanicum est, Moles et Machina. Machina est, Vectis, Cuneus, Fistuca, Prelum.
209. Apud Bajulum, AErumna, pabo, palangae.
210. In Balneo, Labrum, Lixivium, Sapo; Spongia, Pecten, Novacula, Forpex: qvibus paratur Coma.
211. Pro molli Cubatu sunt: Sponda, Lectus, Cunae: Pulvinar, Lodix, Teges. Pro Sessione, Scamnum, Sedile, Culcitra.
212. Cupediae sunt: Placenta, Libum, Spira.
213. Olfactum oblectant, Thus, Moschus, Ungventum, Sertum etc.
214. Auditum afficit Tonus: qvem facit pulsando Tympanum, et Campana; inflando, Tibia, Tuba, Buccina; chordis sonando, Cithara, Testudo, Fides.
215. Apud Pictorem est, Pigmentum, penicilus, Imago.
216. In Circulo est, Centrum et Circumferentia: sicut et in Orbe, et Globo.
217. Mensurae spatii sunt; palmus, Spithama, Ulna: passus, Orgyia, pertica, Stadium, Milliare etc.
218. Mensura aridorum sunt: Modius, Medimnus, etc. Liqvidorum vero Congius, Urna, Culeus.
219. Mensura gravium super Libra; Drachma, Semuncia, Uncia, As (Pondo) Centupondium.
220. Mensura temporis, Horologium.
page 149/150, image: s075
221. In Libro est: Pergamena vel Papyrus. Partes Papyri; Plagula, Scapus, Volumen.
222. Partes Libri; Folia, Paginae, Margines; Partes Scripturae; Versus, Verbum, Literae: Partes Literae; Punctum, Linea, Apex
223. Apud Scribam est, Stylus aut Penna; Scalpellum et Lineale. In Penna, Caulis et Crena.
224. In Schola est pro Doctore, Cathedra; pro Discipulo Subsellium: et Tabula, Pugillares etc.
225. In Disciplina sunt; Exemplum, Praeceptum, Imitatio: Mendum, Correptio, Correctio: Diligentia, Negligentia, Ferula.
226. In Societate domestica sunt, Dominus et Servus; Domina et Ancilla. Herus et Famulus aut Inqvilinus. Operarius: Victus, Merces.
227. Familiae initium faciunt, Sponsus et Sponsa: Dos et Nuptiae; Maritus et Uxor, Conjuges.
228. In familia sunt, Parentes et Liberi; Fratres et Sorores. Vnde se propagat Gens et Natio.
229. In Cognatione sunt, Pater et Mater; Filius et Filia. Avus et avia, Nepos et Neptis: Patruus et Amita: Avunculus et Matertera.
230. In Affitate sunt, Vitricus et Privignus; Noverca et Privigna: Socer et Gener; Socrus et Nurus.
231. Post mortem manent; Viduus aut Vidua, et orphanus heres; Tutor et Pupillus.
232. In Societate Politica est, Cohabitatio, Negotiatio, Regimen.
233. Cohabitatio multorum est, Pagus, Oppidum, Urbs: Dicio, Regio, Regnum, et Limites: Patria et Mores.
234. Circa Urbem, Moenia, Vallum, Fossa, Portae.
235. In Urbe, AEdes, Platea (Vicus) Forum: Curia, Arx, Castrum.
236. In Platea, Puteus: et ad Puteum Crepido, Tolleno, Situla, Alveus.
237. In Pharmacopaeo; Mortarium et Pistillum; Pyxis, Capsa, Corbis.
238. In qvolibet Negotio est, Scopus, Media, Occasio: Author, Adjutor, Impedimentum.
239. Apud Mercatorem reperitur, Merx, Pretium, Pecunia: Nummus, Obolus, Denarius: Nundinae, Lucrum, Damnum: Astus, Dolus, Fraus.
240. Apud Creditorem, Syngrapha, Pignus, Foenus.
241. Apud Divitem, Opes, Thesauri, Luxus: apud Mendicum, Mantica, Cento.
242. In Ludo est, Jocus, Alea, Tesserae. Lucta, Certamen, Talitrum, Alapa.
243. In Theatro spectatur, Scena, Histrio: Comoedia vel Tragoedia.
244. Epulum est, Jentaculum, Prandium, Merenda, Coena.
245. In Coenaculo, Mensa, Mantile; Flabellum: Gutturnium, Pelvis.
246. Super Mensam; Tapes, Mappa, Salinum: Patinae, Disci, Cochlearia.
247. In Patinis, Jusculum, Pulmentum, Offa, aliiqve Cibi, et Dapes.
248. Super Abaco, Cantharus, Obba, Potula, Paterae: qvibus adstat Pincerna.
249. Noctu serviunt, Taeda, Lampas, Candela, Fax.
250. In Regimine sunt, Magistrats et Subditi; Jus et Lex; Munus et Officium; Crimen et Judicium.
251. Magistratus in Civitate sunt, Senator, Consul, Praetor.
252. In Regno; Rex, Caesar, Princeps (aliqvando Tyrannus.) A qvibus creantur, Comes, Baro, Eqves: ordinanturque Census, Tributa, Telonia, aut Privilegia.
253. Regis sunt; Solium, Sceptrum, Corona; Moneta, Fiscus, Gaza: Consiliarii, Legati, Interpretes, et Satellites.
254. In Aula versantur, Adulator, Morio, Scurra: et ab his Calumniae, Cavilla, Sannae.
255. Subditi sunt, Proceres, Populus, Plebs, (seu Vulgus.)
256. Populus dividitur in Tribus, et Classes; Plebs in Cives, Opifices, Mercenarios.
257. Crimen est, Culpa, aut Scelus, vel Flagitium: et ob id Lis, et Dica.
258. In Iudicio se sistunt, Actor, Reus, Judex. Testis, Advocatus, Vas.
259. In Iudicis potestate est, Praemium et poena; Multa v. Supplicium, aut Venia.
260. Supplicium est, Exilium, Carcer, Nex.
261. in Carcere, Compes, Cippus, Sqvalor.
262. ad Necem sunt, Gladius, Crux, (nunc Patibulum) Rogus.
263. Exseqvutores; Lictor, Carnifex. in qvorum potestatem datur Fur, Latro, Magus, Saga, Meretrix: aliqvando et Martyr.
264. A bono vel malo Regimine prodit, Concordia v. Discordia, Pax v. Bellum.
265. In Concordia est, Faedus, inter Socios et Amicos. Item Auxilium, Solatium, Honor. Dona, Munera, Gratia.
266. in Discordia, Hostis, Minae, Rixae (Jurgia) Contumelia; Seditio, Pernicies, Calamitas.
267. in Pace, Qvies, Securitas, Ubertas. in Bello, Tumultus, Periculum, Penuria.
268. ad Bellum reqviruntur, Arma, Stips, Commeatus, Exercitus.
269. Arma sunt vel defensiva; Cassis, Lorica, Scutum, seu Clypeus.
270. vel offensiva: eminus, Funda, Arcus, Balista, Sagitta, Telum, Jaculum: nunc Bombarda, Sclopetum, Tormentum.
page 151/152, image: s076
271. offensiva cominus, Hasta, Lancea, Bipennis. Ensis, Acinaces, Framea: Sica et Pugio; Caestus, Clava, Cala.
272. in Gladio est Capulus, Acies, Cuspis, seu Mucro: ad Gladium Vagina et Balteus.
273. In Exercitu sunt, Legio, Turma, Miles, Tiro.
274. in Castris, Tentoria, Custos, Vigil. Induciae aut Insidiae.
275. in Praelio, Signum et Tessera, Clamor et Pugna: tum Fuga, Clades, Victoria.
276. post Victoriam; Spolium et praeda, Tropheum et Triumphus, Rumor et Fama. Tabellarius cum Epistola: vel Nuncius cum Nuncio. Historia vel Fabula.
277. Sic in Hominum vita est, Labor aut Otium; Virtus aut Vitium; Decus aut Dedecus. et hinc Laus vel probrum, Gloria vel Ignominia.
278. in RELIGIONE est, Numen; Cultus, Devotio: Ceremonia, Ritus, Hypocrisis.
279. in vera Religione, Fides, Charitas, Spes. Jejunium, Preces, Eleemosyna. Ecclesia, Concilium, Mysterium.
280. in falsa Religione, Idolum, Delubrum (Fanum) Superstitio: Haeresis, Secta.
281. in Templo, Ara, Sacerdos, Sacrificium, pulpitum, concio, pluteus, cantores.
282. in Providentia DEI est, Fatum, Sors, Fors (Fortuna:) Mitaculum, Prodigium, Omen. Vates, Augur: rerumqve Vices.
283. Directores omnium sunt, Christus, aut Satan.
284. Finis omnium, Salus aut Interitus: Paradisus aut Gehenna.
III. Modi Rerum.
285. OMNIA sunt, Similia vel Dissimilia. Qvod videbis si consideres. Binas res opposite, aut Ternas ordinatim.
286. ALIQVID est Hoc vel Illud, aut aliud. Idem vel diversum, aut contrarium.
287. NIHIL, est nulliusmodi.
288. DEVS est aeternus; Mundus temporarius; Homo nunc mortalis, post immortalis.
289. RES qvalis est? Talis. Uniformis vel Varia; Pulchra v. turpis; Utilis v. noxia; Tota v. semis.
290. Modus est, Aptus (idoneus) vel ineptus.
291. Motus, Celer seu Velox) vel Tardus.
292. Totum est, Integrum aut lacerum, vel mutilum.
293. Pars est, Magna vel parva.
294. Defectus, Externus vel internus.
295. ab Ordine res Quota est? Prima, Media, ultima.
296. Tempus est, Praeteritum, praesens, futurum. Res a tempore, Nova aut Vetus; Nupera vel prisca.
297. Locus est, Amplus vel arctus; Vacuus vel refertus; Sacer vel profanus. Res a loco, Vicina aut remota.
298. Numerus est, Par-impar. Res a numero, Multae vel paucae; Crebrae (seu freqventes) aut Rarae.
299. Qvot sunt? Tot. si Unus, erit Solus vel socius: si Duo, Uter? Ambo vel alter.
300. Si aliqvi, erunt tres v. qvatuor, v. qvinqve, sex, septem, octo, novem, decem. Viginti, triginta, etc. Centum, Mille.
301. Mensura est, AEqvalis v. inaeqvalis. Res a Mensura Qvanta? Tanta. Longa vel brevis: Lata vel angusta: Crassa vel tenuis: Ingens aut exilis.
302. Pondus est, Grave aut leve.
303. Spiritus est, Bonus aut malus: anima, pia vel impia.
304. Corpus est, Grande vel minutum: Asperum aut laeve. Vitrum est, Pellucidum, lignum opacum.
305. Forma est, Venusta aut foeda.
306. Figura, Rotunda vel qvadrata. Linea Recta vel curva.
307. Statura hominis est, Alta vel humilis. Homo a statura, Immanis aut nanus.
308. Situs rei est, Commodus vel incommodus. Res a situ, Dextra vel sinistra (laeva:) Prona vel supina.
309. Dies est, Festus vel profestus.
310. Sol est, Clarus vel obscurus: Luna Plena vel dimidia: Stella, Fixa vel vaga.
311. Coelum est, Sudum vel udum. Aer, Serenus vel nubilus. Aqva, Limpida vel turbida: calida vel frigida, aut tepida.
312. Pluvia est, Rara vel densa (spissa:) Flumen, Profundum vel breve.
313. Terra est, Sicca vel humida; aut saltem madida. Gleba, Dura vel mollis. Ager, Uber vel sterilis. Regio, Plana v. montosa.
314. Metallum est, Purum (putum) v. impurum.
315. PLANTA est, Tenera vel robusta; viridis vel arida.
316. Caulis, Solidus v. cavus. Firmus a. debilis.
317. Arbor est, Humilis vel procera. Lignum ejus, Fragile aut lentum.
318. Fructus est, Praecox aut serotinus: Maturus aut immaturus: Recens aut vietus: Fracidus aut putris. Nux, Plena vel inanis (seu cassa.)
319. Vinum est, Merum vel dilutum: Hornum vel annotinum. Mel Sincerum vel miscellum.
320. ANIMAL est, Brutum vel rationale. Brutum, Cicur aut ferum; Opimum aut Vescum.
321. HOMO est, Vivus aut mortuus. Vivus, sanus aut aeger. Sanus, pingvis aut macer, Juvenis aut Vetulus.
322. Persona est, Formosa vel deformis: Nobilis vel ignobilis: publica vel privata.
323. Infans, Nudus aut vestitus. Iuvenis, Adolescens
page 152/153, image: s077vel adultus. Vir, Coelebs aut conjugatus, vel viduus.
324. Parentes sunt, Liberi vel servi; Divites vel pauperes.
325. Liberi sunt, Genuini vel spurii: Superstites vel defuncti.
326. Frater est, Germanus vel uterinus: nascunturqve Singuli vel gemini.
327. Cutis hominis est, Glabra vel hirsuta. Caput Calvum vel crinitum. Crines, crispi vel rufi, aut cani.
328. Facies est, Nota vel ignota: Hilaris vel moesta; propter res Laetas vel tristes.
329. Vultus, Blandus vel torvus (trux;) comis vel tetricus. Frons, Plana vel rugosa.
330. Oculus, Videns aut caecus, aut luscus: Lippus aut limus.
331. Auris, Audiens vel surda. Nasus, Simus vel uncus.
332. Venter, Gracilis vel obesus. Ventriculus, Avidus vel segnis: Satur vel jejunus.
333. Manus, Agilis vel tremula. Homo a manu Mancus vel ancus, aut scaevus.
334. Pes est, Valgus aut varus. Sura, Carnosa aut petila. Homo a pede, Claudus a. luxus.
335. Vox est, Sonora vel rauca. Homo a voce, Vocalis aut mutus; Balbus aut blaesus.
336. Odor in Naribus est, Svavis aut teter.
337. Sapor in Ore, Dulcis vel amarus; Acidus vel acer; Acerbus vel austerus, Salsus vel insulus.
338. Color in oculis est, Albus vel niger (ater) et pullus; Flavus (luteus) v. caeruleus; Ruber vel viridis.
339. Ingenium homis est, Acutum vel hebes. Homo ab Ingenio, Bardus aut docilis: Rudis vel eruditus; Stultus vel sapiens; Vafer vel fatuus.
340. Animus hominis, Securus vel solicitus: Timidus vel audax: Demissus vel superbus.
341. Opinio est, Certa vel dubia: Vera vel falsa, Consilium, Arcanum vel manifestum. Spes, Rata vel vana (irrita.)
342. Voluntas est, Spontanea vel invita; Constans vel ambigua: Volens Fas aut nefas.
343. Affectus est, Lenis aut Vehemens. Homo ab affectu, Benignus aut malignus; Misericors aut crudelis.
344. Mores sunt, Probi aut pravi (perperi;) Modesti aut protervi; Mundi aut spurci.
345. Homo a Moribus est, Mansvźtus vel ferox. Morigerus vel Contumax. Castus v. Lascivus. Sanctus vel pollutus. Frugis vel neqvam.
346. Sermo est, Solitarius vel mutuus: Honestus vel obscoenus: Jocosus vel serius.
347. Homo sermone est, Facundus aut haesitans: Lepidus aut futilis.
348. Homo viribus est, Fortis aut debilis; Vegetus aut langvidus.
349. Labor est, Facilis aut difficilis. Operarius, Gnavus vel ignavus: Strenuus vel Remissus
350. Opus est, Paratum vel Imparatum. Perfectum vel Imperfectum. Eximium aut Vulgare.
351. Via, Scabra vel Lubrica: Tuta vel periculosa: Amoena vel inamoena.
352. Cursor, Alacer aut Piger, vel a via fessus (seu lassus.) Miles, Saucius vel Sospes.
353. Scholasticus est, Diligens (Sedulus) aut negligens: Dignus (praemio) vel Indignus.
354. Homo homini est, Charus vel Invisus.
355. Servus Domino Fidus vel Infidus. Dominus rursum Clemens aut Saevus: Placidus aut Severus: Mitis aut atrox (dirus.)
356. Hospes activus, Humanus vel Morosus: Hospes passivus, Gratus vel ingratus; Jucundus aut molestus.
357. Convivium est, Largum aut Exiguum, Cibi, crudi vel cocti, Elixi vel assi; Tosti vel frixi. Conviva: Sobrius vel ebrius.
358. Vestis est, Laxa vel stricta: Decora vel indecora.
359. Mercator, Cautus vel incautus. Merx venalis; Vilis aut cara. Pretium AEqvum vel iniqvum.
360. Pecunia est, Modica vel nimia: Propria vel aliena, vel communis.
361. Proprium est, Meum, vel Tuum, vel Illius: Nostrum, Vestrum, Illorum.
362. Dives est, Avarus, Parcus, Tenax: aut contra, Frugalis, Liberalis, Prodigus.
363. Reus, Sons vel Insons est: Iudex, Justus vel injustus, Propitius vel Infensus.
364. Gens est, Culta vel Barbara: Celebris vel Incelebris.
365. Exitus rei est, Faustus vel Infaustus (Prosper vel Improsper) Homo ab exitu, Felix aut Miser: Salvus aut Perditus.
366. Et sic caetera, si qvae reliqva sunt.
IV. Mentiones Rerum.
367. QVIS ibi est? IS qvem vides. QVID fert? ID, QVOD vides. EGO IPSE dico: TU audi: ILLE etiam, tametsi HIC et ISTE nolit. EGO habeo Librum MEUM, TU TUUM, ILLE SUUM: NOS NOSTRUM, VOS VESTRUM.
V. Motus Rerum.
368. Qvaeqve Res potest aliqvid ESSE, AGERE, PATI.
369. Atqve ut sit, debet Fieri, et Durare, si non vult Perire.
370. Dum agit, solet Ordiri, Pergere, Finire. Et hinc aliqvid Movere (Ciere) et Mutare: mutandoqve Violare, et Corrumpere, aut Emendare.
page 155/156, image: s078
371. Dum patitur, potest Deficere, Labi, Ruere: rursumve Refici. Qvae omnia ut scias Nuncupare, attende, dicam.
372. DEI actio est, Creare, Sustentare, Beare, (seu Salvare) Angeli est, Apparere, Disparere, Opitulari. Diaboli, Fascinare, Fallere, Perdere.
373. Coeli est (NB. scilicet actio: sic in omnibus seqventibus) Gyrari: Lucis, lucere: Solis, fulgere: Lunae splendere: Stellarum micare, Omnium siderum, Oriri et Occidere.
374. Ignis est, Gliscere, Ardere, Flagrare: Hinc aliqvid Vrere et Cremare. Ignitae autem rei est Candere et Candere.
375. Nubis est Pluere, Ningere, Grandinare. Item Coruscare, Tonare, Fulminare.
376. Aeris est Liqvere, et Tremere: Calere vel Frigere, aut Tepere.
377. Aurae est, Spirare: Venti, Flare: Vaporis, Halare.
378. Aqvae est, Humere et Manare: cum vero alget Rigere: cum nimis calet Fervere, et Bullire.
379. Fontis est, Scatere, aut etiam vi salire. Rivi, Fluere, et Susurrare. Guttae, Stillare. Bullae, Turgere et Rumpi. Spumae, Spumare. Maris, AEstuare et Fremere.
380. Terrae est Arere. Lapidis, Jacere. Metalli, Liqvari, rursumqve Consistere.
381. Montis est, Eminere: vallis, Sidere: campi Patere: soveae, Latere.
382. Plantae est, Vivere et Crescere (Olescere,) Virere, aut Flaccere (Marcere.) sursum Niti, deorsum Vergere.
383. Floris est, Hiscere, et Olere id est, Fragrare, aut Foetere (Sordere.) Fructuum Maturescere? Aliarum rerum, Mucere, Rancere etc.
384. Animalis est, Nasci aut Mori: Sugere aut Vesci: Pingvescere, aut Macrescere: Valere aut AEgrotare. Moveri aut Qviescere. Sentire aut Stupere.
385. Moveri est, Volare aut Natare: Serpere aut Repere: Gradi aut saltare: Ire aut Currere: Progredi aut Haerere.
386. Bestiae est, Grassari et Saevire. Avis, Rostrare. Gallinae, Ruspare.
387. Sentire est, Videre, Audire, Odorari, Gustare, Tangere.
388. Eqvus solet, Hinnire, asinus Rudere: Leo Rugire: Bos Mugire: Sus Grunnire: Lupus Ululare: Canis Latrare, vel Ringi: Ovis Balare: vulpes Gannire: Lepus Vagire: Serpens Sibilare, etc.
Actiones Hominis, primo per membra Corporis.
389. Homo solet, capite Nuere; capillis, Canere vel Calvere.
390. Oculis, Tueri et Cernere, aut Nictare, Dumqve aspicit, Lustrare: Auribus, Auscultare.
391. Lingvā, Libare, Lingere, Lambere. Ore, Osculari; Oscitare, Hiare. Denibus, Rodere, Mordere, Mandere: Frendere, Stridere.
392. Gulā, Glutire: ventriculo, Concoqvere, (Ruminari): ano, Cacare: vesicā, Meiere (seu Mingere.)
393. Manu, Prehendere, Capere, Rapere, tum Tenere, vel Mittere: Porrigere, (Praebere) vel Surripere.
394. Digitis, Premere, aut Stringere: Vellere, aut Vellicare, vel Torqvere. ungvibus, Scabere, Scalpere, Radere, Lancinare, Laniare, Lacerare.
395. Volā unā, Mulcere, Palpare, Fricare. volā utrāqve, Friare, Terere. Pugnō, Tundere; spithamā, Metiri.
396. Pedibus, Ambulare; Spatiari: Calcare, Scandere, Strepere, Caespitare.
397. Totō corpore, Stare, Sedere, Cubare: Vacillare, Titubare, in Niti: Labare, Cadere, Surgere.
398. in Metu, Trepidare et Palpitare. in Laetitiā, Gestire, et Tripudiare. in motu, Properare ac Festinare: aut rursum Morari, Tardare, Cunctari. passim, Vagari et Palari.
Actiones Hominis, per animam.
399. Animae est, Vigere aut Torpere: Vigilare aut Dormire: Somniare et Exgergisci: Svescere, aut desvescere.
400. Mentis est, Scitari, Cogitare, Meditari: Intelligere vel Opinari: Credere vel Dubitare: Noscere vel Ignorare: Scire vel Putare, et Mirari.
401. Voluntatis est, Eligere, Velle, Nolle: Cupere aut Spernere: Placere vel displicere.
402. Memoriae, Meminisse vel Oblivisci, rursumqve Recordari (Reminisci.)
403. Facultatum est, Posse, (Qvire) Pollere, Studere et Conari: pro Mittere vel pro Hibere: Facere vel Sinere: Sumere et consumere, vel Linqvere.
404. Affectuum est, Amare vel Odisse: Favere vel Invidere: aut Simulare. Desiderare vel ab Ominari: Fidere vel diffidere, Sperare vel de Sperare: Audere vel Metuere, aut Pavere: Laetari vel Tristari: Gaudere vel Moerere, etc.
405. Conscientiae est, actiones Regere, aut Peccare; et dehinc Poenitere, re Sipiscere.
406. Lingvae est, Loqvi aut Tacere: Fari inqvam v. Silere: Clamare aut Mutire (Mussare)
407. Loqventis est, Salutare vel re Salutare: Inter Rogare vel reSpondere: Ajere vel Negare: Narrare, vel Mentiri Orate aut Mandare: Jubere aut Vetare, vel Svadere; Monere, vel Adulati: Laudare
page 157/158, image: s079vel Vituperare, objurgare aut Nugari, Garrire; Blaterare. et sic res Turbare aut Sedare.
408. Affectum animi solemus per Gestum Notare: hoc est, Ridere, Flere: Cachinnari, Plorare: Jubilare (ovare) Ejulare: Plaudere, Plangere, et Lamentari: Insultare vel Supplicare.
Actiones Hominis variatae per Instrumenta.
409. Qvilibet potest aliqvid aliqvō instrumento: ut cultro Scindere: securi Secare, gladio Caedere: mucrone Pungere: fuste Verberare: ferulā Ferire: cuneo Findere: ictu Frangere: vi Rumpere: vinculo Ligare aut Solvere: torno Tornare: Unco attrahere.
410. Veste: Vestire aut Nudare: velō Velare aut re Velare: Tegere aut re-Tegere.
411. Aqvā: Mergere aut Tingere, vel Imbuere: Lapidibus ob Ruere: terrā Humare.
412. Tubā: Clangere; nolā Tinnire: campanā Pulsare etc.
Actiones Hominis variatae per Objecta.
413. Qvilibet potest aliqvid: Tentare et Patrare. Nempe.
414. Res multas, Numerare, Nectere, Miscere: Jungere aut Separare: Spargere (disSipare) aut Legere: Componere aut Dividere.
415. Magnas, Mensurare, Augere, Minuere: raras Stipare: longas Vibrare, aut Qvatere: graves Tolerare, aut Ponderare.
416. Res bonas, Optare et Nancisci (Adipisci) Qvaerere et in Venire: Habere et possidere: iisqve Potiri, Uti ac Frui saepe autem Amittere et Carere.
417. Malas, Formidare, Cavere, Vitare: arcanas Celare aut Ostendere, et Monstrare. dubias Probare aut Refutare.
418. Aliqvid mundum, Inqvinare, Taminare. purum, Maculare. Maculas vero rursum, Tergere: sordes, Purgare: qvi qvilias scopis Verrere.
419. Aqvam vase Haurire: e vase, Fundere: in vase, obturare; in flumine Sistere.
420. Metalla, Fodere, Liqvare.
421. AEdificium, Fundare, Struere, Fulcire, Munire: Diruere aut instaurare. Item clavum malleo Figere: palum fistucā pangere.
422. Fores Aperire, vel Claudere: obserare vel reserare.
423. Manus Lavare, ut Niteant: nares Mungere, ut ne Stillent.
424. Vestem, Induere et Exuere: Se pallio aut togā Amicire: cingulo Cingere: fasciā Redimire.
425. Cibum, Esurire, Edere. Vorare, Ligutire. Potum Sitire, Bibere, Potare, Sorbere et inde Jejunare, vel Epulari, aut Comessari. Jentare, Prandere, Coenare.
426. Lychnum, ac Cendere, eMungere, exstingvere. in domo Suf Fire.
427. Animalia, Cicurare, Saginare, Titillare etc.
428. Hominem, Venerari (Colere) aut Temnere. Laedere illum,et ei Nocere, aut Prodesse. Consulere illi, aut eum Prodere: Irritare aut Placare.
429. Vigilantem Soporare. dormientem, exCitare. laborantem Juvare. moestum Solari. simplicem Vexare etc.
430. Ab alio aliqvid Rogare et Petere; Postulare et Mutuari, Impetrareqve.
431. Alteri aliqvid, Promittere, et Praestare: Spondere vel reCusare: Dare vel acCipere. Dicare aut Privare.
432. Adversario, Cedere aut resistere: Hostire et Ulcisci illum. Irasci ei aut Reconciliari. Benedicere aut Maledicere.
433. Hostem, exSpectare (Opperiri) aut Fugere: vel eum Terrere, Arcere, aut Fugare, ConFligere cum illo, et eum af Fligere: Vincere et Vincire. Captivum Ostentare, Custodire, aut diMittere.
434. Adversario, Cedere aut res istere: Hostire et Ulcisci illum. Irasci ei aut Reconciliari. Benedicere aut Maledicere.
Actiones Hominis variatae per Circumstantias.
435. Qvilibet potest aliqvid ad se) Trahere; a se di-Movere; aut per vim Trudere: ante se Agere, Pellere, Volvere: pone se Raptare; secum Ducere.
436. Super se, Ferre, Portare, Bajulare sursum, Tollere, aut Jactare: deorsum Ponere aut Jacere: Statue re, vel Sternere.
437. Ad latus aliqvid: Flectere vel inClinare, in Longum Tendere in latum Pandere: in aliam partem Vertere: per invicem, Flectere et Viere.
438. Alicubi, Locare: in angustum Cogere: ex angusto, Laxare; porro Urgere; per medium Penetrare.
439. Domum, Intrare: domi Habitare: e dome Migrare: aliqvō Meare, aut alium Mittere: apud exteros Peregrinari: eqvo Eqvitare: curru Proficisci.
Actiones Hominum variatae per diversos Status.
440. Omnium hominum est aliqvid, Curare, Officiō Fungi, Laborare, Fatigari. Aliqvando tamen Feriari, Otiari, Vacare, Ludere, Jocari, licet.
441. Opificis est Operari: hoc est, materiam Praeparare, Formare, Firmare, Polire, Ornare.
page 159/160, image: s080
442. Fabri ferrarii est, Cudere, Limare, Acuere: lignarii Asciare, Dolare, Forare, (Tenebrare.)
443. Pictoris est, Pingere. Sculptoris Sculpere. Textoris Texere. Sartoris Sarcire. Sutoris Suere vel disSuere. Netricis Carere et Nere. Tonsoris comam Tondere et Pectere.
444. Hortulani est, Sepire, Serere, Plantare, Rigare, Runcare, (Sarrire) Putare. Corticem Glubere: fructum Carpere.
445. Rustici est, Stercorare, Arare, Seminare, Occare, Metere, Tribulare (Triturare) Molitoris, Molere. Pistoris Pinsere, Depsere.
446. Pastoris est, Pascere, et Mulgere. Lanionis Mactare et Farcire. Piscatoris Piscari. Aucupis alLicere et inEscare. Venatoris indagare, Venari, inCitare, Exenterare.
447. Promicondi est, Condere, et Promere. Coqvi Macerare, Colare, Coqvere: h. e. Elixare, vel Assare: Frigere vel Torrere. Salire et Condire.
448. Mercatoris est, Mercari: h. e. Emere et Vendere, Taxare et AEstimare, aut Permutare. Emptoris Liceri, Debere, Luere, (seu Solvere) mendici Egere et Mendicare. Mendacis Fingere.
449. Aurigae est rotam Ungere eqvos Jungere, et Instigare. Pondera imponere et Vehere.
450. Nautae est, Navigare et Gubernare: viatoris Vadere, interdumqve Vadare. Comitis praeIre aut Seqvi: Hospitis est Venire, Manere, abIre.
451. Saturi est, Ructare, Singultire, Sternutare: Screare, Spuere, Tussire, Stertere, Visire, Pedere, Vomere.
452. AEgri, AEgrotare, h. e. Horrere, Prurire, Dolere; Langvere; Pallere, Tumere; Angi, Sudare, Gemere, Suspirare, Qveri, qvandoqve et Delirare, Furere.
453. Medici est, Curare, Mederi, Sanare. Pharmacopolae medicamenta Parare. Emplastrum linere, Chirurgi, Scarificare etc.
454. Proci est, Procire (Ambire,) Virginis Nubere. Parentum Gignere (generare,) Matris Parere. Nutricis Fovere, Alere, (Nutrire) Basiare, Educare, Indulgere.
455. Praeceptor debet Docere, Monere, Hortari: Exercere, Arguere, Castigare.
456. Discipulus, Discere, Obedire, Attendere: Magistrum Imitari; condiscipulos AEmulari. item Scribere, Legere, reCitare, rePetere, male scripta Delere; et sic proficere; aut Vapulare.
457. Cantoris est Canere. Concionatoris concionari. Praeconis promulgare, et Praedicare: Sacerdotis Sacrificare, Litare.
458. Magistratūs est; Imperare: legesqve Sancire, Subditorum Parere, legesqve Vereri: non Fremere, aut Murmurare.
459. Domini est, Dominari. Ministri Ministrare, et Mercedem Mereri. Regis Regnare, Legatos Legare: cum vicinis Pacisci, hostes Domare, Stipendia Diribere.
460. Militis est, inStruere se, exPlorare, Pugnare. Pugilis Dimicare. Sagitiarii Collimare, et Jaculari: Attingere vel Aberrare. Furis Furari. Latronis Necare.
461. Reum Actori licet Vocare, Citare, acCusare. Reum necesse est comParere, crimenqve Fateri, aut Negare. Testibus fas est Jurare et Testari: Advocatum oportet clientem Tueri, exCusare, deFendere.
462. Iudicem ne taedeat, aut pigeat, vel pudeat, Judicare: h. e. innocentem abSolvere et ei Parcere; nocentem Condemnare, et Punire. Assessores solent Suffragari, aut Refragari.
463. Carnificis est, Torqvere, seu Cruciare: deCollare aut Strangulare, sive susPendere; furis Pendere.
464. Mortis est, omnia Perimere et Abolere: Mortui Livere, putrere, putere.
465. Omnes homines Decet, Sapere, futura Prospicere, Deum Timere, inVocare, ei conFiteri, et vota Vovere.
466. Sufficit. Habes omnia, uti Reor, et Autumo. Qvae si vis. recte observare, Sapiens Clues: si non vis, Apage.
VI. Modi Actionum et Passionum.
467. Venit ne? Rogo an venerit? num venerit? Utinam veniat! Libenter veniet. Forsan, ImO, Nae. Non veniet: Haud veniet: Vix, Neutiqvam.
468. Ubi est? Hīc, Illīc, Ibi: Foris, Intus: Infra, Supra; Ubiqve, Nusqvam, etc. Unde venis? Hinc, Illīnc, Inde, etc. Qvō vadis? Hūc, Illūc, Eō: Foras, Intro, etc. Qvā? Hāc, Illāc, Eā.
469. Qvando redibis? Nunc, Tunc, Nunqvam: Mox, Statim, Cras, Cito, Repente, Lente; Subito, Ocyus, Sero: Jam, Hodie; Semper: Modo, Heri, Nuper; Dudum, Olim, Demum, etc.
470. Qvamdiu manebis? Diu, Tamdiu, Donec, Dum, Usqve, Adhuc, etc.
471. Qvī? Qvomodo? Bene, Male, etc. Sic, Ita, Ut, Ceu, Qvasi, Tanqvam; Instar aegri.
472. Quantum? Qvantopere? Penitus, Affatim, Valde; Plus vel Minus. Satis: Nimium; parum: Magis. Prorsus. Fere (Pene) Duntaxat. Saltem.
473. Qvoties venies? Semel, Bis, Ter, Qvater, Qvinqvies etc. Saepe, Raro, Interdum, Iterum etc.
474. Qvō ordine? Sīmul, Junctim, Seorsim: primo, secundo, etc. Tandem.
475. Cur? (Qvare?) Ideo, Temere, Frustra, Ultro, etc.
page 161/162, image: s081
VII. Circumstantiae Rerum, et Actionum.
476. Omnes res aut moventur, aut qviescunt. Qvod movetur, movetur A B aliqvo, PRAETER aliqvid, A D aliqvid.
477. Vel, Ex aliqvo, PER aliqvid, IN aliqvid
478. Aut, DE aliqvo, ERGA aliqvid, aliqvo TENUS:
479. Et, JUXTA (SECUS) aliqvid, TRANS (SUPRA) aliqvid, SUBTER (SUBTUS, INFRA) aliqvid.
480. Qvod a. qviescit, qviescit vel CITRA, seu CIS terminum, vel IN termino, vel ULTRA terminum: aut CIRCITER.
481. Et qvidem, APUD illum, vel PROPE illum, aut PROCUL illo.
482. Moventur autem et qviescunt simul; PROPTER (OB) aliqvem: aut PRO aliqvo: aut CONTRA aliqvem.
483. ANTE aliqvid aut POST aliqvid aut INTER illa.
484. INTRA aliqvid, vel EXTRA aliqvid: PENES illud, aut CIRCA illud.
485. CUM alio, vel SINE illo. CLAM illo (CLAM illum) vel CORAM illo, PALAM omnibus.
486. Qvod abdidisti IN cellam, reperies IN cella. Qvod cecidit SUB mensam, jacet SUB mensa. avis qvae evolavit SUPER arborem, sedet SUPER arbore.
VIII. Cohaerentiae Rerum, et Actionum.
487. Variae rerum Cohaerentiae sic enunciantur. Ego ET tu, ille QVE, sumus homines: alli ETIAM (alii Qvoqve.)
488. AUT tu fac hoc, AUR ego. (VEL tu, VEL ego) SIVE tu, SIVE ego. NEC ego, NEC tu.
489. Tu potius QVAM ego (AC ego.) Non ego, SED tu. Ego ibo, tu AUTEM (VERO) mane. Ille vult, AT ego nolo.
490. QVANQVAM (ETSI) ego ibo, veni TAMEN tu qvoqve. Ego QVIDEM -ibo, VERUM tu etiam.
491. Veni SI vis: NISI (NĪ) molestum est, Veni UT Videas.
492. Veniamideo, Qvod videre cupiam: NEMPE (NIMIRUM, QVIPPE) amicum illum.
493. NAM dilectus est: (dilectus ENIM est.) QVIA (QVONIAM) dilectus est.
494. ERGO ibo (IGITUR ibo) DEINDE revertar etc.
IX. Compendia Rerum et Verborum.
495. Heus tu! Ehem. Ecce me! En habes primarias Res Mundi, praecipuasqve Voces Lingvae totius.
496. Itane? Papae! Euge! gandeo. Eia pergamus! Ah, Vae negligenti! Heu! Eheu!
X. Multiplicatio Rerum et Verborum.
497. Omnes Res multiplicant se magnā copiā, sicut et Verba. Nam Doctus Doctor docet alios, dociles doctrinam, certis documentis. Discipulus discit disciplinas sub disciplina.
498. Ille bonum con Docet, malum deDocet, semperqve plus adDocet, donec plene eDoceat et perdoceat. Hic borum con Discit, malum de Discit, semperqve plus adDiscit, donec omnia necessaria e Discat, et perDiscat.
499. Beneficus bene facit mulis: Maleficus male. Pannifex facit pannos. Armiger gerit arma, etc.
500. Qvalia disces in JANUA LINGVARUM: qvae tibi jam patebit, dummodo horum usum promptum didiceris, ope seqventis Grammaticae et Dictionarii.
FINIS.
RUDIMENTA GRAMMATICAE. CAPUT I. De LITERIS ET SYLLABIS.
1. A B C D E F G H I Jod K L M N O P Q R S T U Vau X Y Z, sunt Literae majusculae.
2. a b c d e f g h i j k l m no p q r s t u v x y z, minusculae.
3. Enuntiantur singulae sono proprio, uniformi: praeter C, G, S, T, duplici.
[Qvod interim Praeceptor usu docebit.]
4. Ph. legitur ut F: Phi-lo-so-phia.
5. Characteres Literarum pingendi sunt pulchre, ut sit Scriptura legibilis.
[Exerceatur ergo.]
page 163/164, image: s082
6. Syllaba est vel unius literae, ut A.
vel duarum, ut Ab.
vel trium, ut Abs.
vel qvatuor, ut Tabs.
vel qvinqve, ut Trabs,
vel sex. ut Stirps.
CAPUT II. De NOMINE.
7. Vocabula Capitis secundi dicuntur Nomina.
8. Est autem Nomen, vel masculini generis, ut hic Rex: vel faeminini generis, ut haec Regina: vel neutri generis, ut hoc Regnum.
[Hungarica Lingva caret genere neutro: imo neqve masculinum et foeminiaum, nisi re, distingvit.]
9. Qvum Nomen per diversas terminationes flectitur (ut DOMIN-VS-e-i-o etc. Ur, Ure, Urnak, etc.) vocatur talis terminatio Casus.
10. Qvot autem sint Casus, apparet ex interrogatione et responsione.
11. Singulariter, qvum de uno loqvimur, ita
(1) Qvis ibi stat? DOMIN-VS, az Vr.
(2) Voca illum? o e, Vram.
(3) Cujus est vox? i, az Vr-e
(4) Cui servis? o, Vr-nak.
(5) Qvem vides? um, Vr-at.
(6) Cumqvo ibis? o, Vr-tol.
12. Pluraliter autem, qvum de pluribus loqvimur, sic:
(1) Qvi sunt isti? DOMIN-I, az Vr-ak
(2) Voca eos: o i, -ak
(3) Qvorum vox? orum, -ake
(4) Qvibus servis? is, -aknak
(5) Qvos vides? os, -akat
(6) Cum qvibus ibis? cum is. -aktol.
13. Sunt ergo Latinis (inqvolibet numero) Casus sex: qvi appellantur
(1) Nominativus,
(2) Vocativus,
(3) Genitivus (seu Possessivus,)
(4) Dativus,
(5) Accusativus (seu Activus,)
(6) Ablativus (seu Instrumentivus.)
14. Nominativus et Vocativus dicuntur Casus recti alii obliqvi.
[Nusqvam enim differunt illi duo, nisi in Declinatione secunda; et qvidem tantum in iis Nominibus, qvae Nominativo in -Us desinunt: ut DOMIN-US-E]
15. Nomina generis neutri semper habent Accusativum similem rectis: desinuntqve illi tres pluraliter in -a, ut
Ecce Verb-um: o -um, Dic-um
Ecce Verb-a: o -a, Dic tria-a.
16. Qvando Nomen per suos Casus deducitur, dicitur declinari: qvod apud Latinos fit qvinqve modis.
17. Agnoscitur autem id ex Genitivo, qvi Declinationes discriminat.
18. Nam qvae habent in Genitivo ae ea sunt Declinationis primae
Nam qvae habent in Genitivo i ea sunt Declinationis secundae
Nam qvae habent in Genitivo is ea sunt Declinationis tertiae
Nam qvae habent in Genitivo ūs ea sunt Declinationis qvartae
Nam qvae habent in Genitivo ei ea sunt Declinationis qvintae.
[ Ideoqve character hic cuilibet Nomini adscribitur in Dictionario.
TYPUS Declinationis I.
19. Singulariter sic Plnraliter sic
Nominativo a ae
Vocativo a ae
Genitivo ae arum
Dativo ae is
Accusativo am as
Ablativo ā is.
20. Sic declinabis Aqva, Terra, Cista, Tabula, Mensa, Ccharta, Penna, Scriba, et alia similia (foeminina et masculina) in -a, Genitivo -ae.
TYPUS Declinationis II.
21. Singulariter sic Pluraliter sic
Nominativo us-er-um i, neutre-a.
Vocativo e-er-um i a
Genitivo i orum
Dativo o is
Accusativo um os, neutre-a
Ablativo ō is.
22. Ita decltnabis, Dominus, Magister, Verbum: Herus, Famulus, Minister, Vir, Ager: Aratrum, Atramentum, Pomum, et alia similia, Genitivum habentia in -i.
TYPUS Declinationis III.
32. Singulariter Pluraliter
Nom. R-s-t-x etc. es, neutre a (v. ia)
Voc. R-s-t etc. es, a, vel -ia
Genit. is um, vel-iu~m
Dativ. i ibus
Acc. em (vel -im) es neutre a (vel ia)
Abl. e (vel -i) ibus.
24. Sic declinabilis, Pater, Mater, Mulier, Arbor, Doctor: Homo, Caput, Canis: et neutra Animal, Nomen, Lumen, Fulmen, Marmor, Corpus, et alia qvae Genitivum habent in-is.
TYPUS Declinationis IV.
25. Singulariter Pluraliter
Nominat. us us
Vocat. us us
Genit. ūs uum
Dativ. ui ibus.
Accus. um us
Abl. u ibus.
26. Sic declinabis, Artus, Artus, Casus, Currus, Fructus, Saltus, Spiritus, Vultus, et alia Genitivo in -ūs.
page 165/166, image: s083
TYPUS Declinationis V.
27. Singulariter Pluraliter Nominat. es es Vocativ. es es Genit ei erum Dativ. ei ebus Accusat. em es Ablat. e ebus. 28. Ita declinabis Res, Dies, Fides, Spes, Glacies, et alia Genitivum in -ei habentia.
CAP. III. De ADNOMINE.
29. Vocabula Capitis tertii vocantur ADNOMINA: (vulgo, Adjectiva nomina.)
30. Est autem omne Adnomen trium generum; ut Bonus, bona, bonum.
[Hungarice genus in Adnomine non dignoscitur-Dicimus enim perpetuo, Jo, Jo, Jo.]
31. Adnomen (apud Latinos) est vel trium termiminationum: ut, Bon-us-a-um. Pulch-er-ra-rum.
32. Vel duarum terminationum: ut, Brev-is-is-e.
33. Vel unius terminationis: ut, Paup-er-er-er.
[Et sic apud Hungaros semper est unius terminationis.]
34. Adnomen habet tres gradus.
(1) Positivum: ut, Brev-is.
(2) Comparativum: ut, Brev-ior.
(3) Superlativum: ut, Brev-issimus.
35 Qvaedam tamen paulo aliter: ut
Pulch-er-rior-errimus. (non Pulchrissimus.)
Simil-is-ior-limus. (non-similissimus.)
36. Qvaedam irregulariter: ut
Bonus, melior, optimus. Malus, pejor, pessimus Magnus, major, maximus. Parvus, minor, minimus. 37. Adnomina declinantur cum Nominibus suis: ut
Bon-us Domin-us -e -e -i -i -o -o etc. Bon-a Domin-a -ae -ae -am -am etc. Bon-um Vin-um -i -i -o -o etc. 38. Adnomina unius et duarum terminationum, declinantur in Declinatione tertia. ut
Singular. Plural. Fort -is -is -e es -es -ia Genit. -is -is -is -ium Dativ. -i -i -i -ibus Accusat. -em -em -e -es -es -ia Ablat. -evel. i -ibus. [Ita unius terminationis. Paup -er -er -eris -eri -erem (neutre -er) -ere: eres -eres erum -e -ribus -eres (neutre -a) -eribus.]
CAP. IV. De PRONOMINE.
39. Voculae capite tertio comprehensae, PRONOMINA vocantur.
40. Declinantur omnes, sed fere irregulariter, sic?
41. Qvis? Vocativo caret. Genitivo, Cujus. Dativ. Cui? Accus. Qvem? Ablat. Quō? Plurali caret.
42. Qvid? Vocativo caret. Genit. Cujus? Dat. Cui? Accus. Qvid? Ablat. Qvō? Plurali caret.
43. EGO sum. Gen. pars Mei. Dat. Da Mihi. Acc. vide Me. Abl. Veni. Mecum. Plur. Nos sumus. Gen. pars Nostrī (vel Nostrūm) Dat. Date nobis. Accusat. Videte nos. Abl. venite nobiscum.
44. Tu. Voc. Tu. Genit. pars Tui. Dat. do Tibi. Accus. video Te. Abl. ibo Tecum. Pluraliter: Vos. Voc. Vos. Gen. pars Vestrī (vel Vestrum) Dat. dico Vobis. Acc. video Vos. Abl. ibo Vobiscum.
45. Pars Sui (Genitivus est, Nominativo n. et Vocativo caret) Dat. favet Sibi. Accusat. amat Se. Ablat. cogitat Secum. Pluraliter etiam sic.
46. Qvi, qvae, qvod? Genit. Cujus. Dat. Cui. Accus. Qvem, qvam, qvod. Abl. Qvō, qvā, qvō. Plural. Qvi, qvae, qvā. Gen. Qvorum, qvarum, qvorum. Dat. Qvibus. Accus. Qvos, qvas, qvae. Ablat. Qvibus.
47. Hic, haec, hoc. Gen. Hujus. Dat. Huic: Accus. Hunc, hanc, hoc. Ablat. Hōc, hāc, hōc. Plural. Hi, hae, haec. Gen. Horum, harum, horum. Dativ. His. Accus. Hos, has, haec. Ablat. His.
48. Is, ea, id. Gen. Ejus. Dat. Ei. Accus. Eum, eam, id. Ablat. Eō, eā, eō. Plural. Ii, eae, ea. Genit. Eorum, earum, eorum. Dativ. Eis, vel iis. Accus. Eos, eas, ea. Ablat. Eis, vel iis.
[ Similiter decliuantur, Iste, ista, istud: et Ille, illa, illud: et Ipse, ipsa, ipsum. Nempe Genit. Istius. Dativ. Isti. Accus. Ist-um-am-ud, etc.]
CAP. V. De VERBO.
49. Vocabula Capitis qvinti dicuntur VERBA, qvibus rccensetur aliqvid gestum.
50. Variatur autem Verbum septem modis.
51. Primo per significationem: prout significat aliqvid Esse, aut Agere, aut Pati. ut
Humere, i. e. humidum esse.
Humectare i. humidum facere.
Humescere i. humidum fieri.
page 167/168, image: s084
[ Et sic Verbum dicitur vel Substantivum, vel Activum, vel Passivum.]
52. Secundo variatur Verbum, per tres personas: ut
Ego humecto.
Tu humectas.
Ille humectat.
[ Et sic Verbum dicitur, primae vel secundae vel tertiae personae.]
53 Tertio, per numerum pluralem: ut,
Nos humectamus.
Vos humectatis.
Illi humectant.
[ Et sic Verbum est singulare vel pluralo.]
54. Qvarto, per tempora sex: nempe
(1) Praesens; nunc Humecto.
(2) Praeteriens: tunc Humectabam.
(3) Praeteritum: jam Humectavi.
(4) Antepraeteritum: jam tum Humectavera~.
(5) Futurum: postea Humectabo.
(6) Futuro-praeteritum: cum Humectavero.
[ Et sic Verbum est Temporis praesentis, aut praetereuntis, aut praeteriti, aut antepraeteriti, aut futuri, aut futuro praeteriti.]
55. Qvinto, variatur Verbum per Modos qvatuor
(1) Infinitivum; Humectare.
(2) Imperatitvum: Humecta.
(3) Indicatinvum: Humecto.
(4) Subjectivum (seu Conjunct.) si Humectem.
[ Et sic Verbum est aut Infinitivi modi, aut Imperativi, aut Indicativi, aut Subjunctivi.]
56. Sexto, variatio Verbi fit per Formas duas, Activam et Passivam: ut
pluvia Humectat terram:
a pluvia Humectatur terra,
[ Et sic Verbum est primae vel secundae Formae.]
57. Septimo per Coujungationes qvatuor.
[ Et sic Verbum est primae, aut secundae, aut tertiae, aut qvartae Conjugationis.]
58. Conjugationis character est Infinitivus.
Nam qvae Verba Infinitvum habent
in -are, vel -ari illa sunt Conjugationis primae
in -ere, vel -eri illa sunt Conjugationis secundae,
in -ere, vel -i illa sunt Conjugationis tertiae,
in -ire, vel -ire illa sunt Conjugationis qvartae.
[NB. Hungaricus Infinitivus semper exit in -ni.]
59. Est autem cujusqve Latini Verbi Infinitivus triplex: nempe
Temporis praesentis, Humecta -re,
Temporis praeteriti, Humecta -visse,
Temporis futuri, Humecta -tum ire.
60. Qvae tria cum sciri necesse sit, apponuntur in Dictionariolo singulis Verbis omnia tria.
[Aut certe Indicativi praesens, praeteritum, et supinum: Humecto, humectavi, humectum.]
61. Sicut inter Verba primum est ESSE, ita Conjugatio ejus reliqvarum qvatuor Conjujugationum clavis est. Qvam proinde primum disce.
62. I. Infinitive; dic,
Tu debes Esse.
Tu debuisti Fuisse.
Tu debebis Fore.
63. II Imperative:
Es, vel esto, tu: esto ille.
Est, vel estote, vos: estote, seu sunto, illi.
64. III. Indicative: in praesenti.
Sum es, est; Sumus, estis, sunt.
65. Indicative in futuro.
Ero, eris, erit, erimus, eritis, erunt.
66. Indicative in praetereunte.
Eram, eras, erat; eramus, eratis, erant.
67. Indicative in antepraeterito.
Fui, fuisti, fuit: Fuimus, fuistis, fuerunt.
68. Indicative in antepraeterito.
Fueram, fueras, fuerat: Fueramus, fueratis, fuerant.
69. IV. Subjunctive: in praesenti.
Qvod sim, sis, sint: simus, sitis, sint.
70 Subjunctive in praetereunte,
Qvod essem, esses, esset: essemus, essetis, essent:
71. Subjunctive in praeterito,
Qvod Fuerim, fueris fuerit;
Qvod Fuerimus, fueritis, fuerint.
72. Subjunctive in antepraeterito.
Qvod Fuissem, fuisses, fuisset:
Qvod Fuissemus, fuissetis, fuissent.
73. Subjunctive in futuro praeterito,
Si Fuero, fueris, fuerit:
Si Fuerimus, fueritis, fuerint.
74. Participia (id est, Adnomina ex Verbo facta) sunt hīc duo: praesens et futurum,
Ens, entis: qvi (qvae, qvod) est.
Futurus (a, um) qvi (qvae, qvod) erit.
75. Seqvuntur aliorum Verborum. Conjugationes qvatuor: qvarum terminationes ultima disce ex hac Tabella:
TYPUS qvatuor Conjugationum, Formā primā.
76. I. Infinitive.
1. -are, -avisse, -atum ire.
2. -ere, -uisse, -itum ire.
3. -ere, -isse, -tum ire.
4. -ire, -ivisse, -itum ire.
77. II. Imperative.
1. -a vel ato, ato: ate vel atote, anto.
2. -e vel eto, eto: ete vel etote, ento.
3. -e vel ito, ito: ite vel itote, unto.
4. -i vel ito, ito: ite vel itote, iunto.
78. III. Indicative, inpraesenti tempore.
1. -o, as, at: amus, atis, ant.
2. -eo, es, et: emus, etis, ent.
3. -o, is, it: imus, itis, unt.
4. -io, is, it: imus, itis, iunt.
79. IV. Indicative, in futuro tempore.
1. -abo, abis, abit: abimus, abitis, abunt.
2. -ebo, ebis, ebit: ebimus, ebitis, ebunt.
3. -am, es, et: emus, etis, ent.
4. -iam, ies, iet: iemus, ietis, ient.
page 169/170, image: s085
80. Indicative, in praetercunte tempore.
1. -abam, abas, abat: abamus, abatis, abant,
2. -ebam, ebas, ebat: ebamus, ebatis, ebant.
3. -ebam, ebas, ebat: ebamus, ebatis, ebant.
4. -iebam, iebas, iebat: iebamus, iebatis, iebant
81. Indicative in praeterito.
1 i, isti, it: imus, istis, erunt (vel źre.)
2 i, isti, it: imus, istis, erunt (vel źre.)
3 i, isti, it: imus, istis, erunt (vel źre.)
4 i, isti, it: imus, istis, erunt (vel źre.)
82. Indicative in antepraeterito.
1. eram, eras, erat: eramus, eratis, erant.
2. eram, eras, erat: eramus, eratis, erant.
3. eram, eras, erat: eramus, eratis, erant.
4. eram, eras, erat: eramus, eratis, erant.
83. IV. Subjunctive in praesenti.
Qvod 1 -em, es, et: emus, etis, ent.
Qvod 2 -eam, eas, eat: eamus, eatis, eant.
Qvod 3 -am, as, at: amus, atis, ant.
Qvod 4 -iam, ias, iat: iamus, iatis, iant.
84. Subjunctive in praetereunte.
Qvod 1 -arem, ares, aret: aremus, aretis, arent.
Qvod 2 -erem, eres, eret: eremus, eretis, erent.
Qvod 3 -erem, eres, eret: eremus, eretis, erent.
Qvod 4 -irem, ires, iret: iremus, iretis, irent.
85. Subjunctive in praeterito.
Qvod 1, 2 erim, eris, erit: erimus, eritis, erint.
Qvod 3, 4 erim, eris, erit: erimus, eritis, erint.
86. Subjunctive in antepraeterito.
Qvod 1, 2 issem, isses, isset: issemus, issetis, issent.
Qvod 3, 4 issem, isses, isset: issemus, issetis, issent.
87. Subjunctive in post futuro.
Cum 1, 2 ero, eris, erit: erimus, eritis, erint.
Cum 3, 4 ero, eris, erit: erimus, eritis, erint.
88. Participia.
Praesens 1 Amans.
Praesens 2 Docens.
Praesens 3 Legens.
Praesens 4. Audiens.
Futurum 1 Amaturus.
Futurum 2 Docturus.
Futurum 3 Lecturus.
Futurum 4 Auditurus.
TYPUS Conjugationum, Formā secundā.
89. Infinitive.
1. -ari um esse, um iri.
2. -eri um esse, um iri.
3. -i um esse, um iri.
4. -iri um esse, um iri.
90. II. Imperative.
1. -are vel ator, ator: amini, antor.
2. -ere vel etor, etor: emini, entor.
3. -ere vel itor, itor: imini, untor.
4. -ire vel itor, itor; imini, iuntor.
91. III. Indicative in praesenti.
1. -or, aris, atur: amur, amini, antur.
2. -eor, eris, etur: emur, emini, entur.
3. -or, eris, itur: imur, imini, untur.
4. -ior, iris, itur: imur, imini, iuntur.
92. Indicative in futuro.
1 -abor, aberis, abitur: abimur, abimini, abuntur
2 -ebor, eberis, ebitur: ebimur, ebimini, ebuntur
3 -ar, eris, etur: emur, emini, entur
4 -iar, ieris, ietur: iemur, iemini, ientur.
93 Indicative in praetereunte.
1-abar, abaris, abatur: abamur, abamini, abantur
2-ebar, ebaris, ebatur: ebamur, ebamini, ebantur
3-ebar, ebaris, ebatur: ebamur, ebamini, ebantur
4-iebar, iebaris, iebatur: iebamur, iebamini, iebantur.
94. Indicative in praeterito.
1 us sum vel fui; es vel fuisti; est vel fuit: -i sumus vel fuimus; estis vel fuistis; sunt vel fuerunt.
2 us sum vel fui; es vel fuisti; est vel fuit: -i sumus vel fuimus; estis vel fuistis; sunt vel fuerunt.
3 us sum vel fui; es vel fuisti; est vel fuit: -i sumus vel fuimus; estis vel fuistis; sunt vel fuerunt.
4 us sum vel fui; es vel fuisti; est vel fuit: -i sumus vel fuimus; estis vel fuistis; sunt vel fuerunt.
95. Indicative in antepraeterito
1, 2 -us eram vel fueram, eras vel fueras, erat vel fuerat.
1, 2 -i eramus vel fueramus; eratis vel fueratis; erant vel fuerant.
96. IV. Subjunctive in praesenti.
Qvod 1 -er, eris, etur: emur, emini, entur
Qvod 2 -ear, earis, eatur: eamur, eamini, ea~tur
Qvod 3 -ar, aris, atur: amur, amini, antur
Qvod 4 -iar, iaris, iatur: iamur, iamini, ia~tur.
97. Subjunctive in praetereunte
qv. 1-arer, areris, aretur: aremur, aremini, are~tur
qv. 2-erer, ereris, eretur: eremur, eremini, ere~tur
qv. 3-erer, ereris, eretur: eremur, eremini, ere~tur
qv. 4-irer, ireris, iretur: iremur, iremini, ire~tur.
98. Subjunctive in praeterito.
qvod 1 -us sim vel fuerim; sis vel fueris; sit vel vel fuerit.
qvod 2 -us sim vel fuerim; sis vel fueris; sit vel vel fuerit.
qvod 3 -i simus vel fuerimus; sitis vel fueritis; sint vel fuerint.
qvod 4 -i simus vel fuerimus; sitis vel fueritis; sint vel fuerint.
99. Subjunctive in antepraeterito.
qvod 1 -us essem vel fuissem; esset vel fuisset.
qvod 2 -us essem vel fuissem; esset vel fuisset.
qvod 3 -i essemus vel fuissemus; essetis vel fuissetis; essent vel fuissent.
qvod 4 -i essemus vel fuissemus; essetis vel fuissetis; essent vel fuissent.
100. Subjunctive in postfuturo.
Si -us ero vel fuero; eris vel fueris; erit vel fuerit.
Si -i erimus vel fuerimus; eritis vel fueritis; erint vel fuerint.
101. Participia,
Praeteritum Am-atus
Praeteritum Doc-tus
Praeteritum Lec-tus
Praeteritum Audit-us
Futurum Am-andus
Futurum Doc-endus
Futurum Leg-endus
Futurum Aud-iendus.
NB.
102. Qvaedam Verba conjugantur in utraqve Forma: ut Amo, amas, amat, etc. et Amor,
page 171/172, image: s086amaris, amatur etc. significantqve in prima Forma Active, in secunda Passive.
103. Qvaedam conjugantur tantum in prima Forma: ut Sto, stas, star etc. Dicunturqve Verba Absoluta (vulgo Neutra.)
104. Qvaedam tantum in secunda Forma: ut, Precor, precaris, precatur etc. Vocanturqve Deponentia.
105. Ad conjugandum qvodvis Latinum Verbum, praesciri oportet trinum Infinitivum: qvi et in Dictionario cuivis Verbo apponuntur.
106. Nam ab Infinitivo praesente fluunt omnia Tempora, usqve ad praeteritum: A praeterito omnia, usqve ad post futurum:
107. A funiro vero Infinitivo formantur praeterita Passiva, et Partipia duo.
108. Vide hoc Schema,
I. Inf. AM -are. AMAV -isse. AMA -tum ire. II. Imp -a -i -tus. III. Indic. -o -ero. -turus. -abo. -eram. -abam. IV. Subjun. -em. -erim. -arem. -issem. CAP. VI. De ADVERBIO.
109. Vocabula Capitis sexti dicuntur Adverbia: ut An, Num, Utinam, Libenter, etc.
110. Pauca sunt radicalia: pleraqve formantur ab Adnominibus, ut a Verus, vere; a Falsus, falso; a Turpis, turpiter, etc.
CAP. VII. De PRAEPOSITONE.
111. Vocabula Capitis septimi dicuntur Praepositiones: Ab, Ad, Cum, De, Ex, etc.
[His respondentes Voculas Hungari non praeponunt, sed postponunt. Illis ergo verius dicenda essent Postpositiones.]
112. Praepositi nes junguntur Nominibus: qvaedam (in Accusat. Vt, Ad, Ante, Apud: Cis (seu Citra) Circa, Circiter, Contra: Erga, Extra: Inter, Intra: Juxta: Ob: Penes, Per, Pone, Post, Praeter, Propter, Prope: Secus, Supra: Trans: Ultra.
113. Qvaedam praeponuntur Ablativo: ut Ab (seu A) Coram, Cum: De: Ex (seu E): Palam, Prae, Pro, Procul: Sine, Tenus.
114. Qvatuor sunt qvae Accusativo et Ablativo junguntur: Clam, In, Sub, Super.
[Exempla videantur Capite VII. et Capite I. passim.]
115. Sunt praeterea qvinqve, qvae solis Verbis praetjunguntur. ut Amb -urere, Dis -ponere, Re -ponere, Se ponere, Sus -tollere.
CAP. VIII. De CONIUNCTIONE.
116. Conjunctiones primitivae paucis sunt, circiter viginti: At, Et, Qve, etc. ut videre est Capite VIII Textūs Vestibularis: aliae sunt derivatae aut Compositae, ut Atqve, Etiam, Qvoqve, etc.
CAP IX. De INTERIECTIONE.
117. Voculae qvae aliis tantum interjiciuntur affectūs causā, (aut ponuntur loco integrarum sententiarum) Interjectiones dicuntur: ut Heus, Hem, En, Vae, etc. Qvas Capite IX. digessimus.
CAP. X. De MULTIPLICATIONE VOCUM: Derivando et Componendo.
118. Vox est aus Primitiva, a qva aliae derivantur, sicut a Radice rami. Vt, Coelum, Altus, Curro: et pleraqve in Vestibulo.
119. Aut est Vox Derivata, qvae ab aliqva primitiva venit: ut Coel-estis, Alt-itudo, Cur-sus: (Qvalia et in Vestibulo occurrunt, ut ¶ 43. 48. 53. 64. etc.)
120. Aut est Vox Composita, ex duabus (vel tribus) simplicibus. Vt, Coeli-cola (qvi Coelum incolit) Alti-sonans: Circum-cur-ro etc. (Qvalia in Vestibulo non multa sunt. Vide tamen ¶ 44. 55. 104. 164. 165. 308, etc.
121. Qvomodo autem Voces (per Derivationem et Compositionem) multiplicentur, in Lexico Ianuali videbis.
CAP. XI. De COMBINATIONE VOCUM, in Phrasin.
122. Omnis Vox sociatur alteri certā lege. De qve sunt Regulae generales qvindecim.
Regula I.
123. Ad ostendendum QVID sit qvid, apponitur Nomini aliud Nomen, eodem Casu. Vt,
Puer Discipulus,
Dominus Magister.
Buda Civitas. etc.
[Exercitium instituatur, talia simul declinndo: tametsi numero, genere, et declinatione discrepant. Discrepant enim saepe (1) numero, Urbs Venetiae (2) Genere, Civitas Londinum, (3) Declinatione, ut Buda Civitas, Dominus Rex, etc.]
II.
124. Ad ostendendum CUJUS qvid sit, additur Nomini nomen ejus, cujus res est, in Genitivo. Ut,
page 173/174, image: s087
Discipulus Grammaticae.
Magister Artium.
Civitas Hungariae.
[Exercitium. Declinenttur simul, Genitivo semper manente NB. Hungaris Genitivi loco usitatius ponitur Dativus: ut in exemplis vides.]
III.
125. Ad ostendendum QVALE qvid sit, adstruitur Nomini Adnomen, simili numero, genere, et casu, Ut
Discipulus charus.
Praeceptor placidus.
Civitas pulchra.
[Declinentur simul. Sed NB. Hungaricus sermo Regulam hanc non observat: qvia Nominum et Adnominum genenbus non variatur.]
IV.
126. Ad ostendendum, CUI aliqvid tale sit, additur Adnomini aliud Nomen in Dativo. Ut,
-Charus Praeceptori,
-Placidus Discipulis,
-Pulchra Hungaris.
[Declinentur simul, ut Dativus maneat immotus.]
V.
127. Ad ostendendum, UNDE res talli sit, aut QVA PARTE, additur Adnomini Nomen (causae, vel partis) in Ablativo. Ut
-Charus obseqviō.
-Placidus moribus.
-Pulchra situ.
[Sic. Magnus corpore: Sapiens mente: Svavis sermone etc. Talia dum declinatur, Ablativus manet.]
VI.
128. Ad ostendendum aliqvid ESSE, aut AGERE, aut PATI, additur Nominativo Verbum finitum, simili numero et personā. Ut,
Schola est,
Praeceptor docet,
Discipulus docetur.
[Exercitium est duplex. 1. Conjugatio Verbi, manente Nominativo. 2. Nominativo mutato in numerum alterum, Scholae sunt: Praeceptores docent, etc]
VII.
129. Ad ostendendum CUI aliqvid sit, aut fiat, additur Verbo Dativus. Ut,
Schola est nobis.
Praeceptor loqvitur Discipulis.
Qvisqve discit sibi.
[Conjugetur Verbum, manente Dativo; aut mutetur Dativus etiam. Ut, discit sivi, discit vitae, aliis, etc.]
VIII.
130. Ad ostendendum IN QVID actio transeat, additur Verbo activo illius rei Accusativus. Ut,
Docere puerum.
Discere lingvam.
Scribere literas.
[Conjugetur Verbum, manente Accusativo, aut varietur, etiam Accusativus: Docere pueros, juventutem, coetum, multos, etc.]
IX.
131. Ad ostendendum QVO INSTRUMENMENTO, aut Cur et Qvomodo, aliqvid fiat, jungitur Verbo Ablativus. Ut,
Loqvi lingvā,
Scribere calamō,
Discere metu.
[Conjugatio Verbi, Ablativo invariatō, Exercitium dabit.]
132. Ad ostendendum, Qvid res possit, aut sciat, velit, conetur, vel debeat, jungitur Verbo alterius Verbi Infinitivus. Ut,
Debes discere.
Scis Scribere?
Vis doceri?
Stude proficere. etc.
[Infinitivus ille, dum, Verbum Principale flectitur manet fixus.]
XI.
133. Ad ostendendum, AN, UBI, QVANDO, QVOMODO, etc. aliqvid fiat, additur Verbo Adverbium.
Debes omninō,
Scire bene,
Velle serio,
Studere semper, etc.
[Adverbium, ut invariabile est, ita manet.]
XII.
134. Participium, adsciscit Casum Verbi sui. Ut, qvia dicimus Docere literas, etiam dicomus:
Docens literas.
Docturus literas.
Docendus literas.
Doctus literas.
Qvia Scribere calamo: etiam Scribens, scriptus etc. calamo.
[Dum Participium declinatur, Casus ille rectus manet.]
XIII.
135. Adverbia qvaedam etiam Adnominibus et Adverbiis junguntur. Ut,
Doctus valde,
Docte admodum.
XIV.
136. Ad ostendendam actionis circumstantiam, additur Verbo Praepositio cum Nomine sui Casus. Ut,
Docere IN Schola,
Loqvi AD Discipulos, etc.
[Qvae Praepositiones reqvirant Accusativum, qvae Ablativum, qvae utrumqve, Vide hīc supra, Capite VII. § III. etc. instituaturqve Exercitium.]
XV.
137. Conjunctio jungit similes Casus in Nominibus, similes autem Modos et Tempora in Verbis. Ut,
Magister et discipulus,
Docent discuntqve,
Proficerent si continuarent.
page 175/176, image: s088
[Exercitium instituatur per omnes Casus, Modos, Tempora: donec Regulae vis tota patescat]
Caput XII. De Complicatione Vocum in Sententiam.
138. Ex ita combinatis, et varie inter se complicatis Vocibus, fiunt Sententiae. Ut si dicam: Sol, oculus ille Mundi, qvi a nobis spectatur in sublimi, qvia magnus est corpore, et potens virtute, sufficit illuminare radiis suis omnia, et nobis reducere Diem qvotidie: absqve qvo si esset, perpetuam haberemus noctem, tristem nobis.
139. Hīc ecce omnia Verba cohaerent bina! vi praecedentium Regularum. Nam Sol oculus, dicitur secundum Reg. primam.
Oculus Mundi; secundum Reg. II.
Oculus ille, per Reg. III.
Qvi spectatur, per Reg. VI.
A nobis, per Reg. XIV.
In sublimi, per Reg. XIV.
Sol qvia magnus, per Reg. XV.
Magnus corpore, per Reg. V.
Magnus et potens, per Reg. XV.
Potens virtute, per Reg. V.
Sol sufficit, per Reg. VI.
Sufficit illuminare, per Reg. X.
Illuminare radiis, per Reg. XI.
Radiis suis, per Reg. III.
Illuminare omnia, per Reg. VIII.
Illuminare et reducere, per Reg. XV.
Reducere nobis, per Reg. VII.
Reducere diem, per Reg. VIII.
Reducere qvotidie, per Reg. XI.
Absqve qvo, per Reg. XIV.
Si esset, haberemus, per Reg. XV.
Haberemus noctem, per Reg. VIII.
Noctem perpetuam, per Reg. III.
Tristem nobis, per Reg. VII.
140. Verum haec plenius in Grammatica pleniore Ianuali, disces.
REPERTORIUM VESTIBULARE. Sive LEXICI Latini Rudimentum. A.
AB. 476
abac-us, i, m. 248
ab-Dere (idi, tum) 486
Abi-es, etis, f. 16
abi-re (vi, vel i, tum.) 450
Absis v. Apsis.
abSolvere v. Solvere.
Abyssus, i, f. 67
Ac. 489
acCen-dere, v. candere.
acCipere, v. Capere.
acCipit-er, v. Capere.
acCusare, v. Causa.
Acer, v. Acris.
Acerb-us, a, um. 337
Acerv-us, i, m. 161
Acet-um, i, n. 174
Aci-a, ae, f. 185
Acid-us, a, um. 337
Aci-es, ei, f. 272
Acinac-es, is, m. 271.
acin-us. i, m. 178
Acr-is, is, e. 337
Acti-o, onis, f. 372
Act-or, oris, m. 258
Acu-ere (i, tum) 442
Ac-us, ūs, f. 184
Acu-tus, a, um. 339
Ad. 476
Adam-as, antis, m. 80
adDiscere, (dici f.) 498
adDoc-ere (ui, tum) 498
Ad-eps, ipis, m. 173
adHuc. 470
adIpisci, v. Apisci.
adJut-or, v. Juvare.
adOlesc-ens, v. Olescere, adOlesc-ens.
Ad-or, oris, m. vel oris, n. 91
Adulari, (atus sum) 407
Adulat-or, oris, m. 254
Adult-us, a, um. 323
adVersari-us, v. Vertere
ad Vocat-us, v. Vocare.
AEd-es, ium, f. plur. 235
AEdifici-um, i, n. 189 421 (452 (hoilai)
AEg-er, ra, rum. 321,
AEgrotare. 384, 452
AEmulari. 456
AEqv-us, a, um. 359
AEqval-is, is, e. 301
Aer, aeris, m. 57, 311
AErumn-a, ae, f. 209
AEs, aeris, n. 77
AEstimare. 448
AEst-us, ūs, m. 58
AEst-as, atis, f. 51
AEstuare. 379
AEth-er, eris, m. 58
AEv-um, i, n. 49
AEt-as, atis, f. 128
AEtern-us, a, um. 288
afFatim, v. Fatum.
afFect-us, v. Facere.
afFinit-as, v. Finis.
afFli-gere, (xi-ctum) v. Fligere.
Ag-er, ri, m. 159, 313
Agere, (egi, actum) 368 435
Agg-er, eris, m. 160
Agil-is, is, e. 333
Agn-us, i, m. 122
Ah. 496
Ahen-um, i, n. 175
Ajo. 407
Al-a, ae, f. 108
Alat-us, a, um. 117
alac-er, ris, re. 352
alap-a, ae, f. 242
Alaud-a, ae, f. 111
Alb-us, a, um. 338
Alburn-us, i, m. 119
Alc-es, is, f. 124
ale-a, ae, f. 242
ale-re, (ui, itum) 454
Al-gere, (si, sum) 378
alic-a, ae, f. 168
Alicubi. 438
Alien-us, a, um. 360
Aliment-um, i, n. 145
Aliqvando. 440, 252
Aliqvi. 300
Aliqvid. 41
Aliqvis. 306
Aliqvō. 439
Aliqvōtenus. 478
Ali-us, a, ud. 286
alLicere, v. Lacere.
Alli-um, i, n. 487
Aln-us, i, f. 96
Alter, era, erum. 299
Alt-us, a, um. 307
Alum-en, inis, n. 76
Alve-us i, m. 236
Alve-ar, aris, n. 167
Alv-us, i, f. 145
Amare. 404
Am-or, oris, m. 150
Amar-us, a, um. 337
Ambigu-us, a, um. 342
Ambi-re, (vi, tum) 454
Amb-o, ae, o. 299
Ambulare. 396
Amic-ire, (ui, et amixi, tum) 424
Amict-us, ūs, m. 179
Amic-us, i, m. 265
Amita, ae, f. 229
aMittere, v. Mittere.
Amn-is, is, m. 64
page 177/178, image: s089
Amoen-us, a, um. 351
Amor, v. sub Amare.
Ampl-us, a, um. 297
Amuss-is, is, f, 188
An? 467
an-as, atis, f. 109
Anchor-a, ae, f. 207
Ancill-a, ae, f. 226
Anc-us, a, um. 333
Angel-us, i, m. 56
Angi. 452
Angust-us, a, um. 301
Angv-is, is. m. 107
Angvill-a, ae, f. 119
Anim-a, ae. f. 56, 303
Anim-al, alis, n. 74, 320
Anim-us, i, m. 148, 340
Anis-um, i, n. 87
Annul-us, i, m. 197
Ann-us, i, m. 49
Annotin-us, a, um. 319
Ansa (ollae) 195
Ans-er, eris, m. 109
Ante. 483, 435
Antiqv-us, a, um. 179
An-us, ūs, f. 128
Anus, i. 392
Apage. 466
Ap-er, ri, m. 126
aPer-ire, v, Perire.
Ap-es (et-is) is, f. 117
Ap-ex, icis, m. 222
Apisci, ad-Ipisci (adeptus sum) 416
apPar-ere, v. Parere.
Apsis, v. Orbile.
Apt-us, a, um. 290
Apud. 481
Aqv-a, ae, f. 57, 311
Aqvatica (avis) 115
Aqvil-a, ae, f. 114
Ar-a, ae. f. 281
Aranea, ae, f. 106
Arare. 445,
Aratr-um, i, n. 161
Arb-or, oris. 82, 317
Arc-a, ae, f. 198
Arcan-us, a, um. 341
Arc-ere, (ui, -) 433
Arct-us, a, um. 297
Arc-us, ūs, m. 270
Arde-a, ae, f. 115
Ar-dere, (si, sum) 474
Are-a (domus) ae, f. 194
Aren-a, ae. f. 79
Ar-ere, (ui.) 380
Arid-us, a, um. 315
Argent-um, i, n. 77
Argentum vivum. 77
Argill-a, ae, f. 73
Argu-ere, (i, tum) 455
Ari-es, etis, m, 122
Arist-a, ae, f. 92
Arm-a, orum, n. plur. 268, 409.
ArmiGer, eri, m. 499
Arom-a, tis. n. 174
Ar-s, tis, f. 53
Arteri-a, ae, f. 145
Art-us, ūs, m. 129
Articul us, i, m. 137
Arund-o, inis. f. 94
Arvina, ae, f. 173
Ar-x, cis, f. 235
As, assis, m. 219
Asci-a, ae. f. 187
Asciare. 442
Asin-us, i, m. 123, 388
Asp-er, era, erum. 304
aSp-icere (exi, ectu~) 390
Assare. 447
Ass-us, a, um. 357
Ass-er, eris, m. 187
Assul-a, ae, f. 187
asSess-or, v. Sedere.
Ast-us, ūs, m. 239
At. 489
At-er, ra, rum. 338
Atqve. 369
Atri-um, i, n. 194
Atr-ox, ocis, g. o. 355
Attag-en, enis, m. 112
atTen-dere, v. Tendere.
atTingere, v. Tangere.
atTrahere, v. Trahere.
Auc-eps, upis. m. 171
Au-dere (sus sum, sum) 404
Aud-ax, acis, g. o. 340
Audacia, ae. f. 151
Aud-ire (ivi, itum) 387
Audi-ens, entis, g. o. 331
Audit-us, ūs, m. 214
Au-gere (xi, ctum) 415
Aug-ur, uris. m. 282
Aul-a, ae, f. 254
Aur-a, ae. f. 377
AuriFab-er, ri, m. 197
Aurig-a, ae. m. 202
Aur-is, is, f. 130, 331
Auror-a, ae. f. 50
Aurum, n. 77
Auscultare. 390
Aust-er, ri. m. 62
Auster-us, a, um. 337
Aut- aut- 488
Autem. 489
Auth-or, oris, m. 238
Autumare. 466
Autumn-us, i. m. 51
Auxili-um, i. n. 265
Avar-us, a, um. 362
Avellana, ae. f. 99
Aven-a, ae. f. 91
Avid-us, a, um. 332
Av-is, is. f. 104
Av-us, i. m. 229
Avi-a, ae. f ibid.
avunculus, i m. ibid.
Axill-a, ae. f. 136
Ax-is, is. ra. 203
B.
Bacc-a, ae. 97
Bacul-us, i. m. 200
Bajulare. 436
Bajul-us, i. m. 209
Balaen-a, ae. f. 119
Balare. 388
Balb-us, a, um. 335
Ballist-a, ae, f. 270
Balne-um, i, n. 210
Balte-us, i, m. 272
Barbar-us, a, um. 364
Bardus, a, um. 339
Bar-o, onis, m. 152
Bafiare. 454
Beare. 372
Bell-um, i. n. 264
Bene. 471 (432
BeneDi-cere (xi, ctum)
BeneF-acere (eci, actum) 499
BeneFic-us, a, um. ibid.
Benign-us, a, um. 343
Besti-a, ae, f. 121, 386
Betul-a, ae. f. 96
Bib-ere (i, itum) 425
Bil-is, is, f. 145
Bin-us, a, um. 285
biPali-um, i. n. 160
biPenn-is, is, f. 271
Bis. 473
Blaes-us, a, um. 335
Bland-us, a, um. 329
Blaterare. 407
Bombarda, ae. f. 270
Bon-us, a, um. 303
Bore-as, ae, m. 62
Bo-s, vis, m. et f. 123, 388
Bracc-a, ae. f. 179
Brachi-um, i. n. 136
Bracte-a, ae. f. 196
Branchi-ae, arum. f. plur. 118
Brassic-a, ae. f. 87
Brev-is, is, e. 301, 312
Bruch-us, i, m. 117
Brut-us, a, um. 320
Brut-um, i, n. 320
Bubal-us, i. m. 124
Bub-o, onis, m. 116
Bucc-a, ae. f. 132
Buccin-a, ae. f. 214
Bulg-a, ae. f. 200
Bullire (ivi, itum) 378
Bull-a, ae. f. 68, 379
Butyr-um, i, n. 166
C.
CAcare. 392
Cachinnari. 408
Cadere, cecidi (casum) 397
Cas-us, ūs, m. 53
Caedere (cecīdi, caesum) 409
Coel-um, i. n. 188
Caes-ar, aris. m. 252
Caespitare. 396
Coest-us, ūs, m. 271
Caetera. 366
Cal-a, ae. f. 271
Calam-us, i. m. 94
Calamit-as, atis, f. 266
Calcane-um, i, n. 139
Calc-ar, aris, n. 201
Calcare. 396
Calce-us, i, m. 180
Calcul-us, i, m. 156
Cale-re (ui, -) 376
Calid-us, a. um. 311
Cal-or, oris, m. 58
Calig-ae, arum, f. plur. 180
Calig-o, inis, f. 60
Calor, v. sub Calere.
Calumn-ia, ae. f. 254
Calv-a, ae, f. 140
Calv-us, a, um. 327
Calv-ere, (i, -) 389
Calx, calcis, f. 188
Camel-us, i, m. 123
Camer-a, ae, f. 194
Camin-us, i, m. ibid.
Campan a, ae, f. 214, 412
Camp-us, i, m. 70
Campestr-is, is, e. III.
Canabis, v. Cannabis.
Canal-is, is, m 143
Canc-er, ri, m. 120
Cancell-i, orum, mascplur. 192
Candel-a, ae, f. 249
Cand-ere, (ui, -) 374
Candere. 374
acCendere, (di, sum,) 426
Can-ere, (ui, -) 389
Can-us, a, um. 327
Canere, (cecini, cantum) 457
Cant-or, oris, m. 281, 457
Can-is, is, m. 125
page 179/180, image: s090
Cann-a, ae, f. 94
Cannab-is, is, f. 182
Cantharus, i. m, 248
Capere, (cepi, captum) 130, 393
aeCipere, (-pi, tum,) 431
acCipiter, ris, m. 114
Capill-us, i, m. 130
Capiftr-um, i, n. 201
Cap-o, onis, m. 109
Capr-a, ae, f, 122
Caprea. 124
Cap-er, ri, m. 122
Caps-a, ae, f. 237
Captiv-us, a, um. 433
Capul-us, i, m. 272
Cap-ut, itis, n. 129, 327
Carbatin-ae, arum, foe. plur. 179
Carb-o, onis, m. 61
Carc-er, eris, m. 260
Card-o, inis, m. 191
Cardu-us, i, m. 95
Carduel-is, is, f. 113
Car-ere, (ui, itum) 416
Car-ere, (ui, itum) 443
Carina, ae, f. 206
Carnos-us, a, um. 143, 334.
Carnif-ex, icis, m. 263
Carpent-um, i, n. 204
Carp-ere, (si, tum) 444
Carpi-o, onis. m. 119
Carr-us, i, m. 204
Cartilag-o, inis, f. 142
Car-us, a, um. 359
Cas-a, ae, f. 186
Case-us, i, m. 166
Cass-es, is, m. 172
Cass-is, idis, f. 269
Cass-us, a, um. 318
Castane-a, ae, f. 99
Castigare. 455
Castr-um, i, n. 235
Cast-us, a, um. 345
Casus, v. sub Cadere.
Caten-a, ae, f. 191
Cathedr-a, ae, f. 224
Catin-us, i, m. 175
Catill-us, i, m. 175
Caud-a, ae, f. 108
Caul-a, ae, f. 164
Caul-is, is, m. 89, 316, 223
Caupon-a, ae, f. 200
Caus-a, ae, f. 45
acCusare. 461
Caut-us, v. sub Cavere.
Cave-a, ae, f. 171
Cavere, (cavi, cautum) 417
Cat-us, a, ut, um 359
cavill-a, ae, f. 254
Cav-us, a, um. 316
Cedere, (ssi, ssum) 432
Celare. 417
Celeber, (et-ris,) ris, re. 364
Cel-er, eris, ere. 291
Cen-sus, ūs, m. 252
Cent-o, onis, m. 241
Centr-um, i, n. 216
Centum. 300
Centenari-us, i, m. 219
Cep-a, ae, f, 487
Cer-a, ae, f. 167
Ceras-um, i, n. 98
Cerebr-um, i, n. 144
Ceremonia, v. Cerimonia.
Cerevisi-a, ae, f. 176
Cerimoni-a, ae, f. 278
Cernere, (crevi, cretum). 390
Cert-us, a, um. 341
Certam-en, inis, n. 242
Cervisia, v. Cerevisia.
Cerv-ix, icis, f. 133
Cerv-us, i, m. 124
Ceu. 471
Chal-ybs, ybis, m. 78
Char-us, a, um. 354
Charit-as, atis, f. 279
Chirurg-us, i, m. 453
Chord-a, ae, f. 214
Chord-um, i, n. 162
Christ-us, i, m. 283
Cib-us, i, m. 247, 357
Cica-da, ae, f. 117
Cicatr-ix, cis, f. 154
Cic-er, eris, n. 89
Ciconi-a, ae, f. 110
Cic-ur, uris, g. o. 320
Cicurare. 427
Ci-ere, (vi, tum) 370
Cili-um, i, n. 131
Cimeli-um, i, n. 197
Cim-ex, icis, m. 106
Cin-gere (xi, ctum) 424
Cingul-um, i, n. 424
Cin-is, eris, m. 61
Cipp-us, i, m. 261
Circa. 484, 160
Circin-us, i, m. 188
Circul-us, i, m 216 (in dolio) 199
Circiter. 480
Circum-Ferenti-a, ae, f. 216.
Circumstanti-a, ae, f. 434
Cirnea, v. Hirnea.
Cis, v. Citra.
Cist-a, ae, f. 198
Citare. 461
Cithar-a, ae, f. 214
Cito. 469
Citra. 480
Cav-is, is, m. et f. 256
Civit-as, atis, f. 251
Clad-es, is, f. 275
Clam (illo) 485
Clamare. 406
Clam-or, oris, m. 275
Clan-gere, (xi, -). 412
Clarus, a, um. 310
Classis, is, f. 256
Clathr-us, i, m. 192
Clau-dere (si, sum) 422
Claudus, a, um. 334
Clava, ae, f. 271
Clav-is, is, f. 191
Clavus, i, m. 189, 421
Clem-ens, entis, g. o. 355
Cli-ens, entis, m. et f. 461
Cluere. 466
Clype-us, i, m. 269
Cochle-a, ae, f. 120
Cochle-ar, aris, n. 246
Coctus, v. sub Coqvere.
Ceec-us, a, um. 330
Coel-ebs, ibis, m. et f. 323
Coel-um, i, n. 56, 311
Coen-a, ae, f. 244
Coena-re. 425
Coenacul-um, i, n. 245
Coerule-us, a, um. 338
Cogere (coegi, coactum) 438
Cogitare. 400
cogNati-o, V. Natio.
coHaerenti-a, ae, f. VI. 487
Cohabitatio, is, f. 232
Colare, v. sub Colum.
Colere, (colui, cultum) 428
ColLimare, v. Limus, a, um.
Coll-is, is, m. 71
Coll-um, i, n. 133
deCollare (avi, atum.) 463
Collar-e, is, n. 183
Col-or, oris, m. 147, 338
Col-um, i, n. 275
Colare. 447
Columb-us, i, m. 190
Column-a, ae, f. 189
Col-us, i, et ūs, f. 182
Com-a, ae, f. 210, 443
Com-es, itis, m. 200, 252
Comessari. 425
CoMinus. 271
Com-is, is, e. 329
ComMeat-us, v. Meare,
Commod-us, a, um. 308
Commun-is, is, e. 360
Comoedi-a, ae, f. 243
Compar-ere, v. sub apParere.
comPe-s, v. sub Pes.
comPo-nere, v. ponere.
Conari. 403
Conch-a, ae, f. 120
Concil-ium, i, n. 279
Conci-o, onis, 281
Concionari. 457
Concionat-or, oris, m. 457
conClave, is, n. 193
conCoqvere, vide Coqvere.
conCordia, ae. f. 264
conDemnare, v. Damnum.
Condere, (idi, itum) 447
Cond-ire, (ivi, itum.) 447
conDiscere, v. sub Discere.
conDiscipulus, vide Discipulus.
conDoc-ere, v. Docere
Condyl-us, i, m. 137
conFiteri, v. Fateri.
conFli-gere, v. Fligere.
Congi-us, i, m. 218
conJugat-us, v. Jugum.
conJu-x, v. ibidem.
conScientia, v. Scire. conSiderare. 285
Consili-um, i, n. 341
Consiliari-us, i, m. 253
Cons-ul, ulis, m. 251
Consul-ere, (ui, tum) 428
conSistere, v. Sistere.
conSt-ans, v. Stans.
conSumere, v. Sumere.
Contra. 482
Contrari-us, a, um. 286
Contum-ax, acis, g. o. 345
Contumel-ia, ae, f. 266
Cont-us, i. m. 206
Conviv-a, v. Vivere.
conVivi-um, v. Ibid.
Copi-a, ae, f. 497
Copul-a, ae, f. 189
Coqvere, (xi, ctum,) 447
conCo-qvere, xi, ctum. 392
Coct-us, a, um. 357
page 181/182, image: s091
Coqv-us, i, m, 174, 447
Cor, cordis, n. 144
Corall-ium, i, n. 81
Coram. 485
Corb-is, is, m. 237
Cordum, v. chordum.
Coti-um, i, n. 185
Corn-ix, icis, f. 110
Corn-u, u, n. 124
Coron-a, ae, f. 253
Corp-us, oris, n. 54, 304
corRept-io, V Rapere
corRecti-o, v. Regere.
orRu-mpere, v. Rumpere.
Cor-s, tis, f. 165
Cort-ex, icis, m. et f. 84, 444
Coruscare. 375
Cotv-us, i, m. 114
Coryl-us, i, f. 93
Co-s, tis, f. 79
Cost-a, ae, f. 141
Coturn-ix, icis, f. 111
Cox-a, ae, f. 138
Crabr-o, onis, m. 117
Crani-um, i, n. 140
Cras. 469
Crass-us, a, um. 301
Crat-es, is, f. 164
Craticul-a, ae, f. 175
Creare. 372
Creb-er, ra, rum. 298
Cred-ere. (idi. itum,) 400
Credit-or, oris, m. 240
Cremare. 274
Crematum Vinum. 178
Cren-a, ae. 223
Crepid-o, inis, f. 236
Crepuscul-um, i, n. 50
Cre-scere, (vi, tum.) 382
Cret-a, ae, f. 73
Cribr-um, i, n. 169
Crim-en, inis, n. 250, 461
Crin-is, is, m. 130, 320
Crinitus, a, um. 327
Cri-spus, a, um. 327
Crocus, i, m. 174
Cruciare, v. sub Crux.
Crudel-is, is, e. 343
Crud-us, a, um. 357
Crumen-a, ae, f. 200
Cru-or, oris, m. 154
Cru-s, ris, n. 138
Crust-a, ae, f. 169
Cru-x, cis, f. 162
Cruciare. 463
Crystall-us, i, f. 81
Cub-are, (ui, itum.)
Cubat-us, ūs, m. 211
Cubitus, i, m. 136
Cucull-us, i, m. 179
Cucul-us, i, m. 112
Cucum-is, eris. 87
Cucurbit-a, ae, f. 87
Cudere, (di, sum,) 442
Culcitr-a, ae, f. 211
Cule-us, i. m. 218
Cul-ex, icis, m. 117
Culin-a, ae, f. 194
Culinaria, (suppellex) 175
Culm-en, inis, n. 192
Culm-us, i, m. 90
Culpa, ae, f. 257
Cult-er, ri, m. 409
Cult-us, ūs, m. 278,
Cult-us, a, um. 364
Cum. 485
Cumin-um, i, n. 87
Cun-ae, arum, f. plur. 211
Cunctari. 398
Cune-us, i, m. 409
Cunicul-us, i, m. 125
Cupere, (ivi, itum) 401
Cupedi-a, arum, foem. plur. 212
Cupr-um, i, n. 77
Cur. 475
Curare. 440, 453
Curi-a, ae, f. 235
Currere, (cucurri, cursum) 385
Cursor, oris, m. 352
Curr-us, ūs, m. 202
Curv-us, a, um. 306
Cusp-is, idis, f. 272
Cust-os, odis, m. 274
Custodire. 433
Cut-is, is, f. 327
D.
DAmn-um, i, n. 239
conDemnare. 462
Da-ps, pis, f. 247.
Dare, (dedi, datum.) 431.
De. 478
Debere. 448
Debil-is, is, e. 316, 348
Decem. 300
Decet. 465
deCollare, v. Collum.
Dec-us, oris, n. 277
Decorus, a, um. 358
deDecus. 277
deDiscere, v. Discere.
deDocere, v Docere.
deFen-dere, (di, Sum,) 461
deFensiva, (arma) 269
deFicere, v Facere.
deFect-us, v. ibid.
deForm-is, is, e. 322
deFunct-us, a, um. 325
Deinde. 494
Dele-re, (evi, etum,) 456
Delirare. 452
Delubr-um, i, n. 280
deMiss-us, a, um. 340
Demum. 469
Denari-us, i, m. 239
Den-s, tis, m. 140
Dens-us, a, um. 312
Deorsum. 382, 436
Deps-ere (ui, itum) 445
deSider-are. 402
deSideri-um, i, n. 146
deSperare. 404
deSve-scere, (vi, tum) 399
De-us, i, m. 42. 288
deVoti-o, onis, f. 278
Dext-er, era, erum. 308
Diabol-us, i, m. 56
Dic-a, ae, f. 257
Dicare. 431
Di-cere, (xi, ctum) 367
Dici-o, onis, f. 233
Di-es, ei, m. et f. 49, 309
difFicil-is, e. 349
difFi-dere, (sus sum. sum.) 404
Digitus, (in manu) i, m. 136. 353 (in pede) 139
Digital-e, is, n. 184
Dign-us, a, um. 353
Dilectus. 493
diLig-ens, entis, g. o. 353
diLigenti-a, ae, f. 225
diLut-us, a, um. 319
diMicare. 460
diMidi-um, i, n. 46
diMidi-us, a, um. 310
diMittere, v. Mittere.
diMo-vere, v. Movere.
diRect-or. oris, m. 283
Dirib-ere, (ui, itum.) 459
diRu-ere, v. Ruere.
Dir-us, a, um. 355
Discere, (didici, -) 456
adDi-scere. 498
deDiscere. 498
conDiscere. 498
Disciplin-a, ae, f, 225, 497
Discipul-us, i, m, 224, 497
conDiscipul-us, i, m. 456
disCordi-a, ae, f, 264
Disc-us, i, m. 246
disPar-ere, v. Parere.
disPlicere, v. Placere.
disSimilis, v. Similis.
disSipare. 414
disSu-ere, (i, tum.) 443
diStanti-a, ae, f. 52
Diu. 470
diversori-um, i, n. 200
diVers-us, a, um. 286
Div-es, itis, g. o. 241, 324, 362 (256
Dividere, (si, sum) 414
Divisi-o, onis, f. 41
Doc-ere (ui, tum) 455
adDocere. 498
conDoc-ere. 498
deDocere. ibid.
Docil-is, is, e. 497, 339 (497
Doct-or, oris, m. 224
Doctrin-a, ae, f. 497
Doct-us, a, uni. ibid.
Document-um, i, n. ib.
Dolare, 442
Dolabra, ae. f. 198
Dolere, (ui, tum) 452
Dol-or, oris, m. 147
Doli-um, i, n. 199
Dol-us, i, m. 239
Domare, (ui, itum.) 459 (459
Domin-us, i, m. 226
Domin-a, ae, f. 226
Dominari. 459
Dom-us, ūs, f. 186
Domi. 439
Domesticus, a, um. 125, 109, 226
Donec. 498
Don-um, i, n. 265
Dorm-ire, (ivi, itum.) 399
Dormi-ens, entis, g. o. 429
Dors-um, i, n. 134
Do-s, tis, f. 227
Drachm-a, ae, f. 219
Drac-o, onis, m. 107
Dubi-us, a, um., 341
Dubitare. 400
Ducere, (xi, ctum) 435
Dudum. 469
Dulc-is, is, e. 337
Dum. 370, 470
Dummodo 500
Dum-us, i, m. 102
Duntaxat. 472
page 183/184, image: s092
Duo, duae, duo, 299
Dur-us, a, um, 31
Durare. 369
E.
Eā. 468
Ebri-us, a, um. 357
Ecce. 495
Ecclesi-a, ae, f. 279
E-dere (di, sum,) 425
e Di-scere (dici,) 498
e Doc-ere (ui, tum) 497
e Ducare. 454
Eg-ere (ui, -) 448
Ego. 367
Ehem. 495
Eheu. 496
Eja. ibid.
Ejulare. 408
Electr-um, i, n. 78
Eleemosyn-a, ae, f. 279
Element-um, i, n. 56
Eleph-as, antis, m. 123
e Ligere (elegi, ctum) 401
e Lixare. 447
e Lix-us, a, um. 357
Emendare. 370
Emere (i, tum) 448
Emt-or, oris, m. ibid.
e Minere (ui, -) 381
e Minus. 270
Emplastr-um, i. n. 453
e Mungere (xi, ctum,) 426
En. 495
Enim. 493
Ens-is, is, m. 271
e Nunciare. 587
Eō. 468
Ephippi-um, i, n. 201
Epistol-a, ae. f. 276
Epul-um, i, n. 244
Epulari. 425
Eqv-us, i, m. 123, 388
Eqvil-e, is, n. 164
Eqv-es, itis, m. 201, 152
Eqvitare. 439
Erga. 478
Ergo 494
Erinace-us, i, m. 125
e Rogare. 434
abErr-are. 460
Eruc-a, ae. f. 105
Erudit-us, a, um. 339
Esc-a, ae. f. (pro avibus) 171 (pro piscibus) 170
Esse (fui, -) 368
Esur-ire (ivi, icum,) 425
Et. 497, 487
Etiam. 367, 487
Etsi. 490
Euge. 496
Eur-us, i, m. 62
e Volare. 486
Ex. 477
Exam-en, inis, n. 167
ex Citare. 429
ex Crementum, i, n. 146
exCusare. 461
Exempl-um, i, n. 225
Exenterare. 446
Exerc-ere. (ui, itum.) 455
Exercit-us, ūs, m. 268
Exigu-us, a, um. 357
Exil-is, is, e. 301
Exil-ium, i, n. 260
Eximi-us, a, um. 350
Exit us, ūs. m. 365
ex Per-gisci (rectus sum, 399
ex Plorare. 460
ex Seqvut-or, oris, m. 263
ex Spectare. 433
ex Stin-gvere (xi, ctum,) 426
Extra. 484
Extern-us, a, um. 294
Exter-us, a, um. 439
Exu-ere (i, tum) 424
F.
Fab-a, ae, f. 89
Faber ferrdrius. 196, 442
Faber lignarius. 187
Fabul-a, ae, f. 276
Facere (feci, factum,) 403
afFectus, ūs, m. 150, 343
deFectus, ūs, m. 152
deFicere (defeci, ctum) 371
Factiti-us, a, um. 78
Faci-es, ei, f. 130, 328
Facil-is, is, e. 349
Factitius, v. sub Facere.
Facult-as, atis, f. 403
Facund-us, a, um 347
Fagopyr-um, i, n. 91
Fag-us, i, f. 96
Fal-co, onis, m. 114
Fallere (fefelli, falsum) 372
Fals-us, a, um. 341
Fal-x, cis, f. 161
Fam-a, ae, f. 276
Fam-es, is, f. 146
Famul-us, i, m. 226
Famili-a, ae, f. 227
Fan-um, i, n. 280
Far, farris, n. 91
Far-cire (si, tum vel ctum) 446
Farcim-en, inis, n. 173
Fa-ri (tus sum) 406
Far-ina, ae, f. 168
Fas. 461, 342
Fasc-ia, ae, f. 181, 424
Fascinare. 372
Fast-us ūs, m. 151
Fastidium, i, n. 150
Fateri (ssus sum) 461
conFiteri (ssus sum,) 465
Fatigari. 440
Fat-um, i, n. 282
afFatim. 472
Fatu-us, a, um. 339
Faust-us, a, um. 365
Fau-x, cis, f. 132
Favere (favi, fautum,) 404
Fav-or, oris, m. 150
Favill-a, ae, f. 61
Favoni-us, i, m. 62
Favus, i, m. 167
Fa-x, cis, f. 249
Febr-is, is, f. 156
Fel, fellis, n. 144
Fel-is, is, f. 125
Fel-ix, icis, g. o. 365
Fem-ur, oris, n. 138
Fenestr-a, ae, f. 192
Fer-a, ae, f. 121
Fere. 472
Feriari. 440
Ferire. 409
Fer-ox, ocis, g. o. 345
Ferre (tuli, latum.) 436 367
Ferr-um, i, n. 77
Ferul-a, ae, f. 225, 409
Fer-us, a, um. 320
Ferv-ere (i, et ferbui) 278
Fess-us, a, um. 352
Festinare. 398
Festuc-a, ae, f. 165
Fest-us, a, um. 309
Fe-x, cis, f. 178
Fib-er, ri, m. 127
Fibul-a, ae, f. 181
Fic-us, i, et ūs, f. 98
Fi-dere (-sus sum) 404
Fid-es, ei, f. 279
Fid-us, a, um, 155
Fid-es, ium, f. plur. 214
Fieri (factus sum) 183, 369
Fi-gere (xi, xum) 421
Figul-us, i, m. 195
Figura, ae, f. 306
Fil-ius, i, m. 195
Fili-a, ae, f. 229
Fil-um, i, n. 182
Fimbri-a, ae, f. 184
Fim-us, i, m. 165
Findere (fidi, ssum.) 409
Fingere (xi, fictum,) 448
Fin-is, is, m. et f. 47
afFinitas, atis, f. 230
Fin-ire (ivi, itum.) 370
Firm-us, a, um. 316
Firmare. 441
Fisc-us, i, m. 253
Fistuc-a, ae, f. 208, 421
Fistul-a, ae, f. 171
Fixus, a, um. 310
Flabr-um (et Flabellum) i, n. 245
Flaccere. 382
Flagellum, v. sub Flagrum.
Flagiti-um, i, 257
Flagrare. 374
Flagr-um, i, n. 166
Flagell-um, i, n. 202
Flamm-a, ae, f. 61
Flare. 377
Flav-us, a, um. 338
Fle ctere (xi, xum) 437
Flere (evi, etum) 408
Fligere (xi, ctum)
afFligere. 433
conFligere. ibid.
Flocc-us, i, m. 182
Flo-s, ris, m. 84, 383
Fluct-us, ūs, m. 67
Fluere (xi, xum) 379
Fluens, entis, g. o. 64
Fluent-um, i, n. 66
Flum-en, inis, n. 312
Fluviatilis (piscis) 119
Focus, i, m. 194
Fo-dere (di, ssum) 420
Foed-us, eris, n. 265
Foed-us, a, um. 305
Foemin-a, ae, f. 103
Foen-um, i, n. 162
Foen-us, oris, n. 240
Foetere (ui, -) 383
Foet-us, ūs, m. 103
Foli-um, i, n. 84
page 185/186, image: s093
Foll-is, is, m. 196
Fon-s, tis, m. 64
Forare. 442
Foram-en, inis, n. 187
Foras. 468
Forc-eps, ipis, f. 196
For-es, ium, f. plur. 191 422
Forf-ex, icis, f. 184
Foris. 468
Form-a, ae f. 55, 305
Formare. 441
Formos-us, a, um. 322
Formic-a, ae, f. 106
Formidare. 417
Forn-ax, acis, f. 194
Forn-ix, icis, m. 193
Forp-ex, icis, f. 210
Fors v. Fortuna.
Forsan. 467
Fort-is, is, e. 348
Fortun-a, ae. f. 282
For-um, i, n. 235
Foss-a, ae, f. 234
Fovea, ae, f. 381
Fo-vere, (vi, tum) 454
Fracid-us, a, um. 318
Fractus, v. sub Frangere
Fragilis, is, e. 317
Fragrare. 383
Fragum, i, n. 100
Frame-a, ae. f. 271
Frangere, (fregi, fractum,) 409
Fract-us, a, um. 395
Frat-er, ris, m. 228, 326
Frau-s, dis, f. 239
Frem-ere (ui, itum) 379 458
Frendere (frendui, fressum) 391
Fren-um, i, n. 201
Freqv-ens, entis, g. o. 298
Friare. 395
Fricare (ui, tum) ibid.
Frigere, (frixi, xum. et ctum) 447
Frix-us, a, um. 305
Frig-us, oris, n. 58
Frigere (xi, -) 376
Frigid-us, a, um. 311
Fringill-a, ae. f. 113
Fron-s, dis, f. 84
Fron-si, tis, f. 130, 329
Frugalis, is, e. 392
Frugis, g, o. 345
Fru-i (itus sum) 416
Fruct-us, ūs, m. 84 318, 383.
Fruges, um f. plur. 85
Frument-um, i, n. 88
Frustra. 475
Frustum, i, n. 46
Frut-ex, icis, m. 82
Frug-a, ae, f. 275
Fug-ere, (i-itum) 433
Fugare. ibid.
Fulcire (si, tum) 421
Ful-gere (si, tum) 373
Ful-gur, uris, n. 63
Fuli-ca, ae, f. 115
Fulig-o, inis, f. 61
Fulm-en, inis, n. 63
Fulminare. 375
Fum-us, i, m. 61
Fund-a, ae, f. 270
Fundere (fudi, sum.) 419
Fund-us (in vase) i, m. 199
(in flumine) 66
Fundare. 421
Fundament-um, i, n. 189
Fun-gi (-ctus sum) 440
Fung-us, i, m. 82
Fun-is, is, m. 199
Fur, furis, m. 263, 460
Furari. 460
Furc-a, ae. f. 162
Furere. 452
Furf-ur, uris, m. 163
Furn-us i, m. 169
Fust-is, is, m. 409
Fus-us, i, m. 182
Futil-is, is, e. 347
Futur-us, a, um. 296
G.
GAll-us, i, m. 109
Gallin-a, ae, f. ibid. 386.
Gannire. 388
Garrire. 407
Gaudere (gavisus sum) 496
Gaudi-um, i, n. 150
Gausap-e, es, f. 201
Gavi-a, ae, f. 115
Gaza, ae. f. 253
Gehenn-a, ae. f. 284
Gel-u, u. n. 58
Gem-ere (ui, itum) 452
Gemin-i. 326
Gemm-a, ae. f. 79
Gen-ae, arum. f. plur. 130
Gen-er, eri, m. 230
Generare. 454
Genere, v. Gignere.
Gen-s, tis, f. 364
Gen-u, u. n. 138
Genuinus, a, um. 325
Gen-us, eris. n. 228
Gerere, (ges-si, tum.) 409
German-us, a, um. 326
Gestire. 398
Gest-us, ūs, m. 408
Gibb-us, i. m. 153
Gig-as, antis. m. 158
Gignere, (gen-ui-itum) 454
Gingiv-a, ae. f. 132
Glab-er, ra, rum. 327
Glacies, ei. f. 68
Gladi-us, i. m. 262
Glan-s, dis. f. 95
Glare-a, ae. f. 79
Gleba, ae. f. 72, 313
Gliscere. 374
Glob-us, i. m. 216
Glom-us, i. m. 182
Glori-a, ae. f. 277
Glubere, (i, -) 444
Glum-a, ae. f. 92
Glut-en, (et, inum) i. n. 198
Glutire. 392
Gnavus, a, um. 349
Gracil-is, is. e. 332
Gracul-us, i. m. 110
Gradi, (gressus sum) 385.
Grad-us, ūs. m. 124
Gram-en, inis. n. 85
Grammatica, ae. 500
Graud-is, is, e. 304
Grandinare. 375
Gran-um, i, n. 92
Grassari. 386
Grati-a, ae, f. 265
Grat-us, a, um. 356
Grav-is, is, e. 302
Gremi-um, i, n. 184
Gre-x, gis, m. 166
Grum-us, i, m. 71
Grunnire. 288
Gru-s, is, f. 111
Gryll-us, i, m. 117
Gubernare. 450
Gubernacul-um, i, n. 206
Gul-a, ae, f. 145
Gumm-i, i, n. 96
Gurg-es, itis, m. 66
Gustare. 387
Gutt-a, ae, f. 68, 379
Gutt-ur, uris, n. 133
Gutturni-um, i, n. 245
Gyrari. 373
H.
HAben-a, ae, f. 201
Hab-ere, (ui, itum,) 416, 367
Habitare. 439
Habitacul-um, i, n. 56 186
Hāc. 468
Haedus, v. Hoedus.
Hae-rere, (si, sum) 385
Haeres, v. Heres.
Haeres-is, is, f. 280
Haesit-ans, antis, g. o. 347
Halare. 377
Hal-ec, ecis, n. 119
Halit-us, ūs, m. 145
Hall-us, i, m. 139
Ham-us, i, m 170
Har-a, ae, f. 164
Hasta, ae, f. 271
Haud. 467
Hau-rire, (si, stum) 419
Heb-es, etis, g. o. 339
Hepar, v. Jecur.
Herb-a, ae, f. 82
Her-es, edis, m. et f. 231
Heri. 469
Herus, i. m. 226
Heu. 496
Heus. 495.
Hiare. 391
Hic. 367
Hīc. 468
Hiem-s, is. f. 51
Hilar-is, is, e. 328
Hinc. 370, 468
Hinnire. 388
Hirc-us, i, m. 122
Hirqv-us, i, m. 131
Hirsut-us, a, um. 327
Hirud-o, inis, f. 105
Hirund-o, onis. f. 110
Hiscere. 383
Histo-ria, ae, f. 275
Histri-o, onis, m. 243
Hoc. 286
Hodie. 469
Hoedus, i, m. 122
Hom-o, inis, m. 128
Homines. 440
Honor, oris, m. 265
Honest-us, a, um. 346
Hor-a, ae, f. 49
Horde-um, i, n. 91
Horn-us, a, um. 319
Horologi-um, i, n. 220
Horr-ere (ui.) 452
Horre-um, i, n. 163
Hortari. 455
page 187/188, image: s094
Hort-us, i, m. 159
Hortulan-us, i, m. 444
Hosp-es (activus.) itis:
m. 356
(passivus) 200, 356
Hostire. 432
Hostis, is, m. 266, 433
Hūc. 468
Human-us, a, um. 356
Humare. 411
Humere. 378
Humid-us, a, um. 313
Humer-us, i, m. 134
Humil-is, is, e. 307, 317
Hydr-ops, opis, m. 156
Hypocauat-um, i, n. 104
Hypocris-is, is, f. 278
I.
IBi. 468
Ibo. 490
Ict-us, ūs, m. 409
Id, v. Is.
Idem. 286
Ideo. 475
Idol-um, i, n. 280
Idone-us, a, um. 290
Igitur. 494.
igNav-us, a, um. 349
Ign-is, is, m. 57
Ignit-us, a, um. 174
Ig Nobil-is, is, e. 322
igNomini-a, ae, f. 277
igNorare. 400
Ignotus, a, um. 328
Ili-a, orum. n. plur. 145
Ill-e, a, ud. 367
Illāc. 468
Illīc. ibid.
Illinc ibid.
Illius. 361
Illorum. ibid.
IIluc. 468
Illud. 286
Ima-go, inis, f. 415
im Bu-ere (i, tum) 411
Imitari. 456
Imitari-o, onis, f. 225
im Man-is, is, e. 307
im Matur-us, a, um. 318
Immo. 467
im Mortal-is, is, e. 288
im Pa-r, ris, g. o. 298
im Parat-us, a, um. 350
im Pediment-um, i, n 238
im Perare. 458
im Perfect-us, a, um. 350
im Petrare. 430
im Pi-us, a, um. 303
im Po-nere (sui, situm) 446
im Prosp-er, era, erum, 365
im Pur-us, a, um. 314
In. 477, 480
In (cellam) 486
In (cellā) 486
in AEqval-is, is, e. 301
in Amoen-us, a, um. 351
Inan-is, is, e. 318
in Caut-us, a, um. 359
in Celebr-is, is, e. 264
in Citare. 446
in Clinare. 437
in Commod-us, a, um. 308
Inc-us, udis, f. 196
Indagare. 446
Inde. 425, 468
in Decor-us, a, um. 358
in Dign-us, a, tim. 353
Induci-ae, arum. f. plur. 274
in Duere (i, tum) 424
Indul-gere (si, tum) 454
in Dusi-um, i, n. 180
in Ept-us, a, um. 290
in Escare. 446
in Fans, tis, m. 128, 323
Infaustus. 365
in Fens-us, a, um. 363
in Fid-us, a, um. 355
in Flare. 214
Infra. 468
Infra. 479
in Geni-um, i, n. 149, 339.
in Ge-ns, tis, g. o. 301
Ingluvi-es, ei, f. 108
in Grat-us, a, um. 356
Iniqv-us, a, um. 359
injust-us, a, um. 363
Inni-ti (-xus) 397
in Nocen-s, tis, g. o. 462
Inqvam. 406
Inqvilin-us, i, m. 226
Inqvinare. 418
in Sect-um, i, n. 104
in Sidi-ae, arum, f. plur. 274
in Son-s, tis, g. o. 363
Instar. 471
in Staurare. 421
in Srigare 449
in Stru-ere (xi, ctum.) 460
in Strument-um, i, n. 45
Insul-a, ae, f. 67
in Suls-us, a, um. 337
in Sulrare. 408
Integ-er, ra, rum. 292
Intelligere (intelle-xi, ctum) 400
Intellect-us, ūs, m. 149
Inter. 483
Interdum. 450, 473
inter It-us, ūs. m. 284
Intern-us, a, um. 294
Interpr-es, etis, m. 253
inter Rogare, 407
Interul-a, ae, f. 183
Intestun-um, i, n. 145
Intra. 484
Intrare. 439
Intro. 468
Intus. ibid.
in Ven-ire (i, tum) 416
per Invicem. 437
in Vi-dere (di, sum) 464
in Vis-us, a, um. 354
in Vit-us, a, um. 342
in Vocare. 465
Ips-e, a, um. 367
Ir-a, ae, f. 150
Ira-sci (tus sum) 432
Ire (ivi, itum) 385
Fr-is, idis, f. 62
ir Ritare. 428
ir Rit-us, a, um. 341
Is, ea, id. 367
Ist-e, a, ud. 367
Ita. 471
Itane? 496
Item, itemqve 456
It-er, ineris, n. 200
Iter-um. 473
Jod.
JAc-ere (ui, itum) 486
Jacere (jeci, jactum.) 436
Jactare. 436
Jacul-um, i, n. 270
Jaculari. 460
Jam. 469
Janu-a, ae, f. 190
Jasp-is, idis, f. 80
Jec-ur, oris, et inoris, n. 144
Jejun-us, a, um. 332
Jejunare. 425
Jejuni-um, i, n. 225
Jentare. 425
Jentacul-um, i, n. 244
Joc-us, i, m. 242
Jocari. 440
Jocos-us, a, um. 340
Jub-a, ae, f. 123
Jubere (jussi, jussum,) 407
Jubilare. 408
Jucund-us, a, um. 356
Jud-ex, icis, m. 258
Judicare. 462 (258
Judicium, i, n 250
Juglan-s, dis, f. 99
Jug-um, i, n. 203
con Jugatus, a, um. 323
con Ju-x, gis, m. et f. 227
Jumentum, i, n. 121
Junctim, vi Jungere
Junc-us, i, m 94
Jun-gere (xi, ctum,) 414, 449
Junctim. 474
Jurare. 461
Jurgi-um, i, n. 266
Jus, juris, n. 250
Just-us, a, um. 363
Jus, juris, n. 174
Juscul-um, i, n 247
Juvare (juvi, jutum) 429
ad-Jutor, oris, m. 238
Juven-is, is, e. 321
Juxta. 479
L.
LAbare. 397
Lab-es, is, f. 152
La-bi (psus sum) 371
Labi-um, i, n. 130
Lab-or, oris, m. 277 349
Laborare. 440
Laborans, tis, g. o. 429
Labr-um, i, n. 210
La-c, ctis, n. 166
Lacerare. 394
Lacer-us, a, um. 292
Lacere (xi ctum) unde al Licere. 446
Lacert-a, ae, f. 107
Lacini-a, ae, f. 181
Lacrym-a, ae, f. 131
Lactuc-a, ae, f. 87
Lacun-a, ae, f. 72
Lacun, us, ūs et i, m. 65
Lae-dere (si, sum) 428
Laet-us, a, um. 328
Laetari. 404
Laetiti-a, ae, f. 398
Laev-is, is, e. 304
Laev-us, a, um. 308
Lamb-ere (i, itum) 391
Lamentari. 408
Lamin-a, ae, f. 196
Lamp-as, adis, f. 249
Lan-a, ae, f. 121
Lance-a, ae, f. 271
page 189/190, image: s095
Lancinare. 394
Langv-ere (i, -) 452
Langvid-us, a, um. 348
Laniare. 394
Lani-o, onis, m. 173 446
Lap-is, idis, m. 75
Lapidari-us, i, m. 188
Lapp-a, ae, f. 86
Laqve-ar, aris, n. 193
Laqve-us, i, m. 171
Lard-um, i, n. 173
Larg-us, a, um. 357
Larv-a, ae, f. 54
Lasciv-us, a, um. 345
Lass-us, a, um. 352
Lat-er, eris, m. 188
Lat-ere (ui, -) 381
Latrare. 388
Latt-o, onis, m. 460
Lat-us, eris, n. 134
ad Latus. 437
Lat-us, a, um. 301
in Latum. 437
Laudare. 407
Lau-s, dis, f. 277
Lava-re (i, atum, et lautum et lotum) 423
Lax-us, a, um. 358
Laxare. 438
Leb-es, etis, m. 175
Lect-us, i, m. 211
Legare. 459
Legat-us, i, m. 253, 459
Legere (gi, ctum) 414 456
Legi-o, onis, f. 273
Legum-en, inis, n. 88
Lemnisc-us, i, m. 184
Len-is, is, e. 343
Len-s, dis, f. 89
Len-s, tis, f. 106
Lenti-go, inis, f. 153
Lent-us, a, um. 317
Lente. 469
Le-o, onis, m. 126, 388
Lepid-us, a, um. 347
Lepr-a, ae, f. 157
Lep-us, oris, m, 388
Lev-is, is, e. 302
Le-x, gis, f. 250, 458
Libare. 391
Liben-s, et ter. 467
Lib-er, ri, m. 84, 221
Lib-er, era, erum. 324
Liber-i, orum, m. plur. 228, 325
Liberal-is, is, e. 362
Libr-a, ae, f. 219
Lib-um, i, n. 212
Licet. 440
Liceri. 448
Lich-en, enis, m. 153
Lictor, oris, m. 263
Li-en, enis, m. 144
Ligare. 409
Ligul-a, ae, f. 181
Lign-um, i, n. 187
Lig-o, onis, m. 160
Ligurire. 425
Lim-a, ae, f, 196
Limare. 442
Lim-ax, acis, m. et f. 120
Limb-us, i, m. 184
Lim-en, inis, n. 190
Lim-es, itis, m. 233
Limpid-us, a, um. 311
Lim-us, i, m. 72
Lim-us, a, um. 330
col Limare. 460
Line-a, ae, f. 222, 306
Lineal-e, is, n. 223
Li-nere (vi, tum) 453
Lin-gere (xi, ctum) 391
Lingv-a, ae, f. 132, 391 495
Linqvere (liqvi,) 403
Lint-er, ris, m. 164
Lin-um, i, n. 182
Linte-um, i, n. 182
Lipp-us, a, um. 330
Liqvare. 380, 420
Liqvere (i, -) 376
Lis (litis, f.) 257
Litare. 457
Liter-a, ae, f. 222
Litt-us, oris, n. 69
Liv-ere (i, -) 464
Liv-or, oris, m. 154
Lixivi-um, i, n. 210
Loc-us, i, m. 47, 297
Locare. 438
Locust-a, ae, f. 117
Lo-dix, icis, f. 211
Lol-ium, i, n. 92
Long-us, a, um. 301
in Longum. 437
Loqv-i (utus sum) 406
Loqven-s, tis, g. o. 407
Lor-a, ae, f. 178
Lor-um, i. n. 202
Lorie-a, ae. f. 269
Lubric-us, a, um. 351
Lucere, v. sub Lux.
Luci-us, i, m. 119
Lucr-um, i, n. 239
Luct-a, ae, f. 242
Lu-dere (si, sum) 440
Lud-us, i, m. 242
Lu-ere (i, itum) 448
Lu-es, is, f. 157
Lu-gere (xi, ctum) 434
Lumbric-us, i, m. 105
Lumb-us, i, m. 134
Lum-en, inis, n. 60
Lun-a, ae, f. 59, 310
Lupul-us, i, m. 178
Lup-us, i, m. 126, 388
Luscini-a, ae, f. 113
Lusc-us, a, um. 330
Lustrare. 390
Lustr-um, i, n. 124
Lute-us, a, um. 338
Luteola, ae, f. 113
Lutr-a, ae, f. 127
Lut-um, i, n. 72
Lu-x, cis, f. 60
Lucere (xi, -) 373
Lux-us, ūs, m. 241
Lux-us, a. um. 334
Lychnus, i, m. 426
M.
MAc-er, ra, rum. 321
Macrescere (macrui, -) 384
Macerare. 447
Machin-a, ae, f. 203
Mactare. 446
Mactr-a, ae, f. 169
Macul-a, ae, f. 418
Maculare. ibid
Madid-us, a, um. 313
Magis. 472
Magist-er, ri, m. 456
Magistrat-us, ūs, m. 250
Magn-es, etis, m. 79
Magn-us, a, um. 293
Mag-us, i, m. 263
Majal-is, is, m. 122
Majo-r, oris, m. et f. 124
Mal-a, ae, f. 140
Male Dic-ere (xi, ctum) 432
Male Fic-us, a, um. 499
Malign-us, a, um. 343
Malle-us, i, m. 196, 421
Mal-um, i, n. 98
Mal-us, a, um. 303
Male. 456, 471
Mamm-a, ae, f. 121
Manare. 378
Manc-us, a, um. 333
Mandare. 407
Man-dere (di, sum) 391
Mane. 50
Man-ere (si, sum) 450 470
Manica, v. sub Manus.
Manifest-us, a, um. 341
Mann-a, ae, f. 63
Mansvet-us, a, um. 345
Mantic-a, ae, f. 241
Mantile, v. sub Manus.
Man-us, ūs, f. 135, 333
Manic-a, ae, f. 181
Mantil-e, is, n. 245
Mapp-a, ae, f. 246
Marc-ere (ui, -) 382
Mar-e, is, n. 65
Marin-us, a, um. 119
Margarit-a, ae, f. 81
Marg-o, inis, f. 222
Marit-us, i. m. 227
Marm-or, oris, m. 79
Marsupi-um, i, n. 200
Mart-yr, yris. m. 263
Ma-s, ris, m. 103
Mass-a, ae, f. 169
Mat-er, ris, m. 229
Materter-a, ae, f. 229
Materi-a, ae, f. 55, 441
Matur-us, a, um. 318
Maturescere (maturui, -) 383
Maxill-a, ae, f. 140
Meare. 439
com Meatus, ūs, m. 268
Mechanic-us, i, m. 208
Mederi. 453
Medicament-um, i, n. 453
Medic-us, i, m. 453
Medimn-us, i, m. 218
Meditari. 400
Medi-us, a, um. 295
Medi-um, i, n. 47, 238
per Medium. 438
Medull-a, ae, f. 84 142, 169
Mejere (minxi, mictum) 392
Mel (mellis, n.) 167
Mel-o, onis, m. 187
Membr-um, i, n. 129
Membran-a, ae, f. 142
Meminisse. 402
Memori-a, ae, f. 149 402
Mendax, v. sub Mentiri
Mendic-us, i, m. 241 448
Mendicare. ibid.
Mend-um, i, n. 225
Men-s, tis, f. 148
Mens-a, ae, f. 245
Mens-is, is, m. 49
Mensur-a, ae, f. 48, 217
Mensurare. 415
Mentiri. 407
Mend-ax, acis, m. 448
Ment-um, i, n. 130
Mercari et Mercator, v. sub Merx.
page 191/192, image: s096
Merc-es, edis, f. 226 456
Mercenari-us, i, m. 256
Merend-a, ae. f. 244
Mer-eri (itus sum,) 459
Meretr-ix, icis, f. 263
Merg-a, ae. f. 161
Mer-gere (si, sum) 411
Merg-es, itis, f. 161
Merg-us, i, m. 115
Meridi-es, ei, m. 50
Merul-a, ae, f. 112
Mer-us, a, um. 319
Mer-x, cis, f. 239
Mercari. 448 (239
Mercator, oris, m. 448
Messis v. sub Metere.
Metall-um, i, n. 75
Metere (mess-ui, um,) 445
Mess-is, is, f. 161
Metiri (mensus sum,) 395
Metu-ere (i, -) 404
Met-us, ūs, m. 150
Me-us, a, um. 361
Mic-a, ae, f. 46
Mic-are (ui, -) 373
Migrare. 439
Mil-es, itis, m. 273
Mili-um, i, n. 91
Mille. 300
Milliar-e, is, n. 217
Milv-us, i, m, 114
Min-ae, arum, f. plur. 266
Miner-a, ae, f. 74
Min-gere (xi, mictum) 392
Minist-er, ri, m. 459
Ministra-re. 459
Min-or, oris, m. et f. 125
Minu-ere (i, tum) 415
Minus. 472
Minut-us, a, um. 304
Mirari. 400
Miracul-um, i, n. 282
Misc-ere (ui, mistum et mixtum) 414
Micell-us, a, um. 319
Mis-er, era, erum. 365
Misericor-s, dis, g. o. 343
Mit-is, is, e. 355
Mitr-a, ae, f. 180
Mi-ttere (si, ssum) 393
a Mittere. 416
di Mittere (si, ssum.) 433
Modest-us, a, um. 344
Modest-us, a, um. 360
Modiol-us, i, m. 203
Modi-us, i, m. 218
Modo. 499
odul-us, i, m. 185
Mod-us, i, m. 43
Moeni-a, um, n. plur. 234
Moerere. 404
Moer-or, oris, m. 150
Moest-us, a, um. 328
Mol-a, ae, f. 168
Mol-ere (ui, itum) 445
Molit-or, oris, m. ibid
Mol-es, is, f. 208
Molest us, a, um. 356
Moll-is, is, e. 211, 313
Momentum, i, n. 49
Mon-ere (ui, itum,) 455, 407
Monet-a, ae, f. 253
Mons, tis, m. 70
Montosus, a, um. 313
Monstrare. 417
Monstr-um, i, n. 158
Mor-a, ae, f. 49
Morari. 398
Morbilli. 155
Morb-us, i, m. 156
Mordere (momordi, morsum) 391
Mor-es (um, m. plur.) 233
Moriger-us, a, um. 345
Moros-us, a, um. 356
Mori (mortuus sum) 384
Mor-s, tis, f. 464
Mortal-is, is, e. 228
Mortu-us, a, um. 321
Mori-o, onis, m. 254
Mortari-um, i, n. 237
Mor-um, i, n. 100
Moschus, i, m. 213
Motacilla, ae, f. 115
Motus v. sub Movere.
Mo-vere (i, tum.) 370
Moveri. 384
di Mo-vere. 435
Mot-us, ūs. m. 43, 103
Mox. 469
Mucc-us, i, m. 146
Muccini-um, i, n. 183
Mucere. 383
Mucr-o, onis, m. 272
Mug-ire (ivi, itum) 388
Mul-cere (si, sum) 395
Mulct-a, ae. f. 259
Mul-gere (si, sum) 446
Muli-er, eris, f. 128
Muls-um, i, n. 176
Multa v. Mulcta.
Mult-us, a, um. 298
Multiplicare. 497
Multiplicati-o, onis, f. X.
Mulus, i, m. 123
Mund-us, i, m. 42, 288
Mund-us, a, um. 344
Mun-gere (xi, ctum) 423
Munire. 421
Mun-us, eris, n. plur.
munera. 265
plur. munia. 250
Murmurare. 450
Mur-us, i, m. 188
Murari-us, m. ibid.
Mu-s, ris, m. 125
Musc-a, ae. f. 117
Muscul-us, i, m. 143
Musc-us, i, m. 86
Mustare. 406
Must-um, i. n. 178
Mutare. 370
Mutil-us, a, um. 292
Mutire. 406
Mut-us, a, um. 335
Mutu-us, a, um. 346
Mutuari. 430
Mysteri-um, i, n. 279
N.
NAE 467
Naev-us, i, m. 152
Nam. 493
Nancisci (nactus sum.) 416
Nan-us, i, m. 307
Nare v. Natare.
Nar-is, is, f. 132, 423
Narrare. 407
Na-sci (tus sum) 384
Nass-a, ae, f. 170
Nasturti-um, i, n. 87
Nas-us, i, n. 130
Natare. 385
Nat-es, ium, f. plur. 134
Nati-o, onis, f. 228
cog Natio, onis, f. 229
Natur-a, ae, f. 53
Nausc-a, ae, f. 207
Nav-is, is, f. 205
Navit-a (et Nauta) ae, m. 207
Navigare. 450
Navus v. Gnavus.
Ne. 467
Ne. 462
Nebul-a, ae, f. 62
Nec-nec. 488
Necare. 460
Necesse. 461
Necessari-us, a, um. 498
Ne-ctere (xui, xum) 414
Nefas. 324
Negare. 461, 407
Negligen-s, tis, g. o. 353
Negligenti-a, ae, f. 225
Negoti-um, atio, i, n. 232, 238
Nempe. 413, 492
Nem-us, oris, n. 102
Nep-os, otis, m. 229
Nept-is, is, f. ibid.
Neqvam, g. o. 345
Ne-re (vi, tum) 443
Netr-ix, icis, f. 182 443
Nerv-us, i, m. 145
Neutiqvam. 467
Ne-x, cis, f. 260
Ni v. Nisi.
Nictare. 390
Nid-us, i, m. 108
Nig-er, ra, rum. 338
Nihil. 41, 287
Nimirum. 492
Nimis. 378
Nimium. 472
Nimi-us, a, um. 360
Ningere v. sub Nix.
Nisi, Ni. 491
Nis-us, i, m. 114
Nit-ere (ui, -) 423
Ni-ti (xus sum) 382
Nitr-um, i, n. 76
Nivere v. Nictare.
Ni-x, vis, f. 63
Nin-gere (xi, -) 375
Nobil-is, is, e. 322
Noc-ere (ui, itum) 428
Nocen-s, tis, g. o. 462
Noctu et Nocturnus, v.
Nox.
Nodul-us, i, m. 181
Nolle (nolui, -) 401
Nom-en, inis, n. 41
Non. 467
Norm-a, ae, f. 188
Noscere (no-vi, tum.) 400
Nost-er, ra, rum. 361
Notare. 408
Not-us, a, um. 328
Novacul-a, ae. f. 210
Novem. 300
Noverc-a, ae. f. 230
Nov-us, a, um. 296
No-x, ctis, f. 50
Noctu. 249
Nocturn-us, a, um. 116
Noxi-us, a, um. 289
Nu-bere (psi, ptum.)
Nub-es, is, f. 62
Nubil-us, a, um. 311
Nucle-us, i, m. 101
page 193/194, image: s097
Nud-us, a, um. 323
Nudare. 410
Nu-ere (i, tum) 389
Nugari. 407
Nullius modi. 287
Num? 467
Num-en, inis, n. 278
Numer-us, i, m. 48
Numerare. 414
Numm-us, i, m. 239
Nunc. 469, 288
Nunci-us, i, m. 276 176
Nuncupare. 371
Nundin-ae, arum, f.
plur. 239
Nunqvam. 469
Nuper. ibid.
Nuper-us, a, um. 295
Nupti-ae, arum, f. plur. 227
Nur-us, ūs, f. 230
Nusqvam. 468
Nutrire. 454
Nutr-ix, icis, f. 454
Nu-x, cis, f. 91
O.
OB. 482
Obb-a, ae, f. 248
Obedire. 456
Obes-us, a, um. 332
Ob-ex, icis, m. et foem. 191
Ob Ject-um, i, n. 412
ob Jurgare. 407
ob Lectare. 213
Oblivisci (oblitus sum) 402
Obol-us, i, m. 239
ob Ruere (i, tum) 411
Obscaen-us, a, um. 346
Obscur-us, a, um. 310
ob Serare. 422
ob Serare. 466
Obsoni-um, i, n. 174
ob Turare. 419
Obulus, v. Obolus.
Occ-a, ae, f. 161
Occare, 445
oc Casio, onis, f, 238
Occid-ere (i, occasum) 373
Ocre-a, ae, f. 180
Octo, 300
Ocul-us, i, m. 130
Ocyus, 469
Odi-um, i, n. 150
Odisse (odi, -) 404
Od-or, oris, m, 147
Odorari 387
Off-a, ae, f. 247
Offensiva arma 270
Offici-um, i, n. 250
Olere (ol-evi et ui, tum) 383
Olescere 382 (323
ad Olesc-ens, entis, m.
ad Olesc-ens, entis, g. o. 128
ab Ol-ere (evi, itum) 464
Olfact-us, ūs, m. 213
Olim, 186, 469
Oliv-a, ae, f. 100
Oll-a, ae, f. 195
Ol-or, oris, m. 109
Ol-us, eris, n. 85
Om-en, inis, n. 282
ab Ominari 404
Omnia 41, 285
Opac-us, a, um. 304
Operari 441
Operari-us, i, m. 226
Op-es, um, f. plur. 241
Opis-ex, icis, m. 441
Opim-us, a, um. 320
Opinari 400
Opini-o, onis, f, 341
Opitulari 372
Oportere 461
op Per-iri, (tus sum,) 433
Oppid-um, i, n. 233
Op Posite 285
Optare 416
Opsonium, v. Obsonium.
Op-us, eris, n. 350
Or-a, ae, f. 69
Orare 407
Orb-is, is, m. 216
Orbil-e, is, n. 203
Orbit-a, ae, f. 200
Orc-us, i, m. 56
Or-diri (sus sum) 370
Ord-o, inis, m. 47
Ordinatim 285
Orgyi-a, ae, f. 217
Orichalc-um, i, n. 78
Or-iri (tus sum) 373
Orig-o, inis, f. 53
Ornare 441
Orphan-us, i, m. 231
Oryz-a, ae, f. 91
Os, oris, n. 130
Os, ossis, n. (in animali) 140
Os sacrum 141
Osc-en, inis, m. 113
Oscitare 391
Osculari 391
Osten-dere (di, sum) 417
Ostentare, 433
Ostre-a, ae, f. 120
Oti-um, i, n. 277
Otiari, 440
Ovare 408
Ov-is, is, f. 122
Ov-um: i, n. 108
P.
Pab-o, onis, m. 209
Pabul-um, i, n. 163
Pac-isci (tus sum) 459
Pagin-a, ae, f. 222
Pag-us, i, m. 233
Pal-a, ae, f. 160
Palam, 485
Palang-a, ae. f, 209
Palari, 398
Palati-um, i, n. 186
Palat-um, i, n. 132
Pale-a, ae, f. 163
Pall-a, ae, f. 180
Pall-ere (ui. -) 452
Palli-um, i, n. 180
Palm-a, ae, f. (in manu) 136
Palm-es, itis, m. 177
Palm-us, i, m. 217
Palpare, 395
Palpitare 398
Palpebr-a, ae, f. 131
Pal-us, i, m. 160, 421
Pal-us, udis, f. 65
Pampin-us, i, m. 177
Pan-dere (di, sum) 437
Pangere (pepigi, et pan
xi, pactum) 421
Panicu-la, ae, f. 90
Paniculatum (far) 91
Panic-um, i, n. 91
Pan-is, is, m. 169
Pann-us, i, m. 184, 499
Pannif ex, icis. m. 499
Papae! 496
Papav-er, eris, n. 87
Papili-o, unis, m. 117
Papul-a, ae, f. 155
Papyr-us, i, f. 221
Par, g. o. 288
Paradis-us, i, m. 284
Parare 453
Parat-us, a, um. 350
Parcere (parsi, et peper
ci, par-tum, et -citu~) 462
Parc-us, a, um 362
Pard-us, i, m. 126
Parentes, um, m. plur. 228
Par-ere (ui, itum) 458
ap Patere (ui, -) 372
com Par-ere (ui, -) 461
dis Par ere (ui, -) 372
Parere (peperi, partum) 454
Pari es, etis, m. 189
Par-s, tis, f. 44
Parum 472
Par-us, i, m. 113
Parv-us, a, um. 293
Pa-scere (vi, stum) 446
Pasc-uum, i, n. 159
Past-or, oris, m. 166
Pass-er, eris, m. 110
Passim 398
Pass-us, i, m. 217
Passio, v. sub Pati.
Pastin-um, i, n. 177
Pat-er. ris, m. 229
Pater-a, ae, f. 248
Pat-ere (ui, -) 381
Pa-ti, (ssus sum) 368
Passi-o, onis, f. 466
Patibul-um, i, n. 262
Patin-a, ae, f. 246
Patrare 413
Patri-a, ae, f. 233
Patru-us, i, m. 229
Pauc-us, a, um. 298
Pau-per, eris, g. o. 324
Pav-ere (i, -) 404
Paviment-um, i, n. 193
Pav-o, onis, m. 109
Pa-x, cis, f. 264
Peccare, 405
Pe-ctere (xui et xi. xum.
et ticum) 443
Pect-en, enis, m. 210
Pect-us, oris, n. 134
Pecuni-a, ae, f. 239
Pec-us, udis, f. et oris,
n. 121
Pe-dcre, (pedi, ditum) 451
Pedicul-us, i, m. 106
Ped-um, i, n. 166
Pellerc, (pepuli, pul.
sum) 435
Pell-is, is, f. 195
Pellice-um, i, n. 185
Pelli-o, onis, m. 185
Pel Lucid-us, a, um. 304
Pelv-is, is, f. 245
Pendere, (pependi, pen
sum) 463
Pendere, v. Suspendere
Pene 472
Penes, 484
Penetrare 438
Penicill-us, i, m. 215
Pen-is, is, m. 123
Penitus, 472
Penn-a, ae, f. 108, 223
Penuari-um, i, n. 104
page 195/196, image: s098
Penuri-a, ae, f. 267
Penul-a, ae, f. 200
Per. 435, 477
Per-a, ae, f. 166
Perc-a, ae, f. 119
per Cipere (perce-pi, ptum) 147
Perdere (perdi-di, tum) 372
Perdit-us, a, um. 365
per Di-scere (dici, -) 498
Perd-ix, icis, f. 111
per Doc-ere (ui, tum,) 498
Peregrinari. 439
Perfect-us, a, um. 350
Pergamen-a, ae, f. 221
Per-gere (rexi, rectum) 370
Pergul-a, ae, f. 194
Pericul-um, i, n. 267
Periculos-us, a, um. 351
Per-imere (emi, emtum) 464
per Ire (perii, -) 369
re Pertorium 500
a Perire (ui, tum) 422
per Mutare. 448
Pern-a, ae, f. 173
Pernici-es, ei, f. 266
Perper-us, a, um. 344
Persic-um, i, n. 98
Person-a, ae, f. 322
Pertic-a, ae, f. 171, 217
Pe-s, dis, m. 135, 334
com P-es, edis, f. 261
Pessul-us, i, m. 191
Pest-is, is, f. 157
Pet-ere (ivi et ii, itum) 430
Petil-us, a, um. 334
Petiol-us, i, m. 101
Pharmacopoe-um, i, n. 237
Pharmacopol-a, ae, m. 453
Phasian-us, i, m. 112
Pic-a, ae, f. 110
Pictor, v. sub Pingere.
Pig-er, ra, rum. 352
Piget. 462
Pigmentum, v. sub Pingere.
Pign-us, oris, n. 240
Pil-a, ae, f. 168, 189
Pile-us, i, m. 180
Pil-um, i, n. 168
Pil-us, i, m. 121
Pincern-a, ae, m. 248
Pin-gere (xi, pictum,) 443
Pict-or, oris, m. 215, 443
Pigment-um, i, n. 215
Pingv-is, is, e. 321
Pingvescere. 384
Pinn-a, ae, f. 118
Pin-sere (sui, situm,) 445, (445
Pist-or, oris, m. 169
Pin-us, i, et ūs, f, 96
Pip-er, eris, n. 174
Pir-um, i, n. 98
Pisc-is, is, m. 104
Piscari. 446
Piscat-or, oris, m. 170
Pistill-um, i, n. 237
Pistor, v. sub Pinsere. 446
Pistrin-um, i, n. 168
Pis-um, i, n. 89
Pituit-a, ae, f. 145
Pi-us, a, um. 303
Pi-x, cis, f. 96
Placare. 428
Placent-a, ae, f. 212
Plac-ere, ui, itum. 401
dis Plicere (ui, tum,) 401
Placid-us, a, um. 355
Plag a, ae, f. 152
Plag-a, ae, f. 52
Plagul-a, ae, f. 221
Planc-a, ae, f. 160
Plan-gere (xi, ctum,) 408
Plant-a, ae, f. 82, 138
Plantare. 444
Planu-s, a, um. 313
Plate-a, ae, f. 235
Plau-dere (si, sum) 408
Plaustr-um, i, n. 204
Ple-bs, bis, f. 255
Ple-ctere (xi, xum,) 437
Plen-us, a, um. 310, 318
Plene. 499
Plic-a, ae, f. 184
Plorare. 408
Plu-ere, (i, et vi, tum) 375
Pluvi-a, ae. f. 63
Plum-a, ae, f. 108
Plumb-um, i, n. 77
Plus. 472
Plute-us, i, m. 281
Pluvia, v. sub Pluere.
Pocul-um, i. n. 248
Podi-um, i, n. 194
Poen-a, ae, f. 259
Poenitere. 405
Poenitud-o, inis. f. 151
Polent-a, ae, f. 178
Polire. 441
Poll-ere (ui, -) 403
Poll-ex, icis, m. 136
Pollut-us, a, um. 345
Pom-um, i, n. 97
Pondo, g. n. 219
Ponderare. 415
Pond-us, eris, n. 48
Pone. 435
Po-nere (sui, situm) 436
com Ponere (sui, situm) 414
Pon-s, tis, m. 205
Ponticul-us, i. m. 205
Pont-o, onis, m. ibid.
Popl-es, itis, m. 138
Popul-us. i. m. 255
Porc-us, i, m. 122
Porr-igere (exi, ectum) 393
Porro. 438
Porr-um, i, n. 87
Port-a, ae, f. 234
Portare. 436
Port-us, ūs, m. 207
Posse (potui, -) 360, 403
Poss-idere (edi, essum,) 416
Post. 483
Post. 288
Postea. 286
Post-is, is, m. 190
Postulare. 430
Potare, v. sub Potus.
Potest-as, atis, f. 259
Potiri. 416
Potius. 489
Pot-us, ūs, m. 176 425
Potare. ibid
Praeb-ere (ui, itum) 393
Praeceptum, i. n. 225
Praecipu-us, a, um. 495
Praec-o, onis. m. 457
Praec-ox, ocis, g. o. 318
Praed-a, ae, f. 276
Praed-o, onis, m. 200
prae Dicare. 457
praeire. 450
Praeli-um, i, n. 275
Praemi-um, i, n, 259
prae Parare. 441
Praesen-s, tis, g. o. 296
Praesep-e, is, n. 164
prae Stare (iti, itum.) 431
Praeter. 476
Praeterit-us, a, um. 296
Praet-or, oris, m. 251
Prandi-um, i, n. 244
Pran-dere (di, sum,) 425
Prat-um, i, n. 159
Prav-us, a, um. 344
Prec-es, um, f. plur. 279
Precium, v. sub Pretium.
Prehen-dere (di, sum.) 393
Pre-lum, i, n. 208
Premere (pres-si, sum) 394
Preti-um, i, n. 239, 359
Prim-us, a, um. 295
Primo. 388, 474
Primari-us, a, um. 495
Princ-eps, ipis. m. et f. 252
Principi-um, i. n. 47
Prisc-us, a, um. 296
Privare. 431
Privat- us, a, um. 322
Privign-us, i, m. 230
Privign-a, ae, f. 230
privi Legi-um, i, n. 252
Pro. 482
Probr-um, i, n. 277
Prob-us, a, um. 344
Probare. 417
Procer-es, um, m. plur. 255
Procer-us, a, um. 317
Procul. 481
Proc-us, i, m. 454
Procire. ibid.
Prod-ere (idi, itum.) 428
Prodesse. ibid.
Prodigi-um, i. n. 282
Prodig-us, a, um. 362
pro Fan-us, a, um. 297
pro Fest-us (dies) a, um. 309
pro F-icere (eci, ectum) 456
pro Ficisci (profectus, sum) 439
pro Fund-us, a, um. 312
pro Gre-di (ssus sum.) 385
pro Hib-ere (ui, itum.) 403
Prom-ere (si, tum) 447
pro Mi-ttere (si, ssem.) 403, 431
Promulgare. 457
Promtus. 500
Promus Cond-us, i, m. 447
Pron-us, a, um. 308
Prope. 481
Properare. 398
Propiti-us, a, um. 363
Propri-us, a, um. 360
Propter. 328, 482
Pror-a, ae, f. 206
Prorsus. 472
page 197/198, image: s099
Prosp-er, eta, erum. 365
pro Sp-icere (exi, e-ctum) 465
Proterv-us, a, um. 344
pro Videnti-a, ae, f. 282
Pruin-a, ae, f. 63
Prun-a, ae, f. 61
Prun-um, i, n. 98
Prurire. 452
Public-us, a, um. 322
Pudere. 462
Pu-er, eri, m. 128
Puell-a, ae, f. 128
Pug-il, ilis, m. 460
Pugillar es, ium, m. plur. 224
Pugi-o, onis, m. 271
Pagn-a, ae, f. 275
Pugnare. 460
Pugn-us, i, m. 136
Pulch-er, ra, rum. 289
Pul-ex, icis, m. 106
Pull-us, i, m. 108
Pull-us, a, um. 338
Pulment-um, i, n. 247
Pulm-o, onis, m. 144
Pulp-a, ae, f. 101
Pulpit-um, i, n. 281
Pul-s, tis, f. 168
Pulsare. 412, 214
Pulv-is, eris, m. 72
Pulvin-ar, aris, n. 211
Pumili-o, onis, m. 158
Punct-um, i, n. 222
Pungere (pupugi, punctum) 409
Punire. 462
Pupill-a, ae, f. 131
Pupill-us, i, m. 231
Pupp-is, is, f. 206
Pur-us, a, um. 314
Purgare. 418
Pu-s, ris, n. 155
Pustul-a, ae, f. 155
Pusul-a, ae, f. ibid.
Putam-en, inis, n. 101
Putare. 444, 400
Putere (ui, -) 464
Pute-us, i, m. 236
Putr-ere (ui, -) 464
Putr-is, is, e. 318
Put-us, a, um. 314
Pyx-is, idis, f. 237
Q.
QVā. 468
Qvadrat-us, a, um. 306
Qvadrupe-s, dis. g. o. 104
Qvaeqve, v. Qvisqve.
Qvae-rere (sivi, situm,) 416
Qval-is, is, e. 289
Qvam. 489
Qvamdiu? 470
Qvando? 469
Qvandoqve. 452
Qvanqvam. 490
Qvantopere. 472
Qvantus, a, um. 301
Qvantum? 472
Qvare? 475
Qvasi. 471
Qva-tere (ssi, ssum.) 515
Qvatuor. 52, 300
Qvater. 473
Qve. 487
Qverc-us. ūs. f. 96
Qve-ri (stus sum) 452
Qvia. 493
Qvid? 367
Qvidem. 481, 490
Qvi-es, etis, f. 267
Qvie-scere (vi, tum) 207, 384
Qvilibet. 238, 409
Qvinqve. 300
Qvinqvies. 473
Qvippe. 492
Qvi-re (vi, tum) 403
Qvis? 367
Qvisqve, qvaeque, qvodqve. 368
Qvisqvili-ae, arum. f. plur. 165
Qvō. 468
Qvod. 285, 367
Qvod. 492
Qvomodo? 471
Qvoniam. 493
Qvoqve. 487
Qvot? 299
Qvoties? 473
Qvotu-s, a, um. 295
R.
Rabi-es, ei, f. 156
Ra-dere (si, sum,) 394
Ra-dius, i, m. 60, 203
Rad-ix, icis, f. 87
Ram-us, i, m. 83
Ran-a, ae, f. 127
Rancere. 383
Rap-a, ae, f. 87
Rap-ere (ui, tum) 393
cor Reptio, onis, f. 225
Rap-ax, acis, g. o. 114
Raptare. 435
Raphan-us, i, m. 87
Rar-us, a, um. 298, 312
Raro. 473
Rastr-um, i, n. 162
Rati-o, onis, f. 148
Rational-is, is, e. 320
Rat-is, is, f. 205
Rat-us a, um. 341
Rauc-us, a, um. 335
Recen-s, tis, g. o. 318
re Citare. 456
re Conciliari. 432
re Cordari. 402
Rect-us, a, um. 306
Recte. 466
re Cusare. 431
Redimire. 424
redi-re (i, tum) 469
re Fert-us, a, um. 297
re Fici. 371
re Fragari. 462
Refutare. 417
Re-gere (xi, ctum) 405
cor Recti-o, onis, f. 225
Regim-en, inis, n. 232
Regi-o, onis, f. 233
Regnare. 459
Regn-um, i, n. 233
Regul-a, ae, f. 188
Religi-o, onis, f, 278
re Liqv-us, a, um. 366
re Minisci. 402
re Miss-us, a, um. 349
re Mot-us, a, um. 297
Rem-us, i, m. 206
Ren, renis, n. 144
Repenre. 469
Rep-ere (si, tum) 385
re Per-ire (i, tum) 486
re Pet-ere (ivi, itum,) 456
Reri (ratus sum) 466
Res, rei, f. 43
re Salutare. 407
re Serare. 422
Resin-a, ae, f. 96
re Sip-iscere (ui, -) 405
re Sistere (resti-ti, tum) 432
re Spon-dere di, sum, 407
Rest-is, is, m. 199
Resti-o, onis, m. 199
Rete, is, n. 170
re Te-gere, xi, ctum, 410
Re-us, a, um. 258
re Velare. 410
re Ver-ti, sus sum. 494
Re-x, gis, m. 252
Rhed-a, a, ae, f. 204
Rict-us, ūs, m. 125
Ri-dere, si, sum. 408
Rigare. 444
Rig-ere, (ui, -) 378
Ringi. 388
Rip-a, ae, f. 69
Rit-us, ūs, m. 278
Riv-us, i, m. 64
Rix-a, ae, f. 266
Robust-us, a, um. 315
Ro-dere (si, sum) 391
Rogare. 430, 467
Rog-us, i, m. 262
Ro-s, ris, m. 63
Ros-a, ae, f. 93
Rostr-um, i, n. 108
Rostrare. 386
Rot-a, ae, f. 203
Rotund-us, a, um. 306
Rub-er, ra, rum. 338
Rubric-a, ae, f. 73
Rubin-us, i, f. 80
Rub-us, i, m. 93
Ructare. 451
Rudere. 388
Rud-is, is, e. 339
Rud-us, eris, n. 189
Ru-ere (i, tum) 371
di Ru-ere. 421
Ruf-us, a, um. 327
Rug-a, ae, f. 153
Rugos-us, a, um. 329
Rugire. 388
Ruminare. 392
Rum-or, oris, m 276
Rum-pere (ru-pi, ptum)
Rumpi. 379 (409
cor Rum-pere (pi, ptum) 370
Runcare. 444
Rustic-us, i, m. 159
Ruspari. 386
Rur-a, ae, f. 95
S.
Sacchar-um, i, n. 174
Sacc-us, i, m. 168
Sac-er, ra, rum. 297
Sacerd-os, otis, m. et f. 281
Sacrificare. 457
Sacrifici-um, i, n. 281
Saepe. 416, 473
Saev-us, a, um. 355
Saevire. 386
Sag-a, ae, f. 263
Sagen-a, ae, f. 170
Saginare. 427
Sagitt-a, ae, f. 270
Sagittari -us, i, m. 460
Sal, falis, m. 76
page 199/200, image: s100
Salin-um, i, n. 246
Salire. 447
Sals-us, a, um. 337
Sal-ire (ivi et ii, tum) 379
Saltare. 385
Saliv-a, ae, f. 146
Sal-ix, icis, f. 96
Saltare, v. sub Salire.
Saltem. 200, 472
Salt-us, ūs, m. 102
Sal-us, utis, m. 284
Salutare. 407
Salvare. 372
Salv-us, a, um. 365
Salvi-a, ae, f. 95
Sambuc-us, i, m. 93
Sanare, v. sub Sanus.
San-cire (xi, citum, et ctum) 458
Sanct-us, a, um. 345
Sangv-is, inis, m. 145
Sani-es, ei, f. 155
Sann-a, ae, f. 254
San-us, a, um. 321
Sanare. 453
Sap-ere (ui et ii, -) 465
Sapi-ens, entis, g. o. 339
Sap-o, onis, m. 210
Sap-or, oris, m. 147
Sapphir-us, i, f. 80
Sar-cire (si, tum) 443
Sart-or, oris, m. 184
Sarcin-a, ae, f. 200
Sarrire; 444
Sartag-o, inis, f. 175
Sartor, v. sub Sarcire.
Sat, Satis. 472
Sat-an, anae, m. 283
Satell-es, itis, m. 253
Satis, v. Sat.
Sat-ur, ura, urum. 332
Sauci-us, a, um. 352
Sax-um, i, n. 79
Scab-ere (i, -) 394
Scab-er, ra, rum. 351
Scabi-es, ei, f. 157
Scaev-us, a, um. 333
Scal-a, ae, f. 194
Scalp-ere (si, tum) 394
Scalpell-us, i, m. 223
Scamn-um, i, n. 211
Scandal-um, i. n. 200
Scan-dere (di, sum) 396
Scandul-a, ae, f. 192
Scaph-a, ae, f. 205
Scapul-a, ae, f. 141
Scap-us, i, m. 223
(chartae) 221
Scarabae-us, i. m. 117
Scarificare. 453
Scat-ere (ui, -) 379
Scatebr-a, ae, f. 64
Scel-us, eris, n. 257
Scen-a, ae, f. 243
Sceptr-um, i, n. 253
Schol-a, ae, f. 224
Scholastic-us, i, m. 353
Scindere (sci-di, ssum) 409
Scintill-a, ae, f. 61
Sci-re (vi, tum) 371 406
Scirp-us, i, m. 94
con Scientia, ae, f. 405
Scitari. 400
Sciur-us, i, m. 125
Sclop-us, i, m. 270
Sco-bs, bis, f. 187
Scop-ae, arum, f. plur. 418
Scop-us, i, m. 238
Scorbut-us, i, m. 157
Scori-a, ae, f. 196
Scorpi-us, i, m. 106
Screare. 451
Scri-bere (psi, ptum,) 456
Scrib-a, ae, m. 223
Scriptur-a, ae, f. 222
Scrini-um, i, n. 198
Scriniari-us, i, m. ibid
Scro-bs, bis, m. et f. 172
Scrup-us, et scrupulus, i. m. 79
Sculp-ere (si, tum,) 443
Sculpt-or, oris, m. ibid.
Scurr-a, ae, m. 254
Scut-um, i, n. 269
Seb-um, i, n. 173
Sec-are (ui, tum) 409
Secament-um, i, n. 199
Sect-a, ae, f. 280
Secul-a, ae, f. 162
Secul-um, i, n. 49
Secum. 435
Secundo. 474
Secur-is, is, f. 187
se Cur-us, a, um. 340
se Curit-as, atis. f. 267
Secus. 479
Sed. 489
Sedare. 407
Sedere (di, ssum) 397
as Sessor, oris. m. 462
Sedil-e, is, n. 211
Sediti-o, onis, f. 266
Sedul-us, a, um. 353
Seg-es, etis, f. 161
Segn-is, is, e. 332
Semel. 473
Sem-en, inis, n. 161
Seminare. 445
Semis. 289
Semit-a, ae, f. 200
Semper. 469
Semunci-a, ae, f. 219
Senat-or, oris, m. 251
Sen-ex, is, g. o. 128
Sensus, v. sub Sentire.
Sentin-a, ae, f. 207
Sen-tire (si, sum) 384
Sens-us, ūs, m. 103, 147
Sent-is, is, m. 93
Seorsim. 474
se Parare. 414
Sepelire. 434
Sep-ire (si, tum) 444
Sep-es, is, f. 160
Septem. 300
Septiman-a, ae, f. 49
Seq-vi (utus sum) 450
Seqven-s, tis, g. o. 500 373
Sera, ae, f. 191
Seren-us, a, um. 311
Se-rere (vi, sum) 444
Seri-us, a, um. 346
Serm-o, onis, m. 376
Sero. 469
Serotin-us, a, um. 318
Serp-ere (si, tum) 385
Serpen-s, tis, g. o. 104
Serr-a, ae, f. 187
Sert-um, i, n. 213
Serv-us, i, m. 226
Servire. 249
Sessi-o, onis, f. 211
Set-a, ae, f. 121
Sever-us, a, um. 355
Sex. 300
Sex-us, ūs, m. 103
Si, 491
Sibilare. 388
Sic. 471
Sic-a, ae, f. 271
Sicc-us, a, um. 313
Sicut. 497
Sidere (sedi, -) 381
Sid-us, eris, n. 58
Signum. 275
Sil-ere (ui, -) 406
Sil-ex, icis, m. 79
Silig-o, inis, f. 91
Siliqv-a, ae, f. 89
Silv-a, ae, f. 102
Silvestr-is, is, e. 112
Simi-a, ae. f. 125
Simil-a, ae, f. 169
Simil-is, is, e. 285
dis Simil-is, is, e. ibid
Simul. 471
Simulare. 404
Sim-us, a, um. 331
Sincer-us, a, um. 319
Sine. 485
Si-nere (vi, tum) 403
Singuli, ae, a. 326
Singult-ire (ivi, -) 451
Sinist-er, ra, rum. 308
Sin-us, ūs, m. 184
Sis-er, eris, n. 87
Sistere (stiti, statum) 419
con Sistere (stiti, -) 380
Sit-is, is, f. 146
Sitire. 425
Situl-a, ae, f. 236
Sive-Sive- 488
Smaragd-us, i, m. 80
Sobri-us, a, um. 357
Soc-er, eri, m. 230
Socr-us, ūs, f. ibid.
Soci-us, a, um. 299
Soci-us, i, m. 265
Societ-as, atis, f. 226
Socrus, v. sub Socer.
So-l, lis, m. 59
Solari. 429
Solati-um, i, n. 265
Solere (itus sum) 370 462
Solicit-us, a, um. 340
Solid-us, a, um. 316
Solitarius, v. sub solus.
Soli-um, i, n. 253
Solum (pedis) i. n. 139
Sol-us, a, um. 299
Solitari-us, a, um. 346
Solv-ere (i, solutum,) 409, 448
ab Sol-vere (vi, utum,) 462
Somni-um, i, n. 147
Somniare. 399
Somn-us, i, m. 147
Son-s, tis, g. o. 363
Son-us, i, m. 147
Son-are (ui, itum) 214
Sonor-us, a, um. 335
Soporare. 429
Sorb-ere (ui, itum et sorptum) 425
Sord-es, is, f. 418
Sord-ere (ui, -) 383
Sor-or, oris, f. 228
Sor-s, tis, f. 282
Sosp-es, itis, g. o. 352
Spar-gere (si, sum,) 414
Spati-um, i, n. 52, 247
Spatiari. 396
Spec-us, ūs, m. f. et n. 70
Spelunc-a, ae, f. 186
Sperare. 404
Spe-s, i, f. 150, 279
Spernere (spre-vi, tum) 401
page 201/202, image: s101
Spic-a, ae, f. 90
Spice-us, a, um. 91
Spin-a, ae. f. 93
Spina dorsi. 141
Spir-a, ae, f. 212
Spirare. 377
Spirit-us, ūs, m. 54
Spiss-us, a, um. 312
Spitham-a, ae, f. 217
Splend-ere (ui, -) 373
Spoli-um, i, n, 276
Spond-a, ae, f. 211
Spondere (spopondi, sponsum) 431
Spongi-a, ae, f. 210
Spons-us, i, m. 227
Spons-a, ae, f. ibid.
Spontane-us, a, um. 342
Spu-ere (i, tum) 451
Spum-a, ae, f. 68, 379
Spumare. 379
Spurc-us, a, um. 344
Spuri-us, a, um. 325
Sqval-or, oris, m. 261
Sqvam-a, ae, f. 128
Stabul-um, i, n. 163
Stadi-um, i, n. 217
Stagn-um, i. n. 65
Stann-um, i, n. 77
Stap-es, edis, m. 201
Stare (steti, statum) 397
Stan-s, tis, g. o. 65
Statim. 469
con Sta-ns, antis, g. o. 342
Stati-o, onis, f. (navium) 207
Statu-ere (i, tum) 436
Stat-us, ūs, m. 439
Steg-a, ae, f. 206
Stell-a, ae, f. 59
Sterc-us, oris, n. 146
Stercorare. 445
Steril-is, is, e. 313
Sternere (stra-vi, tum) 436
Stern-um, i, n. 141
Sternutare. 451
Sterqvilinium, i, n. 165
Stert-ere (i et ui, -) 451
Stillare. 379, 423
Stil-us, i, m. 223
Stipare. 415
Stipendi-um, i, n. 459
Stip-es, itis, m. 83
Sti-ps, pis, f. 268
Stipul-a, ae, f. 161
Stir-ps, pis, f. 74
Stragul-a, ae, f. 201
Stram-en, inis, n. 163
Strangulare. 463
Strenu-us, a, um. 349
Strep-ere (ui, itum) 396
Strictus, v. sub Stringere.
Strid-ere (i, -) 391
Strigil-is, is, f. 202
Stri-ngere (nxi, ctum) 394
Strict-us, a, um. 358
Stru-ere (xi, ctum) 421
Strum-a, ae, f. 153
Stud-ere (ui, -) 403
Stult-us, a, um. 339
Stup, a, ae, f. 182
Stup-ere (ui, -) 384
Sturn-us, i, m. 112
Stylus, v. Stilus. Sub. 486
Subdit-us, a, um. 250
Subito. 469
sub Selli-um, i, n. 224
Subter. 479
Subtus. 479
Subul-a, ae, f. 185
Succin-um, i, n. 76
Succ -us, i, m. 75
Succus mineralis. 76
Sudare. 452
Sud-or, oris, m. 146
Sud-es, is, f. 460
Sud-um, g. n. 311
Su-ere (i, tum) 443
Sutur-a, ae, f. 184
Suff-icere. 466
suf Fire. 426
suf Fragari. 462
suf Frut-ex, icis, m. 95
Su-gere (xi, ctum) 384
Sulc-us, i, m. 161
Sulf-ur, uris, n. 76
Sum. 487
Sum-ere (si, tum) 402
con Sumere (si, tum) ibid
Supell-ex, ectilis, f. 175
Super. 486, 205
Superb-us, a, um. 340
Super Cili-um, i, n. 131
Super Fici-es, ei, f. 55
super Liminar-e, is. n. 190
Super St-es, itis, g. o. 325
Superstiti-o, onis, f. 280
Supin-us, a, um. 308
Sup Plicare. 408
Sup Plici um, i, n. 259
Supra. 479
Supra. 468
Sur-a, ae, f. 138
Surd-us, a, um. 331
Sur-gere (rexi, rectum) 397
Sur Ri-pere (ui, surreptum) 393
Sursum. 382, 436
Su-s, is, m. et f. 122
Sus Pen-dere (di, sum) 463
Su Spirare. 452
Sus Tentare. 372
Susurrare. 379
Sut-or, or, oris, m. 185
Sutura, v. sub Suere.
Su-us, a, um. 41
Sva-dere (si, sum) 407
Svav-is, is, e. 336
Sve-scere (vi, tum) 399
Sylva, v. Silva.
Syngraph-a, ae, f. 240
T.
TAbellari-us, i, m. 276
Tabernacul-um, i. n. 186
Tab-es, is, f. 156
Tabul-a, ae f. 224
Tab-um, i. m. 155
Tac-ere (ui, itum) 406
Taed-a, ae. f. 249
Taedere. 462
Tal-is, is, e. 289
Talitr-um, i, n. 242
Talp-a, ae, f. 125
Tal-us, i, m. 138
Tarn-diu. 470
Tamen. 490
Taminare. 418
Tandem. 474
Tangere (tetigi, tactum) 387
T-ingere (igi, actum) 460
Tanqvam. 471
Tant-us, a, um. 301
Tap-es, etis, m. 246
Tard-a, ae, f. 111
Tard-us, a, um. 291
Tardare. 398
Taur-us, i, m. 122
Taxare. 448
Te-gere (xi, tum) 410
Tect-um, i, n. 189
Teges, etis, f. 211
Tegul-a, ae, f. 192
Tegument-um, i, n. 180
Tel-a, ae, f. 183
Teloni-um, i. n. 252
Tel-um, i, n. 270
Temere. 475
Temerit-as, atis, f. 151
Temet-um, i, n. 176
Tem-nere (si, tum,) 428
Tem-o, onis, m. 203
Templ-um, i, n. 281
Tempor-a, um, n. plur. 130
Temp-us, oris, n. 47
Temporari-us, a, um. 288
Tenax, v. sub Tenere.
Tendere (tetendi, tensum) 437
at Tendere (di, tum) 371
Tenebr-ae, arum, f. plur. 60
Ten-er, era, erum. 315
Ten-ere (ui, tum) 393
Ten-ax, acis, g. o. 362
Tentare. 413
Tentori-um, i, n. 274
Tenu-is, is, e. 301
Ten-us. 478
Tep-ere (ui, -) 376
Tepid-us, a, um. 311
Ter. v. sub Tres.
Terebr-a, ae, f. 187
Terebrare. 442
Tered-o, inis. f. 105
Terere (tri-vi, tum) 395
Ter-gere (si, sum) 418
Terg-um, i. n. 134
Termin-us, i, m. 52
Terr-a, ae, f. 57
Terrestr-is, is, e. 93
Terr-ere (ui, itum) 433
Tesser-a, ae, f. 242, 275
Test-a, ae. f. (in olla) 195
Test-is, is, m. 258
Testari. 461
Testud-o, inis, f. 127, 214
Tet-er, ra, rum. 336
Tetric-us, a, um. 329
Tetra-on, onis, m. 112
Tex-ere (ui, tum) 443
Text-or, oris, m. 183 443
Theatr-um, i, n. 243
Thesaur-us, i. m. 241
Thor-ax, acis. m. 180
Thu-s, ris, n. 213
Tibi-a, ae, f. 214
Tign-um, i, n. 187
Tigr-is, is et idis, 126
Tili-a, ae. f. 96
Tim-ere (ui, -) 465
Timid-us, a, um. 340
Tin-a, ae, f. 199
Tine-a, ae, f. 105
Tin-gere (xi, ctum) 411
Tinnire. 412
Tipul-a, ae, f. 106
Tir-o, onis, m. 273
Titillare. 427
Titi-o, onis, m. 61
page 203/204, image: s102
Titubare. 397
Tog-a, ae, f. 180
Tolerare. 415
Tollere. 436
Tollen-o, onis, m. 236
Tonare, v. sub Tonus.
Tondere (totondi, tonsum 443
Tons-or, oris, m. ibid.
Ton-us, i, m. 214
Ton-are (ui, itum) 375
Tonitr-u, u, n. 63
Torcul-ar, aris, n. 177
Torment-um, i, n. 270
Tornare. 409
Torn-us, i. m. 409
Torp-ere (ui, -) 399
Tor-qvere (si, tum) 394 463
Torqv-es, is, m. et f. 197
Torr-ens, entis, m. 164
Torr-ere (ui, tostum,) 447
Tost-us, a, um. 357
Torr-is, is, m. 61
Torv-us, a, um. 329
Tostus, v. sub Torrere.
Tot. 299
Tot-um, ius, n. 44
Tot-us, a, um. 289
Trab-s, is, f. 193
Trache-a, ae, f. 145
Tragaedi-a, ae, f 243
Tra-here (xi, ctum,) 435
at Trahere (xi, ctum.) 409
Trah-a, ae, f. 202
Trans. 479
Trem-ere (ui, -) 376
Tremul-us, a, um. 333
Trepidare. 398
Tres, tres, tria. 300
Ter. 473
Tribulare. 445
Trib-us, ūs, f. 256
Tributa 252
Tric-ae, arum, f. plur. 165
Triginta. 300
Trin-us, a, um. 285
Tripudiare. 398
Trist-is, is, e. 328
Tristari. 404
Tritic-um, i, n. 91
Trit-or, oris, m. 163
Triturare. 445
Triumph-us, i, m. 276
Trophae-um, i, n. 276
Tru-a, ae, f. 175
Tru-dere (si, sum) 435
Trunc-us, i, m. 83
Tru-x, cis, g. o. 329
Tu. 367
Tub-a, ae, f. 214
Tub-er, eris, n. 152, 153
Tud-es, itis, m. 188
Tueri. 390, 461
Tuguri-um, i, n. 186
Tum-ere, (ui, -) 452
Tum-or, oris, m. 154
Tumult-us, ūs, m. 267
Tumul-us, i, m. 71
Tunc. 469
Tundere (tutudi, tusum et tunsum) 395
Tunic-a, ae, f. 180
Turbare. 407
Turbid-us, a, um. 311
Turd-us, i, m. 112
Tur-gere (si, -) 379
Turm-a, ae, f. 273
Turp-is, is, e. 289
Turr-is, is, f. 194
Turt-ur, uris, m. 112
Tuss-is, is, f. 156
Tussare. 451
Tut-or, oris, m. 231
Tut-us, a, um. 351
Tu-us, a, um. 361
Tympan-um, i, n. 214
Tyrann-us, i, m. 252
U.
UB-er, eris, n. 121
Uber, eris, g. o. 313
Ubert-as, atis, f. 267
Ubi. 200, 468
Ubiqve. 468
Ud-us, a, um. 311
Ul-cisci (tus sum) 432
Ulc-us, eris. n. 152
Ulcuscul-um, i, n. 155
Ulig-o, inis, f. 72
Uln-a, ae, f. 217
Ultim-us, a, um. 295
Ultra. 480
Ultro. 475
Ululare. 388
Ulul-a, ae, f. 116
Umbilic-us, i, m. 134
Umbr-a, ae, f. 60
Unci-a, ae, f. 219
Unc-us, i, m. 409
Uncinul-us, i, m. 181
Unc-us, a, um. 331
Und-a, ae, f. 67
Unde. 228, 468
Un-gere (xi, ctum,) 449
Ungvent-um, i, n. 213
Ungv-is, is, m. 137, 125
Ungul-a, ae, f. 123
Uni-o, onis, m. 81
Un-us, a, um. 299
Upup-a, ae, f. 112
Urbs, is, f. 233
Urce-us, i, m. 195
Urere (ussi, ustum) 374
Ur-gere (si, sum) 438
Urin-a, ae, f. 146
Urn-a, ae, f. 218
Urs-us, i, m. 126
Urtic-a, ae. f. 86
Usqve. 470
Usus. 500
Ut. 369, 471, 491
Ut-er, ra, rum. 299
Uter-us, i, m. 121
Uterin-us, i, m. 326
Uti. 466
Uti (usus sum) 416
Utilis, is, e. 389
Utinam. 467
Uv-a, ae, f. 178
Ux-or, oris, f. 227
V.
VAcare. 440
Vacc-a, ae, f. 122
Vacillare. 397
Vacu-us, a, um. 297
Vad-um, i, n. 66
Vadare. 450
Va-dere (si, sum) 450
Vae. 496
Vaf-er, ra, rum. 339
Vagari. 398
Vag-us, a, um. 310
Vagin-a, ae, f. 272
Vagire. 388
Valde. 472
Val-ere (ui, itum) 384
Valg-us, a, um. 334
Vall-is, is, f. 70
Vall-um, i, n. 234
Vann-us, i, f. 202
Van-us, a, um. 341
Vap-or, oris, m. 62
Vapulare. 456
Vari-us, a, um. 289
Variat-us, a, um. 408
Var-us, a, um. 334
Var-i, orum, m. plur. 172
Va-s, dis, m. 258
Va-s, sis, n. 419
Vas-a. 195
Vat-es, is, m. 282
Vect-is, is, m. 208
Veget-us, a, um. 348
Vehemen-s, tis, g. o. 343
Ve-here (xi, ctum) 449
Vel. 285
Vel-vel. 488
Velare. 410
Vel-um, i, n. 206, 410
Velle (volui, -) 369, 401
Velle (velli, vulsum) 394
Vellicare. ibid.
Vel-ox, ocis, g. o. 291
Velum, v. sub Velare.
Ven-a, ae, f. 145
Venari. 448
Venat-or, oris, m. 172
Venabul-um, i, n. ibid.
Ven-dere (didi, ditum) 448
Venal-is, is, e. 359
Venen-um, i, n. 107
Venerari. 428
Venia, ae, f. 259
Ven-ire (i, tum) 450
Venitne? 467
Vent-er, ris, m. 134
Ventricul-us, i, m. 62
Venust-us, a, um, 305
Ver, veris, n. 51
Verberare. 409
Verb-um, i, n. 222
Ver-eri (itus sum) 458
Vergere. 382
Verm-is, is, m. 104
Verni-x, cis, m. 198
Voro. 489
Ver-rere (ri, sum) 418
Verr-es, is, m. 122
Verruc-a, ae, f. 153
Vers-us, ūs, m. 222
Ver-tere (ti, sum) 437
ad Versarius, i, m. 432
Vert-ex (capitis) icis, m. 130
Ver-u, u, n. 175
Verum. 490
Ver-us, a, um. 341
Verv- ex, ecis, m. 122
Vesci. 384
Vesc-us, a, um. 320
Vesic-a, ae, f. 144
Vesp-a, ae, f. 117
Vesper-a, ae, f. 50
Vespertili-o, onis, m. 116
Vest-er, ra, rum. 161
Vestigi-um, i, n. 200
Vestis, is, f. 184, 410
Vestire. ibid.
Vestit-us, a, um. 323
Vetare. 407
Vet-us, eris, g. o. 296
Vetul-us, a, um. 321
page 205/206, image: s103
Vexare. 429
Vi-a, ae, f. 200
Viat-or, otis, m. ibid.
Vibex, icis, f. 154
Vibrare. 415
Vic-es, ium, f. plur. 282
Vici-a, ae, f. 89
Vicinus, v. sub Vicus.
Victoria, v. Vincere.
Vict-us, ūs, m. 226
Vic-us, i, m. 235
Vicin-us, i, m. 459
Vicin-us, a, um. 297
Vi-dere (di, sum) 387
Viden-s, tis, g. o. 330
Vidul-us, i, m. 201
Vidul-us, i, m. 231, 323
Vidu-a, ae, f. 231
Vi-ere (evi, etum) 437
Viet-or, oris, m. 199
Viet-us, a, um. 318
Vig-ere (ui, -) 399
Vig-il, ilis, m. 274
Vigilare. 399
Vigilan-s, tis, g. o. 429
Viginti. 300
Vil-is, is, e. 359
Vill-a, ae, f. 159
Vill-us, i, m 121
Vincere (vici, victum) 433
Victori-a, ae, f. 275
Vin-cire, xi, tum. 433
Vincul-um, i, n. 409
Vin-um, i, n. 176
Vine-a, ae, f. 177
Viol-are. 370
Vir, viri, m. 128
Virere. 382
Virid-is, is, e. 315, 338
Vires, v. sub Vis.
Virg-a, ae, f. 160
Virg-o, inis, f. 128
Viridis, v. sub Virere.
Virt-us, utis, f. 277
Vis. 491
Vis, vis, f. 45, 409
Vires. 348
Visc-us, i, m. 171
Visc-us, eris, n. 143
Visire. 451
Vita, v. sub Vivere.
Vitare. 417
Vit-is, is, f. 93, 177
Viti-um, i, n. 277
Vitric-us, i, m. 230
Vitr-um, i, n. 81
Vitriol-um, i, n. 76
Vitt-a, ae, f. 180
Vitul-us, i, m. 122
Vituperare. 407
Vi-vere (xi, ctum) 382
con Viva, ae, m. 357
con Vivium, i, n. 357
Viv-us, a, um. 321
Vit-a, ae, f. 103
Vix. 467
Vocalis et vocare, v. sub Vox.
Vol-a, ae, f. 136
Volare. 385
Volum-en, inis, n. 221
Volunt-as, atis, f. 148
Volupt-as, atis, f. 147
Vol-vere (vi, utum) 435
Vom-ere (ui, itum) 451
Vomic-a, ae, f. 155
Vorare. 425
Vo-vere (vi, tum) 465
Vot-um, i, n. ibid.
Vo-x, cis, f. 335, 495
Vocal-is, is, e. 335
Vocare. 461
ad Vocatus, i, m. 258
Vulg-us, i, m. et n. 255
Vulgar-is, is, e. 350
Vuln-us, eris, n. 152
Vulp-es, is, f. 125
Vult-ur, uris, m. 114
Vult-us, ūs, m. 329
Z.
ZEl-us, i, m. 150
Zinzib-er, eris, n. 174
Zizani-a, ae. f. 92
DE Instituendis e Latinae Lingvae VESTIBULO Exercitiis ad Praeceptorem commonefactio.
DILECTE, non ignoras Tu illud, Solus Vsus facit artifices: Vsumqve parari Exercitiis. Et ob eam rem nos voluisse Methodum nostram totam esse practicam: ubi scilicet Discipuli Omnia ipsimet agant, Magistro tantum modo exemplis ubiqve praeeunte, imitationem dirigente, errataqve (qvae a primo terum tentamine abesse non solent) emendante. Sic proinde Tu etiam agere proponito, charissime, ut Exercitiis tota Tua Schola ferveat; et qvidem circa materias omnes, qvae tractandae obveniunt qvotidie, horisqve singulis. Exercitia si intermiseris, aut frigide urseris, certus esto profectus Tuorum fore tardos, nec abfore nauseam. Ad qvod praecavendum, non pigebit iterato suggerere, qvomodo Omnia tua Exercitiis impleas, atqve sic Discipulis amoene procedendi, egregieqve proficiendi, perpetuas occasiones ministres. Attende igitur.
1. Ante omnia rogo cave tetricus esse. Praestat ingenia humanitate allici, qvam territari motositate.
2. Inchoaturus opetas, lauda qvam potes Latinae lingvae, Rerumqve, studia; ut qvam avidissimos subeundi laboris (qvem tamen a facilitate et svavitate commendabis) efficias.
3. Ut singuli Discipulorum Vestibuli exemplaria propria habeant, monebis, si operas inoffense procedere voles.
4. Sed e qvibus errata Typographica (si qvae editioni irrepserunt, annotataqve ad calcem videbis) tolli curabis: ut ne qvis ex corrupto exemplari corruptelam addiscendi occasionem habeat, illiqve pari prudentiā in aliis post Libris versari condiscant.
5. Ipsum vero hoc Latinitatis Tirocinium pertranseundum Tibi cum illis erit ordine partium, qvō positae sunt. Primo Nomenclatura Rerum Vernacula; deinde Latina; tum Grammatica; tandem Lexicon.
De Textu Vernaculo recte pertractando.
6. Monui id in Dedicatoria: repetam paucis, et accommodabo ad Exercitiorum praxin propius.
page 207/208, image: s104
7. Primum eō te collimare volo, ut Vernacula haec Nomenclatura intra bimestre percurratur: qvod commode poterit, si qvotidie cum Discipulis unicam absol vas pagellam. Qvidni autem? nonnisi 26 foliola sunt.
8. Sumes ergo particellam Textūs, qvantum Exercitiis unius horae pertractari qveat (nempe qvartam circiter pagellae partem): qvam auscultantibus omnibus praeleges, eosqve idem legendo, et clare ac distincte pronuntiando, imitari jubebis; duos, tres, decem, etc. pro uti ad promtos in vernaculis etiam efficiendum lectores, necessarium esse judicabis.
9. Peractā sic lectione (per horae qvadrantem) jubeantur eundem Textum in libellos suos transcribere, ad manus velocitatem comparandam: qvod iterum ultra horae qvadrantem non exiget. Aut si qvi tardiores non sufficiant, permittantur privatim explere lacunas: ut nemini prorsus manum exercendi occasio desit.
10. Tertio qvadrante horae (aut paulo ultrā) Vocabulorum sensum illis explicabis, et num dextre percipiant res significatas, examinabis.
11. Tandem sub horae finem incipies Textum pertractatum memoriter pronumtiare, Discipulos ad imitandum provocans. Ingeniosiores enim mox in aemulationem prorumpent, alii seqventur. Si qvi autem hebetiores ne qvidem istā toties iteratā repetitione adjuti poterunt, discant hoc idem privatim (horā intermediā) subqve horae alterius initium reddant.
12. Hāc ratione si ad Vernaculi usqve Textūs finem cum Discipulis processeris, fieri non poterit, qvin et legendi nabitus in robur illis eat, et manus ad scribendi velocitatem magis magisqve se disponat; et Sensus pueriles objectis suis realiter se obvertere, Intellectusqve rerum imaginibus pingi, Memoria deniqve majorem ad capacitatem extendi, incipiant.
De Textu Latino exercitiis pertractando.
13. Latinus Textus ad lustrationem sui, tanqvam ignota novae lingvae sylva, plus reqviret spatii. Duplum itaqve damus: Menses nimirum qvatuor. Ita enim pensum horarium vix ultra qvatuor lineolas excrescet: qvantillum hoc?
14. Methodus autem utiliter hīc Ingenia exercendi, non erit a priore diversa. Nempe sub initium cujusqve horae Tu ipse pensum horarium (unius et alterius commatis) accurate illis praeleges, lectionemqve castam imitari jubebis.
15. Mox Latina vernacule, illis auscultantibus, reddes; monens, eadem hīc inesse; qvae in Hungarica; (jam praenota) Rerum Nomenclatura, Verbum verbo reddi posse. Si ergo sibi familiarescere volunt Latinas Voces, conferant privatā diligentiā (anteqvam ingrediuntur Scholam) utrumqve textum, qvem tractari ordo postutat.
16. Mandabis inde pensum hoc libello Exercitiorum inscribi ab omnibus, Vernaculo-Latine, aut vice versā: usu duplici. Primo ut Latinae orthographiae adsvescant: deinde, ut immoratione mentis circa eadem objecta diuturniore, omnia facilius memoriae imprimant.
17. Jubebis autem scripta relegi, ut qvam recte transtulerint pateat: ubi errata, si qvae admiserit hic vel ille (nihil enim sine peccato discitur) emendari a condiscipulis curabis 5 aut (si nemo illorum animadvertat) emendabis ipse.
18. Horae appropinqvante fini, recitabis pensum memoriter, ut imitetur qvisqvis potest: imitabuntur enim, alii post alios, tardioribus ad horae seqventis initium reservatis. Qvos qvia verisimile est pudore suffusum iri, toties rejici, semperqve inter ignavos et ineptos numerari aemulationis et majori, diligentiae stimulum hoc fore confidimus egregium.
De Grammaticae Vestibularis praxi.
19. Pertractandis hisce Rudimentis abunde sufficiet trimestre: hebdomadae scilicet duodecim, horas continentes 192.
20. Optem vero, ut anteqvam haec cum Discipulis tractare incipias, Grammaticam ipsam nostram pleniorem, cum Annotationibus suis, legere ne pigeat: ut ne rationum cur tali methodo haec tradantur, ignarus, ullā parte haesites. Subdam tamen hoc loco hypomnemata, qvomodo cujusvis Capituli, imo praecepti et regulae, transferenda sit theoria in praxin.
21. Vides autem praecepta hīc dari Latine tantum, sine translatione vernacula. Ergo exercitii prima pars erit, qvāvis horā transferre Latina in vernaculum, ut praecepti sensus patet. Qvod ut ipsi tentent discipuli mandabis: demumqve si haesitabunt, tu succurres.
22. Proximum erit, ut Praeceptum (sensu jam perceptum) illustretur Exemplis qvam plurimis. Ex. gr. Capite I. § I. et 2. differentiam inter I et Jod, U et Vau, ut observent melius, jubeantur e Lexico inqvirere Voces, ubi illae occurrunt: ut, Inanis, Iejunus: Uva, Vulpes, etc.
23. Praeceptum (3) Tuipse illustrabis exemplis, ubi, et qvomodo, qvatuor illae Consonae, diversimode sonent (Consule Grammatic. Janualem.)
24. Paragraphus 5. reqviret, ut illis ostendas qvomodo Literarum characteres pingendi sint eleganter, inconfusi, indistracti etc. qvod et illi mox tentent; non unā tantum horā, sed pluribus, istōc calligraphiae exercitio continuato. Multum enim interest, illos sibi elegantem comparare manum, elegantiaeqve hujus a fundamento intelligere rationem (Vide Grammaticam.)
25. Ad § 6. leviculum erit, nec tamen inutile, examen, Qvot literarum sit haec vel illa Syllaba? item qvot Syllabarum haec vel illa Vox? ut differentiam
page 209/210, image: s105inter Unisyllabas, Bisyllabas, plurisyllabasqve notent: Ars. Ar-bor. A-ra-trum. Ar-bi-tri-um etc. etc.
26. Ad § 7. 8. exercitium ipsis injungatur, ut Nominum (ordine qvō posita sunt Capite II) exqvirant genera, ope Lexici. Cujus rei modum si eos docueris, et illi cuivis Nomini Capite II. Generis notam (m. f. n.) adscripserint, referent inde utilitatem duplicem. Nempe intelligere incipient Lexici (hāc parte) usum: et addiscent Latinorum Nominum genera sic usu, ac veluti lusu.
27. Ad § 9. 10. 11. 12. 13. fiat examen Casuum, ut nos per ipsum sensum distingvere discant. Ex. gr. Audi Petre, qvis casus? Vocativus. Non est hīc Petrus, qvis? Nominativus. Liber Petri, qvis? Genitivus. Dedi librum Petro, qvis? Scribere Calamō qvis? Id tam diu exposcatur, repetatur, iteretur, donec usum Casuum plane intelligant, in utroqve numero.
28. Ad § 16. 17. 18. subsistes, ostendesqve in adjuncto Lexico characterem illum Declinationis, cuivis Nomini additum, ut hujus rei usum post intelligant.
29. Declinationis primae exercitium erit, ut Nomina posita § 20. flectant, intuenco Typum § 19. Non enim cogendi sunt declinandi formulas mandare memoriae: sed Typum inspectando imitari, donec inspectationis pertaesi Typum ipsimet, seponant, et memoriter declinent. Id enim tam certo futurum est, atqve infantes gressu firmato serperastra abjicere, libereqve discursare, gaudent.
30. Idem fiat cum Declinatione II. III. IV. V.
31. Ad § 31. 32. 33. ostendatur illis in Lexico ostendi, qvaenam Adnomina unius, vel duarum, vel trium terminationum sint: qvod ut intellectum sibi esse ostendant, ipsimet aliqvot exqvirent.
32. Ad § 34. etc. progressi, jubeantur omnia Adjectiva (Capite tertio Vestibuli comprehensa, a § 285. ad 366.) percurrere, et comparare: etiamsi qvaedam imcomparabilia sint. Nunc enim non usus spectatur, sed formatio. Obiter tamen moneri, poterunt, qvaenam Superlativum forment, per -ssimus, qvae per -rrimus, et -llimus: dumqve aberrant emendari.
33. Ad § 37 et 38. Exercitii materia erit Adnominum cum suis Nominibus declinatio. Pertranseatur igitur denuo idem Caput Vestibuli, assumptoqve qvovis Adjectivo cum suo Substantivo declinari jubeatur. Ut e § 288. DEVS aeternus, Mundus temporarius, Homo mortalis. 289 Qvalis res? Res talis. Res varia. Res uniformis. Res utilis etc. etc.
34. Caput de Pronomine Regulam generalem habet nullam, omnia particularia. Nihil ergo restat, nisi ut haec ipsa exercitiis iterentur.
35. Doctrina de VERBO (Capite V.) ut a Tironibus recte percipiatur, singula praecepta singulis Exercitiis illustranda, roborandaqve erunt.
36. Ergo post explicatum § 50 et 51. jubeantur pertransire Caput Vestibuli qvintum, separareqve a Verbis activis (qvorum maximus est exercitus) substantiva et passiva: non ex terminatione illa dignoscendo, sed e significatione reali, donec penitus qvid intersit intelligant. Nihil hīc supra captum esse, res ostendet.
37. Explicatō § 52. offerarur discipulis (extemporali examine) aliqvod notae significationis Verbum, jam hāc jam illā singulari personā, respondereqve jubeantur, cujus personae hoc aut illud sit? donec plane intelligi pateat.
38. Idem fiat numerum Verbi examinando, § 53.
39. A Temporum doctrista (§ 54) ne discedatur, nisi post exacte ab omnibus perceptam Temporum differentiam: praesertim praeteritorum, Imperfecti, Perfecti, et Plusqvam perfecti, uti qvidem antiqvi parum apte appellitārunt, eoqve illorum vim veram obscurārunt. Remedium duplex est. Primum in meliore nomenclatura, Praeteuntis, Praeteriti, et Iam tum praeteriti. Secundo in exemplis tam clare inculcatis, ut verum sensum et usum non percipere nemo possit. Qvale hoc erit, discipulis ex ercitii loco proponendum.
Librum tuum jam legi (est praeteritum)
heri nondum legeram (ante-praeteritum)
cum mitteres puerum, legebam (praeteriens)
Mitte alteram partem, legam qvoqve (futurum simplex)
et cum legero, remittam (futuro-praeteritum) Talia exempla dictentur plura, jam Latina jam vernacula, jubeanturqve transferri, et revideantur.
40. Similibus exercitiis doceantur Modorum differentias: exempli causa.
Tu debes legere (Infinitivus est)
Lege igitur (Imperativus)
diligentes studiosi legunt (Indicativus)
si qvotidie legeres, fieres doctus (subjunctivus.)
Et similia plura. Memento tantum de Conjectivo modo: sicut ille nullum per se habet sensum (nisi elliptice) ita usum illius doceri non debere solum, sine antecedente Verbo et particula connexiva, Si, Ut, etc. Jubet ut venias: jussit ut venires: bene fecisses, si venisses etc.
41. Duas Verborum Formas (in O et OR) dic peculiares esse Latinis: qvarum usum satis commode exemplo apposito (§ 56) discent: si plura illis similia proposueris.
42. Post § 57 (ad 60) bene explicatos, ostendes illis in Lexico 1 Qvomodo character Conjugationis omni Verbo addatur 2 Qvomodo Infinitivus trinus seu trinum cardinale tempus. Docebis ergo in Lexico haec eos observare et enuntiare, sive infinitive, sive indicative. Ut, Abdere, abdidisse, abditum. Abeo, abivi, abitum, etc. Non obesset vel totum ita percurri Lex icon. Intra enim horas aliqvot absolvi poterit, nullo taedio, usu ad seqventia permulto: nempe ut anteqvam Verba coujugare incipiant,
page 211/212, image: s106cardinalia Verborum tempora teneant, aut certe inqvirere sciant.
43. Verbo substantivo insistendum erit, donec conjugandi ejus rationem exacte teneant omnes. Proponenda ergo illis sunt Exercitia, formatis ex hoc Verbo, et additis Nominibus, aut Pronominibus, sententiolis certis. Ex. gr. Debes esse diligens: imo debuisti ab infantia fuisse diligens: sed spero te jam fore diligentem. Qvaeso te, esto diligens: rogo vos, estote diligentes. Ego sum diligens: tu non es: ille est ne? Nos sumus diligentes etc. Pater meus non erat heri domi, nec erit cras. Fuistine in horto? Ego non fui. Qvaeris ubi sim? aut ubi fuerim? o si fuissem tecum! Doctus ero, si faero diligens, etc. Talibus ne pigeat prolectare puerilem captum, jam Latina in vernaculum transferenda proponendo, jam viceversā.
44. Typi qvatuor Conjugationum, duarumqve Formarum (a § 75 ad 108) exercitiis pertranseundi sunt, ut inde discant, primo eorum usum: deinde Verborum ipsorum, ita conjugatorum, sensum.
45. Usus TYPORUM docetur qvidem § 102. 103. 104. verum ut illa intelligantur melius, exemplis aliqvot Verborum illustranda res fuerit. Ut: ARARE, in qva Forma conjugabitur? Resp. In prima: qvia Infinitivus desinit in -re. Et cujus erit Conjugationis? Resp. Primae: qvia habet Infinitivum in -are. Conjuga igitur, inspectando Typum. Quod dum fecerit, aberrare vix poterit: sin, emendetur, donec Typi usum perdiscat.
46. Sensum VERBORUM ita conjugatorum docebis viā trinā.
47. Primo, singulis terminationibus Latinis Vernacula semper adjungi curando. Ex. gr. AR -are, Szantani. Ar-a tu, Szancs te. Arate Vos, Ti Szancsatok. Ar-o ego, Szantok en Ar-as tu, Te Szantasz, etc.
48. Secundo, Exercitia styli (ex compositis inde sententiolis qvibusdam) proponendo. Ex. gr. dum Verbum SCRIBO tractatur, poteris omnia ejus in contextum sic redigere. Scribere debeo epistolam: imo jam debui scripsisse: qvia promiseram me scripturum esse. Quaeso scribe tu qvoqve: aut scribite ambo: caeteri scribunto etiam. Scribi? aut scribes? ego jam scripsi: cum aderat tabellarius nondum scripseram, sed scribebam demum. (Conjunctive:) Utinam scribas! nam si scriberes tu, scriberem ego qvoqve. Utinam scripsissetis jam ante! Cum scripseris, significa mihi etc. Sic in passivis. Amari debent studia, ut ameris a Praeceptore, sicut amantur diligentes etc. Talia pueris multa proponi elaboranda, erit ingenii lusus, sed boni usūs.
49. Tandem interrogare abstracte poteris: Scribam, cujus est temporis? cujus modi? Si scripsisses, cujus temporis et modi? etc. etc. Ita ludibundis aperientur in omnia oculi.
50. Contenta Capitis VI, VII, VIII, IX. nihil adeo exercitiis egent: sufficiet ista sic explicari, ut intelligantur.
51. Capite X. satis exercitii dabit Vocum derivatarum et compositarum (allegatarum § 119 et 120) inqvisitio: ut compositas a simplicibus, et derivatas a primitivis, internoscere incipiant.
52. Capite XI, traduntur Regulae Syntacticae XV. qvarum qvaeqve sibi habet adjunctum de praxi sua hypomnema [parenthesi sic ansatā.] Observa hanc manuductionem, syntacticisqve exercitiis non male eos initiabis.
53. Qvanqvam si ultra monitiones illas ingeniose processeris, pulcherrimorum exercitiorum occasionem dare poteris. Ex. gr. Si ad Reg. VI. Infinitivos Verborum (Capitis V. Vestibuli) permutare doceas Indicativo, praeponiqve suum cuiqve Nominativum, etc. Ut si § 368. sic transformes: Una qvaeqve res aliqvid est, et aliqvid agit, et aliqvid patitur. Vt, Lapis est durus: qvi si me laesit, egit aliqvid: si ego illum confregi aut amovi, ille passus est. Ita § 369. Qvicqvid est, illud primum oritur, tum aliqvamdiu durat, tandem perit. Et § 370. Nemo sapiens orditur negotium alio fine, qvam ut pergat, donec finiat, etc. Inexhaustus hīc est fons innumeras sententiolas formandi, qvarum in vernaculum translatione (aut contra) tum sapentiores fiant Discipuli ad attendendum rebus naturalibus, artificialibus, moralibus, sic excitati; tum in promte Nomina declinando, Verba conjugando, Vocesqve construendo, pulchre exercitati.
54. Capitis item XI. et XII. exercitium erit, si Discipulos per omnia Vestibuli Capita deducendo ubicunqve Vocum combinatio occurrerit, per qvam Regulam cohaereant examinaveris: cui exercitio prima potissimum columna materiam suppeditabit perpetuam. Ex. gr. § 42 Omnia sunt, per qvam dicitur Regulam? Respondeat discipulus, per VI, eamqve mox recitet (NB. Elibro tam diu, donec memoriter poterunt) § 43. Aliqvid est? Resp. Per eandem. 44 In Rebus? Resp. per XIV. § 53. Rerum origo? per Reg. II. Et sic per totum Vestibulum eundo. Ubi si attentio non defuerit (nec qvomodo abesse possit video) certo futurum est, ut Regularum XV, sensum et usum probe asseqvantur, Syntaxeosqve sic etiam posito fundamento, ad pleniorem post Grammaticam tantō oculatiores accedant.
De Lexici Usu.
55. Percurratur lectione totum (si qvālibet horā pagella unica, absolvetur intra duas hebdomadas) fine et usu qvadruplici.
56. Primo, ut legendis Abbreviaturis (qvarum Lexicon Januale plenum erit) adsvescant.
57. Secundo, ut interpretari omnia extempore jussi, qvam firmiter Nomenclaturam Rerum hauserint, cognoscant: atqve si diffidunt sibi, ante lectionem sese praeparandi occasionem habeant.
page 213/214, image: s107
58. Ubi qvia Vocem, cujus significationem amiserunt, inqvirere necesse habebunt in Textu utroqve: addiscent eādem operā et Cifrarum (usqve ad 500) notitiam, et Indicum qvi libris annecti solent usum.
59. Tandem serviet hoc instituendo Examini Grammatico. Nempe inqvirendo, (1) Num Vox occurrens simplex an composita sit? (2) Num primitiva an derivata? (3) Num Nomen an Verbum, Adnomen vel Adverbium etc. (4) Si nomen, cujus generis et declinationis? et qvod adjecti characteres ostendent: (5) Si Adnomen, qvot terminationum, et qvomodo moveatur? (6) Si Pronomen, qvomodo declinatur? (7) Si Verbum, Substantivumne an Activum, vel Passivum? et cujus Declinationis ac Formae? qvomodo item cardinalia formet Tempora etc.
60. Satis autem commonefactionum: reliqva Tuae committenda sunt industriae ac circumspectioni. Vale, et rem juventutis Christianae strenue age.
FINIS.
page 215/216, image: s108
[gap: ERUDITIONIS SCHOLASTICAE Pars II. etc.]