CAMENA Early Modern Latin Texts

ARCHONTOLOGIA COSMICA, SIVE IMPERIORVM, REGNORVM, PRINCIPATVVM, RERVMQVE PVBLICARVM OMNIVM PER TOTVM Terrarum Orbem COMMENTARII LVCVLENTISSIMI, QVIBVS CVM IPSAE REGIONES, EARVMQVE INGENIA, ac Termini, tum Incolarum Mores, Opes Prouinciarum, Mercimonia ac Negotiatio, Robur militare, Forma dominij, Religionis cultusque ratio, Successiones denique Principum ad nostra vsque Tempora deducuntur, et veluti speculo quodam Lectoris oculis subiiciuntur, Opera et studio JO. LVDOVICI GOTOFREDI, QVI EOS PRIMO GALLICE PER D. T. V. Y. SACRI CVBICVLI apud Regem Christianissimum Equitem conscriptos: Nuper vero ex nouissimo et auctiore exemplari Parisiensi in sermonem Latinum conuertit, nouisque accessionibus locupletauit, et in tres Libros diuisit, QVORVM I. Imperatorum, Regum, Principum, summorumque Magistratuum, qui per Europam sibi Imperij sedem fixerunt, etiamsi extra hanc quoque dominentur, descriptioni tribuitur. II. Monarchos, Reges et Principes per Asiam, Africamque rerum potentes, quique in his partibus Globi Terrestris domicilia sua constituerunt, persequitur. In quo secundo libro Lector multa inueniet, inprimis in descriptione rerum Ottomannicarum et Persicarum, quae antea lucem non adspexerunt, sed jamprimum in publicum prodeunt. III. Omnium Ordinum tam Religiosorum, quam Militarium, siue Equestrium per Orbem Christianum Origines, Auctores, Leges, Incrementa et Decrementra complectitur. AD REVERENDISS. ET ILLVSTRISS. D. D. GEORGIVM FRIDERICVM ARCHIEPISCOPVM ET S. R. I. Electorem Moguntinum, etc. Cum gratia et priuilegio Sacrae Caesareae Majestatis ad sexennium. [gap: illustration] FRANCOFVRTI ad Moenum, Sumptibus LVCAE JENNISII. Anno M. DC. XXIIX.

DE PROVINCIIS INFERIORIS GERMANIAE CONFOEDERATIS.

SVMMA CAPITA.

1 Quas terras quasue regiones vnitarum Cermaniae Inferioris Prouinciarum Ordines nostra tempestate obtineant.

2 Situs Seelandicarum Insularum et aliarum in vicinia, earum limites, magnitudo, Ambitus.

9 Aer Seelandiae et Hollandiae qualis. Praestantia pabuli in his prouinciis: frequentes terraemotus in Hollandia. Quod sit ingenium, qui mores horum populorum, et vicinorum. Hollandi plerique quadrati et vasto corpore.

10 Ingentes diuitiae prouinciarum haeum ex mercimoniis quae mari exercent, vt et ex re pecuaria et piscatione. Commendatur frumentum Seelandicum et Equi Frisci.

11 Fortalitiae atque munimenta, quae nostro aeuo confaederatae prouinciae in Belgio obtinent.

12 Quaesit ratio Gubernationis et Politiae in hac Republica, tam in iis quae rem marinam quam terrestrem concernunt. Modus conuocandi Status siue Ordines: de rebus in medium propositis quae habe ri soleat deliberatio. Consilium Status harum prouinciarum. quibus constiterit Senatoribus et aliis Magistratibus anno AN. C. MDC XX.

13 Ordines Hollandiae qui. ratio conueniendi, quibus Vrbibus oppidisque locus sit in Comitiis. Causae ob quas Ordines conuocari possunt. Consilium Magnum: Camera computorum: moneta Hollandica.

18 Ratio Politiae ciuitatis Groningensis: Ommelandia Insula et iurisdictiones Campestres distributae in tres partes.

19 Religionem quam sequantur confoederatae prouinciae; quando abiecta Romana Religione Caluini dogmata sequi caeperint.

20 Quibus conditionibus induciae factae fuerint anno AN. C. MDCIX inter Albertum Archiducem Austriae, et Ordines Confaederatarum Prouinciarum inferioris Germaniae.

21 Genealogiae Comitum Hollandiae, Seelandiae, et De. minorum Occidentalis Frisiae.

CVm omne id, quod hoc tempore confaederatarum inferioris Germaniae Prouinciarum nomine comprehenditur, quandam Rempublicam constituat: cumque tam Rex Hispanus quam Albertus Archidux cum iis egerint atque pactisint, vt cum absolutis dominis; visum est eum in his regionib. describendis obseruareatque sequi Ordinem, qui in Republica obseruari solet. Initio igitur facto ab enumeratione regionum quas illi obtinent, deinceps progrediemur ad singularum descriptionem.

Possident igitur Ordines isti nostra tempestate totam Seelandiam, Hollandiam, Vltraiectinum Episcopatum, Agrum et vrbem Groningensem, Transisulanam regionem, Comitatum Sutfaninensem et tres quadrantes Ducatus Geldriae, cum nonnullis particulis Brabantiae Flandriaeque: quae regiones omnes pecunias suppeditant ad praesens bellum.

Insulae quidem Seelandicae cum circumiectis sitae sunt intra ostia fluuiorum, Mosae et Scaldis, quae circumscribuntur his finibus: ab Aquilone Hollandia, ab oriente Brabantia: a Meridie habent Flandriam, ab Occidente Mare Germanicum.

Insulae Seelandicae numerantur VII. ex quibtres sunt vltra ostium fluminis Scaldis versus Brabantiam et Orientem, quae ob eam causam nominantur Orientales, et appellantur his nominibus: Scaldia, Duuelandia et Tolenia. Quatuor cis Scaldim Occidentem versus, nempe Walachria, Suitbeue landia, Norbeuelandia et Wolferdycka.

Insularum vltra Scaldim maxima et prima est Scaldia, quam indigenae vocant, Land Van Schouen, cuius ambitus nunc est VII. mill. olim tamen maior fuit, distinguiturque exiguo freto a Nortbenerlandia. Praecipua eius oppida sunt Ziri Zaea et Brauershauia. creditur autem Zirizaea omnium Seelandicarum vrbium antiquissima, quae extructa fuit circa Annum Domini MCCC XLIX, per quendam Siringum. Nobilis haec diu fuit mercatu omnium rerum, propter celebrem portum frequentiamque aduenarum. Atnunc obstructo arena Portu, multum de antiqua gloria amisit. Brauershauiam piscatores incolunt, qui mari victitant.

Duuelandia a columbarum frequentia Germanico Idiomate sic appellarur. pater eius circuitus millibus passuum quatuor. In hac nulla oppida sed multi pagi sunt et vici.

Haec anno AN. C. MDXXX. Oceani fluctibus obruta fuit, cum magna mortalium iactura; led aggeribus confirmatis exclusoque mari, haud multo post damnum illud compensatum fuit. Tolenia Brabantiae contermina est, exiguo freto ab ea dictincta. Vetustum est in hac oppidulum, eiusdem cum Insula nominis, a quo non longe abest locus peramaenus, Agger Martini dictus.

Cis Scaldim ad Occidentem primaria Insula est Walachria, obuersa ab ortu Brabantiae, a Meridie Flandriae, ab Aquilone Batauiae, ab Occasu Britanniae. Haecomnium Selandicarurn Insularum caput, decem in ambitu milliaria complectitur. Vrbes in ea sunt, Middelburgum, Flissinga, Arnemuda, Veria: pagorum autem hicnumerus ingens. Middelburgum vrbs est ampla et elegans, publicis priuatisque aedibus exculta, inprimis Curia siue domo Senatoria, quamciues quotidie ferme reddunt elegantiorem. Plateae in ea sut rectae et compita adspectu amaena. Byrsa, siue locus in quo singulis diebus mane Mercatores conueniunt, mirae pulcritudinis est: Portum habet securum atque commodum: et vt vno verbodicam, est omnium Selandicarum vibium prima, atque emporium negociatorum frequentia celeberrimum.

Flissinga oppidum est non antiquum, sed firmum ac potens in mari, quod primum se offert nanigantibus a Caleto siue portu Iccio. Hoc olim cum vicino oppido Briela Ordines pro certa quadam pecuniae summa pignori dederunt Reginae Angliae Elisabethae: tenuitque rex Anglorum hactenus eam vrbem constituto ibi Gubernatore, cum praesidio militum.

Arnemuda portum habet non incommodum, ipsum tamen oppidum inops est et exiguum. Paucianni sunt, cum omnes, qui in Hollandiam traiicere voluerunt, iussi sunt Arneinudae naues conscendere, vt ea viatorum frequentia aliquis oppido splendor redderetur, quem olim habuisse putatur.

Veria siue Campoueria nomen habet a traiectu, muro cincta est anno MCCCLVII. ex quo coepit esse Scoticatum mercium Empotium.

Walachriam sequitur Suitbeuelandia, quae spaciosissimo versus Brabantiae orastractu porrigitur, tametsi paucis ab hinc annis maximam iacturam passa, dimidio sit angustior. Ab hac videtur auulsa ciuitas non ignobilis Romersvvallia, quam nullis ex cultam agris, nullis exornatam pomaeriis Oceanus vndique alluit, vnicasalis negociatione subsistentem. In huc Vrbe Selandiae Comites solenne inramentum praestare solent. In huius Insulae parte Occidentali sita est Goesa ciuitasad ostium vnum Scaldis, quod Scengam vocant: oppidum non tam amplum quam amoenum, vnicumque in ea Insula.

Nortbeuerlandia oppidum habet Cortgenam, pagos permultos. Tota haec Cataclysmo anno MDXXXXII. periit, nunc tamen paulatim restituitur. Wolferdycka parua est, et in qua duo duntaxat pagi sunt. Decem igitur sunt Seelandiaevrbes, et pagicentum vel etiam plures.

Hic Comitatus Seelandiae multum bellis pertulit calamitatis, plerisque oppidis vel armis vel fame perdomitis: postremis iamen annis denuo emersi capurque extulit, aucta negotiatione, populo, nauibus, quod significat vsitato suo Lemmate, Luctor et Emergo.

Hollandiam a Plaga Mundi Occidua Mare Britannicum, a Septentrione Cunbricum ambit et lictora pulsat: ab ortu Solis Frectum amplum Frisiam procul aperit, ad Euronotum Transisulana et Velania, ad Austrum Traiectina ditio obtenditur. Ambitus eius ad LX. milliaria extenditur, latitudo perexigua est, quandoquidem a meditullio eius creditur viatori patere aditus ad extremos fines in latum trium horarum spacio: vel etiam hinc ad Oceanum, illinc ad maris sinum latitudo vix. quat Milliare vnum. Vrbes praecipuae sunt: Dordracum. Harlemum, Delfi, Lugdunum siue Leyda Amsterodamum, Gouda, Naerdenu, Muda, Wesopum. Edamum, Monachodamum, Purmerenda, Alemaria, Armeria, Enckhusa, Horna et aliae nonnullae. Dordracum totius Hollandiae vrbs primaria est, facies eius oblonga magis quam lata, plateas primarias longas habens duas, praeter minores transuersas, quae omnes sunt elegantissimae. Templum est in ea vrbe perelegans, et domus Hospitalis pro laesis truncatisque bello militibus, vib eorum, vt et caeterorum aegrorum habe tur ratio exquisitissima. Harlemum amplitudine et aedificiorum cultu atque amaenitate situs nobile est. Aedes Sacra in eo totius Hollandiae pulcherrima, foroimminens. Leydasiue Lugdunum Batauorum, vt Plinius et Prolemaeus appellant, vrbs est sita ad medium Rheni Ostium. Amsterodamum nobilissimum hodie totius Orbis Emporium, cuius domus prope omnes palis humoinfixis inaedificatae sunt, vt in Venetiarum vrbe. Hancanre annos CCXC circiter Giseibertus Amslelius communiri propugnaculis, portis ac turribus fecit: quae vbi vicinorum inuidia omnia conflagrauerunt, muro cingi caepit anno Christi MCCCCLXXXII. In hac vrbe stabulanturnon solum Germani, Itali, Hispani, Lusitani, Britanni, Scoti, Galli, Sarmatae, Cimbri, Suerci, Norvvegij, Liuones, verum etiam Indi Orientales et Occidentales, Mauri, Persaeac Aethiopes. Gouda sita ad Isulam, vrbs copiosa et omnibus rebus affluens.

Inter Municipia primo loco dicenda venit Haga Comitis, in quo Sanctiori Principis et ordinum Consilio locus est. Fuit autem Hollandia initio bellio Belgicigranius afflicta quam vlla alia Prouincia: opp: da enim fuere obsessa, partim capta, exusta, homines ab Hispanis excarnificati, postremo infinito numero trucidati. Vbiautem superatis propulsisque tantis malis quietea bello sibi peperit, valde creuit prosperitate et diuitiis, et oppida proferre pomaeria caeperunt, aucto in immensum populo, et multiplicato nauium numero, vt huic prouinciam similem in vniuerso

orbe frustra sis quaesiturus. Totum enim mundum nauibus suis perlustrane, florent mercimoniorum frequentia Hollandi, vt documento sunt oppida, Amsterodamum, Roterodamum, Enchuisa et pleraque alia.

Geldria a Septentrione Frisiam et Sinum Maris Germanici, vulgo die Zuydersee: ab Ortu Cliuiae Ducatum: a Meridie Iuliacum attingit; Brabantia et Hollandia eam ab Occidente adspiciunt. Ducatus hic Vrbes complectitur XXII, inter quas primi ordinis sunt Nouiomagum, Ruremonda Sutfania et Arenacum. Nouiomagus siue Neomagum vrbs est antiqua, sita ad sinistram Vahalis ripam, cuius eoloco profundissimus est aleus: qua agram Cleuensem respicit, in arduum collem assurgit, Caetera plana sunt. Ruremonda ad Ostium Rurae amnis, qua se is in Mosam exonerat, vrbs est amoena, dines potensque. Satfania ad dextram Isolae ripam Comitatus titulo insignis. Arenacum Taciti hodie Arenbeimum dicitur ad dextrum Rheni ostium sita est.

Caeterae vrbes atque oppida, etsi contemnenda nequaquam sunt, minoris tamen videntur considerationis, cuiusmodi sunt Hattenum, Elburgum, Hardervvicum, Wageninga, Tiela, Bomelium, Bronhorstum, Dotecomum et alia nonnulla. Et haec prouincia multum infortunij sustinuit: plaeraque enimoppida, quae maioris momenti sunt, obsessa, capta, dispoliata fuere, vnde non eadem potest esse huius quae caeterarum Prouinciarum faelicitas. Possidet autem in Geldria quaedam Hispanus.

Trasinsulana regio habet a Septentrione Frisiam Occidentalem, a Meridie Geldriam, ab Orenre Westfaliam, ab occidente Sinum amplissimum (Zuydersce) et Isalam fluuium. Vrbes in ea potissimae sunt hae. Dauentria, Campena, Suolla, Steinvvickum, Vollenhouen, Hassela, Outmarsia et Oldensiela. Dauentria primaria est et maxima, Vrbs rerum omnium copia circumfluens, ad dextram Isalae ripam sita. De reliquis pro dignitate dicere, instituta breuitas nonpatitui.

Prouincia Vltraiectensis adeo longe laterque non pater, vrbis tamen Traiectensis pulchritudine gloriari potest. Habet ager Vltraiectinus a Septentrine Hollandiam, ab occidente Geldriam. Ciuitates principales habet V. Vltraiectum, Amersfortum, Rhenam, Montemfortem et Durstadium. Est ciuitas Vitraiectina, caput huius regionis vrbs ampla, et supra modum elegans, in qua magna pars Nobilitatis Bataui ae commorari solet. Sustinuit haec Prouincia ab Albae Duce et Hispanis maiores calamitates quam vlla alia, labefactata insuper inrestinis jdiscordiis: postquam autem cum reliquis sefaedere coniunxit, recepit paulatim pristinum vigorem atque decus, creuitque felicitate beneficio mercimoniorum.

Frisiam Occidentalem a Septentrione et occidente Oceanus ambit et hitora pulsat: a Meridie Sinu amplissimo, vulgo Zuydersee, et Transisulana prouincia terminatur: ab Ortu Solis Amasi flunio a Westfalis discriminatur. Vrbes Frisiae praecipuae sunt Leouarda et Groninga: quamuis huius ager peculiaris prouinciae nomine censeatur. Orientalis Frisia non est huius loci, nisi quod Embdana ciuitas cum O dinigus Batauis in faedere est. Habent in Frisia Hispani quaedam exigua oppida, Lingam et Oldensielam, quae tamen munita satis sunt, et praesidiis custodiuntur.

Groninga cum agro vicino multum etiam bellis afflicta fuit, ipsa vrbe obsidione capta et tota vicinia deuastata. Nunc vero beara fruitur quierte, nisi quod exactionibus bellicis exhauriuntur ciues, agro continuo infestato et ad contribuendum argentum coacto a praesidiariis Hispanorum in Lingen et Oldensiel, vt agrestes recuperatre pristinas vires nondum possint.

Etsi autem cum Frisia tum caeterae prouinciae confaederatae maximis tam diuturno bello quassatae sunt claudibus, meliore tamen loco res eorum est, quam earum quae Hispani subsunt dominio, quod mare habeant liberum et apertum, magno vtantur nauium numero, in totoque septentrionali Oceano et mari Balthico dominentur: quod in super abundent populo, qui ex aliis seruituti subiectis locis totis agminibus eo confluit, partim vt ibi laborent manibus aut negocientur, partim vt libertate religionis citra metum fcuantur. Plerosque etiam allicit nauigandi inde in omnes Orbis partes commoditas, vt ignaros rei inadmirationem rapere possit rei nouitas, possitne fieri, vt bellorum occasione prouinciae, quarum alioquin atrocissimus Mars hostis est, ad summum potentiae et felicuatis culmen conscendere queant, quod tamen in his regionibus clarissime perspicimus, non ex hominum duntaxat diuitiis, sed et amplificatione vrbium, splendore aedificiorum, multitudine munimentorum et fortalitiorum.

9. Natura et proprietas harum regionum.

Aere Seelandia fruitur non admodum bono, nec tam salubri vt vicinae regiones, praesertim cum Solaestare calet, quod multi ibi sint lacus et aquae stagnantes, in quibus in putredinem conuersus aer in halitus et vapores noxios degenerat, accedente etiam alia causa, quod Zelandia paucas habeat arbores: in hac tamen aeris inclementia hoc boni habet, quod raro ibi laboretur pestilentia aliisque morbis contagiosis, Solum hic pingue est et valde, faecundum, vbi et maioris ponderis triticum et ampliore prouenit copia quami in vicinis partibus. Lauros hic videre est val de proceras et herbarum innumera genera, non ad pabulum pecori sufficiendum duntaxat, sed et ad medicinam vtiles, et culinam. Vberrima hic saginando pecoripascua, non solum intra exporrectos aggeres ac ambitus, sed et in ipsa Oceani crepidine, in quib. oberrant pecudum ali. quot myriades. Fructus arborei hic magna laetitia non proueniunt solum sed et mite scunt, praeter

solas vuas, quae raro ad maturitatem perueniunt. Neque vero hic sunt vites, nisi in fornicatis hortulanorum artificio cameris, vbi botri citius putresunt quam maturescunt.

Hollandici soliea est natura, vt non rarotremat sub impuliu curruum equorumue, quod indicio est, terram cauam penitus atque subtus cauenosam esse, accedente exemplo, quo aiunt, Vaccam in specum subterraneam delapsam, post triduum in mari mortuam repertam fuisse. Sed et pars quaedam Hollandiae Germanico idiomate dicitur Waterlandia, id est terra intra aquas sita. Distinguitur autem humus permultis canalibus artificiose de loco in locum deductis, vt et non paucis stagnis laculbusque: cumque dicatur olim syluis nemoribusque plena fuisse, hodie paucas habetarbores, ob nimios sine dubio humores.

Aere perflatur tenui et salubri, cuius bonitatem humiditas tollere non potest, ob ventos, qui hic fere flant quotidie, et ingentem hominum numerum. Terra Hollandica adeo humilis est et depressa, vt multis locis aqua videatur assurgere altius, quade causa ab omni parte aggeribus firmissimis litrora muniuntur.

Frumentum profert fructusque arboreos, pauciora tamen omnia, quam vt rantae multitudini hominum sufficere possint. Lini multis locis ferax est, inprimis vero prope vbique pabuli, vnde ingentem vim pecudum alunt, inque primis boum et equorum.

Regio Transisulana gauder plerisque in locis solofertili, vnde praeter res caeteras egregium profert triticum. Eadem vel maior etiam pinguido soli est in Geldria, vt huc mittantur macilenti boues, quo pinguescant, praesertim e Dania, cuius terra aridior est. In agro Vltraiectino qua Vinanm itur et Arenacum, nihil nisi triste ac sabulosum inuenies solum: in aliis tamen partibus satis profert rerum necessariarum, quod melius colatur et seratur, nec sit adeo depressa terra aut humida vt in Hollandia.

Frisia regio est abundans, crebris vda palu dibus, in pratis tamen quae innumera habet, plurimum alit pecoris. Vtuntur hic terrae quadam specie, vel potius cespite fossitio, quo sole et ventis exsiccato vtuntur ad nutriendum ignem quo lignorum inopiam largiter sarciunt. Parum hic seritur frumenti, quod terra nimis depressa, inprimis qua in mare excurrit, ab initio Auctumni, vsque dum ver incipiat, prope tota lateat sub aquis: quae etiam causa est, quod oppida et villae fere in tumulis aut locis editioribus structa visantur, bonisque circummunita aggeribus. Ex pascuis tamen et ingenti pecudum numero tantum conficiunt Frisij argenti, vt inde frumentum, vinum et ligna emere ab extraneis possint. Gignit Frisia boues praestantissimos, quosque hic communiter maiores inuenies, quam in tota Europa, nec non equos, robusto et quadrato corpore, quos magno precio vendunt exteris. At Frisia Orient alis, praeterquam quod Occidentali in nulla re cedit, ne in generandis equis quidem nobilibus, producit solo insuper plurimum frumenti, leguminum atque salis, abundantibus syluis magno ferarum numero ad venationem.

Mores harum gentium.

Perhibentur Selandi ingenio esse bono, prouidi et solertes; statura vulgo sunt mediocri, quan quam Belgarum Annales referant, Guilielmum Hollandiae Comitem ad nuptias Caroli Pulchri Gailorum regis misisse muherem Seelandicam tam immanis proceritatis, vt caeteri homines ad eam collati nanivel pygmaei videri potuerint: cui mulieri insuper tantum fuisse roboris aiunt, vt singulis manibus singulas cereuisiae tonnas portare potuerit, et praegrandem leuare terra atque humeris ferre trabem, cui ceruicib. subeundae vix octo baiuli suffecerint. Expertissimi sunt Selandi in arte nauigandi, et in reoeconomica munditiei mire studiosi. Ad rem insuper attenti, quos non facile deceperis in exercenda mercatura. In ratione cibi et potus nihil differunt a caeteris Germanis inferioribus.

Vulgus Hollandorum fere maiori corpore conspicitur, quam caeteri per Europam mortales: mulieres vtplurimum forma non contemnenda, quanquam flos ille elegantiae non diu duret, nec tam sit illecebrosus, quam mulierum Anglicanarum. Si ebrietatem excipias, cui gens ista more omnium Germanorum nimis fauet, satis ciuiles in conuersatione reperientur Hollandi. Vrbes optimis reguntur legib. et consuetudinib. Seruant adhuc Bataui veterem animositatem et ferociam, celeres ad conserendam manum, vt qui prouinciam incolant opulentam, nullius seruitutis timentes, potentes terra marique.

Geldri et Surfanienses postremi fuerunt, qui sub Romani Imperij iugum colla submiserunt: iidemque primi, qui declinante Imperio colla seruituti subtraxerunt.

In Vltraiectina Ciuitate magnum nobilium hominum inuenies numerum, qui prae caeteris vrbaniores sunt. Nobiles faeminae vestitum aemulantur mulierum Gallicanarum, nisi quod longo velo nigro non totum duntaxat corpus, sed et faciem operiunt. Politissimi autem omnium Hollandorum sunt Vltraiectenses et Hagienses.

Frisiorum terra hominibus plurimum abundat, animosis illis quidem et tobustis, vt multorum est sententia. quanquam non desint, qui maiorem in iis desiderent pugnandi ardotem, cum ad manum ventum est. Abhorrent autem nescio quomodo a praeliis et conflictibus apertis. Fastus eorum et superbia exteria vix ferenda odium genti conciliat. Sunt in his non pauci mercatores, satis industrij. Oderunt extieme crimen Adulterij, amatores Libertatis maximi.

10. Opes horum populorum et diuitiae.

Oportet sane harum Prouinciarum non exiguas esse facultates, ob ingentes ac varias negociationes, quas mari exercent, in omnibus

prope totius Orbis littoribus. Vt enim de priuatorum commodis, quae inde percipiunt incredibilia, nihil dicamus: constat, nihil mer cium in Hollandiam inferri posse, quod non graue persoluat tributum et vectigal, inquem cunque tandem Portum appellant naues. Caeterae Hollandorum opes consistunt in bonitate pascuorum; in quibus alunt ingentem numerum equorum, boum vaccarumque, quae tantum fundunt lactis, vt fama sit, ex Butyro et Caseo Hollandos quotannis percipere Millionem auri. Praeterquam enim id, quod in tam populosa prouincia absumitur, plurimum exportatur in superiorem Germaniam, Angliam, Galliam et Hispaniam. Multum insuper lucri percipiunt ex Rubea Tinctoria, quam ipsi vocant Medecrappen, quae necessaria in tingendis pannis, vt colorem penitus combibant. Quincum ex captura piscium percipiant argenti, dici vix potest. Sed de emolumento, quod ex nauigationibus longinquis hauriunt, praestat tacere quam loqui, cum omnem fidem superet, quantum hic sit nauium omnis generis, tam mercatoriarum quam militariter instructarum. Et nau gationibus quidem tribuendum est, quod Hollandi in qua non sunt vites, nec crescit linum neque sunt syluae; tamen abundent vino, telis lineis et lignis adstructuras nauium et aedificiorum. Minora mercimoniorum genera, quae solers aruficum manus fabricat, omitto: ex equis vero ac bobus diuenditis quod percipunt lucrum non est exiguum.

Gignit et Seelandia Medecrappen siue rubeam tinctoriam, eamque variis Europae gentibus submittit, magnamque insuper vim Coriandri. Pecorum hic ob pabuli vbertatem tanta vis, vt ex iis diuenditis ingentes opes colligant, magno pecuariorum emolumento. Haec enim armenta non maiora duntaxat sunt quam alibi, sed et carnes eorum suaudiores, ob nescio quam herb rum occultam ad nutriendum sag nandumque vim. Potissimae tamen Seelandis affluunt diuitiae a mercimoniis, quae sunt apud Middelburgum vrbem frequentissima; reipublicae vero opes consistunt in tributis atque vect galibus quae ab omnibus mercibus nauibusque exiguntur, quotquot Portus marinos intrant.

Nouerunt hae gentes singulare excoquendi falis nigriartificium, quem coniectum in praegrandes lebetes tantisper excoquunt, vt niuis candorem profiteatur. Super salem enim crassum atque tudem, qui ex Hispania vel Britannia minore ad eos affertur, infundunt aquam marinam, atque ita excentum libris Salis Hispaniensis conficiunt libras CXLV. Salis albissimi purissimique, quem vendunt in Angliam, Daniam, aliasque Orbis Christiani prouincias. Quin et negotiationi Frunentariae hic suus est locus, cum Seelandia ferat Triticum, quo nusquam gentium candidius aut magis ponderosum inuenitur.

Frisij equos suos per totam vendunt Europam, qui ob robur corporis apti sunt ad ferendos Cataphractos siue Hoplomachos, et ad trahenda ingentia onera. In caeteris eadem fruuntur soli et sali beneficentia, qua caeterae pouinciae, de quibus cum insuperioribus dixerimus, superuacaneum est hic multa repetere. Istud duntaxat monebo, ex eorum oppidis satis colligi posse, quod nulla destituantur commoditare, accedentibus diuturnis, quae contra validissimum hostem gesserunt, bellis, quae de eorum potentia locuples dicunt testimonium; quanquam et exterorum Principum, inprimis Reginae Angliae et Principum Germanorum vsi fuerint opportunis auxiliis.

11. Robur Prouinciarum Militare.

Difficile est iis persua dere, qui non coram oculis rem sunt arbitrati, quam munitae et aduersus omnem vim naturae beneficio et artificum industria custoditae sint confaederatae hae prouinciae. Nam primum Selandia ex omnibus partibus mari cincta est, cuius littorum ea est natura, vt impossibile sit appellere nauibus, si nolint incolae. Et Flissinga quidem oppidum tribus partib. Oceano pulsatur, incuius maenib. ea est vis tormentoruni bellicorum, vt quamuis magnam classem inde arcere possint. Et hoc quidem oppidum omnium primum fuit, quod Hispano regi negauit obaedientiain, cuius exemplum secuti caeteri, conclamato ad libertatem, arma corripuerunt, excusso exterorum dominio: ea quidem prosi eritate et euentu, vt harum Prouinciarum Ordines egerint atque pacti sint cum Rege et Archiduce, vt absolutos a superioris dominio agere par est, qui et pro talibus in postremis induciis habitiagnitique fuerunt.

Mittelburguni munitum est satis: at Castrum Ramekens inter firmissima numerari meretur, quae vspiam occurrunt. In Hollandia videbis Dordracum quod oppidum vndique maris fluctibus alluitur. Roterodamum munimenta satis defendunt, nec minus consideratione dignum videtur Gorcomium. Vltraiectum firmius sit an elegantius dubitare possis.

Geldria Neomagum iactat, vrbem natura et manu munitissimam: cui non multum cedit Arenacum. Sutfaniae munitiones etsi contemnendae non sunt, ad priorum firmitatem tamen non accedunt. In Transisulana regione Dauentria caput extollit, quamuis longam grauemque obsidionem sustinere potis. Idem quoque de Groninga Frisiae dici potest.

Non video quem sim narrandi inuenturus finem, si omnes, quot quot sunt in his prouinciis, persequi vellem munitas vrbes et arces: non tamen omittendum est ingens illud Munimentum Schencki, quod expugnari non posse iudicatur, inclusum intra Vahalim et Isalam fluuios, vt et fortalitium S. Andreae. Hoc nobis dixisse sufficiat, in vniuersum Prouinciis istis ita munitionibus prospectum esse, vt vel maximae validissimaeque copiae eas oc cupare conatae, non multum sint effecturae, etiamsi quam plurimum ibi terant

perdantque temporis. Nec parum ad firmitatem earum facit, quod totas possint inundare prouincias, perfossis aggeribus, quibus marini fluctus cohercentur, praesertim in Hollandia, si ad extremam tegulam, vt aiunt, deuentum fuisset.

De copiis militarib. constat ordines semper magnos in procinctu hab uisse exercitus, si bellum gereretur, nec parua in finib. militum praesidia, inque ipsarum regio num neditullio. Quid autem de viribus marinis dicemus, cum nulla natio orbis terrae plus classe valeat, et maiora designauerit in marifacinora quam hae? Sed non plura verba a nobis exiget, qui considerauerit, quam longum et difficile bellum hae gentes contra potentissimum Hispanorum regem hactenus gesserint, qui videns ingentes se facere perpetuo argenti et militum iacturas, nolens volens cum iis ad pacis media condescendit, coactus insuper in quam plurima eorum consentire postulata.

12 MODVS ET RATIO GVBERNATIONIS.

Omnia confoederatarum Inferioris Germaniae Prouinciarum negocia, siue de pace siue de bello, tam terrestri quam marino, deliberandum sit vel de legationibus mittendis, aut ineundis cum exteris Principibus foederibus, et quicquid communiter ad salutem Reipublicae facit, deliberantur atque expediuntur per ordines, siue vt vulgo appellantur, STATVS GENER ALES Prouinciarum. Suntautem hi ordines siue status aliud nihil, quam congregatio praecipuorum ex Nobilitate, Magistratib. et Primorib. ciuitatum, in vnaquaque prouincia siue districtu. Sortiuntur a.ordines particulares cuiusque Prouinciae inter se, eliguntque eum numerum virorum, qui necessarius videtur, quib. dant potestatem et auctoritatem plenariam, vt possint cum caeteris sententiam ferre atque decernere in omnib. rebus, quae in deliberationem veniunt, inprimis de Salute Reipublicae. In hac ordinum Generalium congregatione proponuntur negotia, feruntur suffragia, fiunt decreta, non secundum numerum senatorum, sed pro modo prouinciarum. Sunt autem nostra tempestate Prouinciae VII. I. Geldria cum Comitatu Sutfaniae, II. Hollandia. III. Seelandia. IV. Vltraiectinus ager. V. Frisia. VI. Transisulana. VII. Groninga cum Ommelandiis.

In hoc ordinum Generalium Consilio e supradictis prouinciis, proponitur negotium, et colliguntur viritim sententiae, habentque Consiliarii potentiam ab ordinibus Generalib. super electione et praesentatione, quam vnaquaeque prouincia pro se facit, accedente iuramento fidelitatis ex legibus et formula praescripta. Erat autem haec Generalis congregatio statuum anno AN. C. MDC. composita ex omnium Prouinciarum Gubernatoribus.

Retinent autem Ordines vniuscuiusque Prouinciae sigillatim, ea quae ab antiquo habuerunt atque possederunt iura, priuilegia atque consuetudines, administrantes negocia Prouinciae tam suo quam collegarum nomine, qui constituuntur, vt tractent etiam res grauissimas, et quae a Salute Reipublicae dependent, vt bella et pacem, res fisci, Iustitiae et caeterarum, obseruato optimo ordine.

Exemplo res erit clarior. In Hollandia et Westfrisia ordines siue Statos semper repraesentati fuerunt per Barones, Equites, Nobilitatem et primi nominis in vrbibus senatores, neque viri Ecclesia stici aut clerici vnquam pro membris prouinciae habiti agnitique fuerunt. Vocabantur autem Barones illi atque Nobiles ad Conuentum, non tantum, vt ibi consuleretur in medium de iis quae proposita fuerant, capitibus, sed et de omnibus rebus quae ad bonum, quietem et securitatem reipublicae pertinere vide bantur. Hi igitur, vbi conuenerunt proponunt dicuntque, quae singulorum sit sententia, deinde fit Decretum, qccedente auctoritate Aduocati Proninciae, qui primum locum in congregatione occupat, qui colligit suffragia, et ea aperte recitat.

Vrbesautem atque oppida, quae ad conuentum ordinum Hollandiae de more conuocari solent, haec sunt. Dordracum, Harlemum, Delfi, Lugdunum, Amsterodamum, Guda, Roterodamum, Gorcomium, Schiedamum, Schonhouium, Briela, Alcmaria, Hoorna, Enchuisa, Edamum, Monachodamum, Medenblicum, et Pur. merenda. Quod si negocium maioris momenti oboriatur, verbi gratia, sinouus sit recipiendus Princeps, aut si de pace publica deliberandum, etiam caeterae Hollandiae ad Comitia vocantur ciuitates, quae sunt Voorda, Vdevvattera, Gertrudis Mons, Heusdena, Nardena, Vespa et Muda: nec praeter has vllae aliae, quod vel peculiaribus suis pareant Toparchis, vel quod non ad vrbium formam atque facultates accedant. Possunt autem hae vrbes mittere deputatos suos numero sufficiente, iisdem cum mandatis, vt de nobi. libus diximus.

Ipsa porro ordinum Hollandiae conuocatio, vt et capita deliberationis, ob quae conuocati fuerunt, diriguntur per Aduocatum Prouinciae, perque consiliarios, quib. id officium ab Ordinib.

commissim est. Aduocatus facta propositione colligit vota et sententias Baronum et Nobilium, quas vbi in consuetam formam redactas litteris consignauit, recitat eas explicatque, additis nouis rationibus. Hoc facto, rogat sententias eos, qui oppidorum vrbiumque nomine adsunt. quod si diuersa atque contraria ferantur suffragia, conatur Aduocatus dissidentes conciliare, fitque Decretum, vt in eam pedib. eatur sententiam, quam plures censuerunt.

Sunt autem praecipua capita, de quibus in huiusmodi Conuentibus fere deliberatur, haec: Bellum terra matique gerendum: exactiones pecuniarum: correctio abusuum qui paci fere superuenire solent: conseruanda concordia inter Prouincias et ciuitates huius reipulicae: et generatim quidem quicquid contingit pacem et tranquillitatem, Religionem, Iustitiam, Politiam, media exigendi tributri ab extraneis; de bonis Ecclesiasticorum, et quicquid ad augmentum aerarii publici et incrementum Fisci pertinere potest. Conuenitur autem vsitato more apud Hagam Comitis, qui locus apertus est nec cinctus maenibus, idque quinquies vel sexies in anno, nisi necessitas repentina aut alia causa praegnans alium conueniendi locum eligere iubeat. Vt autemea, quae hic concordibus suffragiis decreta fuere, in executionem mittantur, nominantur ad eam rem quidam e Nobilibus, Aduocatus. et e qualibet ciuitate praecipua vnus ciuis, quibus aeae executorum partes incumbunt.

Consistit autem consiliariorum officium non solum in eo vt custodiant seruentque decreta facta in Senatu ordinum, sed extenditur insuper ad omne id, quod quietem et bonum prouinciae, inprimis concordiam membrorum eiusdem concernit: cum exacta omnium rerum polleant scientia, et indicatura quaestionum, itemque diuersarum contributi0num, confiscationum tempore belli: nec non de omnibus turbis, tumultibus, seditionibus, perturbatorib. quietis publicae, adulterata moneta, proditionibus: de quibus omnibus iudicant citra exceptionem aut appellationem.

In Foro iustitiae, vbi ius dicitur tam ciuibus prouinciae quam exteris, praeses et Senatores Magni Consilii supremorum iudicum funguntur auctoritate, a quorum sententia prouocatio non datur, nisi ostendatur, commissium esse aliquem errorem: tunc locus est, vt loquuntur Reuisioni, cui rei constitutus est praeses et Consiliarii certi, competente numero.

Quod ad Administrationem Fisci siue Peculii dictae Prouinciae attinet, est ei rei constituta peculiaris Camera, in qua sunt Magistri Computorum, Auditores et Scribae rationales.

Quanquam a Haga Comitis locus est omnibus patens, minimeque cinctus moenibus, distans duob. passuum millib. a Mari Aquilonari; amoenissimus tamen putatur omnium, qui in XVII. prouinciis Belgicis visuntur, cum multas easque praestantes vrbes vincat ciuium opulentia, aedificiorum magnificentia, platearum elegantia, hortorum amoenitate, et nobilium hominum numero. Sunt hic plus quam bis mille domus, nec finis est ae dificandi nouas, cum etiam integri vici et plateae adiiciantur. Hic est aula Principis sine Gubernatoris Hollandiae, Selandiae et Frisiae Occiduae, qui nuper admodum fuit Illustrissimus Mauritius Nassouius Princeps Aurasionensis. Hic habitant Ordines Prouinciarum Generales, hic conuenitur solenniter. Hic sigillatim commorantur ordines Prouinciae Hollandiae, eorum Consiliarii: Praeses et Senatores Magni Consilii: Consilium Prouinciale, et Ministri Computorum siue Rationum.

Praeter haec omnia est hic etiam Curia Brabantica, pro oppidis pagisque quae sunt Iuris Brabantici, constituta tamen sub dominatione Ordinum foederatorum. Hicius dicitur secundum leges et Consuetudines Ducatus Brabantiae, vt quisque suis vti fruique possit iuribus priuilegiisque.

Porro vrbes atque oppida vnitarum prouinciarum, inprimis Hollandiae et Frisiae Occiduae, gubernantur atque reguntur secundum antiqua eorum iura, priuilegia, consuetudines, estque in singulis fere Balliuus vel Scultetus, velut minister repraesentans auctoritatem ordinum prouinciae. Sunt in iisdem oppidis Burgomagistri, Scabini, Thesaurarii, Aediles, Magistri Orphanorum, et Collegia siue trib. ciuium cum suis tribunis.

Burgomagistri et Scabini quotannis mutantur, creatis nouis per tribunos, qui et ipsi eliguntur per Gubernatorem Prouin ciae aut eius Legatum et Consilium Prouinciale: quanquam quaedam vrbesabsolutam habeant eligendi Burgomagistri electionem. Horuma. numerus variar pro consuetudine oppidorum: exempli gratia, Dordraci vnus, alibi quatuor, quibus commissa est cura rerum Vrbanarum in vniuersum.

Scabini fere septeni sunt in oppidis qui iudicant tam in causis ciuilibus quam criminalibus. Quaestores siue Thesaurarii, Aediles siue Archirecti, et Magistri Orphanorum quotannis leguntur per Consules siue Burgomagistros. Quaestores prouentus ciuitatis recipiunt, deque iis rationes reddunt. Aedilibus incumbit cura aedificiorum siue fabricarum publicarum. Magistri Orphanorum dant operam, vt bona pupillorum conseruentur. Tribuni creantur e notabiliorib. ciuium, iuramento addicti Consilio ad perpetua seruitia: creantur autem per Burgomagistros, cum quibus coniuncti repraesentant totum corpus ciuitatis. Monetae quae cuditur in inferioris Germaniae Prouinciis praefecti Generales tres sunt, qui ad mandatum Ordinum Generalium in eo quo iussi loco comparent, et cusarum monetarum rationem reddunt. Sunt autem in Hollandia et Westfrisia duo genera Monetae. prius, quod maioribus ornatum est priuilegiis, antiquiusque, cuditur Dordraci pro Hollandia: alterum in Horna oppido pro VVestfrisia.

Ordines Seelandiae constant e Nobilib. et oppidis Insularum, VValachriae, Scaldiae, Sutbeuerlandiae, Toleuiae, Nortbeuelandiae,

Duuelandiae, Wolfartsdyckae Solent hi conuenire Middelburgi, vbi fere semper residet Collegium Consiliariorum, qui prope quotidie conueniunt, vt despiciant de reb. salutem publicam contingentibus. Vindicauit autem Comitatus Seelandiae sibi Cameram Computorum, et reddituum dispensariones publicorum, quae olim cum Hollandica et Westfrisica fuerat Hagae Comitis. Nuncautem istud tribunal Fisci et rationum est apud Curiam Middelburgensem. Ibidem est officina cudendae monetae per Seelandiam, cui praefecti sunt viri cordati. Porest autem a sententiis iudicum in ciuilibus causis per Selandiam prouocari ad consilium Prouinciale, quod est apud Hagam Com. vel ad euitandam frustrationem ad ipsum summum Consiliu. Res vero criminales appellationem non patiuntur, sed mittuntur in executionem per superiores Iustitiarios, in sua vnaquaeque Iurisdictione.

Ordines Episcopatus Traiectensis constant nostro aeuo e trib. membris: E Canonicis quinque Collegiorum Ecclesiasticorum, ex Nobilitate, postremo ex vrbibus. Ecclesiastici sunt hi: Canonci S. Martini, S. Saluatoris, S. Iohannis, S. Mariae. In secundo membro est Nobilitas: in tertio Consules siue Burgomagistri Ciuitatum. Habetur et hic prouinciale consilium, a quo non datur prouocatio nisi in causis reuisionis, cum appellatur ad Status Prouinciae, penes quos etiam est Camera Computorum. Habet Prouincia Vltraiectensis peculiarem suam Monetam, vt olim quoque, in quam est animaduersio praefectis rei monetariae Generalibus. Ordo Politiae et ratio Religionis hic est eadem quae in caeteris vrbibus confoederatarum Prouinciarum. Habuit olim Episcopatus Vltraiectensis quatuor Mareschallos, qui etiam nostro aeuo conseruantur, in suo quisque territori.

Dominium Frisiae diuiditur in tres partes, quas ipsi sua lingua Gouen appellant: nempe Ostergoam, Westergoam et septem syluas. Et sic quidem olim: at nostro tempore ciuitates quartum membrum constituunt. Ostergoa consistit in praefecturis siue Nomarchiis XI. at Westergoa in VII. Decem praefe cturas complectuntur VII. Syluae. Oppida, quae quartum membrum Frisiae constituunt sunt octo, munita maenib. Leuardia, Bolsuartum, Doccum, Franekera, Harlingia, Stauera et Slota. Praeter haec sunttria, quae etiamsi muris inclusa non sint, ius tamen et priuilegium ciuitatum antiquitus habent, suntque. Worchumium, Ista, et Hindelopa: in his iunctim consistit tota Frisia. Fuerunt antiquitus ordines Frisiae repraesentati per viros Illustres Nobilesque tam in oppidis quam agro possessiones habentes. Nunc vero habito discrimine, quidam ex iis a Gubernatore Prouinciae vocantur ad Conuentus Generales, vt et certi quidam ex oppidis ciues, vt communibus intersint deliberationib.

Conueniunt autem Ordines Frisiae vsitato more in vrbe Leuardia, quae caput est totius prouinciae, in huius veluti centro posita, idque faciunt quotannis semel vel bis, nisi repentinus casus extra ordinem conueniendi necessitatem imponat. Consultant hi de omnib. rebus ad salutem Prouinciae pertinentibus, de bonis Ecclesiasticis, de aggeribus et operibus publicis, de rebus belli ac pacis. Camera Computorum componitur e viris quatuor, e singulis prouinciae membris sin. gulis desumtis: coram his reddunt rationem Quaestores atque Receptores pecuniae publicae. Habent Frisii peculiarem monetam; cuius cognitio est penes cognitores Generales.

Iudicant Praefecti in suis Iurisdictionibus, et Burgomagistri cum Scabinis in oppidis, tantum in causis ciuilibus, a quorum iudicio potest prouocariad Curiam Prouincialem, non autem ad Collegium deputatorum ab ordinibus. Constat autem Curia Prouincialis Gubernarore, Praeside et Consiliariis, ad quos solos pertinet cognitio et iudicium rerum ciuilium pariter atque criminalium. Erexerunt ordines huius Prouinciae non ante multos annos Academiam siue studium vniuersle in oppido Franeckera. In Religione nihil differunt Frisii a caeteris Prouin ciis vnitis.

Regio Transisulana siue Transisalanaita dicitur, quod tota sita sit trans vel vltra Isalam fluuium. Diuiditur tota in tres pulcherrimas iurisdictiones: Isalandiam, Tuuentam, et Drentam, siue secundum alios, Vollenhouam. Issalan. dia complures vrbes et oppida complectitur, nem pe Dauentriam, Campenam, Suollam et alia quaedam. Tuuenta habet Oldensielam, Othmarsiam, et alia. Castrum quod fuit qpud Vollenhouiam oppidum eiusdem nominis euersum est superioribus bellis, quanquam olim fuerit aula et habitatio Episcopi Vltraiectensis, qui et Dominus fuit huius prouinciae, donec anno M. DXXVIII. hortatu Henrici Palatini Episcopi Vltraiectensis sese Carolo V. eiusque successoribus submisit, hac tamen lege, vti salua sibi conseruarentur Priuilegia. Cum autem sibi hoc non seruari quererentur Transisulani, subtraxerunt se cum aliis ab obedientia Philippi II. regis. Numquam agnouit haec prouincia plura quam duo membra, nempe Nobilitatem et tres vrbes Imperiales: Duentriam, Campenam, Suollam: ab his duobus velut praecipuis prouinciae membris iudicatae atque decisae fuerunt omnes controuersiae, sopitaeque difficultates, adeo, vt quicquid ad hunc modum secundum leges patrias decretum fuerat, firmum statumque maneret. Primus in conse ssu locus est Nobilitati, alter ciuitatum, hoc ordine, vt Dauentria primas, Campena secundas, Suolla tertias sibi vendicet. Ferunt hae sententiam definitiuam, communiterque eodem vtuntur iure cudendae monetae. Conueniunt autem status huius prouinciae diuersimode, obseruantes veteres suas consuetudines, modo hic modo alibi, mutatis etiam subinde sentoribus. De huius religione idem quod superiorum iudicium.

Groninga vrbs cum Insula Ommelandia vnum constituunt dominium siue Prouinciam vnam ex XVII. Belgicis, cuius loca pleraque plana sunt et Campestria, quae indifferenter reguntur communi vtriusque partis lege. Ordines huius prouinciae

omne ius habent, quod olim Dominus vrbis et agri vicini possedit, tam in vrbe Groninga quam extia eam, solentque suos instituere conuentus in ea. Regitur autem vrbs a Magistratu oppidano, puta, quatuor Consulibus, Senatoribus XII. qui definitiue iudicant tam in causis ciuilibus quam criminalibus: exceptis controuersiis, quae priuilegia ciuitatis et bonum publicum concernunt: tanc enim defertur causa ad Magistratum de Porta et viginti quatuor iuratos. Dependent autem a Iurisdictione Vrbana duae vetrres Praefecturae, et Gorrechtana, quibus Senatus Groningensi, praeficit Drossartos siue Balliuos, vt vocant, id est praefectos, a quorum iudicio datur prouocatio ad Consilium Vrbanum, vnde porro appellari non licet.

Senatores siue Consiliarii non sunt perpetui, sed quotannis media eorum pars mutatur, substitutis aliis, vt et idem fit de Iuratis. Nominat autem Gubernator quinque viros e XXIV. Iuratis, et hi quinque eligunt ex omni numero Ciuium octo Senatores. Hi octo communicato cum totibdem veteribus consilio eligunt quatuor consules. Idem Gubernator denominat extra numerum XXIV. Iuratorum alios quinque, qui eligunt ex toto corpore ciuitatis duodecum, qui8 in locum iuratorum XII. qui ab officio dimissi sunt, sufficiuntur. Gaudet autem Vrbs Groingensis multisac praeclaris priuilegiis, prima enim sententiam dicit inter ordines huius Prouinciae, et habet ius cudendae Monetae.

Ommelandiae diui duntur in quatuor quadrantes, quibus singulis sua sunt iura literarum monumentis consignata, habentque totidem tribunalia siue Iurisdictiones.

19 RELIGIONIS RATIO.

Non ferunt ordines confoederatarum Belgii Prouinciarum vspiam Romano-Catholicae Religionis exercitium, cum omnia templa sibi vendicauerint illi, qui noua spaigunt dogmata, concionantes, precantes, et caenam Domini suo more ad ministrantes. Quod si quis deprehensus fuerit, qui Missam audiat, etiam si intra priuatos id fiat parietes, continuo ad grandem multam pecuniariam condemnantur: quod Vltralecti quotidie fit, vbi magna pars ciuium Catholicam sequitur colendi Dei rationem; nec desunt qui affirmant, singulis prope dieb. in plusquam quinquaginta priuatis domibus celebrari Missas, secreto duntaxat. In omnibus caeteris vrbibus oppidisque longe prae ualent illi, qui diuersum a Romano amplectuntur dogma. Quod si quis scire desiderat, quo pacto et quando illa Religionis diuersitas in has Prouincias irrepserit, eam rem ego ei breuitur exponam.

Initia huius mutationis incidunt in tempora bellorum, quae inter reges Galliae et Hispaniae gesta fuere. Patuit autem clarius post confirmatam inter Philippum II. et Henricum II. reges pacem. Anno enim Salutis MDLXVI. vetitus Philippus Hispanorum rex, ne haereses nescio quae inferiorem Germaniam occuparent, iussit Edicto, vt omnes Concilii Tridentini Decreta sequerentur, et obseruarent Mandata, quae pater eius Carolus quintus iam ante contra Haereticos proposuerat. Ibi multi e Belgis crediderut id agere Philippum, vt Inquisitionis Hispanicae iugum Prouinciarum ceruicib. imponeret, quae profecto inuentio est in felicis conatus et magnae crudelitatis, qualis vix a Tyrannis Siculis excogitata fuit, cum constet, multos homines innocuos et Catholicissimos diuturnitate ac squalore Carceris consumi ac putrescere. Hi igitur, cum vel nomen Inquisitionis horrerent, mito clam inter se faedere venerunt Bruxellas, porrexeruntque Margaritae Austriacae, quae tunc Prouincias Belgicas Philippi nomine regebat, libellum supplicem, quo rogabant, vti sibi per illam liceret viuere cum libertate conscientiae. Hoc fuit velut illicium, quod caetetos inescaret ad simile quid vel atrocius audendum. Conunuo enim ingressi Antuerpiam permulti homines in Catholicam Religionem male affecti, vastauerunt sacras aedes, profanauerunt Aras, affecerunt iniuriis viros Ecclesiasticos, et quicquid in Romanae Religionis contemtum machinari potuerunt. Idem factum est quasi compromisso apud Boscoducum, Valencenas, Gandauum, Audenardam, Bruxellas, Vltraiectum. Delfis Monachi Franciscani ciuitate eiecti fuere, Amsterodami vero Carthusiani. Interea petebant Bruxellenses, vti liceret sibi audire Ministrum Euangelii concionantem: et iam ante quidem audiebantur illi passim, non impetrata licentia in vrbibus, Brugis, Iprae, Gandaui, Audenardae. Antuerpia iam sacta fuerat Asylum atque receptaculum eorum qui Lutheri et Caluini sequuntur dogmata. Valencennis Hannoniae non recepti duntaxat sunt Ministri Caluinistae, sed et vt vrbs illa maiore (vtaiebant) conscientiae vteretur libertate, excussit aperte obedientiam Philippi regis. Idem fecerunt Tornacenses. Apud Neomagum ciues correptis armis, aliud insaniae genus exercuerunt. Cum enim Minister quidam (vt appellant) ibi concionem habuisset, consternatus populus, quinque e senatoribus, quos de noua religione suspectos habebat, officio ac dignitate deiecit, subrogatis totidem Catholicis: insuper et exacto ciuitate Concionatore exusserunt Cathedram, de qua ille verba ad suos fecerat.

Eo qui secutus est anno, proposuit Margarita Austriaca Edictum, quo omnibus exercitio nouae (vt vocabat) religionis interdixit: dum interim Comes Arenbei gicus Frisios compesicit, Nigrocarmius autem Tornacum et Valencenas ad officium reducit, Megius vero Vltraiectinos. Antuerpia, nouorum dogmatum ministri exulare iussi sunt, occlusis remplis in quibus docuerant. Interea venit ab Hispania Dux Albae cum exercitu, vt praeeesset toti inferiori Germaniae. Hic sub ipsa Gubernationis suae initia coniicit in carcerem Egmondanum et Hornanum Comites, multos insuper alios, quibus de seditione accusatis amputari iabet capita. Guilielmus Nassouius, cum et ipse tale quid metueret,

recepit se in superiorem Germaniam, vbigrandem collegit exercitum, certus de Flandrorum in se affectu, quos facile ad rebellionem perpelli posse cogita bat. Caeterum Albanus, etsi multo minores haberet copias, coegit eum Belgio excedere, vtique postquam frater eius Ludouicus Nassouius in Frisia primo victor, deinde victus fuerat. Videbantur iam omnia pacata, cum Albanus, qui Egmondani et Hornani supplicio capitali nobilitatis Belgicae animos vehementer offenderat, circa annum MDLXXI. etiam vigesimum et centesimum denarium ab vniuersis exegit, quo facto etiam plebem a se alieniorem fecit, qui ad seditionem compulsus, sequentib. bellis ciuilib. tunc fecit initium. Quarun damun. vrbium ciues, cum Principem Vraniensem cum copiis aduocassent, occupauerunt ex improuiso Flissingam, Brielam, et totam prope Selandiam, excepto Middelburgo: itemque multo maximam Hollandiae partem, praeter Amsterodamum, cum Dux Albae belli naualis ignarus, parui faceret loca illa maritima. mediterranea conseruare studens. Iidem alibi sui iuris fecerunt Montes Hannoniae, Ruremondam, Machliniam, Amorsfortum, Suollam, Campenam, Sutfaniam, aliaque loca magni momenti. Facti adhunc modum ii qui nouam sequebantur religionem in locis iis superiores, male acce perunt Catholicos, inprimis sacerdotes omnemque ordinem Ecclesiasticum.

Non abiecit ideo Albanus animum, sed cum auxisset copias, recuperauit Montes, Sutfaniam Machliniamque Hic dum anno MDLXXIII obsidet Harlemum, quam et post longam obsidionem ad deditionem coegit, pars aduersa obsidet Middelburgum in Seelandia. Anno MDLXXIII. successit Albano in Gubernatione Belgii Ludouicus Requesentius. qui omnem operam dedit, vt instructa classe succurreret Middelburgensibus, ne omni vsu maris penitus excluderetur. Verum id frustra fuit: vrbs enim destituta suppetiis aperire hosti portas coacta est. Contra Mondragonius Hispanus Zirizaeam cum obsedisset, ad deditionem eam coegit, anno MD LXXVII. Erat in magnas Anrengiae Princeps redactus angustias, cum amissa Zirizaea, Flissinga quoque et Middelburgum obsidione cingeretur: cum peropportune ei accidit, vt Hispani, quibus XXX. mensium stipendia debebantur, desperata solutione transirent in continentem, vbi excitata graui seditione oppidum Alostam in Flandria occupauerunt, qua quidem re Hispani regis negociis graue obiectum est impedimentum. Horum enim rebellione cognita, ordines publice bellum contra Hispanos decreuerunt. Huic conatui cum Ernestus Mansfeldius et Barlemontius obluctarent, coniecti sunt a seditiosis in carcerem, cum nonnullis aliis Consiliariis. Plebs cum Arcem Gandauensem et Vltraiectinam obsedisset, cepit vtramque vocato in au xilium Aurengiensi, cuius aduentu Catholici cum Protestantibus percussere faedus, atque coniunxerearma, mirabili vicissitudine. Coiuere ad hunc modum LIII. millia peditum, XVI. equitum, audiebanturque in iisdem castris Missa Pontificia et Conciones Euangelicorum. Igitur Protestantes aucti animis Antuerpiam redierunt, et quaedam occupauerunt templa. Sed Hispani et Antuerpiam et Traiectum Mosae ceperunt, atque vtramque vrbem spoliauerunt.

Venit circa id tempus in Belgium Iohannes Austriacus ex Hispania. Hic seruiendum necessitati videns, inducias fecitideinde cum argento pariter et milite destitueretur, videns hostes mira vti fortunae indulgentia pactus est cum Aurengiensi, magno cum Protestantium emolumento, et sic Hispani Germania inferiore excesserunt. Ab cotempore semper in peius ruere res Catholicorum, Aurengiensi arma etiam post compositionem retinente, et protestantium religionem confirmante, ita quidem, vt Iohannes Austriacus minus minusque fidens Ordinibus, cogeretur se Namurcum recipere. Seruiuit hic Principis discessus ordinibus ad excitandos nouos motus, qui vocato Bruxellas Aurengiensi, noua cum eo sunt pacti faedera, qui sequenti anno diuisis copiis Ruremondam obsedit et Namurcum, vbi Iohannes cogebat militum manus. AtProtestantes, cum deseruissent Ruremondam, et apud Namurcum victi fuissent, amiserunt Louanium, Diestam, Arescotum et alia quaedam loca non contemnenda. Rursum Aurengius, cum diu obsedisset Amsterodamum, cam cepit: et Ordines salutauerunt Proregem inferioris Germaniae primo quidem Matthiam Archiducem Austriae, Rudolfi Imperatoris fratrem: deinde Ducem Alenconium e Gallia, vocato insuper e Germania Iohanne Casimiro, Palatino, qui magnas in Belgium adduxit copias. Factum est ibi decretum, vti omnes, etiam Ordi. nis Ecclesiastici homines iurarent, habituros se hostis loco Iohannem Austriacum: quod cum Iesuitae et Cordigeri facere nollent, eiecti sunt Antuerpia aliisque nonnullis oppidis. Duacenses, cum et ipsi Iesuitas eiecissent, paulo post reuocauerunt eosdem. Audolmari Fanum, et Grauelinga manserunt in fide regis Hispani.

At Casimirus Palatinus Bruxellis et Gandaui stabiliuit nouam religionem, cuius miltibus Gandauenses persoluere stipendia ex orna mentis templorum. Atrebates vero et Hannones, videntes Caluini dogma in caeteris prouinciis magna facere incrementa, vbi seditiosi eiecere locis sacris statuas, spoliauere templa, iniuriis affecere sacerdotes: ne quid ipsi detrimenti caperent, animum applicauere. Aurengius nescio quid mali metuens, misit Gandauum Aldegundae Toparcham, vt tria in ea vrbe Catholicis restitueret templa, vt eo pacto satisfaceret Atrebatibus Hannonibusque, quibus non omnino probabantur, quae ipse faciebat. At Gandauenses omnino dediti nouis dogmatibus, Aldegundum talia facientem prohibuerunt: qua quidem obstinatione Atrebates Hannonesque, cumque his Duacenses, Insulani, Orchienses exacerbati, cum Duce Parmensi rediuerunt in gratiam, qui

iam in summa Belgii praefectura Iohanni Austriaco successerat. Idem quoque fecit Buscoducum. At in Frisia cum Ren nebergius Toparcha Groningam occupasset, stabiliuit ibi religionem Protestantium. Pariter Vltraiectini vniti faedere Hollandis et Seelandis, per vrbem et agrum vniuersum eiccete Catholicismum. Alibi Parmensis Traiectum ad Mosam vi cepit, et Rennebergius mutata mente, redduxit Groningam sub Hispani Regis obedientima.

Interea Ordines vnitarum Prouinciarum, Geldriae, Hollandiae, Scelandiae, Sutfaniae, Frisiae, Transisulanae, Groningae proposito edicto absoluere omnes harum prouinciarum subditos a fide etiuramento, quo Philippo II. Austriaco, Hispanorum regi obligabantur, quem excidisse harum regionum principatu asserebant, quod more Tyranni imperitasset, libertatem Belgarum opprimere, priuilegia delere, conscientiis vim afferre conatus fuisset, suosque ad nouum praestandum iuramentum adegere, defensuros se libertatem salutemque patriae, quod factum est anno AN. C. MDLXXXI. Vocato in Patrocinium sui e Galliis Alenconio, cui eo tempore non satis conueniebat cum fratre suo, Henrico III. rege. Assensit Alenconius, venitque in Belgium, vt coniunctas regeret prouincias. Dum hic est, actum est de matrimonio inter eum et Elisabetham Angliae reginam, et iam concepta erant quaedam illius rei capita. Sed inuidia Hispanorum et res Galliae eum domum proficisci coegerunt, vbi paulo post mortuus est.

Miserunt anno a n. C. MDCVI. Albertus Archidux et Isabella vxor Hagam Comitis Horstium et Geuardum, vt cum Ordinibus confederatis inducias paciscerentur vel pacem inirent, qui magna sed ulitate rem egerunt, collocuti in secreto cum quibusdam proceribus. Cum autem nescio quid Ordines in litretis a Principibus missis desiderassent, reuersi Bruxellas Oratores, nouasattulerunt Hagam a. d. X. Ianuarii mensis. Collocuti cum Mauritio Principe, et ad Senatum Ordinum vocati auditique dixerunt: Debere ordines etiam atque etiam considerare instabilitatem fortunae, quae nunquam minus constans esset quam in bello, ideoque vel ad Pacem vel ad Inducias sua conuertere consilia, vt respirare a bello ciuili possent Prouinciae Belgicae et in eundem reduci statum, in quo ante calamitosum illud bellum fuissent.

Responderunt a.d. XXVII. Ianuarii in hunc modum ordines. Animaduertere se, Archiduces persistere in nescio quo male fundato iure, quod in confaederatas prouincias praetenderent, quod quidem ipsi ordines pernegarent. Neque se vll. us admissuros dominum, nisi vi et arinis cogantur. Contra vero Decreti Vltraiectini vigore licere sibi, qui iam dudum excussa regis Hispani dominatione in libertatem se vindicauerint, ea quae vi et armis cepere, retinere, et quidem iam dudum eam se assecutos libertatem, vt absoluta ab vnius dominatione reipublicae forma vtantur. Ab illo decreto, quod ante annos XXV. factum fuerit, saluo honore suo discederc se non posse, quod vnanimi omnium consensu laudatum, approbatum confirmatumque fuerit. Hoc accepto responso Legati domum reuersi Archiducibus, quid esset ordinibus animi retulerunt. At Albertus et Isabella, cum pacis incredibili tenerentur studio, denuo scripsere ad ordines: non esse suae mentis, aliquid sibi vindicare dominii in confaederatas prouincias, sed relicturos se eas in eo statu, in quo tum versarentur. Quod si ordines pacem essent admissuri aut inducias, id principibus gratissimum fore.

Sub finem Februarii mensis Generalis Franciscanorum Iohannes Neius, Maritini Neii, qui Mauritio Principi probe notus fuerat, filius, Hagam iuit, cum plena potestate tractandi de pace cum Principibus. Substiti hic aliquandiu quietus in villa exigua haud longe ab Haga distante. Intellecta causa aduentus eius, cum dixisset habere se de quibus coram cum Mauritio colloqueretur, venit Hagam, vbi a pluribus primariis viris conuentus salutatusque est. Iussus dicere, negauit constitutum esse Archiducibus, conditionem ordinum vel meliorem vel deteriorem reddere illa pacis tractatione vel Induciarum, aut vllo pacto mutare formam reipulicae illorum. Responsum fuit, frustra esse, vel auspicari tractationem et compositionem, nisi Archiduces confaederatas prouincias liberam agnoscerent atque pronunciarent Rempublicam. Sic ille Haga discessit a. d. IX. Martii vectus nauigio peculiari Mauritii Principis Antuerpiam vsque, vnde profectus est Bruxellas, reuersus a. d. XIX. Hagam: litterarum quas secum ferebat, hoc erat argumentum. Vt melius commodiusque de pace aliquid constitui posset, offerre Archiduces ordinibus inducias et cessationem ab armis in octo menses, quibus neutri in alteros quicquam hostile perpetrarent, sed ab omni vi, occupatione, vrbium obsessione, munimentorum extructione, et id genus aliis abstinerent.

Lectis litteris auditoque Neio responderunt ordines. Grata esse, quae Archiduces de Pace offerrent: scripturos se eo nomine ad omnes, quorum id scire interesset. Inducias octo mensium accipere se, probatis etiam conditionib. a Principibus propositis, vti scilicet induciae illae a. d. IV. Maii Mensis inciperentur: intra quem diem et Kalendas Septembreis tractationem Pacis inchoandam esse. Sic approbatis Octimestribus induciis litterae super ea re consectae sunt, inque iis perscriptum, daturos Archiduces operam, vt illas Rex Hispanorum intra tertium mensem ratas haberet: impetraturos insuper ab eodem rege diploma, quo omni iuri atque praetensioni in prouincias confoederatas ille penitus renunciaret.

Misserant Ordines Theodorum Dousam ad munimentum Lilloanum, vt litteras regias ab Neio acciperet: in quibuscum Dousa nescio quid desiderasset, Neius magna eas diligentia Bruxellas remisit, vt dubium illud tolleretur,

obtinuitque, vt continuo aliae expedirentur ex sententia et arbitrio ordinum. Hae vbi venerunt, simul missa est catena anrea, quam Neius Theodoro dono obtulit nomine Archiducis.

Factis his ordines per omnes Prouincias vnitas publice nunciari iusserunt, Dei benignitate rem eo deductam esse, vt obtulerint Archiduces vloro, tractaturos se cum ordinibus, vt cum liberis gentibus et absoluta a dominatione vllius mortalis repulica, in quam ipsi Principes nihil sibi inris esse fateantur, siue pax fieri possit, siue Induciae. Interim conuenisse inter Principes et Ordines, vt octo proximis mensibus a vi et armis vtrique abstinerent, quo perillud tempus cum regibus Galliae, Angliae et Daniae, nec non cum Principibus Germaniae conferri consilia possent, quibuscum Ordinibus intercederet foedus vel amicitia. Aequum igitur esse, vt factis per omnes Prouincias ad Tepla supplicationib. gratiae supremo Numini agantur: cui rei constituere Ordines nonum Mais mensis diem, quo ieiuniis precibusque solennibus Diuinum imploretur auxilium.

Tanta autem fuit Iohannis Neii dexteritas atque diligentia, vt quamuis nonnulli ex ordinibus nescioquid dubii super litteris illis mouerent, omnem tamen iis scrupulum et ambiguitatem ademerit, adiunctis ad inducias a bello terra non gerendo, etiam marinis, vt in Oceano quoque Alcyonia constituerentur, et vtriusque partis classes a pradis faciendis et pugnis naualibus ab stinerent.

Acceptis Ordinum litteris de Pace et Induciis Galliae rex misit continuo ad eos Praesidem Ianninum, adiunctis eis Rossiaeo et Busenuallio viris Nobilibus, qui cum ad XXVIII. diem Maii Hagam venissent, admissus Ianninus in Senatum dixit: Nosse Ordines, qua beneuolentia eos Rex ad eum diem complexus fuerit, et quot modis amicum se praestiterit. Vnde eos parum eleganter fecisse videri, qui se, Rege tam amico inscio et inconsulto, in tractatione pacis cum Hispano eo vsque progressi fuerint. Quae, qualiacunque tandem sint, peterese, vt certis quibusdam ex Ordinum numero dent negocium, quibuscum Legati Gallicani de re praesenti agere possent.

Ad regem Angliae miserant Ordines super eodem negotio Iohannem Berquiam, Syndicum Dordracenum et Iacobum de Maldera. Rex ergo vicissim ad ordines ablegauit Richartum Spenserum, Equitem et Rudolfum Vinuadum, qui interessent tractationi pacis. Venerunt Legati Anglicani Hagam sub initium mensis Iulii. Annixi fuerant Principes Austriaci omni studio, vt consensum et approbationem ab rege Hispano impetrarent, vt in conuentione in duciarum polliciti fuerant. A. d. igitur XXIV. Iulii mensis mane venit Hagam Ludouicus Verreikius, afferens litteras, quibus perscriptum erat; Intelexisse Hispanum Regem, quo pacto Albertus et Isabella, supremi et Proprietarii (vt loquuntur) inferioris Germaniae Prouinciarum domini, cum ordinibus in octo menses pacti fuerint inducias: cumautem iidem petierint, mitti ido neos homines, qui tractationi pacis vniuersalis aut prorogationi induciarum intersint, Regem istud fecisse, simulque approbare atque rata habere, quae Archiduces fecissent, quasi ipse praesens omnia illa egerit. Polliceri igitur se non contrauenturum.

Non placuit Ordinibus approbatio talis ob multas causas. Primo, quod verba illa non erant incripta membranae vel Pergamenae, vt moris est, sed simplici Papyro. Deinde, quod non erat subscriptum regis nomen, sed haec duntaxat ver. ba: *go el Rey. Tertio, quod non magno sed paruo sigillo essent munitae litterae. Quarto, Quod Archiducesin iis nominarentur Supremi et Proprietarii Domini Belgicarum Prouinciarum. Quinto, quod praecipua causa in iis omissa esset, vt nimirum Ordines Prouinciarum ipsaeque Prouinciae liberae et ab omni dominatus praetensione solutae agnoscerentur. His decausis litterae illae regis imperfectae pronunciatae sunt, in quibus essent omissa multa, nec caetera ea forma ac solennitate perscripta, qua oportebat. Conatus est Verreikius omni studio persuadere Ordinibus, vt illas litteras ratas haberent, culpam erratorum in negligentiam soribae trans ferens, sed nihil obtinuit. Periit igitur sibi sex dierum tempus dari, quo de voluntate Principum suorum cognoscere posset, quid in illis faciundum esset difficultatibus. A. d. II. Augnsti mensis ostendit Verreikius ordinibus responsum Principum suorum, quo pollicebantur, satisfacturosse postulatis ordinum, missurosque ad regem Hispanum, a quo breui tempore sint accepturi aliud diploma. deinde petebant ab ordinibus, vti reuocarent naues suas militares a littoribus Hispanicis.

Responsi loco datae sunt Verreikio tres Schedulae, tribus linguis scriptae, Larina, Belgogermanica et Gallica, quib. denuo vrgebant approbationem De nauibus promittebant, se eas auo. caturos, nisi paruissent, hostes atque Piratas iudicaturos: sed et operam daturos, vt si quis e suis, Hispano homini post XXIV. Iulii diem aliquid per vim eripuisset, id restitueret citra fraudem. Caeterum in tractatione pacis aut prorogandarum Induciarum progredise non posse, antequam sufficiens ab Hispano rege fuisset allata approbatio. Adiunxit his Barnefeldius Aduocatus iussu Mauritii Principis, parum placere ordinibus facta Neii, qui ministris ordinum, quorum hi in eo negotio vterentur opera, grandia largiretur donatiua, nec videri ipsum haec talia iniussu Principum suorum facere, cum ipse Monachus sit et argento careat. Quod si deinceps talia facere pergeret, ordines quidem eos, qui munera accepisse conuicti fuissent, proditorum loco habituros, penitusque ab omni tractatione cessaturos.

Super hac Belgicae pacis tractatione varii crant per totam Europam hominum sermones, plerisque, quibus potentia Hispanica nota erat,

negantibus vnquam futurum, vt rex iste promissam ab Archiducibus Approbationem expediat. Aliis secus videbatur, qui non ignorabant, Hispanum ad CXX. auri milliones in id bellum insumsisse, multumque amisisse militum, parum tamen effecisse: daturum eum igitur Diploma arbitrabantur, quale postulatum fuerat. Causas praeter superiores has adducebant. Milites parum a seditione et defectione abesse: Mercatoribus immane aes alienum deberi; ipsa Hispaniae littora ab Hollandorum pulsari armatis nauib. nauigationes in Indiam impediri: requiri incredibiles sumtus, ad muniendos praesidiis Portus marinos et littora: Hollandos in vtramque excurrere Indiam, nec solum in praedam vertere naues regias, sed et vectigalia reddere deteriora, et mercibus orientis plurimum damni inferre: Nouam coiuisse inter eos societatem, triginta sex annis duraturam, quae Americam siue Aduersum orbem sit infestatura, quae res creditoribus Hispani regis magnam incutiat formidinem. Si enim classis Hispanica auro argentoque onusta semel intercipitur, actum fore de omni credito. Vltimum hoc erat; Ordines ad extremam redactos necessitatem potius se Gallo regi in patrocinium tradituros quam Hispano.

Qui videbantur prae caeteris ingenio acuto esse, negabant credere se posse, ordinibus pacem cordi esse, quod non viderent, quo pacto durante pace possint liberas et incolumes suas conseruare prouincias. Quietis enim facile superuenire posse diuisionem, quod careant supremo capite. Praeterea necesse fore, vt exactionibus tributorum subsidiorumque finem imponerent, vtique si idem Archiduces in sais facerent prouinciis. Neque vero eosdem maris dominium conseruaturos, cessante argento quod a mercatoribus accipiunt, quibus nauibus suis militaribus praesidio sunt. Periculum insuper esse, ne forte negotiatio transferatur Antuerpiam, cum mercatores ibi minus vectigalium pendere soleant quam alibi. Iam non esse dubium, si omnes dimittant copias, Religionem eorum a multis vexatum iri. Ciuitates porro, gustata semel dulcedine pacis, difficulter capturas arma, si necesse sit. Addebant tertii: ne facile quidem iis fore aut possibile, eos quos regendis terris oppidisque praefecissent, conseruare illibatos ad onis atque corruptelis.

His rursum contradicebant alii, qui putabant, ordines ad bellum non ita, vt putabantur, procliues esse, quod proximis annis Martem parum habuissent propitum: quae causa fuisset, quod in octimestres Inducias tam facile condescendissent. Et haec quidem ac talia volitabant passim per ora virum. Sed nos ad Historiam redeamus.

A. D. XV. Octobris mensis scripsit Ambrosius Spinola ordinibus, approbationem ab Hispania venisse: igitur petiit ab iis litteras salui commeatus pro Neio et Verreikio: has cum hi accepissent, venerunt a. d. XXIV. eius mensis Hagam, posteroque die Diploma regium, quod a. d. VIII. Septembris Mantuae Carpetanorum exaratum fuerat, ostenderunt. Erat autem inscriptum simplici Papyro, Lingua Hispanica, cum eadem qua prius subscriptione, *goel Rey, sigillo non alio munitum, quando subsignari solent Edicta regia per Hispaniam. Litterarum regiarum hoc erat argumentum.

Postquam in tractatione illa Archiduces promiserunt, obtenturos se a nobis alias litteras nostri consensus, approbationis et ratificationis, cum clausula generali et particulari Renunciationis et obligationis: Igitur nos praeuia matura deliberatione, scientes et volentes, ex plenitudine potestatis regiae profitemut, nos contentos esse et acquiescere penitus, vt dicti Archiduces satis faciant promissis suis, et procurent dictam tractationem pacis siue induciarum, vel nostro vel eorum nomine cum ordinibus Confoederatis, quos eorumque prouincias agnoscimus et habemus Ordines, Regiones atque Prouincias liberas, in quas nihil iuris praetendimus. Accipimus igitur et recognoscimus omne quod continetur indicta declaratione Archiducum, atque laudamus probamusque verbis et fide Regia, volumusque id valere, quasi ab initio promisissemus, consensisse mus, ratumque habuissemus, nunquam passuri, vt quis contra faciat. Obligamus nos insuper verbis nostris Regiis ad Generales et particulares renunciationes et obligationes, quam primum vel pax vellongiores induciae fuerint conclusae. Praeterea sine mora expediemus, quicquid ad conseruationem illius vel pacis vel induciarum fuerit necessarium, in optima forma, mittemusque id ordinibus, vt iis satisfiat. Quod si neque fiat pax, neque procudantur induciae, litterae hae nullius sunto valoris, sed perinde ac si nunquam scriptae vel expeditae fuissent: neque vllo pacto eas ordines pro se allegare poterunt, sed omnia in pristino statu manento.

Exhibitis litteris illis, Neius in laudes Hispani regis digressus, candidum apertumque eius ani. mum magnifice depraedicauit, qui longe abesset ab omni simulatione, vt qui nihil vnquam promitteret, quod non vellet praestare. Succinens huic Verreikius, idem de Archiducibus dixit, qui pacem serio quaererent atque bona fide, vt facile potuerint animaduertere ordines ex omnibus quae hactenus acta fuerint.

Acceptis lectisque litteris regiis Ordines questi sunt de vicio tam formae, quam eorum quae in iis continebantur. Et de forma quidem causabantur, eas fragili papyro inscriptas, non pergamenae, neque subscriptum esse nomenregis. In iis insuper multa esse omnissa, quaedam interposita quae aequiuocationem gignere possent, non obseruari ordinem, breuiter male atque oscitanter esse scriptas. Has igitur cum ostendissent Ordines oratorib. regum, Galliatque Angli, sciscitati sunt ex Verreikio, an non alias posset ab aula Hispanica obtinere litteras? qui respondit, rem eam fore maximae difficultatis.

Cum res relata fuisset ad consilium, cui aderant Legati, Gallus et Anglus, dixerunt Neius et

Verreikius, ex litteris illis satis manifestum fieri, Regem Hispanorum et Archiduces habere Prouincias Vnitas prolibera Republica, in quam neutri quicquam iuris praetenderent. His addidit, satis esse ordinibus potentiae, quitot regum, principum, rerumque publicarum niterentur foedere et societate, vt se in libertate conseruarent, siinter ipsos et Regem Hispanum atque Archiduces de Pace in vniuersum aut longioribus induciis non conuenisset.

Cum diu deliberatum fuisset, vocato in Senatum Mauritio Principe et exterorum Principum Legatis, responsum est Neio et Verreikio: Litteras regias imperfectas esse non solum in forma et materia, sed quod extremam clausulam ita aliquis interpretari possit, vt omnia quae promissa fuerunt, nulla atque vana fieri possint. Quanquam autem non immerito dubitari possit, an non ob imperfectionem illam diplomatis tota Pacis tractatio omitti debeat: tamen vt tam longo ac difficili bello finis imponatur, et a caedibus ac rapinis respirare possint afflictae prouinciae, missuros ordines, qui in omnibus Vrbibus oppidisque Prouinciaruin vnitarum exponant diploma illud regis iis, quib. ostendi id ius fasque est, et intra sextam septimanam relatutos ad consiliarios Archiducales, velintne pergere in tractatione pacis an secus: cum annexa necessaria Protestatione.

Igitur Neius celeribus vsus iumentis, Bruxellas profectus, vt Principibus suis referret responsum ordinum, a. d. XIV. Nouembris Hagam rediit ad missus in Senatum, mandatum sibi ait, vt litteras ipsas regias in Autographo (dubitatum enim antea fuerat) ordinibus exhiberet, sed ea lege, vt sibi traderent scriptam confessionem, quibus faterentur accepisse se eas litteras. Causain afferebat, Archiduces satis facisse psomissis suis, aequum igitur esse vt ordines, si de pace nihil effectum foret, Diploma redderent. Extremum quod ordines dedere responsum hoc fuit: Redderet Autographon, non acceta syngrapha de reddendo: neque enim se videre posse, quo pacto Archiduces satisfecerint promissis suis, qui ne ad eum quidem diem obtinuerint scriptum ab Hispano rege, quale oportebat, et quale polliciti fuerint. Autographa enim illa esse prope nulla, nec debere reddi si ea semel accepissent. Celeriter igitur Neius Bruxellas profectus, cum ad XXIX. diem Nouembris rediisset, tradidit Autographa sine conditione aut clausula. Ipse paulo postcum Verreikio Bruxellas reuersus est, vt ibi expectaret responsum ordinum, vellentne in tractatione pacis progredi longius an non.

Quos ordines ad Prouincias miserant, vt de diplomate approbatorio regis Hispani cum inferioribus ordinibus communicarent consilia, reuersi sunt ad constitutum diem, ferentes scripto comprehensa, quae ac ceperant responsa. Plerorumque sententia fuerat, vt non obstante literarum regiarum ineptitudine pergeretur in tractatione, ita tamen vt ante omnia libertas patriae conseruaretur.

A. d. XXIV. Decembris scripserunt Ordines ad Archiduces in hanc sententiam. Repetitis praecedentibus protestationibus et declarationibus contentis in responso, quod a. d. 11. Nouembris dedimus, a quo latum vnguem discedere non constituimus: nostri propositi est, de Pace cum Seren. ssimorum Archiducum Deputatis tractare, quos in eum finem Hagam mitti velimus. Et cum induciae octimestres ad quartum lanuarii diem desiturae sint, in arbitrio eorundem Archiducum ponimus, velintne eas ad mensem vnum vel alterum extendere.

Haec sunt, Lecto, quae anno MDCVI. in Belgio contigerunt, tam ratione induciatum per octo illos menses, quam approbatione regis Hispanorum, vbi potissimum istud desiderauerunt ordines, vt tam ab ipso rege quam ab Archiducibus agnoscerentur haberenturque liberi et ab omni domin o soloti, ipsaeque Prouinciae libera Respublica. Nunc deinceps de ipsa tractatione pacis dicemus.

Rudolphus Imperator, cum intellexisset, constituisse ordines de pace cum Hispano rege agere, scripsit ad eos a. d. IX. Octobris mensis tales liiteras. Nosse ipsos quantum laboris et molestiae sustinuerit pater suus, Maximisianns II. Imperator, vt sublato bello intestino inferiori Germaniae restitueret pacem. Se quoque vestigia patris secutum, idem continuasse studium, vt appareret ex tot legationibus, quas eo nomine misisset, caeterisque actis. Mirari igitur se non parum, quod se inscio rem tanti momenti suscipere ausi fuerint; illud vero etiam multo magis, quod conentur ex confaederatis prouinciis libe. ram facere rempublicam: cum ipsi ordines probe sciant, Prouincias illas esse Feuda siue beneficia, quae ab Imperio dependeant: vt id pate at ex Archiuis, Inuestituris, permissis Priuilegiis, aliisque documentis apud Cameram S Imperii. Debere ordines considerare, in Beneficio tanti momenti, quod membrum sit S. Imperli, nihil mutari posse inscia Imperatoria Maiestate, quod Caesar sic supre mum caput et dominus directus Feudi, citra cuius consensum natura illius Feudi mutari non possit. Quod si quid contra fiat, subsistere id non posse, sed ipsis legibus atque statutis euerti. Velle se igitur scire, quid agerent, vel quo vsque progressi f. issent, quod quidem necessarium sit, vt tam sibi quam Sacro Imperio ius suum conseruetur. Ad has litteras responderunt quidem ordines, sed ita, vt de postremo capite, quod erat de Beneficio Imperii prorsus racerent. Neque sane verisimile est, eos, qui abHispani regis dominio se in libertatem asseruerant, Imperatoris vasallos esse voluisse.

Interea Verreikius saepe Bruxellis veniebat Hagam, offerens Mauritio Principi et ordinibus tractationem in multorum annorum inducias nomine Principem suorum, qui cum Prouinciis non aliter essent acturi, quam cum libera Republica: secutus Propositionem scripto com. prehensam ab oratoribus Regum Galliae et Angliae. Mauritius et Consiliarii ordinum probe

perpendebant propositiones Verreiquii, in quibus deprehendebant, quod Hispani molitentur ruinam et subuersionem vnitarum prouinciarum, inprimis cum Verreiquius non faceret mentionem Regis Hispani, cui ita placeret, ex formula quam Ordines requisiuerant. Missis igitur hic inde litteris ad vrbes et oppida vnita, mandauerunt, vt certos fidosque homines Hagam mitterent, cum plenis mandatis, vt impedirentur eorum consilia atque machinationes, qui patriam in perpetuam praecipitare niterentur seruitutem.

Conuenerunt euocati Hagam, inter quos variatum est sententiis super tractandis tam longis induciis, cum quidam sic, alii aliter vellent. Postremo iidem illi, qui lecti fuerant ab Ordinib. vt tractarent de Pace, mutatis sententiis de longis Iuduciis pacisci animum in duxerunt, qua de causa apud Bredam oppidum conuenerunt.

Altera ex parte Spinola cum sociis nomine Archiducum Antuerpiam venit, vbi labore et vigilantia Legatorum Gallicorum et Anglicorum Induciae factae sunta. d. IX. Aprilis mensis, quarum haec fuere capita.

20 [correction of the transcriber; in the print ---]

Albertus et Isabella, Archiduces Austriae, Principes Burgundiae profirentur tam suo quam Hispani regis nomine, tractaturos se cum Ordinibus Generalibus confaederatarum Prouinciarum ita, vt eos agnoscant habeantque Prouincias et ordines omni superiore ac domino solutos, liberamque rempublicam, in quam ipsi nihil iuris praetendant: eoque nomine pacturos se cum iis inducias, vt cum liberis populis, et facere tenore praesentium, conditionibus ac legibus quae sequuntur.

II.

Induciae illae erunt bonae, firmae, legitimae, inuiolabiles, durabuntque totis XII. annis, quo omni tempore cessabunt vtrique tam Rex et Archidux quam ordines faederati ab omni vi hostili, terra marique, per omnia regna, principatus, dominia, nullis exceptis hominibus locisque.

III.

Vtraque pars fruatur quiete terris, oppidis, possessionibus, locisque aliis, quae hoc tempore obtinet, cessantib. omnib. litibus et actionib. donec sunt induciae, comprehensis simul pagis villis et vniuerso agro.

IV.

Incolae et habitatores harum Prouinciarum, tam ii qui regi et Archiducibus parent, quam qui ordinibus durantibus induciis, amicitiam inter se colent, neque studebunt vindicare da. mna aut iniurias, quas alteriab alteris acceperunt antea, sed vtrisque integrum esto, per vtriusque partis terras ac oppida iter facere ac ibi negociari, tam mari quam terra. Hoc tamen Rex Hispanus ita accipi vult, vt liceat ordinibus exercere mercimonia in regnis atque Prouinciis, quas dictus rex possidet per Europam, et alibi, vbi subditis confoederatorum vel amicorum Regum et Principum negociari integrum est. Extra hos limites, ordines eorumque subditi non poterunt negociari, nisi impetrato consensu regis vel Ministrorum eius.

Cum autem necessarium sit, eos qui extra eos limites sunt, monere, ad quam quidem rem non exiguum tempus requiritur, vt ab omni hostilitate desistant: bonum factum visum est, vt induciarum initium non sumatur ab hoc die, sed euoluto demum anno: vbi obseruandum, si induciae in loca illa longinqua citius nunciari possint, vt omnis hostilitas continuo cesset: Si vero elapso anno alteri alteris damnum dent, vti tunc plena fiat restituio.

VI.

Regis, Archiducis, et ordinum subditi, si in alterius partis terris et oppidis negocientur, grauius Telonium et vectigal non pendent, quam ipsi ciues indigenae, aut aliorum Principum, qui in foedere ac amicitia sunt, mercatores.

VII.

Belgae qui ordinibus subsunt, eadem fruantur securitate et libertate, qua fruuntur Angli Scotique, ex faedere, quod Regis Magnae Britanniae Legati fecere cum Connestablio Castiliae.

VIII.

Mercatores, Nauium Magistri, Nautae, Remiges, eorum naues, merces, supellex et alia bona per Arrestum aut Interdictum a proficiscendo a nemine detinebuntur, quacunque tandem de causa fiat, ne quidem si id fiat necessitatis aut defendendae pacis ergo. Quod tamen nonita capiendum est, vt legitimum interdictum, quod bono iure nititur, locum habere non debeat, puta ob debitum vel aes alienum, obligationem et contractum rationalem, in quibus vniuscuiusque prouinciae obseruabuntur leges atque consuetudines.

IX.

Quod ad Commercia per Belgium, si vectigalia et exactiones a mercibus videbuntur esse nimia, et quae alteri parti no ceant: certis hominibus demandabitur, vt de vtriusque partis sententia ea onera moderentur. Neque tamen rumpantur Induciae, etiamsi inter ipsos conuenire non possit.

Si iudices sententiam tulerint inter litigantes diuersarum partium destituros patrocinio, siue sit in causa ciuilisrue criminali: Sententia illa in executionem aduersus condemnatos non mittatur durantib: induciis.

XI.

Detentionibus reciprocis, siue, vt vocant, repressalibus, locus non erit toto induciarum tempore, nisi cognita causa, et iniis casibus, in quib. licet per leges atque constitutiones Imperiales.

XII.

Neutri alterius partis littora, sinus, portus eo numero nauium ingrediantur, aut hominum multitudine ea, quae suspicionem mouere posset, sine licentia ac permissione eorum, ad quos littora illa atque portus de iure spectant: nisi forte vi tempestatis aut alia necessitate eo compellantur, vt vitent periculum maris.

XIII.

Quorum bona belligesti tempore interdicto subiecta vel Fisco addicta fuere, ii vel ent eorum haeredes ac propinqui poterunt iis frui, durantib. induciis, sumentque sibi ius istud priuata auctoritare, vi praesentis tractationis, nec imponetur iis necessitas, ad iudicum tribunalia litigandi, etiamsi bona ea iam Fisco addicta, pignori data, permutata, alteri dono data, aut quicquam aliud factum fuerit, quod ad excludendos priores possessores facere posse videatur: hac tamen lege, vt bona illa minuere aut deteriora facere dum iis beneficio induciarum fruuntur, nequaquam praesumant, nisi de voluntate et consensu Archiducum vel ordinum.

XIV.

Hoc etiam peculiariter valebit in perceptione fructuum, qui haeredibus defuncti Principis Arausionensis debentur, inprimis quo ad ius Salinarum in Comitatu Burgundae, quaeiis restituentur cum Syluis inde dependentibus. Quod ad litem super Castello Belino, quam dictus Princeps, cum adhuc viueret, mouit Procuratori regis Hispani in summa Curia Machliniensit pollicentur Archiduces bona fide, daturos se operam, vt lis illa decidatur et feratur sententia ante decursum anni huius, secundum iura, leges et iustitiam.

XV.

Si bona Fisco addicta fuerint diuendita, debentii, ad quos vigore huius tractationis bona illa redire debebant, contenti esse, si iis per induciarum tempus vsura legitima atque vsitata singulis annis soluatur, quae de summa illa pecuniae pullulat: qua quidem in re magna vtentur ii, qui bona ista possident, diligentia: qui si fuerint in mora, liceat possessoribus capessere fundos atque bona vendita.

XVI.

Si venditio illorum bonorum facta fuerit iusta et legitima de causa, quod ii, ad quos bona illa pertinuerant ante confiscarionem, non soluerint debitum: tunc licebit prioribus possessoribus vel eorum haeredibus bona ea redimere, ita tamen, vt precium ante decursum vnius anni restituant, eo enim elapso, pecunia non recipietur. Si vero intra dictum diem ea bona redimant, de iis facere poterunt quicquid visum fuerit, nec opus habebunt impetrata permissio ne superiorum.

XVII.

Quod tamen non est accipiendum de domibus in vrbibus oppidisque, quae ob talem causam venditae fuerunt, quod res ea plurimum habeat incommodi, nec minus damni afferat iis qui emerunt, ob mutationes et reparationes domuum frequentes, vt expensorum reddere rationem sit futurum perdifficile, et longi temporis.

XVIII.

In caeteris fundis bonisque venditis, quorum redemtio permissa est, si ea fuerint quocunque modo facta meliora: iudex diligenter de cauisa cognoscat, eritque ei, qui se fundum fructuosiorem fec. sse probauerit, ius Hypothecae in bona ea: neque tamen eidem ius fas esto, detinere bona ista, iisque vti donec sibi plene satis factum fuerit.

XIX.

Si in iis locis, quorum restituio beneficio huius tractationis facta est, vel munimentum vel aliud opus publicum, auctoritare superiorum factum fuit, debet contentus esse Proprietarius aestimatione facta per legitimos iudices, qui aestimabunt cum ipsa loca tum iurisdictionem, si quam habent, nisi forte res amica transactione componatur.

XX.

Quod ad bona Ecclesiastica, Collegia et alia loca pietati consecrata, quae ordines obtinent, dependentia velut membra a corpore ab Ecclesiis Collegiis beneficiisque constitutis sub dominio Archiducum, haec obseruabitur ratio. Si ea non fuerunt vendita ante Kalendas Ianuarii anni MDCVII. reddentur atque restituentur priscis possessorib. qui vt eorum possessionem adeant, non opus habebunt auxillo iudicum aut Magistratus, ita tamen vt nihil mutent minuantue. Quae vero ante eum vendita fuerunt diem, aut ab vnius vel alterius Prouinciae Ordinibus in solutionem data, soluetur proprietariis vsitatum faenus pereos; qui vendiderunt vel abalienauerunt. Idem fiet ex parte Archiducum.

XXI.

Ii, quibus bona Fisco addicta restitui debent, non cogentur soluere taenus secundarium, aut praestare prouentus seruitiaque, quae super bona illa assignata fuerunt, eo tempore, cum ipsi non fruerentur iis: si quis talib. litem de eo moueat, iudex eos asolutos indemnes praestabin

XXII.

Sententiae Iudicum latae in causis circa bona et iura Fisco addicta inter partes, quae

iudices legitimos agnouerunt, suoque vsae sunt patrocinio, firmae rataeque sunto, nec audiantur victi nisi legitima via iuris.

XXIII.

Constituent tam Archiduces quam Ordines, Magistratus et Iudices administros iustitiae et custodes honestatis in oppidis locisque munitis quae debent restitui prioribus possessoribus, vt iis fruantur per inducias.

XXIV.

Bona mobilia confiscata, et fructus percepti ante conclusionem praesentis tractationis restitutioni non erunt subiecta.

XXV.

Actiones rerum mobilium, quae per Archiduces et Ordines hinc inde debitorib. ante Kalendas Ianuar. anni MDCVII. remissae fuerunt, extinctae abolitaeque sunto.

XXVI.

Anni currentes toto illo tempore quo bellum gestum est, ab anno MDLXVII. vsque in praesentem diem, non computabuntur ad inducendam praescriptionem inter eos, qui diuersarum sunt partium.

XXVII.

Qui durante bello in exteras, et quae vocantur Neutrales se recepere regiones, et ipsi fruantur harum induciarum beneficio, vt liberum iis sit, vel ibi manere, vel ad pristina sua reuerti domicilia: vbi citra vllam molestiam habitabunt, si obseruent leges pacis, immunes a metu, ne vel ipsi vel bona eorum interdicto subii ciantur aut vsu eorum priuentur.

XXVIII.

XXIX.

Familia Nassouica per totum induciarum tempus a nemine turbabitur aut molestia afficietur, siue in causa debitorum contractorum per Guilielmum Principem ab anno MDLXVII. vsque ad ipsius excessum e vita: siue nomine faenoris, quod excreuit durante interdicto, cui bona eius subiecta fuerunt.

XXX.

Si quis priuatus contra huius tractationis et induciarum leges quid designauerit, iniussu regis, Archiducum vel ordinum, sarcietur damnum eodem in loco vbi datum fuit, siquidem in eo deprehensus fuerit, vel sane in suo domicilio: alibi eum persequifas non erit, aut corpori bonisque eius vllo pacto noxam inferre. Neque n. ideo ad arma venire licebit, aut rumpere inducias: sed si offensae parti negetur iustitia, tunc fas erit, clarigatione vti, vel, vt vocant, repressalibus.

XXXI.

Omnes exhaere dationes et dispositiones testamentales quae factae sunt in odium belli, nullae erunt ac pro non factis.

XXXII.

Succedent sibi inuicem tam Archiducum subditi quam ordinum, in bonis, siue id fiat per testamentum siue ab intestato, secundum consuerudines et leges vniuscuiusque loci.

XXXIII.

XXXIV.

Vt hae induciae melius obseruentur, promittit Rex, Archiduces et Ordines, suo quemque loco daturum operam, omnibusque annixurum viribus, vt viae ac itinera terrestria, nec minus ratio nauigandi mare et flumina sint libera et secura, sublatis e medio grassatoribus, latronibus, piratis, qui omnes deprehensi grauissimis afficientur suppliciis.

XXXV.

Pollicentur insuper iidem, nihil se admissuros, quod in duciis his praeiudicium afferre possit, neque directe neque indirecte: et si quid tale fiat statim correcturos, sine difficultate aut mora, vt omnia, quae his pactis conuentisque comprehenduntur, sancte obseruentur: quo fine vltro renuncient cunctis legibus, consuetudinibus, aut praetextibus contrariis.

XXXVI.

Confirmabitur atque rata habebitur haec tractatio per Regem, Archiduces et Ordines confectis ea de re geminis litteris in solenni et conueniente forma, quas alterialteris exhibebunt intra quartum diem. Promittunt etiam Archiduces, se intra tertium mensem confirmationem ab Hispano rege impetraturos, ita quidem scripto conceptam, vt illiordines eorumque subrecti fidere, et induciarum beneficio securi frui possint.

XXXVII.

Publicabitur haec tractatio induciarum in omnibus locis, vbi id fieri expedit, simul ac per dictos Archiduces atque ordines confirmata ac rata facta fuerit: ita tamen vt ab hoc ipso momento vtrique ab omni in alteros cessent hostilitatis genere.

Haec conuentionis et induciarum capita cum Antuerpiae publicata fuissent, quod factum est a. d. XIV. Aprilis mensis, ingens apud vniuersum populum obortum est gaudium, multis ad templa confluentibus, vt Deo gratias agerent, aliis vero campans in signum laetitiae impellentib. inter quas vna fuit tantae vastitatis, vt XXIV. viri eam mouere ac pulsare vix possent, cuius boatus per aliquot circa vrbem milliaria

exaudiri potest. Ibant Vrbani Magistratus per Ciuitatem, praeeuntibus quatuordecim tubicinibus, quibus clangentibus in compitis et quadriuiis Vrbis confluebat populus, ad audienda capita nouae pacis. Praeco his fere verbis multitudinem alloquebatur.

Notum esse debere omnibus, ad honorem Dei Op. Max. ad salutem totius Orbis Christiani, inprimis autem ad restituendam quie tem toti Inferiori Germaniae, factas esse Inducias firmas inuiolabilesque in annos XII inter Regem Hispanum et Archiduces abvna parte, et Ordines confaederatarum prouinciarum ex altera, quae obseruari debeant terra marique, ita vt earum induciarum beneficio fruantur pariter omnes vtriusque partis ciues atque subditi, quicunque ij sint.

Primum igitur libera fore per annos illos XII. commercia ac negociationes inter vtrosque, tam mari quam terra, in omnibus vtrorumque prouinciis. Deinde licere vnicuique suas adire possessiones et haereditates, quas quis ante bellum habuisset, seruatis legibus induciis comprehensis.

Tertio imperare Regem et Archiduces, nec non Ordines omnibus, suis ciuibus incolisque, ne quis inducias illas frangere conetur, nisi ea optet affici paena, quae pacis publicae perturbatoribus debetur.

Haec vbi Praeco publice proclamauit, quicquid machinarum aeneatum non solum in Arce et Vrbis maenibus fuit, sed et in nauibus explosum fuit, Tota vrbs communi perfusa erat laetitia, passim agitabantur conuiuia, appetente autem nocte tam multi ignes hilaritatis publicae indices excitati sunt, vt ardere tota ciuitas visa fuerit: quod ipsum quoque in plerisque vrbibus et oppidis Prouinciarum Belgicarum factitatum est.

His factis Legati regis Galli et Angli Hagam reuersi sunt. Habebat Legatus Gallieus a rege suo in mandatis, vt moneret Ordines, vt Catholicis permitterent liberum religionis Romanae exercitium: cumque vel ante inducias vel inter tractandum de iis, tempus commodum non inuenisset, dilata re in suum reditum; eleganti eos affatus est Oratione: neque tamen quod voluit obtinere potuit. Istud duntaxat impetrauit, vti mitius haberentur Catholici, nec tanto periculo pro se ac familia sua priuato exercitio intra domorum parietes darent operam.

Cum igitur eorum regum Legati de nouo instaurassent atque confirmassent nomine principum suorum cum Ordinibus faedera, excepit vtrumque Mauritius Princeps conuiuio magnificentissimo, Ordines vero eos preciosissimis donis affecerunt. A. d. igitur XII. Iulij Oratores regij domum reuersi sunt, vt referrent regibus, quid ipsi effecissent tam longa Legatione, cuius tamen felix, fuerat euentus.

Intellexerat Henricus IV. Gallorum rex ex Praeside Iannino omnia, quae in Belgio iuper tractatione pacis agebantur; eum igitur confestim Hagam remiserat, vt ibi omnem moueret lapidem, quo Ordines, vsus auctoritate regis sui, persuaderet, vt ad multorum annorum inducias condescenderent. Et Petrus Tholetanus, cum diu fuisset Lutetiae Parisiorum, comiter a Gallo rege et benigne habitus, reuersus est in Hispaniam.

Ianninus redux magnifice ab Ordinibus exceptus fuit, qui cum communicasset consilia sua super multorum annorum Induciis, conscripsit suasionem suam, qua ordines in suam sententiam perducere nitebatur, accedente auctoritate Legati Angli, tradiditque eam Ordinibus sub finem Decembris mensis, in hanc fere sententiam.

Postquam Legati regum, qui adsunt Ordinibus Vnitis in tractatione praesenti, viderunt, pacem conciliari non posse, ideoque multorum annorum inducias suaserunt, id sui officij esse crediderunt, concipere scripto rationes consilij sui, et Ordinibus exhibere.

Causam esse, quod intellexerint, multos esse in prouinciis faederatis, non ex vulgo duntaxat, sed et primi ordinis hominibus, qui Inducias improbent reiiciantque, quasi causam ruinae interitusque sui, idque non tantum faciant quotidianis sermonibus, sed et sparsis in vulgus libellis scriptisque variis. Vt igitur videant Ordines, quibus fuerint adducti rationibus Reges amici eorumque Oratores, quodque nihil sibi in illa tota actione propositum habeant quam salutem Prouinciarum, voluimus vobis ostendere (Inquiunt Legati) quantum ab sit nostrum iudicium ab eorum sententia qui damnant inducias.

Primum dicunt, libertatem videri non satis esse in tuto collocatam. Sed his respondemus, Libertatem non esse restrictam siue limitatam ad tempus induciarum, sed exprimi verbis generalibus et indefinitis, esseque perinde, ac si vocabulum (omnino) ad scriptum fuisset, cum sit actus talis, qui neque recipit tempus neque conditionem, nisi haec expresse addantur. Deinde illud vobis consi derandum est, quod non sit depermissione et indulgentia principum, vt fruamini vestra libertate. Vos enim hactenus semper asseruistis, vos esse liberos, vestramque libertatem optimis niti rationibus: vnde vobis licirum fuerit arma capere, et quod vos nemo vllo vnquam tempore conuincere potuerit, esse rebelles subditos: quod tamen futurum esset, si necesse esset, ab illis impetrare non simplicem duntaxat confessionem et declarationem, quod vos fateantur agnoscantque liberos, sed etiam integrum et absolutum titulum vestrae libertatis, qui tunc demum sua habiturus esset initia a primo die factae vobis concessionis.

Vos ne petere quidem aut postulare debetis ab illis, vt vobis aliquid de suo cedant et remittant, cum Principes non sint nisi simplices Administratores suorum Prinaipatuum, quibus non licet

eos minuere in praeiudicium successorum suorum, cum ipsis adimi iura sua non possint nisi vi et armis. Sic quicunque iis aliquid eripit, siue subditus sit siue extraneus, debet etiam atque etiam videre, vt vires habeat perpetuas, quib. id quicquid est, occupauit, vt id conseruare queat, vel eo vsque saltim, donec omnem fugiens memorim possessio, cum obliuione et imbecillitate hostis coniuncta eum constituat dominum haud dubiae possessionis.

Nihil igitur oportet vos ab iis postulare, nisi vt vos recognoscant tales quales reuera estis, vel nolentibus illis, id est, Liberi, quod nisi ipsi fateantur, vos neque cum illis tractaturos fuisse, neque cum alio vllo Principe aut Domino, quicunque ille sit.

Iam autem verba illa, quae in primis induciis, adeoque nostro scripto comprehensa sunt, tam clare haec loquuntur, vt dubitandi causam nemo sit habiturus: accedentibus etiam his ad confessionem vestrae libertatis, quod aiunt, se nihil in vos iuris praetendere: quae verba sufficiunt ad excludendam omnem superioritatem et omnia iura alia, quam quidem declarationem attulimus tunc, cum de eo ipso capite supremi dominatus tractatum fuit, vbi diximus, satis ad vos in libertate conseruandos in praeiudicium Archiducum, esse virium in primis illis induciis, quod et ipsum de Hispano rege dici posset, si vel ipse talem fecisset declarationem veleam quam Archiduces fecerunt, confirmasset ratamque habuisset.

Sed sunt qui nobis obiiciunt: si verba illa in dicto scripto comprehensa sufficere possunt ad astruendam vestram libertarem; cur ergo Legati Archiducum tergiuersantur adiungere explicationem tantopere a vobis requisitam? His illi respondent, ad nihil vlterius se obligariun eo enim omnia esse quae regis Hispani nomine promissa fuerint, et quae nonnisi magna cum difficultate ab eo impetrari potuerint, cum eius consilia potius eo tendant, vt abrumpat tractationem illam ob conditiones a vobis expetitas, quam vt aliquid cerri concludatur ipsius opera, contentos igitur vos esse oportere, neque se cogere vltra quam possit aut obligetur: cum vobis reuera satis factum sit, et id quod adiungi vultis potius ad offensionem quam securitatem et confirmationem libertatis vestrae faciat.

Nos igitur sic censemus. Melius vos et prudentius facturos, si eo quod iam impetrastis, contentisitis, quam si conemini obtinere quod non est necessarium, quod dum facietis, perdetis tempus conficiendi inducias, quae vobis bonam securamque quietem sunt allaturae: accedente insuper spe perfectae pacis, si moderatis vtamini consiliis.

Quod si vos haerationes parum mouent, cogitate sultis, quibus persuadere conemini vos esse liberos. an non ii sunt Principes amici vestri, quorum multum interest vestram conseruari libertatem? Atqui illi vos tales declarant, per nos qui sumus eorum ministri, aiuntque vobis nostro ore, se de vestra libertate esse persuasissimos.

Deinde certissimum est, Principes quibus cum iam tractatis inducias, non litigaturos vobiscum super intellectu huius articuli, sed finitis induciis illaturos bellum, si iis ita videatur, non allata causa, an id inferatur rebellibus iubiectis, an vero iustis hostibus. Iidem non respondebunt vobis de iure suo, si victores euaserint, non magis quam vos illis, si Marte vtamini propitio: sed vtraque pars faciet quod poterit et placebit. In solis igitur armis consistir omne arbitrium et supremum huius controuersiae iudicium, non in verbis huius tractationis, quae semper interpretabitur Victor in detrimentum inferioris, quanquam de eorum sensu et intellectu dubitari non posse videatur: quae et ipsa nunquam poterunt praeiudicare Victori, qui ius et glossam in armis habet.

Aiunt alij regem per tempus illarum induciarum habituram occasionem colligendorum Thesaurorum, vt finitis iis bellum vobis faciit maioribus viribus quam nunc potest, cum aerarium eius exhaustum est diuturno bello. Sed hoc raro fit, vt reges iuuenes tantae potentiae, vt est Hispanus, intenti sint coaceruando auro, cum naturae quadam inclinatione magis propendeant ad prodigalitatem et superfluos sum. tus, quam tenacitatem atque parsimoniam. Accedit, eum si vos non amplius habiturus est hostes, alibi quaesiturum bellorum materiem, vbi non minus insumpturus est nummorum quam in hoc ipso bello: imperitat enim nationi efferae, ambitiosae et impatienti squietis. Contra vos, quibus non est propositum crescere, sed sua duntaxat tueri, magnas colligetis opes. Nam liberati sumtibus belli, cum non nisi mediocrem militum manum hinc inde habituri sitis in praesidiis, ad conseruationem munimentorum vestrorum, immunes eritis ab omnibus expensis superfluis, vt non solum dissoluere queatis aes allenum, sed etiam multum coaceruare pecuniae in ruturas necessitates: non tamtum quod in praecedentibus bellis didiceritis quid facto opus sit, sed et quod Rebuspublicis in more positum sit, prouentus suos annuos bene collocare atque fructuosiores facere.

His omnibus nonnulli adiungunt, habiturum regem illum per occasionem induciarum media, quibus nonnullos e vobis cotrumpat, et dissensiones excitet, vt vos in diuersa studia scissos lensim sibi subiiciat. Et iam ante discordiarum sparsa esse per prouincias et Vrbes semina, cum quibusdam parum cum caeteris conueniat, quae dissensiones haud dubie per ocium a bello, capturae sint incrementum: cum contra gliscente bello periculum ab hoste vnumquemque in officio et limitib. contineat. Nos vero fatemur, hoc malum euenire posse, et eos quitalia metuant nequaquam desi. pere: interim id tanti momenti esse negamus, vt ad euitandum istud, perpetuum aeter numque sit gerendum bellum: quod quidem vobis suadere

videntur, qui inducias reiiciunt. Neque enim bellum vnquam finietur vestro commodo, parta vna atque altera victoria, cum potentissimum nacti sitis aduersarium. Siue enim Pax aliquando fiat siue induciae, quandocunque id fiat, idem vobis erit metus: et quidem, vt videtur multo magis si Pax sit quam induciae, cum constet, pacem firmam perperemque fere gignere securitatem, vnde oritur negligentia, vt nos exponamus insidiis periculisque. Contra metus ille, quod exactis induciis habituri sitis certum bellum coget vos attentos esse ad conseruationem Status vestri, et arctius adducendum vnionis et concordiae vinculum. Idem metus vos reddet vigilantiores et magis industrios, facierque ne nimis fidatis exteris Principibus, qui aliquando hostes vestri fieri possunt.

Hinc nimirum est, quod multi sunt inter vos, Ordines, qui sagaci vsi consilio medium inter pacem et bellum eligunt probantque, nempe inducias, quod haec via turior sit, quam violenta illa muratio ab vno extremo ad alterum.

Praeterea, si quis vestrae Reipublicae formam consideret exactius, deprehendet, vanam esse omnem istam formidinem atque metum corruptionis. corrumpere enim paucos quosdam e vestris, res prope nullius est momenti, ob frequentes Magistratuum mutationes, quae faciunt, ne insidiator plures simul aggredi possit, cum breuior sit Praefectorum potestas, quam vt longam ad perniciem reipublicae exordiri telam possint. Iungite his si vultis, Libertatis amorem, animis hominum vestrorum tam profunde impressum, cum pauci supersint, qui durante vereri subiectione nati fuerunt, quique non educati sint in illa tam diuturna liberrate, vt vel solum seruitutis nomen horreant: gnaris omnibus, quam graue is sit subiturus supplicium, proditoribus incendiariisque patriae debitum, qui vel vno verbulo de recipiendo Hispanico iugo loqui ausus fuisset.

Et vt de periculo clandestinarum machinationum et corruptionis dicere pergamus, putamus istud non minus metuendum, cum bellum geritur, si quid aduersi vobis contingat, quod magnam in republica vestra causari mutationem possit, vnde populi mentes in momento mutari possent, multo magis, quam omnes insidiatores multis mensibus: tunc enim vnusquisque se extra noxam damnumque constitutum optat, plangentibus omnibus, sed nimis tarde, et de Magistratibus suis querentibus, nullo autem dante locum consilio, rationi iudicioque, quid sit e salute reipublicae. Ibi futuri sunt non pauci, qui dicent, potuisse vos prouinciis pacem et tranquillitatem restituere, sed id facere noluisse.

Aiunt alij, nec sane sine ratione, Inducias illas tutas securasque esse non posse, nisi magnus militum alatur numerus ad conseruationem munimentorum finiumque, quibus nec essario sint imponenda praesidia: populum autem, cum non amplius apertum futurum sit bellum, aegre et magligne collaturum pecunias ad corum militum soluenda stipendia: notum autem esse, quid a milite, cui non satis fit, expectandum sit periculi. Verum huic malo obuiam eundum est statim sub initium Induciarum, vt certus praesidiis constituatur modus, et adigantur solenni iuramento Prouinciae, ad contribuendam suam virilem portionem, donec durabunt induciae: quod quidem vtrumque facilius factu erit, si habituri estis inducias quam pacem.

Sed, aiunriidem, si tam numerosis opus habebimus praesidiis, non minuentur sumtus belli, et nihil nobis proderunt induciae. His respondemus, etiamsi magna habituri sitis praesidia, tamen vos dimidiae partis sumtuum bellicorum facturos compendium, euitatis insuper periculis et noxis belli, quibus carituri non estis, nisi grandibus vicinorum principum subnixi auxiliis, de quibus oratores vestri saepe reges nostros adiue. runt, de iis non parum sollicitos dicentes Ordines, cum non satis sit depellere vim hostilem, non autem inferre, quae species quaedam est formidinis animique pusilli: quo quidem, si redacti fueritis, non video quid expectare possitis, quam interitum vestrae reipublicae, quae breui esset ruitura.

Adducunt quidam monitum Iusti Lipsij, ex quadam illius Epistola, quae iam in omnium versatur manibus, aiuntque illum virum prudentem suadere Regi Hispano, cui penitus addictus fuit, vt si vos in ruinam praecipitare velit, vobis cum pangat inducias. Sed ille quidem de inducus in breue tempus loquitur, et quae seruiant ad praeparationem vestrae subiectionis. Neque enim tunc verbum fiebat de libertate vestra et exemptione a pristina seruiture. Neque vero Lipsius tunc cogitauit, arma vestra vnquam fore ram felicia, vt in tantum respublica vestra sssurgat potentiae, accedentibus duorum potentissimorum regum aliorumque vicinorum principum faederibus et amicitia, qui et ipsi dabunt operam, vt induciae saciae sint et inuiolabiles: quae si scriptor ille vel sciuisset, vel fieri posse cogitasset, sine dubio stylum animumque mutaturus fuisset.

Exemplis quae adducit ad roborandam suam opinionem facile opponi possunt contraria, vt haec sententia, pro regula infallibili haberi non debeat. Recordamini quoque, Ordines, tractationis Gandauensis factae anno A N. C. M D LXXVI, quae quamuis male obseruatafuerit, adeo tamen vtilis fuit Hollandis, vt spacio quinque vel sex annorum, quos a bello vacuos lucrati sunt, potuerint formam aliquam Reipubli. eae inter se constituere, dissoluere aes alienum, et sibi prospicere in sumtus ferendo bello pares, si Flandria et Brabantia sub iugum redactae fuissent: quod quidem fieri non potuisset, nisi hostes occupati his subigendis prouinciis, quae velut mur us aut vallum praetendebantur Bantauiae, supersedissent aliquandiu ab inuadendis oppugnandisque oppidis Hollandorum.

Heluetiorum exemplum seruire poterit ad firmandum consilium, quod vobis suggerimus de acceptandis induciis. Hic cum iugum suorum superiorum eadem prope de causa qua vos, excussissent, et diuturnum ac periculosum bellum vario euentu gessissent, statuerant postremo illi finem imponere per inducias, quae illis oblatae fuerant: quanquam minimetam luculentis inuitarentur quam vos conditionibus. Durantibus illis induciis in tam bonam redegerunt suam Rempublicam formam, vt nemo posthac eos bello petere ausus fuerit, expertique sunt quod vulgo dicitur: Inducias post diuturnum bellum, conuerti in perpetuam pacem solere, etiam sine vlteriori tractatione: quod Principes, qui aliquando coguntur pati iacturam earum rerum quas conseruare non poruerunt, magis admittant eiusmodi tacitas a bello cessationes, quam ignobilem pacem; quod ad eum modum in animis hominum relinquant opinionem, fore, vt ipsi aliquando sua reperant. Eandem et vos potestis spe rare felicitatem, si sapitis. Nam Heluetiis quidem multae erant commoditates, quae impedimento erant hostibus, ne denuo illis inferrent bellum: abundabant enim incredibili optimorum militum numero, nec opus habebant exterorum auxiltis, claudebantur ex omni parte altissimis ac inuiis montibus, erant pauperes, terram colebant magna ex parte sterilem, quae omnia talia erant, vt non inuitarent hostem ad captandum exiguum commodum cum tanto coniunctum periculo. At vobis non pauciora fauent naturae beneficia. Nam et Oceanus et grandia vos ab omnibus partibus cingunt flumina, abundatis insuper maximo numero nauium, peritissimis item Gubernatoribus. Nauarchis, Remigibus, omnique vulgo nautico, quibus quidem meliores milites in pugna classiaria frustra quis quaesiuerit, et quorum non semel Christianus Orbis est expertus fortia facinora. Nec mirum, cum ad vigotem militarem accedat nauigandi industria, diuturna acquisita consuetudine et profectionibus marinis in longissi. me dissitas regiones. Et vos qui dem inprimis huiusmodi militibus opus habetis, ob rationem situs vestrarum prouinciarum.

Quod si opus vobis est exterorum auxiliis, sciris vnde ea possicis habere. Nec desunt vobis luculenti prouentus annui, nec aerarium locuples, quod quidem vobis abunde sufficiet, si paulisper tespirare a sumtibus poteritis. Postremo certa vobis est magnorum regum principumque beneuolentia; quibus libertatis vestrae studium maximae curae cordique est.

Haec nos respondere atque opponere voluimus ineptae obiectioni quae passim hominum animos et ora obtinet, vos ab accipiendis induciis dererrere volentium, quod periculum sit, ne finitis illis amici vestri non eodem in vos sint animo, quo prius, fortassis etiam non poterunt, vt nunc auxilium opemque ferre: accedëre alio periculo, vos ne ipsos quidem tunc habituros ad defensionem reipublicae vestrae satis roboris atque virium.

Et Futurarum quidem rerum euentus soli DEO cognitisunt: si tamen locus est coniecturis apud homines non imprudentes: dicemus, easdem rationes quae hactenus mouerunt Principes istos, vt vobis assisterent, ita comparatas esse, vt finiri non possint debeantque: quibus durantibus, durabit etiam eorum in vos beneuolentia. Nihil est cuius maiorem principes soleant habere rationem, quam vt secure ac tuto suis imperent, in cuius partem venit conseruatio amicorum, qui iis vtiles esse possunt: cui quidem considerationi qui plus tribuit, quam omnibus pactis, federibus, obligationibus, nobis iudicibus nequaquam errat.

Quod ad vestram rempublicam attinet, fieri non potest, quin magnum caprura sit felicitatis incrementum, si vos eam bene gesseritis: et profecto firmissima omnes spes renet, vos, qui tantum impendistis, laborastis, sustinuistis periculorum ad conficiendam vobis cum libertate tantam existimationem, pari vsuros cura, prudentia, fide et concordia inter vos, ad tam preciosi boni conseruationem: nec quisquam cordatus est qui credat, fore vt vos ipsos odio, inimicitiis, ambitione scindatis primo, deinde penitus pessumdetis.

Neque vobis sint obstaculo libelli illi, qui ad infamandas futuras inducias passim in vulgus sparsi sunt. In Senatu atque Comitiis vestris de talibus rebus agi oportet, vbi tractantur negocia reipublicae, et liberae sunt suadentium voces et suffragia. Extra hunc locum quae fiunt, ad mouendam seditionem in populo, et exacerbandas plebis in Magistratus mentes sunt composita, non ad bonum publicum.

Alij voluerunt vobis persuadere, consilium faciundarum induciarum ab hostium vestrorum malis artibus astutiaque proficisci. Nequaquam, Ordines; Reges nostrisunt, qui talia suadent, qu bus conseruatio Reipublicae vestrae re quauis est antiquior, et qui perpetua circa commoda vestra anguntur sollicitudine. Non patitur eorum sapientia, vt quis eos circumscribat facile, aut malis pro bonis animos eorum inuoluat consiliis.

Caererum hoc nostrum scriptum non ita accipi velimus ordines, quasi male sentiamus de eorum Zelo et intentione, qui diuersum a nobis censuerunt. Sunt enim quidam inter eos, quorum praeclara fides et affectus in patriam adeo perspecta est, vt de iis dubitari non debeat. Sed non est rarum aut insolens, etiam inter viros bonos ac prudentes, vt varient sententiis, cum tamen eodem modo in Rempublicam affecti sint omnes, vt prosint patriae. Nos eos vicissim rogamus, et idem de nobis sentiant. Vestri est, Ordines, muneris, vt in amplissimo vestro Senatu vtriusque partis sententiam probe ponderetis, et eam amplectamini, quae melioribus niti videbitur argumentisatque rationibus, nos quidem praeiudicare nemini volumus.

Huic nostro consilio extremo loco subiungemus, si quid damni aut aduersitatis secum vehant

înduciae illae, quod sine dubio fiet, vt cogitetis, cas quas bellum infert multis modis maiores esse, certiores et velut praesentes: cum tamen prioribus illis vestia prudentia occurrere, et medicinam afferre possit: in vestra enim manu est remedium, cum contra belli pericula sint ineuitabilia, nec sit in nostra semper potestate, vt hostibus euademus superiores. Istud enim vere ac proprie vestrum est, in quod habetis integram et absolutam potestatem. Cogitate haec satis, Ordines, et ad animum admittire: neque enim temere posterioribus temporibus tot ac tanta commoda simul ac semel se vobis offerent, vt nunc fit.

Constat Archiduces quietis studio serio et bona fide reneri, qui haud dubie sancte ac sincere praestabunt quae pollicentur. Induxere iidem Hispanum regem precibus, vt consenserit in conditiones vobis adeo vtiles, quod per se numquam facturus fuisset. Fauent vobis mira animi promptitudine magni reges atque principes, quorum auctoritas omnia reddet faciliora. Solet subsequens tempus gignere varia accidentia et mu. tationes in rebus et hominum voluntatibus, quae possunt producere effectus illis omnino contrarios.

Nostro tempore cum ordines Generales Prouinciarum confaederatarum constiruant peculiare corpus Reipublicae, postquam excusso Hispani regis iugo separauerunt se a caeteris prouinciis Belgicis, quibus cum olim sub vnius Principis imperio fuerunt: non alienum ab instituto nostro esse arbitramut, vt quemad modum post descriptionem carum Prouinciarum, quae Hispano parent regi, catalogum subiecimus Comitum Flandriae: ita quoque nunc texamus seriem Dominorum et Principum, qui praecipuis vnitarum prouinciarum imperitauerunt, nempe Comitum Hollandiae, Seelandiae, Frisiae, Ex qui enumeratione clarum fiet, quae fuerit gubernationis ratio, antequ im Reipublicae formam ac quirerent, et quod hae Prouinciae ab omni antiquitate peculiares Principes Dominosque habuerint, separatae a caeteris, vsque ad Philippum I. Burgundum, qui eas vi occupauit et cum reliquis coniunxit.

22 [correction of the transcriber; in the print ---] SERIES COMITVM HOLLANDIAE ET Seelandiae et Domin. Frisiae.

Fuit Hollandia primum Comitatus titulo et honore decorata a Carolo Caluo Imperatore et Rege Francorum, praefecto ei ob virtutem Dieterico ex Aquitania, anno AN. C. DCCC LXIII. Huic Dieterico dedit Caluus Hollandiam cum parte Frisiae possidendam. Eidem donauit anno Christi DCCCLXVIII Seelandiam Ludouicus Germaniae rex, exoratus vt id faceret ab Imma regina coniuge.

Patri Dieterico successit Dietericus (quem imperiti Germanicae linguae Theodorum siue Theodoricum vt et caeteros appellant) filius factus secundus Hollandiae et Seelandiae Comes, Dynasta Frisiae.

Quem excepit anno DCCCCLXXXVIII, Arnoldus, Dieteri ci II. filius, adeptus earundem prouinciarum dominium. Obtinuit hic Arnoldus ab Otrone III. Imperatore, vti Comitatus Hollandiae, Seelandiae, Frisiae, Feudi et Beneficij nomine ab Imperio acciperet, non amplius a Regno Francorum, vt antecessores eius fecerant. Occubuit Arnoldus caesiis in praelio a Frisiis a. d. XVIII. Octobiis anno AN. C. CMXCIII.

Dietericus III. interempro Arnoldo patre factus est quartus Hollandiae et Seelandiae Comes ac Dynasta Frisiae.

Cui successit Dietericus IV. filius, Quintus Hollandiae et Seelandiae Comes, et Dynasta Frisiae. Mortuus est hic expers Matrimonij a. d. XIII. Maij. anno Salutis MXLVIII, cum prouinciis illis per annos IX praefuisset.

Fuerat antea Orientalis Frisiae Comes Florentius. I. qui morte Dieterici IV. fratris sui sextus factus est Hollandorum et Seelandorum Comes et Frisiorum Dominus, qui cum annis XIV. prouincias illas rexisset, occisus fuit inpraelio apud Heusdam cumbis mille sexcentis suorum. Post mortem igitur eius, Gertrudis vidua, nomine Tutricis Florentij filij, praefuit Principatui non nisi per annum vnum.

Robertus enim Friso, cum Gertrudin illam duxisset vxorem, factus est non dominus, sed turor Dieterici, Florentij filij, de consensu totius nobilitatis et Ordinum Hollandiae ac Seelandiae.

Godefridus cognomento Gibbosus, Lotharingiae Dux, fuit nonus Hollandiae, et Seelandiae Gomes, ac Dominator Frisiae, sed per Vsurpationem.

Nam verus haeres, Dietericus V. huius nominis, post mortem Gibbosi recepit Patrimoniales Prouincias suas. factus decimus Comes Hollandiae, et Seelandiae ac Dynasta Frisiae, successorque Florentij I. patris; exceptus magna laetitia et affectu vniuersi populi: qui obiit ex morbo a. d. XV. Iulij anno AN. C. MXCII. Numerantur a quibusdam ab excessu patris eius Florentij vsque ad huius Dieterici mortem anni XXX, hoc modo. Defuncto Florentio I. vxor eius Gertrudis vidua rexit prouincias annis prope II. Robertus Frisius Vitricus VIII. ipse Dietericus cum Episcopo Vltraiectino praefuit annis XV.

Dieterico V. patri successit filius Florentius II. cognomento Obesus, vndecimus Hollandiae et Seelandiae Comes ac Dominus Frisiae, qui cum in ocio et tranquillitate per annos XXXI. praefuisset suis prouinciis, obiit a. d. VI. Martij mensis, anno MCXXXIII.

Reliquit hic haeredem Prouinciarum illarum Dietericum VI. filium, qui cum praefuisset Hollandiae, Seelandiae, Frisiae perannos XL, mortuus est anno Christi nati MCLXXIII.

Florentius III. post mortem Dieterici VI. patris sui fuit Comes Hollandiae, Seelandiae, Dynasta Frisiae in ordine decimus tertius. Multum huic fuit obiectum negociorum et molestiarum. Postremomortuus est in itinere, cum communi errore illius temporis Palaestinam peteret, postquam prouinciis suis praefuisset annis XXVII.

Successorem habuit Florentius filium Dietericum, huius nominis VII. Comitem Hollandiae, Seelandiae, Frisiae, decimum quartum, qui continuis annis XIII. qu bus praefuit Prouinciis istis, funesta bella gessit, mortuus anno MCCIII.

Ada filia vnica Theodori siue Dieterici VII. cum patri successisset: non nisi anno vno rexit prouincias, mortuaque est nullis relictis liberis.

Guilielmus huius nominis primus, decimus sextus vero Comes Hollandiae, Seelandiae et Frisiae, cum Orientalis Frisiae Comes iam antea esset, vo catus fuit ab Ordinibus Prouinclarum, iurauitque ei fidelitatem tota Hollandia et Seelindia, quas cum rexisset per annos XIX, mortuus est anno MCCXXIII.

Reliquit prouincias istas Guilielmus filio Florentio huius nominis IV. Comiti decimo seprimo: qui cum eas optime rexisset annis XH. mortuus est Claromontij relicto filio vnico Guilelmo, sex annos nato.

Hic factus est post mortem patris Hollandiae et Seelandiae Comes XVIII. Ortone Episcopo Vltraiectino ob pueritiam eius turelam gerente. Hic est ille Wilhelmus, qui post mortem Friderici II. Rex Romanorum electus fuit, et per Innocentium Papam publice proclamatus Imperator Lugduni, quarto post electionem suam anno. Periit hic in Frisia anno AN. C. MCCLV cum rexisset prouincias suas annis XXI, Imperio autem praefuisset annis VII.

Florentius V. huius nominis sextum mensem agebat, cum Wilhelmus pater eius moreretur, qui obiit cum Hollandiae Seelandiae Frisiaeque tam sub tutoribus constitutus, quam propria auctoritate praefuisset annis XLII.

Iohannes I. Vigesimus Hollandiae et Seelandiae Comes successit patri, mortuus sine liberis a. d. IV. Nouembris anno A N. C. MCCC, in quo defecit linea generis Theodori siue Dieterici I. Aquitani, quae duratuerat annis CCCCXXX VII, cuius morte Comitatus isti velut haereditare deuoluti sunt ad Comites Hannoniae, qui Maternum genus referebant ad Comites Hollandiae, et sic factus est

Iohannes II. Comes Hannoniae, etiam Comes Hollandiae et Seel indiae, in ordine vigesimus primus. Fuit hic filius Iohannis Auenensis ex Alice sorore Guilhelmi Romani regis, Comitis Hollandiae.

Cui mortuo successit Wilhelmus III. Comes Hollandiae, Seelandiae et Frisiae XXII, adiuncto ad hos insuper Comitatu Hannoniae. Acquisiuit hic ob vitae probitatem et simplicitatem cognomen Boni, mortuus a. d. IX. Iunij mensis anno MCCCXXXVII. cum Prouincias suas in summa pace rexisset spacio annorum XXXIII.

Huius filius Wilhelmus IV. Comes Hannoniae, Hollandiae, Seelandiae, Dynasta Frisiae, occisus est a Frisiis in velitatione, a. d. XXIV. mensis Seprembris, anni A N. C. MCCCXLVI. nullis relictis liberis.

Igitur Margarita Imperatrix, Ludouici Bauari Imperatoris coniux, soror Wilhelmi IV. eodem quo frater obierat anno, honorifice ab Hollandis, Seelandis aliisque excepta, et Domina omnium illarum prouinciarum salutata fuit: cumque iuramenti fidem a Prouinciis exegisset, plurimis vicissim eas auxit ornauitque priuilegiis et immunitatibus.

Guilielmus Bauarus Ludouici Imperatoris ex Margarita Bataua filius natu maximus; factus est XXV Hollandiae, Seelandiae, Hannoniae Comes, Dynasta Frisiae.

Wilhelmus Bauarus, mortuo patre suo factus est Hollandiae, Seelandiae, Hannoniae Comes, Dynasta Frisiae vigesimus septimus, eius vero nominis sextus.

Cuius filia vnica Iacobinae facta est haeres omnium paternarum ditionum, cum iam annum ageret XVII. Haec recepta atque Domina salutara est anno A N. C. MCCCCXVII, adiuitque possessionem Hollandiae Seelandiae atque Frisiae, cum iam ante id in Hannonia fecisset.

Neque tamen minus Iohannes Bauarus in praeiudicium Iacobinae se Tutorem et Administratorem Hollandiae appellauit, qui et postea obtinuit a Sigismundo Imperatore Comitatus Hollandiae et Seelandiae in Feudum et Beneficium, quod diceret Sigismundus, eos morte Wilhelmi caducos factos, ad Imperium deuolutos fuisse, quod Wilhelmus ille, Iacobinae pater nullos haeredes masculos reliquisset. Mortuus est Iohannes Hagae Comitis in Hollandia a. d. VI. Ianuarij anno Christi MCDXXIX. cum praefuisse. Hollandiae, Seelandiae, Frisiae annis VI. quibus perpetuo bello fuerunt implicatae prouinciae, donec is cum Iacobina pacem fecit, quod factum est a. d. XIX. Iulij. Sic recuperauit Iacobina morte Iohannis omnia Dominia et Comitatus Patrimoniales. Nupsit haec mulier quatuor maritis, quae postremo coacta est armis, omnes suas prouincias cedere Philippo Duci Burgundiae, qui se Tutotem atque Aduocatum Hollandiae vocabat, eo quod Iacobina liberos non haberet. Hoc facto mortua est ipsa, vera Domina et haeres Comitatuum Hannoniae, Hollandiae, Seelandiae et Frisiae, multis exagitata molestiis et aduersitatibus ab ambitiosissimo Burgundiae Duce, totis annis XIX. cum annos nata fuisset XXXVI, sepulta Hagae.

Philippus I. Iohannis Ducis Burgundiae filius, factus est per resignationem Iacobinae, vltimae

Hollandiae Dominae ex familia Bauarica, Comes Hollandiae, Seelandiae et Dynasta Frisiae, cuius mulieris se haeredem dicebat non tantum vitransactionis, sed et iure agnationis paternae et maternae. Et sic factus est hic Philippus Dux Burgundiae, Brabantiae, Limburgi, Comes Flandriae, Artesiae, Burgundiae Minoris, Hannoniae, Hollandiae, Seelandiae, Namurcensis: Dominus Frisiae, Salinarum, Machliniae, S. Imperij Marchio Antuerpiensis. Emit hic paulo post etiam ius Ducatus Lucenburgici, cum ipsum Principatum iam ante armis occupasset. Natus est hic Philippus a.d. XXIXIunij an.AN.C.MCCCLIX Mater eius fuit Margarita Bauara, soror Wilhelmi Comitis, qui pater fuit lacobinae: cuius Iacobinae mater fuerar Margarita Burgunda, Iohannis Ducis Burgundiae soror, vnde apparet, Philippum tam iure paterno quam materno adeptum ius suc cessionis in prouinciis defunctae Iacobinae. Fuit hic Philippus vir magni animi, fortis et audax, magnaque hostium suorum formido: statura corporis eminenti, facie pulcher, pronus ad iracundiam, nec tamen minus amator pacis, vnde cognomentum boni inuenit. Datur ei vitio ingens dilatandae potentiae cupido, quod Iacobinam consanguineam etiamnum viuamtor modis exagitauerit afflixeritque. Fecit viuendi finem a.d. V. Iunijanno A N.C.M CCCCLXVII, cum vixisset annis LXXIII. cum Hollandiae, Seelandiae Frisiaeque praefuisser, partim Turotio nomine, partini vt Comes et Dominus annis quadraginta.

Huius Philippi filius Carolus, cognomento Pugnax natus est Diuione, successitque patti in omnibus prouinciis, factus Dux Burgundiae, Brabantiae, Limburgi, Lucenburgi, Comes Burgundiae, Artesiae, Flandriae, Hannoniae, Hollandiae, Seelandiae, Namurci, Dynasta Frisiae, Salinatum, Machliniae, Marchio Antuerpiensis. Emit insuper ab Sigismundo Archiduce Austriae Comitatum Ferretensem in Alsatia, in finibus Heluetiorum. Contendit hic aliquoties ab Imperatore Friderico III. vt coniunctas illas Prouincias Regnititulo ornaret, seque salutaret Regem Burgundiae, sed obtinere id non potuit. Caesus est ab Heluetiis in praelio ante Nanceium anno A N.C.MCCCCLXVII.

Reliquit Moriens Catolus filiam vnicam, Mariam, quae patri successit in dominio omnium earum, quas supra commemorauimus, prouinciarum, cum annum ageret XVIII. constituta sub tutela Ducis Cliuij et fratris eius Toparchae Rauensteinij. Hanc duxit vxorem

MAXIMILIANVS Austriacus, Friderici III. Imperatoris filius, annos natus viginti: qui Maximilianus per vxorem factus est Dux Burgundiae, Comes Hollandiae, Seelandiae etc. quibus prouinciis ipse praefuit annis circiter XII, defunctus vita an. A N.C.MDXIX. sepultus apud Neostadium in Austria.

Huius Maximiliani Imperatoris filius ex Matia Burgundorum Belgarumque Domina, Philippus II. Austriacus, natus est Brugis in Flandtia a. d. XX. Iunijanno A N.C.MCCCCLXXVIII, agebat autem annum aetatis quartum, cum mater eius extingueretur, rexitque ab eotempore Maximilianus pater eius prouincias Belgicas Turoris nomine, multis vexatus turbis atque molestiis, vsque ad annum MCDXCIV, quo Maximilianus post mortem patris sui Friderici factus est Imperator. Agebat tunc filius eius Philippus aetatis annum XVI, vtebaturque hoc titulo: Archidux Austriae, Dux Burgundiae, Lotaringiae, Brabantiae, Stryriae, Carinthiae, Limburgi, Lucenburgi et Geldriae, Comes Habspurgi, Burgundiae, Flandriae, Artesiae, Ferretae, Kyburgi, Hannoniae, Tyrolis, Hollandiae, Seelandiae, namurci, Sutfaniae. Lantgrauius Alsatiae, Marchio Antuerpiensis et Burgouiae, Dominus Frisie, Carniae, Portus Naonis, Salinarum et Machliniae, Mortuus est Philippus hic in Hispania, iuuenis adhuc, viuo patre suo Imperatore, anno A N.C.M D V, sepultus Granatae in Baetica.

Carolus Philippi filius post mortem patris omnium illarum prouinciarum factus Dominus, et sic Hollandiae Seelandiseque Comes XXXV. natus est in Vrbe Flandriae Gandauo a. d. XXIV. Februarij mensis anno A N.C.MD. Praesuit hic Carolus V. Imperator omnib. Prouinciis Belgicis annis prope XL. quas omnes tradidit Philippo filio, ipse mortuus in Hispania anno Christi MDLVIII, sepultusque Granatae.

Philippus Austriacus, trigesimus sextus Hollandiae Seelandiaeque Comes, Dynasta Frisiae, Cafoli V.Imperatoris filius vnicus, a patre viuo ex Hilpania in Inferiorem Germaniam vocatus fuit, vt si posset id obtineri, fieret successor patris in Imperio Romano non minus, quam in regnis haereditariis, Hispania, Neapoli, Sicilia aliisque, quorum patrem satietas ceperat. Adiuit hic Philippus II. Prouinciarum Belgicarum possessionem, adactis iuramento in fidem suam Nobilitate et Populo praecipuarum Vrbium. lbi Margarita Austriaca, Caroli V. Imperatoris filia notha, Octauij Farnesij, Parmae et Placentiae Ducis vidua, sic suadente Cardinali Granuellano, praelata fuit omnibus aliis Principibus, inprimis Nassouio et Egmondano Comitibus, vt pet absentiam Regis gubernaret Prouincias Belgicas. Post hanc varij per Belgicam fuere constituti proreges siue Gubernatores, sub quibusingentes tumultus praecipue ob causam Religionis orti sunt, qui ne crudelissimis quidem suppliciis et atrocissimis bellis finiri potuerunt: qua de causa Ordines Hollandiae, Seelandiae. aliarumque vicinarum Prouinciarum anno Salutis MDLXXXI, inito arctissimo faedere, ab Hispanorum Dominio colla subtraxerunt, et postea nouam libetamque Reipublicae formam constituerunt, veluti superius latius commemorauimus.

Finitis Induciis recrudescit bellum Belgicum.

Induciae. Igitur Ambrosius Spinola primo vere anni A N.C.MDCXXI obsidione cepit Castrum munitissimum Iuliacense, et Dux Neoburgicus munimentum, quod Hollandi fecerant in Insula Rheni intra Bonnam et Coloniam Vrbes, quod postea appellatum fuit Fortalitium S. Eli Zabethae.

Maio Mense anni sequentis Hollandi, facta irruptione in Brabantiam, crudelissimis modis depraedati sunt prouinciam istam. Henricus enim Nassouius assumtis IV. millibus peditum sclopetariorum, II. millibus equitum, et CCCC curribus omnia in praedam acrapinam vertir, eo quidemimpetu, vt ad ipsas Bruxellensis Vrbis portas homines caperet abduceretque. Exussere hae Hollandorum copiae pagos XXII ingenti potitae praeda, abductis insuper CC. rusticis captiuis, quod non soltiislent contributionem post elapsas inducias debitam, cum equis DCCC, cum ipsi Hollandi non omnino CC. ex omnibus illis copiis amisissent, inter quos fuit Filius Naturalis Principis Vraniensis, qui caesus fuit in fossa apud Herentalium oppidum. Cumque Arescotum ad soluendam magnam pecuniae vim coegissent, receperunt se onusti spoliis Bredam, quod Louanienses aquarum quidem Cataractas leuassent, Machlinienses autem demisissent, vnde tumefactis aquis, potuisset inundaritotus ille ager, et Hollandis militibus exitium creari, nisi se celeriter recepissent. Non adfuit satis tempori Henricus Bergensis Comes, cum copiis, quas ex praesidiis collegerat, vt inhiberet Hollandorum vim et impetum; sic igitur cunctatione illa factum est, vt praedatores illi cum omnibus quae rapuerant, salui atque opulenti in oppidum Bredam euaserint.

Habuerant hi in mandatis vt se cum ipso Principe Maurito coniungerent, qui profectus erat cum CC. circiter Ponronibus, plenis militibus, commeatu et armis instrumentisque bellicis, quae susticerentad obsidionem aliquam. Plerique existimabant Hulsiam oppidum tentarum iri. Sed Henricus Nassouius cum se recepisset, transiuit Rhenum.

Erat interea Spinola Brussellis, cui penitissimum pectus pungebat haec Hollandorum insolentia, vnde plenusirarum testatus est, se eam non relicturum inultam. Bergam igitur super Somam fluuium obsidere caepit sub medium mensis Iulij, duobus mensibus postquam Hollandi Brabantiae eam intulissent cladem.

Occupauerant autem Hollandi oppidum Bergam ad Somam anno Christi MDLXXVII, ea oceasione quam nunc breuiter exponemus.

Cum simulasser Iohannes Austriacus, se quiete et pacifice ingressurum Hollandiam, vocatis Ordinibus exposuit, ea quae facta fuissent, defendendi sui capitis vitaeque causa facta fuisse: sed paulo post proposuit illis conditiones duras et intolerabiles, quaeque plane aduersarentur praeteritae pacificationi, quasi illos iam sub pedibussuis calcatos haberet.

Interea Trelonius, qui cum Germanis militbus ad Vrbem Anturerpiam venerat, vt eos ibi in praesidio collocaret, proposuit Praesidiariis in Arce Antuerpiana nouam iuramenti formam, quae plane contraria erat ei, qua iurauerant Ordinibus, cumque praesidiarij intellexissent, interceptas fuisse litteras, Trelonius apud eos in sinistram opinionem et odium incurrit, vt omnes praesidiarij arcis male de eo senritent, saluo signo suo praetorio. Scripsit igitur ad Ponrum Noiellae Toparcham, Tribunum vnius signi peditum praesidiariorum, qui iurare nolebant ex senrentia Trelonij. At Pontus cum suaepartis fecisset plerosque ordinum ductores et milires qui in Arce erant, arripuit contra Trelonium arma. Videns se Trelonius im becilliorem, quam vt Arcem expuguare posset, in suum se recepit hospitium, quem assecutus Pontus, profligatis militibus qui circum eum erant, arteptum collo ipsum tradidit Ordinibus, et paulo post etiam Arcem, qui Ordines suos illi imposuerunt.

At Germani, qui sub Fuchero et Fronsbergio merebant stipendia, cum tumultuari praesidiarios in Arce intellexissent, corripuerunt atma, et circa medium noctis occupauerunt Nouam Ciuitatem, quilocus munitior erat caeteris intra Antuerpiam.

Interea Iohannes Austriacus scribit ad Fucherum, grauiterque conquerltur quod hostes potitifuissent Antuerpia, vocatque eum ad se Namurcum, vt in vnum conduceret omnes Germanorum Legiones, cum Fronsbergius morbo occupatus adesse non posset. At milites Fucheri, cum ea quae Antuerpiae facta fuerant, parum probarent, excitata contra Ducem suum seditione, coegerunt cum rocipere se Bergam ad Somam, ipsumque securi, tradiderunt hominem Ordinibus cum ipso oppido Berga. Hic non postremus fuit errorum Iohannis Austriaci, quod Arcem Antuerpiensem non tantum non recepit, sed etiam Bergam amisit, culpa suorum ducum, qui male rem gerebant, cum Hollandi non hanctantum, sed et alia munita loca circa id tempus occuparent.

Octauo anno post, qui fuit post millesimum octogesimus sextus, statuit Parmae Dux Bergam recuperare, quod nosset esse locum maximi momenti: eam igitur obsedit valido cum exercitu, terra marique. Cum autem aliquot ibi haesisset mensibus, coactus aliis causis vrgentioribus leuauit obsidionem et discessit. Post quod tempus Hollandi eam adiectis nouis munimentis firmissimam effecerunt, vt cuiuls clarum est.

Nec leuesij habuere causas cur ita facerent, cum el qui hoc oppidum obtinet; liber pateat excursus in Campestria Brabantiae: contra si eam Hispani cepissent, multum fuissent incommodi allaturi Seelandiae, quae vno dunraxat intercedente brachio maris cum Hollandia cohaeret. Igitur qua Antuerpiam respicit, nouum excitauerunt munimentum ex eo genere, quae a

cornuta luna nomen acceperunt, cohaerens cum ipsis oppidi moenibus, cum munimentis'secundariis ad receptum satis amplis, super quibus collocauerunt multa tormenta militaria varij generis. Ad sinistrum latus huius dimidiatae Lunae, qua ad aliud Fortalitium itur, quatuor sunt reductae, vt vocantur, ipsumque fortalitium probe instructum machinis igniuomis. A Berga oppido portigitur canalis siue meatus aquae satis largus, per quem subuehi possunt obsessis auxilia militum et alimonia, etiamsi arcta premantur obsidione, quod quidem ab obsidentibus impediri non potest. Ad custodiam enim huius Canalis ab ipso oppido vsque ad mare sunt extructa vndecim munimeiita, non instructa duntaxat multis tormentis aeneis, sed et praeacutis palis siue sudibus horrentia, per omneaggeris vicini spacium vsque ad mare.

Qua Berga itur ad oppidum Steenbergen, prope eodem modo sunt aliquot excirata munimenta, cum multis reductis et vallo secundario. Facir insuper fluuius Soma, qui oppidum illud alluit vnam agri partem omnino paludibus vdam, quod aquae illius frequenter extra ripas tumefactae egrediantur, terramque inundent. Habuerunt in eo Bataui semper validum praesidium, non minus duobus tribusue millibus, praeter ciues suopte ingenio bellicosos.

Finitis igitur in duciis, capta arce Iuliacensi, et bello Germanico ex parte sopito, Marchio Spinola in eam vrbem conuercit cogitationes suas, de cuius tamen obsidione diu multumque cogitauit, antequam eam aggrederetur. Postremo cum eo sub finem Iulij mensis adduxisset copias, auspicatus est obsidionem, eoquidem ordine ac modo, vt ingens hominum multitudo ab Antuerpia et Bruxellis conflueret ad specta culum.

Cum enim oppidum Steenbergam cepisset, vt exercitui suo alimonia tuto subuehi posset, castra metatus est ibi, occupato monte, qui a Cuniculorum in eo multitudine nomen habet, haud procul a vico Alterensi, eo ab oppido Bergensi spatio, vt duobus sclopeti ictibus tangi posset. Hic caepit fodiendi initium facere, caepto vallo a pede montis illius vsque ad oppidum, quo in opere incredibili vsus est diligentia. Hic constitutis duobus in locis tormentis aeneis, insuperque in ipso monte, e regione illorum collocatis aliis, caepit vehementissime tribus in locis quatere oppidum. Altera in parte dicti montis in loco qui dicitur Raderenberg, castra ponere iussit partem exercitus, quae constabar Italis et Wallonibus, quibus primum Praefectus fuit Comes Salazarius, deinde Consaluus Cordubensis.

Igitur Spinola, cum oppidum Steenbergam a.d.XVI. mensis Iulij dedirione cepisset, propius caepit obsidere vrbem.

Primum adorsus est munimentum Dimidiae Lunae: cum autem id validissime defenderetur, bis vehementissime oppugnatum postremo caepit, cum vtriusque partis militum interitu. Sed paucis diebus post obsessi, cum magna vi profligassent Italos, illud iterum occupauerunt, trucidatis ex iis circiter XXX. At Itali, vt hanc a se amolirentur ignominiam, repulsis denuo Hollandis, munimentum istud rursum ceperunt, nec pot uerunt eos Hollandi secundo expellere, obstante aggere, quem obsidentes iecerant vsque ad ipsam fossam munimenti. Igitur obsessi confugerunt ad cuniculos et suffossiones, quarum quis fuerit effectus, postea dicemus.

Habebat per id tempus Mauritius Nassouius exercitum apud Reezum oppidum iuxta Rhenum, qui intellecta Bergae obsidione, statim misit eo supplemenra militum cum annona necelsaria.

At obsessi de nocte miserunt aliquam militum manum ex oppido, ad custodiam propinqui collis, cuius amissio multum erat oppidanis allatura detrimenti.

Ad d.XIX Iulij mensis egresse sunt LX equites ex oppido, vt specularentur, quid rerum in Spinolae castris gereretur, sed cum conspecti fuissent, receperunt se celeriter in oppidum.

A.d.XX et XXI dicti mensis ingressae sunt Bergam Legiones et cohortes quaedam sub ductu Loquerenij Famasij et Hindersonij, vt omnis praesidiariorum multitudo adscenderet ad V.millia et aliquot centurias. cum his militibus venerunt quidam Archite ctureae militaris peritissimi viri, inque iis Daudi Aureliensis, nec non Raphius et Dexter Angli. qui vocato in consilium Rihouio Praefecto oppidi, extra id noua aliquot excitauere munimenta atque aggeres, summa diligentia, fulminantibus interea horrendum in modum machinis igniuomis in hostos Hispanos, ne fossores in opere impedire possent.

A.d.XXII. obsessi eruptionem fecere in eam castrorum partem, vbi tendebat Ludouicus de Velasco. cum autem quatuor signa equitum in armis offendissent, et ipsi longius a suis abessent, non ausi fuerunt cum equilibus pugnae aleam subire. Reuertentes autem viginti quinque e suisamiserunt, in quibus fuit Sit onius Centurio.

Interea obsessi nihil ad summam diligentiam reliqui faciebant, sed dies noctesque fodiendo vatia excitabant atque ingeniosissima munimenta, quibus obsidentium vim frangere possent, quorum non minor erat industria. Cumque hi loco quodam fodiendo celeriter progressi fuissent, obsessi ex aduerso fosam vallumque duxerunt longum sexaginta perricas.

A.d.XXIII. Iulij grauiter fulminauerunt obsessores versus portum et meatum aquae, vt non solum domos quasdam et naues percellerent, sed etiam uflcra pontis deiicerent, ipsumque pontem euerterent, vt obsessi conspecta ingenti tormentorum, quibus sine fine quatiebantur, multitudine, coacti fuerint, geminato labore vti ad struendas moles terreas quas ictuum illorum

vehementiae opponereht. Sequenti nocte aliquot Hollandi equites, duobus locis extra munimenta oppidi egressi sunt, et spe cularentur quid hostis faceret. Cum autem eos excubitores animaduertissent, receperunt se.

Per hos dies submissa est obsessoribus ab Antuerpia magua vis fasciculorum ligni, multi asseres, trabes, et alia materia lignea, nec non puluis tormentarius, plumbum, pilae ferreae, funiculi ad in cendium apti, et eiusmodi vtenfilia bellica: qui nihilo secius perrexerunt in operibus aduersus oppidum, qua diligentia tam prope ad obsessos accesserunt, vt alteri alteros emissis globis e sclopetis contingere potuerinc quod et sequentibus aliquot diebus fecerunt.

A. d. I. Augusti mensis exiuerunt oppido LXXX equites, rentantes inter munimenta et montes perrumpere, vt castra Hilpanorum panico terrore implerent, commissa est ibi pagna fatis acriter, vt ex octoginta vix XL in oppidum salui redierint.

Sequenti die obsessi magna vi e machinis aeneis in hostem detonuerunt, et sub secundam noctis horam emiserunt XL. sclopetarios pedites, qui turbatis hostium excubitoribus castra terrore nocturno implerent.

Die secto globus ferreus ab obsessoribus in oppidum contortus, vtrumque crus abstulit praefecto vigilum in ciuitate. Nono vero egressi quidam equites ex oppido quosdam milites demetendo frumento occupatos occiderunt.

A.d.X. Augusti audiuerunt obsessi ingentem clamorem in castris hostium, vnde non dubitauerunt, quin id signum esset instantis oppugnarionis: sed paulo post intellexerunt, cum fuisse clamorem laetitiae, quem milites gaudio perfusi lustulerant, cum magna vis alimoniae castris illata fuisset.

Vndecimo eius mensis die obsessi fecerunt eruptionem, sed infelici cum successu, amiserunt enim multos milites cum vno et altero centurione.

A.d.XV. perfecerunt oppidani aliam nouam Lunam siue Munimentum semicirculare. Ad hoc accesserunt postero die Hispani, rati se ex improuiso oppressuros excubitores, qui desperati vocantur. Athi, cum signum hostilis aduentus dedissent, celeriter se recepterunt in munimentum. Hispani illud acriter oppugnantes, ab Anglis mascule repulsi sunt, quorum Dux erat Hindersonius cum capitaneis Raphio et Dextro. Septies oppugnantibus Hispanis submissa sunt noua supplementa; cum veto idem ab oppidanis factum, et quipro vallo stabant, auxilia nacti fuissent, postremo regulsi Hispani cesserunt. Fuit haec acris oppugnatio, in qua vtrimque multi perierunt, durante conflictu a decima hora noctis ad quintam matutinam. Male hic accepti sunt Hispani, qui multos amisere Centuriones, Tribunos et Signiferos praeter gregarios milites. Nec fuit id impune obsessis, qui ibi desiderauerunt centuriones duos et Ducem Legionis Anglicanae, Hindersonium, qui globum plumbeum in femur receperat. Dum ad hunc modum confligitur, disposuerant Hispaniplurimos atdentes funiculos in multis locis, vt pedestris aciei speciem referrent, in quos ignes obsessi circiter trecentos maiores globos emiserunt, frustra quidem omnes, cum nulli ibi essens homines.

Finita acri illa pugna circa meridiem vtrimque vnius horae postulatae et datae sunt induciae, ad sepelienda cadauera corum qui ceciderant. Cum autem Hispani iis abuterentur, et pergereni strenue fodiendo, emisere oppidani in eos globos maiores minoresque.

Vigesimo primo die Augusti Hispani gloriae auidi secundo aggressi sunt nouum munnentu semilunare, cumque id summa vi adorti, mulros interfecissent, plures autem amisissent, postremo nihil effecerunt.

Die vigesimo primo in oppidum venerunt sex signa peditum recentium, fuitque tota illa dies consumta reciprocis tonitruis e machinis bellicis. Idem factum est tribus sequentibus diebus, quibus duo signiferi Anglitacti occubuerunt. ad diem vero XXIV. duo signa equitum nauibus imposita, et sexaginta alij equites terrestri itinere profecti ingressi sunt oppidum. circa id tempus omnia fortalitia, quae obsessi auspicati fuerant, perfecta sunt, nec quicquam restabat, praeter transuersae quaedam lineae.

A.d.XXVI et XXVII. venerunt obsessis auxilio septem signa peditum Germanorum, ductoribus iuniore Lantgrauio Hassiae et Wilhelmo Nassouio: initusque est tunc numerus militum praesidiariorum, qui non pauciores X. millibus fuisse iudicati sunt.

Vigesimo nono die Augusti coaceruarunt Hispani ingentem vim fasciculorum e virgultis ramisque arborum, recta ex aduerso nouiaggeris, cui a Cornu nomen erat, muasuri illud: sed cum eruptionem fecissent praesidiarij, repulsi fuerunt. At Hispani, cum ea ipsa hora viginti duo signa peditum iis auxilio venissent sub Duce Inaco de Broscado, adorti sunt munimentum semicirculare, cui Centurio Hollandus, Famasius nomine, praesidio erat: cumque id expugnare non possent, ingens est edita homiuum strages; qua non obstante, Hispani ad munimentum quoddam secundarium iuxta illud semicirculai e pernaserunt. Occisi sunt in hoc conflictu v lira CCC. milites ex vtraque parte, plures tamen Hispani, inter quos fuit et vir illustris Inacus de Portugallia.

A.d.IV. Septembris iussit Spinola suos aliud munimentum Lunare aggredi, quod in Septentrionem obitersum erat, vib Hispani ter repulsi, quarto assultu id ceperunt. At oppidani magna vi victoribus irruentes, eos profligauerunt et munimentum receporunt, etiam

Eiusdem mensis die septimo, cum animaduertissent obsessi, Spinolam egisse cuniculos subter munimentum Aquilonare, et ipsi contrarios egerunt, vt illos eluderent. Cum autem errassent, Cuniculus Spinolae prior subiecto igne incensus, crepuit, tanta quidem vi, vt ruptis aggeribus omnes illius loci labores fecerit irritos, multis e praesidiariis partim ambustis, partim vinis epultis.

A.d.VIII. Septembris venerunt in castra Spinole LVII. signa peditum et equitum, cum nonnullis machinis aeneis: erant autem hae cohortes Consalui Cordubensis.

Deoimus tertius dies cum sequenti consumtus est fulminando e tormentis immanibus in ciuitatem, vnde permultae domus cum nonnullis turribus perculsae ac deiectae fuerunt, auditusque est clamor ac eiulatus mulierum, perorum ac iner mis multitudinis, prae metu vociferantium.

Decimo sexto die, alius Hispanorum sub Aquilonari munimento succensus est Cuniculus, qui multos milites partim in aerem sustulit, partim ambussit et interfecir. eodem die Bergam ingressi sunt LX equites ab Breda.

Postero die misit Spinola caduceatorem ad oppidanos, qui eos moneret, ablegarent mulieres cum pueris et inermem multitudinem extra oppidum, quibus ipse salui conductus daturus esser literas, adiuncturusque praesidium. Constituisse enim se, omnibus quas habebat copiis ita oppugnare oppidum, vt vel ad posteros clara esset futura memoria. Sed his minis adeo non terruit oppidanos, vt cohortes, quae non nisi quaternis diebus extra oppidum diuerretre solebant, inposterum octonis abessent.

Sequentibus diebus perrectum est in subruenda terra et fodiendis cuniculis ab vtraque parte, tam Hollandis quam Hispanis ignem subiicientibus; et quanquam Obsessures feliciores fuerincin rumpendo ex vna parte munimento semilunari, illud tamen occupare non pot uerunt. Hoc certamen cuniculos agendi et succendendi prope quotidianum fuit.

Ad vigesimum Seprembris diem iussit Marchio Spinola grauius quari oppidum tormentis quam vnquam factum fuerat autea, vnde ingens aedium tum sacratum tum priuatarum facta est ruina, cum maximo incolarum terrore, qui id putabant fieri vindictae cupiditate, quod consiabat, Praefectum Isendicensem cum duobus millibus militum et DCCC. nauris irruptionem in Flandriam fecisse, transiroque Leyra amne incendiis rapinisque in pagos et agrestes desaeuiisse, ad Gandaui Vrbis vsque maenia, quod Coloni non soluissent Contributionem Contra Hispani minabantur hostibus, aduenturos mox ex Imperio Barbaros et feroces homines, Cossacos atque Polonos Croatasque.

Per eosdem dies interfectus est ab oppidanis Princeps quidam Hispanus, nomine Garzias, ex illustri Pimentellorum natus familia, vir rei bellicae perntissimus, cuius mors Spinolae causa fuit magnae tristitiae.

A.d.XXI. Septembris indictum est in Berga oppido ieiunium solemne, habitaeque sunt preces maiore quam alias solebat fieri celebritate et assiduitate, vnde collegerunt plerique, eos aliquid magni agitare animis. Sed et in Seeladiam scripserunt obsessi, petentes sex decim tormenta aenea cum instrumento, quod iis vti vellent alibi, Spinola circa portum occupato. Mirandum autem cum primis est, tot fulminibus et tonitruis rormentorum cicitarem tantillam non sursum deorsum versam fuisse, et quamuis nihil prope relin queretur integrum, nemoque auderet vel posset turo extra suam versari domum, coacti tamen sunt oppidani pilas ferreas plumbeasque, quae passim in plateis iacebant, colligere, et vehiculis trusarilibus in Armamentarium publicum devehere, quae res quanti fuerit perioculi, planum est.

A.d.XXVIII Septembris obsessi succenderunt cuniculum subterraneum, ea in parte vbi Italorum castra eraut, cuius cuniculi is fuit effectus, vt inter alios opprimeret filium Ducis Beneuentani, cum nouem militibus Hispanis. Occubuerat paulo ante ex parte obsessorum Illustris quidam Gallus, Arnoldi filius, qui Religionein profitebatur reformaram, qui et in Hollandiam se receperat cum Candalio Comite, Ducis Espernonij filio primogenito, vt opem ferrent Ordinibus contra Hilpanos.

Facto mane fequentis diei, oppidani alium incenderunt cuniculum, ibi Wallones castra habebant, eodemque momento vehementi facta irruptione interfecerunt Oignij Dominum, Gubernatorem Bapamensem, Ducem Legionis quae constabat bis mille quingentis milibus, veteranis omnibus, quos praesidiis vrbium is exciuerat iusse Spinolae, ex his tunc quoque non pauci perieriunt.

Sic minuebatur exercitus Spinolae ante Bergam in singulos dies, partim vi hostium, aa quibus quotidianis praeliis multi caedebantur, partim morbo asperrimo qui castra inuaserat, partim etiam perfidia militum, quorum multi ad hostem transibant, quod neque sibi solui stipendia debita, neque praestari alimoniam dicerent.

A.d.XXX Septembris gratus obsessis allatus est nuncius, Principem Arausionensem iunxisse sibi exercitum Mansteldicum, eumque armis caeterisque rebus necessar iis instructum venisse ad Gertrudenbergam, vt omnibus copiis cogeret Hispanos soluere ob sidionem. Sed et eodem die nunciatum fuit in oppido, Henricum Nassouium cum magna parte equitatus venturum Ronsendaliam, quem Mauritius frater esser sequururus cum vniuersis copiis, quarum instar esset ad peditum millia XXVI. equitum vero VIII.

posset aliquid comminisci, quo vires Mauritij diuideret. igitur mandauit Henrico Bergensi Comiti, qui ad Rhenum erat cum copiis, vt assumtis M C C militibus irrumperet in Frisiam, impleretque terrore ac tumultu prouin ciam, vt cogeretur Arausronensis Princeps pariem exercirus sui eo mitrere ad defensionem eius regionis. Sed hoc quidem consilium effectu caruit. Qui enim in Frisiam se infuderant, paratos ad arma et conflictum inuenerunt incolas, qui et tanta pugnandi auiditate irruentibus iuerunt obuiam, vt interfectis circitet LXXX militibus Hispanis, fugatisque caeteris, sexcentos in Caemeterium quoddam iuxta templum compulerint, coegerintque eos, positus armis, deditionem pro arbitrio Frisiorum facere, qui spoliatos omnibus impedimentis et vestibus prope nudos dimiserunt, solam largitivitam.

Erat iam certusanimi Mauricius, soluere obsidonem Bergensem, tancum expectabat copias Mansfeldii, qui pollicitus fucrat, esbreui adfuturum. Multi per Galliam ignorabant causam aduentus Mansfeldiorum, cum eos fugerent consilia soluendae obsidionis: quanquam et alia accedebant. Incommoda enim quae in Palatinatu acceperat exercitus eius, vt et per Treuirorum agrum Alsatiamque, in extremas difficultates eum adduxerant. Instabant tres validi exercitus, Leopoldi Archiducis Austriae, Consalui Cordubensis et Tillij, Amissus erat totus Palatinarus, duobus tribusve oppidis exceptis. In futura reconciliatione cum Imperatore et Hispanorum rege nihil erat Spei. His ille adductus necessitatibus, maluit omnia sua in extremum conferre iactum, et rem audere, in speciem difficillimam, sed si successisset, multum habituram fructus et gloriae.

Huc insuper eum inuitabant duae opportunitates. Prior, quod Christianus Brunsuicensis, Episcopus Halberstarensis cum copiis suis equestribus pedestribusque se cum Mansfeldio coniunxisset, in quibus erant equitum signa LXXII, peditum millia VI. Altera, quod ipsum Bullioneus aliquoties inuitauerat, vt in Galliam veniret, vbi se nemo ei esser oppositurus, quin inuenturum eum X millia peditum, II. equitum, quos expedituri essent Tremulius, Suzaeus, Russiaeus aliique cum sufficiente commeatu et argento, quos soluere posset militibus suis stipendia, quam primum Mosam flumen attigisset. Insuper vel ipsum, vel filium suum Sedanensem ei praesto suturum atque porro deducuturum.

His motus considerationibus, accedente spe, fore vt rex Galliae eius vteretur opera, Soluit obsidionem Tabernarum Alsaticarum, cumque pecuniae modum satis magnum ab illo oppido extorsisser, recta Lotharingiam petiit. Missoigitur Tubicine petiit liberum sibi dari transitum, quem si sponte permitteret Princeps, recte habiturum, si recusaret, habere se claues quibus aperiret sibi portas regionis, et mox vi transiturum.

Constabat exercitus eius peditum millibus XII. equitum VII. tormenta militaria habebat secum omnino XIIII, maiora et minora. Instrumenta bellica et materia tormentaria portabantur curribus LX. impedimenta vero bis mille. Faeminarum, lixarum, calonum numerus ad VI. millia capitum adscendere putabatur. Crediderat Lorharingiae Dux nimis leuiter promissis Mansfeldij, exauctoraueratque paulo ante omnes quas in armis habuerat, copias, quae constiterant V. millibus peditum, duobus equitum, vnde cum non videret, quo pacto illum tantum exer citum impediret aut remoraretur, coactus est dare transeundi facultatom, ita tamen vt id facerent sine maleficio, contra Lotharingus suppeditaret copiis alimoniam, equis pabulum, per dies duntaxat quatuor si nec enim diuitius se ibi commoraturum dixerat Mansfeldius. Interim non cessabat Dux Lotharingiae monere Nobilitatem per vniuersam prouinciam, et quibus ob Beneficia incumbebat arma capere, vt essent expediti ad defensionem patriae, si necesse foret.

Ingressi Lotharingiam Mansfeldici, magna vsi fuere insolentia, non tantum spoliando regionem, sed et stupris, rapinis, incendiis omnia, implendo, vt miseri Lotharingi, quos Mansfeldici, vt aiebant, amice tractabant, quererentur, ab nullo vnquam hoste maiores se pertulisse iniurias et calamitates, cum exercitus ille non, quatuor, sed quatuordecim diebus infelicem ad cum modum depraedaretr atque vastarer regionem, inspectante ipso Principe coram defolationem istam Proninciae suae, nec audente Vaudemontio, qui celeriter IV. milli apeditum et M D equites coegerat, contraire aut confligere cum praedonibus istis. Direpta Lotharingia effudit se nubes ista in Episcoporum Merensis et Virodunensis agrum, vbi pariter incendiis rapinisque grassati sunt; quamoisij duo essent Imperij Principes. Ardebant passim pagi atque villae, cum nescij quid facerent Fromagerius et Montignius, Praefecti Medio matricum, videntes tempestatem illam iam ipsi Vrbi imminere, haud dubiam metuebant ciuitatis obsidionem, ad quam se omnibus parabant viribus. Inprimis Virodunenses emerunt celeriter magnam vim frumenti, quo paulo ante priuati fuetant astu Bullionaei, qui id omne, quod habuerant, emerat, appenso auro nonprobae notae. Idem et a Lotharingiae Duce adeptus fuerat frumenti modiûm multa millia, persoluto non melioris monetae auro.

In hac vicinae Galliae necessitate aberat rex a Lutetia Parisiorum milliaribus Gallicis circiter CC. occupatus negotiis maximi momenti, quae ipsum tam procul ab Vrbe abstraxerant. Variatum hic fuit consiliis. Quibusdem videbatur expedire, vt quicquid est in fiuibus regni pagorum, villlarum, praediorum, vsque ad mandra et horrea cremaretur igne, adeoque omnia per derentur, ad duodecimum vsque milliare in latitudinem, quae aduentantibus Germanis vsui esse

possent: quod satius putaretur, vrere atque secare patrem regni, vt reliquum corput conseruaretur. Hoc consilium, quanquam et antelocum inuenisset, et a viris rei Gallicanae perstudiosis proponeretur, Niuernensis Dux probaretamen non potuit, qui negauit ferre se posse, vt tantis affligeretur calamitatibus populus iste, quem rex suae commiserat sidei. Aiebat enim, videre se non posse, quid illa res adeo esse, allatura detrimenti exer citni isti adsueto malis, inediae et miseriis belli, qui facile vnius diei spacio vastaram posser transire regionem, es se effundere in eam quae conseruata fuerat.

Aliis placebat, aduocare copias Hispanorum, quae erant in Alsaria subductu Consalui Cordubensis, qui supremus Dux erat exercitus Hispanici per Palatinatum. Tertij suadebant vocare Cohortes Bauaricas, quae erant trans Rhenum, sub ductu Anholtini Baronis, separatae a caeteris Tillijcopiis. Vtrumque hoc consilium videbatur expedire ad opprimendos Mansfeldicos, sed non iudicabatur esse e re Galliae, quod habituri essent Galli vtriusque partis exercitus in agro suo, qui constituebant non pauciores sexaginta militum millibus: qui, quam cladem atque vastiatem essent illaturi regno, neminem fugiebat. Accedebat, quod turpefuturum esset vniuersae Gallorum nationi, si ad exiguum rempus non posset resistere hostibus, sine peregrinorum auxilio.

Cum Regina, quaetunc Lutetiae erat, et supremus regnis Senatus ex Niuernensi periculi magnitudinem intellexissent, habitus est per totum regnum delectus militum, et conscripti magna celeritate tam pedites quam equites. Primus qui hic obtulit operam suam, fuit Dux Inculismensis, dixitqque se futurum Ducem Equitum leuis armaturae, testatus e militaturum citra ambitionem subauspiciis Niuernensis, cui ille per virum nobilem nunciariiussit, conscripturum sealiquotrumas equitum, quod et alijfecerunt per Galliam principes, inter quos fuere, qui quaruor millia militum suo are suisque stipendiis se adducturos sunt polliciti. Praecipui qui de patria bene mereri studuerunt, fuere Mombassonius, Sancti Pauli Comes, Fronsacus.

Bellogardius paratus erat cum plusquam CCC. nobilibus Gallis ipse in bellum istud proficisci, Longaeuillanus habebat in promtupraeter caeteras copias ad DCCC. ex nobilitate, voluntarios quidem omnes. Ita certatim vnusquisqque studebat superare alios in studio et affectu erga regem et Patriam Galliam.

Cum autem conscribi tantae copiae in ea celeritate non possent, occcupati sunt omnes a Manseldio, qui iam, vt diximus erat in Lotharingia, vbi Dux suppeditabat militibus eius alimoniam, datisque cum ipsi tum Ducibus Legarisque cius muneribus, vehementer apud eos instabat, vt in Campaniam Galliae facerent impetum, eo fine,vt Lotharingia celerius hoc tanto onere leuaretur. Erat Niuernensis Cabilloni per eos dies, ducentos solos secum habens equites, qui censuit artificio distinendum hostem, et iniiciendam morae causam, donec copiae Regiae, quae tunc conscribebantur, aduenirent. Mansfeldio, qui metuebat ne res et rumultus per Germaniam componerentur, nulla vita nisi in armis suauis erat. Ne igitur ne cessehaberet, exauctorare militem, in quosuas fortunas omnes consistere arbitrabatur, quaerebat vbique locorum belli materiem, vt vti copiis suis posset. Inptimis obtulerat operam suam Hollandis, quos vel omni suo exercitu, vel parte eius vsuros non ambigebat. Egerat super eodem negocio diu cum Gailorum rege, vsus interprete ac nun cio quodam Guiccardo. Miserat hunc rex in Germaniam, quam cum transiret, collocutus cum Mansfeldio, nunciauit regi, quid is agitaret consilij.

Nec extra metum erant Hispani, qui videbant tantum illum exercitum facile per Archiepiscopatus Treuirensem et Colon en sem, vbi neminem habiturus esset hostem, perrumpere, et cum Hollandorum copiis se coniungere posse, nihil obstante viae longitudine. Isabella vero Belgarum Domina quantum rebus snis mecuerit hincpater, quod post multos quos ad Masfeldium frustra miserat, postsemo Bornouillium Ducem ad cum ablegauerit, qui cum cum apud Pontem Amazonium in. Lorharingia offendisset, proposuit homini conditiones luculentissimas, quas ipse Mansfeldius postea mulris ostendit, nempe ducenta millia Coronatorum, siigi Hispano militare veller, quod aurum is repudiauit, maluitque operam suam addicere Hollandis.

Aduentante Mansfeldio, Dux Bullioneus ex omni parte sollicitabat, quos habebat amicos, eosque obsecrabar vt accingerent se, commodissimum hoc esse tempus impediendi regem, qui iam religionis socios per Bearnia prope oppresserat, vsus praecextu arrepta fuisse arma contra rebelles. Regem Bohemiae ipsum iam Sedani esse, Halberstadium se cum Mansfeldio coniunxisse, tem tam ancipitem aut nuc aut nunquam fine bono terminari posse, vel felici bello, aut bona atque luculenta pace.

Quidam ex socii Religionis eius, qui proxime aderant, vt desiderij eius satis facerent, conati fuerunt occupare quaedam munita loca: sed id paruo cum successu. Quod de coaceruando argeto excogitauerat melius suceissit. Missis quibusdam certis fidisque hominibus ad Illustres Nobilesque viros in vicinia, suasit iis vt si vellent salui esse a vi et impetu Germanorum, numerarent pecunias, et seab iniuriis, se quidem arbitro, redimerent. Pauci ex Nobilibus et Ciuitatibus fuere, qui non dederint argentum, quod sperarent eo pacto se extra periculum fore.

Inter omnes, quibus tempestas illa Mansfeldica erat formidabilis, maximam meruendi causam habebat Magni Prati Comes, Praefectus Musonij oppidi. Habebat hic secum non vltra L. equites, et ducentos pedites e Legione

Vaubecurtij, neque vllas videbat in Campania Galliae copias, quarum vti posset auxilio: nec oppidum satis munitum erat aut instructum rebus necessariis. Accedebant veteres inimicitiae intereum et Bullionaeum, cui priuati quid consilij cum peregrinis intercedere, Musonius non dubirabat. Datis igitur celeriter ad Niuernensem litreris, maximo eum orauit opere, vti sibi ad oppidum aliquot mitteret cohortes militum. Interim ipse lustrare oppidum, instaurare collapsa maenia, munire suburbium, iacere vallum cum fossa, cogere militum manum per Caden etum signiferum suum.

Niuernensis, qui ad ptimum exercitus Mansfeldici rumorem aduolauerat, cum prudenri consilio iudicaret, tantum sibi non esse virium, vt eas Germanis opponere posset, misit ad eum Dynastam Montere ensem, si posset ei persuadere, vti Regi Gallo suam addiceret operam, vel si id obtinere non posset, vt diem ex die ducens, tantisper eum frustraretur, donec exercitus conueniret constans XII. millibus peditum, M D. equitibus, quem erat obiecturus conatibus Bullionaei, Mansfeldij et Brunsuicensis.

Videns autem iam in eo esse oppidum Musonium, vt obsidione cingeretur; iussit nobiles quosdam Gallos cum CCC. equitibus istud ingredi, quibus in suburbio assignata sunt diuerforia. His paulo post adiunxit quadringentos pedites, ex vicino agro collectos. Horum bonam partem extra maenia oppidi ten dere iussit, relicto vrbi praesidio signo suo Praetorio, quod consabat CC. veteranis, CC.e Legione Vaubecurcij cum ipsis ciuibus, qui erant circiter DCCC. qui arma ferre poterant.

Mansfeldius interim, cum videret tractationem cum Rege, quam Niuernensis orsus fuerat, lento pede procedere, pertaesus morae, statuit adoriri Musonium, si modo Bullionaeus, qui cum ad hoc prope importunius vrgebat satisfecisset promissis suis.

Igitur a.d. VIII Augusti mensis Mansfeldius omnem suum equitatum ad oppidum adequitare cum iussisset, ipse cum peditibus et tormentis militaribus Mosam amnem transiuit, posuitque castra ad Stangium, quod nomen est pagi vna ab oppido Musonio distantis Leuca.

Sub primum equitum Mansfeldicorum aduentum, Dampetrae Marchio, iuuenis animosus et audax, qui oppidum ingressus fuerat auiditate pugnae, cum centum circiter equitibus, subitam fecit eruptionem, iusso Cadeneto cum quinquaginta aliis sibi opemferre, si vsus exigeret. Inuectus ergo palantibus Damperius, qui iustum obseruabat ordinem, ea prosperitate conflixiit, vt circiter LXX. ex hostibus trucidaret atque vulneraret, equos viginti, et duos ab hoste captos currus in oppidum referret, cum ipse tres tantum quatuorue e suis amisisset. Idem fecerunt pedites, qui in oppido erant: cum enim erupissent in impedimenta Mansfeldiorum, occiderunt ad XL. homines, et aliquot captiuos cum sarcinis in oppidum retulerunt. Huiusmodi velitationes quotidie acciderunt, variante fortuna, dum inter Niuernensem, et Mansfeldium varie tractatur. Erat exercitus, qui oppidum obsidebat, ex variis gentibus Germanicis compositus, confluges hominum, qui viuebant sine ordine, sine disciplina, sine obedientia, et sine solutione stipendiotum, igitur inter eos satis conuenire non poterat, cum ipsi Duces in diuersa abirent studia. Brunsuicensis enim volebat Bullionaeo addicere operam suam, qui ei pollicitus fuerat coronatorum LX. millia. Contra Mansfeldius offerebat vitam exercitumque suum Gallorum regi, si certis quibusdam conditionibus inter eos conuenisset. Non recusauit Niuernensis pacta, dummodo Rex ea rata haberet, ad quem is postulata Mansfeldij perscripserat. Brunsuicensi Sedanum profecto, copia eius circiter XX pagos pulcherrimos exusserunt. partim in praefectura Musonensi sitos, partim extra illam. Dissidentibus his ad eum modum, tertia oborta est factio. Nam circiter III. millia equitum, qui nullum habebant ducem, coniurauerant, aut coacturos se Mansfeldium, vt tot mensium sibi debita solueret stipendia, aut inuasuros se tormenta eius aenea, pignorisque loco ea habituros donec sibi satis factum esset. Mansfeldius eos ita a se amolitus est, vt neutrum daret, neque pecuniam neque tormenta, Inati igitur ab eo ad Brunsuicensem defecerunt, grassatique incendiis, homicidiis, rapinis ac vastatione agrorum, milliari vno a Sedanensi op pido coniederunt. Mansfeldius, videns se insfirmiorem factum discessu Brunsuicensis et defectione equitum suorum, nec ignorans, regem grata habiturum officia sua, veluti id per Niuernensem intellexerat, vt sibi caueret a seditione, statuit se ipsum in oppidum Musonium recipere, et tormenta quidem in minori suburbio, milires vero in maiori collocare. Igitur a. d. XIII. huius mensis misit Turnonium ductorem legionis ad Magni Prati Comitem, vt ad se veniret et coram colloqueretur. Paruit Comes, et ad portam suburbij adfuit, vbi inter eos conuenit, vt Mansfeldius postero die tormenta lua in suburbium deueherer, reseruatis sibi taiatum sex minoribus, ex eo genere quae campestria vocantur. Sic die XV. octo tormenta maiora deducta fuerunt in suburbium, etc duae domus atriburae sunt, vna pro Praefecto summo rei tormentariae, altera pro Commissario, cum praesidio quingentorum hominum.

Regina Galliae, cum ab omnibus partibus nunciaretur aduentus Mansfeldij, qui putaba tur recta inuasurus Galliam, iusserat celeriter conscribi milites, nominatis inter alios his ducibus; Niuernensi, Vaudemontio, Cheuresio, Incu lismensi, Dandeloro aliisque. cum aurem videret, tempus longum requiri, nec posse oppida, quae ille obsedisset, subitis leuari auxiliis: inito cum suis consilio, miserat ad Consaluum Cordubensem, qui summus erat Dux Hispancrum et

Burgundorum, vt persequeretur Mansfeldium, et eius caederet copas vbicunque posset. Cordubensis, cum id placere regi suo intellexisset, deduxit exercitum in agrum Lucenburgicum, posaitque castra apud Ivoium, vno duntaxat a Musonio milliari. Hinc misso nobili viro cum litteris ad Magni Prati Comitem, petiit ab eo, vti sibi nun ciaret, quantas haberet Mansfeldius copias: se quidem paratum esse, pro rege Gallo facere quidvis, siue pugnandum foret, siue alia ratione impediendus hostis: in eum enim finem habere sesub signis X. millia peditum V. equirum. At Pratensis, qui non ignorabat, constituisse Regem suum Manssefeldij vti opera, quique non solum tormenta eius in sua habebat potestate, sed et iuniorem Principem Vimariensem, e familia Ducum Saxonum, quem Mansfeldius in oppidum miserat, maioris fidei et securitatis ergo: de industria moras traxit, neque certi aut absoluti quippiam respondit, sed Cordubensem ab Regina vel Niuernensi responsum petere iussit. Interim ei gratias egit, orauitque, ne paucorum dierum moram aegre ferret.

At Mansfeldius cum non satis fidert iis, quae inter Gallos Hispanosque intercedebant pactis, postquam cum Brunsuicensi rediisset in gratiam, conuocato celeriter omni equitatu et peditatu, relictisque aegris ac mutilis, iussit exuri CC. currus, vt equos illos lucraretur, quibus impositos pedites ad Equum transscriberet, vt ad eum modum circiter octo millia equitum conficeret. Ipse vocatus a Mauritio Principe, qui leuare Bergam ad Somam obsidione statuerat, magna celeritare profectus est, vtique cum sein Gallia adunco suspendi naso animaduerteret, coeuntibus subinde maioribus copiis Gallorum, quae ad viginti millia futurae dicebantur, constiruto diribitorio in finibus Campaniae Gallicae.

Horum ille aduentum expectare nolebat, sed transito raptim Tirassorum et Guisiorum agro, adiuncto sibi Brunsuicensi cum suis copiis, habente secum machinas quasdam bellicas, quas Palatinus ei Sedani impetrauerat a Bullionaeo, Hannoniam ingressus est, vbi milites eius incendiis, rapinis, caedibusque horrendum in modum desaeuierunt, trucidatis aliquot millibus agrestium, qui caesis arboribus obiectisque saxis impediuerant itinera.

Hoc animaduerso Cordubensis, qui Lucenburgi erat, habens secum X. millia peditum Hispanorum, V. equitum, profetus est cum suis, omnem impendens diligentiam, vt Mansfeldio viam occuoparet. Cum autem non haberet saris virium, vt tantum Mansfeldij equitatum lacessere ad pngnam posset, coactus est aduenienti cedere, et liberum hosti permirtere transitum. Commissa enim pugna equestri, factus inferior, multos e suis desiderauit, interque eos ductores quosdam ordinum Hispanos primi nominis, amissis insuper omnibus impedimentis, quae tamen secundo praelio recuperauit.

Cum autem Consaluus noua milirum auxilia accepisset, quae ei Spinola submiserat duce Gaucherio Praefecto Vereranorum, statuit adhuc semel praelij aleam subire. Ventumiam erat a Mansfeldicis ad Fleurium oppidum, vbi conflictus multo asperior commissus est quam anrea. Mansfeldij equites maxima ex parte detrectabant pugnam. non persoluta causantes stipendia, et erant sane a longo itinere admodum defatigati. In solos igitur Brunsuicenses equites omne praelij onus incubuit. Brunsuicensis cum et Ducis et Militis strenuissimi partes gnauiter obiret, vulnus malignum recepit dextro brachio, quod eiampuratum est, grangraena correptum, vbi Bredam venit. Et equestris quidem pugnae is fuit euentus, vt neutri victi, neutri victores dici possent. Pedires vero Mansfeldici, cum equitum celeritatem assequi non possent, concisi propemodum omnes sunt, Sed profecto hoc non fuit difficile Hispanis, cum Mansfeldici confecto tot milliarium pedestri itinere exhausti viribus, debilitati inedia, aegri ac prope inermes vix repugnarent, non aegre ferentes miseriarum suarum adesse finem. Impedimenta, quae exigua erant, et tormenta in Consalui potestatem venerunt. Signa XXIX. pedestria fere. Bruxellas relata, et in primario templo illius Vrbis suspensa fuerunt. Quidam Dux Saxoniae et alij illustres viri Germani imbecilles ex vulneribus in eandem Vrbem capriui deducti, et ab Isabella Belgarum Domina humaniter habiti curatique, persoluto lytro dimissi fuerunt.

Einito praelio, Mansfeldius et Brunsuicensis cum equitatu nocturnis diurnisque progressi itineribus, tandem Bredam venerunt, cum VII. fere equitum millibus, quibus omnibus data sunt hospit ia parrim in vrbe partim in 2gro, vbi quieuerunt et se ab immensis laboribus refecerunt.

Interea Berga obsidebatur et oppugnabatur, Hispanis ad omnem diligentiam nihil facienribus reliqui, vt oppidum caperent. A.d.XXVI. Septembris mensis, Morganus ductor Legionis obsidentes tali decepit Stratagemate. Magnum pileorum numerum perticis baculisve imposuit, vt hominum speciem exhiberent procul ad spicientibus. In hos cum hostes multos globos artinficioso igne confectos coniecissent, expectantes sollicire effectum eorum, Morganus lectos ex omni sua legione audacissimos, brutorum instar ad hostes adrepere iussit, nihil tale, conuerso in pileos istos vultu animoque, expectantes, qui repente consurgentes Hispanos omnes trucidauerunt.

A.d.XXIX. Septembris facta eruptione oppidani vallum hostium inuaserunt, emissisque sclopetis non nullos inter fecerunt, traiecto Vigilum Praefecto ex Legione Wailonum, et Marchione quodam Hispano: quo accepto detrimento Spinola iussit augeri numerum excubitorum. Eodem die XL. transfugae e castris Hispanorum

in oppidum venerunt, ferentes gratum obsessis nuncium, venisse Mauritium principem cum potissima parte exercitus sui ad Gertrud ebergam. Postero die triginta alij in oppidum fugientes idem nunciauere. Venerant eriam litterae ad Praefectum oppidi, quibus perscriptum erat Henrium Nassouium eodem die circa vesperam cum parre equitatus Rosendaliam venturum, ipsum vero Mauritium postero die eum sequuturum cum reliquo exetcitu, constante XXVI. millibus peditum, VIII. equitum.

Vulgauerant Hispani Antuerpiae et Bruxellis vanum rumorem, adempta fuisse oppidanis omnia munimenta atque aggeres extra maenia, et ipsum Spinolam iam in fossam ciuitaris peruenisse, sed et egisse cuniculos, ipsumque oppidi templum primarium subruisse, nec subiecturum ignem, nisi cum Bergenses frequentes conuenissent. Portum insuper adeo ab Hispanis teneri, vt nauis nulla nigredi aut obsessis quicquam subuehi posset. Oppidanos, quicquid habuissent preciosioris supellectilis, iam dudum ciuitate exportasse, nec dubium esse, quin intra octauum diem oppidum fir futurum in potestate Hispanorum. Alija diungebant, nominatum iam esse nouum Guber natorem, Spinolam vero in vicinam Seelandiam ducturum exercitum, Ludouicum Velascum Clusas Flandriae, Henricum Bergensem et Anholtinum cum cohortibus Bauaricis ituros in Frisiam, Cordubensem vero obseruaturum, quid tentarurus esset Mauritius, et ita breui debellatum iri.

Et haec quidem atque talia vulgo narrabantur Antuerpiae et alibi. At interim Mansfeldius et Brunsuicensis coniunxerunt exet citum suum cum copiis Mauritij, quae prae cipua fuit causa solutae obsidionis Bergensis, cuius quidem iam dinceps considerabimus seriem.

A. d. 1. Octobris obsessi conspicati sunt, Hispanos transtulisse tormenta aenea ad latus oppidi septentrionale, vt ea in vicina planitie sentibus et ericis obsita constituerent, sine dubio ad excipiendum Mauritium, quiad leuandos obsidione Bergenses cum vniuersis copiis aduentare nunciabatur, in quare, quanta Princeps iste sit vsus solertia, non pigebit narrare.

Primum ex omnibus oppidis, quibus nihil ab hoste erat periculi, deduxit praesidia, commissa ciuibus custodia murorum. Deinde ademit Arminianae factioni, quae aliquot tumultus concitauerat, arma, diligenter excussis eorum domibus, vsque ad cultellum scriptorium. Candalae Comitem aliosque centuriones, qui aptiores erant ad confligendum in aperto campo, quam ad defendendum vallum, ex oppido ad se in Castra vocauit. Germanis equitibus, quos Mansfeldius et Brunsuicensis adduxerant, vestes dedit et arma, pedites vero nauibus impositos Bredam deuehi iussit, quos ipse secutus est, recta ducturus in Hispanos obsidentes Bergam.

Nihil horum latebat Spinolam, qui celeriter emissis nunciis ad Anholtinum, Fridericum Saxonem et Ducem Holsteinium, iussit eos properare cum cohortibus suis Germanicis, et castra ponere inter Antuerpiam et Bredam. Henrico vero Bergensi imperauit, qui circiter XII. millia armarorum circa Neomagum inque agro Cliuensi habebat, vt se sine mora cum Germanis coniungeret, aduentum Mauritij expectaret, et cum eo committeret praelium, aut saltim viam impediret, ne Breda Bergam ducere exercitum posset. Nec caruit graui ratione hoc consilium: Si enim Bergensis cum Legionibus illis Germanorum se tempestiue coniunxisset, potuisset conficere exercitum XXII. millium hominum, qui quidem satis validus fuisset ad confligendum acie cum Mauritianis. Cum autem id Bergensis praestare non potuerit, coactus est Spinola deserere obsidionem oppidi, accedentibus etiam aliis causis: quod parum feliciter successissent tot oppugnationes: quod morbus Epidemius inuasisset castra: quod milites Itali sedition Sexcitassent et minarentur defectionem.

At Mauritius, cui longe alia mens erat, quam Spinola arbitrabatur, et qui non constituerat, terrestri itinere Bergan ire, cum simulasset, se Breda Bergam porfecturum, imposuit omnes quas habebat copias nauibus, et a. d. XXVIII Septembris nocte eas altero a Berga milliari in terram exposuit, in conspectu H spanorum, contra opinionem eorum, qui viam inter Antuerpiam et Bredam insederant. Hinc silentio noctis vsus, misit sex militum millia in oppidum, non solum vt praesidiarios leuarent diuturno labore et vigiliis, sed et vt iis vteretur ad exequendum quod animo agitabat, consilium, inuadendi ab omnibus partibus castra Hispanorum, qui sine dubio oppressi fuissent omnes, nisi Spinola magna vsus prudentia se subduxisset.

Intellexerat enim quosdam e fuis Centurionibus conuenisse cum Hollandis de prodendis castris ea in parte, vbi Legiones iralicae tendebant, quae periculo erant proximae. Hic volebant proditores in excubiis collocare non alios quam qui erant e numero coniuratorum: quibus tacentibus egressi ad decies mille Hollandi oppido, potuissent inuadere castra, et tiucidare omnes; sopitos et inermes, nec quicquam metuentes periculi, Interim ab alia parte Mauritius cum vniuersis copiis eratin casurus Hispanorum castra, vbi ipse Spinola erat cum robore exercitus, quo quidem facto sine dubio vniuersi concisi fuissent, et Hollandi potiti castris hostium. Haec igitur cum intellexisset Spinola, censuit satius esse recipere se cum incolumi exercitu, quam expectared donec vi coactus fugisse diceretur.

Igitur a.d.II. Octobris mensis circa horam sextam vespertinam iussit ignem subiici castris iuis, et exuri mapalia atque tabernacula milirum: idem quoque fecit Consaluus Cordubensis in castris Italorum. Hoc facto misit tormenta maiora et omnia instrumenta bellica Antuerpiam, praeuentis hoc modo hostibus, ipseque

enm exercitu secutus est, leui cum iactura, quod hostes longius abessent. Statim ergo exauctorauit maximam partem militum Italicorum, cum iis aliquot mensium stipendia persoluisset, iussitque eos domum proficisci, et sub vernum tempus reuerti, quod frigus inferioris Germaniae et asperas hyemes, vt ipsi quidem causabantur, ferre non possent.

Altero die, cum iam soluta esset obsidio venit Antuerpiam Henricus Comes Bergensis, qui parum abfuit, quin maerore moreretur atque indignatione, cum non deessent, qui tantae turpitudinis causam ipsi soli transscriberent, quod tardius collegisset Germanorum copias. Alij dicebant, eum studio cunctatum fuisse, vt gratificaretur Arausionensi Principi consanguineo suo. Sed ab hoc is quidem crimine immunis fuit, nec poruit maiore vti in tanta temporis breuitate, diligentia et celeritate.

His fuit euentus Obsidionis oppidi Bergae ad Somam amnem, quam Hispani deserere coacti sunt, postquam ad decem millia hominum ante id oppidum amiserunt, qui partim occisi, partim morbo sublati sunt, praeter duo milli, qui miseriarum taedio ad obsessos transfugerunt.

Ex oppidanis periere omnino sexcenti, nec paruus fuit vulneratorum numerus. Eiaculati fuere obsessi in hostes e maioribus tormentis globis ferreis ducenties mille, toto obsidionis tempore, ad quam soluendam multum momenti attulit Mansfeldij et Brunsuicensis aduentus, nec enim ante Mauritius in hostem iuit, quam horum equites refecti, et nouis armis atque vestibus instructi fuerunt.

A. d. IV. Octobris venit Bergam Mauritius comitante Mansfeldio, cum triginta signis equitum, fueruntque ab oppidanis excepti magna laetitia et splendido apparatu. Eodem die idem Mauritius, Mansfeldius et praecipui copiarum praefecti obiuerunt omnia munimenta et aggeres, lustrantes noua opera quae oppidani excitauerant, cumque quaedam refecta fuissent, quaedam, quae nullius vsus iudicabantur, solo aequata, discessit inde Arausionensis Princeps pericurus vicina oppida.

A. d. V. Octobris venit Bergam Henricus et Ernestus Nassouij, cum multis illustribus nobilibusque viris. Mauritius autem Legiones tres ab Rosendalio misit, vt caperent oppidum S einbergen. Compellati ad faciendam deditionem obsessi, negauerunt, donec concusso oppido tormentis aperuere portas. collocauit in eo Princeps vndecim signa peditum, in quo quatuor milli modiorum farinae siligineae reperta fuere, gratus pro praesidiariis apparatus.

A deserta obsidione Bergensi bellum in Inferiore Germania gestum non est eo anno, nisi quis ea, quae in Westfalia acta fuere, huc referre velit, a Legatis Imperatoris, Regis Hispani, et Ducis Bauariae contra Hollandos, Mansfeldium et Brunsuicensem iuniorem.

Sub finem anni A N. C. MD CXXIII, Henricus Comes Bergensis, summus equitum militiae Hispanicae per Belgium Magister per concretos glacie amnes et paludes duxit copias in Velauiam, quae pars est Geldriae Batauicae, vbi depraedatus est agrestes, magnam vim pecoris abegit, ductis etiam secum captiuis aliquot rusticis. Cum autem ob vim immanem frigoris diutius in illis locis haerere non posset, recepit se nulla re memorabili gesta, nisi quod multum terroris inrulit colonis, et ad arma exciuit totam Hollandiam, mittente Mauritio Principe noua militum supplementa, qui praesidio essent oppidis omnibus per prouinciam Vltraiectinam. Multos ex suis amisit Bergensis, cum intolerabile obortum fuisset gelu, accedente insuper defectu alimoniae. Non igitur respondit expectationi haec expeditio.

In Westfalia, quae prouincia est Germaniae, caesus fuit maximus exercitus Brunsuicensis a copiis Ligae Germanicae, quibus praeerat Tillius: et Hollandi eiecti fuere propemodum tota illa prouincia, capta Lupia Vrbe ab Embdano Comite. Mansfeldius coactus est in Orientalem se recipere Frisiam, et Brunsuicensis iterum victus est Caesarianis, captis praecipuis eius ductoribus et ad Caesarem in Austriam missis, qui plerisque omnibus delictorum fecit gratiam.

Annus agebatur A N. C. MDCXXIV, Cum Ambrosius Spinola impetrato consensu regis Hispani, iussit fabricari ingentem numerum Pontonum, quibus quantumuis magnus exercitus celeriter per fluuios traiici posset, quae res Hollandis non absque causa suspicionem mouit, moliri illum aliquid magni. Igitur Ordines confaederati cumque iis Mauritius Princeps intentis animis in conseruationem reipublicae suae, nouas adiecere aliquot oppidis munimenta, conuexere ingentem vim frumenti et aliarum rerum ad bellum necessariarum, inprimis aurem conscriptis aliquot signis peditum equitumque, roborauere praesidia oppidorum, cum Henricus Bergensis quidem ad Rhenum excursiones faceret, Hispani vero ad Mosam fluuium.

Quicquid supererat anni impendit Spinola delectibus agendis, vt prodigiosam hominum multitudinem coegerit, eo potissimum fine, vt euocatis ex oppidis et arcibus Vereranis, nouitios istos siue Tyrones eorum loco in praesidiis collocaret. Venerunt et ab Italia octo millia peditum cum nonnullis equitibus, qurtotis sex mensibus ante Mediolano profecti fuerant, iussi in comitatu Burgundiae et Ducatu Lucenburgico commorari, donec vo carentur.

Fursum Hollandi, preuidentes nouam sibiingruere tempestatem, missis Oratoribus sollicitabant ahimos confaederatorum amicorumque suorum, vt sibi aduersum perniciosas Hispanorum adessent machinationes: inprimis autem Galliae regem orabant, vt

continuaret faedus amicitiamque, quae cum patre eius Henrico IV. Ordinibus intercesserat: respondente rege, daturum se operam, ne inferior esset Patre in affectu erga Ordines, sed vt intelligerent, sibi curae esse libertatem Prouinciarum. Eadem et maiora his pollicitus est Magnae Britanniae Rex, totius Angliae robur atque vires se impensurum promittens pro salute Ordinum, non secus ac Elisabetha Regina fecisset. Miserunt ijdem et ad regem Daniae, et ad Rempublicam Venetam, qui partim pecuniam et arma militesque in futurum bellum, partim frumentum et alia nece ssaria peterent.

Interea profectus e Gallia in Angliam Mansfeldius, non diuibi commoratus rediit, adeptus promissionem summae Praefecturae apud exercitum: qui ad recuperandum Palatinatum conscribendus foret: ita enim decretum fecerant cum ipso Rege Ordines regni, qui tum conuenerant in Parlamento, vt vocatur, tractaturi super matrimonio futuro inter Carolum Iacobi regis filium, Wa liae Principem et Henricam Mariam Henrici IV. Galliae regis filiam, Ludouici XIII. sororem: quod matrimonium postea per vtriusque regis Legatos con clusum est, magno cum gaudio et solennitate, tam Lutetiae quam Londini.

Reuersus ab Anglia Mansfeldius in Hollandiam venit, vbi viditm gnis viribus parari bellum contra Hispanos, qui in eo erant, vt obsidione cingerent Bredam Vrbem, vti paulo post dicemus. Videns autem se nullius vsus esse apud Batauos, vt vigeret Decretum Ordinum Angliae, Londinum reuersus est. Ibi repetitae sunt promissiones, fore vt propediem expedirentur nummi et milites, ad instaurandum bellum in Palatinatu, sperantibus Anglis, Protestantes Principes correpturos ex templo arma, si vidissent missum exercitum ab Anglo rege. Et sane Principes plerique Protestanres putantur non admodum obedientes esse Caesari, nisi vi et armis cogantur: sed hi tunc quidem quiescebant, vim et arma victoris meruentes. Sed nos ad res Inferioris Germaniae redeamus. Primum omnium occurrit nobis obsidio et occupatio Bredae oppidi, cui primum nomine regis Hispani omnem Spinola interclusit commeatum, deinde ingenti cinxit exercitu, postremo fame ad deditionem coegit, hoc modo atque ordine.

Igitur Ambrosius Spinola supremus belli per Belgicam Dux, cum constituisset hoc capere oppidum, postquam militum quam maximas conduxisset copias, lustrauit totum exercitum apud Balladorum, quod nomen est Vico vnius milliaris spacio ab Lira oppido distanti, in quod iam magnam vim tormentorum bellicorum deduxerat, vt inde ad futuros vsus in promtu ea haberet. Hoc modo cum omnia ad longam difficilemque obsidionem adornasset, Turnhoutum et Hogstratam vicina oppida adiuit, quae nouis adiectis aggeribus muniuit, vt ibi coqueret cereuisiam pinseretque panes pro exercitu, cui rei magnum numerum furnorum et lebetum aeneorum parari iusserat. Hinc profectus Iohannem Nassouium Gubernatorem Diestanum versus Grauam vrbem misit, cum non contemnenda equitum peditumque multitudine, partim nauibus partim curribus eo deuecta, ipse simulauit se cum reliquis copiis paulo post secuturum, an hac fraude Iustinum Nassouium mouere posset, vt partem militum, quos habebat Bredae, Grauam mitteret, et eo pacto praesidium intra Bredam redderet imbecillius, Sed Spinola hic quidem non illum sed se ipsum decepit. Iohannes enim Nassouius, cum oppidum Grauam operibus munitum et praesidio militum optime instructum offendisset, ratus seid frustra tentaturum, reuersus est cum suis copiis et omni instrumento militati. Videns Spinola hac quidem spe se decidisse, substitit per aliquot septimanas quierus, quasi nihil minus cogi aret quam obsidionem Bredae, sinens Hollandos ingredi et egredi sine vllo impedimento, emere atque vendere, quanquam Mauritius pro. hibuisset edicto, ne coqueretur in ea vrbe Cereuisia praestantior, quam duplicem vocant, neue vllus frumenti modius, aut caetera ad alimoniam necessaria exportarentur.

Vsus ad tempus ea dissimulatione, cum videret nihil efferri ciuitate sed potius inferri quotidie, detracta persona duxit copias vsque ad pagum Ginnecam, qui dimidio milliari a Breda abest, in quo pago Praefectus Bredanus plerasque domos cremari iusserat; excepto vno Molendino, quod Marchioni Spinolae magno vsui futurum erat, nisi ei Anglus quidem ignem subiecisset.

Primum agmen Hispanorum ducebat Franciscus de Medina, qui cum suis ad eum locum venit nocte, quae XXVII Augusti diem praecedebat: quem sequutus est eo die mane Spinola cum omni reliquo ex ercitu, quem in tres partes diuisit. Primam tribuerat Paulo Balioneo, quae castris ponendis sortitor fuerat spacium terrae a Boscoducensi oppido vsque ad Mercam fluuium. Alteram aciem ducebat Iohannes Comes Nassouius castra metari iussus apud Pagum nomine Hagam.

Tertiam partem secum retinuit apud Ginnecam, cum Salzario Comite: ipse Spinola diuersorium sumsit in domo, quam Iustinus Nassouius delitiarum et amaenitatis ergo extruxerat

A. d. XXVIII. Augusti miserat praefectus Senenbergensis Bredam versus aliquot naues. Has, cum circa Galderam venissent, milites Balionei adorti acriter oppugnauerunt. Qui in prima naui erant, quae Prefecti Seuembergici erat, mascule adeo repugnabant, vt reliquae lucrarentur spacium, recipiendise in oppidum vnde exierant: ea quae pugnauerat, postremo in auersam Mercefluuij ripam cum euasisset, et ipsa Seuenbergam fuga euasit.

At Spinola, cum alias quasdam nauiculas atque Scaphas nactus fuisset, duobus pontibus amnem strauit, ne quid nauigiis euehi vrbe aut in eam importari posset, adiecto ad singulos pontes mummento duplici, custodiae ergo.

Trigesimo huius mensis die iussit Spinola duobus io locis inter Ginnecam pagum et ipsum oppidum statui tormenta: quo viso oppidani acriter in fossores detonuerunt; cum autem spacium longius inter vtrosque intercederet, parum effecerunt: domos tamen in hortis oppido vicinis et alia quaedam aedificia suburbana incende unt. Vltimo vero Augusti die in Hispanorum castra venerunt plura tormenta aenea, cummst umento et magna vi nitrati pulueris. Constituerant quidam Galli equites vrbem clamingredi, vt ibi Ordinibus militarent: sed cum nocte accessissent, conspecti ab Hispanis sunt, qui celeriter iis inuecti tres cepere viuos, caeteris fuga elapsis. Nemo enim iam poterat vrbe exire aur ingredi, nisi cum praesentissimo vitae periculo, quod hostes diligenrissime omnes aditus interclusissent, appositis militibus excubitoribusque.

Videns Arausionensis Princeps, hostem cinxisse non tantum cum exercitu validissimo XXX. millium militum Vrbem, sed et vallo ab omni parce atque munimentis inclusisse, omnem impendit diligentiam, vt vnum aliquem sibi liberum seruaret aditum, vt obsessis alimonia aliaeque res nece ssariae subuehi possent: sed hoc quidem frustra fuit. Tam arcta ensm pressa erat obsidione ciuitas, vt ingrediendi aut exeundi nulli mortalium liceret saluo viuoque: accedente hac ratione, quod militum nu mero Mauritius multo erat inferior, et veteri quodam instiruto non consultum putaret, mactationi ceitissimae obiicere tot pugnatores, quorum ope conseruabatur patria. Hinc in eam potissimum curam incumbebat Mauritius, vt eam quam habebat militum manum conseruaret, cum plerique Veterani essent atque Euocati, ex oppidorum arciumque exciti praesidiis. Constabat enim omnis Mauritij exercitus vix VIII. aut IX. millibus equitum peditumque, non Tyronibus iis quidem, sed veteranis omnibusque in armis exercitatissimis, quos tam immani hominum multitudini obiicere parum boni ducis esse putabat. Prouocauerat eum bis terue Spinola ad subeundam pugnae aleam: sed surdis hac accepiebat Mauritius auribus, subinde Hispanos ad velitationes et leuia praelia prolicere studens, vt in pari aut non multum dissimili pugnantium numero appareret, vtri bello essent meliores. Verum Henricus Bergensis, Magister Equitum Spinolae cum ingenti turma quatuor aut quinque millium equitum per campum oberrans, prohibebat Hollandos, ne consilia sua exsequi possent, nolente confligere acie Arausionensi. Qui desperata prospere agendi occasione, id studuit, vt impediret itinera, ne quid hostili exercitui ex Flandria Brabantiaque subuehi posset. Sed huic quoque rei Spinola iam anteuerterat; quoties enim currus onusti ab illis partibus veniebant, adiungebat iis non pauciores tribus quatuorue millibus equitum, cum duce quodam primario, vt Hollandi eos nisi cum praesentissimo detrimento et cruenta pugna adoriri non potuerint.

Interea consumebatur in oppido alimonia, nec moltum iam supererat obsessis, cum Arausionensis, videns se nihil in vrbem importare posse, lapsus spe, desertisque superioribus consiliis, omnes suas copias conuenire in vnum locum iussit, tamque prope accessit ad Hispanorum munimenta, vt non nisi dimidie Leucae spacio ab illis abesset, ibique castra poneret. In ranta vtriusque Ducis propinquitate misit Spinola ad Mauritium, an vellet secum praelio confligere. Respondit hic, non licere id sibi per Ordinum decretum, neque videri e Reipublicae vsu. Et sane, actum fuisset non de oppido duntaxar quod obsidebatur, sed et de libertate pnouinciarum, si Hollandi aduersum praelium fecissent.

Intellecto Mauritij responso, Spinola, cum videret eum carpendo hostiles copias quotidie, et leuiora committendo praelia, obsessoribus damna inferre, et id vnice moliri, vt commeatum et milites in oppidum importaret: quanquam hocnon videbatur possibile, quod id arctissime clausum et operosissimis ad stuporem operibus cinctum erat: ferendum tamen in tanta propinquitate hostem non esse ratus, statuit eum cum suis loco illo deiicere, quod et postremo fecit, demissis Cataractis, vt impedito aquarum decursu, totus ille ager inundaretur, vsque ad ipsa Castrorum Spinolae munimenta.

Suis se peti videns Arausionensis artibus, celeriter abduxit exercitum, desertis vallo, et aggeribus, quos iacere caeperat ad vitandas aquas, vt ibi consistere et hostem perpetuis molestiis afficere posset.

Omnia igitur sua consilia ab Hispanis euersa videns, nec quicquam obsessis prodesse se posse, reuersus est in Hollandiam, cumque lustrasset exercitum, statuit intra Antuerpiam et Machliniam Vrbes considere, vt impediret commeatus venientes ab illis locis pro obsidentibus. Sed non maiore cum successu id fuit, cum non satis validas haberet copias equestres, et quoties necessaria Hispanicis castris supportabantur, circiter tria millia equitum aduehentibus praesidio essent, exceptis peditibus, qui magno numero ex iis vrbibus sequebantur.

Dum Bredenses arcta obsidione premuntur, detectum fuit audax et maximi momenti Consilium, quod Mauritius animo agitauerat, nec prius deprehensum fuit, quam impeditum. Nouerat praesidium in munitissima Arce Antuerpiensi valde imminutum, quod nemo ab Hollandis quicquam sibi metueret, occupatissimis in soluendos ab obsidione Bredanos, ad quam prope omnis Brabantia concnrrerat. Venit ergo

cum parte equitatus ad Fortalitium Lilloanum, quod Antuerpiensi Ciuitati velut vnguis in vlcere est. Huc ad se vocauit partem praesidiariorum ab Berga supra Somam amnem: cumque circiter tria millia militum collegisset, quod eas copias sufficere ad exequendum suum cosilium arbitraretur, misit eas, vt pontones latos in fossam aqua plenam deponerent, iisque innitentes muris applicarent scalas, atque ita vallum deinde arcem ascensione caperent. Vtebatur ad hanc rem Arausionensis artificibus ingeniosissmis et architectis incredibilis vafritiei, qui talia confecerant ad eam rem insttumenta, vt paria ab vlla hominum memoria visa non fuerint. Mensis erat October, et elegerant insidiarores illi noctem rempestate, ventis vehementibus imbribusque foedam atque violentam, quae quanquam non parum incommodi afferebat iis, hoc tamen praestabat boni, quod fonitu illo tempestatis impediti vigiles, audire tumultuantium Hollandorum strepirum non possent.

Erant in arce non omnino centum milites praesidiarij sub tribuno, qui per eampse noctem morbo sontico concutiebatur: quicquid praeter hos militum ibi fuerat, profectum erat in castra, vt alimoniam eo comitaretur.

Interea dum Artifices illi comminiscuntur exequi quae in mandatis habant, ad occupandam scalis arcem, et rumpendas portas, profectus ipse Arausionensis cum tribus equitum peditumque millibus, captoque inter Antuerpiam et Fortalitium Lilloanum loco, expectabat sollicite, quem machinationes illae essent habiturae successum, iussis copiis suis intento esse animo, vt proficiscerentur sim ul ac primum signum audiuissent. Sequebatur hos milites magnus numerus curruum onustorum alimonia et instrumentis militaribus, quae omnia inferri debuissent, si Arx ista capta fuisset. Currus omnes tectierant pannis albis, qui ingentes Cruces Burgundicas preferebant, vt eo pacto decepti Hispani, si qui forte in eos incidiss ent, ab suis venire arbitrarentur.

Architecti Mauritiani tanta sedulitate et celeritate vsi sunt, vt dicto citius ruperint primam Arcis portam, et iam sibi ad secundam ipsumque murum Castri sibi facerent viam, ad applicandas scalas, et demiserantiam pontones in quam fossa plenam, nec eos quisquam ex omni excubitorum numero exaudiuit, praeter vnum gregarium militem Hispanum, quanquam aliquot stabant in vallo atque muro Arcis. Venti enim et tempestatis vehementia plerosque veluti surdos fecerat, quae eadem ventorum violentia Hollandis causa fuit penitissimae frustrationis. Euersa enim scala quaedam, cum in asseres substrati pontis collapsa magnum edidisset sonitum, vigil ille Hispanus eo audito, ex disciplina militari ter percontatus est, Quis hic hominum? cumque nemo responderet, exploso tormento suo manuario signum dedit adesse hostes. Audito eo interiores vigiliae consurrexere, alij excitauerunt Tribunum, et sic ab omni patte concursum est ad defensionem valli et murorum. Hollandi se deprehensos videntes, quanta potuerunt, receperunt se festinatione, emittentibus in terga fugientium praesidiariis frequentes globos, quibus nonnulli vulnerati sunt, et partim in Fortalitium Lilloanum partim Bergam tanta celeritate euaserunt, vt multos ibi currus machinasque ac scalas deseruerint.

Paulo post excitatis ciuibus, praesidiarij cum magna ciuitatis parte egressi ad persequendos hostes, paucos inuenerunt, qui circa currus et iumenta occupabantur: quae omnia praesidiarij secum in Vrbem detulerunt, inprimis pontes, scalas, aliasque admirabilis structurae machinas, et imposterum maiore diligentia suas obinuere vigilias.

Miles ille Hispanus, cuius vigilantia fregerat ingeniosissimorum hostium conatus, et seruauerat munitissimum Europae castrum, a Senatoribus ex arce in curiam vocatus, regalique luxu exceptus, veltem a Ciuitate dono excepit splendidissimam, qua indutus misius est Bruxellas ad Isabellam Dominam Burgundionum Belgarumque, quae illi amplissima munera cum dedisset, pollicita fuit insuper primi nominis dignitates ac honores militares.

Eluso hoc Hollandorum astu et consilio tota ciuitas Antverpiensis delibuta gaudio, hilaria agitauit, confluentibus viris mulieribusque ad templa, et Deo consuetos pro gratiarum actione cantantibus Hymnos: ipsi vero arci adhuc trecenti milites praesidio impositi sunt, aucto numero tormentorum machinarumve aenearum, ne imposterum tale quid accideret, amissa Arce, qualem vix haberet otus Orbis Christianus praestantiorem. Hac enim si potiti fuissent Hollandi, non solum ceactus fuisset Spinola deserere obsidionem Bredae Vrbis, sed et ipsa Antuerpia atque Bruxellae vrbes cum tota Brabantia sine dubio in Ordinum confoederatorum venissent potestatem.

Et Mauritius quidem ad exercitum se recepit, magna affectus tristitia, quod tanti conatus taminfeliciter cessissent; Architecti vero et artifices plurimum sunt indignati, tot annorum ingeniosas machinationes, laborem et industriam vnius militis vigilantia in nihilum redacta fuisse. Spinolaevero gratissimus fuit eius rei nuncius, qui scripsit obsessis, se posthac asperius multo quam hactenus cum iis acturum, qui quidem obsessi, intellecto exitu infelici machinationum illarum, prope abiecto fuere animo, quod per occupationem illius Arcis certam sperauerant obsidionis solutionem.

Ingressi fuerant vrbem ad primam obsidionis famam quidam adolescentes Galli, nobilibus plerique procreati familiis, vt venirent in partem gloriae si locum tanti momenti defendissent, vtque pugnando in Hispanos, quos

assiduis oppugnationibus tentaturos putabant oppidum, animi sui magnitudinem ostentarent, pro more gentis. Hos vehementer decepit spes lua, cum viderent Spinolam ducere in longum iempus obsidionem decreuisse, neque oppugnationibus sed fame vrbem ad deditionem compellere statuisse, quam longisiimo ac prope incredibili spatio cinxerat vallis, fossis, aggeribusque, cum XXXVIII. munimentis, et omnino omni aditu exituque excluserat, abstinens ab omni oppugnatione et concussione tormentis facta, quamuis vltra centum machinas aeneas in castris haberet. Hiigitur Galli, desperata quae comminus fit pugna, et occasione fortitet faciendi, magna ex parte exiuere oppido, taedio diuturnae obsidionis. Sed ab Hispanis excepti omnes, et in castra Spinolae deducti fuere: qui eos comiter acceptos liberaliter habuit, commodato etia argento quo opus habebant. Neque tamen permisit iis, vt vel in Hollandiam irent, vel in Castra Mauritij, sed pollicitus est, se eos ad Regni Galliae fines vsque deducturum, adiuncta vna atque altera equitum suorum ala praesidij loco, quod sciret, eos non alia de causa Bredam intrasse, quam vt artes belli et tolerandae obsidionis rationem ab Hollandis discerent. Dimissos igitur ab se litteris sua manu subsignatis imstruxit, nec vno comitatis et beneuolentiae genere sibi deuinxit. Praeter hos multi alij coacti egestate et inopia qua premebantur obsessi, in fossas aqua plenasse demiserunt, et deceptis Hispanorum excubitoribus ad castra Principis Arausionensis euaserunt.

Qui postquam omnia fecit, quae excogitari poterant ad importandam in oppidum alimoniam et milites, nec quicquam consiliorum suorum succedere videret, statuerunt Ordines ad exterorum regum Principumque auxilia animum et spem conuertere: accedente cum primis morte Iustini Nassouij, qui frater fuerat Naturalis Mauritij Principis, et Praefectus Bredae oppidi, correptus maligna febre, cuius tanta fuerar violentia, vt exhaustum viribus, rebus humanis exemerit, durante obsidione. Cadauer magnis honoribus atque ceremoniis tumulatum est. Huius morte creuit Hispanis animus, quod nossent eum fuisse virum magni consilij, animi imperterriti: praesidiat iis autem ciuibusque ingentis luctus causa fuit obitus tam praestantis ducis. Defuncto enim hoc milites, quos viuus magna seueritate compescuerat, insolentiores facti sunt, contemta disciplina militari, accedente fame et inopia, quae nihil moderati suadere solet.

Misso igitur Oratore ad Magnae Britanniae regem Ordines, reuocauerunt ei in mentem superiorum temporum promissa, quod pollicitus fuisset consentientibus v niuersae Angliae Ordinibus, se opportuna et robusta laturum Hollandis auxilia, si eos ab hostibus premi contigisset: obsi deri acriter Bredanam vrbem, quam quidem ipse facile feruare posset, misso eo Anglorum exercitu. Quod si ipse fecisset, et hac tam graui sarcina Batauos liberasset, se profecturos vna cum Anglis in Germaniam superiorem, omnibusque viribus daturos operam, vt Palatinatum iniustis possessoribus ercptum Genero ac Nepotibus eius restituerent, idque facturos primo veresequentis anni.

Iidem miserunt ad regem Galliae, petentes, vt memor pristini faederis et inuereratae amicitiae, Gallorum cohortes aliquot in Hollandiam mitteret, quibus ipsi adiuti hosti pares esse possent. Ab hoc vero nihil aliud obtinuerunt, nisi quod Centurionibus quibusdam Batauorum facta est copia conscribendi in Gallia milites voluntarios, suisque addicere stipendiis. Sed et Daniae Regem de auxiliis appellauerunt, et principes quosdam Germaniae e Protestantium numero, a quibus tamen omnibus nihil opis impetrauerunt, adeo, vt omnis spes in subsidto Anglicano consisteret, conscribentein Britannia copias Mansfeldio.

Videntes Regis Hispani Consiliarij apud Bruxellas, Hollandos vndique conquirere exterorum auxilia, vt exercitum conficerent satis validum ad depellendos ab obsidione Hispanos, proposito edicto delectus haberi iusserunt per omnes Inferioris Germaniae Prouincias, quae Regis Hispani agnoscunt imperium, vt peditum quidem conscriberentur millia XV. equitum vero III, vtque Veteranis deductis a praesidiis, ciuibus vel Tyronibus committeretur Vrbium et castrorum custodia. Has copias voluerunt in omnes occasiones intentas esse, vt ad primam hostis irruptionem correptis armis obuiam irent, et a populatione eum arcerent. Tanta autem fuit eorum qui delectus habebant, sedulitas, et populorum in dandis nominibus promptitudo, vt breui tempore XXX. millia coiuerint peditum, equitum vero VIII. quibus in agro oppidisque data sunt diuersoria, vt ad primum signum praesto essent. Praeter has copias venerunt Hispanis auxilio ab Germania peditum millia VI. equitum II. quos e castris Tillij euocatos Bauariae Dux in agrum Lucenburgicum miserat: quo tanto apparatu bellico in suspicionem venerunt vicini principes, vt et ipsi suos vigilare iuberent, et intentis in Hispanos esse animis, quorsum tanta visarmatorum tenderet: sed hic quidem metus vanus fuit, deductis copiis diuisisque et in hyberna collocatis.

Durante obsidione Bredana venit Bruxellas Sigismundus Poloniae Regis filius natu maximus, comitatus quadraginta Polonis, nobilissimis per totum istud regnum prognatis familiis, cum magna insuper sequela curruum ac impedimentorum. Huncaduentare vbi intellexit Isabella Austriaca, imperauit Spinolae, vt ex omni copia fua equestri legeret tria millia, florem totius equitatus, et venienti Principi Polono mitteret obuiam. Paruit hic, misitque equites, qui eum exceperunt apud Mosae Traiectum et Bruxellas vsque deduxerunt. Exceptus hic est

exquisitis honoribus, quibus excipere par erat filium et haeredem potentissimi regis, qui spacio quatuor annorum admirabili successu in acie deleuerat ad CCCC. millia Tartarorum et Turcarum, quos Solymannus in Podoliam miserat: quibus partim caesis partim profligatis, Poloni equites ad LX. Millia penetrauerant vsque ad ipsa Ottomanni castra, qui ea celeritate territus fuerat, vt se Constantinopolim fugienti frmilis receperit.

Ingrediente Vrbem Principe Polono, arinati. stetere ciues Bruxellenses, et tonuerunt horrendum in modum tormenta aenea, quibus honor habitus est Principi, qui in Spinolae aedes deductus ibique hospitari iussus est, Fisco regio sumtus opulentissime suppeditante. Confluxerant ad hanc Vrbem praecipui viri Principes, illustribusque prognati familiis, desertis castris ante Bredam, vt ei haberent honorem, quos omnes excepit humanissime, cum praeter Polonicam linguam loqueretur Latinam Italicamque: fuitque multum temporis insumtum in conuiuia, ludos, festiuitates, decursus equestres et alia laetitiae publicae genera.

Praecipua causa aduentus eius fuerat, vt videret castra Hispanica, quibus cingebatur Bredanum oppidum, operosissima illa quidem et monstrosae amplituidinis.

Bruxellis igitur profectus cum ingenti comitatu virorum Principum nobiliumque, in castra cum venisset, magnifice exceptus est a Marchione Spinola, qui cum VI. millibus equitam in occuisum eius progressus fuerat cum omnibus prope maiorum gentium ductoribus militaribus. Obstupuit Princeps Polonus viso tam operoso castrorum ac munimentorum apparatu, quae quinque milliaria complectebantur, accedente militum numero ad XL. millia, tormentis circiter centum constitutis ad concutiendum oppidum: id autem cum primis miratus est, in tanta variarum gentium confluge omnia recte atque Ordine fieri, seruari dilciplinam militarem, praestari summam obedientiam.

In castris cum aliquandiu fuisset, hospitatus apud Spinolam in domo deliciarum Nassouij, Bruxellas rediit, iisdem prope comitantibus eum, qui proficiscenrem ab vrbe in castra deduxerant.

Interea obsessi facta eruptione proxima munimenta adorti sunt, capto etiam humiliore val. lo et occisis propugnatoribus. At Spinola cum celeriter eo misisset maiores copias, fugere denuo Hollandi coacti sunt, quo in conflictu vtrimque multi cecidere, plures tamen ex oppidanis, quorum multi imbre plumbeo perspersi in Vrbem redire non potuerunt.

At Princeps Polonus cum valde laudasset rationem et institutum bellicum Spinolae, magnasque Isabellae Austriacae pro prestitis sibi honoribus egisset gratias, discessit Bruxellis, splendidisque ornatus muneribus per Germaniam in Italiam profectus est.

Atin Hispania Princeps Neobutgicus cum Madtitum venisset, exceptus est ab eo Rege totaque aula Hispanica iis honoribus, quibus maiores nunquam viderat. Pares vel etiam maiores exhibiti sunt Carolo Archiduci Austriae, Ferdinandi Imperatoris fratri, Ordinis Equestris Teutonici magno magistro: qui tamen subitanea morte in ea vibe extinctus, toti aulae ipsique regi ingentem luctus actristitiae materiam suppeditauit.

Sed nos a rebus exteris ad obsidionem Bredanam reuertamur: quam antequam siniamus, lustremus propius ipsa Hispanica castra, vbi quisque ducum metatus fuerit, deindecaetera dispiciemus.

Igitur Paulus Balioneus Italus cum VI. millibus peditum et mille equitibus, elegit sibi planiciem, quam Belgae Ter Heyden vocant, vbi castra posuit, eaque vallo cinxit atque fossa, adeptus possessio. nem Cataractarum nonnullarum, quibusaquas impedire poterat et inundare regionem, si opus foret. Iohannes Comes Nassouius ex aduerso conse. dit cum suis Legionibus, iuxta Pagum Tetteringum, vbi quaedam munimenta excitauit. Baro Balantsonius ipsum Pagum, quem diximus, occupauit: Brabansonius iuxta eum consedit, occupato Delubro quodam, Sic factum est, vt quicquid intercedit spacij inter pagum Ginnecam et Ter Heyden, totum occupatum fuerit vallo perperuo intercedentibus variis munimentis quadratis, fossis, aggeribus, paludibus, vt ne vnus quidem currus ingredi potuerit, multo minus aliqua militum manus, nisi ruptis aggeribus et pulsis propugnatoribus valli.

Marchio Campolaterrae vallum produxit a Ginneca ad Hagam Pagum, atque inde ad riuulum, qui a Sunderto Pago ad Bredam labitur, vbi Comes Isenburgicus tetendit, perfectis exquisitis munitionibus, excitatoque nouo fortalitio inter Hagam et Bredam, perductoque vallo vsque dum se coniungeret cum Balionaeo, qui ponte strauerat fluuium, qui a muris oppidi vicinum mare petit.

Franciscus de Medina Castrorum Praefectus de nocte praegressus exercitum occupauerat molam aquariam inter Ginnecam et Bredam qua parte poterant obsessi facilime eruptionem facere in castra Spinolae, eamque vallo ac fossa muniuerat. Erant autem hinc mde in castris structi furni, ad coquendos panes, et officinae cereuisiariae, quae sufficerent toti exercitui.

Caeterum Isabella Austriaca cum intellexisset; Principes quosdam exteros, et Respublicas constituisse, totos exercitus in eas inferioris Germaniae prouincias mirtere, quae regi Hispano parent, venturumque certo Mansfeldium cum Anglis, vt vastata Flandria vel Brabantia cogeret Spinolam disce dere ab obsidione: repetiuit Edictum, quod Carolus V. Imperator sanciuerat, vt vniuscuiusque Prouinciae pagi atque villae singulae quaternos mitterent in bellum pedites, sumtibus communitatis: singula autem oppida cerrum pro modo facultatum armarent equitum

numerum; ipsi vero ciues arma caperent ad defensionem murorum. Paruerunt mandato omnes earum Prouinciarum incolae, et agrestes quae habebant in vrbes comportauerunt, vt nihil in agro relictum fuerit, quod depraedari exteri potuerint, ablato eriam frum ento arque alimonia: stantibus insuper in procinctu viginti quinque armatorum millibus, qui venientibus hostibus eorpora sua erant opposituri: eratque inprimis Mansfeldij nomen aliis quidem terrori aliis vero odio ob rapinas, quas exercitus eius paucis annis ante per prouincias Galliae Belgicae fecerat.

Interea multum incommodi accipiebant Hispani in castris, ob anni tempus pluuiis frequentibus madens, solo insuper sua sponte humiliatque paludoso, vt milites atque in primis excubitores vsque ad genua in aquis stare cogerentur, accederet ob nimium madorem morbo, quo vltra decem millia eorum perierunt: quibus necessitarib. ad commiserationem mota Isabella Austriaca, suis sumtibus fieri iussit sedecies mille paria ocrearum, quibus mumre pedes atque crura milites possent, qui iam prope in aquis natabant, parum proficientibus pontibus ligneis asscribusque, quibus humum sterni iusserat Spinola. Eadem misit in castra ingentem vim omnis generis commeatus et alimoniae, inprimis cereuisiae, ab vrbibus, Antuerpia, Burxellis, Machlinia, Louanio, Buscoduco, additis XII. millibus militum, qui omnia deducerent in castra, ne ab Hollandis rapi aut intercipi possent.

Per hosce Dies Mauritius videns promissa auxilia, praesertim quae ab Anglia expectabantur, nimis cunctari, statuit extremum remedium aggredi, et tentare, an sublatis Cataractis immissque aqua marina vniuersa Hispanorum castra aquis obruere atque inundare posset, cui rei destinauerat vltimum Ianuarij diem, quo nouilunium futurum erat. Sed et id consilium effectu caruit, cum aquae tam alte adscendere non possent, solo non adeo humili depressoque, vt est Hollandicum.

Obsessi interim quotidie ad maiorem redigebantur inopiam, deficiente inprimis vino, cereuisia, sale, vt praefectus oppidi statuerit, suos quos habebat milites non diutius affligere et coniumere fame, sed ex temporis difficultate capere consilium, si non mature solueretur obsidio: quaeres quam difficilis factu fuerit, satis a nobis supra ostensum est. Sic tam obsessi quam obsidentes ad perpetienda omnia obfirmauerant animos, nec his deserere nec illis dedere oppidum volentibus, vt obstinatione maiori vix vnquam vllum oppidum obsessum defensumque fuerit.

Postremo tot malis defatigati obsessi aduersae fortunae manus dare coacti sunt, cum ab Arausionensi Principe Praefectus oppidi litteras accepisset, quibus perscriptum erat, frstra esse, quod speret, depelli Hispanos ab obsidione posse: caperet igitur consilium ex praesenti necessitate, et dederet potius oppidum honestissimis quibus posset conditionibus, quam sineret inedia consumi cum ciuibus fidelissimis forissimos milites.

Igitur A. D. V. Iunij mensis anno A N. C. MDCXXV Praefectus oppidi, quem vulgo Gubernatorem vocant, egtessus est cum omni praesidiariorum numero, qui erant, peditum quidem signa XLV. equitum vero II. contra Spinola Marchio ipse cum praecipuis Ordinum ductoribus intrauit oppidum, milites tamen ingredi passus non est, constitutis ad portas excub it oribus, et hoc pacto Breda oppidum velut postliminio in Hispani regis venit potestatem.

Situm est autem istud oppidum in ea Brabantiae parte, quae Campania, vulgo Kempen vocatur; distarque ab Antuerpia Leucis VIII. ab oppido Berga supra Somamfluuium VI. a Monte Gertrudis II. Ager circa id abun dat frumento, partis pascuisque, multis intercedentibus dumetis et tesquis.

Alluunt id duo fluuij, quorum maiori nomen est Merca. Ipsum oppidum elegans est et amaenum, in quo multae sunt domus nobilium, Tem. plum insuper amplum et ornatum valde, quod Nassouij Comites adiunctis aedificiis nonnullis auxerunt, praesertim Sacello, vbi spectatur sepulchrum magnificum Renati principis Cabillonensis. Sub eo crypta est subterranea, in qua conditisunt Priscipi domini siue Barones Bredani. Altius autem inter omnia aedificia caput extollit Palatium, quod Henricus Nassouius struxit, Guilielmi Nassouij, Principis Arausionensis patruus. Palatium hoc Castellum siue Arcem nominare possis, quod vallo cingatur et duplici fossa plena aquis. Est in eo Armamentarium instructissimum omni armorum et machinarum bellicarum genere: foris autem durante obsidione plurima noua excitata sunt munimenta, quibus ipsa vrbs multo firmior quam antefacta est, vt inter munitissimas totuis Orbis Christiani referri mereatur. Denominatur ab hoc oppido vicinus ager, vt appelletur Baronia Bredana, quae satis late patet, complectiturque haec oppid; Steenbergam, Rosendalium, et Osterhudam.

Anno A. N. C. MDXC. egit Philippus Nassouiae Comes nomine Mauritij Principis cum quodam nobili viro Carolo Heraguerio, Cametacense super deditione et occupatione illius vrbis, quam meditabatur Arausionensis Princeps, ope nautarum, qui cespitem fossitium et carbones in eam conuehere solebant. Heraguerius, cum in se suscepisset prouinciam illam, vsus est opera cuiusdam Adriani Bergensis, qui consueuerat cespites alendo igni inferre Arci. Igitur cum imposuissent naui sigillatim in eos vius adornatae LXX milites audacissimos, eosque ab omni parte cespite texissent, adegerunt eam a. d. III. Maij ad Vrbem, cumque leuatae essent Cataractae, penetrauerunt in ipsam vsque arcem. Vndecima hora noctis Heraguerius iussit suos egredi e naui, et auxilio centurionum

Lamberti et Fernesij occupauit arcem, frustra repugnantibus acerrime praesidiariis. Certior hac de re factus Arausionensis in vestigio adsuit, et sine difficultate oppidum quoque sibi subiecit.

Ann A N. C. MCDIX Grobedonquius Praefectus Buscoducensis cepit consilium occupani oppidi Bredani, egitque cum Rupensi, vt acceptis II. millibus Coronatorum sibi traderet Vrbem. Simulauit Rupensis se traditurum eam, inssitque Grobedonquium ad certum diem adesse. Adfuit hic ad condictum cum IV. millibus peditum et XI. signis equitum ante portam. At oppidani facta eruptione in Hispanos, emisisque in eos tormentis elusere consilium Grobedonquij, qui coactus nulla re effecta se recipere discessit, cum oppidani pontem pensilem subito adduxissent.

RESPVBLICA HELVETIORVM SIVE DE PAGIS HELVETIORVM FAEDERATIS.

SVMMA CAPITA.

15 De territorie Abbatis-cellae, et quare it a appelletur, ipsiusque in duodecim partes diuisione.

16 De Vallesanis, qui in superiores et inferiores diuiduntur, et eorundem conuentibus.

18 Quaesit fertilitas Heluetiae. et quibus abundet. Item quis sit prouentus agri Tigurini aliorumque paegorum, et quid illi proferant.

19 De ingenio et moribus veterum Heluetiorum, et de eorundem fortitudine bellica tempore Caesaris.

20 De ingenio Heluetiorum huius aetatis, eorumque procliuitate ad arma et temulentiam.

22 Situs Heluetiaenatura loci munitae, propter Alpes, quae sunt ipsis loco valli et propugnaculi.

23 Respublica Heluetiorum, tribus partibus constans, et quot pagos vnaquaeque contineat.

24 Quando et quomodo Heluetij faedere se sociauerint, et Rempub. suam instituerint.

27 Conuentus Sangalli quatuor supra dictorum pagorum, vim habens legis et faederis.

31 Faedus haereditarium inter Imperatorem Maximilianum, Carolum archiducem Austriae et Heluetios.

37 Qua rdtione Respublicae celebriores, tam veteres quam recentes, suum imperium auxerint et pro. pagarint.

40 Demistura et diuersitate religionis, Heluetiorum, et de turbis in Rhetia et Valle Tellina propterea ortis.

41 De ipsorum faederibus cum Regibus et Rebuspublicis in Europa, et quae officia pro stipendiis, quae accipiunt, praestent.

SErmonem nunc instituimus de pluribus Rebuspublicis, quae faedere inter se iunctae, consiliorum et auxiliorum communicatione longo iam tempore incolumes perstiterunt: adeo vt nullus eas sit ausus aggredi, quin re infecta dilcesserit, et cum damno repulsus fuerit. Etenim Heluetij ram arcto nexu hodieque inter se deuincti sunt, vt Princeps, qui faedus ipsorum dissoluere conetur, quamuis omnes artes adhiberet, oleum et operam per diturus sit. Vt igitur ad rem veniamus, et ordinem propositum persequamur, Heluetia prouincia est Germanie, quae ad Ortum Rhetia, Constantia et parte Sueuiae; ab Occasu Vallesia et Comitatu Burgundiae; a meridie Ducatu Mediolanensi prope Comum; a Septentrione parte Alsatiae terminatur:

quandoquidem Basilea Heluetiae annumeratur, et inter tredecim Pagos refertur, tametsi in Allatia sit sita. Sunt praeterea tres populi faederati Rhetiae, quae olim superior Silesia dicta fuit: deinde Abbatia et vrbs S. Galli, Mulhusium, et Rotuilla: qui foedus cum Heluetiis iunxerunt.

Rhetiae limites sunt, ab Oriente, Comitatus Tirolensis: ab Occidente, Heluetii: a Meridie, Ducatus Mediolanensis, et territorium Bergoinense: a Septentrione ditio Regis Romanorum, quae iurisdictioni ipsorum intermixta est.

His annumerantur septem decuriae Vallesanorum, qui olim Sedunenses dicti fuerunt, et Rhodanum accolunt. Hi ab Oriente conterminos habent Heluetios: ab Occidente, Sabaudiam: a Meridie, Lacum Maiorem, et Pedemontium: ab Aquilone, Lacum Lemanum, et partem Heluetiae. Omnis autem foederatorum regio diuiditur in partes tres, in Heluetiam, Rhetiam et Vallesiam.

Heluetii subiduiduntur (vt antiquiores diuisiones in Ergouiam, Turgouiam, Vchtoniam et alias similes prouincias omittamus) intredecim pagos, Vriam, Suitsium, Vndervvaldiam, Lucernam, Tigurum, Tugium, Glaronam, Bernam, Basileam, Friburgum, Solodurum, Schafhusium, et Abbatis-cellam.

Primus pagus, qui est Vria, nullam vrbem habet: praecipua illius sedes et aliarum caput est Altorfium, qui locus est apertus, et Lucerna mil liati circiter Italico distar. Eius iurisdictio montem S. Gothardi transcendit. Nonnulli perhibent, eum termpore lulii Caesatis Taurum dictum fuisse, et nomen illud inde ortum, quonia Septiuallenses hodie Tauros appellant Vros. Ipse pagus etiamnum caput Tauti in area viridi in suis insignibus gerit. Incolae aiunt, se a gente quadam ethnica ortos, quae nomen Gotorum et Vrorum habuerit, posteaque ad religionem Christianam conuersafuerit. Post multas imperiorum mutationes, haec pars vltimo loco a Germanis auulsa, ad Tigurinos rediit, eo tempore, quo Rom. Imperium translatum fuit ad Germanos, et omnes prouinciae, quae olim Rom. Imperio subiectae fuerant, libertatem recuperarunt, forma Reipub. inter se constituta, nullum superiorem agnoscentes, preterquam Rom. Imperium: vt apparet ex priuilegiis, quae ipsis a Rodolpho Habspurgensi, Rege Romanorum, aliisque Imperatoribus concessa fuerunt: neque vnquam domui Austriacae, vt non nulli volunt, paruerunt: quoniam cum Imperatorex illa familia electus esset, Imperatorem quidem dominum suum agnoscebant, non autem familiae ipsius haeredes.

Hic pagus Vria in decem partes seu ciuitates diuiditur, quas Gnosanrman nias appellant.

Suitsia oppidum est ad ripam lacus Lucernensis situm, a dextra, qua Altorfio Lucernam itur, et nomen suum omnibus Heluetiis impertit. Hoc oppidum conditum fuit ab iis, qui ex regno Sueciae exierant, vt nouas sedes quaererent. Eius nomen toti regioni tributum fuit, vel quia Heluetii primum in Suitsensium territorio pro libertate patriae pugnarunt: vel quia Suitsenses primi expositi fuerunt inuasioni Austriacorum, et trium pagorum, qui foedus initio percusserunt, potentissimi fuerunt: ita vt nomen ipsorum postea ad omnes foederatos transierit.

Suitsiae Vndervvaldia versus Ortum subiacet, et in superiorem atque inferiorem dsuiditur, quam silua Kernovvaldia mediam dissecat: nihilominus totus hic pagus Vndervvaldia, seu silua inferior vocatur.

Lucerna nomen accepit a loco, in quo sita est, qui olim Lucerna nominabatur a turre, in qua noctu lumen accendebatur. Frequentari caepit propter monasterium illic aedificatum a quodam Vincardo, anno DCCCXL. Iuxta illud et illius potissimum causa condita fuit.

Per vrbem fluuius labitur, qui Russius dicitur, et prodit ex magno lacu huius vrbis, quemadmodum Rhenus ex lacu vrbis Constantiae, et Lindmarius ex lacu Tigurino prosilit. Perhunc lacum ad tres pagos Vriam, Suitsiam et Vndervvaldiam itur, ad radicem altissimi montis, qui mons fractus et Mons Pilati appellatur, et originem huic vrbi dedit.

Loca iurisdictioni Lucernatum subiecta sunt Vkenia, Sempachium, Willisouia, Vallis Entlibuchiana, Rotenburgum, Habspurgum, Berona, Chelamtium, Meriscliuandia, Ebicona, Horba et Krientum.

Tigurum vrbs est antiqua, amoeno loco sita, ad extremitatem magni lacus, qui illic desinit, in quem fluuius Limagus prope Glaronam se infundit. Hic lacus vrbem in duas partes diuidit, quarum vna magna, altera parua vrbs appellatur: vna tamen cum altera tribus pontibus admodum iucundis iungitur. Haec vi bs habet sub se praefecturam Kyburgensem, Grinouiensem, Audelfingensem, Glifenensem, Eglisunensem, Regenspergensem, Vadisliuillanam, Wadischouillanam, Lupodunensem, Vinterrurensem et Steinensem: quae duo postrema loca sunt oppida Tigurinorum imperio subiecta.

Tugium vrbs est, a qua paruus quidam tractus nomen accipit, Suitsii rerritorio versus Aquilonem conterminus. Vrbs sita est in margine parui lacus, et sub suo imperio habet oppidum Campium, pagum Andreae, Hunelberegium, Ouacheuillam, Steinhusium S. W olfgangum.

Glarona vallis est prope Limagum fluuium. Non admodum magna est: in longi udinem tria tantum milliaria Germanica pitet, et nomen sortitur a praecipuo huius pagi loco, qui Glarisium seu Glarona appellatur. Tribus locis cingitur altissimis montibus, et a Meridie atque Ortu Rheris; ab Occidente Vriensibus et Suitsensibus confinis est. Huic pago tribuitur Comitatus Hamburensis, et Baronia Humbergensis et Ringenbergensis. Vrbs Glarona imperium tenet in Comitatum Verdenbergensem, quem magistratus pro Repub. emit anno MDXVII.

Zeringae, et Comite Vchtlandiae, qui capto vrso in venatione nomen Bernae ipsi imposuit, quia Bern Germanis vrsum denotat. Haec vrbs est instar peninsulae, quam efficit fluuius Arula, qui ad tria latera eam alluit. In illius extremitate pons est lapideus ea parte, qua vrbs Meridiem respicit. Hic fluuius humili loco ab occidente in orientem labitur, deinde redit, et iactu tormenti in occidentem tendit. Solum huius vrbis continentem tangit, et si isthmus perfoderetur, Berna esset insula.

Versus Meridiem et Septentrionem cliuus est praealtus vsque ad fluuium, qui ad ipsius radices labitur: et versus orientem facilis est ascensus, quo ad summitatem vrbis peruenitur.

Berna sub sua potestate habet vrbem Lausannam, cuius situs est ad mirabilis: nam duos colles oppositos et vallem interiectam occupat. Habet praeterea Berna sub se vallem Haselanam, Vndersevven oppidum, superiorem et inferiorem vallem Simiam, Frutingam, Sanam, Aelenam, Thunium, Lupodunum, Signauiam, Drachsevvaldiam, Brandisium, Sicomisvvaldiam, Burgdorffium, Bireneckam, Landshutum, Arebergam, Nidouiam, Erlachium, Wangenam, Arvvangenam, Arburgum, Biberstenium, Schenckenbergam, Lentzburgum: tum ciuitates liberas, Zoffingam, Arauiam, Bruckiam.

Friburgum monti impositum est, qui duabus rupibus erectis fulcitur: ab altero latere in valle iacet, monrib. non nimium arduis cincta, quorum vnum fluuius mediocris magnitudinis ad infimam partem vrbis praeterla bitur.

Tribunal in rupe pendente situm est. Montes sustinent maenia: quanquam versus Orientem nulla sunt aedificia, praeter turres et munitiones: quaqua versus per vrbem itur, ascendendum aut descendendum est.

Solodurum, quod olim tantum arx erat, ad eam tandem potentiam peruenit, qua nunc pollere cernitur. Vrbs est non contemnenda, quae sub se agros et homines habet. Vrbs est sita in planitie: atque hoc loco S. Vrsus ex legione Thebanorum martyrium subiit, cum LXVI. sociis.

Territorium Schaffhusianum situm est in Germania, ad Rhenum et siluam Hercyniam Il. lud nomen accipit a metropoli, cuius maenia versus Meridiem Rhenus alluit: e regione versus Aquilonem est monticulus: in vrbe complures sunt fontes egregii. Non longe ab eaconspicitur vrbs Badena.

Abbatis-cella nomen estpagi, qui diuiditur in duodecim partes, quas Heluetii Roden appellant.

Sex ciuitates sunt sub ditione Abbatis: aliae sex suam peculiarem iurisdictionem habent.

Numerantur autem in hoc tractu octo paraeciae. nempe, Abbatis-cella, Gays, Vineschen, Trogen, Tuffen, Herisgovv, Hunduil, et paroecia Fossae. Ciuitates extra ditionem Abbatis sunt, Herisgovv, Hunduil, Trogen, Vrneschen, Gays. et Tuffen: in ea sunt Abbatis-ceila, Schvvendy, Bruslisovv, Gontes, Winxelbach, et Haslem.

Vallesani in super iores et inferiores diuiduntur. Hihabitant Cablesii, prope s. Maurinum: illi in valle, quae incipit a monte Furcae, et versus Rhodanum ab Oriente in Occidentem tridui itinere vsque ad S. Mauritium extenditur, cum dinersis minoribus vallib. ab vtroque atere. Clauditur vndique altis montibus, quinquies mille passuum spatio, et amplius. Quibusdam locis tam arcta est, vt vix transitum Rhodano concedat: quem admodum videre est ad S. Mauritium, vbi montes adeo vicini sunt, vt per pontem vnius arcus ab vno ad alterum transire licear.

Praeterea Vallesani diuiduntur et distinguuntur in liberos et subiectos. Liberi subdiuiduntur in septem ciuitates, nempe Sedunum, Sierram, Euquiam, Baroniam, Vespachium, Briquiam, Gomesam. Subiecti diuiduntur in duas praefecturas, S. Mauritii, et Montis Olonis. Fluuius Morsia hos ab illis separat.

Sedunum, vrbs primaria Vallesiae, super gemino monte sita est. Rhodanus, qui eam preter. labitur, oritur ad radicem Montis Fucae, prope montem S. Gothardi, et per supradictam vallem fertur, donec in lacum Lemanum influit, qui Cablesio Geneuam vsque ecto milliarium spatio portigitur. Calesium agro Fossignano confine est.

Rheti habitant in meridionali parte Heluetiae inter Legarum, Aduam, Comitatum Tirolensem et Athesim. Diuiduntur in tres populos foederatos, quorum primi Rheti dicuntur: alteria domo Dei, tertii a iurisdictione seu communitate nomen habent.

Rheti tenent vallem Mesoleam et Calanqua. nam, nec non agrum Rogoretanum et Musocensem, cum septem aliis vallibus trans Alpes, per quas Rhenus et Glenerus labitur.

Domus Dei possidet vrbem Curiam, quae satis elegans est, quamque Lascaris flunius praet erfluit. Agri vicini huic quoque Pago subiecti sunt, cum prius ad Episcopum et Ecclesiam Curiensem pertinerent: adhaec possidet vallem Agnedinam supra et infra, et Bregalliam, quae fere XXV. communitates complectitur. Tertia pars Rhetiae Comitatui Tirolensi contermina est. Rhetiae Vallis Tellina includitur, quae multas habet arces et sedes commodas, in quibus centum hominum millia degunt. Loca praecipua in ea sunt Bormia, Sondria, Tiranum, Posclaua, Morbegna. Vallis Tellina finitima est valli Cla. uennae, in qua est Puirum. Haeduae valles Vicecomitibus, Ducibus Mediolanensibus, a Rhetis ereptae fuerunt: quemadmodum Heluetii multas alias valles cum agro Brisacensi, Locarnensi, Bellinzonae, et Lugnami occuparunt. De his mox vberius agemus, quia hic sedem belli intelligimus esse inter Galliae et Hispaniae Reges, propter inuasionem Vallis Tellinae, quae facta estanno MDCXX.

19 QVALITAS.

Regio Heluetiorum multos montes et valles continet, ex quibus hae vtcunque sunt ferriles: et quamuis illi sint asperi, tamen eorum cacumina non minus virent et iucunda sunt, quam amoenissimi campi. Quapropter incolae pecus magno numero alunt. Abundat autem haec regio cum animalibus mansuetis, tum feris, atque omnigenere carnium. Ob hanc causam multa in ea lacticinia, et magna butyri et caseorum copia reperitur. Aer est bonus et salubris: Solum ab incolis ita excultum est, vt non tantum res ad humanae vitae vsum necessarias, sed etiam delicias ipsis suppeditet. Frumentum magna copia profert: tametsi in multis locis semen frustra terrae mandatetur, nisi ea prius combureretur: sed labor et industria hominum huic incommodo medetur. Multis locis tam generosum vinum crescit, vt Rhenanum cum gustu tum praestantia longe superet. His addenda sunt amoena prata, in quibus greges magno numero pascunt. Alit quoque haec regio multos vrsos, ceruos, damas, capreas, lynces, apros, et alia similia animantia, quae incolae venantur: quibus etiam varia volucrum genera non desunt.

Verum vt aliquid in specie de hac regione referamus, solum circa Tigurum vber admodum est, et vini ac frumenti feracissimum. Vinum tamen plerunque asperum est, nec omnino maturescere potest, propter vicinitatem Alpium. Hoc tamen vinum maturescit, aut saltem mirescit, si aliquot annos seruetur. Lacus Tigurinus innumerabilem piscium multitudinem alit.

Nec minus fertile est solum circa Basileam, quod optimum vinum et magnam frumenti copiam gignit: ita vt incolae vicinis penuria laborantibus alimenta suppeditare possint. In hoc tractu suntlaeta et pinguia pascua.

Territorium Bernense vini et frugun. satis ferax est: Friburgense omnia ncessaria producit, praeter vinum, quod aliunde aduehitur.

Quilacum Lemanum accolunt, aestate nimio aestu, hyeme nimio geluse vri queruntur. Nihilominus lacus et Rhodanus raro glacie adstringitur, neque aestas illic tam ardens est, vtin Gallia vicina.

Solum facile et aptum est ad cultum, et admodum fae cundum. Nam vinum, frumentum, omne genusleguminum, faenum, auenam et hordeum large profert. Fructus ordinarii sunt nuces, poma, pira, diuersorum generum, cerasa Aquitanica, dulcia, acida, mora candida et nigra, castanceae, amygdalae: ficus sunt rariores. Animalia volatilia non magis desunt quam pisces autferae.

Lucernenses plus fere commodi ex lacu vicino, quam solopercipiunt: tametsi florida prata et opima pascua habeant, pecori alendo apta. Haec ora minus aspera est, quam caeterae.

Solum Vriae, Suitsiae et Vndervvaldiae tantum profert, quatum alendis incolis sufficit. Glarona lacticiniis et pecote abundat. Illic inter montium angustias nec serendis agris nec plantandis vineis locus est. Pulchrainibi vi idaria, pomis referta, et amoena prata cernuntur. Vinum et frumentum aliunde illuc infertur. Lacus pilces, montes carnem ferinam suppeditant: volucrum etiam magna copia illic reperitur.

In tractu Vallesano cacumina montium vbique sunt candida, sed ima et valles suauiter virent. Solum tam felix est, modo aliqua cura adhibeatur, vt granata, ficus et mala aurea ferat. Abundat praeterea frugibus, vino, croco et lacticiniis. In montibus vatia animalia nascuntur, inter alia hircus syluestris, qui magnitudin ceruum; pedibus capram; cornibus, qui quotannis ipsi in nodum crescunt, hircum refert. Vbicunque pedem figerepotest, eo ascendit. Mira agilitate ab vno prae cipitio in aliud desilit. In altissimis montium jugis degit, vbi glacies est frigidissima: et deficiente frigore visum amittit. Inter montes valleculae reperiuntur plenae glacie, longo tempore indurata, ita vt a crystallo discerni nequeat: et illa quibusdam locis adeo profunda est, vt aliquando incredibili fragore rumpatur, et hiatum trecentorum pedum, atque amplius, pandat. Illic venatores suas carnes ferinas suspendunt, vt frigore rigentes tanto diutius durent. Inter haec praecipitia sunt venae argenti, quae dam etiam plumbi, aeris, crystalli et agarici. In territorio Sionis repertus fuit anno MDXLIV. fons salis Sunt etiam illic therniae diuersorum generum. et balha admodum salubria. Insuper quidam lapides hic inueniuntur, qui igni admoti ardent.

Rhetia, quamuis magna ex parte sit montosa, tamen plurimas habet valles admodum gratas, quae multa ad hominum vitam necessaria proferunt.

20 MORES ANTIQVI.

Heluetii omni tempore militari virtute excelluerunt, vt liquet ex C. Caesariis commentatiis, cui multum negotii facessiuerunt. Nam cum transitum petiissent, vt per prouinciam Romanorum in Xantonum oram proficiscerentur, et illic sedes figerent, ille ipsos metuens murum exstruxit, quo conatum eorum prohiberet, cum meminisset, L. Cassium Cos. ab ipsis quondam superatum, et exercitum Romanum sub iugum missum fuisse. In colendis agris parum operae ponebant, neque satis alimenti in suo territorio inueniebant, non illius vitio, quod iam fere vbique fertile et vsibus humanis aptum reddiderunt, sed quod illud tunc non excolerent.

Certum quoque est, ipsos tempore Caesaris in pagos fuisse distributos, sicut hodie: sed tunc temporis non nisi quatuor erant, inter quos Tigurinus prin cipatum obtinebat. Heluetii primi fuerunt, qui victoriam de Romanis reportarunt, et vicissim ab illis bello domiti fuerunt. Audaciaipsorum et fiducia, quam in suis armis habebant, ex eo cognoscitur, quod domos suas incenderunt, et solum incultum reliquerunt, cum in animum induxissent, nouas sedes quaerere. Nihilominus in hoc facto magna imprudentia et batbaries elucet. Ingenio non admodum polito erant: attamen tempore Caesaris repertae fuerunt inter ipsos litterae Graece scriptae, et tabulae eadem lingua exaratae, quibus continebatur catalogus eorum, qui sedibus suis egressi, et armis ferendis idonei erant: nec obliti erant numerivxorum et puerorum, qui trecenta sexaginta octo millia hominum complectebatur. Hinc colligitur, eos non vsque adeo barbaros fuisse, sicut habiti fuerunt, sed litteris Graecis deditos, non minus quam Galli. Vernaculam liuguam multi viri docti existimant ipsis peculiarem fuisse, non Germanicam: quae postea corrupta fuerit, quando peregrini ex diuersis locis in Galliam se infuderunt. Si rationes in vtramque partem allegare vellem, tam Lectori quam mihi fastidium parerem. Satis erit curiosos ad eos remisisse, qui integros tractatus de hac quae stione ediderunt, et cum accurate pro et contra disputassent, tantundem profecerunt, ac si nihil hac de rescripsissent: quemadmodum ommbus illis acidit, qui apices argumentorum consectantur, vt coniecturas suas stabiliant.

Non dubium est, quin hi populi magna ex parte Gallorum mores imitati sint, quibus longo tempore annumerati fuerunt. Postea vero haec regio magna multitudine Cimbrorum repleta fuit, qui patriam deserere coacti propter maris inundationem, Germaniam peruagati sunt, et partem Belgicae occuparunt: quae cum tantae multitudini non sufficeret, ad Rhodanum progressi sunt, vbi a Romanis terras, quas colerent, petiuerunt: quae cum ipsis denegatae fuissent, pars eorum in Italiam transcendit, vbi a Romanis caesi fuerunt: pars, quae cis montes mansit, in Heluetia, vbi nunc Suitsia et Vria est, consederunt.

Alii scribunt, tempore Sigisberti regis Sueciae hos populos Septentrionales numero ita abundasse, vt pars eorum nouas sedes quaerere coacta fuerit. Hi, transmisso Rheno, Gallos fuderunt: itaque aliae gentes attonitae legatos adipsos miserunt, a quibus nihil aliud petierunt, quam vt sibi viuere et terram colere sine aliorum damno liceret. Quapropter Heluetii ipsis permiserunt, vt partem interiorem suae regionis habitarent, quae montibus et lacubus plena est. Eam illi cultura fertilem reddiderunt.

Deinde memorant historiae, ad Oceanum Germanicum tres populos habitasse, Saxones, Anglos, et Vietes.

Anglos cum parte Vietum traiecisse in maioris Britanniae eam partem, quae hodie Anglia dicitur, et illic consedisse.

Alteram partem Vietum in Heluetiam migrasse, et illic mansisse, qui postea dicti sint Suithes.

Tandem omnes hae gentes in vnam, moribus permixtis, coaluerunt, de qua non nisis aegre et per coniecturas vana subtilitate multisque scrupulis inuolutas aliquid referre licet.

21 MORES HODIERNI.

Heluetii homines sunt militares, et ad quaeuis incommoda perferenda idonei quoniam in aspera regione nati sunt. Armis dediti sunt, et in bello egregium ordinem obseruant. Thorace ferreo, sarissa, xiphomachaera et pugione delectantur, nec ignari sunt vsus scloppetorum. Mediocris sunt staturae, sed robusti.

Quoniam regio ipsorum non vsque adeo frugibus exuberat, illius defectum sua industria sarciunt. In vestes parum insumunt, nec multum pecuniae pro alimento erogant, excepto pane et vino: caeteris enim, quae habent, acquiescunt, nec appetunt exotica: carne et lacticiniis affatim vescuntur.

Satis ipsis est, si hypocaustum habeant, in quo frigus a corpore defendant: in aedibus ipsorum non magnam supellectilem inuenias: in conuersatione sunt inciuiles, duri, agrestes et moribus impolitis.

Caeterum supra modum bibaces sunt, et integros dies ac noctes potando consumunt: qui furor et faeditas vsque adeo apud ipsos inualuit, vt nihil cum eis agere nec amicitiam contrahere possis, nisi largiter bibendo, et qui crateres strenue exhaurinunt, ac vino se ingurgitant, pro viris integris habentur, et iis praeferuntur, qui crapulam corpori et animo noxiam auersantur. Neque hic furor ipsorum consistit, sicut in Flandria, et toto Belgio: sed si quis recuset, vino se mergere, ei pugionem statim iugulo admouebunt, et quod in ipso laudem merebatur, rixae argumentum suppeditat. Interim fatendum est; ipsos esse prudentes et circumspectos, quoniam libertatem suam tanto rempore tueri, et pacem inter se colere potuerunt, tametsi religione discrepent. Praeterea ita se gerunt, vt summi Principes Europae faedus cum ipsis percutere studeant, et quotannis magnam ipsis pecuniae summam numerent.

Quod ad litteras attinet, quamuis celebres habeant Academias, tamen non tanto studio, quanto alii, illis incumbunt: nam arma magis appetunt. Equidem non nego, fuisse inter ipsos; et adhuc esse viros doctrina praestantes: sed horum numerus exiguus est, et de plerorumque moribus et consuetudine nunc verba facio. Ingenium quoque ipsorum non valde subtile est, et aliquid crassitiei ex montiom asperitate trahitt sed quando in aliquam rem sunt intenti, eam

optime capiunt, tametsi labot et studium ipsis adhibendum sit. Pauci sunt, qui solum mutant, quibus non aliquid ex patriis moribus adhaereat: imo gentis suae consuetudinem in vestibus et aliis rebus affectare videntur. Qui vero ex ipsis peregrinati, et in exteris regionibus versati sunt, alios calliditate superant, et difficilius decipi possunt, quam quisquam caeterarum nationum, quae astutissimae habentur.

22 OPES.

In Heluetia non sunt quaerendae opes Babyloniae, nec Arabum diuitiae: has enim regionis situs et qualitas negat, quae eiusmodi est, vt multum praestet, quod incolas suos alat. Quod si is luxus inter ipsos esset, quemadmodum apud alias gentes, mox extrema inopia et paupertate conflictarentur. Sed magnum ipsis vectigal est parsimonia: et argentum, quod a vicinis Principibus accipiunt, facit, vt in re sint lautiori, quam sifaedera ipsorum non tam care emerentur. Fateor quidem, magnas saepe sum mas ipsis deberi: nihilominus illae tandem ipsis penduntur: atque ipsi pueri, qui ignari sunt eius, quod ipsis datur, ab exteris Principibus stipendium acciplunt. Nam Principes summa ope nituntu, vt hanc gentem sibi obnoxiam reddant atque retineant. Sed vt aliquid dicam de eo, ex quo commodum capere possunt, quoniam de qualitate regionis supra obiter tantum aliquid dixi, rem saepe faciunt ex pecore, quod alunt, et ex pascuis, quae habent. Tiguri tanta frumenti copia venditur, vt res paene fidem superet. Basilea a mercatoribus multum frequentatur, et Rhenus eam alluens magnas ipsi commoditates et grande emolumentum affert. Multi libri in hac vrbe excusi per totam Europam distrahuntur, vnde ad incolas quaestus redit vberrimus. Lucernae deponuntur merces, quae ex Comitatu Burgundiae, et regionibus vicinis in Italiam, et ex Italia in alias regiones transuehuntur. Nam illac iter est in Italiam per montem S. Gothardi. et merces, quae veniunt ex Italia, per lacum et flouium Russum in Rhenum, atque inde in mare deuehuntur. Tantae tamen ipsorum opes non sunt, vt magni faciendae videantur: quapropter illis relictis, potentiam ipsorum considerabimus.

POTENTIA.

Heluetia Alpibus vndique ita clauditur, et incolae in tuenda libertate tam animosi atque obstinati sunt, et qui eos inuaserunt, illis tam infeliciter res cessit, vt nullus sit Princeps in Europa, qui bellum ipsis inferre, et loca, in quibus habitant, adoriri et oppugnare ausit. Ac licet regio illa occuparetur, parum emolumenti victori afferret: adeo vt ex bello contra ipsos suscepto plus damni quam commodi exspectandum sit. Adhaec tam arcto inter se vinculo coniuncti et colligati sunt, vt difficulter subigi, et integra de ipsis victoria reportari possit. Habent etiam vrbes quasdam et loca munita, quibus non deest apparatus ad bellum necessarius. Ad diuturnam obsidionem sustinen dam, et quaeuis incommoda perferenda apti sunt: sed ad oppugnandum et in ruinam prono capite enitendum non valent.

Si quis ipsos in eorum regione aggrederetur, exercitum quamprimum colligerent, et pugnam, si possent committerent: quemadmodum saepe fecerunt cum suo commodo. Nec spes vlla est illos debellandi, quoniam si ab initio, et cum nondum omnes faedere iuncti essent, exigua eorum manus numerosos exercitus fudit: quis hodie integram gentem non reformidaret, quae nescit fugere, et ignauiam magis auersatur quam mortem.

23 REGIMEN.

Peruenimus iam ad praecipuam Status Reipub. Heluetiorum partem, quae est ipsorum regimen. Illud igitur speciatim considerabimus, et particulatim enucleabimus. Heluetia diuiditur in quatuor partes, quas ipsi Germanico vocabulo gouias, hoc est, territoria appellant. Hae quatuor partes sunt, Territorium Tigurinum, Auentici, Argouiae et Turgouiae. Respub. autem tribus parribus constat. In prima sunt tredecim pagi, quia Germanis tredecim loca vocantur. Hi soli inter omnes foederatos potestatem habent de omnibus rebus ad Rempub. pertinentibus in publicis conuentibus deliberandi, et sua suffragia ferunt, omniumque commodorum et incommodorum faederis sunt participes. In secunda numerantur Abbas et vrbs S. Galli, Vallesani, Rotuissa, Mulhusium et Biela. Ad tertiam referuntur loca, quae in potestatem huius Reipub. seu sponte, seu vi armorum venerunt: vt Turgouia, quae fuit redacta sub imperium Heluetiorum, anno MCCCCLX. Badena (quae alia est abea, quam Marchiones Badenses tenent) subacta anno MCCCCXV. quae octo primis pagis paret: Rhegustum, captum anno MDXIII. quod tredecim pagis subest: Sarungana, vendita anno MCCCCLXXXIII. a Comite Georgio Wirtembergico, septem primis pagis, qui illud tenent: Liberae prouinicae occupatae anno MCCCCXV. auctoritatem septem primorum pagorum agnoscunt: Luganum, Locarnum, Mendresium, Vallis Madia, liberalitate Maximiliani Francisci Sforciae, Ducis Mediolanensis, Heluetiis donata fuerunt, anno MDXIII. Haecloca omnibus pagis sunt subiecta, excepta Abbatis cella. Bilitonum et Bellizona sunt in fide et clientela trium primotum pagorum.

Sed vt sciamus, quo pacto Heluetii faedus inter se iniuerint, et in vnam Rempub. tam

formidabilem coaluerint, tenendum est, quod post varias dominii mutationes, Vrienses, Suitsenses et Vndervvaldenses tandem im libertatem se vindicarint, adeo vt nullum superiorem agnoscerent, praeterquam Rom. Imperium: sicut apparet ex priuilegiis, quae Rodolphus Habspurgensis, Rex Romanorum, qui regnauit anno MCCXCI. et alii Imperatores, qui eum sequuti sunt, ipsis concesserunt. Atque hi populi nunquam fuerunt subiecti domui Austriacae, sicut nonnulli existimant: sed cum Austriaci Imperium tenerent, Imperatori electo, non autem successoribus domus Austriacae parebant.

Itaque cum eam libertatem haberent, Imperatores praefectos Germanos ipsis miserunt, qui regimine et administratione Reipub. ipsis relicta, ius tantum dicere debebant. Horum nonnulli propter insolentiam pulsi, alii occisio fuerunt, quoniam multa saepe turpiter et nequiter patrabant: quemadmodum vnus ex praefectis Vndervvaldiae, qui cum vellet, vt vnus ex incolis iugo boum alligaretur, et ille iugum istud subire nollet, mandauit, vt vi iugo subderetur. Illo autem aufugiente, praefectus, iratus, patrem ipsius exoculandum curauit.

In eadem valle alio tempore accidit, vt praefectus mulierem, absente marito, iuberet sibî calidum balneum parare, et illud secum ingredi: quae cum istud facere distulisset vsque ad reditum mariti, ille excandescens, ictu securis eam necauit.

Praeterea praefectus Suitsiae et Vriae, amenti petulantia motus, baculum erexit, cui pileum imposuit, iussit que, vt omnes, qui illac transitent, pileo suo honorem exhiberent. Quod cum Wilhelmus quidam Tellius facere detrectaret, praefectus ipsum accersitum iussit, vt ictu arcubalistae pomum ex capite filii decuteret. Cum hoc quoque compluribus diebus facere recusasset, tandem importunis praefecti mandatis adactus paruit, et diuina fauente gratia, pomum capiti filii sui impositum emissa sagitta tetigit, filio illaeso. Praefectus videns, ipsum duas sagittas attulisse, quaesiuit ex ipso, quorsum alteram sagittam assumsisset: cui Tellius respondit, si primo ictu aberrasset, et filium laesisset, se alteram sagittam in ipsum praefectum missurum fuisse. Praefectus, his auditis, eum comprehendi iussit: cumque eum cymbae imposuisset, vt eum in quoddam suum palatium inter Vriam et Brucham duceret, ille ex cymba euasit, et per montes, qui sunt circum lacum vagatus est, vindictam animo meditans.

Populiharum trium vallium nequitiam istam et alias similes indigne ferentes, praefectum suum abegerunt, et se in libertatem asseruerunt, ita vt Imperatores postea iudices tantum ciuiles ipsis mitterent, quos non aliunde, quam ex ipsorum territorio eligebant.

Anno MDXIV. Imperio factionibus scisso, quoniam pars Electorum Ludouicum Bauarum, alii Fridericum Archiducem Austriae elegerant, qui duo de Imperio contendebant: Hae valles noluerunt Imperatorem agnoscere Fridericum, propterea quod pauciora habuisset suffragia. Quapropter ille bellum ipsis intulit, misso Leopoldo, filio suo, vt territorium Suitsense inuaderet, cum certo statueret, Ludouicum ipsis opem ferre non posse.

Leopoldus igitur cam numeroso exercitu in territorium Suitsense ingressus, quod vndique aquis et montibus cingitur, cum Margutenam venisset, a tribus pagis, Suitsensi, Vriensi et Vndervvaldensi caesus fuit, plurimum ipsis opitulante regionis angustia, et anni tempestate, quia omnes viae glacie obtectae erant, ita vt equitatus in illa pugna inutilis esset: cumque Heluetii solummodo lapides ex montib. in equites coniicerent, illi metuattoniti vltro in lacum se praecipitabant.

Eodem tempore Comes stamburgius, qui Veldanae versus Vndervvaldiam habitabat, iussu Friderici, hostres pagos inuasit: verum illi faucibus occlusis eum transitu prohibuerunt: atque hoc modo hostes suos, nullis viribus externis adinti, repulerunt.

Cum hoc bellum duobus integris annis sustinuissent, tandem ad maiorem securitatem et tranquillitatem, societatem coire atque icto foedere confirmare decreuerunt, quod fuit appellatum foedus trium pagorum. Illius haec fuerunt capita.

In nomine Dei, etc. Cum memoria hominum fluxa sit et debilis, acres praeteritas facile obliuioni tradat: vtile admodum et necessarium est, vt quae pacem, quietem, commodum et honorem afferunt, litteris consiguentur.

Ob eam cansam nos populares Vrienses, Suitsenses et Vndervvaldenses notum facimus omnibus, qui has legent, aut legiaudient, quod vt difficultatibus et aduersitatibus temporum mederemur, et pacem atque concordiam inter nos melius colere, vitamque et fortunas nostras facilius tueri ac defendere possemus, stabilis et perpetui iuramenti vinculo nos obstein. ximus, ac mutuo fidem dedimus, nos nobis corpore, facultatibus, propriis sumptibus, in et extra nostrum territorium, opem et auxilium laturos, contra omnes, qui alicui nostrum iniuriam in corpore aut facultatibus inferent, aut inferre volent, ita vt aliquis nostrum damnum inde accipiat: cui pro virili succurremus, et iniuriam et damnum quacunque ratione ipsi satciendum curabimus.

Deinde hoc foedere inter nos conuenit, nullum ex nostris territoriis aut pagis, multo minus vllum ex nobis priuatim dominium aliquod sibi vindicaturum, aut dominum recepturum, sine voluntate et consilio aliorum: sed vnumquemque (siue sit mas aut foemina) vero suo domino aut Senatui in iis, quae ipsi ptaestare

tenetur, quaeque honesta sunt, obsequentem fore: non autem iis dominis, qui aliquod ex nost is territoriis armata manu occupare, nosque ad res iniustas adigere volent: quandoquidem nullum ipsis officium praestandum est, quamdin inimicitiae, et dissensiones illis cum dominis no stris intercedunt.

Cautum etiam fuit, ne vllus ex nostris Pagis aut nobiscum faederatis peregrino, caeteris pagis et faederatis inconsultis, auxilium ferat.

Nullus faederatorum cum peregrinis tractabit, aliis insciis et non consentientibus, quamdiu Pagi non erunt externo dominio subiecti. Si quis vllum ex pagis prodat, et in potestatem alterius tradat, aut aliquid eorum, quae suprascripta sunt, non obseruet, pro proditore et nullius fidei homine habebitur, eoque pagis tradito bona ipsius fisco addicentur.

Adhaec pacti sumus, ne quis ex nobis ferat aut sibi sumat vllum iudicem, qui emit argento officia, aut alia bona, nisi sit ex popularibus.

Si quod dissidium aut bellum inter faederatos oriatur, meliores et sapientiores illud sopient, et amice component. Si vna ex partibus contradicat, reliqui faederati alteram sumptibus contradicentium iuuabunt. Si quis ex foederatis alterum occidat, capite plectetur, nisi possit probare (quod ipsi facere licebit) caedem a se factam, vt se defenderet. Si homicida aufugiat, is, qui eum hospitio excipiet aut defendet in hac regione, proscriberetur, neque ipsi in hanc regionem redite licebit, nisi communi omnium pagorum consensu.

Si quis ex faederatis iniiciat ignem aedibus alterius, nunquam ipsi in hanc regionem redire licebit: et qui ipsum hospitio excipiet, aut tuebitur, damnum parti offensae et querelam instituenti sarcire tenebitur.

Alter ab altero pignus non capiet, nisi certitudinis causa, et permittente Iudice. Vnusquisque suo Iudici obtemperabit, et se ipsi sister, quando opus erit.

Si quis se oppo nat Iudici, nec ipsi morem gerat, aut sua inobedientia alicui ex faederatis noceat, foederati eum compellent, vt damnum sarciat.

Vt autem hoc fae dus et capitulatio omnesque ipsius clausulae perpetuo firmae maneant et obseruentur, nos populares Vrienses, Suitsenses et Vndervvaldenses nostra his sigilla apposuimus. Actum Badenae, anno MCCCXXV. primo die Martis post festum S. Nicolai. Eodem anno omnia priuilegiaipsis confirmata fuerunt a supradicto Imperatore Ludouico.

Dissidio in Imperio composito, quidam alii pagi saeuitia suorum praesidum moti, et dulcedine libertat is illecti, in societatem faederis cum tribus supradictis venire voluerunt. Lucerna prima huic fae deri adscripta fuit, anno MCCCXX XII. deinde Tigurum, anno MCCCLI. et sequenti anno Tugium, Glarona atque alii. Pactum faederis quatuor pagorum (omissis illis, quae supra narrauimus) tale fuit.

Nos Senatus, Consiliatii et ciues vrbis Lucernae, nosque populares Vriae, Suitsiae et Vndervvaldiae, notum facimus omnibus, qui has legent aut legraudient, quod vt vitam nostram tanto facilius defenderemus, inuicem nobis promisimus, nos nobis mutuo auxilium laturos et consulturos in omnibus rebus infra scriptis, et aliis honestati et aequitati consentaneis. Nos Lucernates, Vrienses, Suitsenses et Vndervvaldenses nobis reseruauimus Imperatorem, Dominum nostrum, et Imperium Romanum, quaeque ipsi praestare tenemur: sicut ab omni aeuo sacere consueuimus. Praeterea nos Lucernates reseruauimus vrbem nostram, Senatores et omnes ipsorum dignitates, ac laudabiles consuetudines inter ciues et peregrinos: sicut factum est a nostris maioribus.

Nos supradicti nobis praeterea particulate ius reseruamus in nostris finibus et limitibus. secundum nostra statuta et legitimo vsu receptam consuetudinem, prout nostri maioresantehac fecerunt.

Nos ciues Lucernates acquiescemus istis iuribus erga tres pagos, sicut supra est commemoratum.

Nos supradicti ciues Vrienses, Suitsenses et Vndervvaldenses Lucernatibus satisfaciemus. vt supra dictum est: sed si accideret (quod Deus prohibeat) vt vllus nostrum intra aut extra ius in alium vsurpare, et ei iniuriam aut damnum infeire vellen tunc pars offensa bona frde considerabit, an iniuria hoc damnum ipsi illatum fuerit, et alteram eius certiorem facret: atque ambae cum vrbe Lucerna contra eos, a quibus orta est iniuria, et contra quoscunque corpore et facultatibus sibi mutuo opem ferent.

Nos ciues nostris sumptibus auxilium feremus supradactis pagis, contraque nos supradicti pagi auxilium feremus nostris sumptibus ciuibus Lucernatibus, idque bona et integra fide absque contradictione.

Si casu aliquo sinistro dissidium inter nos supradictos oriatur, ex melioribus et sapientioribus quidam eligentur, qui dissidium illud amice componat: cui compositioni si vna pars reluctetur, caeteri faederati alteram sumptibus contumacis iuuabunt.

Si dissensiones inter tres pagos nascantur. et duo inter se consentiant, nos supradicti ciues Lucernates operam dabimus, vt tertius in pristinam concordiam cum duobus reducatur, et ille voluntati eorum se accommodet, si nos modo dicti ciues

Praeterea inter nos conuenit, vt supradicti ciues pro supradictis popularibus Vriensibus, Suitsensibus et Vndervvaldensibus, atque hi vicissim pro ciuibus Lucerantibus fideiubere possint, et vt nullus nostrum foedus ineat aut paciscatur cum alio quoquam, intra aut extra hanc prouinciam, nisi consciis et consentientibus caeteris omnibus foederatis.

Nullus pignus ab altero capiet, nisi propter conductionem aut locationem: nequehoc fiet, nisi legitima sententia interueniat.

Qui ex supradictis faederatis contra iudicium contestabitur, aut contumacem se praebebit, si haec contumacia aliquid detrimenti vni ex faederatis afferat, is damnum sarcire tenebitur.

Si quis faederatorum crimen admittat, propter quod ex suo territorio proscribatur, et haec proscriptio litteris publicis et sigillo illius loci, ex quo proscriptus est, aut vrbis Lucernae, aliis faederatis significetur, idem ex aliis quoque territoriis eodem modo proscribetur: et si quis ipsum foueat, et cibum ac potum subministret, eo cognito, ille eandem paenam, quam alter incurret: nequa quam tamen capitali supplicio afficietur.

Insuper vananimi consensu decreuimus, vt quicunque ex faederatis omnia, quae supra dicta sunt, imo singula quaeque et particularia, quae his continentur, non obseruabit, pro homine vano et nullius fidei hab eatur. Atque vt haec omnia, quemadmodum inter nos conuenta, et expressis verbis consignata fuerunt, a nobis omnibus et singulis sancte atque inurolate obseruentur: nos supradictus Senatus, Consilium et ciues Lucernates his praesentibus sigillum nostrum commune et speciale vniuscuiusque pagi apponi curauimus, in fidem omnium suprascriptorum, quae facta et transacta sunt prima die Sabbati ante Martinalia, anno MCCCXXXII.

25 CONVENIVS HABITVS SANTGALLI inter quatuor pagos, vim habens Legis et Faederis.

NOs Senatus, et Centumuiri, qui magnus Senatus appellatur, vrbis Lucernae: et nos Praetores, Senatus, populares et omnes communitates trium pagorum, Vriae, Suitsiae et Vndervvaldiae, supra et infra Siluam, hisce declaramus, quod inter nos tres pagos et alteram partem controuersia orta est, quoniam secundum tenorem articuli nostri faederis, qui loquitur de voluntate et consensu, siue de iure, actione et sententialata, quocunque modo idfactum aut tractum fuerit, postulatur, vt quot homines nos Lucernates praesidio alicui imponemus, aut ad negotium aliquod adhibebimus, totidem singu. litres pagi subministrare teneantur.

Quod nobis Lucernatibus visum fuit intquum, indecorum et iniustum: cumque haec verba non plenius explicata fuissent in faedere perpetuo, quoniam horum auxiliorum nobis in mentem non venerat: propterea in hoc conuen. tu communi consensu et maturo consilio inter nos conuenit, vt quoad huncatticulum nos Lucernates tot homines adhibeamus, quot nos supradicti pagi, Vrienses, Suitsenses et Vndervvaldenses: et omnes tres simul omnem litem et causam, quae incidet, decidamus, et vtriusque partis parsu potestas et auctoritas. Tum si quaedam dissensiones inter nos tres pagos existeret, et opus esset, vt tenor huius Faederis proponeretur et explicaretur, propter haec verba, voluntas, consensus, ius: omnis haec controuetsia paribusanxiliis, vt dictum est, terminabitur.

Et si huiusmodi dissidia et controuersiae inter nos Lucernates et aliquem ex pagis intertienirent, quotiescunque de officio duarum partium agetur, illa aequali auxilio, vt supra dictum est, dirimentur.

Atque vt haec, quae supra commemorata sunt, perpetuo durent, iureiurando ea firmauimus, et nos nostrosque successores ad ea inuiolabiliter obseruanda obstrinximus. Quapropter illa obsignauimus sigillo tam Lucernae, quam trium pagorum, et nostri territorii: et quatuor exemplaria prorsus conformia et cum iisdem sigillis expediri curanimus: ex quibus nos Vrienses vnum, Suitsenses alterum, et Vndervvaldenses tertium accepimus, omnia vnius eiusdemque formae. Actum prima die Mercurii ante Dorninicam Palmarum, an. MCCCCLXXXI.

26 FOEDVS TIGVRINORVM CVM QVAtuor Pagis.

Nos Consules, Senatus et communes ciues Tiguri, Lucernae, Vriae, Suitsiae et Vndervvaldiae, notum facimus omnibus, etc. quod bono consilio et matura deliberatione, propter firmam pacem et defensionem nostrarum facultatum et personarum, omniumque nostrarum ciuitatum ac totius nostri territorii, et propter commune bonum atque emolumentum, conuentu habito, approbauimus et sancte iurauimus coram Deo et ipsius Sanctis, tam pro nobis, quam pro nostris successonbus, quos in perpetuum volumus comprehendi nostro faedere, praecipue vt habeamus et obseruemus perpetuam faederationem, quae olim fuit et deinceps erit sine macula, bona, firma, stabili et perpetua fide.

Et quoniam fes humanae obnoxiae sunt obliuioni, et cursus huius mundi voluitur et transit, omniaque mutantur: propterea nos supra dictae ciuitates et communitates nobis mutuo damus hanc fidem perpetuam, et hoc clarum testimonium,

litteris et scriptis: ita vt parati esse debeamus ad opem nobis mutuo ferendam sine vlla contradictione, quantum in nobis et facultatius nostris situm erit, contra omnes, qui vt am nostram, fortunas et honorem laedere, nobis vim inferre, et sine causa inuadere, aut quenquam eorum, qui prinilegiis gaudent, mol stia assicere vellent, qui nimirum hoc foedere nunc comprehenduntur, aut deinceps in illud recipientur, intra limites infra scriptos:

Primo vbi Arola nascitur, qui locus appellatur Grialel, et inde inferius versus Bernam, atque vbi Arola in RHenum labitur: inde vbi Rhenus oritur, et ab hoc ponte per Rhetiam vsque ad castellum Reingemburgum: inde trans montem S. Gothardi vsque ad montem Platierum, et inde vsque ad Torselum, rurususque vsque ad Crineselam, vbi Arola suam scaturiginem habet.

Sed si intra hos limites aliquis hoc faedere comprehensus danino quocunque afficeretur, siue in bonis, siue in sua persona: tunc Senatus et communitas ciuitatis aut territorii, cui damnum illatum fuerit, sub sua fide cognoscet de damno: cumque Senatus et ista communitas, aut maxima pars ciuitatis aut territorii, quod damnum accepit, iudicauerit, quo auxilio opus sit, istius negotii causa, de eo caeteras ciuitates et communitares hoc faedere comprehensas certiores faciet.

Quo facto, per Cursorem aut per litteras Senatus aut illius ciuitatis seu territorii Senatoribus trium pagorum absque mora significabitur, vt rem ad ciuitates deferant, quae illico sub sua fide paratae esse debebunt cum omnieo, quo opus erit adauxilium ferendum iis, qui damno fuerint affecti.

Neque vllus nostrum exsupradictis pagis cum quoquam hoc faedere complehenso aget, neque verbo aut facto quid quam molietur. quo hoc auxilium possit impediri, tardatiaut amandari.

Praeterea vnaquaeque ciuitasant territorium hoc auxilium suis sumptibus absque haesitatione Iubministrabit.

Si quis hoc faedere comprehensus damno afficeretur, ita vt quamprimum opus esset auxilio, nostrum erit prompte exomnib. locis ipsi succurrete, ita vt damnum absque mora sarciatur aut vindicetur.

Sed si negotium tanti momenti sit, vt conuentum indicere oporteat, et interea accideret, vt vna ex ciuitatibus hoc faedere comprehensis auxilio indigeret: confestim habendus erit conuentus in domo Dei Abbatiae S. Mariae, et deliberandum, quid facto opus sit, vt au xilium iis, qui illud petiuerunt, prompte submittatur.

Si qua ciuitas obsidione cingatur, stipendium dandum erit iis, qui illi opem tulerunt, aut quos auxilii causa receperunt: et hi sumptus fient propter obsidionem illius ciuitatis.

si quis sine causa alteri hoc faedere comprehenso, etiamsi extra supradictos limites domicilium habeat, damnum inferat, querela de eo, qui damnum intulit: aut pigneratione vsus est, delata, si ille in manus faederatorum veniat, tum ipse tum ii, qui eum iuuabunt, et eorum bona pig oris loco capientur, et sequestro dabuntur, ac damnum quamprimum sarcire cogentur.

Si eueniat, vt nobis Tigutinis aliqua controuersia sit cum faederatis nostris Lucerntibus, Vriensibus, Suitsensibus, et Vndervvaldensi bus, aut aliquo priuato (quod Deus prohibeat) ob e m causam ad comitia in domo Dei veniemus, et vrbs Lucerna ac tres pagi simul, aut priuatus, cui controuersia cum nobis Tigurinis intercedet, duos viros probos eligent, et nos duos alios eligemus: et hiquatuor iurabunt coram Deo et sanctis ipsius, se hanc canlam quamprimum vel per amicam compositionem vel per udicium expedituros: et quod ab his quatuor, aut malori eorum parte statuerur, sine cunctatione aut tergiuersatione ab vtraque parte obseruabitur.

Sed si quatuor ist, qui huius controuer siae dirimendae causa electi fuerunt, pari sententiarum numero diuidantur, aut illi inter se dissideant, tunc sub ea fide, quam iurarunt, vnum ex faederatis eligent, et sibi adsciscent, quem constabit medium in hac causa, nec magis vni quam alteriparti addictum esse. Quem autem elegerint, eiab hac vrbe aut hoc territorio mandabitur, vt huic negotio vna cum quatuor aliis incumbat, et per fidem suam, quantum inipso est, operam det, vt controuersia illa cito dirimatur. De pecunia, quae debetur, vnusquisque aget, et ius suum persequetur in ea vrbe aut territorio, vbi reus habitat, et illic sub fide negotium illud prompte decidetur atque expedietur.

Nullus eorum, qui hoc foedere comprehenduntur, alterius bonis manum iniiciet, aut ea sequestrabit, nisi creditori non satis idoneae cautum fuerit: a nullo etiam faederatorum propter alium quacunque de causa pignus capietur.

Si quis hoc faedere comprehensus committat delictum, cuius causa ex suo territorio proscribatur, et haec proscriptio appensis sigillis alteri territorio significetur: is, qui proscriptum hospitio excipiet, aut ei cibum et potum praebebit, si id palam fiat, eandem paenam incurret, nequaquam tamen de vita periclitabitur.

Praeterea cauimus pro nobis omnibus simul, aut pro aliqua nostrarum ciuitatum et ditionum particularium, qui faedus cum aliquo Principe aut cinitate percutere volent, ne id ipsis liceat: sed hoc faedus inter vtramque partem erit perpetuum, stabile et firmum, et omnia his litteris contenta et declarata seruare tenebimur.

Insuper expresse decretum et declaratum fuit, si quis Dominum Rodolphum, Bruirenum Equitem, qui iam Consulem agit, et Senatores huius vrbis, hoc faedere comprehensos, in ipsorum iudiciis et

legibus turbare, aut ipsis molestiam exhibere vellet: quando nos supradicti Lucernates, Vrienses, Suitsenses et Vndervvaldenses de ea re per Consulem aut Senatorem Tigurinum certiores facti erimus, tunc per nostram fidem parati erimus ipsis opem ferre, ita vt Consuli, Senatoribus et Tribunis ipsorum potestas, leges et iudicia salua maneant.

Nos supradicti Tigurini, Lucernates, Vrienses, Suitsenses et Vndervvaldenses nobis in hoc foedere reseruauimus [reading uncertain: print faded] Dominum nostrum Regem, et S. Imperium, et id, ad quod ab omni antiquitate et bona consuetudine obstricti sumus.

Praeterea nos Tigurini nobis reseruauimus nostras considerationes, foederationes et approbationes ante hoc foedus a nobis factas.

Nos supradicti Lucernates, Vrienses, Suitsenses et Vndevvaldenses nobis reseruauimus faedera et pacta internos inita, quibus hoc faedere nihil derogatum volumus.

Inprimis autem sciendum est, nos clare sanxisse, vt ii, qui sunt in hoc foedere, suam libertatem, iura et bonas consuetudines sicut hactenus, retineant: ita tamen vt alter alterinullam molestiam ut impedimentum afferat.

Adhaec specialiter decretum fuit, quo foedus hoc tanto firmius et certius omni tempore permaneat, vt decem ab hinc annis, circa mensem Mainum, prius aut post, infallibiliter, sicut tres supradictae ciuitates constituerunt, aut si vna ciuitas hoc ab altera peteret, operam demus, vt hoc faedus et vnio cum illius verbis, scripturis et iuramentis explicetur, et vt omnia, quae necessitas postulabit, fiant, et omnes, qui decimum annum egressi erunt, iurent, sc hoc foedus cum omnibus ipsius capitibus hoc scripto contentis, sine contradictione obseruaturos.

Sed si contingeret, vt non omnia praecise hoc termino conficerentur, et ille propter aliquod negotium protrahatur, istud nullum praeindicium huic faederi afferet, quoniam diserte conclusum est, vt illud perpetuo stabile et firmum cum omnibus his capitibus et articulis maneat.

Denique bona et matura deliberatione reseruauimus, si opus esset, vt propter nostrum commodum et emolumentum communi consensu, vt decet, siue iam, siue in futurum, aliquid in iis, quae in faedere hoc ineundo dicta et scripta fuerunt, mutaremus, id nobis coniunctim facere liceat: quandoquidem nos, qui in hoc faedus coiuimus, vnanimiter semper consultabimus, et id, quod magis expedire videbitur, haud cunctanter decernemus.

Atque vt omnia, quae a nobis modo perscripta sunt, aut deinceps perscribentur, nostro et successorum nomine, vera et stabilia in perpetuum maneant, nos supra dictae ciuitates et territoria, Tigurum, Lucerna, Vria, Suitsia, et Vndervvaldia, sigilla nostra his appendi curauimus, Tignri, die S. Walburgi, Calend. Maii, anno MCCCLI.

Tugium faedere se iunxit cumsupradictis pagis, anno MCCCLII. quemadmodum ex sequenti diplomate liquet.

27 FOEDVS TVGII CVM QVINQVE Pagis.

Nos Consules, Senatores; ciues et communitates vrbis Tiguri, Senatores, ciues et communitates Lucernae, Praetores, Senatus et communes ciues Tugii, et omnes, qui ilic officium gerunt: Praetores, Senatores, populares trium pagorum, Vriae, Suitsiae et Vndervvaldiae, notum facimus omnibus, etc.

Verba praecedentia congruunt cum suprapositis infaedere Tigurinorum cum quatuor pagis, vbi isdem fines designantur, vt videre est ab initro secundi capit is.

Porro si quis esset, etc. Legatur arviculus sequens, qui incipit: sed si intra hos limites, etc. mitio secundi capitis, quod prorsus cum hoc consentit.

Nos etiam vrbs et territorium, etc. Summa, hoc faedus idem est cum priori, nisi quod nomen Tugii huic insertum est. Datum Lucernae, anno MCCCLII. prima die Mercurii post festum S. Ioannis.

Glarona cum alus faederatis se sociauit, anno MCCCLVII. quemadmodum inipsius faedere videre est.

28 FOEDVS GLARONAE.

Nos Consules, Senatores, et communes ciues Tiguri, Praetores et communes populares Vriae, Suitsiae, Vndervvaldiae et Glaronae notum facimus, etc. sicut praecedentia.

Et nos supradicti Tigurini, Vrienses, Suitsenses et Vndervvaldenses, propter bonamet intinam amicitiam permittimus Glaronensibus, vt possint faedus iungere, si ipsis placet, cum nostris foederatis Bernensibus, Lucernatibus et Tugiensib. aut cum quibusdam horum in specie, hac lege, vt hoc foedus alteri praepolleat, et sit petperuum: et nos Glaronenses nullum faedus cum quoquam Principe aut alio sine permissu et voluntate supradictorum nostrorum foederatorum, Tigurinorum, Vriensium, Suitsensium et Vndervvaldensium percutiemus.

In quorum fidem, etc. sicut in prioribus litteris, apposito nomine Glaronae. Datum die Lunae, quae finit septimanam Pentecostes, anno MCCCLVII.

29 FOEDVS BERNATVM CVM TRIBVS Pagis.

Nos Senatus, Consiliarii et ducenti ciues communes vrbis Bernae in Nuchtlandia, et nos Praetores ac communes populares Vriae, Suitsiae et Vndervvaldiae notum facimus, etc.

Continet hoofaedus eadem capita et verba, quae Tigurinorum cum quatuorpagis: sed locus conuentus fuit Rembolium.

Nos supradicti Bernates possumus auxilio aeduocare tres supradictos pagos contra eos, qui nos, nostros ciues, et eos, qui sunt in nostra clientela et proprie ad nos pertinent, damno assicere vellent, non autem proaliis: et illi tenebuntur nobis opem ferre: inprimis nos tres pagi copias auxiliares illis mittemus per Brunicum vsque ad Vndersuuenum: et Bernates vnicuique nostrorum, quos ipsis armatos mittemus, quotidie, quamdiu eorum opera suis sumptibus vtentur, stipendium dabunt: et illud nobis satisfaciet, donec nostri ab eorum militia Vndersuuenum redeant, neque vlterius. Et quando nos Bernates auxilia tribus pagis supradictis, aut vni ex illis submitremus, eadem lex obseruabitur vsque ad Vndersuuenum. Sin accidat, vt omnes tres pagisimul obsidione premantur, nos Bernates nostris sumptibus illis succurremus.

Si bellum aliquod omnibus inferatur, et nos Bernates aut nos tres pagi contra hostes signa moueamus, eosque damno aliquo afficiamus, quocunque loco id accidat, nullus eorum, qui hoc foedere comprehenditur, sumptus ab altero reposcet.

Si nos Bernates inuaderemus et occuparemus territorium superius nostrorum vicinorum, tunc tres pagirenebuntur hostes inuadere, ac, quantum possunt, infestare: nec propterea vllus ab altero sumptus repetet: contra si nos tres pagi innaderem us, eadem lex obser uabitur.

Nos supradicti Bernates nos obstrinximus, si Tigurini et Lucernates opus haberent auxilio, et illud a tribus pagis cum ipsis foe deratis peterent, et a trib. pagis de auxilio interpellaremur, nos illud prompte sumptibus nostris submissuros, et nostros aliorum castra sequururos.

Si Lucernates et Tigurini sua auxilia cum iis, quae tres pagi sub ministrabunt, non coniungant, vt nobis Bernatibus opem ferant, nos Tigurinis et Lucernatibus nullum stipendium dabimus. Si quando accidat, vt nos Bernates et nos tres pagi uxiliares copias nobis mutuo submittamus, conuenit, vt si vna pars hostes damno afficiat, etc. quemadmodum in secundo caepite.

Si quis hoc fae dere comprehensus querelam aut actionem contra alterum habeat, rem ad comitia deferet, vt supra dictum est.

Et elector eliget ex suo territorio aut ciuitate hominem neutri parti addictum, et qui ab ipsius partibus erunt, eum rogabunt, vt hoc negotium persuam fidem in se recipiat: postea partes, tam actor quam reus, duos alios sibi singulae adsciscent: et hi quinque negotium per suam fidem prompte diriment, siue compositione, siue iudicio, absque vlla contradictione. Caetera cum aliis congruunt.

Si quis hoc faedere comprehensus aliquid possideat, nemo absque causa eum possessione illa exuet, sed vnusquisque ipsi, prout ius fasque erit, suppetias feret.

30 FOEDVS HAERE DIT ARIVM INTER Imp. Maximilianum et Carolum Archiducem Austriae atque Heluetios initum.

NOs Maximilianus, Dei gratia Rom. Imperator, semper Augustus, Rex Germaniae, Hungatiae, Dalmariae, et Croatiae, Archidux Austriae, Dux Burgundiae, Brabantiae, Comes Palatinus, etc. nostro nomine, et tanquam protector ac nomine Illustrissimi Principis, Caroli Archiducis Austriae, Ducis Burgundiae et Brabaniiae, Principis Hispaniae, Comitis Flandriae et Tiroli, etc. ab vna parte: et nos faederat Heluetii, nempe Tigurum, Berna, Lucerna, Vria, Suitsia, Vndervvaldia supra et infra Siluam, Tugium cum officio externo, Glarona, Basilea, Friburgum, cum Abbatia et vrbe S. Galli et terrirorio Abbatis-cellae, ab altera parte, his praesenrius palam testamur et notum facimus: quemadmodum nos Maximilianus, electus Imperator Romanorum, speciali nostra bonitate et benignitate atque ex officio nostro patati sumus, prout decet, omnes nostros et S. Imperii, inprimis nostros haereditarios et fideles subditos, cuiuscunque gradus, ordinis et conditionis siut, in bona pace, tranquillitate et conco dia gubernare, ad conseruandas et augendas ipsorum facultates, et damnum ipsorum prohibendum, habita ratione emolumenti illustrissimarum nostrarum familiatum, Austriae et Burgundiae, quarum diriones finitimae sunt dictis Helueriis saederatis, qui vtilem ipsis operam nauare possunt, etsi illud iam factum fuerit a nostro patruo, Sigismundo, Archiduce Austriae, qui perpetuo faedere cum dilecto nostro fratre, Ludouico rege Galliae, suo et supradictorum Heluetiorum nomine iunctus fuit, litteris datis Mechliniae, X. Iun. anno MCCCCLXXIV. iuxta sequentem formam faederationis haereditariae, quae fuit facta Tiguri, die Lunae ante festum S. Galli, anno MCCCCLXXVII. qua conuenit, vt Heluetii essent subditi, et se praeberent fideles ac voluntarios exequutores et bonos vicinos supradicti Imperatoris Romanorum, prout nobis et supradictis familiis Austriae et Burgundiae conuenit, idque in honorem Dei omnipotentis: Nos Imp. Maximilianus, tanquam Archidux Austriae, ratione ditionum, quae per mortem supradicti nostri patrui Sigismundiad nos deuolutae sunt, et quae iis adhaerent, tum velut prorector dilecti et nobis perchari Caroli, Principis Hispaniae, ratione Comitatus Burgundiae, maturo consilio, ex certa scientia et plena consideratione, faedus perpetuum cum Rege ludouico, atque haec, quae sequuntur, foedera haereditaria pepigimus.

Principio nos supr adictae partes; omnesque nostri successores et haeredes, subditi et populares, et omnes, qui ex nobis nascentur, possumus et debemus in futurum atque in perpetuum faederis illius participes esse, ita vt pars vua alteranm

defendat, et sibi mutuo fidem det, quod illis in omnibus nostris Principatibus, Comitatibus, dominiis, vrbibus, territoriis et limitibus adiumentum dabitur, ipsisque licebit tuto et lbiere commercia exercere, nec vllum ipsis aut bonis eorum periculum creabitur, et poterunt vbique tractare ac negotiari, sine impedimento, onere et innouatione nostrorum statutorum, quocunque modo id fiat, absque omni fraude et damno.

Similiter nos Imperator et Carolus supradicti vetamus, ne quis nostrorum subditorum et successorum quidquam contra hoc vniuersale foedus, siue in genere siue in specie, committat, nec quemquam foederatorum offendat, vnde bellum aliquod possit oriri.

Eadem modo nos foederati Heluetii cauemus, nostro et successorum nostrorum, et qui vel iam sunt, aut in posterum erunt sub nostra iurisdictione, fide et clientela, aut vllo modo ad nos pertinebunt, siue sint homines, siue vrbes et arces, omnium denique nostrorum populorum nomine, ne quis benignissimum nostrum Imperatorem, et Carolum Archiducem, ipsius haeredes, successores et subditos, hoc foedere comprehensos, aut alios, qui ipsis in genere aut in specie adhae rebunt, offendat, vllamue belli occasionem praebeat.

Atque vt haec laudabilis conuentio et foederatio inter supradictas partes, et nostros sucessores, subditos et adhaerentes tanto firmior sit, declarauimus, si quando contingeret, vt aliquis nos Imperatorem nostrasque ditiones hoc faedere comprehensas, aut nos Carolum Archiducem, et nostrum Comitatum Burgundiae, aut nostros haeredes et successores inuaderet, nos supradictos Heluetios sedulo operam daturos, ne Imperatori aut suis vis atque iniuria fiat.

Atque vt pax et con cordia tanto melius stabiliatur, nos Imperator Maximilianus et Carolus Archidux nostro et nostrarum ditionum ac subditorum hoc foedere perpetuo comprehensorum, omniumque, qui ei postea adiungentur, nomine promittimus, nos nihil facturos, quod bellum mouere possit: idem nos quoque Heluetii promittimus.

Qui in specie aut in genere, nunc aut deinceps, opus habebunt protectione et defensione, quique ad nos Archiducem Austriae, nostros Principatus, vrbes et territo ria hoc faedere comprehensa pertinent, aut in futurum, eadem forma, in genere autspecie, eidem adiungentur, item qui sub nostra Heluetiorum potestate sunt constituti, et habebunt aliquam querelam, processum, actionem et praetensionem, si controuersia amice componiposit, actor partem aduersam rogabit, vt rationi se submittat, ac tandem pars rogata coram episcopis Constantiensi et Basiliensi, praesentibus et futuris, absque mora se sister, nisi forma legum aliud postulet et causa illa intra tres menses, ex quo agi caepta est, decidetur, et si vna pars se non sistat, nec obtemperet, quod iudicatum erit, exequutioni mandabitur sine appellatione aut exceptione, nisi quis docere possit, se graui et necessaria de causa fuisse impeditum, quo minus iudicio se sisteret.

Controuersiae de feudis haereditariis, bonis immobilibus, vi, minoribus nominibus et similibus causis hoc modo disceptabuntur. De huiusmodi feudis agetur coram domino feudi, et secundum ius haereditatum: causae de bonis et devi disceptabuntur in iudicio eorum locorum, vbi bona sunt sita, aut vbi vis facta est, nisi is, qui vim fecit, ex illo loco disce sserit, et fugam meditetur: tunc vnusquisque causam suam vlterius contra fugitiuum persequetur. Caeterae causae actitabuntur coram iudicibus ordinariis locorum, in quibus rei habitant: et quod rationi consentaneum iudicabitur, abomnibus partibus absque mora, appellatione aut exceptione obseruabitur.

Vt autem in futurum vis et iniuria prohibeatur, conuenit, vt antequam partes iudicio contendant, secundum fori consuetudinem et vsum, vt vna et altera pars si causa cadat, de damno sarciendo caueat.

Partes litigantes scripto iudicibus ad causam decidendam electis se obstringent, quod propter sententiam latam nullum eorum odio habituri, aut iniuria affecturi sint, quemadmodum a Ludouico, Christianissimo Rege Galliae, in perpetuo faedere sancitum fuit: nec non in foedere haereditario a patruo nostro Sigilmundo Atchiduce, felicis recordationis, icto, quo octo pagi, nempe Tigurum, Berna, Lucerna, Vria, Suitsia, Vndervvaldia, Tugium et Glarona comprehenduntur.

At nos vrbs Basilea, Friburgum et Schaffhusium postmodum cum octo pagis foederatis; et nos Abbas cum Abbatia et vrbe S. Galli et territorio Abbatis-cellae, eiusdemque oppido, arcibus et locis ad eam pertientibus haud ita pri dem in perpetuam societatem iuris et ciuitatis cum duodecim pagis coaluimus.

Et nos Imp. Maximilianus, Carolus Archdux, etc. in perpetuum foedus, vt supra dictum est, recipimus Basileam, Friburgum, Solodurum, Schaffhusium, Abbatiam et oppidum S. Galli, non minus quam supradictos pagos.

Atque vt in modo dictis locis omnia dissidiorum semina tollantur, conuenit, vt vtraque pars factis et dictis contumeliosis abstineat: qui secus faxit;secundum forinam verborum, absque vlla gratia, damnetur.

Praeterea vtraque pars quouis decennio hoc praesens foedus sibi recitari curabit, vt singuli rectius intelligant, quid obseruandum sit.

Adhaec nos dictae partes in hoc foedere reseruauimus S. Sedem, S. Imperium, et omnes, quibus sumus deuincti.

Insuper reseruauimus, vt foedus, vnio et consiliorum communicatio, ius ciuile, et ius partium, atque haec nostra haereditaria vnio, declaratio, renouatio, cum emendationibus in genere et in specie, a nobis dictis partibus, et nostris haeredibus, successoribus, subditis, et ein

His pactis nos Imperator ex gratia speciali et ad angendam mutuam beneuolentiam, nofiro nomine, et tanquam protector Caroli Archiducis, promisimus, nos quotannis supradictis Heluetiis, nempe singulis pagis honorarii loco in vrbe Tigurina, die S. Crucis, mense Maio persoluturos ducentos florenos Rhenanos: Abbati vero sancti Galli, temque oppido et Abbatis cellanis, singulis centenos, quousque Carolus tutela exmtus ditionum suarum imperium suscipiat: quitunc foedus hoc iureiuran do confirmabit.

In quorum fidem nos Imperator et Carolus Archidux has sigillo nostro obsignari curanimus, quibus nos et vtriuique haeredes acsuccessores obstringimus ad omnia huius foederis capita inuiolabiliter obseruanda, et exequutioni mandanda: et propterea sigilla nostra his appendimus, et iurauimus, nos obseruaturos, etc.

Datum Budae in Hungaria, die VII. Febr. MDXVII. anno nostri Imperii XV. et nostri regni in Hungaria XXI.

31 Foedus trium populorum foederatorum in Rhetia cumpagis Helueticis.

Nos Consul, Senarus, Praetores, Consiliarii, populares et communitates Tiguri, Lucernae, Suitsiae, Vndervvaldiae supra et infra Siluam, Tugium et ipsius officiales, Glarona, et septem pagi, ab vna parte: et nos Praetores et communitates Rifestus, Floghsri, et communitas Lugresii, Praetores et communitas Iordi, et in Ioppe, Praetores et communitas Vbersanii, Praerores et communitas Ilrisii, Praetores et communitas Scorii, Praetores et communitas Rhegemburgi, cum Toscana et Retzia, Praetores et communitas Chiriualdiae, Praecores et communitas Musocoi et Rogereti, totaque vallis Atrisoii, Praetores et communitas Teuluri, Praetores et communitas Scoppouiuemi, Praetores et communitas Fiuzii, omnes in vniuersum; qui sunt in foedere Rhetico, ab altera parte, foedus perpetuum ac fidum percussimus, etc. Vt vnus alterum honoret, nullus molestia afficiatur, vna pars alteri opem ferat, et illae se mutuo defendat, etc.

Si qua controuersia inter nos oriatur, etc. Vallestadii eundum erit, vbi illa decidetur.

Si inter priuatos lites oriantur, causa eo loco agitabitur, vbi reus habitat. Si illic ius ipsi non reddatur, alibi legibus experietur.

Si in futurum foedus cum aliis ineatur, non praeiudicabit huic praesenti, quod inter omnia alia stabit ac firmum manebit.

Si vtraque pars cum alio quopiam bellum gerat, vna pars pacem non faciet, nisi altera quoque pars ea comprehendatur.

32 Foedus Vallesanorum cum Heluetiis.

Vt veniamus ad Vallelanos, anno MCCCCXVII. hae quinque decuriae, Sedunum, Sidresium, Vispium, Brigium, et Gembsium foedus iunxerunt cum Lucerna, Suitsia, Vndervvaldia et Vria.

Hoc foedus postea fuit renouarum anno MDXXVIII. ab Episcopo, ipsius Capituio et septem decuriis totius territorii Vallesanicum Vria, Suitasia, Ondervvaldia, Lucerna, Tiguro, Friburgo et Soloduro. Iam ante, nempe anno MCCCC LXXV. foedus iniuerant cum Bernatibus.

Conclusio et articuli iuris communis cum Dominis et territorio Vallesanorum.

Primo nos N. N. foedus iniuimus inre communi, et quo maiores nostri vsisunt, etc.

Et quoniam complures vrbes variis de caufisab antiqua fide Christiana desciuerunt, si illae nos ab ea abstrahere velint, nos nobis mutuo nostris sumptibus opitulabimur.

De homicidus cognoscetur et iucdicabitur eo loco, vbi commissa fuerint: nequevllus pignus capiet, etc. vt supra.

Neutra pars subditis alteriu onera, vectigalia aut similia imponet, sed eadem erit reipubi. administratio, quae prius, etc.

Nos ambo nobis reseruamus antiquam libertatem, etc viuendirationem, quam hactenus sequuti sumus.

Nos nobis reteruamus antiquiora foedera, excepro solummodo capite de fide Christiana, pro cuius defensione cuicunque antiquo foederi obsistendum est.

Ad hoc foedus praeterea accesserunt Episcopus et Capitulum Sursianum, et duae decuriae Susae et Reuenae, quae sibi reseruant antiquiora foedera.

33 FOEDVS S. GALLI.

Abbas atque oppidani S. Galli perpetuum foedus pacti sunt cum pagis, Tiguro, Lucerna, Suitsia et Glarona, anno MCCCCLIV. quamuis essent beneficiarii Imperii, Illud talefuit:

Nos Consul, etc. Tiguri, Bernae, Lucernae, Suitsiae, Tugii et Glaronae: nos Consul, Sehatores et ciues oppidi S. Galli, perpetuum foedus iniuimus.

Secundo, vna pars alteram defendet, etc. et neutra pars bellum mouebit, aut pacem faciet sine consensu alterius, aut plerorumque.

Im nostris controuersiis obtemperabimus fideli consilio eorum, qui illis non sunt impliciti, et vel amice iner nos transigemus, vel rationi cedemus.

Si quis homicidium perperraret, aut aliud delictum et noxiam admitteret, iudicabitur et

Mulhusium foedus pepigit cum caeteris, anno MDXV. et illud continet eadem capita, quae priora, quemadmodum etiam foedus Rotuillanum, confirmatum anno MDXIX.

34 Vltima pax factacum Tigurinis, die S. Octaniani, anno MDXXXI.

Nos Capitanei, Vexilliferi, Consiliarii belli et pacis, et communitates quinque pagorum, Lucernae, Vriae, Suitsiae, Vndervvaldiae et Tugii, ab vna parte: et nos, etc. Tiguri, Bernae, Batileae, Schafthusii, ab altera: omnibus omissis veram et fraternam pacem sanciuimus, etc. Haecpax continet quaedam capita de religione, et nonnalla alia particularia, etc.

35 Pax Bernensis, anno MDXXXVII.

Haec pax fiacta est interuentu Regis Galliae, et bellum tunc gerebatura Quinquepagicis et aliis, propter religionem, quoniam Ecclesiae Romanae addicti sunt: Conuenit autem inter vtramque partem, vt religio neutrifraudi esset, et vt liceret relicta noua fide, priscam amplecti: qui vero eam, quam profiteretur, religionem retinere vellet, id ipsi ius fasque esset.

Bernenses Quinquepagicis quinque millia coronatorum persoluent pro damnis, quae plurimis templis intulerunt.

Hac pace omnes controuersiae, quae prius ortae erant, abolebuntur, neque earum memoria vn. quam renouabitur.

Haec sunt pacta et foedera inter hos populos inita, ex quibus Lector plene intelligit, quale sit ipsorum regimen.

Omnes hi populi diuiduntur in nouendecim membra, ex quibus componitur vnum corpus bene compactum, et firmo vinculo connexum, Membra illa sunt tredecim pagi, Rheti, Vallesani, Abbas et oppidum S. Galli, Mulhusium et Rotvilla. Vbiobseruandum, Relpublicas, quarum aliqua memoria extat, triplicem viam fuiso se sequutas, qua se amplificarent, et fines suos dilatarent.

Prima fuit illa, quam instituerunt Spartani et Athenienses, qui vrbibus occupatisillas sibi subiiciebant, et cum impares essent tanto oneriferundo, se in exitium praecipites dederunt. Difficile enim est, cluitates libertati assuetas viadigere, vt iugum subeant: itaque haec via minus commoda est, quam aliarum vila.

Alteram viam renuerunt Ertusci, ante initium Romani Imperii, qui habebant duodecim vrbes, inter quas erant Fesulae, Aretium, Volaterrae. Inter eas foedus erat plurium Rerumpublicarum, inter quas nullum erat discrimen authoritatis, et terras, quas occupabant, suae potentiae consortes reddebant.

Tertiam sequuti sunt Romani, qui complures Respublicas societate sibi iunxerunt, ita vt omnes iisdem legibus vterentur, et Romani imperium tantum et aggrediendi potestatem sibi reseruarent.

Haec ratio inter omnes alias palmam tulit: quae etiam ipsis effectis et fructibus comprobata fuit. Secundus ab haclocus Etruscorum insti. tuto tribui potest, quo imperium Etruriae ac magnam partem Galliae Cisalpinae tenuerunt, et diu suam libertatem ac pacem conseruariunt, donec vis maior ipsos oppressit.

Formam reipub. Etruscae Heluetii et foederati ipsorum hodie retinent, qui omnes vnam Rempubl. conficiunt in plutes diuisam, inter quas nulla est gradus aut dignitatis distinctio, quoniam omnes dynastas, qui iurisdictionem in ipsorum territorio habebant, expulerunt, nec vllos superiores praeterquam suos Magistratus agnoscunt.

Caeteri omnes sunt aequales, tametsi quidam inter ipsos sint, quiab aliis magni fiant propter ipsorum prudentiam.

In magno pretio etiam apud ipsos est Nohilitas, sicut et Argentinae, vbi nullus ad officia Magistratus et supremam vrbis dignitatem admittitur, nisi nobile suum genus vsque ab atauo deducere possit.

Verum vt in specie aliquid de ipsorum regimine addamus, sciendum est, ex vnaquaque societate aequalem numerum virorum eligi, quando Senatus est habendus.

Tiguri et Basileae, quarum vrbium maior est auctoritas, geminus est Senatus, nempe maior, quando complures nomine totius populi conueniunt, qui tantum in grauioribus et maximi momenti negoriis cogitur: et minor, qui quotidie Remp. gubernat, et de ciuium controuersiis cognoscit. Tiguri maior Senatus ducentis viris; Basileae ducentis quadraginta quatuor constar. Numerus Senatorum Tiguri in minori est quinquaginta; Basileae sexaginta quatuor. Nam

Basileae duodecim ex vnaquaque societate in maiorem Senatum alleguntur: sed Tiguri octodecim ex nobilibus eliguntur. Tigurini tres ex vnaquaue tribu in minorem Senatum cooptant, Basilienses quatuor. His addunt duos Consules, qui sunt principes Senatus in vnaquaque vrbe.

Praeter hos Basileae sunt duo Tribuni, qui vna cum Consulibus Senatui praesunt. Adhaec Tiguri nobilium socieras sex ex suo numero; reliquae societates tres tantum minori Senatui suppeditant: deinde alii sex ex aliqua societate vel tribu pro arbitrio Magistratus eliguntur. Minor Senatus diuiditur in veterem et nouum.

Veteres Senatores appellantur, qui munus illud dimidli anni spatio gesserunt. Quamuis autem hi in Senatum quoque veniant: tamen non semper ineum vocantur, et quaedam sunt negotia, quae a nouo tantum Senatu tractantur. Basileae eadem est Senatus diuisio. Minor autem Senatus plerunque ter aut quater singulis hebdomadis conuenit.

Vterque Senatus caput habet Consulem, quem sua lingua Burgermeister appellant, quasi ciuium magistrum dicas. Hic a maiori Senatu eligitur. Tribuni post Consules maximam potestatem habent, quos Tigutini Oberistemeister, id est, Supremos magistros; Basilienses Zunftmeister, id est, Tribuum magiitrosvocant. Horum tres sunt Tiguri, Basileae duo. Siquis plura de his cognoscere cupiat. legat Iosiam Simlerum, qui haec fuse persequutus est.

Veniamus nunt ad caput, qu9d maiori consideratione dignum est. Omnes hi pagi forma Reipubl. gubernantur, eum omnes sint vnum corpus, cuius membra sunt, si seosim considerentur: quamuis vnusquisque pagus suum peculiare caput habeat, ex primaria sua vrbe aut vico lectum. Nam quisque suos peculiares conuentus agit: sed si negotium magni momenti tractetur, comitia inaliqua vrbe ab ipsis constituta celebrantur, ad quae quatuor aut quinque praecipuae auctoritatis viros ex vnaquaque vibe aut vico mittunt. In deliberationibus, quas habent, magna est voluntatum consensio, tametsi vna vrbs in alteram imperium non habeat. Si bellum pro om nibus pagis suscipiatur, vnusquisque pro rato confert quantum ad illud gerendum requiritur, et quod illo acquiritur, omnibus commune est. Si vero duo aut tres pagi aliquid armis sibi compatent, bonum partum quae situmque non est omnium, sed tantum eorum, qui socia arma iunxerunt. Et quamuis antehac caeteris videretur, se quoque in partem praedae venite debere: tamen quaestio illa ilim a Rege Galliae decisa fuit, qui arbiter ab ipsi in hac controuersia electus, censuit, particulatium quorundam pagorum spolia ad alios non pertinere. Quamobrem quando vnus ex pagis bellum pro se solo gerereinstituit, milites in soloipsius territorio conscribuntur. Sed si exercitus (exempli causa pro Rege Galliae) viginti quinque millium peditum conscribendus sit, tympanum pulsatur, et omnes pagi milites, quos volunt suppeditant: duces autem ex triginta quinque aut quadraginta millibus viginti quinque millia eligunt, caeteris domum remissis: et vnus. quisque pagus suum habet praetorianum vexillum.

Vallesani Principem ac Dominum cum in temporalibus tum pirtualibus habent Episco. pum Sedunensem, Caroli Magni beneficio, quod ab alirs Imperatoribus confirmatum fuit: et hic Episcopus eligitur a Canoniis Sedunensibus, et quibusdam delegatis ab omnibus septem decuriis. Huic Principi postea Iudex in causis ciuilibus attribuirur, qui vocatur Capitaneus: et vnoquoque biennio feriis Natalitiis delegati ab Episcopo et decuriis eligunt nouum Capitaneum. Quaeuis decuria habet suos Iudices et Praefectos: quemadmodum sex conuentus, qui Pannes, id est, signa militaria appellantur, suos habent Gubernatores et Iudices.

Rhetorum Respub. est democratica, qui singulis bienniis sua comitia Curiae peragunt, vbi creant praefectos et leges pro mulgant.

36 RELIGIO.

Ex tredecim pagis quidam sunt pure Catholici, quidam mixti, quidam prorsus haeretici.

Catholici sunt Suitsia, Vria, Vndervvaldia, Lucerna, Tugium: qui sunt contermini. riburgum et Solodurum a quinque pagis et interie diuisi sunt. Solodurum maxima ex parte Catholicis; Friburgum haereticis constat, quemadmodum Tigurum, Berna, Basilea et Schaffhusium.

Mixti lunt Glarona et Abbatiscella. Nam cum medii sint inter pagos Catholicos et haereticos, vtrisque participant. Quanquam primaris Abbatiscellenses et maxima pars populi sunt Catholci.

Primus pagus, quem haeresis inuasit, est Tigurum. Occasio fuit indignatio ex eo concepta, quod incolis stipendia, quae sibi a Papa Iulio II. deberi asserebant, non fuissent numerata, Zvvingilio faces iratis subdente. Itaque anno MDXXVI. Missam per totum suum territorium aboleuerunt, in cuius locum Coenam substituerunt. Eadem secta Friburgum. et Basileam occupauit. Anno MDXXVIII. XXVI. Ianuar. Bernaeposs longam disputationem imagines Sanctorum deturbates, et Missa antiquata fuit.

Rheti foederati maiori ex parte sunt Catholici, caeteri fere omnes haeretici, Zvvinglii doctrinae addicti, qui errorem Berehgarii Sacramentarii olim damnatum renouauit. Nihilominus S. Officium Curiae, Fustembergae, vbi Episcopus per dimidium annum commorari tenetur, et Rossuni, quod est feudum Archiducum Austriae, more Romano celebratur.

In vallibus Agnadina et Bregalina, quae ad Foedus domus Dei pertinent, et in multis locis octo communitatum quidam sunt vici, in quibus Missa a multo tempore non fuit audita. Pesclauium, locus Foederis domus Dei, diuiditur in haereticos et Catholicos: sed illi semper habent Ministrum, cum caeteri aliquot annis sacerdote caruerint.

Liberum est vnicuique in Rhetia proarbitrio viuere, et religionem, quam vult amplecti:

nihilominus illi, qui nouae opinioni sunt addicti, Catholicis in eo vim faciunt, dum Minstris diuersarum nationum vtuntur, neque volunt permittere, vt Catholici presbyteros peregrinos habeant: indigenae autem, qui hoc officio funguntur, mille probris ab ipsis afficiuntur. quae ex parte causa fuit anno MDCXX. caedis Rhetorum Protestantium a Catholicis Vallis Tellinae patratae, qui ab illis defe cerunt: vnde factum, vt tota haec Vallis amitteretur, et a Rege Hispaniae contra omneius occuparetur: quo nomine arma hodie inltalia, Sabaudia, Heluetia et Rhetia sumuntur, vt Vallis illa inpristinum statum restituatur.

COMMENTARIVS De TVRBIS ET motibus in Rhetia.

Die Iouis, IX. Dec. stilo antiquo, anno MDLXXX. vir nobilis, Antonius Calmonsius, Secretarius ordinarius et legatus Ducis Mediolanensis, obtulit litteras fiduciarias Caroli, Principis Arragoniae, Ducis de terra noua, Domini Castelli Lontiani, Praesidis Ducatus Mediolanensis, primi militum ducis in Italia.

Honoratis et prudentibus Dominis Consulibus et Senaoribus vrbis Curiae, nunciata primo loco salute a Sua Celsit. tribus Foederibus in genere et propositione facta, ad Suam Celsit. allatum esse, quosdam Commissarios trium Foederum aliquid noui tentasse contra subditos Vallis Tellinae in causa ad religionem pertinente, dum nolint concedere exercitium religionis Catholicae, et duo aggressi sint.

Vnum, quod Sondrii nouum collegium seu seminarium instituerint, ad propagandam nouam religionem, in magnum et singulare praeiudicium ac detrimentum religionis Catholicae:

Alterum, quod interdierint, ne presbyteri extranei ad mitterentur: quo fiat, vt Catholici Vallis Tellinae, qui presbyteris indigenis destituantur, exercitio suae religionis frui nequeant:

Quoniam vero terrae, ditiones ac subditi Regis Catholici confines sunt subditis trium Foederum Rheticorum in Valle Tellina, ita vt nullum sit inter vtrosque interuallum: Sua autem Regia Maiestas omnino decreuit, religionem Catholicam in suis ditionibus conseruare ac tureri, ac proinde mature omni occasioni occurrere, qua illae huiusmodi contagio infici possint, et Sua Maiestas cogatur illud viarmorum et caedibus extirpare, sicut hodie etiamnum fiat in Belgio, et spatio viginti annorum factum est: etsi quoad caetera Sua Maiestas et ipsius praefecti ac ministri, qui illis sunt vicini, nihil aliud desiderent, quam ius vicinitatis et firmam amicitiam cum tribus Foederibus colere: tamen quia per huiusmodi mutationem religionis in Valle Tellina magnum periculum ditionibus et subditis Suae Maiestatis creari possit, illam huiusmodi nouationes nullo modo ferre aut permittere constituisse. Quapropter Suam Celsit. Nomine Regis Catholici tria Foedera ingenere peramanter rogare, vt seminarium illud ex Valle Tellina remoueant, aut si eo carere nolint, illud ongius a finibus Ducatus Mediolanensis stransferant: deinde non posse concedere, vt Catholicis presbyteri, quibus opus habent et acquiescere possint, denegentur. Quantum ad auxiliares milites, quos Mediolano submittere debent, attinet, neminem cogendum, vt illus eat, sed quivltro nomen militiae dare et eoproyficisci velit, eum non detinendum, sed illi potestatem abeundi sine contradictione dandam, modo ipsi non opushabeant suit militibus: quo casu ill tandiu domi manere et patriae militare debeat, quoad ipsi illius opera indigebunt.

Nihiltamen hac in parte faciendum absque cosilio et consensu Dominorum trium Foederum, qui intra spatium decem dierum, ex quo auxilia petita fuerint, aliquid certi constituent. Item, vt Domini foederati praesidium trecentorum militum pro Ducatu Mediolanensi Regi subministrent, quando illis opus habebit, et eos petet, et vt illis cum suo duce ordinario Mediolanum proficisci liceat.

Quando Rex et Praeses Ducatus Mediolanensis opus habebunt, vt milites et apparatum bellicum ex Germania in Italiam pro Ducatu illo et ditionibus, quas Rex in Italia habet, tuendis traducat, copiae illae tam equestres quam pedestres liberum et tutum transitum absque impedimento per territorium trium foederum habeant, modo disiunctis ordinibus incedant, nec plures quam quinquaginta vna vice transeant, et pro victu satisfaciant, ac modeste se gerant. Nihilominus huiusmodi transitiones absque venia et consensu Dominorum trium Foederum non fiant, quo illi annonam necessaria procurare possint. Rex Catholicus idem tribus Foederibus Rheticis et iis, qui iurisdictioni ipsorum sunt subiecti, vicissim offert, tam quod auxilium, quam quoad transitum et defensionem territorii ipsorum, iisdem, quae modo dictae sunt, conditionibus.

Adhaec foederati Rheti et corum subditi libere ac tuto poterunt iter facere, peregrinari, ire, redite et negotiari absque vlla inquisitione et molestia, cum quoad corpora, tum quoad bona ipsorum, per omnes vrbes, agros et dominia mo. do dicti Ducatus, hac lege, vt a disputationibus abstineant, nec libros prohibitos in Ducatum inferant: qui vero contraueniet, ab iis, qui ad eam rem erunt constituti, punientur. Idem ius erit omnibus incolis et subditis Ducatus et ciuitatis Mediolanensis.

Praeterea Rex Catholicus et Praeses Mediolanensis annuunt et permittunt tribus Foederibus, cis et trans montes, vt omnis generis merces et bona mobilia emant, excepto frumento, siligine, oriza et aliis leguminibus: quorum tamen certa copia tribus Foederibus pro ipsorum vsibus concedetur. Atque vt omniabusui, qui vtrinque committi posset, occurratur, modo merces sint visae, factae et elaboratae in vrbe et ditione Mediolanensi, libere poterunt eas ex modo dicto Ducatu et vrbe in suas ditiones et territoria conuehere, sine vectigalibus, portoriis aut tributis, quae Camerae mediolanensi aut aliis priuatis beneficiariis et communitatibus penduntur.

Sic etiam vetera priuilegia et immunitates in Ducatu Mediolanensi tribus Foederibus et ipsorum subditis, cuiuscunque sint conditio nis, peditibus aut equitibus, renonabuntur et consirmabuntur: qui poterunt ire, transire, redire, commorari et negotiari cum suis bonis et mercibus, ita vt nullum tributum, subsidium, vectigal, portorium, collationem aut indictionem soluant: et tempore pestis in eundem Ducarum reciplentur, modo documentum exhibeant sanitatis.

Si controuersia et dissidium oriatur inter Regem Catholicum, Praesidem autlegatum Ducatus Mediolanensis et tria Foedera, causa Clauennae aut Morbegni coram iudicibus et arbitris vtrinque delectis decidetur, quorum sententiae vtraque pars acquiescet.

Atque vt Domini trium Foederum beneuolen iam, amorem et liberalitatem Regis erga ipsos perspiciant, deinceps, quamdiu hoc foedus durabit, vnicuique Foederi ooo. aureos Hispanicos quotannis perioluet, qui ex Mediolanensi curia rationum sumentur, et Clauennae in aerarium absque vlla difficultate et sumptu trium Foederum inferentur.

Caeterum tria Foedera sibi diserte reseruarunt omnia et singula alia ipsorum foedera, et veteres tabulas ac sigilla ab ipsis accetpta aut data iureiurando firmarunt, ita vt haec capitulatio nullum illis praeiudicium afferat, neque duidquam contra illas ab vno autaltero comunttatur, sed eae firmiter atque inuiolabiliter obseruentur.

Hoc autem sincetum foedus erit firmum omniaque ipsius capita inuiolabiliter seruabuntur, quamdiu Rex Catholicus et filius ipsius Ferdinandus, Princeps Hispaniae et dux Medioanensis, vita fruentur, ac decem insuperannis post ipsorum excessum, continuato foedere pro ipsorum successoribus, qui titulum gerent Ducum Mediolanensium, vsque ad finem decem illorum annorum.

DISSIDIVM INTER EPISCOPVM CVriensem et Rhetos, ex quo ortae sunt turbaepropter Religionem.

Episcopis Cutiensibus ante centum annos graues controuersiae cum rhetis, quorum sunt domini in spiritualibus, intercesserunt, quae saepe renouatae fuerunt: inprimis cum Foedere Caddensi, quod trium Foederum Rhetieorum maximum est, cuius Episcopi erant domini etiam in temporalibus: vnde nomen Caddigerit, quasi dicas Foedus domus Dei, quoniam erat sub potestate Episcopi.

Sed maximum dissidium, vt facile eoniicere licet, natum est tempore mutarionis religionis, quae tunc accidit, cum Heluerii a prisca religione desciscerent. Tunc episcopatum tenebat Paulus, qui vatiis hostibus et molestiis oppressus, Foederi Caddensi hos sex arriculos concede. re coactus est:

II. Ne Episcopatum alteri resignaret inscio aut non consentiente vniuerso Capitulo Caddensi.

III. Ne quid ex honis proprietariis Episcopatus sine consensu modo dicti Capituli Caddensis oppigneraret aut alienaret.

IV. Vt Capitulo et Caddensibus retionem redderet de rebus ad Episcopatum pertinentibus, quando id ab ipso peteretur.

V. Vt quae Caddenses ex bonis proprietariis Episcopatus eo rempore, quo ipse episcopus fuisset, vendidissent, rara haberet.

VI. Vt semper Caddensesad officia Episcopatus promouerer, qualia sunt officium Architriclini, Praefecti Surstuantii, Capitanei Furstamberii et Rami.

Notandum autem est, praecipuam occasionem huite tumultus et maleuolentiae Caddensiuni contra Paulum episcopum fuisse, quod cum esset peregrius et Secretarius Imp. Maximiliani, Episcopatum nactus est per redignationem et compositionem cum priori Episcopo, qui cum inuisus esset Rhetis, in aulam modo dicti Imperatoris se receperat: cumque in illud ipsum rempus mutatio religionis in Germania et Heluetia ineidisset, dissidium, quod erat inter E. piscopum et Rhetos, procul dubio ipsos impulit, vt et illi religionem mutarent: istud vtique certum est, quod coactus fuerit ad aliquam saltem quietem obtinendam, vt in supradictos articulos consentiret: etsi nihilominus totis illis XXXVIII. annis, quibus Episcopatum tenuit, variis modis eagitatus fuerit.

Inter Paulumillum. quem modo diximus, et Beatum, qui hodie est Episcopus Curiensis, duo intercesserunt, quorum posterior, Thomas dictus, fuit ex familia Plantatum.

Hocmortuo, anno MDLXV. magna exorta est aemulatio et contentio inter duax familias, de Planta et de Salicibus, quae mutuis odiis inter se flagrant, et sunt praecipuae in illa gente, quarum vtraque Episcopatum illum ambiebat. Plantae suffulti magna auctoritate Rothmusii (quae forre praecipua fuit causa caedis ipius in hoc tumultu) in electione Beati vno suffragio praenaluerunt, qui Episcopatum filio Rothmusii, Decano curiae, adhuc inueni seruare debebat, Sed Salices caeterorum Capitularium suffragiis et fauore Caddensium subnixi, vnum ex suis vi in Episcoparum illum intruserunt: qui illum aliquandin tenuit, dum vna et altera pars Romm commearet. Tandem, exactis aliquot mensibus interuentu Bellieuraei, legati Regis Christianissimi in illis oris, et Helueriis se interponentibus, Beatus, tanquam legitime electus, fuit receptus et in Epscopatum introductus: et verisimile est, Generalem Foederis illius Caddensis inter alias causas, propter quas tam enixe fauit Salicibus, qui illis locis magna pollent auctoritate, et quorum familia pro antiquissima habetur, estque opibu et numero subditorum in Rhetorum communitatibus habitantium

potentissima, hac inprimis fuisse motum, vt exploratet, an ipse etiam aliqua suffragia in illa electione esset habiturus: ob quam causam etiam Episeopus Paulus fidem dare coactus fuerat, ne Episcoparum vlli alii resignaret, nisi conscio et consentiente Capitulo Caddensi.

Dum illa controuersia agitaretur, magni ab vtraque parte conuentus habiti, multa conuiuia instituta, magni sumptus facti et multum aeris alieni contractum fuit, partim a Foedere in genere, patrim a Salicibus in specie, quorum syngraphae et particulae viginti et viginti quinque millia florenorum continent.

Ad dissoluendum istud aes alienum Foedus modo dictum et Salices diu litigaruntcum Episcopo, vt sumptus illos ex vectigalibus Episcopatus refunderet, quorum partem occuparunt, atque etianinum in sequestro detinent.

Ad haec nouae conditiones quaeruntur in iuramento, quod nonnullae communitates Episcopo, cui sunt subiectae, praestare tenentur: praeter alias molestias, quae ab hominibus istis licentiosis Episcopo exhibentur, qui fere omnes maiorum facra eierarunt, et a suis ministris, oleum camino addentibus, cum incendium potius restinguere deberent, stimulantur.

Episcopus, vt ab illis vexationibus se redimeret, ad pagos Heluetiorum confugit, qui ad tria Rhetorum Foedera litreras dederunt, et diuersis vicibus, tanquam lecti arbitri, sententiam tulerunt: cui cum Rheti non parerent, Helnetii legatos miserunt, qui rationes quasdam componendi dissidii scripro consignatas proposuerunt. Cum hic quoque labor irritus fuisset, et noui sempet tumultus orirentur, Heluetii denuo septem legatos nomine XIII. pagorum eo miserunt, qui mense Nouembri MDLXIX. atbitrio ad se delato, sententiam pronunciarunt, qua rationes componendi dissidii a prioribus Heluetiorum legatis propositas, et sententiam a tribus Rhetorum Foederibus anno MDLXVI. Ilianti latam comprobarunt. Capita autem quae illa sententia continentur, anemine hactenus videri aut cognosci potuerunt, cum solus Episcopus illa habeat, et Fustembergae in Comitatu Tirolensi, vbi fixum domicilium habet, quoniam Curiensibus non fidit, custodiat.

Interim constat, partes aniequam se arbitrio septem illorum legatorum submitterent, protestationes quasdam vtrinque interposuisse. Caddenses inter alia cauebant, ne arbitrium istud suae libertati fraudi esset, et volebant, vt aere alieno, quod propter controuersiam Episcoporum conflassent, leuarentur. Episcopus vicissim hac conditione se arbitrorum senrentia stare velle dicebat, ne cogeretur sumptus, qui decernerentur, refundere, nisi prius iuramentum ab iis, qui suae iurisdictioni subiecti essent, praestitum fuisset, et sequestrum, quo sua vectigalia constricta tenerentur, laxaretur. Legati tamen, non habita ratione illarum protestationum et conditionum, statuerunt, vt Episcopus mille octingentos florenos suppeditaret, quibus pars illorum sumptuum et debitorum proipsius atbitrio dispungeretur. Quae sententia cum admodum ambigua esset, mareria renouandae litis partibus non defuit.

Ab eo tempore Episcopus perpetus Fustembergae commoratus, nec Curiae conspectus fui, praeterquam his Martinalibus, quibus eo venit post duorum Helueticorum legatorum, quos eo mittendos curauerat, aduentum: quibus digressis, ille confestim etiam abiit: quae calisa est, quod cum Fustemberga in Heluetiam et ad alios scriberet, caput causae, quae inter ipsos disceptatur, in hunc vsque diem cognosci non potuerit.

Nihilominus Epis opus Deo aliquando rationem reddere tenehitur, quod propretipsius contumaciam et negligentiam in clirando et pascendo suo grege paucae communitates in illo Foedere Caddensi, quae adhuc religionem Catholicam retinent, (nam ex vndecim tantum Sursetzensis superest, cum aliqua parte duarum auttrium aliarum) in eo sunt, vt prisca religione relicta ad Protestantes transeant, quorum doctrinam reliqua omnia foedera amplectuntur: quod vt tanto citius faciant, duae satis speciosae causae illos facile impellere porterunt: vna, vt vectigalibus, quae Episcopus ab illis exigit, exonerentur, quae adhuc debent ab eo tempore, quo ad Spiscopatum fuit euectus. Priusquam autem ill soluant, Episcopo et religioni Catholicae nuntium remittent. Altera, quod cum maximam partem Temporis a suo Episcopatu absit, nec quisquam paraecias pro more obeat ac visitet (qua de re Capitulum ipsius grauiter conqueritur) Catholici sunt instar ouium sine Pastore, qui interea a Ministris alterius religionis solicitantur, vt ab Ecclesia Rom deficiant, et sui caetibus se aggregent.

Interea factio Salicum, quae a suis consiliis et machinationibus non desistebat, fauore Rherorum Protestantium et Foederis Caddensis animata, Plantas, inimicos suos, persequuta est. Hi vero, adiunctis sibi quibusdam suae factionis hominibus, et ab illis adiuti, consiliis cum Imperatore et Praeside Mediolanensi communicatis, in caput Rhetorum Protestantium, qui cum CAtholicis in Valle Tellina domicilium habebant, conspirarunt, et praecipusos ex iis, partim domi, partim cm in concione essent, per totam illam Vallem, sub hoc praetextu obtruncarunt, quod religionem Catholicam opprimerent, et multis iniuriiis se affecissent. Praecipui auctores harum caedium fuerunt Plantae supradicti, et Robustellus, qui omnes Catholicorum communitates ad has caedes perpetrandas instigarunt: quamuis non leuis suspicio esset, exterorum quoque consilia et hortatus accessisse.

Cum igitur Catholici in Valle Tellina praefectos Rhetorum haereticos, menseIulio, anno MDCXX. immaniter trucidassent, et metuerent, ne breui a magno et potente exercitu Protestantium, quem Foedera vndique colligebant, vt tam indignum facinus et necem tot populorum in illa expeditione nefarie interemtorum

viciscetentur, nec ie viribus hostium pares esse scitent, qui in Heluetla, Hollandia et aliis locis, praesertim Bernae ac Tiguri copias cogebant, Praesidem Mediolanensem (qui huic occasioni auolde inhiabat) tanquam vicinum et Catholicis fauentem, adierunt, eumque supplices rogarunt, vt se in suam fidem et tutelam acciperer, et auxilium, quanto opus esset ad Vallem Tellinam contra exercitum Rhetorum defendendam, prompte sibi submitteret.

Praeses Mediolanensis, explorata Regis Hispaniae, domini sui, voluntate, non solum auxiliares equitum peditumque copias magno numero Catholicis in Valle Tellina subministrauit, quarum ope vim Rhetorum propulsarunt, et exercitum ipsoru fuderunt: sed eriam omnes arces et propugnacula in Valle Tellina occupauit, et nona, quorum vndecim fuerunt, exstruxit, ac Clauennam, Sondrium et Curiam muniuit, atque itatotam Vallem in suam potestatem redegit.

Tunc cognitum est, Hispanum tandem sui voti compotem esse factum, quod iam ante ducentos annos meditabatur, vt Gallis iter in Italiam praecluderet, et auxilia, quae Veneti aliique dynastae in Italia ab amicis et foederatis exteris in casu necessitatis sperare possent, transitu prohiberet: atque hanc opportunitatem ab Hispanis ab omni tempore fuille epetitam, vt copias ex Italia in Germaniam et Belgium facile traduceret. Itaque Rex Galliae, Dux Sabaudiae, Veneti, Heiuetii et magna pars Italiae, qui hanc inuasionem sibi detrimentosam sentiebant, grauiter de ea conquesti, bellum suscipiendum decreuerunt, vt omnia in pristinum statum restiruerentur.

Dum haec agerentur, Rex Christianissimus Ducem Bassompetram, legatum extraordinatium, in Hispaniam misit, vt de Valle Tellina cum Rege Catholico transigeret, et turbae inter Catholicos et Rhetos ortae componerentur: qui cum Mantuae Carpetanorum esset, habita deliberatione in Consilio Castiliae, in hosarticulos conuentum fuit:

II. Vt memoria eorum, quae Catholici contra Rhetos patrassent, obliteraretur, et Rheti Catholicis ea condonarent.

III. Vt munitiones et propugnacula a mense Iulio MDCXX. exstructa diruerentur, et praesidia Mediolanensium atque exterorum dimitterentur.

Quoniam vero Rheti veniae Catholicis in Valle Tellina a Regibus concessae subscribere nolebant, Catholici nullo modo consentite vonlebant, vt Vallis Rhetis restitueretur, cum vererentur, ne in eorum potestatem redacti capitali supplicio afficerentur. Cum autem Rex Christianissimus et alii Principes atque Ordines foederati instarent, vt Catholici in Valle Tellina transactionem Mantuae Carpetanorum inter duos Reges factam amplecterentur, et Vallem Rhetis redderent, sub protectione vtriusque Coronae, et munitionibus dirutis eam pristinae libertati restituerent, ac praesidia Mediolanensium, quae accersiuissent, dimirterent: quod nisi sponte facerent, futurum, vtarmis eoadigerentur: incolae Vallis Tellinae, Ecclesiastici et caeteri Catholici, prolixum scriptum ad Regem Christianissimum miserunt, quod ipsi anno MDCXXII. in arce ipsius regia Fontebellaqueo a duobus Religiosis, qui a Catolicis in Valle Tellina ad suam Maiest. missi fuerant, exhibitum fuit, qui Regi causas exposuerunt, propter quas assentiri non possent, vt Vallis Tellina Rhetis haereticis restitueretur. Oratio ipsorum, ad eorum, qui eam retinere cupiebant, nutum composita, ex lingua Italica in Latinanitraducta, huiusmodifuit:

Domine Nos ecclesiastici et incolae Catholi. ci Vallis Tellinae ingenue fatemur, nos nimium cunctatos, antequam veniremus, vt nosad pedes Vestrae Maiestatis Christianissimae, necnori Regis Catholici, abiiceremus, et vobis puram et simplicem veritatem eorum, quae in Valle Tellina acciderunt, referremus, miserum et lamentabilem ac commiseratione dignum statum, in quo nos caeteri versamur, et extremam necessitatem, ad quam redacti sumus, vobis ob oculos poneremus, humillime rogantes, vt sacratissima Vestra Maiestas nobis benigne opem ferat.

Causa illius morae ex parte fuit, qu9d nullus nostrum libere auderet aulam Tuae Maiestatis accedere, in qua Rheti, hostes nostri capitales, commorantur, a quibus non nisi iniuriam et acerba quaeque exspectare poteramus.

Altera causa nostrae cunctationis fuit ingens pauor et consternatio, quae mentes nostras e sua sede dimouit, amissa spe remediorum malis nostris adhibendorum, et nos in belluas pigras, torpidas et marcenres transmutauit, cum videremus, nos in hac nostra extrema miseria ab omnibus Regibus et Principibus derelictos esse, et sauorabilem urem Tuae Maiestatis et Regis Catholici nobis occlusam esse, quo minus aequi. tatem causae nostrae vobis declarare possemus.

Cum autem Deo nunc placuerit radiis diuinaae suae lucis mentes et animos Heluetiorum Ca. tholicorum illustrare, qui perspexerunt, quanto praeiudicio fides Catholica et aequitas nostrae causae sauciaretur, et quod exitium atque interitus vitae, bonorum fidei et religionis Catholicae plus quam centum viginti millibus animarum in hac valle habitantium impenderet: cumque vidissent tractatum Mantuae Carpetanorum XXV. April. M DC XXI. inter Tuam Maiestatem et Regem Catholicum initum. Et multum temporis in eo fuisse consumtum, quod causa esset magni momenti, decreto publico constituerunt, in restitutionem Valli Tellinae, qua illa in potestatem Rherorum redeat, non consentire: quibus etiam foederati Vestrae Maiestatis et pagus mixtus Abbatis-cellae accesserunt, qui liquido animaduerterunt, quanto in discrimine

Tunc caepimus respirare et animus nobis rediit, vt consilium caperemus, ad Tuam Maietatem et Regem Catolicum aduolandi, nosque ad pedes vestros humillime abiiciendi, quo praesens scriptum vobis exhibercinus, quod veram narrationem et summam eorum, quae his postremistu bis in Valle Tellina euenerunt, complectitur. Pollicemur nobis de regia bnitate Tuae Maiestatis, quam scimus tanto zelo erga fidem Catholicam, et odio aduersus haeresin flagrate, imo tanto studio iustitiae deditam, vt merito Iusti cognomen gerat, eam ponderata causae nostrae aequitate, et habita religioni Catholicae ratione, non modo non alladoraturam, vtsupradictus tractatus exequutioni mandetur, et Vallis Tellina Rhetis restituatus, sed etiam miseras Catholiscrum familias, ab omnibus derelictas, in suam regiam protectionem recepturam, et religionis Catholicae in illa Valle conseruationem, de qua potissimum agitur, curae cordique habituram. Ex hoc autem scripto Tua Maiestas plenam totius facti cognitionem hauriet, duobus his capitibus consideratis.

Prius est, neminem, quicunque sit, posse vrgere, vt tractatus ille obseruetur, et executioni mandetur, vtque Vallis Tellina Rhetis restiruatur, nisi iustitiam violet, religionem Catholicam et sanctos Canones oppugnet, et in poenas Bulla, In coena Domini, sancitas incurrat.

Alterum, non satis esse, Tuam Maiestatem exequutlonem supradicti tractatus et restitutionem Vallis Tellinae non vrgete, sed eandem, cognito extremo periculo, quod nos circum stat, ea rempora attigisse, quibus lex charitatis eam innitat, imo obligar, vt proimo in summa ipsius necessitate opem ferat.

Quod ad prius atrinet, multi anni effluxerunt, ex quo pacta conuenta sunt inter Vallis Tellinae incolas et Rhetos. Liquet etiam, eo tempore, quo Vallis Tellina Rhetis loco stipendii a Rege Galliae, qui tunc Dux Mediolanensis erat, dara fuit, incolas illius non fuiste Rhetorum vasallos aut clientes, sed foederatos et socios: sicut apparet ex contractibus et tractatibus authenticis, qui in nostris Archiuis diligenter asseruant6ur: atque hoc nomine iuramento sidelitatis nunquam seillis obstrinxerunt. Sed posteaquam populi illi haeresi imbuti Fuerunt, animis efferatis, Rheti, qui nobis potentiores erant, cum et praecipui in nostra Valle fectae et haeresi ipsorum addicti essent, coeperunt paullatim nos tractare non tanquam socios et foederatos, sed tanquam mancipia et vasallos, atque hoc modo dominatum tyrannicum vsurparunt non tantum in vitam et facultates, sed etiam libertatem nostrarum conscientiarum et religionem nostram, quam cum vellent nos abnegare, et miserabiles sectas Zvvinglii et Caluini inter nos innehere conarentur, maiores nostri animose restiterunt, et minati sunt, se Principes vicinos Catholicos auxilio aduocaturos, et in eorum fidem ac clientelam se tradituros. Iraque negotium compositum, et concordia sarcita fuit, per quam exercitium religionis Catholicae et fidei libertas salua mansit: vt liquet ex conuentionibus in acta publica Vallis Tellinae relats. Verum successu temporis, aucto Hugenororum Caluinistarum numero, tam x indigenis quam exteris, qui ex diuersis Catholicorum ditionibus et prouinciis in hanc vallem, tanquam in azylum, sub protectione Rhetorum, magno numero confluebant, tyrannis ipsorum vsque adeo inualuit, vt violatis pactis conuentis pro libertate reli gionis Catholicaae, omnia pro arbitrio et affectibus Rhetorum gererentur, qui malitioso furore Ministrorum, Christiani orbis incendiariorum, incitati, imperium sibi in nostra corpora et conscientias vendicarunt.

Breuitatis caula hoc loco praetermittimus barbaram immanitatem, qua onus mo strosae et iniquae auaritiae subire coacti fuimus, cum aduersus Catholicos contta omneim formam aequitatis et iustitiae ageretur, bonis illos spoliando, et totiniuriis afficiendo, vt nullus eorum de causa, quam in iudicio obtinuerat, et sententiis se cundum ipsum pronunciatis, certus esse pofsettimo longotempore interiecto, Praelide magistratu abeunte, et alio in ipsius locum succedente, omnes sententiae et iudicia renouabantur, et nouae, pecunia data, impetrandae erant: qua desiciente, priores sententiae inducebantur et lacerabantur, imo pro pecunia parti aduersae reddebantur: Denique cogebamur ab illis ferre qudquid perfidi et improbi homines, qui nullum alium Deum et felicitatem, quam argentum et ebrietatem habent, sibi imaginabantur, qui vitio laudem virtutis tribuebant, et quibus certum deliberatumque erat, nullisidem, promissum ant iusiurandum seruare, ita vt non miius ab illis haberemur, quam si sub imperio et potestate Scytharum et Tartarorum fuissemus.

Hoc tantum addemus, ipsis non satis fuisse, quod infractis omnibus conuentionibus nobiscum initis, libertatem nostrae Religionis interdixerunt, sed eos etiam bona et facultates nostras nobis eripuisse, exercitium nostrae religionis et omnem cultum atque officium ecclesiasticum sustulisse, bona et reditus Ecclesiae occupasse, legata ad pas causas, quae Ecclesiis a fidelibus morientibus destinata erant, vt Missarum et precum ab illis post suam mortem factarum participes essent, inuasisse, et ad seminaria iuuentutis Hugenoticae ac stipendia magistrorum et praeceptorum eiusdem sectae, quos Geneua in hanc Vallem accersiuerant, applicasse. Praeteres Catholicos ad alendos Ministros Huguenotos obstrinxerunt, templa illis ademerunt, quae in synagogas Satanae transformarunt: atque iis locis, voi vnum tantum erat templum Catholicum, illud sibi et Catholicis commune esse voluerunt: ita vt eodem loco, in quo laudes Dei eanebantur, et S. Missa celebrabatur, idololatrae Baalaltaribus adolerent coram arca Dei: in eadem cathedra, in qua veritas Catholica et verbum Dei

annunciabator, Ministri haeretici blasphemias et abominationes suas contra illud ipsum Dei verbum eructarent. Insuper interdictum erat Catholicis, ne nouum templum conderent, et Indulgentias autlubilaeum publicarent: Episcopum Neocomensem (ad cuius dioecesin Vallis Tellina pertinet) omnisua inrisdictione priuarunt, nec permitrere voluerunt, vt suas viitationes ordinarias obiret, et Ecclesia sticos delinquenres, qui sub ipsius inspectione erant, puniret. Quodam tempore cum ipso conuenerunt, vt illi fas esset suos inuisere, modo quingentos aureosipsis numeraret: verum accepta illa pecunia, cum ille visitationem suam in Valle inchoasset, quibusdam negotium dederunt, vt eum comprehenderent: qui quod ipsis mandatum fuerat, exequuti fuissent, nisi ille fuga sibi consuluisset. Nam illi sibi potestatem arrogabant castigandi et puniendi ecclesiasticos, disponendi de officiis et beneficiis ecclesiasticis, et iudicandi de causis ecclesiasticis, beneficialibus et matrimonialibus, ac seuere in eos animaduertebant, qui eierata haeresi, religioni Catholicae nomen dederant, quique eosreceperant, cum haeresi renunciarent, et operam suam ad illos conuertendos accommodarant, poenasa presbyteris et curionibus reposcentes, cum innumeris aliis indignis facinoribus, quae molestum esset commemorare.

Neque his contenti, vt sola religio Hugenocica in Valle obtineret, Catholica exterminata, incitati fuerunt a suis Ministris, qui plenum imperium in corda et conscientias eorum habent, vt praecipuos Ecclesiasticorum et alios Catholicos, zelo religionis flagrantes, a quibus non absque ratione sibi metuebant, ne perniciosis ipsorum conatibus se opponerent, de medio tollerent: quo decreto facto, persequutionem a Nicolao Rusca, archipresbytero vrbis Sondrii, viro sanctitate vitae et doctrinae praestantia eximio, primo religionis Catholicae columine, exorsisunt, quem etraordinariis tormentis excruciatum martyrio affecerunt, anno MDCXVIII. cuius vita et martyrium a tribus diuersis auctoribus descriptum et typis euulgatum fait, vt de eo restimonium posteritatiredderent. Eodem modo praecipuos quosdam Catholicos in Valle Tellina morte mulctarunt, vt ita omnes Ecclesi sticos et totam Nobilitatem extirparent, et inferioris conditionis Catholicos metu consternatos miserabili suae sectae adhaerere cogerent.

Itaque Capitaneus et legatus ipsius in Valle Tellina, qui ambo Hugenoti erant, saepe in ore habebant, non abiturum annum, quin omnes in ea Valle vnius religionis futuriessent. Secundum haec conspiratio fuit detecta, quam Ministri et Rheti in oppido Ianto, quod ad Foedus Rheticum pertinct, machinati erant, quamque etiam Tuae Maiestati notam esse cupimus, qua totum Clerum et Nobilitatem aliosque zelo in religionem Catholicam feruidos interimere decreuerant, forma et die, qua exequutio fieri debebat, constituta. Quod decretum nostrorum inimicorum nos ad extrema adegit, ita vt de vita desperantes conuentum instituerimus, in quc clam capita contulimus, quo pacto crudelem mottem, quam hostes nobis intentabant, euitare, et Vallem Tellinam ab haeresi, quae abolita religione Catholica rotam Vallem breuiperuasura videretur, et cuius causa haec conspiratio contra nos inita fuerat, purgaremus. Cum diu multumque deliberassemus de ratione expediendae salutis, non alia commodior in hac necessitate occurrit, quam vtarmis sumtis hostes nostros anteuerteremus, et quod contra nos et religionem nostram machinati erant, in caput ipsorum retorqueremus. Hoc consilio capto arma pro vitae et altarium nostrorum defensione corripuimus, et omnes praefectos Rherorum atque incolas Hugenotos Vallis Tellinae, quotquot in manus nostras venerunt, neci dedimus. Quo peracto, confestim Religiosos diuersorum Ordinum vocauimus, vt verbum Domini nobis annunciarent, confessiones nostras audirent, Calendarium Gregorianum, Bullam In coena Domini et sacrosanctum Concilium Tridentinum in Vallem introducerent: Episcopo accersito S. Inquisitio fuit constituta, omnibus decretis, quae contra religionem Catholicam facta erant, abrogatis. Atque ita breui tempore religio Catholica per totam Vallem fuit stabilita: quae actio tam facile et prospere successit, vt manifestum esset, Dei manum nobis adfuisse, et tam iustum ac necessarium opus ad exitum perduxisse: et nos soli, auxiliante Deo, absque vllius Principis subsidio, libertatem nostram fortiter vindicauimus: prout etiam satis virium nobis esse putamus, quibus Rhetis resistere possimus, si suos vleisei velint: sed cum postea intellexissemus, ipsos collecto ex Bernensi et Tigurino pagis numeroso exercitu nos aggredi velle, viribus nostrisd ffisi, ad Praesidem Mediolanensem, nobis vicinum et Catholicis fauentem, confugimus, eumque supplices rogauimus, vt nobis contra vim hostium nostrorum suppetias ferret. Quod fecit, postquam aliquandiu reluctatus esset, nosque coelesti fauore et subsidio Mediolanensi adiuti, viribus coniunctis et animis confirmatis, hostes paullo ferocius excepimus, quam opinati erant, et exercitum illorum deleuimus. Sic Deus execrabilem psorum audaciam denuo coercere voluit, quam Bormii et in aliis locis regionis paucis ante diebus exercuerant, vbi sanctissimum et summe reuerendum eucharistiae Sacra. mentum proph inauerant, alteria et imagines Sanctorum confregerant: inprimis autem venerandem admodum B. Virginis imaginem, quam populus Catholicus in Valle Tellina religiose colebat, seloppetorum ictibus praeterebrarant: praeterae vasa facta polluerant, calices, patinas et alia sacra Ecclesiae vtensilia suffurati erant: quorum nonnulla in ipsorum sarcinis, quaedam sub armis occisorum reperta fuerunt: quibus raris et miraculosis spectaculis vindicta dinina, vt testari possunt, qui coram illa viderunt, suam potentiam demonstrate voluit, qua iustitiam et

causam Catholicorum protegit. Iam igitur Vallis Tellina se in libertatem asseruit, quam mucrone gladii sibi peperit, adhibitis iustis armis pro insta suae vitae et religionis Catholicae defensione: ita vt nunc libera, pura et ab omnigenere haereseos et sectarum contrariarum repurgata sit.

Exinde intelleximus, quosdam articulos ob hanc mutationem Mantuae Carpetanorum inter Tuam Maiestatem Christianissimam et Regem Catholicum fuisse consignatos, vt Vallis Tellina restitueretur. Ad quod hoc solum respondemus, in causa Religionis et vbiagitur de rebus ad Rempubl. nostram pertinentibus nullos articulos condi, nec Vallem Tellinam Rhetis restitui, nec nos iugo ipsorum tyrannico subiici posse, nisi assensum praebeamus, et iustae nostrae querelae ac rationes a Tua Maiestate Christianissima et Rege Catholico prius auditae fuerint.

Nos enim libertatem nostram recuperauimus, et iugum tyrannicum Rhetorum optimo iure excussimus: primo, quia tractatus et pacta nobiscum conuenta fregerunt, et libertatem nostrae Religionis interdixerunt: quamobrem frangenti fidem non dandafides: deinde propter defensionem nostrae Religionis, quae tot annis ab ipsis oppressa, funditus extirpata fuisset, sires ipsis ex voto cessisset: tertio, propter nostram de fensionem, fecimus, quod supra dictum est, cum prius omnes alias vias et remedia tentassemus: neque aliud certius nobis in mentem venit, ad vitam nostram, ecclesiasticorum et omnium Catholicorum nnocentum conseruandam, quam si eos de medio tolleremus, qui sanguinem nostrum sitiebant, et manus suas eo polluere volebant. Quae rationes satis superque ostendunt, nostri officii fuisse, vt hac actione intollerandum iugum Rhetorum exueremus, et libertatem nostram cum prisco dominatu, quem absque omni dubitatione, ipsa naturali tatione suffragante, obtinuimus, recuperaremus. Quo iure nostra libertate, et iusto dominatu, quem in Valle possidemus, priuaremus? cum nullum alium in terris dominum agnoscamus, quam Imperatorem, qui directe dominus est regionis, sicut fructus ad nos pertinent. Nec dubitamus, quin Tua Maiestas nunc agnoscat, hoc omni iustitiae repugnare, vt Vallem Rhtis restituamus, et vltro iugum, quod a ceruicibus nostris repulimus, rursum subeamus, omnique iniuriae, quam ab iniquis illis dominis ferre cogemus, nos exponamus, et enormibus peccatis nos obstringamus, quae priusquam remittantur, par est, vt iis, qui damno astecti fuerunt, satisfiat.

Quod si secundum articulos Mantuae Carpetanorum conditos omnia in Valle Tellina in pristinum statum sunt restituenda, haeresis quoque restituenda erit: ex quo hoc infallibiliter consequetur, vt religio Catholica in illa non modo infirmetur, sed etiam prorsus extirpetur Nam licet omnes nouitates ab anno M DC XVII. in Vallem Tellinam et Comitatum Bormii ac Clauennae inuectae tollantur et aboleantur, quemadmodum tertio articulo cautum fuit: tamen omnia statuta, scita et decreta contra Religionem Catholicam ante initium anni modo dicti MDCXVII. facta hoc tertio articulo confirmabuntur et approbabuntur.

Certum namque est, quod exceptio firmot rtgulas in contrarium in casibus non exceptis. Itaque Catholici non habebunt, quod conquerantur, si statuta et decreta illa a Rhetis in vsum reuocentur et exequutioni mandentur: quandoquidem nouitates et alia contra fidem Catholicam anre Calen. Ianuananni MDCXVII. facta, deinceps abolerinon poterunt, sicut nunc possent, obsetuatis pactis et conuentionibus supra allegatis.

Cum autem omnia, quae paullo ante comme. morata, et a Rhetis contra Catholiaos perpetrata fuerunt, non comprehenso martyrio Archipresbyteri, et omnia decreta, exilia et proscriptiones religiosorum, aliaque statuta in praeiudicium Religionis Catholicae sancita, cum omni violentiae et iniustitiae genere, quae iam in vsum et consuetudinem abierunt, facta sintante initium anni MDCXVII. prout constat, et ex ipsis decretis liquet, necessario sequitur, futurum. vt omnia adminicula et argumenta Catholicis eripiantur, quibus antiquas suas conuentiones contra lla decreta et statuta, quae suut recentiora, desendere possint. am Rheti procul dubio pro stabiliendis illis suis decretis et statutis iudicium et sententiam duorum Regum, Galliae et Hispaniae, obtendent, atque ob eandem omnes nouitates in religione post illum annum contra ipsorum haeresin inuectas abolebunt. Nam anno demum MDCXX. S. inquisitio a nobis introducta: auctoritas ecclesiae restituta: Calendarium Gregorianum receptum: S. Concilium Tridentinum admissum: legata ad pios vsus relicta, ad eosdem adhibita: bona cclesiastica, ab Hugenoris rapta, Ecclesiis restituta: seminarium haereticum abolitum: Ministri et ludimagistri Hugenoti pulsi: tota Vallis Tellina ab haeresi purgata: libertas Hugenotorum doctrinam amplectendi, quae antea concessa fuerat, reuocata: decretum factum, vt nullus apostata a Religione Catholica in Vallem Tellinam recipiatur: denique omni signa et vestigia haereticae prauitatis sublata fuerunt. Itaque certum est. Rhetos omnia antiquaturos, quae faciunt ad conseruationem nostrae religionis, tanquam recens inuecta contra ipsorunstatuta ante initium anni MDCXVII. facta: quod ipsis iuxta articulum supradictum licebit. et religione Catholica in eum statum restituta, in quo ante illum annum erat, haeresis et omnia, quae paullo ante commemorata sunt, instaurabuntur et reflorescent: et quia absolutum imperium in Valle Tellina penes ipsos erit, nemo ipsis audebit dicere, Quare sic facis? nec vllus Principum malefactis ipsorum intercedere volet.

Maneat igitur verum ac certum, quidqui anobis contra Rhetos patratum fuit, solmmodo pro defensione religionis Catholicae, et vt

nos ab oppressionibus eorum liberaremus, vita ecclesi sticorum et Catholicorum tueremur, et crudelem ipsorum machinationem et conspirationem de omnibus Ecclesiasticis et praecipuis arqueinsigni zelo erga fidem incensis Catholicis mactandis anteuerteremus, susceptum fuisse. Quod autem in hoc consilio capiendo non vsi simusopera quorudam Prin cipum qui sui commodi causa, et vt fines suos prolatarent, nos ad hocfacinus audendum exstimularint, ex ipsa nostrorum inimicorum cofessione patet, qui Martyrologium composuerunt, in quo omnes, qui a nobis morte affecti fuerunt, martyrum elogio ornant, an notatis ipsorum nominibus et cognominibus: atquehuius postremi actus hanc rationem afferunt, quod cum vellent Ecclesiam Euangelicam, vt appellant, in Bulcia, regione ad communitatem Teliensem pertinente, constituere, in qua Catholici vnum ex suis Ministris alete tenerentur, Catholici vi armata restiterunt: in quo tumultu Minister Brusus fuste vsquead mortem caesus, et innenis Hugenotus ex Triano interfectus fuit. Atque hi sunt, quos primitias Martyrum appellant: reticent autem, quod prius vero martyrio affecerant Blasium Piatrum, fmtrem Curionis Telliensis, virum nobilem et honoratum, qui solum modo dixerat, se cupere seire, an Ministrum in Bulcia constituere, et Catholicis suum templum atque vsum religionis Catholieae adimere vellent. Tituluslibrieft: Vera narratio caedis Euangelicorum a Pontificiis rebellibus in matoriparte Vallis Tellinae anno MDCXX. die IX. Iul: et sequentibus, stylo vetere, patratae: edita in lucem, netessariae informationis et admonitionis loco ad omnes liberas Respublicas, et vt omnes veri Christiani exemplum perseuer antiae in pura professione S. Euangeliiinde capiant. Matth. 5. 10. Beati, qui persequutionem patiuntur iustitiae causa: quoniam ipsorum est regnum coelerum. Haec estin scriptio libri et catalogi occisoru, quos pleno ore Martyres appellant, qui tantum propter fidem Euangelicam interemti fuerint. Hi tamen illi ipsi sunt, quos lucis vsura priuauimus, vt Vallem supradictam ab haeresi purgaremus, et vitam nostram periculo mortis, quod nobis im minebat, eriperemus: ex quo clare perspicitur, nos ad hanc caedem nullo alio stimulo, quam Religionis Catholicae conseruandae studio in citatos et extrema necessitate adductos fuisse, vt hoc pacto fidem Catholicam defenderemus: cumque hostes nostros praeoc cupauerimus, cauimus, ne postremam suam conspirationem contra nostra vitam hoc saltem cosilio initam et textam, vt religione Catholicam in Valle Tellina prorsus extirparent, exequerentur. Ne igitur politici et qui huic negotio impliciti sunt, sibiimag inentur, nos vlla alia causa ad hoc facinus perpetrandu inductos fuisse. Nihil aliud respeximus, quam religionem: caetera enim vtcunque tollerabantur: et nos confisi auxilio, quod nobis erat promissum ad vim ipsorum repellendam, moram aliquam in extremo illo consilio capiendo interposuimus, ita vt parum abfeuerit, quin omnes interiremus. Caeterum Tua Maiestas aurem non praebeat iis, qui parum suntsoliciti de salute animarum et de fide Catholica, sed solummodo rationes status politici attendunt.

Quod bellum in Italia metuendum est? quorsum tot minae a militibus iactatae? Si Tuae Maiestati placeret, in rei veritatem inquirere, sicut eam credimus insigni erga fidem Catholicam zelo flagrare, et iuris atqueaequitatis inprimis studiosam esse, adeovt vbi haec vell illa periclitatur, nullum locum habeant axiomata politica, nec vllus Regum aut Principum conatus zeli ipsius et aequitatis soliditatem labefactare possit: ita nobis certo persuademus, futurum, vt Tua Maiestas oculos suae milericordiae in nostram miseriam et afflictionem conuertat, et reiectis Rhetis haereticis, quos constat homines esse sine fide diuina et humana, nos miseros Catholicos, a toto mun do derelictos, in regiam et paternam suam protectionem recipiat.

Quis credat, Tuam Maiestatem, omisso bello, quod tanta felicitate cum Hugenotis gerit, vt eos ex Gallia expellat, siios exercitus in Italiam missuram, vt nos miseros Catholicos opprimat, et haereticos defendat? Quis hanc opinionem de Ludouicolusto, qui tanto ardore fidei CAtholicet addictus est, concipitat? Qui Tuae Maiestati persuadere conantur, nisi id faciat, bellum in Italiaoriturum, laudes ipsius, quet toto orbe celebrantur, et quae sunt praecipuum ac pretiosissimum tui diadema: is ornamentum, te nimirum esse Regem Christianissimum, religionis Catholicae amore flagrantissimum, et potentissimum haereticorum atque haereseos, quocunquete vertis flagellum, offuscare, contraque in signem infamiae notam ipsi inurere conantur. Alia, Rexsa cratissime, suppetunt media, quibus pax et quies in Italia conseruari possit, vt non necesse sit, Vallem Tellinam Rhetis restitui. Si quorundam Principum et Rerumpublicarum in Italia conditio et securitas postulat, vt Tua Maiestas huius negotii curam suscipiat, cur nos non aeque ac Rheti ab ipsius partibus staremus? An minorem fidem tribues Catholicis, quam Hugenotis, qui sibi laudi ducunt, nullam fidem seruare, et promissa ac pacta violare? Quod Praesidem Mediolanensem in subsidium aduocauimus, ideo saltem factum est, quod Catholicus esset et nobis vicinus, quodque propter loci opportunitatem auxiliu, quo maxime indigebamus, nobis prompte su bministrare posset. Nam subito ad nos allatum est, magnum exercitum a Rhetis in Bernensium et Tigurinoru pagis ad nos opprimendos et trucidados cogi. Eode tempore petiimus, vt quaedam munitiones in locis maxime necessariis et opportunis ad nostram defensionem excitarentur non autem dominium in nostra Vallem cuiquam cessimus: nam om nino liberiesse cupimus: sed Mediolanensibusillas munitiones credidimus, donec negotiu componeretur. Na si Tuae Maiestati placeat, nos sua auctoritate et potentia contra Rhetos, Bernenses et Tigurinos protegere, ne nobis negotium fa cellant, nos soli munitiones illas, quas ad nostri

conseruationem absolute necessarias esse iudicamus, Tuae Maiestatis regia protectione atque auxilio freti, custodiemus. Si caeteri Principes arbitrantur, se aliquid a nobis et Rhetis sperare posse, et de eo aliqua transactio fiat, omnia a nostra parte maiori fide praestabuntur, quam a Rhetis. Nam Tua Maiestas non ignorat, satius esse, nobis fidere, qui sumus Catholici, et veram fidem profitemur, quam perfidis Hugenotis, qui non solum tanquam haeretici, sed etiam tanquam Rheti, nullam fidei datae et promissorum suorum rationem habent: cuius rei Tuae Maiestatis legati amplissimum testimonium reddere poterunt. Rheti ingenio sunt feroci, proteruo et superbo, qui cum beneficia et fauorem T.M. grato animo agnoscere et praedicare deberent, palam iactitant, eam propter antiquum foedus Regum Galliae, tuorum maiorum, cum Rhetis obstrictam esse, vt illos protegat, et in pristinum statum restituat. Nam si Tua Maiestas dignabitur, rationum, quas supra attulimus, memoriam repetere, agnoscet, se non solum non teneri, illos protegere, siquidem nullum est pactum aut foedus, quod obliget, quando legi Dei, quae omnibus contractibus praeferenda est, repugnat: sed contra obstrictam esse, vt eos deserat, tan quam hostes Dei, S. Ecclesiae Catholicae, et omnium Principum vere Catholicorum: fimulque brachia suae protectionis nobis pandet, et miseris Catholicis, ab omnibus derelictis, fauebit, qui sunt humillimi ipsius erui, et san. guinem pro ipsa vsque ad extremam guttam profundere parati: cum nunquam Rhetis obligata fuerit, atque eo minus teneatur ipsis opem ferre, quod ipsimet capitulationem in Hispania factam infregerunt, neque vn quam nostri impunitatem et praeteritorum obliuionem in capitulatione illa praescriptam iurare et promittere voluerunt: atque ita Tuam Maiestatem omni vinculo soluerunt, et iniusta ac crudeli illa recusatione se illius protectione indignos reddiderunt.

Quid boni Tua Maiestas in Rhetis reperit, qod illis tam impense faueat, et eos tam benigno oculo intueatur ac tanta beneuolentia complectatur? Si fidem illorum respiciat, omnes sunt hae retici, perfidi, improbi, templorum expilatores, bonorum ecclesiasticorum vsurpatores, et hostes Catholicorum. Si ingenium et mores, homines sunt vilis et abiectae conditionis, qui nullum aliud numen reueretur et colunt, quam aurum et argentum, cuius accumulatio et conseruatio inter iplos habetur ins naturaele et diuinum: denique sunt homines, inter quos fidem dare, crimen est: fidem seruare, probrum.

Acsane nihil est, quod Tuam Maiestatem magis instigare debeat ad Rhetos deseredos et nos protegendos, quam cosideratio sui ipsius, si perpendat, se esse LVDOVICVM XIII. cognomento IVSTVM, filium primogenitum S. Ecclesiae, defensorem Fidei, et hostem haereticorum, qui cum lacte hausit immortale odium haereseos, qui iustitiae est amantissimus, qui omnem rationem politicam gloriae et eultui Dei praesern Quapropter confidiums, Tuam Maiestatem, vbi cognouerit, hauc restitutionem Vallis Tellinae, quam Rheti vrgent, esse contra omnem iustitiam, et insigne praeiudicium afferre Fidei Catholicae, mutaruram sententiam, neque permissuram, vt plus quam centum viginti millia animarum Catholicarum immani furorihostium nostrorum iutarorum exponantur.

Quod ad alterum caput attinet, Tuam Maiestatem praecepto charitatis obligatam esse, vt nobis in extrema nostra necessitate succuriat, illud ex praecedentibus satis manifestum est. Nam nunquam in animum inducere poterimus, vt iugo tyrannico Rhetorum nos denuo submittamus, cum propter multas graues causasfidem ipsorum verbis et promissis habere nequeamus. Nos autem vi adigere, vt illud faciamus, nihil aliud esset, quam centies vicies mille homines innocentes rabidis lupis laniandos tra. dere, quorum furore insatiabili statim deuorarentur, et Vallem caedibus assiduis replere. Nam si ipsis fideremus, magna esset dementia: primum quia Rheti natuta sunt perfidi, qui nesciunt, quid sit fidem seruare, et stare promissis etiam iureiurando firmatis: quemadmodum Tua Maiestas intelliget ex Domino Vico, qui multis annis legatum nomine Regum Galliae apud ipsos egit. Idiplum omnes alii Principes et Respublicae, imo etiam priuati homines, quibus negotium cum illis fuit farebuntur, nempe in omni contractuum et tractatuum genere fide nunquam a Rhetis fuisse seruatam. Atquevt reces exemplum proferamus, dicat Dux Feria, praeses Mediolanensis, an Rheti foederatipacta et conuentiones postrema hac hyeme secum initas seruarint. Constat enim in contrarium, multas communitates, postquam pacta illa mreiurando et manuum subscriptione firmassent, alia postea in praeiudicium priorum fecille, et in ea iurasse. Dicat legatus Tuae Maiestatis, quales expertus sit Rhetos, et quam in digne ab ipsis habitus fuerit: nec inficiabitur Respublica Veneta, hunc populum semperinfidelem fuisse. Quae cum ita sint, tota Maiestatis tuae, imo totius mundi potentia nonsufficiet, vt ingenium Rhetorum mutet, quod Heluetii probe cognitum et perspectum habent, sicut et vatiam atque incertam Reipu. ipsorum formam, quae tantum constans in leuitate sua est: ob quam causam prudenti iudicio nunquam pro ipsis cauere, aut fidem sua interponere voluerunt. Adhae comnes cautiones et promissiones Tuae Maiestaris et Principum ac Rerumpublicarum totius mundi vitae et fortunis nostris atqueadeo fidei CAtholice Apostolicae et Romanae securitatem praestare no poterunt: et Rheti, si rerum denuo inter nos potiantur, Remp. pro arbitrio administrare volent, et mille praetextus inuenient, vt primum suum consilium exequantur, quodque prius machinati erant, vt nos vno ictu et vna vice obtruncarent, paullatim exequentur, et nos lente consument. Quis tune Principum veniet, vt videat,

quid in nostra Valle geratur? et quis inter nos miseros veteri iugo subditos audebit ad magnu aliquem Prmcipem confugere, quin protinus paenam rebellionis incurrat. Atque vt maxime in sinam tuae Maiestatis nos coniicere velimus; quis nobis sporidebit; nostras aedes, antequam auxilium nobis subministretur, non fore ab imis fundamentis dirutas, et in cineres redactas: siquidem in ea ipsa Valle sub Rhetorum dominatu praesides seuere in eos animaduertebant, qui deillis conquerebantur, et ad supremum ipsorum tribunal confugiebant, vt illius fidem atque opem contra ininriam sibi factam implorarent. Nobis de medio sublatis quid proderit Tuae Maiestatis protectio, aut paena, quam sumptis armis de hostibus nostris exiget? Praeterea Manruae Catpetanorum in tertio articulo causa religionis agitata, et hoc vnum a Rhetis petitum fuit, vt nobis veniam darent, et impunitati secundo articulo nobis concessae subscriberent. Plurimae ex ipsorum communitatibus refragatet sunt, neque vnquam huic articulo subscribere et fidem obstringere voluerunt: et quamuis nonnullae assentirentur, tamen tot protestationes et conditiones admiscebant, vt nulla in earum promissis certitudo esset: quod ideo fecerunt, quia arma Tigurinorum et liarum potentiorum communitatum reformidabat. Quidquid vero Guffierus, Tuae Maiestatis apud illos legatus, moneret et sollicitaret, promissionem illam ab ipsis extor queenon potuit. Quomodo igitur secure sub ipsorum dominatu viuemus, cum nec fidem nec promissa vnquam seruent: et sicut pensi non habent, quid promittant: ita, quod promiserunt, seruare illis curae non est? Tanta vis est affectuum, quibus a recta via transuersi abripiuntur: tanta odii, quod contra nos gerunt, acerbitas, vt virus, quo pectora ipsorum tinctasunt, et vindictet cupiditatem, qua ardent, occultare nonpotuerint, et maluerint, capitulationem abrumpere, quam quicquam in nostrum commodum et securitatem promittere. Vsque adeo necis nostrae auidi sunt, et sanguininem nostrum sitiunt. Quapropter Tua Maiestas tractatuillo Mantuano non amplius tenetur, necobstricta est, vtillos protegat: quoniam in capite praecipui momenti officio desuerunt: quod Tua Maiestas, li placet, attendat. Insuper, si priusquam nos necessitate adacti, vt vitam nostram et fidem Catholicam defender emus, facinus istud aggressi sumus, vt omnes ipsorum praefectos et Hugenotos, qui in Valle erant, et quos comprehendere potuimus, trucidaremus, nos tam inhumaniter tractabant, et nos internecione occidere constituerant, quantumuis arma vicinorum Catholicorum reformidarent: quid nunc facient, cumspe victoriae denobis reportandae, et fauore Tuae Maiestatis ac Principum Italiae freti insolentiores sunt, quam vnquam fuerunt? praesertim si munitiones in manus ipsorum consignentur, quas proculdubio diligenter custodient, vt nos imperio suo subiectos teneant, et pro lubitu tractent. Certum est, tauros illos efferatos memoria sanguinis sui a nobis effusi rabiem suam nostro nunquam expleturos, et no contentos fore, vt eo se ing urgitent, sed etiam manus suas, vt palam iactitant, eo ablaturos. Istud apprime obseruauit Montholonus, extraordinarius Tuae Maiestatis legatus, qui nostris Lucornam missis dixit, se satis animaduertere, fieri non posse, vt restituta Valle Tellina, vita nostra et fides Catholica, quidquid Rheti promittant, salua maneat: sed omnia miserandae ruinae periculum subitura: interim rationes politicas non permittere, vt munitiones in eorum manibus, qui eas nunc tenerent, relinquerentur. Nos autem non possumus nobis persuadere, Tuam Marestatem plutis facturam rationes politicas, quam honorem Dei, iustitiam, fidem Catholicam, Apostolicam et Romanam, imo propriam salutem: et qui ita affectus esset, satis indicaret, se male sentire de fide, aut prorsus esse politicum siue Atheum. Etsiautem omnino necessesit, propter nostiam defensionem et securitatem, vt munitiones in eo, in quo nunc sunt, statu maneant, nec vllo pacto destruantur: non tamen propterea cupimus, vt ab iis, qui eas nunc occupant, retineantur. Alia namque via inueniri poterit, qua securitati nostrae et publicae quieti consulatur, quam vt vita nostra et religio in apertum exitium praecipitetur Praesidia, quae nuncin illis iunt, deducenus: et Tuae Maiestatis consilio acbona voluntare alia imponentur. Atque hic charitas Tuae Maiestaris erga populum in Valle Tellina se exerere debet. Nisi enim nobis subu eniat, ab omnibus mortalibus sumus derelicti, quandoquidem Rex Catholicus se obstrictum senrit, vt restitutionem Vallis Tellinae in tractatu illo promissam exequatur: ita vt magis sit, quod inde metuamus, quam quod speremus. Itaque in Tuam Maiestatem omnis spes nostra post Deum recumbit: illa sola nos potest iuuare: neque deipsius studio et beneuolentia dubitamus. Nam certi sumus, eam non commissuram, vt suam conscientiam oneret, et suam animam tot hominum innocentum caede, imo tot animarum, exercitio fidei CAtholicae priuatarum, exitio polluat, ac permittat, vt homines perfidi et infideles, qui nullo pacto adduci poterunt, vt quae nobis promiserunt, seruent, nobis et regioni nostrae imperent. Quis animam suam tanti ponderis onere grauaret, et se obligaret, vt Deo sanguinis et animarum tot miserorum CAtholicorum rationem redderet? Non tua certe Ma. iestas, quae firmiter eredat, frustra omnem curam, laborem et operam insumi, vt nobis persuadeatur, vitam nostram, fidem Catholicam et facultates nostras, restituta Rhetis Valle Tellina, in turo fore. Nam nun quam stabunt promissis, neque ipsis fidere poterimus, quidquid Principes protestentur, quodcunque auxillium, tutelam et protectionem polliceantur. Nam ob causas supra dictas et multas alias nihil nisi assiduae caedes et perpetuum sanguinis diluuium in hac Valle conspiceretur: atque iccirco aeque

periculosum est Rhetis, vt Vallem insuam potestatem redigant, quam nobis vt sub ipsoru potestate redigamur. Difficillimum enim est imper are nelentibus. Itaque Tuae Maiestati placeat, de aliis rationibus stabiliendi publicam Italiae quietem cogitare, quam quae hactenus proposita et probata fuit. Deus, vt confidimus, aliam ipsi suggeret: atquehoc pacto semper paratierimus ipsi seruire acpro virili satisfacere. Sialiud aliquid in nostrum detrimentum tractetur, ratio et conscientia postulat, vt prius audiamur, quam aliquid concludatur, et ne restitutio Vallis, quae nostra est, sine nostro colen su decerntur. Quaresi Tuae Maiestati placeret, legatum mittere, eo loco, vbia Rherorum, inimicorum nostrorum, insidiis tuti esse possemus, et illi mandata dare, vt de aptioribus et aequioribus mediis Vallem nostram pacandiageret, semper in nobis animum fidum et ipsi obsequendi cupidum inueniet. Nihil aliud spectamus et vouemus, quam conser nationem nostrae libertatis et fidei Catholicae: in caeteris omnibus nos accommodabimus, et Tuae Maiestati luculentiora animi ipsi addictissimi et omnis generis officiorum documenta exhibebimus, quam si ipsius subditi aut clientes essemus. Tuam igitur Maiestatem supplices rogamus, vt nos sua protectione dignari velit: quoniam sub vmbram liliorum nos recepimus, et ab ea vitam atque incolumitatem speramus. Stat sententia, tyrannidem Rlietorum non amplius tolerare, et millies mori, quam in isporum potestatem rursum concedere. Quamobrem ad Tuae Maiestatispedes prostrati, eam humillime obtestamur et adiuramus persangui. nem, quem filius Dei pro tot animis hominum effudit, vt in hacactione zelum suum admirabilem erga fidem Catholicam in lucem aspectumctumque proferat, vt suam potentiam in debellandis monstris infernalibus, que contra nos insurrexerunt, demonstret, vt suam magnanimitatem in miseris hominibus subleuandis, qui in ipsius misericordia et bonitate omnem suam fiduciam collocarunt, ostendat: denique vt consideret, se absque insigni contra iustitiam et sidem Catholicam praeuaricatione non posse auctorem esse, vt Vallis Tellina Rhetis restituatur, et charitatem Christianam ipsam obligare, vt nobis in extrema nostra miseria succurrat. Netradas bestiis anim as confitentes Deo, et animas pauperum ne obliuiscaris in finem. Hac fiducia manebimus humillimi et deuinctissimi T. M. serui, cui omni occasione parati erimus quaeuis officia pietstare, et Deum omnipotentem assiduis precib. interpellabimus, vt gloriosis Tuae Maiestatis conatibus prosperos ac felices successus largiatur.

Rex Christianissimus, qui integram et sinceram cum suis vicinis amicitiam colit, non potuit ferre, vt sui amici et veteri faedere secum iuncti a suis popularib. opprimerentur, sed illis opem ferre decreuit, cum prius omnes aequas et legitimas vias tentasset, quibus Rhetos pacaret, et religionis Catholicae exercitium conseruaret, Protestantibus sua libertate relicta, vt ita omnes tanquam communis patriae societate deuincti, tranquillam inter se vitam, absque turbis et ae mulatione, sub protectione et amicitia Principum faederatorum, agerent. Videamus igitur, quam prudenter Rex in hoc negotio de Valle Tellina segesserit, et quae fuerit inter Heluetios consiliorum ac voluntatum colensio. Rex, qui de eorum salute semper sollicitus fuit, Marchionem Caeurium, legatum suum apud Pontificem, Roma accersiuit, vt eodem officio apud Heluetios fungeretur, et studium aclinceram voluntatem Regis pro commodo et quiete Reipub ipsorum testatam faceret. Aliquanto post tempore cum commendator Sillerius, legatus Regis apud sua sanctitatem, reuocatus fuisset, Bethunetus quoque Consiliarius regius, vir in huiuscemodi negotiis admodum exercitatus, quiapud maximos orbis Christiani Principes et Respublicas varias legationes obierat, vt candidum Regis, tanquam magni arbitri controuersiarum, quae inter Christianos oriuntur, animum illis declararet, in aulam rediit Rex, perspecta ipsius fide et longa experientia, eum Romam misit, vt Pontifici graues causas exponeret, quibus Rex moueretur, vt restitutionem Rhetorum in Vallem Tellinam contra Hispanorum machinationes vrgeret: cuius controuersiae dliudicatio, vtaequis conditionib. componeretur, arbitrio Potificis commissa fuerat. Eodem venit Dux Pastranae, legatus Regis Hispaniae, vt hanc vsurpationem supra dictet Vallis defenderet, per quam Rex, dominus ipsius, liberum transitum ex Italia in Germaniam sibi cocedi postulabat: quem Bethunaeus nomine Regis, dominisui, recusabat, et contra propolsitionem legati Hispanici varias causas in medium afferebat, propter quas Rex, dominus suus transitum illum Regi Hispaniae non posset concedere, cum esset protector Rhetorum faedere sibi iunctorum: illum autem nihil aliud cupere, quam vt tractatus Mantuanus de restirutione Vallis Tellinae et Rhetorum exeqnutioni mandaretur. Haec controuersia an xium habebat Pontificem, quod duos hos magnos reges sentenriis distractos in concordiam redigere non posset, qui in eo erant, vt bellum sibi mutuo inferreint. Itaque hoc negotium in hunc vsquediem indecisum mansiteinterea magnae copiaevtrinquecoactae, vt Rex Hilpaniae si non vltro, saltem viarmorum coactus, Vallem Tellinam missam faceret. Quod ad Heluetios artinet, Marchio Ceurius, cum Badenae in ipsorum conuentu esset, omneartificium boni Oratoris adhibuit, vt vnionem, pacem et concordiam inter Heluetiorum pagos, tam Catholicos quam Protestantes, conseruaret, et bonum ac fidele consiliu Regis Christianiffimi pre salute et quiete Reipub. Helueticae ipsis notum faceret: sicut videre est ex hac celebrioratione, quam adipsos habuit: Magnifici Domini: Rex, meus dominus, vesterintimus amicus et vobiscum faederatus, cum in omnibus causis grauioribus, quae se in his locis obtulerunt, latis declarasser, quanram pro commodis vestris curam gereret, in eade voluntate et studio erga Rempub.

vestram perseuerans, me extra ordinem misit, vt in hoc generali conuentu vos de eo cerros redderet, vobisque significaret, quanti vestram amicitiam faceret, quae ipsum impulit, vt in Reipub. vestrae commodum atque emolumentum vobis ante oculos poneret, quod postquam Deo placuit, mis laboribus et curis in generali negotiorum suorum administratione benedicere et re eo perducere, vt omnes populi ipsi subiecti dulci et certa quiete fiuatur, et in plena ac fideli ergise obedientia conspirent, oculos et cogitariones suas confestim ad exteros conuercit, eodem studio ac desiderio flagrans, vt bene de omnibus mereretur, omnemque vsurpationem sisteret ac prohiberet, et amicis secum faederatis bonum illud, quod tanto studio dominae siuit et stabiliuit, nem pe felicitatem bonae pacis atque concordiae, procuraret.

Quemadmodum igitur singularem vestri curam gerit, cum propter naturalem inclinatione, tum propter antiquam fetderationem: ita sua officia et consilia vobis libenter impertitur, et vos exhortatur, vt eo animo, quo vobis offeruntur, ea amplectamini, quandoquidem non alio tendunt, quam vt in hoc generali couentu, omnib. vestris controuersiis copositis, firma et stabilis concordia inter vossarciatur, quae nonpossit labefactariabiis, quinullum aliumscopum sibi propositum habent, quam totalem diminutionem et iacturam vestrae libertatis: quodpro vestra ürudentia vobis attente cosiderandum est, cum facilius sit, malis praeuertere, quam ea sanare De hocargumento multa possem verba face. re, et oculis animisquevestris subiicere, quantoperehaec dissensio vobis nocere, et potentiae ae gloriae vestrae magnitudinem imminuere possit, nisi Rex iam anre vos setpe monuisset, res vestras nunquam prosperos successus habituras, et nullos Principes potentes amicitiam vestram expetituros, aut vires vestras formidabiles fore, quadiu solidae et perfectae amicitiae vinculo non essetis colligati, cuius efectus communes amicos faedere vobiscu iunctos magnis malis et calamitatib. inuoluit. Nullum a. dubium est, quin illa latius serpant, siue vi, siue artificio et corruptelis, et idem periculum, imototale exitium Reipu. vestrae impendeat, nisi illa dissensionum incendia inter vos extinguatur: cum certum sit, quemdmodum corpora naturalia, ita et politias per easdem causas viuere et conseruari, ex quibus initio compositae et constitutae fuerunt, et per contrarias causas destruiatqueeuerti. Vestrum igitur est, Magnificidomini, in hoc periculo vos ipsos colligere, et animossumere, vt in eodem statu, quem a generosis vestris maiorib. accepistis, perduretis, et posteritas cognoscat, vos non minoristudio, quam ipsos, reipub. vestrae tuendae fuisse inflammatos, et vos eorum exem. ploinckatos, vt haereditatem sudore et sanguine ipso um partam conseruetis, et eadem gloria ac pace, qua illam vobis reliquerunt, ad posteros transmitratis. Haec igitur est prima cura Regis, domini mei, cuius animus miserabili statu et conditione, in quam Rheti, communesvestriamiciac faederati, redacti sunt, excruciatur: qut non minus illorum miseriis et calamitatib. quam fi proprii sui subditi eslent, afficitur: tame: si nimis verum sit, eosproprerea in hanc calamitate incidisse, quod seria et salutaria ipsius consilia neglexerint. nec vosfugit, Magnifici domini, qua cura et solicitudine Rex restitutionem Vallis Tellinae vrserit, et meminisse potestis, quid exequntionem tractatus Mantuani impediuerit, nempe quod quidam ex pagis vestris a Rhetis se disiunxerint: cuius dissidii perniciosos fructus iamperspicitis, qui ipsis nunc imputantur: siue industria et artificium aliorum hoc incommodum praeuiderit, siue alio sinistro casu acciderit. Rex vero qui dudum haec mala et pericula, quae mora et cun ctatio huic negotio allarura essent, ominabatur, iam ante biennium constituerat, omissa negotiatione, armis rem gerere, nisi vestra consilia et preces obstitissent, quib. factum est, vtpost primam negotiationem noua Romae octo mensium spatio agitaretur, quae variosarticulos produxit, quorum cum nonnullos Rex Catholicus repudiasser, Rex Christianissimus caeteris propter multas granissimas rationes, quae publicum bonum, vestri conseruationem et suum honorem ac dignitatem artingunt, acquiescere nec potuit nec debuit. Maxunus scrupulus, suae Maiestati obiectus, fuitpetitio transitus per Vallem Tellinam, quem Hispani sibi concedi postulabant: in quo quantum momenti sit positu, ipsi satis intelligitis, vt non necesse sit, me rationes, quae Regem ad eum denegandum impulerunt, fusius explicem: vnamtantum in medium afferam, quaesatis valida est ad enm dissuadendum, quodarma domus Austriacae liberum aditum ad vestras oras et ditiones habicura essent, quod non potest non esse summe periculosum et detrimenrosum. ItaqueRex Bethunaeo, legato suo, quem Romam misit, mandata dedit, vtexpositis causis, propter quas in illum transitum consentire non posset, restitutionem Vallis Tellinaeiis conditionibus, de quibus Mantuae Carpetanorum conuenit, cum debita et ne cessaria Religionis Catholicae lecuritate, apud Pontificem vrgeret. In hocstudio et officio persenera bit, quam diuspes erit satis factionis pro Rhetis, qualem iustitia et ratio postulat: et libenter viam amicae transactionis et compo sitionis rigori praeferer: nihilominus vestra hac de re sententiam et consilium audite cupit, et optat, vt in hoc tantimomenti negotio concordibus animis dcemaris, quodex vestro et faederatorum vsu esse putabitis, speratque suturum, vt preclaro et sincero suo instituto suffragemini.

Insuper Rex mihi in mandatis dedit, vt de solutione pensionum, quae vobis debentur, vobis significarem, quamdiu negotia sua regni permiserunt, eum regiam suam beneficentiam vobis exhibuisse, et eandem pecuniae summam vobis misisse, quam tempore Henrici Magni, patris sui, gloriosissimae memoriae, accipere solebatis. Exinde motus et grauia regni negotia obstiterunt,

quo minus tantam summam vobis suppeditare posset lam vero pace in regno restituta, et re quaestoria digne ac ledulo administrata, anno superiori subsidium sexcenties mille librarum vobis misit: quam summam hoc anno non tantum continuare, sed etiam augere voluit. Eandem in posterum quoqueampliabit: idqueeo libetius faciet, quando cognoscet, vos officiis vestris erga suum regnum et ergapatriam vestram liberalitate ista vos dignos praestate. Eadem, inquam, cura et desiderium vobis benefaciendi ipsum semper renebit. Quod perficere vult, vt sal ex Gallia in pagos vestros inuehatur, eo solummodo spectat, vt fructum et emolumentum inde capiatis: cum vsus salis Gallici salubrior sit, et vilioris pretii, quam erus, quem aliunde vobis comparare possetis: quemadmodum Vallesani et Neocomenses vigmtiannorum spatio experti sunt, qui sciunt, quanta sit inter vnum atq, alterum differetia. Rexigitur mihiin mandatis dedit, vt illud vobis offerrem, sicut omnia alia, quib. regni sui prouinciae abundant, et quorum indigetis cum ipsi pergratum futuru sit, vt vos, ipsius amici et fae derati, commercia cum suis subditis exer ceatis, et arcta sit inter vos et illos conlnetudo ae famiharitas: vnde sui bonos mores attrahent, et virtutem ex vobis dicent: quod etiam vtrosque in studio et propensione animierga hanc coronam consirmabit. Sed quemadmodum Rextot indiciis ac documetis sui fauoris testatum facit, quantopere cupiat, exemplosuorum maiorum vos sibi faedere et amicitia deuincire: ita etiam muruam vobis beneuolentiam et officia, quae ipsi debetis, exspectat, et ne quicquam in veteribus tractatibus intervos et reges Galliae factis mutetur aut innouetur, quocunque praetextu id fieri posset: et si quid in suum praeiudicium tentaretur, id euitetis et reparetis, omnibus in pristinum suum statum restitutis. Istud etiam pro vestra prudentia considerabitis, quod ex quo fetdus cum Gallia pepigistis, vestra amicitia a quibusdam vestris vicinis expetita et in pretio habita fuit, qui prius audacter et aperre, quod hodie cla tantum et tecte faciunt, vestrae libertati insidiabantur. Nimis proli xus essem, si eximios fructus et commoda, quae ex faedere cum Regibus nostris into percepistis, commemorare et sigillatim recensere vellem: et qua sinceritate atque integritate cum a Rege, domino meo, tu ab ipsius maiorib. illud leruarum fuerit. Sicut autem praeclare nouit, firmametum Reipub. vestrae, quam vnice conseruatam cupit, esse con cordiam, qua libertas vestra fulcitur: ita non potest, quin eam vobis suadeat, et ad illam vos hortetur. Ne igitur charitas et pietas ergapartiam in vobis languescat: omnes simultates et suspiciones deponite: vinculum amicitiae et fae deris cum Rege firmate: exemplo malorum, quae vicini vestri patiuntur, edocti, ea quae vobis euenire possent, auertite, et vnamini sententia fida et salutaria consilia, quae vobis suggeruntur, amplectimini, vt non tantum quiete et felicitate, quam Rex, meus dominus, vobis optat, fruamini, sed etia coniunctis studiis in id incumbatis, vt Rheti, eommunes vestri amici et faederati, eiusdem sint participes, et ea non minus gaudeant, quam tunc, cumsolum fetdus Gallicum inter eos floreret, gauisi lunt, Restat, Magnifici Domini, vt de me hoc addam, quod quema dmodu summo honori duco, Regem dignari, qualicunque mea opera in suis negotiis vti, ita maximelaeter, et in potissima felicitatis meae parte deputem, quod legatio ad vestram Rempub. mihi demandata fuit, propterea quod generosam vestram gentem et illius facta heroica plurimi semper feci: quod adhuc enidentius cognoscetis, quotiescunque mihi occasio dabitur aliquod officium, siue publice, siue priuatim, vobis praestandi. Zelum vtiqueet candorem in mandatis suet Maiestatis exequendis in me desiderari non patiar: nec dubito, vos paria facturos in omnibus vestris actionib. et decretis super propositiones Regis nomine factas, et vestrum affectum animique sinceritatem, quam vos et maiores vestri hactenus semper demonstrastis, suae Maiestati deinceps quoque probaturos. Haec fuit oratio Marchionis Caeurii, legati extraordinarii Regis in Heluetia, in Comitiisipsorum Badenae celebratis. Postea idem Marchio, acceptis quibusdam copiis a Ladiguierio E. M. et adiutus a Vaubecurtio cum aliquot signis legionis ipsius, ac quibusdam equitum turmis aliisque auxiliis ab Heluetiis subministratis, transitum quendam magni momenti, quem Stegam appellant, inter cepit, vt archiducem Leopoldu aditu in Vallem Tellinam prohiberet: quem transitum tormentis, annona, et valido militum praesidio nuniuit. Deinde accedentib. quibuldam Rhetorum cohortibus, Curiam, quam hostes tenebant, occupauit, Episcopo, homine seditioso, et aliis, qui Hispanorum partibus addicti erant, profligatis, sperans, se nouis copiis aucto exercitu maiores progressus facturum.

Aemulatio Hispanorum aduersus Gallos, propter faedus
cum JHeluctiis, ex historia pacis a Petro Matthaes
historiogr apho desiripta.

Iamdiu est, quod Rex Hispaniae suam riualitatem prodidit, propter faedus generale Regum Galliae cum tredecim Heluetiorum pagis, atque operam dedit, vt illos paulatim ad suas partes traduceret. Nostri autem Reges ipsius conatib. semper obstiterunt: que; ille in faedus eorum recipi potuit, tan quam Rex Hispaniae quamuis ratione domus Austriacae fae dere ipsis innctus sit.

Cum regnante Carolo IX. Rex Hispaniae faedus cum Heluetiis inire vellet, Bellieuraeus, Regis Galliae legatus, videns, Heluetios Catholicos eo iam inclinare, vt nouam amicitiam veteri praefe rient, ipsis ob oculos posuit magna auxilia et beneficia, quae a Regibus Galliae ad stabiliendam ipsorum libertatem accepissent, quam contra Austriaci omnibus semper viribus conati essent pessundare. Heluetios bellum gessisse cum Leopoldo, Archidnce Austriae, qui in pugna Sempachiana caesus fuerit, et cum Alberto ae Maximiliano Imperatoribus, octo praeliis cum

hoc postremo diuersis locis commissis. Neigitur fiderent faederi cum familia, quam tam graniter offenderint, et in qua vulnus, quod ex morte trium Principum ab ipsis caesorum, accepisset, etiamnum singuinem stillaret.

Non dubium esse, quin Rex Hispaniae, ex familia Austriaca prognatus, odio haereditario pestem ac perniciem ipsis mach nerur: quaproter eius potentiam et felicitatem ipsis suspectam esse debere.

Quae commonefactio tantam vim habuit, vt legati Regis Hispaniae, re infecta, domum redierint.

Sed postea cum Rex propter bella ciuilia tot negotiis in suo regno implicitus esset, vt exterorum curam gerere non posset, Rex Hispaniae exoptatam rei gerendae apud Helnetios, et victoriam obtinendi, cum nemo esset, qui ipsi aduersaretur, occasionem nactus, quandoquidem amicitiae mercenariorum, deficiente pecunia, euanescunt, auro Gallico non amplius in Heluetia lucente, tot ducatones siue argenteos inter minores pagos dispersit, vt priora liliorum semina praefocarent, et in Gallia Heluetii contra Heluetios in acie stantes conspicerentur, quorum illi, tanquam faederati, Regi debita officia praestabant: hi, tanquam stipendiarii Regis Hispaniae, in festa in Galliam arma intulerant.

Cum igitur hi viderent, pensionesa Rege sibi debitas non solui, et ducibus ac tribunis suis stipedia non numerati, quinque minores pagi arctiori vinculo cum Rege Hispaniae se coniunxerunt, et Phifferus, Chiliarcha, qui magna apud ipsos auctoritate pollebat, ipsis auctor fuit, vt Solem in Indiis orientem respicerent, et veterum amicorum obliuiscerentur. Potentiores pagi constantes in amicitia cum Rege Galliae perstiterunt.

Hacaduerla tempestate, Bruslardi, qui postea factus est Galliae Cancellarius, prudentia eluxit. Nam bellis intestinis maxime seruientibus, eum Rex nullum aliad sceptrum haberet, quam lanceam, nullam Luparam, quam tentorium, nullum thesaurum aut aerarium, quam spem et ius legitimi regis Heluetios praeter omnem spem in officio retinuit, Certe in hac legatione optime de Gallia meritus est: et sapientissimi quique admirati sunt, quomodo horum populorum animos cohibere poruerit, cum verbis tantum ipsius prudentiae palcerentur, et quo modo desperatis Galliae rebus spem tamdiu inter ipsos aluerit.

Rex fecerat, quod potuerat, vt aliquid pecuniae ipsis suppeditaret: Curia Senatus aliquot edicta promulgauerat, per quae argentum ipsis dandum conficeretur: qualia fuerunt, de officiis Scribarum dominio luo rursum adnnandis, de nota coriis imprimenda, de magisterio opificum.

Dum duces et tribuni militem conscribebant, legatus cateros verbis deliniebat, et aureos montes ipsis pollicebatur. Adhaec Regis consilia, quomodo res suas stabilire, et ipsis satisfacere vellet, ipsis communicaui. Tandem Rex ipsis pecuniam misit, XIX. Iun. MDXCVII. sub praesidio Gubernatoris Lugdunensis: led cum illa exspectationi ipsorum non responderet, et maxima pars illis assignata fuisset, qui in extremo periculo fidelem operam Regi nauauerant, animieorum exasperati potius, quam satiati, et clamores aucti fuerunt, ita vtsub initium anni MDX CVIII. Morfontanus, legatus Regis, munus suum delereret, et in Galliam rediret. Qui ex hoc discessu compendium aliquod captabat, rumorem distulerunt, quasi vi expulius atque eiectus fuisset: verum ipse vltro in viam se dederat, quod id rebus Regis expedire putaret, quandoquidem ad hoc iter suscipiendum et postulata ipsorum Regi significanda se obtulerat, vt amplam legationem, quam ad ipsum mittere volebant, inhiberet, cum qua tam commode tractari non potuisset, quam inter ipsos; nec diu cunctati sunt Heluetii, uinreditum ipsius flagitarent, post quem mox obiit, et Soloduri magnifice ac splendide sepultus fuit.

RESPVBLICA VENETA.

SVMMA CAPITA.

1. Quam late pateat dominium buius Reipublicae: quae regiones, Insulae, Vrbes, Oppidae, Arces et Castella Venetorum agnoscant dominium.

17. Vires Venetorum in militia nauali, vbi agitur de Magno Armamentario Veneto, quad vulgo Arsenale vocatur.

20. Vrbes et Fortalitia quae Venetorum agnoscunt imperium, inprimis per Italiae continentem: et primum de Brixia vrbe.

POssident nostra rempestate Venetiper Insubriam siue Longobardiam et Marcam Taruisinam seprem vrbes florentissimas, opulentas, amplasque, praeter minora oppida et magnum numerum Arcium Castrorumque.

Vrbes sunthae, Bergamum, Crema, Brixia, Verona, Vicentia, Patauium, Taruisium. Caetera oppida sunt Bassanum, Castellum Francum in Marca, et alia multa, quae omnia enumerare nimis longum foret.

Vbi te in Aquilonem conuerteris, videbis eos possidere prope totam regionem Foroiuliensem, cum Istria, quae est extrema Italia prouincia ab ea parte. Dominantur insuper Veneti ferme toti littori insulisque Dalmaticis, cum oppidis Zara, Spalato, Cataro, et aliis.

In faucibus sinus Adriatici obtinent iidem Corcyram Insulam (hodie Corfu) ex traque eas Cephaleniam, Zacynthum, Cythera allasqueminores, de quibus post agemus: inprimis autem celebratissimam illam Cretam siue Candiam.

Deipsa Venetiarum vrbe hoc dicere possumus, omnes exteros, qui curiosius per Italiam peregrinantur et maiori omnia perlustra diligentia, conspecta huius vrbis pulchritudine, eam non solum eiegantissimam indicare omnium ciutatum Italicarum, verum etiam inter admiranda orbis referre, ob ingentem superbissimorum palatiorum numeru, quorum magn ficentia priuarorum aut mediocris fotunae hominum captum superare videtur, et ob aedes sacras fabricae exquisitissimae. Cosistit a. fere magnificentia et splendor Palatiorum istoram in eo, quod intus nullus occurrar murus vel paries, qu non luceat vel marmore, vel iaspide aut alabastro, aut lapide porphyrerico, nitentibus fornicibus super columnas diuersi marmoris, interce dentibus variis statuis, simula cris picturisque, quibus omnibus spectatorem in admirationem repi necesse est.

Cum autem ingens sit sumtuosissimorum aedificiorum, Palatiorum, in quibus viri Illustres, Nobilesque et plerique Senatores habitant, numerus, nec minor Basilicarum, Templorum, aediumque publicarum, vnde toti Italiae non leuis accedit gloria, quae vel sola diuitiarum Venetarum sufficiens esse posset ostentationes de praecipuis quibusdam tantum dicemus.

Occurrit ergo primum omnium anplum istud et antiquum Palatium Patriarchae Aquileiensis, quod est inter operosissima Veneticorum. Intus enim videbis ingentem numerum statuarum et imaginum, quae suis dispositae locis et ordinibus repraesentant multos Romanorum Duces et Imperatores antiquos, ex marmore, aere vel metallo mixto fusas atque effigiatos. Accedunt ad has aliae statuet atque simulacra Deastrorum gentilium, Iouis, Bacchi, Mercurii, Iunonis, Palladis, Veneris, eiusdem artificii et materiae cum superioribus. Praeterea visuntur ibi ex aere Corinthio simulacra Fortunae, Boni Genii et Cupidinis: quae omnia Marinus Grimanus Cardinalis in eo studio Auum secutus, miro antiquitatis amore e diuersis Graeciae Italiaeque locis Venetias comportari fecit, non sine immensis sumptibus, vt operosum istud Palatium redderet illustrius. Multa autem spectantur hic venerandae antiquitatis specimina, quae Venetias translata fuere post ruinam florentissim et quondam Vrbis Aquileiae, quae antiqua Romanorum Colonia funditus euersa fuit per Attilam Hunnorum regem, quo crudelius monstrum nunquam euomuit Orcus. Visuntur in eodem Palatio locis quibusdam penitiorib. parui quidam lecti, quos veteres in Adytis templorum suorum constituebant, ibique lectisternia faciebant, signati variis litteris atque chara cteribus, cum paruis quib usdam altaribus, Inseripta cernuntur his vota, uet prisci faciebant Deo suotutelari atque gentilitio Belno, quem peculiariter colebant Aquileienses, vt narrant veteres scriptores, Herodianus et Iulius Capitolinus, qui prior recitat, cum aliquando Aquileia Vrbs a Maximino Imperatore frustra obsessa et oppugnata fuisset, Legatos eius siue Feciales intra vrbem nequaquam admissos fuisse, qui et libro VIII. suae historiae mentionem facit inscriptionis cuiusdam super tabulam marmoream, mirae antiquitatis, quam tabulam affirmat Grimanus Patriarcha inter caetera antiqua monimeta Venetias se transtulisse, inque Palatio illo constituisse.

Hoc sequitur Palatium Ducis Venetiarum, cuius iacta sunt fundamenta sub annum Incarnationis Dominicae DCCCIX. per Angelum Partitiatium, Ducem Venetum: quanquam autem Palatium hoc quinquies tristissimo casuincendio consumtum fuerit, toties tame instauratum et elegantius reaedificatum fuit, quam antea fuerat. Forma est ei quadrata, nec tamen exacta, cu paulo sit longius qua latius. Versus septentrionem spectat stupendu illud S. Marci Templum, a Meridie offert se ei mare, aditur autem

aciuitateper praecipuam Plateam Vrbis, qua in Occidentem porrigitur. Aprima Palatii Porta vsque ad Armamentarium magnu Vrbis angulus excunit, a quo vsque ad alterum iuxta pontem Paliensem ab latere Meridionali spectantur fornices ingentis structurae, XXXVI. super totidem columnis quescentes. Sunt in eodem Palatio Frontispicia duo pulcherrima, e marmore secto arque inquadras partim albaspartim rubras diniso.

Natrant Annales Venetorum etdificium hoc tecto coopertum fuisse plumbeo, cum primum structum; cum autem toties arsisset, dein ceps aereintectu fuit, adiunctis insuper quatuor Frontispiciis al is ad quatuor principales eius portas; quarum prima propinqua est S. Marci Templo, tota facta e marmore, ornata quatuor ingentibus pulcherrimisque statuis e marmore cetsis candidissimo. Intus area est satis capax, vestibuli instar, in cuius medio sunt duo putei ornati variis imaginibus et simulacris, aereis plerisque intercedentibus ramis vitium cum clauiculis suis et botris plena maturitate conspicuis. In fine huius areae est alia porta, qua itur ad vicinum mare. Ingressis ipsum Palatium statim occurrit longasertes columnarum, quibus aliae luper alias sunt impositae porticus et deambulacra, quibus per totum Palatium circuiri potest.

Exteriora sumtuosissimi huius aedificii Frontispicia interioribus no sunt dissimilia, nisi quod colum nas totidem fornicesque non habent, sed harum loco ingens in medie complectantur spacium.

Qua parte aedificium hoc Orientem Solem spectat, supra modum magnifice structum est. Fornices enim minores habet XXVI. cum totidem subiectis columnis marmoreis, quib innititur Xystus siue deambulacrum, quod tegitur rursum fornicibus LIV. et totidem columnis. Omnia sunt ibi exornatissima, pulcherrimis fenestris, coronis, ramis arborum viridantibus aliis operibus incisis.

Vbi per principalem portam introitur versus septentrionem, scala elaboratissima consurgit cochleata, quae ducit ad coenaculum et Cameram Ducis Veneti: ad pedem scalae illius duae visuntur ingentes columnae marmoreae, quarum illi innititur simulacrum Martis, huic Neptuni, cum aliisinsuper duab. quarum vnsa imaginem Adami primi hominis, altera Euae exhibet, in quibus singularis elucet ars statuariorum.

Est praeterea in isto Palatio Xystus et deambulacrum pulcherrimum, vnde despectusest in subiectum Canalem, a cuius Xysti vtraque extremitate adscenditurad alia deambulacra pauloaltiora, de quibus iam ante diximus; in vnius scalarum dictarum summitate scriptum est Eulogium Henrici III. Galliae et Poloniae Regis, litteris aureis in tabula marmorca. Desinit autem deambulatorium istud aedificium in paruu hortum loco aperto consitum, in quo est exiguum sacellum, ea facie qua fuerunt veterum Lararia, quae priuatim sibiin domibus quisque suis habuerunt. Hic potissimum solet Dux Venetus preces suas priuatas ad Deum fundere. Visuntur insupe in eodem loco aperto, quamuis non magno, plurima sedilia non magna, ad modum tribunalium: at qua a Meridie in Orietem itur tres pulcherrimae adscendunt scalae satis capaces, quibus partim itur ad Cameras Principis, partim ad Collegia. Et vt vno dicamus verbo, qua cunque ingressus aliquis in hoc aedificium coniiciat oculos, nihil ei occurret praeter columna s vatii generis, tholos ac fornices vmbonibus deauratis, statuas atque simulacra partim marmorea partim aenea, aliaque opera incredibilis magnisficentiae et artificii.

Collegium situm est ab Oriente huius Palatii, sustineturque supra contignationem ingentiu trabium, exterius ornatum magnifice, deauratis tignorum interstitiis, et variis perpictum historii ac emblematis. Hic soler vsitato more residere Princeps: in medio est Thronus Ducalis, vbi considere solet cum consiliariis, quoties de reb. ad emolumentum Reipublicae spectantibus consultandum est. Eodem in loco audiuntur legati exterorum principum plerique, vt et li qui mittuntura regionibus et vrbibus, quae dependent a Republica Veneta. Est in eodem collegio S la (vt vocant) spaciosissima, in qua depictae sunt artificio sissime omnes regiones, insulae, vrbes, oppida, arces, castella, tam mediterranea quam maritima, quotquot a Republica Veneta reguntur. Spectantur ibidem XI. statuae Impera. torum maximi ob artem precii, factae pleraeque ex mixta metalli specie, more antiquo pereleganter. Solet autem hic frequens conuenrie Senatus, siue vt loquuntur, corpus Reipublicae, cum de aliquo graui deliberandum est negocio, in quo vertitur Salus Reipublicae, et proumciarum inerementum.

Digressus ab hoc etdificio paulum versus Meridiem, qua ad mare itur, videbis Tribunalia Decemuirorum siue Praefectorum Vrbi, vbi omnia quae occurrunt oculis magnifica sunt atque mirabilia. Sunt hic Xysti, areae, deambulatoria, vbi ciues frequenter conuenire solent, si de re aliqua consulendus est Senatus, aut noui legendi Magistratus, qui creantur ad hunc fere modum.

Primum consident Patricii, decemuiri et Gubernatores Ciuitatis suo quisque loco atque ordine. Obseruandum autem est, in hanc congregationem neminem admitti, nisi sit natusgenere Patricio, et vigesimum quintum attigerit annum. Vbi consederunt ad hunc modum, veibu nemo proloquitur, fit electio siue sortitio verius per paruos globulos argenteos, qui distribuuntur per certos quosdam homines viritim circumeuntes. quo facto circumeunt duo Collectores, qui in vrnam siue vas ligneum recolligunt globulos illos, cuius vrnae orificium est

angustum, vt vix manus per id inseri possit. Infra vas istud sunt duae arculae in quas diuisim decidunt dicti globuli, qui ita a suffragantibus mirtuntur, vt Collectores ipsi scire non possint, in vtram ex duabus arculis delabantur, in dextramne an sinistram, illinc enim coniectae sortes addicunt magistratum, hinc negant adimuntque.

Cum autem non pauci sint inter primi quoque nominis scriptores, qui ea quae apud hanc Rempublicam pulchra, conspicua, obseruatione digna sunt, praesertim de variis apud eam Magistratibus eorumque officiis perscripserunt, ne actum agere videar, manum ab iis abstinebo, cu scriptorum illorum vbiuis possit haberi copia: iam vnde digessi sumus, eo reuertemur.

Ait Hieronymus Capugnanus Monachus Dominicanus Bononiensis, habere locum illum in quo magnus Senatus, siue vt loquuntur, Grande consilium conuenire solet, in latitudine pedes LXXIII. in longitudine CL. fuisse autem aedificatum anno AN. C. MCCCIX. Visuntur in eo depictae manibus celeberrimorum pictorum per totam Italiam omnes conflictus, praelia, Victoriae Venetorum, quas a diuersis reportauerunt hostibus: praetereaque longo ordine omnes Duces, Principes Senatus, Senatores, viri Consulares et Illustres, item que alii, quorum clara fuit nominis celebritas non apud Venetos tantum, sed et per caeteras Italiae partes, quique armis vellitteris scientiisque prae aliis claruerunt. Magna tamen horum monimentorum pars fortuito igne periit, quo conflagrauit elegantissimum istud aedificium anno Christi MDLXXVII. instauratum denuo anno Salutis MDLXXXIII.

Visuntur adhuc hodie tres eximiae artis picturae, tres historias exprimentes. Prima est Friderici I. Imperatoris, Secunda Alexandri III. Pontificis. Tertia Constantinopolim exhibet, aliquando sub Venetorum potestatem redactam.

Porrigitur hincillustris porticus vsque ad Arsenale siue Armamentariu Palatii Ducalis, quod non ostenditur nisi viris magni nominis, qui ab exteris prouinciis eo potissimum Venetias veneruntfine, vt quid ibi rarum sit atque singulare contemplentur.

3 DE MAGNIFICENTISSIMOS MARCI apud Venetos Templo.

Post magnam illam Curiam Publicam siue Domum Senatoriam sequitur famosa illa Area Venetiarum, quae etiam Area S. Marci dicitur, quod in ea extructum sit Augustissimum illud, sanctissimum celeberrimumque S. Marci Templum, admirabilis artificii, stupendae pulchritudinis, cui vix si mile in toto Orbe Christiano inneniti posse putatur, quod interius politissimo structum est marmore leuigato, habens pauimetum ex Porphvrite et Topasio, parietes atque fornices ex Ophite aliisque lapidibus preciosis, vbi omnia lucent elegantissimis picturis, emblematis, aetnigmatibus, rebusque ingeniosis similibus: inter quae multa sunt inuenta et excogitata ingenio Ioachimi Calabri Abbatis Sanfloriani, cuius magna fuisse putatur in praenoscendis rebus futuris facultas et solertia, cum diu ante praedixerit clades et mutationes Italiae.

Inter alia eanigmata haec sunt inprimis notatu digna; spectantur duo galligallinacei, qui rostris praelongis fodicant atque vulnerant vulpeculam, quo significatur victoria duorum Galliae regum de Sfortiis Mediolanenlibus.

Leo macilentus humi repit ferens signum S. Marci Veneti; quo innuere voluit Abbas, Venetos negociatione et pugnis maritimis fore vi. ctores, opulentos et beatos; terrestribus vero praeliis nompariter felices, quib. nisi abstineant, diminutu iri eorum Imperium. Sunt et alia his similia.

Muri Templi lapidei intus omnes incrustati sunt tabulis marmoreis politis, eo artificio, vt iuncturae vix appareant. Ad dextrum patietem visuntur duo marmora, ex eode saxo eaesa, quorum nigrae lineae candorem intersecantes ita artificiose iunctae sunt, vtad viuum repraesentent exteriora lineamenta siue descriptionem hominis, vt in finiti homines id naturae imitamen cospicati existimauerint, non sponte ita lusisse magnam matrem in describendis illis lineis, sed hominis artificio illas factas. Alberto Magno ita placuit haec tabula, vt eam inter miracula Naturae retulerit.

Fornix siue Camera templi exornata est plurimis iisque excellentissimis picturis diuersisque historiis, sustineturque columnis ex marmore Phrygio XXXVI. quarum crassitiei diameter est duorum pedum geometricorum. Ambitus huius Templi continet hemisphaeria quinque lumbo tecta.

Portale (vt vocant) quod respicit Magnam Aream publicam, habet quinque praegrandes valuas aereas, per quas patet introitus, estque totum ab summo ad imum factum opere G aecanico, exornatum emblematibus et dictis obseruatione dignis, necnon infinitis statuis marmoreis sanctorum ordine suo collocatis. Supra sastigium portae principalis, spectantur quadeigae, fusae ex aere Cyprlo et Corinthio, quae triumphantem de suis hostibus ostentant Principem. Fuerunt hae quadrigae Roma translatae Constatinopolim, posthaca Venetis deuicta, Venetias deportatae atque in aditu templi collocatae vt illud redderent Augustius magnificentiusque.

Ita profecto est, quicunque Templum hoc ingreditur, non potest non obstupelcere viso tam incredibili numero imaginum statuarumque marmorearum et ae nearum, vt vel hoc nomine inter mirabilia nundi referri mereatur. Est autem constans fama, Templum istud, cum tale ac tantum sit, intra vigesimum tamen annum caeprum perfectumque fuisse.

Ingressus ipsam aedem sacram, vix lenabis oculos, cum se tibi offeret admiranda statua S. Marci Euangelistae facta opere Mosaico, extendens alterum brachium et caelum respiciens. Ab hoc per certos g adus lapideos intratur in Adytum siue Chorum, vbi oculos ad

se rapit portentosae tabula fabricae, super Altari, quae Constantinopoli Venettas deportata ibique collocata fuit. Est autem tabula illa facta ex auro et argento puro, insculptis metallo figuris multis variisque, exornata tanta vnionum, gemmarum et preciosorum lapillorum multitudine, vt ad diuitias illas non possit non obstupere spectarot.

Totum hoc Altare tegitur laqueari fornicato elegantissime in crucis modum, ex marmore perfectissimo, quod laquear sustinetur quatuor pulcherrimis columnis, itidem e marmore factis, quarum interstitia repraesentant varias historias tam Veteris quam Noui Testamenti.

Posthoc altare visitur paruum Sacellum, in quo reconditum est Eucharistiae Sacramentum, exornatum quatuor columellis ex Alabastro emaculatissimae puritatis, adeoque splendente, vt e vitro aut crystallo factae videri possint. Cum autem plurimae hic ostendantur sanctorum hominum reliquiae, inter omnes tamen eminet Corpus S. Marci Euangelistae, et Historia eius Euangelica, quam tpse sua manu scripsisse putatur. Caeterarum rerum sacrarum infinita est multitudo, quae ideo rectius hoc loco a nobis silentio praetereuntur.

Est et in eodem Templo Sacellum interius, quod vu gus Thelaurarium vocat, in quod patet introitus ad dextram conuersis per ianuam lapidibus accuratissime iunctis structam. Valua lignea tota laminis aureis tecta est: interius spe. ctantur cum aliae picturae, tum imagines Dominici Calagurritani et Francisci Assisiatis; hos viros per Ioachimum Abbatem ibi repraesentatos vulgus opinatur, diu antequam mottui fuissent. Oportet autem obmutescere et extra se rapi, quicunque immensas diuitias, quae in isto Thesaurario sunt, considerau erit attentius. Nam primum multae ibi sunt imagines siue simulacra Sanctorum et magna vis coronarum, omnia e purissimo auro: praeterea non pauca capita, pariter ex auro obryzo, insertis plurimis gemmis exornata. Gemmaium enim hic est incredibilis vis, cum ibi visentur inusitatae magnitudinis Pyropi, Adamantes, Topasii Aethiopici, Chrysolithi, Hyacintbi, aliique lapilli valoris atque precii inaestimabilis. Taceo iam vasa preciosa varii generis et pocula ex Onyche, Iaspide, et Gagathe lapide facta. Ostenduntur etiam in eo dona atque munera, quae exteri Reges et Monarchae miserunt Reipublicae Venetae, interque alia duo Cornua Monocerotis, maius vnum, alterum minus. Tum Pyropus preciosissimus, illatus et donatus illi loco per Dominicum Grimanum Cardinalem. Praeterea Vrna tecta, infinitis ac preciosissimis exornata atque obsira gemmis, quam Vsuncallanes Persarum Rex dono misit Senatui Venero. Denique hic reseruatur solennis illa mitra, quae noui Ducis imponitur capiti, cum Princeps Reipublicae creatur, quamque gestare vertice solet cum e Palatio suo habitu Ducis prodit, praecipue diebus festis atque solemnibus. Est haec mitra extremae pulchritudinis, tota fimbriata auro atque lemniscata, operta gemmis immanis precii: in fronte eminet Pyropus incredibilis et vix aestimandi valoris. Et quis posset omnia fando percensere, cum non Vrbis sed Oibis hic videantur asseruari Thesauri? quis numeret tot aureos argenteosque calices, vasa, thuribula, candelabra, pelues, pollubra, vestes Dalmaticas aliaque quae ad peragenda sacra adhibentur?

Caeptum autem fuit extrui hoc templum anno AN. C DCCCXXIX. allatis ad eius fabricam lapidibus permultis et columnis marmore. is ab Athenis et caeteris Graeciae vrbibus aliisque locis, ad exornandum tantum quantum Senatus Venetus animo concepeat aedificium. Planta e us est cruciformis, complectiturque toto suo ambitu, foris et intus. pilas atque columnas circiter quingentas. A quacunque venies parte, ingredteris per vestibulum pulchre fornicatum, cuius pauimentum stratum est lapidib. versicoloribus quadratis et subtilissima unctis commissura. Post hoc S. Marci Templum assurgit Turris incredibilis pulchritudinis, structa tota e saxo quadiato, quadrata et ipsa, cuius vnumquodque latus pedes continet Geometricos XL. Non est haec turris continua Templo, sed distat ab eo pedibus prope LXXX. Fundamenta eius sunt extreme profunda; fastigium tectum est tegulis ex aere Cyprio factis atque deanratis, quae acceptis Solis radiis m rum splendorem reddunt, eorumque feriunt oculos, qui ab Istria Venetias nauigant et Liburnia. Adscenditur in summa huius turris per scalas cochleatas vsque ad supreruum tabularum, vnde quis potest magna voluptate contemplarii omnes Vibis partes, compositas ex multis paruis Insulis, cohaerentibus inter se iunctura in finitorum pontium Hinc facile quis diuidet a se inuicem sex Vrbis Regiones, plateas, compita ex locapublica. Hic incurrent in oculos pleraque Templa, Monasteria, Basilicae, Palatia et alia prae caeteris eminentia aedificia. Conspic untur insuper ab hac Turri et aliae extra Vrbem Insulae, numero ad LX. omnes decoratae clegant bus templis. Monasteriis aliisque magnificis aedisiciis, nec non hortis viridariisque amoenissimis. In quibusdam sunt parua oppida et vici, antiquae Coloniae Aquileiensium, Vincentinorum, Opiterginorum, Concordiensium, Atestionorum aliorumque populorum Venetis vicinorum: qui affligentibus Hunnis Italiam et Attila multas Vrbes euertente, receperunt se securitaris ergo in paruas iste haud longe a continenti dissitas Insulas. Praetexitur autem ipsi Venetiarum Vrbi incurruum littus, in arcus balistarii formam, quod magno naturae beneficio claudit Mare Adriaticum, et furentis eius cohibet iracundiam, extenditurque ad milliaria XXXV. factis etiam aliquot insulis. Habet autem littus hoc siue repagulum naturale quinque incisuras velut ostia, per quae aquae marinae ingrediuntur, stagnantesque circum vrbem alunt atque viuificant lacus: cumque per duo estia nauigantib, ad vrbem pareat aditus, velur per portas duas, quarum vna vocatur Clodiana, altera Medoacensis: extructa sunt ad ea duo fortalitia munitissima, instructa omni

apparatu et instrumento ad gerendum bellum, vt quantumuis nauium numerum ab introitu arcere possint.

Possunt insuper ab eadem Turrispectari Alpes Carnicae et Promontorium Istriae, ipseque pater Apenninus, qui mediam per longitudinem secat Italiam: quin et summae Alpes Cisalpinae Galliae. Produnt se denique spectantibus ostia fluuiorum nibilissimorum, Athesis, et Eridani siue Padi, quia diuersis populis venientes, ille a Germania, hic ab Italia, aquas suas hic in sinum Adriatici maris euomunt. Aiunt fundamenta huius Turris iacta fuisse anno AN. C. DCCC. LXXXVIII. eamque incendio corruptam, instauratam paulo post refectamque fuisse, multisque in locis, vt apparet, deauratm. Fastigio eius anno Salutis MDXVII. imposita fuit statua Angeli lignea, tecta aere Cyprio inaurato, quae ita facta est, vt videatur porrecta dextera bene precari populo, cumque vento vehementiore agitatur, vertit se in omnes partes. Altitudo huius turris haec est. Apede siue fundamento vsque ad medium tabulatum numerantur pedes Geometrici CLXIV. Hinc vsque ad Angelum deauratum pedes CLII. Gradus quibus ad summum vsque adscenditur, singulari artificio ita facti sunt, vt non magna difficultare scandantur. Ipsa Turris ab summa parte variis exornata est colu!nis et repraesentationibus Leonum aenearum et aliarum figurarum marmorearum. Ambitus eius constituit pedes CLXIV. Post Turrim istam, versus Postam Palatii offert se porticus superbissima, exquisita industria facta opere Corinthio, inscripta variis sententiis, emblematibus, figuris hieroglyphicis et aenigmaticis. In hac, cum in Curia Senatus haberi solet, conueniunt Aduocati et Procuratores causarum. Numerantur in Vrbe Venetiarum pontes iapidei, quibus insulae coniunguntur vltra CCCCL. praeter VIII. millia scapharum, quaesemper praesto sunt, vt iis vti volentes per omnes vehant ciuitatis partes. Cumque canalesplures sunt, vnus tamen prae caeteris dicitur Canalis Magnus siue Grandis quod pedes XL. latus sit, longus autem MXXX. Inter pontes caput attollit ille qui Magno Riuo superstructus est, singulari structurae magnificentia, in quam multa millia coronatorum insumta fuere. Adscenditur in cam trib. scalis operosissimis, quarum illa quaein Austrum versa est, gradus habet LXVI. at reliquae duae altiores sunt, habentque singulae gradus CXLV.

Cum describeretur numerus habitatorum huiusvrbis, deprehensi sunt CXC. mille, DCC. XIV. capita, in quorum alimoniam requiruntur quotannis sexagies nouies mille, quingenti et octoginta frumenti septarii. Totus autem ambitus ciuitatis est exacte VI. millium.

Nequis autem prudens et cordatus liomo fidem tribuat imperitiae et stoliditati eorum, qui scripserunt et credi sibi volunt, Magnificentissimam Venetiarum Vrbem a nescio quibus piscatoribus primo fundatam: operae precium est audire Cassiodorum Rauennatem, Senatorem Romanum, qui vbi de Theodorico Gothorum rege loquitur, ita scribit ad Venetos. Vos qui numerosa nauigia in eius confinio possidetis, et Venetiae plenae Nobilibus. Scripsit autem haec circa annum Seruatoris nostri CCCCXCV. id est a prima Vrbis Venerae fundatione anno octogesimo vel nonagesimo. Vnde cuiuis facile est coniicere, an pis atores tam breui temporis spacio tantum potuerint acquirere Nobilitatis et Potentiae, quam ostendit epistola illa, magni Regis Italiae nomine scripta, faciens mentionem plurimarum nauium, quas quidem parare ac possidere non potuerunt, nisi diuisiis magnis a maioribus acceptis.

6 Descriptio Magnae Areae S. Marci in vrbe venetiarum.

Ampla haec et supra modum pulchra Area S. Marci exornatur cingiturque ab omnibus partibus elegantissimis superbissimisque aedificiis, inprimis quaspectat Templa S. Marci et Geminianiabi assurgunt Palatia operosa et magnifica, ornata porticibus et deambulacris mirae pulchritudinis, nec non tabernis pergalisque variorum artifcum. Solent huc confluere infiniti mortales ex omnibus non Europae duntaxat partibus, sed et Asiae atque Africae: hic audiuntur diuersissi, maelinguae, spectantur varii ignotique vulgo habi. tus et vestiendi modi, breuiter, tanta huc hominum confluges est, vt Venetiae non Vrbis sed Orbis instar habere videantur. In ea huius Areae parte, quae littori maris proxima est, attolluntur duae praegrandes columnae, e marmore Phrygio, solidae, quae a Constantinopoli Venetias deportatae fuere. Apparent hae e longinquo nauigantibus ad vrbem; in altera harum sunt arma ciuitatis suie insignia deaurata. Vna sustinet signum S. Marci, Leonem alatum: altera S. Theodori statuam. Eregione harum columnarum supplicio afficiuntur ii, qui capitis damnati sunt. Sunt et aliae multae columnae Venerias delatae per Sebastianum Cianum, tres tamen conspicuae magnitudinis: quarum duae quidem illae in S. Marci Area, vt diximus erectae constiturae sunt: tertia, cum iam in porum et ad ipsam Vrbem aduecta extrahi e naui deberet, nimio pondere omnia instrumenta machinasque tractoriias rupit, etin aquas delapsa est. Nec potuit ab eo tempo e extrahi, quod nimis alte in fundo maris subsedisset. Laudatur indust: ia excellentissimi Sculptoris Nicolai Neratii, qui duas illas miro ingenio nauibus extraxit, rectasque constrituit, pro quo labore illum aiunt non aliud a Republica Veneta petiisse praemium, quam vt liceret Ludionibus, mensas lusorias ibi constituere, et tesseris propositis ad ludendum alios inuitare. Quod an ita sit nec ne, cum nullo velim ego reciprocare serram: certe populus Venetus in ea est persuasione. Nec maie respondet opinioni fides, cum nunquam non ibi inueniantur aleatores, circulatores, histriones, et id genus inucilia terrae pondera, quibus omnis vira in ocio et torpore.

Videtur autem magna illa Area vna et simplex esse, cum tamen diuidatur in partes quatuor. Prima est iuxta Palatium, Secunda, intra Palatium et Bibliothecam, a dictis columnis vsque ad Horologium. Tetria est post S. Marci Templum vsque ad aedem Geminiani, in cuius parte ad manum dextram assurgunt sumtuosissimae illae Por. ticus, tribus ordinibus columnarum sibi alternatim impositis, obseruata exactissime proportione, omnes e solido marmore. Quartapars Areae est a dicto S. Marci Templo vsque ad domos Canonicorum illius Sacrae Aedis, quae sola pars Areae continet in longitudine pedes CDLXX. in latitudine CXX. Ab alrera huius Areae parte visuntur pulcherrima quaedam aedificia, magna cura structa. Recta ex aduerso Templi S. Marci visuntur tres tabulae aereae, pendentes de tribus praecessis arboribus siue stirpibus piueis, in quibus inscriprae sunt quaedam figurae Hieroglyphicae, indices Libertatis Venetae.

Secundam partem Magnae huius Areae diximusinitium capere a supradictis columnis, et sortiri finem ad portam Horologii, per quam itur ab Area magna ad forum rerum venalium. Est autem porta ista structa e purissimo marmore, sustinetque decantatissimum illud ciuitatis Horologium, in quo repraesentantur cum alii circuli caelestes, tum vel in primis Zodiacus, cuius omnia signa deaurata Sol et Luna intrant statis vicibus, et ita menses anni distinguunt. Inueniuntur insuper ibi complures statuae aeneae, arte Mathematica compositae: et ab eo latere Palatii est Aerarium Vrbis, tam solide et curiose iunctis marmoribus, vt ne minma quidem pars vllius commissurae appareat.

Bibliotheca Veneta incipit a supellectile libraria Francisci Petrarchae, qui moriens Senatum Venetum scripsit haeredem, aucta haec postmodum fuitaccessione Bibliothecae Bessarionis, Alexandri et Griman Cardinalium. Omnia quae hic in oculos incurrunt, elegantissima sunt, et admirandi artificii. Frontispicium huius aedificii exornatur pulcherrimis columnis, vt hic locus vel cum praestantissimis totius Europae fabricis conferri possit, quod verbum nobis esto instar verbosae descriptionis. Sunt praeter caetera huius aedificii ornamenta in eo statuae XXV. nitidissimae, omnes ad iustam hominis altitudinem assurgentes, Doricae et lonicae, antiquo modo sactae. Omnem tamen superat pulchritudinem, oculosque penicus ad se rapit; illa huius aedificii pars quae Magnam spectat Aream, quaeque omnes omnium veterum artificum inuenriones superasse videtur: quod opus incredile continuatur vsque ad Templum Geminiani, porrigiturque inde vsque ad Turrim Horarum.

Oportet hic me multa praeterire silentio, quae tamen notatu sunt dignissima, spectanturque in hoc Aerario atque Bibliotheca, ne molestus sim Lectori. Imitabor igitur Franciscum Petrarcham, qui Libro quarto Senilium suarum de hac S. Marci Magna Area scribit, nihil se tale aut simile per vniuersum Orbem Christianum inuenire poruisse.

Milliari vno a Veneriarum vrbe abest Insula quaedam, in qua sunt excellentes tabernae et pergulae artificum, inprimis vitriariae, quod vitri genus claritatis ergo crystalli nomine appellatur. Aiunt hanc insulam, vexantibus Hunnis et Attila Italiam, occupatam a certis familiis, Altinis et Opitagiis. Ea nostro aeuo est redacta in formam parui oppidi, populoque abundat valde ciuili, in quo sunt quaedam Aedes lacrae, aliaque ae dificia pulcherrima, habentque ciues tam in hac ipsa quam in vicinis Insulis hortos amoenissimos, vt nil iucundius vspiam extare putem. Eminet inter Templa huius Insulae Monasterium Petri Martyris, vbi Conuentus est Monachorum Dominicanorum, cuius Monasterii remplum celebre est ob exquisitissimas picturas. Est in eo Conuentu Bibliotheca pulcherrima, instructa in finitis raris bonisque exemplaribus, cui cohaerent horti non pauci, in quibus scaturientes dulcis aquaesontes, cresentes planras atque arbores humectant spectaculo spra modum iucundo.

Licet hic peregrinis ingredi officinas vitriarias, et videre quo pacto conflentur celebratissima illa per Orbem vasa vitrea Veneta, quae res non potest non afferre pariter admirationem et delectationem, obartificium. Etsane ciues huius oppidi iure dici possunt superare omnes artifices totius vniuersi in arte vitriaria, ad quam laudem multum iuuat materiae, qua vtuntur, bonitas, vnde nostrae prouinciae tantopere mirantur, quae inde ad nos apportantur vasa vitrea, tam clara, polita, pellucida, vt natiuae crystallo nequaquam cedere debeant, eaque de causa vul. go vasa crystallina appellentur. Sunt autem artisices hi vitriarii incredibili dexteritare et solertia, non in conflandis vasis duntaxat, sed et diuersissimis coloribus tingendis, insuperque aufatis argenteisque lineis depingendis, variis figuris hieroglyphicis incidendis: nec solum pocula faciunt ex ea materia, sed et patinas discosque et vasa ad varios vsus: vt si Plinio in superas oras redire liceat, miraturum illum arbitrer, melioreque iure dicturum, si fragilitas huic generi demi posset, nec aurum nec argentum contra carum futurum.

Quingentis circiter passibus ab Vrbe, adlatus Regionis S. Marci alta occurrit Insula, quae a S. Gregorio nomen habet, in quo est Monasterium sumtuosissimu, habens templum marmoreum incredibili structum industria. Visuntur in hoc tabulae sacrae et staruae magnificae, quae ibi factae sunt, nec non diuersa monumenta et sepulturae Principum siue Ducum Venetorum. Nihil amaenius fingi potest hoc Monasterio, in quo omniae pulcherrima sunt, coenacula, porticus, dormitorium, camerae, conclauia, Bibliotheca bonis libris instructissima: accedente hortorum illecebrosa pulchritudine, quae omnia inuitant cum ipsum Principem tum Senatores caeterosque Proceres Veneros, vt laepe huc animi gratia scaphis vecti adueniant.

Est in Venetiarum vrbe Templorum Aedi. umque sacrarum ingens numerus, quae diuersis sanctis hominibus dedicatae, aedificiorum splendore spectatores in admitationem rapiunt: in quorum numero sunt, quae vocantur Parochiae LXVI. XXVI. seruiunt vsibus sanctorum et deuotorum hominum, et LIV. sunt domus Religiosorum diuersorum. Hospitales domus in easunt XVII. Sunt insuper in ea vrbe XVIII. Sacella siue stationes pro totidem magnis Societatibus, quas ipsi Confraternitates vocant, inter quas S. Rochi maxima est, cui magnus populi numerus nomen dedit.

Inter caeterasautem ae des sacras dignum est admiratione Templum Dominicanorum, aedificium superbissimae structurae, decoratum plurimis statuis marmoreis et picturis excellentissimis. Nec minoris splendoris et magnificentiae est Templum D. Zachariae dicatum.

Quidiam de reliquis magnificentissimis operosissimisque aedificiis dicemus, quae omnia ornata sunt exquisitissime, staruis cuprimis marmoreis aeneisque, tam pedestribus quam equestribus, in quibus erigen dis ornaridisque nobilissimi ciuesarque Senatoresinter se certasse videntur. Spectatur inter alias statua equestris prope Colossea, Bartholomaei Colenonis, hominis nobilissimi, quam ei posuit S.P.O. Venetus ob virtutem et fidelitarum in Patriam, ingentiaque in Rempublicam merita.

Sunt praeter superiora omnia Venetiis Tribunalia LVI. vbi peraguntur causae et ius dicitur litigantibus. Sunt decem portae aeneae: Horologia publica XXVII. Porticus publicae siue xysti CXXIV. Compita LIII. Turres in quibus campanae CXIV. Equi aenei diuersis in locis erecti collocatique publice X. Putei in vsus publicos CLV. Horti deliciarum CLXXXV. Palatia CXLI. praeter aedes amplissimas C. quae ob structuram nobilissimam Palatia iure dici possent: quibus omnibus, quaenam per Italiam vrbs, vel etiam per totam Europam comparari queat?

Est et spectatu cum primis digna Domus Mercatoria Germanorum, quae immanis structurae ambitu suo complectitur pedes DXII. intus vbique perpicta elegantissime, ornata pulcherrimis porticibus et deambulat oriis sibi inuicem ordine respondentibus. Sunt in ea domo conclauia CC. in quibus hospitari possunt mercatores eius Nationis, qui hic frequentes. Si quis velit statuas, tabulas pictas, signa, aliaque Antiquitatis monimenta, quae sunt in hac Venetiarum Vrbe, oratione persequi, is se partet atque alios fatigauerit, cum numerari non posse videantur.

Inueniuntur in hac ciuitate per omnia prope anni tempora ad CC. fructuum genera, praeter olera et pisces, aliosque cibos delicatissimos, quib. Illustres ac Patricii viri et alii opulentiores ciues perpetim onerant mensassuas. Est autem in ea vrbe ingens nobilium hominum numerus, vt antiquitus in ea numerati fuerint ad LVIII. Principes et Gubernatores.

12 Qualitas agri Taruisini.

Perflatur hic aere satis bono atque remperato; qua cultus est, magnam vim tritici omnisque adeo generis frumenti profert, vt et fructusarboreos: praecipua camen eius gloria in gignendo vino optimo. Res pecuaria hic frequens et quaestuosa: nec destituitur solum alicubi subterraneis metalli venis. Fluuii huius tractus insigniores sunt, Plauis, Brenta, Bachilio, Achesis, Ticinus, Addua, cum paucis minoribus.

Vallis Camonica abundat ferrifodinis. Sed et Veronensis aer bonus est et salubris, quanquam ager in multis locis sit sterilis, nec in vniuersum copiosum ibi proueniat triticum. Olei tamen atque vini feracissimus, vt et fructuum arboreorum omnis generis. Lana hic reperitur optima, et qui dem magna copia. Lacus Benacus abundat piscibus omnis generis. Haud procul ab vrbe mons est satis editus, in quo crescunt non tantum vulgares, sed et med catae herbae. Ager Bergamensis asper est et salebrosus, et ab latere septentrionali prope omnino sterilis, ob vicinos montes; sed alibi fertilis, in quo nihil desideratur eorum, quae ad vitae humanae vsus necessarios requiruntur: nisi quod prouentus vini hic rarior, ob constitutionem aeris frigidiusculam. Caeterum in vicinis vallibus, quae Vrbis Bergamensis dominium agnoscunt, permultum colligitur olei, alicubi etiam vinum optimae motae, sed non in copia. Circa Cremam vero luxuriant agri frumento, vino, fructibus, dulcibus aquis, in quibus multitudo piscium. Solum circa Taruisium est amoenum, pingue atque fertile.

Foroiuliensis ager optimi vinimagnam generar quantitatem, minus tamen quampro incolarum. necessitate tritici, ordei aliarumque rerum. Vehementer haecregio exposita est mutationibus aeris et ventorum. Istria montosa est, nec tamen horrida autaspera, abundatenim vino, oleo, tritico et pascuis. Monsibi est, qui Maior vulgo, benignus Herbarum medicarum, (vulgo simplicia vocant) quas auide externi quaesirum huc properant Medici: in huius montis summo cacumine fons est salientisaquae. Coquunt et Istri Salem marinum.

13 Moresantiqui.

Ducunt Veneti originemsuam a maioribus suis, qui circa annum a Christo nato trecentesimum vixerunt, fueruntque Aquileienses, Patauini, Opitergini, Heracleenses, Aquilini, Gradenses, Caprolenses, circa tempora Attilae, qui anno AN. C. CCCCLVI. Italiam vastabat. Hinc verisimile est ex tam multis locis conuenas, suosque quosque mores atque consuetudines retinuisse. Ab his populis ortum traxit nobilissima Venetiarum ciuitas, non autem a piscatoribus, vt multi nugantur. In eo tamensemper conuenerunt omnes, quod fuerunt viri graues, augendae

Caetera per Longobardiam et Marcam Taruisinam oppida et populi, qui Venetis parent, vt et Foroiulienses, fere secuti sunt mores atque consuetudines eorum, a quibus deuicti subactique fuerunt: regnauerunt enim et hic frequenter factiones ac seditiones ciuiles, quod per omnem prope Iraliam factum est.

14 Mores Venetorum nostri temporis.

Magnam prae se ferunt Veneti in omnibus suis actionibus grauitatem atque continentiam, adeo vt seueritatis legitimos videantur egredi limites, in omnibus prope, vbi dominantur, locis. Ad mensam discumbentes verborum perquam parci sunt. Equitesimperiti, qui Vrbem incolant, totam mati immersam, vbi exercitio equestri aut nullus aut exiguus locus est.

Hinc Nobilitas Veneta marinis fere ac naualibus pugnis exercendae virtuti locum quaerit. Ingenia eorum non videntur communiter esse ita viuida et acria, vti caeterarum quarundam gentium Italicarum: iudicio tamen maturo omnia faciunt, quae causa est, vt pleraque iis feliciter cedant.

Est in Venetiarum Vrbe magna copia praestantissimorum artificum in omnibus artibus scientiisque. Viuunt hic Graeci atque Iudaei suo quisque more ac religione, nec interpellatur quisquam.

Aiunt vulgo per Italiam, Venetos esse magnificos, versipelles, raprores alieni: Veronenses studiosos et fideles: Parauinos leues ac mobiles: Vicentinos vindictae cupidos. Rursum: Venetos ad bellum afferre argentum: Taruisinos gladios: Brixienses vallum iacere et munire castra. Itemque: Venetos armare classem: Patauinos tractare equos: Bergamenses latere in insidiis.

De forminis alio vtuntur prouerbio. Cremenses esse fraudulentas: Vicentinas constantes: Venetas superbas et insolentes: Veronenses gratiosas: Brixienses diligentes: Taruisinas Zelotypas; Bergamenies asturas: Aliud, Bergamenses habere multos maledicos: Patauil esse bonos milites: Vicentiae multos Comites; Brixienses esse immites erga pauperes.

15 Opes et Diuitiae.

Percipit Respublica Veneta ex omnibus quibus imperat prouinciis, terris oppidisque singulis annis, cum alta pax est, duos auri Milliones, hoc modo.

Ex vrbibus oppidisque quas habet per Italiam, DCCC. coronatorum millia, Brixiensibus atque Bergamensibus solis vltra CCC. millia persoluentibus.

Ex ipsa Venetiarum Vrbe DCC. millia, quod aurum e variis vectigalibus portoriisque colligitur, cum constet solum Vini vectigal facree CXXX. millia coronatorum.

Colligitur autem magna insuper pecuniae vis ex diuersis decimis et taxis, quae tam Nobilibus quam plebi Vibanae imponuntur, itemque ex sale, qui in littoribus diuersis maris Adriatici excoquitur, nec non ex teloniis, vectigalibus et subsidiis pecuniariis, quae ciuitates maritimae persoluunt Reipublicae, ex quibus omnibusvltra quinquies centena coronatorum millia annuatim subsultant. Totidem quoque olim dicitur collegisse ex Insula Cypro: verum ea iam est in manibus Turcarum.

Patitur autem idem haec Respublica, quod et pletique alii Principatus et regna Orbis Christiani, quod prope omne hoc argentum, quantum est, consumitur in expensis Ordinariis: puta in conseruationem copiarum militarium, in adornandas instruendasque classes, in munitiones vrbium arciumque, quae sunt necessariae, in stipendia Magistratuum et Ministeriorum publicorum, vnde sunt, qui existiment, tam grandes thesauros Rempublicam Venetam non habere: quod quicquid superest ab expensis illis, soleant conuertere in dissolutionem debitorum, quae superioribus temporibus contraxerunt.

Neque tamen propterea quis opinari debet, Rempublicam illam non esse valde potentem, quod ii Principes siue Respublicae, quib. plures suppetunt rationes attrahendae pecuniae, haberi debeant potentiores. His rationibus siue mediis Veneti abundant, accedente etiam quod minire metu et periculo illis mediis vti potest Respublica haec, quam alii Principes Christiani. Quories enim bellum gerendum est, aut apparatus bellicus faciendus, etiamsi aperte bellum non immineat, vt si Turcae ingentes copias contrahant: recurrunt Veneti ad media extraordinaria: quae quamuis multiplicia sint et varia, omnia tamen ad tria genera reuocari possunt.

Primum est, vt crescere faciant decimas, quae iam antea soluere consueuerunt Nobiles et Ciues in oppidis, qui habent agros fundos que, et prouentus ex iis percipiunt, quod si fiat, multum haec autio imporata pecuniae. Puta, si quis semel tantum antea per annum soluit, tunc ita volente Senatu, bis aut ter per annum soluere cogitur. Idem fit cum duplicantur Taxae, quas pendunt mercatores pro valote et praestantia mercimoniorum sumtum, quae Taxae prope decimam partem conficiunt fructus atque lucri, neque ab his vlli immunes sunt, sed pariter Nobiles plebeiique sol. nunt. Fit et nonnunquam exactio a plebe, inprimis cum gerendum est bellum, tunc enim nouerunt omnes, quot militibus debeant persoluere stipendia in vsum Reipublicae.

Primum hoc exigendae monetae medium non est difficile aut impeditum, quod prope omnes libere atque voluntatie conferant, quodque ita exigat salus Reipublicae. Si tamen hocnon sufficiat, ad secundum recurritur, quod est, vt Magistratus et qui sunt cum officiis publicis per aliquod tempus suis careant stipendiis salariisque: deinde, vt primi in Republica honores, qui viris nobilibus ob egregia merita gratis conferri solent, vendantur, non vt eos perpetuo nabeant gerantque, neque velut in auctione pluris licitantibus, sed qui inter emtores digni videntur, fitque nonnunquam

vt is qui minus obtulit, auferat prae alio, qui plus pollicitus est; digniorumenim habetur ratio. Hac ratione, cum in foedere Cameracenfi foedus fecissent aduersum Venetos plerique reges Christiani, acquisiuerunt vltra D. millia Coronatorum.

Est et alia ratio emungendi pecuniam apud hanc Rempublicam visitata, quam appellant Depositum Consilii: cum nimirum Patriciorum filios minorennes, accepta pecunia, declarant idoneos, qui in Senatum veniant, vt sic consequenter obtineant officia.

Tertius modus acquirendi argenti est cum Respublica in magnis constituta necessitatibus cogitur mutuo sumerepecuniam apriuatis: quam, si bona corum voluntate habere non possit vi vtitur, venditque bona ciuium, siue ea sint mobilia siue immobilia. Quod etiamsi sit, non tamen propterea oritur tumultus aut seditio, vt apud alias fieret gentes, quod certa accedat moderatio. Exempligratia. Si Senatus decreucrit, vt tertia pars omnium ciuium, qui priuati viuunt, vendatur, et ex iis bonis diuenditis fiat massa argenti; tunc profitetur Respublica se debitricem priuatorum illorum, obstringitque fidem suam, restituturam se bona fide, aliquando post certum annorum numerum, aliquando finito bello: intetim constituitur vsura, quam percipere debet is, qui pecuniam credidit seruato discrimine inter vetera et noua debita, vt de his plus soluatur foenori quam de illis.

Soler etiam Senatus aliquando vti Cambio, et vorsuram facere: et quis velit omnes corradendae pecuniae modos, in casu necessiatis duntaxat receptosapud hanc Rempublicam recensere, cum Veneti in his rebus sint omnium mortalium exercitatissimi: nec quiequam magis mirandum est exteris, quam quod omnia ea fiant sine tumultu, acquiescentibus non nobilibus duntaxat, sed ex ciuibus, adeoque infima plebe, sequentibus in eo omnibus exemplum Principis siue Ducis, adeo, vt non pauci ex Nobilitate et ciuibus conferre soleant sponte aclibera voluntate, cum in necessitate vident constitutam Rempublicam. Reperti etiam sunt, qui vxorum suorum mundum, gemmas, monilia, etalia ornamenta muliebria vendiderunt, et pecuniam in vsus Reipublicae conuerterunt. Neque vero singuli duntaxat aut priuati laboranti Reipublicae pecuniis subuenire solent, sed etiam vrbes, Venetis subiectae, quae pro modo facultatum publicarum et priuatarum argentum conferunt, praeter vectigalia et exactiones, quas soluere inssi fuerunt. Omnes enim amant mite et moderarum dominandi genus, et exactam iustitiae obsetuationem, vbiius dicitur non minus egeno inopique quam ditissimo cuique. Optimo igitur iure de Venetiis dici potest, nihil referre, an Respublica multum an parum habeat pecuniae, cum prinati sint satis opulenti, quorum diuitiis Respublica citra omnem difficultatem vti potest, quories necessum est.

Hinc denique consectarium est, difficulter sciri posse, quantum thesaurorum sit in Aeerario Veneto. Et de diuitiis quidem huius Illustrissimae Reipublicae diximus, quae dicere habuimus; nunc de viribus eiusdem et robore bellico videamus.

16 ROBVR PROVINCIAE ET viresmilitares.

Praecipuus ac prope vnicus huius Reipublicae scopus est, dare operam, ne quid a quoquam extero detrimenti patiatur, ita vt non habeant, vnde sibi iure metuere possit debeatve. Si vero de Fortalitiis munimentisque (vt de iis in commune loquamur) iudicium erit, dicemussane, vix vllum Principem Christianum habere meliora, munitiora, ampliora, quam videmus Venetos possidere.

Testimonium dicent Taruisium, Lignarum (olim Forum Licinii) et Crema. Quibusdem vrbibus ipsius peripheriae amplitudo praesidio est, quae tanta, vt nisi ab immani exercitu obsidione cingi non possint, cuius generis sunt Patauium et Verona. Reliquae suas habent arces siue munimenta intrase, quibus saris turae praestantur ab omni viexterna, vt videmus Brixiae, Bergami, et in ipsa Verona, in cuius medio duaesunt arces, vna supra alteram aedificata.

Arces Marcae Tatuisinae, quae fortalitijs adnumerari possunt, haec sunt: Orcinoua, Assola Bressana, Pesqueria et Lignanum, cuius paulo ante mentionem fecimus. Omnium tamen in se conuertit oculos Nona Palma Endecagonos, id est, vndecim propugnaculis munica, cuius praecipuae plateae rectissimae sunt, omnesque desinunt ad castrum, quod vmbilicum ciuitatis obtinet, tanti roboris, vt vi capi non posse videatur. Habent iidem Veneti alia quoque munita loca per Longobardiam, quae natura et manu ita facta sunt, vt ad defensionem sibi ipsis sufficiant. In agro Foroiuliensi vix est vllum castrum maioris monenti praeter Martanense, situm inter paludes haud procula mati, vnde adiri non potest, cum propeseparatum a terra sirma natare videatur.

Vnum habet aditum, qui tamen a paucis praesidiariis aduersus multos facile defendi potest. Castrum Osopiense super altum montem situm est, firmum inprimis, et quod proficisentes cum exercitu in Italiam ab iis partibus remorari possit, ne per eam viam transire copiae, auc maiora tormenta secum trahere queant.

Ciuitas Vtinensis firma non est, quod terra glareosa atque sabulosa in aggeres cogi densarique non possit. Nec scio an vllus locus munitus sit in Istria, praeter Iustinopolim, quae nostro aeuo Caput Istriae dicitur.

In litrore Dalmatiae Sclauoniaeque sunt quaedam oppida munita iuris Venerici, cuiusmodi est Zara et Catarum. Verum Oppida Dalmatiae non egent munimentis, quod terrestri itinere ob montes aditi non possint, nisi

parua cum manu, viis non solum ob conniuentiam montium angustis, verum etiam asperrimis.

Igiturad defensionem terrarum, vrbium arciamque suarum Respublica vtitur opera fideli spsorum incolarum, suntque in Longobardia lecta ex colonis et cuiibus minorum oppidorum circiter XXV. millia, qui homines quotidie exercentur in armis, vt in caeteris quoque Venetorum prouinciis, pedites omnes. Sed si verum fateri volumus, cum plerique ex agro lecti sint, parum videntur apti ad seruandos Ordines et statarium pugnae genus, Cum autem iustis copiis bellum gerendum est, solet Magistratus conscribere militem ex oppidis suae potestati subiectis, adiunctis auxiliis mercenariorum e Germanis aliisque nationibus.

Habentur autem pedites Itali animosi, agiles et ad velitarias pugnas subitaneasque impressrones admodum apti, vt et ad oppugnationes oppidorum: neque tamen in seruandis ordinibus et sustinenda impressione hostili cum Germanis conferri possunt, qui in hoc genere omni. um optimi putantur, qua de cauia Respublica Veneta, cum aliquando quindecim millia in armis habuerit, constitit is exercitus magna ex parte militibus exteris.

Solent quoque Veneti perpetuo stipendio sibi addictos habere quosdam Heluetiorum Pagos et partem Rheaetorum, vt iis vtantur militibus, cum opus est, qua ratione sit, vt possint colligere exercitum XXX. vel XXXV. millium hominum, si necessitas exigat. Quod superest, ita distribuitur, vt pars oppidis et arcibus imponatur praesidio, pars vero nauibus ad vsus marinos. Vsitatum stipendium peditis est in militia, vt tres scuratos accipiat menstruos; si vero periculum ab hoste immineat, quatuor vel quinque.

De Equitatu Venetorum ita haber. Alunt partim ad defensionem prouinciarum partim adstruendae auctoritatis ergo DC. equites grauis armaturae, qui singuli solebant olim habere ternos equos: sed nostra tempestate non nisi duos alunt, optimae tamen notae, nec reiectitios. Numerantur autem singulis quotannis viceni seni Ducati, suntque maxima ex parte lecti e nobilitate per Lombardiam, quatenus ea Venetis paret: quanquam autem Hippotrophia peragrum Ve. netum non sint, possunt ramen cogere, si opus sit M. vel MD. equites armatos.

Solebat olim haec Respublica in Lombardiae illa parte, cui ipsa imperitat, alere mille equites lenis atmaturae: sed nostro aeuo sustulit superfluos et inutiles ilios sumtus: quod ad omnes re. pentinos casus conscribere possit eundem equirum numerum, praeter equites, quos ex Dalmatia et Epiro habere potest in copia, quique Stratiotae vulgo appellantur et Capellati, nati ad subitaneas incursiones, et vt postremum agmen claudant. In eo tamen consiltit praecipua ipsorum sci. entia bellica. quodab equitibus grauis armaturae hostium pressi atque profligati, celeriter se vnire et integrare turmam nouerint. Ex Dalmatia igitur et vicinis Peloponneso quibusdam Insulis Graecis possunt Veneti huius generis militum ad belluni habere III. millia, nec multo pauciores ex continente Italiae.

Cum bellum terrestre gerendum est, solet haec Respublica plerumque omnibus copits summum Ducem praeficere, non apud eos natum, sed extraneum, constatque multoties eos hanc dignitatem detulisse Principi cuidam absoluto, puta Marchioni vel Duci, eumque amplissimis eo nomine orfiasse muner bus. Huic summo belli duci adiungunt velut socios duos Patricios ex Ordine Senatorio viros de Republica praeclare meritos, quos ornant titulo Prouisorum Generalium, sine quorum consensu et approbatione non licet summo illi militiae capiti committere praelium, aut quicquam facere maioris momenti, in quo Respublica vel commodum sentire possit vel detrimentum.

17 Descriptio magni illius Armamentarii Veneti, quod vulgo ARSENALE vocatur.

Cum ordo exigat, vt etiam de Militia Marina dicamus, in qua potissimae Venetorum consistunt vires, dicendum estprimo de Magno illo Armamentario, in quo parantur classes, quibus tantum valet illa Respublica. Est igitur hoc Arsenale non solum amplum magnumque sed et supta modum elegans, instructum copiosissime rebus omnibus, quae in vollo Armamentario torius orbis inueniri possunt. Situm est in extremitate quadam Vrbis, in ipsius maris crepidine, a quo non videtur esse diuisum, sed continuum ac cohaerens, quae res hoc Armamentarium facit admirabilius apud rerum harum peritos. Muris cingitur optimis. sine tamen propugnaculis vel proiecturis, cum non egeat iis, vt quod tormentis aeneis concuti non possit. In insula constitutum elle, dicere quidem non possumus, quod prope cingatur canali, non ipso mari, qui tamen canalis nauigabilis est. Numerantur aliquando hic in statione circiter CC. Triremes, praeter eas quae semper in mari habentur numero XL. inter quas sunt XX. maiores, quae si cum minoribusc onferantur, possunt dici Cataphractae vel Naues grauis armarurae, quod tam leues agilesque non sint, neque tam celeri viantur remigio, vt caeterae, sed multo grauiori ferantur impetu: breuiter, tales sunt, vt si secundo ferantur vento in praelio nauali, possint adoriri atque oppugnare classem centum paruarum nauium, et maximum ad victoriam adferre momentum, habeanturque multo ineliores bello, quam naues militariter instructae sine remis, quod Venetae non velis tantum ferantur, sed et remigio impellantur.

Tantum autem est in hoc Arsenali armorum, ad instruendum quantumuis magnum exercitum, vt spectatores visa tanta copia obstupescere necesse sit: tantum tormentorum aeneorum onis generis, vt non tantum instruendis tot nauibus, sed et gerendo bello terrestri obsidendisque vrbibus abunde sufficiant. In hoc e lino, ferro, aere, ligno, cannabi, omne natutici apparatus genus: anchorae insuper, catanae, spirae, harpagnoes, rudentes, vela quotidie ac sine intermissione

conficiuntur. Inprimis autem materiae lignae ad fabricandas naues hic ingens copia, quod quercus ac robora aliaeque arbores huc facile conuehi possint beneficio fluuiorum, qui Sinum Adriaricum irrumpunt.

Vt autem de isto Armamentario paucis verbis multa dicamus, certum est, in toto terrarum Orbe non inueniri vllum, in quo tantus sit fabrorum omnis generis nuinerus, expertissimorum quidem in sua arte, cum vltra CCC. assidue laborent, tanta diligentia et peritia, vt vix credi possit: vnde constat, aliquando spacio X. dierum perfectas instructasque fuisse XXX. Triremes, ita, vt ad committendum praelium nauale statim emitti potuerint, vnde de reliquis quoque, quae de hoc genere dici possunt, facilis fiet coniectura. Remigib. non destituuntur, cum omniaoppida maritima, ipsaeque adeo Venetiae horum affatim suppeditent, vt et militum ex agris lectorum, quantum opus est.

Praefecti atque Capitanei nauium maxima ex parte leguntur e Patrioiis vel Nobilibus Venetis, quorum Ingens est numerus, vt singulae Triremes praeter Comitem (vt vocant) duos vehat Nobiles Veneros, volentes eo pacto exerceri in militia nauali. Nullus rei illis contingere potest inopia, praeterquam panis biscocti, cum annonae est difficultas: quanquam et huic malo mederi nouerunt, cum horrea ac granaria habenant plena omnis generis frumento, e quo facile panes confici possunt.

Ad consetuationem et securitatem Portus et Insularum Ionici Maris perpetuo habent in mari expeditam classem XXXV. vel XL. triremium, cum Prouisore, quem vocant, et Praefecto portus siue Sinus Adriatici: in quam classem ipsi quocannis impendunt L. millia coronatorum, computata simul alimonia et pane biscocto. Hae autem triremes non solum praestant totum istud mare tutum a Piratis, sed eriam praebent occasionem Nobilitati, exercendi se in re classiaria, quanquam hic quidem multa paelia naualia non committantur, magnopere tamen faciunt ad conseruationem dignitatis Reipublicae.

Quoties armari Turcas nunciatur, duplicaturharum Triremium numerus, et tunc creatur supremus dux naulium copiarum, cuius nomen ita terrori est Turcis, vt propius ad Sinum istum accedere non audeant: tantum abest, vt ad ipsam Venetiarum Vrbem appropinquent.

Etsi autem harum triremium vires satis mgagnae sunt, non sufficiunt tamen ad praestandam securitatem omnibus quae per hunc Sinum nauigant, triremibus, cum minores naues, quae non longius a littore discedere audent, multoties diripiantur a certo quodam genere Piratarum, quos Vscochos vocant, qui circa Segnam et Fleuam oppida Dalmatiae incolunt, in terris Archiduci Austriae subiectis. Hi enim Vsc ochi prosilientes ex insidiis cum nauigiis suis armato milite plenis, admodum molesti sunt minoribus triremibus biremibusque, vt necesse habeat Respublica, quinque Liburnicis littora ista oberrare, quarumvnicum officium est, vt tutos praestent ab hoc periculo nanigantes: quae quidem res, quanquam sit magni sumtus exigui prouentus e dignitate tamen nominis Veneti est, castigare praedones istos.

Non est autem difficile iudicare, quantam Respublica ista possit emittere classem, cum nulla re ad eam necessaria destituatur: non lignis, non armis, non hominibus, non pecuniis; vnde tantam quantam Veneti velint, citra controuersiam instruere possunt nauium multirudinem: Etsi autem a longo tempore vltra centum triremes simul hab uisse comperti non fuerint, cum paucis nauibus sine remis: is tamen, quirem penitius considerauerit, facile deprehendet, eos, ante annos CC, et CCC, cum nondum adistud opum et potentiae fastigium peruenissent, ad re. cuperandam terram sanctam CC. triremes armatas mittere potuisse, et totidem ad occupandam Constantinopolim, cum uas cum Gallis con. iunxissent vires. Quis igitur dubitabit, eosdam nostra tempestate, vbi longesunt opulentiores, potentiores, intructiores ab omnibus rebus, si necesse sit, eundem vel etiam, ampliorem armare posse nauium numerum, quanquam hoc non faciant ne simul ac semel de omni sua porentia marina periclitentur. Etsi autem Turcis cedunt numero, viribus tamen non cedunt; adeo, vt cer. tum sit, si a Turcica classe triremes Venetae lacesserentur praelio, has illinequaquam cessuras: sed ab hoc Turcae quidem hactenus supersederunt.

18 Modus administrandae Reipublicae apud Venetos.

Nunc deinceps videndum est, quo ordine atque ratione administrationis Respublica ista hactenus gubernata fuerit, vt perstiterit longnius, quamvlla alia, quae quidem ad notitiam nostram peruenit. Nam consideratiorie dignum est, quo pacto fiat, vt stia mole stet firma et inconcussa inter tot bella et furores hostium, vt subditi eius, si cum aliis conferantur, aureum seculum habere possint dici, cum viuant in ocio et tranquillitate, crescantque prosperitare et diuitiis singulis prope diebus.

Et primo quide in omne id tribuendum esse mouimus gratiae et bonitati diuniae, cum videatur Deus ligillatim fauere huic reipublicae. Deinde multum sibi vendicat optima administrationis siue gubernationis ratio, instituta primitus ab hominibus ptudentissimis, qui si priscis Graecorum vixissent seculis, bono iure interprae. stantissimos Philosophos et Legislatores reterri potuissent. Etsi autem hanc Rempublicam Aristocratiam potius ac rectius quam Democratiam appellaueris: dici ramen certo non potest, an sit dominatio multorum an paucorum: neque quod dominetur vnus aliquis, quamuis suum habeat Ducensiue Principem. Sic ig tur statuunt Politices periti: constare hanc rempublicam e tribus illis formis vsitatis notisque, vnde composita sit velut quarta quaedam species perfectissima.

Iam primum Maiestatem Imperii repraesentat vnus, qui DVX dicitur, grauitate, splendore vestis, dignitate nihil non regium prae se ferens:

qui videtur in eum finem creatus, vt caeteri in eo intueantur habitum, vultum omniaque exteriora Principis absoluti. Creatur enim electione per ipsos Patricios et ex corpore Patritiorum, quanquam non plus habeat auctoritatis quam quiuis alius e primo Nobilitatis ordine. Nam cum Senatus habetur, non nisi vnius suffragii ius habet in ferenda sententia, vt et caeteri, nisi quod peculiaricer ipsi incumbit, respondere Legatis exterorum Principum nomine Senatus.

Nihil ei iniussus Senatus nec pace agere nec bello licet: ipse Senatum consulit, Senatus Auctor decernit, quamuis Decreta Principis nomine promulgantur. Licitum est ei, in omnes ingredi Curias, et ad omnia tribunalia, suamque ibi dicere sententiam, ita tamen vt cuiuis e Senatoribus contradicere sententiae eius liceat.

Apparet deinde forma Aristocratica siue gubernatio paucorum, non ditissimorum, neque porent issimorum, verum sapientissimorum, et qui optime sunt de Republica meriti. Primo loco est Consilium siue Collegium Decemuirale: quod coniunctum cum aliis quindecim Senatoribus et VI. Consiliariis, Praeside Duce siue Principe, potestatem habet deliberandi atque decernendi, neque ea Decreta reuocari possunt.

Tertio multa hic occurrunt, quae possunt repraesentare Democratiam siue Dominationem inultorum. Nec mihi propositum est, singula illa accurate persequi: istud duntaxat dicam, Democratiam dici non posse, quamuis multisint, qui constituunt vnum aliquod Consilii Corpus, puta CCXXV. qui vere ac proprie appellantur SENATVS: Venetiis vocantur Rogati, Li Pregadi, sicut olim Romae Patres Conscripti. Ratio nominis est, quod primis Reipublicae temporibus, rogabantur sapientiorese ciuibus, vt venirent ad ferenda suffragia, et consulerent super necessiratibus Reipublicae.

Legitor antem hic Senatus ex alio quodam Ciuium corpore, multo maiore atque numerosiore, vnde euocantur prudenciores, et quibus maior est rerum vsus, cum per hos decidi oporteat maioris momenti controuersias, vt res belli pacisve: itemque cum nunienda est Vrbs aliqua vel castrum, cum creandi sunt ductores copiarum, et Legationes mittendae ad Principes exteros. Perleguntur in hoc Senatu omnes epistolae, quae mittuntur ad Rempublicam, et vt vno verbo dicam, quicquid amplioris est considerationis aut in consequentiam trahi potest, hic pertractatur.

Videtur autem hic Senatus constituere Rempublicam, quanquam reuera aliter sit, quod non ingrediantur eum nisi Patricii vel nobilibus procreari familiis, quorum conscripta sunt in numero Senatorum nomina, neque quisquam intrare in Senatum potest, nisi ostenderit vigesimum quintum aetatis annum se supergressum: quanquam aliquando is habitus sit nonnullis honor, vt ante id tempus, id est, anno vigesimo, vel vigesimo primo ingrederentur: verum hoc raro contingit.

Est autem omnium Patritiorum siue Nobilium, qui in Senarum venire possunt, numerus MMD. Cum autem magna pars horum extra Vrbem gerant Magistratus et Officia, aut aliis auocentur Reipublicae negotiis, fit fere, vt nunquam supra MDC. conueniant, cum frequentissimi sunt.

Conueniunt autem hi singulis septimanis semel, die Dominico mane, vt et aliis Festis solennioribus: hic creantur Magistratus, hic distribuuntur officia publica, omnia quidem ordine pulcherrimo. Hic eliguntur ex omni numero, latis viritim suffragiis, qui debeant recipi in Collegium eorum qui Rogati vocantur: quique in fanctius Consilium siue Collegium Decemuirale, vbi semper potissima ratio habetur spientiae. Et quanquam multum Fortuna posse videatur in obtinendis dignitatibus, hic tamen sola valent merita: vt nemo candidatus, quem ambit, adipisci possit Magistratum, nisi media pars Senatus ita censuerit.

Possem hoc loco copiose ostendere, quo vtantur Veneti in creandis magistratibus ordine, quam commode, pacate, suauiter omnia fiant: sed danda est opera, ne nimia prolixitas Lectori taedium afferat: ad alia igitur properandum atque dicendum est, quo pacto in caetqueris quoque rebus Senatores Veneti administrent Rempublicam.

Admittunt ergo nonnunquam iuniores ad deliberationes in causis Vrbanis, quae res multum facit, ad inuitandam iuuentutem, vt omissis ludicris ad res graues et Reipublicae vtiles mature conuertant animum, suoque velut iuuenili feruore senum frigidiora calefaciant consilia et sentemias.

Postremo mira et laude digna hic inter omnes anmaduertitur aequalitas, non habita ratione diuitiarum aut papupertatis, quod et fit in distribuendis officiis cuiulmodisunt praefecturae extra Vrbem, in arcibus, oppidisque, et similibus, vnde emolumentum potest percipi Hinc fit, vt populus optimo sit in Nobiliores animo, seque libenter his submittant, eos obseruent colantque; contra Nobiles suscepto Plebis patrocinio, eidem placere student, plebeiosque aliquando ad eadem officia honoresque promouent, quibus ipsi fungi solent.

Habet aurem Senatus Venetus magnam rationem pauperratis publicae, cui omnibus modis occurrere nititur. Nam dat omnem operam per Agoranomos, vt rolerabili precio vendatur cum panis tum caetera, quae ad alimoniam hominis necessaria sunt: vnde mirandum non est, plebem aequo animo et prope sine contradictione subire omnia a Senatu imposita onera. Sed et caeterarum vrbium ciues huic Reip. sunt admodum fideles, quod Gubernatores earum, qui iis Senatus nomine praesunt, iuris aequique maximam habeant rationem, et Vrbium salutem omnibus modis promoueant: qui si bene praefuerint, decedentes Magistratu domum reuertuntur cum certa spe, adipiscendae maioris dignitatis: qui malegesserunt rem, acriter puniuntur.

Altera ratio, ob quam populus amat Venetorum rationem administrandae Reipublicae haec esse videtur: quod non exhauriuntur nimiis exactionibus, vt fit in plerisque vrbibus Tyrannorum iugo eppressis. Ex his igitur, quae diximus saris apparet, quanam sit forma Reipublicae Venetae: qui plura de ea scire desiderat, is legat librum Contareni, vbi satisfaciet curiositati suae.

Porro si hanc instituca comparatione cumaliis Rebuspublicis conferre voluerimus, quae ante eam fuerum, non quidem ratione magnitudinis et potentiae, sed quod ad internam gubernationem, formam et rationem, adeoque bonas leges attinet: deprehendemus, hanc caeteris omnibus multum praestare, quod dici non possit, administrari Rempublicam Venetam ab hominibus praedae et sanguinis humani auidis, quod de illis vere perscriptum est: Sed quod ab ipso Creatore rerum omnium fundata, et a sapientissimis hominibus ornata atque instituta sit, ad eam, in qua persistit perfectionem. Optime nos quidem hic vtemur exemplo Reipu. Romanae. Hienim, etsi totum prope terrarum Orbem sibi subiecerint, liberratem tamen suam non vltra DCC. annos tueri potuerunt. At Veneti, cincti vndiquaque potentissimis hostibus, qui huius Reipublicae interitum omni quaesiueiunt conamine, cum vix vllo vicino Principeamico vterentur, per milie ducentos annos liberam inregramque poruerunt conseruare suam Rempublicam, vt haecaliquando sola restiterit immani potentiae Turcicae, aliquando pluribus Regibus Principibusque foedere iunctis. Neque profecto vel hoc aeuo videre possum, quaenam vires satis validae esse possint, ad eam vincendam ac pessundandam, nisi Discordia, fatale malum Rebus publicis eam inuaserit. Quod ne fiat, potissima pars Patrum magna vigilantia cauet. Et quamuis non desint, qui existiment, ob ingentia scelera et flagiria, quae quoridie Veneriis committuntur, eam diu duraturam non effe, sed tempestiue ruituram: opponunt tamenalii, Magistratuum diligenriam in lis opprimendis, et multorum piorum hominum preces et religionem.

Nunc cum vix vllum corpus tam perfectum reperiatur, quod non aliquem naeuum habeat, videamus quid nonnulli in ea republica desiderent.

Primo aiunt prouincias, vrbes et oppida, quas Veneri obrinent, adeo abundare populo, vt ad alendam tantam multitudinem opus habeant, ab aliis locis petitam inueliete alimoniam, vt nisi commoditate maris vterentur, cuius beneficio ingens tritici farrisque vis Venerias aduehitut; perpetua cum fame conflictandum foret, qua quidem re nulla populo potest accidere acerbior. Et haec praecipua ratio est, quae illos mouet, vt pacem cum. Turca factam, tanto studio seruent colantque, cum ex eius regnis ac prouinciis plurimum flumenti conuehatur Venetias. Eandem ob causam maximifaciunt amicitiam Regis Hispani, qui eis multoties permittit frumentum ex Sicilia Apuliaque.

Deinde aiunt eos in hocpeccare, quod in bellis potissimum vtantur peditatu Italico, cum tamen hic multum de pristina gloria sua perdiderit, ob magnam diueisitatem interantiquum et modernum pugnandi genus: vt nequaquam praestent eam in pugnando constandam, et in seruandis ordinibus peritiam, quam Helnerii caeterique Germant: vnde putant multo rectius facturos Venetos, si peditatu edx Heluetiis Germanisque Conscripto vterentur.

Tertio id crimini dant, quod non eligantsummum copiarum Ducem ex seipsis aut ciu bus sius, sec extraneum, quod est seplum alterius fidei et arbitrio perimittere: quodvenimium argenri insumant in Forealitia atque munimenta, quod subinde a bellicosis hominibus nouae rationes oppida inuadendi excogirentur, vnde muniendi ratio subinde mutanda est: quo quidem exhautitur Fiscus, et diminunntur vires Reipub.

Verum his malis omnibus potest facile afferri remedium, cum ipsi Senatoresalium scopum non habcant, quam conseruandae Reipublicae in pace et libertate. Neque vero multae sunt inter eos turbae ac rixae, cum offensionres non sinant in apertas exerescere inimicitias, sed simultates illas e vestigto soplant, vel amica compositione, vel auctoritate Collegii Decemuiralis. Accedit quod nemo Patricius Nobilisva prae caeteris ad tantas ascendit diuitias, aut potentiam, vt Tyrannidem sperare aut desiderare possit: sed student vniuersi paci et concordiae.

RELIGIO VENETORVM.

Habentur Veneti firmi bonique Catholici, cum ipsi tum eorum subiecti per Italiam. Qui vero Corcytam et Zacynthum Insulas iucolunt, Graecorum sequuntur ritus cultusque rationem. Nec his ideo molesti sunt Venetl, ne causam habeant seditionis, et Latinorum domininm excutiant, quanquam lupatum Corcyrensibus iniectum sit per arcem munitissimam Insulae et praesidium in ea. Idem de Creta Insula dicendum est, vbi quamuis non pauci sint Romanae Religioni addicti, caeteri tamen omnes Graecos cultus obseruant.

20 De Vrbibus et Fortalitiis, quae Venetorum agnoscunt inperium, per Italiae continentem.

Brixia Vrbs est Longobardiae, sub Reipublicae Venetae dominio constituta, satis elegans et celebris, non tam ob ambitum murorum et multitudinem populi, cum in vniuersum VIX L. millia capitum in ea inueniantur, sed ob iurisdictionis suae amplitudinem, quae multas complectitur valles populosas et oppida aliquot nequaquam contemnenda, quibus Brixia dominatur, inter quae primi nominis habentur Asola et Salum, in ripa Lacus Benaci, qui Germanis Gard-see dicitur: inter valles autem eminer Camonicana, quae in longitudine habere dictur

L. millia pass. plena habitatoribus. In eiusdem iurisdictione etiam comprehenduntur Lacus Isaeus et Hydrinus.

Alluit Vrbem Brixiam paruus fluuius, nomine Carcia, ab aliis Mela dictus, qui einon multum praestar commoditatis. Ipsa Vrbs vetustissimaest, quae semper antiquum suum nomenretinuit, olim caput cenomannorum populorum, estque adhuchodie satis culta, plena mercaroribus opulentissimis, validis munita muris, arce superbiens munitissima: quodque maximamei celebritatem affert, est, quod ciues habeat lautos, nobiles, solertisque ingenli, inter quos quidam gaudent ticulo et honore Patriciorum Venetorum.

Quanquam autem; vt et superius diximus, ratione amplitudinis et cinctus murorum spaciosissimis m,aximisque Italiae ciuitatibus adnumera. ri non possit, secundum tamen locum obtinet inter Ciuitares Longobardicas, ob dominii et territorii amplitudine, cui Vrbs ipsa dominatur. Quanquam Magnus Geographus de multitudine incolarum longealiter sentiar, qui eam multo populosiorem facit, quam supra perscriptum est.

Pater Territoriumn Brixiense in longitudinem mill. C. a Limone Benaci Lacus vico ad Vrceanum oppidum. Latitudo est milliarium La Moso vsque ad Dialengem. Situs est hicager inter Benacum Sibinumque Lacus, abundatque populo, cum multa in eo sint minora oppida, vici arque pagi, pleniagricolis et pecuariis optimis. Fectilis supra modum et vber omnibus ad vitae necessarios vsus vtilibus, tritico, teliquisque frumenti generibus, vino, oleo, milio aliisque leguminibus, vt et fructibus diuersarum specierum, neque catens ferriaeisque foecunditare, vndecolonis pariter ciuibusque in vrbe non exiguum prosilit lucrum. Est meodem Brixiensi agro Vrceanum oppidum, quod Veneti munitissimum fecerunt ornatum sede Episcopali, instructum arce, in quapraesidium militum. situm hoc est in finibus Ducatus Mediolanensis.

21 VERONA VRBS.

Est Verona Vrbs magna et pulchra, ornata magnifico et admirandae structurae Amphitheatro, in qua mille antiquitatis ostenduntur monimenta, quae veterem vtbis restantur gloriam. Putatur continete vltra LXXX. millia habitarorum. Non est ingens differentia inter Veronam et Patauium, quod ad magnitudinem vtriusque Vrbis et ambirum murorum attiner: Verona tamen mulro populosior est, vt fere dimidia ciuium parre superer Patauium.

Haec causa est, cur Veneti multum impendant in Vniuersale studium Parauinum, ut vrbem habitatiorem efficiant.

22 BERGAMVM, VICENTIA, CREMA.

Bergamum nomen est Vrbis antiquissimae, quae ita sita est in edito monte, vt per declive pendere videatur, suburbiis iuxtapedem montis cum ea cohaepentibus et eam velut ambientibus. Nihil hicvidere est, quam variigencris magnificas domus et superba aedificia. Populus est auidus gloriae et honorum, quamuis linguam sonent pinguiorem et rusticanam, necad Latiiaut Hetruriae puritatem accedant. Ingeniosunt praeditiacuto et subrili, apti ad percipiendas litteras et omnis generis artes, vt in hoc genere ne Florentinis quidem cedere credantur. Ait Leander Alberrus, Territorium Bergamense ferrilissimum esse, omnibusque rebus bonisabundare, praererquam qua in Aquilonem vergit, vbi obasperitate montium et scrupos frequentes prope sterile est.

Sunt autem per totum illum agrum multae valles, interque alias hae: Seriana, Brembana, Vallis S. Martini, Mancana et aliae quaedam, quarum nonnullae gignunt vinum et oleum suauissimu, aliae omino steriles sunt, nisi quod venas ferri habent. Quae vinitriricique impatienres sunt, pabulum gignunt, ouium gregibus alendis, quorum lana cum tenus sit, per rotam dinendirur Italiam. Est autem ipsa Vrbs Bergamensis munita satis, cincta maenibus oprimis, et arce firmara non contemnenda.

Crema Vrbs est nobilis, amaena et perpulchra, sita in planicie, spacium complectens amplum, muris circumdara firmis, abundans diuitiis, omnmibusque rebus ad vitam vrilibus, habitata populo, qui sibi ipsi multum tribuit, satis numeroso. Ager eius optimus est et foecundissimus, riuis amnibusque aliquot irriguus. Vinum quod hic crescit, in primagloria est, fructus arborum abundantes et suamsssimi. Fluuii qui hunc percurrunt non oculos rantum liquiditate sua delectant, sed multo magis piscium suauitate palatum, quiin iis optimi, praecipue Lamperrae et quos accolae vocant porcellos marinos, quorum gustus omnis cibi suauicarem superat. Non admodum late patet ager Cremensis, sufficit tamen in alimoniam habitatoribus suis.

Vicentia non multum differt a Bergamo et Crema, ratione amplitudinis et numero habitatorum, potestque cerrare cum Murina, quanquam haechabeat peculiarem Principem. Est ager Vicentinus longus amplusque, abundans omnibus rebus advitae sustentationem vtilibus.

25 FORVMIVLII ET EIVS Oppida.

Fines Foroiuliensi regioni hi sunt ab Ortu Istria: ab Aquilone Montes lapidei: qua Occasus est, Alpes Vindelicae Noricaeque terminant: qua Auster, Sinus Adriaticus. Gaudet autem haec regio Ducatus ritulo, adiuncta regione Carnorum populorum, quos olim Liburnos vocatos fuisse Blondus affirmar. Forum Iulii dici quidam autumant ab Iulio Caesare, qui aliquot Legiones hac aduersus Germanos duxerit. Blondus autem id nomen ei tribuit ab oppido primi nominis, Foroiulio, quod penitus destructum est a Cancano rege Bauarorum. Est autem

haec proprie atque Regio Aqulleiensis, nomincacceptoab Aquileia merropoli, quae quam ampla potensque olim fuerit, adhuc hodietestantur eius rudera. Maner ei adhuc vetusnomen, quaoquam id vulgus Italicum corruperit; et pro Froroiulio Friulumdicar.

Diuiditur ad Ortum Solis Fotumiulii ab Istria intercursu Lisontionis amnis, vel vtaliis placet, Formionis, vel vt terriis videtur, Albc fluuii, iuxta cuius ostium situm est celebre oppidum Iustinopolis, vulgo Caput Istriae. Versus septentrionem aspicit Alpes Iulias, et ad Occidentem Rhaeticas Heluericas que, et abeolatere separatur a Marca Taruisina per Liuentiam amnem. Situm eius Leinderita describit, vt dicarincipe. re a planitie iuxta mare, deinde sensim attolli, et primo quidem cosurgere in colles, deindepaullatim in montes altusimos, qui eam regionem vndique cingunt, vtadhauc modum velut corona montium redimita, aliquam Thearri speciem referat, in quod per aliquot angustias pater transitus, sicuti et per Lisontionis amnis ostium adscenditur in Marcham Taruisinam. Ab omnibus caeteris parribus cingitur alpibus lulus, Carnicis, Noricis, quas transcendere necesse est hactransire volentibus, vel marinauigiis aduehi.

Inhabitarunt primum hacregionem Euganei: inde successu temporis Vencti: mox Galli: postea sub Populi Romani fuit imperio, cuius maiestate laoascente, in Longobardorum venit potestitem, habuirque XIV. Duces e sanguineregum Longob rdorum, et Duos e Francis, vsque ad tempora Caroli Magni, sub cuius posterorumque eins imperio permansit, vsque ad Ludouicum Ill. l rancorum regem. Ab hoc ad Berengarios deuolutus est Prmcipatus, quoscum deuicisset et cepisset Otho Imperator, donauit bonam eius partem Ecclesiae Aquileiensi. Huic donationi adiunxit postea Conradus Imperator, reiiquam partem Ducatus huius cum Marchionatu Istriae, estque horum Imperatorum Germanicorum liberalitate Patriarcha Aquilesensis adeptus dominium totius illius regionis, doueceam postremo Veneti suiiuris fecerunt, quodaccidit anno A N.M CD XX. qui hodieque ea potiuntur: licet multa Comiubus Dominisque subsiub peculiaribus, qui tamen et ipsi uperiores agnoscunt Venetos: adscripti m numedrum Patritiorum illius Reipub.

Beant hanc Regionem coelum temperatum, aet salubris, campilati, irrigui, fructuumque omnis generis fer iles, exceptis locis quae Alpibus propiora sunt: alibi prata nitidissima; vites vinagenerantes optima: Syluaehic cam materia caedenda quam venarionibus munisicae; pascua nurriendis gregibus et armentis laeta; Montes Metallo um Marmorumque variorum, nec non preciolorum lapidum, Berylli, Chalcedonii Crystallique feraces.

Est in hac regione elegans flnuius Idria siue Hydra nomine, vbisunt argentiodinae: nec procut indelocus Mons Falconis dictus, vbi scaturiuntaquae calidae, vimedica praestantes, quarum et Plinius facit mentionem, easqiappellat Balnea Montis Falconis. Alius ibiflauius est, Tiliauentus, nauigabilis, a Montis Mauri radice prosiliens, haud longe Phornaeo oppido, vbi fons est mirabili vt praedi us. Siquis enim lignum in eum coniicic, continuo tota eius substantia mutatur in lapidem.

Metropolis huius regionis est Vtinum, Vrbs ampla et magnifica, reous omnibus neceslaris affluens, non aedificata per Hunnos, vt quidam putant, aur per Principes Ausstriae, cum vtrisque sitantiquior, nec desinc, uieius mentionem apud Plinium freri credant. Puit m hac vrbesedes Patriarchae postquam Aquileia per Hunnos diruta fuit, et manet hominum ingeniosorum, quorum etiamnum labores doctorum teruntur manibus. Solent huc Venen mittere Praesidem cum potestate, quem Legatum appellant, vt res ciuitatis administret. Ambicus murorum ems mil iarium est qumque, ciuium vero in ea numerus XVI. millium.

26 AQVILEIA VRBS PERANTIQVA ET eius ager siue territorium.

Sunt in regionne Foroiuliensi antiqua rudera et reliquiae Vrbis Aquileiae, sedis quondam Patriarchalis Italiae, quae olim fuit Vrbs ampla, copiosa, moenibus firmissima, templis, magnifico Theatro, aliisque operibus publicis et priuatis supra modum ornata, aliquando etiam domicilium et commoratio Imperatorum. In hac Augustus Caesar audiuit controuersiam inter Iudaeos et Herodem Regem, tulitque senten tiam, vt refert Iosephus Historicus. Hic commoratus est Tiberius Caesar cum Iu javxore ma, quae Aqmleiae estudit inremp stinum parrum. Hodie infrequens est colonis, et ad solirudinem propemodum perducta. Ab Atrila Hunno um Rege totum obsetsa triennium, tandem capta, vastara, in cineres redacta est, trucidatis horribilicaede ad XXXV. hominum millibus, caerens Gradus insulam elapsis. Et profecto nisi haec Vrbstide et constantia sua Hunnorum conanbus ob stinsler, barbarae haegentes vniuersam percurrissent Italiam, vt maiorum nostrorum aetate Turcae Asiam Graeciamque. Est ergo nostrotempote Aqutleia pagus verius quam Vrbs aur oppidum; consituat tamen adhuc dignitatem suam Patriarchatus, illustrata memoria S. Marci, et Sede Veterum Parriarcharum.

Est in his finibus Linentia amnis, cuius scaturigo cum sit ex Alpibus marmmis propinquis, ipse fluuius celeriter se condit ipso mari, quod cursu rapido ingreditur. In huius fluuii ripa est castrum Conteanum, itemque Sacile et Motta oppida. Super Lemonem amnem est Concordra, et Portus Gruaims. Supra Tiliauenrum, Larisarum et Spihmbergum: et non longe in de O. soppum et S. Daniehs Fanum. Supra Nat. sonem est Ciuitas Anstriaca, oppidum bonum et opulentum. Ad Lisontionem, Goritia et Gradsca,

quae omnia parent Principibus Austriacis. Haud procul ab ostio Timaui conspicitur Tergeste, oppidum validum, vnde totus ille Sinus Tergestinus dicitur.

Sed vt ad Aquil eiam reuertamur> haec postquam euersaatque pessundata fuit, t5ranslata est sedes Patriarchalis, Grados, vicinum oppidum, sub Gelasio Pontific. Cum autem Veneti multis annis postea obtinuissent Episcopum, fuit dignitas istaab Ecclesia Gradensi transportata Venetias, sub Nicolao V.Pontif. Maxim. ita tamen, vt Non Venetus, sed retento veteri nomine Aquileiensis Patriarcha diceretur. Sedes quoque Praesidis siue Praefecti Foroiuliensis, cum tribunali et iudiciis migranit Vtinum> de qua Vrbe in superioribus latius egimus.

27 ISTRIA.

Huius initium sumitur ab Risano, vel vt aliis placet, Formione amne extenditurque vsque ad S. Viti oppid um. Arsiam fluuium habet ab Ortu, vt id spacii quod interfines hos intercedit CC. millum instar conficere credarur.

Praecipuae huius Peninluae oppida sunt Iustinopolis et Rouinium, vtrumque in insula situm et ponte annexum continenti; deinde Vinacum, Vranum, Piranum, Cinitas Noua, Parentia, Vrseriu, Pola, quae tempore Strabouis limes erat Italiae. Hanc desolatam Veneti replere Colonis cupientes, omnibus qui in eam habitatum concedunt, certum agrimodum assignant, vndeviuant, addiris singularibus pr uilegiis et immuniratibus. Interiora oppida, cum sint minoris momenti, nobis nerecitanda quidem putauimus.

28 MARCA TARVISINA, ET QVAE in ea sint oppida.

Horum primum occurrit Tridentum, elegantia ante caetera liuius tractus, celebritate vero nominisuper multa acpleraque vicina: vbi comorati suere multi viri Principes, Cardinales, Patriarchae, Legati ab Latere, Archiepiscopi, Episcopi, Abbates, Oratores et Legati Regum, magnorumque Principum totius prope Orbis Christiani, praesertim iis annis, quibus Concilium celebratum fuit in hac Vrbe Vniuersale et Oecumenicum, non tantum vrcrescentibus haeresibus iretur obuiam, sed et vt mali ac perniciosi corrigerentur mores, qui apud plerosque Christiani nominis prosessores altas egerant radices, ad praeiudicium et impedimentum Religionis. Refert Hieronymus Capugnanus sua Italiae Topographia, Synodum illam Generalem conuocatam fuisse ad Templum Magnificum Matris Virginis in vrbe Tridentina, in quo templo fertur quiescere corpus infantis Magni illius Iudaeorum Sacerdoris Simeonis, qui olim a Iudaeis trucidatus fuit. In hoc ipso fuit sepultum cadauer Hieronymi Cardinalis Scripani, qui mortuus fuerat durante Synodo, homo de Ecclesia bene meritus, versatus probe in omnigenere scientiarum, clarus ob vcitae innocentiam.

Habent autem Canonicihuius Aedis Sacrae, qui plerique omnes Illustribus aut Nobilibus sunt natisamiliis, ius ex seipsis creandi Episcopi, qui Dominus est Vrbis tam in sacris quam profanis, vel, ut loquuntur, tam in Temporalibus quam Spiritualibus, et simul S. Imperii Princeps, quam dignitatem successiue habuerunt Christephorus et Ludouicus Madruccii fratres, et postea Hildebrandus eorum Nepos. Habent tamen et Veneti ius quoddam in ciuitatem, et totum agrum vicinum, quod minime negligunt. Cingitur Vrbs maenibus satis validis, nec non vallo arque fossa, nuperque adeo praesidium militum ei impositum est, ob motus Rhaeticos et bellum in Valle Tellinai quod idem Veneti quoque fecerunt in omnibus Arcibus et Fortalitiis, quotquot in contmente Italiae possident.

29 Descriptio Taruisii Vrbis.

Est Tarnisium ex antiquissimis Reipublicae Venete vrbibus, quippe quam extructam ferunt ab Osyride tertio Argiuorum rege, quem decem annis in Italia regnasse aiunt, adopratum deinde a Dionysio in filium et haeredem totius Aegypti. Cumque post eius mortem certus quidam bos Aegyptiis apparuisset, rari Aegyptii eum Osyridem fuisse, dininos honores bou decreuerunt, eumque Apin vocauerunt, vnde aiunt Taruisium Vrbem primo Apin Appellatam, quod haud dubie ab Olyride ae disicata fuisset. Et sane yisunrur hinc inde per Vrbem multae perantiquae picturae, inter quasapparet figura Bouis siue Apis, quam rem Taruisini firmiter tenentmemoria, et peregrinis ostentant, vt eo pacto antiquitatem suae Vrbisadstruant.

Aln originetn vrbis ad socios Antenoris Troiani refetunt: quod quidam de Troianis fatentur, de Antenore negant, sed aiunt, Troianos quosdam e Paphlagonia in I aliam nauigasse, cumque sibi sedes quaererent, illic Taruisium vrbem extruxisse.

Perbelle omnia, atque eleganter. Quis enim non videt cuncta ista de repetitione tam longi temporis ab Osyride et Troianis fabulosa esse? Nos igitur nugis istis valere inssis, libenter fatemur, Taruisium multis annis ante manisfestatum in carne Deum structum fuisse. Caeterum ipsa Vrbs, amplitudine et dignitate non multum cedit Patauio, et quanquam insula ipsa videri possit, quod ab omnibus partibus circundetur aquis vt vel harum patrocinio capi non posse per vim videatur: habet tamen muros validos atque craslos, inque iis constitutas machinas aeneas non paucas, quibus longe propellere arque arcere possunt vim hostilem, vt hac ratione satis munita esse videatur.

Fuit priscis temporibus, cum Vrbi huic Turioni nomen esset, testantibus etiam id armis siue insignibus Vrbis, vbi in aequore albo pinguntur tres turres cum pinnis muralibus in fastigio. Elegerantautem sibi in nobilissima hac ciuitate, quae caeras omnes huius Marchionatus splendore superat, Lombardici Marchiones sedem atque domicilium, vnde fluxit denominatio, vt

posteri eorum aliquot seculis se appellauerint Marchiones Taruisinos: Erantque in hoc Marchionatu antiquitus sex oppida florentia, quae tamen nostra retate ad quatuor redacta sunt, cum paucis quibusdam arcibus, quaetamen clim magno fuerunt numero.

Porrigitur haec regio ab Orientein Occidentem per quadrginta millia passuum, a Meridie vero in Aquilonem ad millia quinquaginra. Fuit haec primum sub dominio Hunnorum, deinde Longobardorum: deinde adepta est peculiares Regulos, qui ei aliquandiu imperitauerunr. Hi tamen postea profligari fuerunt per Scaligeros et Carrarios, quorum Tyrannidem Marca Treuisana satis diu peresla est, donecanno A N. C. M CCCLXXX. omnia oppida, vici, arces, pagi, spontese dediderunt in fidem et clientelam Rei publicae Venetae, in qua hactenus constanter permanserunt, necdominos mutare voluerunt. Amplexi Religionem Christianam Taruisini aedificauerunt egregium Templum in Vrbe sua, dedicantes id Petro Apostolo, insuperque arma ciuitaris suae mutauerunt, deleris tribus nigris turribus pinnaris in ae quore albo, et substituta cruce alba, quae clypeum rubeum quadrifariam interlecat, additis duabus stellis. Anno anato Seruatore nostro M CCCXVIII. sundata est in hac Vrbe Academia siue studium Vniuersale, prope eodem tempore, quo eriam Vniuersitas Patauina erecta fuit. Alluit Vrbem Silis fluuius, eo deductus ob claritatem et pulchritudinem aquarum fontanarum, ab altis montibus par certos quosdam aquae ductus et Canales subterraneos.

Ab Oriente lambit eam egregius fluuius Anax, nauigabilis quidem, per quem multae bonaeque merces in Vrbem in uchuntur, cum magno numero alimoniae, inprimis frumenti.

Abundat autem omnis hic ager mirum in modum non solum rebus neceslariis, sed et quae habet, optima habet. inptimis vitulis et Cuniculis Taruisinis tribuitur caro quam alibi suauior atque delicatior, vnde a diuitum tantum mensis appetitur: de rebus terra nascentibus, superius diximus.

Aedificia apud Taruisium multa sunt excellentia et magnifica, Nobilitas quoque tam frequens, vt olim inea numerati fuerint CCC. Nobiles viti, partim Domini partim Praefect vicinarum arcium et oppidorum, qui tamen velhabitare Taruifn voluerunt, vel eo liberos suos miserunt, vt exercerentur, vel in litteris, vel in armis, vel in vtrisque. Est enim ager vrbi proximus incredibili amoenitate, nec puto quicquam ad vitae suaniter agendae et indeliciis complementum optariposse, quodnon vel in vrbe vel in agro, tota Marca Taruisana inueniatur: vt adeo non abs re a quibusdam appelletur Delitiae Italiae.

Quarto a Venetiis milliari, qua interiora continentis Italiae petuntur, occurrit paruum oppidum, nomine Alnita, quod aedificatum fuit per Antonium Thiorenum, postea vero destructum per Attilam Hunnorum Regem. Inter Venetias autem et Patauium est vicus saris elegans et copiosus, cui Nouale nomen est, cuius in colae semper habiti sunt opulentiores caeteris.

Hinc si te in septentrionem conuerteris, videbis antiquum vicum Asasonium situm super exiguum montem. Fuit hic olim colonia Romanorum, habuitque posterioribus temporibus eum in delitiis Regina Cypri, cum Venetiis commoraretur; quae et ad quartum lapidis iactum ab eo, loco pulcherrimo, extruxit castellum, in quo sunt salientes fonres pulcherrimi cum piscinis non paucis, estque loco illi praecipua amoenitas, Ab latere enim septentrionali vsque ad Alpes atrollitur humus multis collibus, e quibus fonticuli scaturiunt prope sine numero, quorum decursus totum eum tenae tractum supra modum feracem reddit tam vini quam frumenti.

Inter fluuios Anacem et Elinantiam versus Orientem occurrit aliud oppidum, modicum istud quidem, quod partim in colle situm est partim in plano, Nomine Colleglanum, cuius aedificia vel cum magnis vrbibus de pulchritudine certare possunt. Coelo vtitur supra modum dulci et clemente, vt raro ibi dominentur morbi contagiosi, quae causa est, vt populo sit affluentissimum, confluentibus etiam eo crebris mercatoribus, inprimis Germanis, cum praeter caetera oppidum illud fontes habeat limpidissimos. Solebant olim Veneti in hoc oppido eligere Primum Magistratum in Continente, vnde apparet, id non leuiter aestimariab ea Republica.

Trans fluuium Elinantiam, qua in Orientem te vetres, descendendo versus Mare Adriaticum, occurrunt multa parua oppidula, cuiusmodi sunt Collaete, Nemesia, Castellum S. Saluatoris, cum nonnullis aliis, quibus origo est a Nobilissimis familiis Comitum Collatinorum et Opitergiorum. Haud procul etiam est Motta oppidum, patria Alexandri Cardinalis, cuius natalis illam celebrem reddidit: quanquam auctor eius sit incertus.

DE INSVLIS MARIS MEDITERRANEI, ADRIATICI ET IONICI, QVAE SVNT SVB DOMINIO VENETORVM.

SVMMA CAPITA.

1 Creta siue (vt hodie vocatur) Candia Insula: eius longitudo, latitudo ambitus, situs, limites.

2 Corczra insula, quae hodie Corsudicitur> huius ratio situs, limites, longitudo, latitudo, quando sub imporium Venetorum redacta. Abundat melle et, cera, fertulis oleo, pomis aurantus et citrlis, nec non vino. Natma Caldachii fontis. Incolae sequuntur Graecorum Religionem.

CRETA SIVE CANDIA INSVLA.

ESt haec ex famosissimis Insulis totius Maris Mediterranei, situ adeo pulchro et commodo, vt facta a Natura ipsa videatur, ad obti. nendum imperium Maris Mediterranei et vicinarum vrbium littoralium Europae, Asiae et Africae. Nam versus Austrum distat ab Aegypto, quae pars est Africae, milliaribus CCCCL. Versus septentrionem Archipelagus Insularum Graecarum obiicitur; qua Sol occidit vicinam habet Cyprum, quingentis millibus inde distantem; suntque ex Cypro in Syriam non nisi CC. millia.

Longitudo eius putatur esse CCLXX. mill. Latitudo L.Ambitus DLXXXVIII. quanquam in hac dimensione Geographi varienr. Situs eius est paulo Orientalior quam Peloponnesi, cum sita sit inter Atticam reginnculam Graeciae, et Cyrenen Africae, possitque via bidui vel in illam velin hance Crela nauigari. Regio omnis aspera est, montibus vbique horrens, crebra in Mare emittent Promontoria inter quae praecipua sunt, quae nostro tempore nouis appellantur nominibus: Caput Salomonis: Caput Spadae siue gladii: Caput S. Iohannis: et haec duo quidem sunt velut extremi apices Insulae, alterum versus Orientem, alterum versus Occidentem.

Pars Meridionalis asperior est et montosior, obiecta Austri flaribus parum salubribus, vnde oppida maioris momenti in ea non sunt. Montes eius nobiliores sunt tres: Ida, qui Psiloriti accolis vocatur: deinde Montes Leuci, qui Plinio Cadis est, a Cretibus modernis De Madara dicauntur: postremo Dicta, qui hodie Serbia appellatur. His montibus tota secundum longitudinem intersecatur Insula, inprimis Dicta, cui magna apud scriptores celebrias, non solum ob prouentum Dictamni, sed et aliarum herbarum medicatarum.

Narrat Bellonius in fuis obseruationibus, non nisi tres vrbes celebriores in haconstro aeuo reperiti, cum olim centum habuerit, ea de causa Hecyatompolisa Poetis Graecis nominara. Vrbium nomina haec sunt: Candia, olim Matium, totius Insulae primaria, quae et inde nomenaccepit: Canea, olim Cydon: et Retimo, anriquis Rhetymna dicta. Tantum m taturab Illa. Portus Rhetymnensis, paulo incommodiot est: at Canea et Candia commodissimos habent.

Fluuii hic nulli sunt nanigabiles, magni tamen rmi, inprimis in septentrionali pane, vbi fluunt Melipotamus, Scasinus, Cladilis, Epicidomus, Gislo, Diuotro. Verius Oecidentem est Nopuliar, et versus meridiem Limens.

Diuitiae Insulanorum consistunt in pascuis conuallium, vbi plurima nutriunt armenta: sed et e diuendito vino Cretensi plurimum argenti percipiunt, quod vinum propret ex quisitam bonitatem totipiope terrarum Orbi notum est.

Deimperio huius Insulae ita haber Balduinus Comes Flandriae idemque Imperator Constantinopolitanus dedit eam Marchiom Montisserrati, a quo vendita est Venetisanno MCXCIV. immani auri precio, quorum dominium adbuc agnoscic. Videtur autem haec Insula facta, vt dominari possit toti Gcaeciae, quod non longe dissita sita Peloponneso, totique mari Graeco imperitare queat. Qua de causa mittunt Venetinon solum tertio quoque anno Guibernatorem in hanc Insulam siue Praefectum cum Proregis potestate, e numero Patririorum, sed et ductores copiarum ac milites praesidiarios, quibus non arces solum et littora Insulae muniuntur, sed et naues instrunutur. Habent enimpraesdidia numerosa et ad resisten dum sufficientia, quodin perpetua sint diffidentia ob Turcam et Hispanum; nechaecsolum, sed et armamentaria instructa satisad Portus matis et Fortalitia, quibus non desunt tormentamoiora et caetera necessaria.

Etsi autem montosa est, valles tamen habet fertilissimas, cum irrigentur innumeris riuulis, quid de montibus iucundo murmure praecipitantur, et campos pererrant. Vinum hic ex incolarum sententia prouenit, quod ipsi Maluaticum vocant. Lactis hicabundantia, vt et carnis, vt non iniura ab antiquis Insula Felix appellata fuerit. Cupressi hic felicius proueniunt, quam vspiam alibi, et et aliae arbores ad fabricaudas triremes, quae res Senatui Veneto apprimevtilis est. Insula omnis Lupum, Vulpem, Serpentem aut omnino animal nomium, praeter Phalangium natura non haber, quanquam ne hi quidem in Creta tam exitiosi sint quam in Apulia

aut alibi. Abundat Capreis, Damis, Ibicibus et Capricornis, qui magnitudine quidem capram non vincunt, carnis tamen pulposae tantum habent, quantum mediocris ceruus; pilum habertoto corpore fuluum, barbam nigrescentem. Capitur hic aliquando, cum tener est et paruus, vt nutriatur inter caprarum greges, fiatque admislarius, vt inde procreentur pulchriores et gustu suauiores haedi. Adultus capi difficulter potest, cum nimia agilitate pedum et ceruos et canes cursu superer, ad centesimum enim passum odoiatur insequentes se venatores.

Vt igitur hunc capiant, deligant ad aditum aliquem montis capram domesticam: huius odore allectus Capricornus accedit, et a latenribus venatoribus sagitta verberatur: quae nisi mortalem ictum afferat, eriamsi venenotincta sit, nihil ramen damni vitae eius afterr, nouir enim curare plagam Dictamno herba, quae adeo aduerlatur venenis, vt sepentes aliaque virola animalia necare potis sit.

Sunt Cretenses ad quoduis maleficii genus natura proni, et iam olim vetustissimo prouerbio mendacitatis nomine notati: fiaudulenti insuper, rapaces, auari, laboris fugientes, nullasque artes exquisite discentes.

Et tales quidem olim: hodie naturae impulsu et ab ipsa pueritia Scythico arcu se exercere solent, vt etiam Turcasipsos sagittandi peritia superent: quineriam dextri, agiles et strenm in puguis marims sunt, sicut olim.

Porro ipsa Vrbs Candia, vnde nouitium nomen Insula sortita est, sicut et Canea, munitissimae sunt, tam naturalis situs beneficio, quam ar te humana: Rhetymna vero et Sitia frtes dici non possunt, nisi solo situ, Est apud Candiam Armamentarium Fabsicandis nauibus, omnibus rebus instructissimum.

Fuit olim tanta Cretae Insulae potentia, vt velut iniecto freno toram compescere Reges Cretenses potuerint Graeciam: nam Cretenses putabantur esse optimi sagittarii totius mundi. Regnante apud eos Cydone, inuentas apud eas tradunt saltationes Pyrthicas, quas adolescentes armati magno cum sudore desultabant.

Fuit autem huius conluerudinis tanra pertinacia, vt etiamnum duret apud agrestes Candiotas, vt iuuenes rustici festis diebus publice choreas agitent, saltantes Pyrrhicam, armati, ipso meridie, cum Solintensissime feruet, nihili facientesvmbram, sustinentes dorso pharetram pienam sagirtis, altera manu praeferentes arcum, altera nudatum gladium.

Qui inter Graecos olim fuere populi praestantissimi, leges suas a Cretensibus acceperunt, teste Platone et posteum Plinio, quas omnium optime obseruauerunt Lacedaemonii. habebant inter alia Legem quae iubebat infantes in publico ali, vt pauperes, videntes liberos suos eodem modo ali quo diuitum, minus causae haberent iis inuidendi. Accedit et alia causa, vt duro educationis genere pueri adsuescerent parientiae armorum et inopiae, vt discerent, cum vsus ferret, tolerareaestum, frigus, famem, sitim et vigilias, vtque adsuefierent a teneris ad arcum, gladium, et omnia belli exercitia.

2 CORCIRA INSVLA, HOdie Corsu.

Fuit Corcyra Iusula, quae hodie Corfu, olim no. bilis, bello et nauibus inprimis potens. Sitaest in man lomco, respicitque Italiam ab eo latero vbi Calabri habitant, vicinam habens ab Septentnone Epirum sme Albaniam, a qua non nisi vno milliari Italico distat, vbi respectar Buchrotum vetus oppidum: cum tamen ab Hydrunto Italiae, opposto Corcyrae LX. mill. absit. Fuit haec Insula olim velut pila et ludibrium eorum, qui alii post alios maris imperium obtinuerunt, vsqueadannum A N.C MCCCLX. XXII cum Corcyrenses, videntes, se expositos omnium inturiis, dediderunt se infidem et clientelam Venetorum, qui eam strenue aduersus Turcarum rabiem defenderunt, eamque munimentis noms adeo firmam effecerunt, vt expugnati capique viposse non viden ur. Longitudo eius multo vincit latitudinem, constituitque velut semicirculum, aur nascentis cornua Lunae, habens duas extremitates ceu promontoria, quorumid, quod occidentem respicit, vocatur Caput Leucinum, a quo non multum distar in eodem sinu Caput Blancum siue Album.

Alterum Aquilonem respicit, nomen trahens a S. Catharina, vbi est Portus Cassopensis. Tertium Acronmediam Insulam obtinet, biipsum oppidum Corfu situm est, vnde excurrit. littus in apicem quendam, a S. Nicolao denominatum, recta ex aduerso Insulae D. Viri et Candilonissae, complectiturque totum illud spacium, a Puncto Leucino vsquead Portum Cassopensem veram ro ius Insulae longitudinem, quae constituit LIV. mili ria Italica. Latimdo aurem, facto initio a Castro S. Angeli, est quasi milliarium Italicorum XIV. Ambitus ergo eius faciercirciter milliaria LXXX; quanquam sint, qui nescio quomodo mensi, ei CCC. tribuerunt. Diuiditur in quatuor Praefecturas, quarum prima quae in Orientem vergit, appellatur Leucina: quae Occidentem respicit, Laguirana: tertia est Praefectura media; et quarra vocatur Lorocana.

Corfu oppidum caput est totius Insulae et aliorum oppidorum castrorumque, quibus omnibus Venetis sine exceptione dominantur. Alteru huius Insulae oppidum dicitur Pagiopolis, puto Palaeopolis. Portus oppidi Corfu saris est amplus, et capax quantumuis multarum nauium. Sunt et alia loca, quibus ad litrus adnauigari potest, quos et portus appellare queas: veluti Caslopensis, Siderensis, Timonaeus, Guniaeus, Spilensis et Euripensis, sed vel angustiores sunt receptandis multis nauibus, vel periculosi ingressuris, inprimis Siderensis et Timonaeus. Haec est illa decantara in Odyslea Homeri Insula Phaeacum, vbi regnauit Alcinous cum Nausicaa filia, qui

Est aurem Corcyra qua Austru spectatmon. tosa, et densis vepretibus scabra, vincunt tamen asperitatem tiuuli campos pererrantes, qua es sunt Plnitius, Mesongius, Euripus et Potamus. Versus Aquilonom plana est et campestris, exceptovno monte, qui in mare excurrit, in cuius summitate est extructum Castellum, quod Nouum appellatur.

Haud procula Palaeopoli fons est, nomine Caldachius, quitam vbere c terrae visceribus prosilit vena, vt eius a quis non solum oppidi Corsu incolae aquentur, cum aqua oppidi sit crassa et faeculenta, et ob eam causam minus salubris, vn. de ciues hanc vrnis doliisque plenis in vrbem asportant; sed etiam ingentes naues onerariae et triremes hinc sibi de limpidissima ac saluberrima aqua prospicere quear. nccproculinde absunt salnae, quibus nobiliores non habet tota vicinia, soluuntque Cretenses beneficio salis huius potissima Reipublicae Venetae vectigalia. Caererum infrero, quod inter Promontorium Palaeopolitanum et Necrothalassum intercedit, paruus est sinus, quem iure Ichthyotropheion optimorum piscium nominare possis, quotquot in mari medirerraneo capiuntur. Accedit quod hicper hyemem sit statio fulicis mergisque gratissima, vnde non infrequens harum auium captura. Porro Caeli in hac insula mira clementia, qua fit, vt ipsa Nemora ex Citris, Medicis, atque id genus arboribus constent.

Ager circa Corfu oppidum multum gignit mellis et cerae, vt et vini magnam copiam, praecipua tamen laus est oleo, quod vix uspiam inue nitur melius. Frumenti genus omne gignit haec Insula, necpatiturautalit lupos, vrsos, aut vllum animal gregibus noxium, quorum loco multas suppedltat feras, quas venatores persequuntur, quod carnes earum sint esui. Est in hac ipsa Insula Corcyrahandlonge a Corfu oppido Fortalitium praestantissimum, quod non sine ratione clauis portus siue sinus illius appellatur; tam firmum vt qui id cum mediocri militum praesidiariorum numero obtineat, facile ab ingressu arcere possit quantamuis magnam hostilem classem.

3 CEPHALENIA INSVLA.

In Cephalenia Insula neque fluuius, neque riuus, sed nefons qmdem est aquae dulcis, vtammalia, quae domestica non sunt, necab hominibus importata potantur aqua, quoties siti torquentur, tam vesperi quam mane aperto orestillantis roris guttas excipiant.

ZACYNTHVS INSVLA.

Inter Cephaleniam et Achaiam collocatur haeca Phnio. Ager Insulae frumentum profert magna copia, inprimis Vuaspassas, vt et vinum Oleumque. Nartat dehac Herodotus, esse in illafontes, quivna cumaquis euomant picem liquidam magna abundantia magna hic pascuorum copia et lyluarum, vnde Poetae Latino dicitur Nemorosa Zacyntbus.

DE SINV VENETICO SIVE VENETO, et Erroribus quorundam circa eum.

De Sinn Veneto, quem quidam eundemfaciunt cum Adriarico Mari, nequis seipsum decipiat, sciendum est, eos qui in Orientem nauigant, rotum Mediterraneum mare diuidere in tres Sinus Principales. Primus dicitur Sinus Leoninus, perquem intelligitur rotailla pars Maris Occidentalis, ab Insula Sardinia, vsque ad fretum Herculeum siue Gaditanum.

Alterapars Medirerranei Maris est verus propriusque Sinus Venetus, complectiturque quicquid est spacii inter Maltam Insulam et Promontorium Creticum S. Iohannis, habens pro limitibus ab Aquilone Cophaleniam et Zacynthum Insulas cum Peloponnelo, et ab Austro Africam.

Tertius qui et periculosissimus est Sinus, dicirur Setelensis, incipitque a Rhodo Insula, et desinit apud Promontorium S Iohannis in Crera, cinctus his regionibus, Caramannia, Syria, Aegypto, ipsaque Insula Creta. Archipelagus Insularum Graecarum, si veterum sequimur descriptionem incipitab Insula Cithera (hodie Cerigo) vsque ad fretum Hellespontiacum, et haec est longitudo. Latitudo est a Grae cia vsque in Minorem Asiam Inhis dnobus postremis sinubus multa fiunt, taa Christianis quam a Turcis naufragia.

Dignum autem est obleruatione spectaculum, videre, quoties Turcae vel Mauritanisein vitae constiruros esse pericuio animaduertunt, vt metu vindictae diuinae confugiant ad ea remedia, quae lex Mahemctana miseris suppeditat. Abiectis enim omnibus vestibus penitus nudi in puppii nauis lauant corpus, ab summo vertice ad plantam pedis: et siclori recitant preculas suas: persuasi ex tradirionibus Mahomertis, si ad hunc modum abluant se rotos, mhilin eis remane epeccari, sed eorum animas penitus, vccorpora, mundas, apud Deum esse in graria.

QVI RITVS ATQVE CEREMONIAE obseruentur in Eleclione noui Ducis Venetiarum.

Constituro ad Electionem noui Ducis siue Principis Reipublicae Venetae die, conueniunt in Palatium omnes Patritii et Nobiles Veneri, qui trigesimum aeraris annum attigerunt, vbi clausis ianuis apponitur vrna, in qua tot sunt piluae seu globi quor adsunt vici patritii, sed globi

illi versicolores sunt, triginta enim sunt deaurati, caeteri albi. Hinc eximit quisque ex nobilibus globum vnum: porro qui albos extraxerunt, in eodem loco manet: qui veroauratos nacti sunt, in aliud ducuntur conclaue. Ibirutsus constituitur vrna, in quam triginta globi coniiciuntur inter quos suntnouem deaurati caeterialbi. Qui nouem deauratos arripuerunt, nominant quadraginta viros, qui dicuntur Electores primae Electionis. Rursum hi quadraginta coniiciunt in aliud vas XL. globos, ex quibus XII. aurari sunt, quos qui exrraxerunt, dicunrur Electores fecundae Electionis, hi enim denominant alios XXV. Hiviginri quinque extrahunt toridem globos exalia vrna, inter quos nouem sunt inaurati, et postquam sorritisunt, qui inauratos adeptifuerunt, appellanrur Electores rertiae Electionis. Hienim nominant XLI. vitos, penes quos est creare Ducem siue Principem Reipublicae. Ethi XLI. Eligunt eum in huncmodum.

Vbi conuenerunt in loco, vbi frequens Senatus haberisolet, eligunt ex seipsis tres prae caeteris venerabiliores, quos vocant priores congtegationis et dnos Secretarios. Restant XXX V I. qui insuffragia veniunthoc modo. Tres priores (sic dicti) consident in totidem sedilibus eminentioribus, ibi secrerarii vocant XXXVI. illos ordine, vt in scrinium mitatant praesentrbus prioribus schidia complicata, in quibus quisque scrripsit nomen illius, quem futurum Ducem eligere constituit.

Digresso vnoquoque in suum locum, legunt Secretarii scedulas coram prioribus, deinde faciunt alias schedulas, quot in prioribus nominati fuerunt Duces, necrefert, etiamsi vnus aliquis plura suffragia nactus fuerit: has omnes promiscue coniiciunt in pieleum, vnde extrahuntur et ordine collocantur in tabula. Antequam autem extremae hae sortes extrahantur, cuius nomen primo exiit, si is est in numero XLI. Electorum, iubetur discedere in vicinum conclaue, tuncpriores caeteros percunctantur, si quis quid habeat quod electioni eius opponat. Si quid ei obiicitur, vocatur vt respondeat ad obiecta. quod nisi facere possit, excluditur vt Dux fieri non possit. Sisatis commode respondit, iubetur iterum discedere. Et sic de caeteris. Extremus actus hic est. Super scamno eodem constituuntur duae vrnae, vna dicitur consensus, altera reprobationis. Mittuntur ergo sortes tam diu, donec XXV. calculi vnum aliquem consensu designent suturum Ducem siue Principem Reipublicae.

CATALOGVS DVCVM SIVE PRINCIPVM REIPVBLICAE VENEtae, cum breui annotatione rerum quas quisque gessit durante Magistratu.

I. Narrant Annales Venetorum, primum Populi Principem fuisse Paulutium Anafestum, electum in vrbe Heraclea anno A N. C. DCXC. VII. virum iustitiae studiosissimum. Praestitit hic iuramentum in manus Christophori Patriarchae Gradensis, se sancte obseruarurum leges, et omnia posthabiturum bono publico. Composuit hic, quas habeb tcontrouersias cum Luitprando Rege Longobardorum, fecitque amicitiam cum Atiperto Rege. Equilinos, qui a fide defecerant, partim auctoritate partimatmis ad obedientiam et officium rechuxit, auctoque dominio Veneto mortuus est, cum praefuisset Reipublicae annis XX. mensibus VI. diebus VIII.

II. Secundus, qui et ipse Heracleae electus fuit, nominatur Marcellus Tegalianus; laudarurnomine pieratis in Deum, comitatis et modestiae: ad diligentiam tamen antecessoris sui in gubernatione reipublicae non accessit. Huius tempore Luit prandus transtulit Sedem Patriarchatus ex oppido Grado Aquileiam, multum inter se concertantibuss Episcopis, quorum digladiationi Marcellus se immiscere noluit, mortuus cum Duxfuisset annis IX. diebus XXI.

III. Horteus Hypatus cognomine Vrsus, Nobilis Heracleensis egregiis feactis illustre sibi nomen acquisiuit. Victis a Luitprando Longobardo Graecis et Rauenna obsidione cincta, confugit ad hunc Paulus Exarchus, necfrustra. Hypatus enim iterum occupara Rauenna captiuum fecit Nepotem Regis, occisoque Duce Vicentino restiruit Exarchum. Aquileienses turbantes pacem publicam repressit, exercuitque inuentutem in armis, ipfe occisus in seditione a Iesulanis concitata, Principatus suiannovndecimo mense quinto.

Anno A N. C. DCCXXXVII. morturo Hypato conuenere Patres, et fecerunt decretum, ne eligeretur alius Princeps, sed vt constitueretur Tribunus militum cum Principati potestate, cuius magistratus non vltra annum vnum duraret: sed hoc non nisi per quinquennium obseruatum est. Annoenim An. C. DCCXLII. rursus ad electionem Ducis progressi Veneti, sempet postea Principes sibi creauere vsque ad nostra tempora. Tribuni autem militares cum potestate Consulani per istud quinquennium fuerunt hi. 1. Dominicus Leo. 2. Felix Cornicula. 3. Theodatus Vrsisilius, actus in erilium, sedreuocatus, continuato etiam in futurum aunum magistratu, quem tamen adire non poruit, morbo sublatus. 4. Iulianus Cepareaus, Theodati successor. 5. Cianus Fabritiatius, quem cumoculis priuassent, dignitate deposuerunt.

IV. Quinto post patris sui Vrsi obitum Dux fuit creatus Theodatus Hypatus, quo quinquenmo Tribuni Militares praefuerunt populo. Hic deserta Heraclea Malamocum concessit, vbi et

primum creatus fuerat, ibi conuenit inter eum et Aistulphum Longobardorum regem de vtri, usque regnifinibus. Postremo iugulatus est per quendam Gallam Malamocensem Ciuem anno Principatus sui decimo tertio.

V. Igitur Galla Malamocensis, homo nefarius et seditiosus, cum pollicitus fuisset ferese defen. soremhettratis publicae, Theodaro subrogatus fuit. Cognita a. hominis peruersitate, quodaffectarer Tyramnidem, qua de caus et interfecerat Theodatum, populus in eu facto impetu, eruit orulos homini, eodemque anno potest tre deiecit, qua eam vsurpauerat.

VI. Subrogarus Gallae Malamocensi fuit Dominicus Monegarius, Huic, ne abureretur potentia Ducali, adiunxit populos duos Tribunos quod cum is im patienterferret, nihilque de superbia et anogantia remitteret, et ei pariter vt antecessori suo eruti sunt oculi, quinto principarus anno.

VII. Mauritius Galbaius, Heracleensis electus ob famam sapientiae et sustitiae, opum inoper, adsciuit sibi in Magistratu filium, vt simul duo prae essent Cum eius tempore turbatur Ecclesia Gradensis, misit Mauririus Legatos ad Stephanum Papam, vt componeret dissensiones, et sic nouus Episcopatus S. Petri Oliuolensis erectus est. Mortuus est hic cum praefuisset Reipublicae annis XXIII.

VIII. Postquam Iohannes Galbaius cum patre suo simul praefuisset, gubernauit postea Rempublicam solus per annos IX. Fecit et hic consortem imperii Muritium filium suum. Cum vero vterque scelerate vincerent et arroganter dominarentur, occiso etiam Iohanne Parriarcha Gradensi, quem a praealta turri prae cipitem dederant, factum est opera Fortunati Fatriarchae, qui Iohanni successerat, vt popul sin eius perniciem coniuraiet; quod cum resci issent, pater effugit in Galliam filius vero Mantuam, cum Principatu praefuissent annis XVI.

IX. Praeualente ergo factione Fortunati, Obelerius princeps creatus est. Asssumsichic sibi socium Beatum fratrem, et paulo post alrerum queque fratrem Valentinum, Notandum est, non Obelerium sed Beatum fratrem eius, in numerum Ducuma Veneis referri, quod ille Pipinum Regem Italie irritauerit, vt inserret bellum Reipublicae quam Bearus quinque annis, quibus praefuit, praestitit in columem.

X. Cum Angelus Patritiatius rem bene gessisset in bello contra Pipinum electus fuic Princeps de voluntate populi. Vocauit hic ad se fratrem ab vrbe Constantinopoli, vtin societatem potestatis venitet. Hic est ille qui primus extruxit Venetris Palatium Ducale. Facta dinisione Imperii in Orientale et Occidentale, Venetis velut in medio relictis, sua mansit libertas, Tunc primum fuit diuila iniras in certas partes, constituti Patres Rogati, et Iudices criminales. Prefuit hicannis XVIII.

XI. Fuerat Patris Angeli in Principatu socius Iustinianus Patritiatus, post cuius mortem confirmatus est a populo. Ethcab Constantinopoli vocauit Iohannem fratrem suum, eumque participem fecit dignitatis. Sub hoc ereuit auctoritas populi, cumque a Saracen spremeretur Michael Impe ator Graecorum tulit ei opem Iustinianus. Huius tempore S. Marc. corpus ab Alexandria Venetias p la um est, qui Diuus postea factus est Tutelaris ciuitaris, eique nobihssimum illud dedicatum in Vrbetemplum. Fuit hic Venetorum Princeps perannos tantum duos.

XII Iohannes Patritiatius Iustiniani frater defuncto hoc permansit in principali dignitate. Auxit hic S. Marci Templum mirifice, deditis nouis clericis et constituto Primicerio. Iussit truncari capite Obelerium, quem obsessum ceperat in Insula Corsica. Euertiro ppidum Malamocum, quod populus Obeleris partes securus rebellauerat: deinde Neraninis bellum intulit, eosque deuicit. Postremo cum inimici eius in eum conspirassent, dum S. Petri templum petit, interfuturus sacro officio, correptus ab iis omnibus ornamentis et dignitatib. Principalibus spoliatur, inque Monasterium detruditur, vbi Monachus factus extinctus est.

XIII. Suc essi hui Petrus Gradonicus Polanus, merius hanc d gmratem quod fortiter fecisset in bello contra Pipinum. Admisit hic filium suum ad Magistratus societatem, iunirque bellc Imperatorem Constantinopolitanum, qui Venetorum opemper Theod sium Legatum implorauerat, submissis sexaginta triremibus militariter instructus. At Imperaror Graecus pro talibus meritis illum Proto pararium imperii sui fecit. Ludouicus II. Imperator Rom. multis eum ornauir prinileg is: O cubuit Petrus occisus in seditione populi cum annos XXVII. rebus praefuisset.

XIV. Vrsus Partitiatius. cum tumultum ciuiu sedauisset, factus est Dux. Huius Principatu Turcae vastauere Dalmatiam vsque ad gradum vrbem. At vrsus commisso cum iis paelio, victoriam reportauit, ope Iohannis siliisui, quem sibi in principatu iunxerat. Basilius Imperator magnum ob id factum viro honorem habuit, eumque Protospatarium Imperii sui salutauit. Gubernauit Vrsus Rempublicam per annos XVII.

XV. Huius Vrsi filius Iohannes, confirmatus in dignitate patria cepit Comachiam, cumque se vlcisceretur de Comite Comachiensi, qui interfecerat Badoarium Iohannis filium, vastauit omnem agrum Rauennatem. Cum a. tenuissima esser valerudine, extruxit suo sumptn Malemoci duasaedes sacras, SS. Cornelii et Cypriani cumque praesuisser rebus anni V. mensib. sex. vltro se abdicauit magistratu.

exercitatissimus nec tamen minus Pius in Deum. Profectus est ipse cum decem triremibus contra Narentinos, qui Piraricam ih Adriatico mari exercentes multum damni dabant Venetis. Hos aliquot praeliis naualibus deuicit, mortuusque est, cum iam nouum animo agitaret bellum. Numeratura quibusdam inter Duces, et Candiano suslicitur Dominicus Tribunus: quem ramen alii, non minus diligentes in euoluendis historus omitrunt, quod non nisi tribus mensibus diebus XIII. Ducis tirulo vsus fuerit. Nihilmemor bile ab eo gestum inuenirut.

XVII. Huius filius Petrus Tribunius Dux factus, obtmuit a Guidone Rege Italiae confirmationem antiquorum Prunlegiorum. Huius Principatu Barbarissimi Hunni, cum in Italiam irrupissent, euerterunt atque exusserunt Heradeam et alia quae dam Venerorum dirionis oppida. Hos adortus Petrus ingenti strage concidit, fuit quehoc tertium bellum, quo Barbari Reipublicae Venerae terras et dominia inuaserunt. Rexit Petrus rem Venetam annis XXIV.

XVIII. Vrsus Badoarius primus, fuit, qui nomen suum mutauit, dicique Patritius voluit. Misit hic Petrum filium suum Constantinopolim, quem Imperator creauit Prorospatarium. Sub annum CMXX. obtinuit a Rudolfo Rege Italiae confirmationem priuilegiorum et antiquae potentiae Venetorum, vt ius haberent cudendae peculiaris monetae. Cum vero totus culrui diuino deditus esset, abdicauit se Magistratu, quo per annos XX functus fuerat, vixilque; pstea vitam Mon sticam.

XIX. Petrus Candiamus II. Vir bellicosus, intulit bellum Lanterio Marchioni Istriae, qui Venetorum negociariones interturbabat. Hunc is vicit, totamque oram littoralem Istriae Venerorum adiunxit dominio. Vicit et Albertum filium Berengarii, qui se pro Imperatore gerebat, et occupata Rauenna, Venetorum nauibus molestus erat. Hoc Duce filiae nubiles raptae fuerunt a Tergestanis, sed a suis vi repetitae. Praefuit Candianus Reipublicae annis VII.

XX. Petrum Batoarium Schlaui siue Dalmatae ceperant: hunc Vrsus paterarinis vindicatum libertati restituit. Praefuit hic rei Venetae solo biennio, alta pace vsus, cuius semper fuit studiosissimus. Berengarius, qui per Italiam titulum vsurpabar Imperatoris, multum huic Petro fauisse perhibetur.

XXI. Petrus Candianus III. Candiani II. filius assumsit sibi dignitatis socium filium cognominem, armauitque XXXIII. triremes et naues alias aduersus Naretanos. Secundo bello fecit cu iis pacem. Cum hic corripuisset filium ob virae morumque peruersitatem, insurrexit filius in patrem ipsamque; Rempublicam. Veneti ergo cu eum ad necem quaererent, profectus spontein exilium, coniunxit se cum Guidone Berengarii filio, nec patrem saltem, sed et totam rem Venetam multis affecit damms atque molestiis. quo non obstante

XXII. Hicipse Petrus Candianus IV. huius nominis, quanquam populus iurasset de eo inpatriam non admittendo, reuocatus ramen fuit ab exilio, et Princeps creatius post norcem patris, applaudente vniuerso populo. Imperauit hic a Iohanne XII. Pontif. Max. vt Ecclesia Gradensis esset Patriarchalis et Metropolitana totius dominii Veneti et Marchionatus Istriae. Adeptus est idem ab Othone Impeiatore varios honores et noua Priuilegiae interfectus postremo in seditione popularicum filio, postquam annis XX. praefuisset.

XXIII. Addictissimus Diuino cultui Petrus Vrseolus, nolens a populo Princeps ssalutatus fuit. Solebat hicsumto plebeio habitu, ne nosceretur, visere pauperes, et eos qui alebantur in Nosocomiis: cumque pacis esset studiosus, reduxit in gratiam Istros atque Veneros, vt illi his tributum soluerent. Hic cum Beato Romualdo Rauennensi religiosum vitae genus amp exus est, cum rei Venerae annos II. menses II. dies XX. praesuisset.

XXIV. Vitalis Candianus Petri III. filius faedus percussit cum Othone Rom. Imperatore. Cum primum exoqui Ducis munia caepit, grani morbo arreptus, nuncupauit votum, futurum se Monachum, si sanitati restituererur. Vbi conualuit, praestitit quod promiserat, ingre ssus Nonasterium, cum vix anno vno praefuisset.

XXV. Tribunum Memium ingentes opes com. mendauerunt, quo Rempublicam gerente perniciosae dissensiones ortae fuerunt inter Morosinorum et Calaprinorum familias, vnde non paucae caedes vtrimque perpetratae fuerunt. At Memius Morosinis fauebar, quare aduersarii Veronam se receperunt ad Othonem Imperarorem. Donauit S. Georgii Insulam Abbati Morosinorcumque. rem Venetam rexisset annis XII. factus est Monachus.

XXVI. Secutus est hunc Petrus Vrseolus II. ho. momirae dexteritatis, quitam commode egit cum Basillo et Alexio Impp. Graecis, vt Veneti omnibus vectigalibus et Portoriis eximerentur. Cum hui natus esset filius, dignatus est eu Otho Imperatot eo honore, vtpuerum Sacro leuaret Fronte. Primus hic transiulit fines dominii Venetitrans mate, occupatis aliquotlocis per Istriam Dalmatiamque, cumque perfecisset Templum et Palatium, obiit diem suum, XVIII. principatus sui anno.

XXVII. Praefuit Reipublicae aliquandiu cum parre Otho Vrseolus, confirmarus in dignitate, cum annum agerer XVIII. Tanta autem fuit huius viri ex stimatio, vt Geysa Hung tiae rex sororem suam ei daret in vxorem. istros qui rebellauerant deuicir, profectusque ipse est cum copiis in Dalmatiam aduersus Orelmurium. Postremo cum quidam, qui gloriae viri inuidebant, in eum conspirassent, miserunt eum abrasa ignominiae causabarba exulatum in Graeciam. Successithuic Petrus Cantranicus siue Barbolanus: sed cumnon possetcomponere dissensiones inter ciues et vicinos, coactus est renunciare dignitati, et induere

cucullum. Post hunc voluit Dominicus Vrseolus arripere Ducalem titulum, Ied profligatus a populo mortuus est Rauennae.

XXIX. Eloctus ergo fuit Dominicus Flauenicus a factione corum, qui Dominicum Vrseolum profligauerant. Hoc administrante rem Vene. ram, babitum est concilium nationale, ad tollendos abusus in rebus Ecclesiasticis, quod fuit ad annum AN. C. M XL. Conatus hic fuit omnibus modis, non solum suspectam reddere apud populum, sed omnino proculcare arque opprimere familiam Vrseolorum. Praefuit Magistratui annis X. mensib. IV. diebus XII.

XXX. Vix fuit vllus princeps gratior apud populum quam Dominicus Contarenus. Restituit hic Dalmatiae pacem, quae valde afficta fuerat rebellione Zarensium. Adfuit hic Normandis contra Robertum Regem Apuliae. Idem sopiuit controuersiam, quae erat inter Rempublicam et Peponem, Patriarcham Aquileiensem, Gessit hic principatum annis XXVIII.

XXXI. Cum antecessoris sui funus comitaretur Dominicus Syluius, populus inter eundum viua voce magnisque acclamationibus eum Ducem consalutauit. Tanta autem fuit huius viri auctoritas, vt Nicephorus Imperator Graecus daret ei sororem suam in Matrimonium. Huius mulieris suasu Syluius bellum intulit Roberto Regi, a quo primo praelio egregiam retulit victoriam, capto Dyrrhachio oppido. Posteriore conflictu superatus, magnam accepit stragem et ignominiam. Incrustauit hic primus Aedem S. Marei tabulis marmoreis, et exornauit eam opere Mosaico, defunctus decimotertio Principarus sui anno.

XXXII. Simul ac Vitalis Valerius Dux creatus fuit, obtinuit ab Alexio Imperatore Graeco supremam potestatem in Dalmatiam Liburniamque. Henricus Imperator Rom. prolixe ei fauit, cumque aliquando Venetias venisset, vt visitaret corpus S. Marci, suscepit ex sacro Fonte Viralis fil am. Pe rexit hic in aedificanda et exornanda S. Marci Aede, functus Magistratu XII. annis.

XXXIII. At Vitalis Michael longe lateque propagauit dom,inium Venetum. Persuasus ab Vrbano II. Pontifice, profectus est in Palaestinam, cum multis Christianis Principibus, ad recuperandum S. Sepulchtum Domini. Amisere eo bello in fideles Smyrnam et Hierosolyma Vrbes, cum tota prope Syria. Mortuusest Michael cum annis VI. rem Venetam rexisset.

XXXIV. Habuit Vitalis filium eundemque successorem Ordelafium Valerium, qui Balduino Regi adfuit contra infideles in recuperanda terrasancta, quo cum mirabili potitus successu totum prope regnum Iudaicum partitus est. Anno Principatus eius VIII. Malamecum oppidum prope totum in cineresredactum consedit, quae causa fuit, vt Sedes Episcopalis transferretur in oppidum Chiozam. Profectus hic ipse est cum copiis naualibus aduersus Zaram, quae iugum excusserat, potitusque victoria mortuus est in' ipso belli secundi apparatu cum per XV. annos Principem egisset.

XXXV. Quem excepit in Ducis dignitate Dominicus Michael, vir de republica optime meritus ideoque magnae auctoritatis. Et hic persuasus a Callisto Papa in Palaestinam profectus est cum CC. nauibus, ad cuius cl. ssis aduentum soluta est obsidio Ioppensis, quam vrbem infideles valde premebant. Tyrum Vrbem cum cepisset, tradidit eam Varmundo Patriarchae Hierosolymitano. Fecit huic bellum Emanuel Imp: Graecus, cui Michaeleripuit Chium, Rhodum; Samum, Mitylenen Insulas, et alia. Cumque annis tredecim potitus fuisset dignitate ista, deposuit eam sponte volensque.

XXXVI. Huius generum Petrum Polanum commendauit Patribus lapientiae fama, quae tan. ta fuit, vt lectus fuerit arbiter controuersiarum inter vtrumque Imperatorem Conradum et Emanuelem. Bellum intulit Pisanis et Patauinis, vicitque vtrosque. Idem iuuit dictum Emanuelem aduersus Apuliae Ducem, cui eripuit multa, quae is iam ante Imperio Graecorum per vim ademerat. Quidam tamen aiunt, bella ista filium confecisse, quod pater morbo detineretur, quo extinctus est cum XVIII. annis praesuisser.

XXXVII. Reddiderant Piratae quidam Anconitani infestum Sinum Adriaticum, quos Dominicus Morosinus profligauit, ducemque eorum Guiscardum suspendio interemit. Obsedit hic Polam, eamque cepit cum Parentia Vrbe, (vtraque enim rebellauerat) adeoque tota ferme Istria. Foedus fuit huic cum Guillelmo Rege Siciliae, a quo multas impetrauit exemptiones in fauorem mercatorum. Huius opera Zara facta est Metropolitana, Dominico Petri filio, creato illius Vrbis Comite.

XXXVIII. Vitalis Michael II. huius nominis, subegit Tarentinos, qui iam tertium rebellauerant. Idem cepit ac carceri mancipaui9t, Vlricum Patriarcham Aquileiensem cum duode cim Canonicis. Expediuit hic spacio C. dierum C. triremes, easque emisit in mare aduersus Emanmuelem Imperatorem Graecum. Defecerat tota Iustiniani familia vsque ad vnum, qui etat Monachus. Huic de consensu Roma. Pontificis e Monasterio extracto coniunxit Vitalis filiam suam matrimonio. Inuasit sub eius gubernatione horribilis pestis Vrbem, cuius culpam cum in eum coniecisser populus, a quibuscdam furentibus ita laesus fuit, vt ex vulnere obierit, cum rebus praefuisset annis XVII. diebus XXVII.

XXXIX. Primus qui per decem Electores creatus est, fuit Sebastianus Cianus, cuius tempore ingentes fuere discordiae inter Firdericum Barbarussam, Imperatorem, et Alexandrum III. Pontificem, Octauiano quodam facto Antippa: vnde Alexander coactus est, deserta Roma Venetias profugere. Vbi cum diu latuisset in Monasterio Charitatis, postremo agnitus et honorifice exceptus suit a Princine et toro Senatu. His auditis Fridericus Venetis bellum

intulit; cuius fi'ius Otho cum a Venetis per astum captus fuisset, causa extitit atque medium reconciliationis, vt Fridericus ipse venerit Venetias. Obrinuit hic Cianus multa priuilegia a Pontifice, mortuusque est anno V. Principatus sui.

XL. Ciano mortuo, per XL. patres electus est Auria Maripetrus. Adiuncti fuere huic VI. Consiliarii; maioris auctoritatis ergo. Defecerat oppidum Zara iam quarta vice. Misit hic auxilia Christianis Principibus in Syria aduersus Saracenos pugnantibus, octogesimo octauo anno post quam Terra Sancta a Christianis liberata fuerat: capta ibi fuit Prolemais, et Andronicus Emanuelis Imperatoris Graeci successor plurimos mercatores Venetos libertati restituit. Abdicauit se hic sponte Principatu quem per annos XIIII. gesserat, ingressus Monasterium.

XLI. Huic successit Henricus Dandulus, qui Zarenses quietis impatientes denuo vicit. Huius tempore ab Europaeis victa atque capta est Constantinopolis cum toto Orientis Imperio, Henrico Gallis Flandrisque submittente auxilia, qui et supremus copiarum exerci us Europaei Dux fuit, mortuus cum XIII. annis Rempublicam administrasset.

XLII. Non e vestigio post Danduli mortem, sed aliquanto tempore post electus fuit Petrus Cianus Sebastiani filius, quod tunc Cotrectores instituerentur. Venerunt ad hunc Oratores Atheniensium et Achaeorum, vt implorarent patrocinium Reipublicae. Eodem auctore miserunt Veneti Coloniam nobilium Venetorum in Cretam Insulam. Vxor Petrifuit Constantia, Taceredi Regis Siciliae filia. Postremo abdicauit se Magistratu, cui XXIIII. annis praefuerat.

XLIII. Excepit hunc in Principatu Iacobus Tepulus, quanquam Reinerio Candolo totidem fauissent Calculi suffeagierum. Ab hoc seditiosi Cretenses, cum res nouas molirentur, grauiter castigati fuerunt, et Zara, quae iugum excusserat, iterum subacta est. Bellum huic fuit cum Ferrariensibus, vt et cum Ezelino Regulo Patauinorum. Postremo deposuit Magistratum, quo non nisi quatuor annis fuit functus.

XLIV. Igitur XL. Patres Electores creauerunt Ducem Martinum Morosinum, qui iterum Senatui auctor fuit, mittendae Coloniae in Cretam Insulam, a quibus postea Canea oppidum extructum fuit. Et huic bellum fuit cum Ezelino Tyranno obsidente per id tempus Mantuam: qui Ezelinus, cum rem in feliciter gessisset, actus in furorem iussit in frusta concidi aliquot millia Patauinorum, quae in suo exercitu habebat. Obiit hic anno quarto sui Principatus.

XLV. Successit huic Reinerius Zenus, cum Praefectus Firmi oppidi fuisset, quem vt adducerent, miserunt Patres IV. triremes. Sub huius ductu et auspiciis Veneti egregiam reportauere a Genuensibus victoriam, qua tamen diu laetari non potuerunt. Michael enim Palaeologus eiecit Gallos Venetosque Constantinopoli Vrbe, adiutus copiis Genuensium, LVIII. annis postquam ea occupata fuisset. Sed Genuates Reinerius etiam secundo praelio vicit, molrtuus, cum annis XVI. rexisset Rempub. Venetam.

XLVI. Memores Patres, quam strenuam Reipublicae operam nauasset in praelio contra Genuenses apud Tyrum Laurentius Tepulus, Ducem eum creauerunt. Iunxit hic filiis suis duas puellas nobilissimas, sed extraneas, quae res causam praebuit legi, ne id deinceps fieret. Sub hoc Principe Ceruia Vrbs venit sub imperium Reipublicae, et Bononienses victi fuerunt. Praefuit rebus Laurentius annis VII. diebus XXV.

XLVII. Octogesimum agebat annum Iacobus Contarenus, cum ex Procuratore S. Marci Dux factus est. Hoc suadente Lex apud Venetoslata est, contra illegitime natos, ne ad vllos admitte3rentur honores aut officia publica, Coeperant noua agitare consilia Istri, et Genuates hostile quid meditabantur, sed sopitae sunt controuersiae. Cum autem nimis grauaretur senii molestiis, deposuit Magistratum, consentiente Senatu, cui annis IV. praefaerat.

XLVIII. Dandulo fauit Fortuna, vt quamuis ablens Dux crearetur. Afflixit hoc administ aute Rempublicam grauis terrae motus et inundatio aquarum ciuitatem Venetam. Bellum huic fuit in Istria aduersus Patriarcham Aquileiensem et Comitem Goritiae, cumque id ab eo petiisset Nicolaus Pontifex, tulit opem Archiepilcopo Tripolitano; submissis triremibus XXV. ipse mortuus cum annis octo mensibus VII. Principem egisset.

XLIX. A duobus magnis malis liberauit ciuitatem Petrus Gradonicus, vir magni animi. Primo quod erecit ciuitatem, quae consternata fuerat aduersopraelio contra Genuates facto: deinde quod oppressit coniurationem Baiamontiam, caesis coniurationis sociis in ipsa S. Marci Area. Lege lata iussit, vt administratio publica penes solos Patritios esset, instituitque Consilium Decemuirale: cumque Principatum gessisset annis XXII. mensib. IX. mortuus est.

L. Tanta fuit bonitas Marini Georgii, vt Sancti cognomine ornatus fuerit. Cum Veneti ocupauissent Fetrariam, Anathematiatque diris subiecta fuit ciuitas toto Principatus illius rempore. Rebellauerat iam sextum Zara oppidum, multumque fuit huic Principi obiectum laboris, vt eam sub iugum reduceret. Monasterium S. Dominici fundauit Georgius annos natus LXXXI. mortuusque est, cum praefuisset annis X. diebust otidem.

LI. Quod Iohannes Surentius Zaram et alia loca quae defecerant, armis recepit, Principatum ei attulit. Postea Euboeam siue Nigropontum Insulam occupauit, intulitque bellum Genua. tibus. Cum Franciscus Dandulis supplex, se ad pedes Pontificis abiecisset, catenam ferream

collo gestans, impetrauit, vt Anathemati eximeretur ciuitas. Sub hoc Iohanne creuit numerus Procuratorum S. Marci, vt VI. essent. Praefuit hic rebus annis XVI. mensibus VI.

LII. Extrema Franisi Danduli humilitas, quam pro saluce Patriae non subterfugit, supremum viro couciliauit honorem. Huic Duci creato submisere se Polani et Vallesani, vnde natum est bellum inter Rempublicam et Patriarcham Aquileiensem. Ceperat Albertus Scaliger Patauium, Taruisium vero cum Comitatu mansit Veneris. Fecit Franciscus cumaliis Principibus Christianis fordus aduersum Turcas, acciditque, vt LX. Legati vno tempore essent Venetiis, quam Vrbem rexit annis X. mensibus IX.

LIII. Septuagesimum septimum agebat annum, eratque Procurator S. Marci Bartholomaus Gradonicus, cum Dux creatus est. Huius tempore accidit mirabile illud ostentum, quo sancti homines, Marcus, Georgius et Nicolaus visi sunt ab horribili inundatione liberasse Ciuitatem. Cretenses coeperant rebellare, sed castigati acriter quieuere. Cum grauis annonae catitas premeret Ciuitatem, incurrit Princeps in odium populi, qui quarto anno postquam ad gubernacula Reipub. venisset, mortuus est.

LIV. Hanc annonae difficultatem leuauit Andreas Dandulus, Gradonici successor, qui aliquot triremes plenas tritico ex Sicilia aduxit. Obtinuit idem a Rege Babyloniorum, vt libera esser Veneris nauigatio in Aegyptum. Rebellauerat iam septimum Zara, sed iniecto acri Lupato cohercita fuit. Fuit Veneris bellum cum Genuensibus, afflictaque fuit ciuitas a duobus malis; Terrae motu et morbo Pestifero. Praefuit Andreas Reipublicae annis quasi XII.

LV. Romae Legatum apud Pontificem agebat Marinus Phalereus, cum ad Principatum fuit vocatus. Affectus iniuriis a quibuldam, cum vindictam quam volebat, ab iis exigere non posset, iratus statuit se Dominum Reipublicae facere, cum iam octogesimum agerer annum. Detecta auiem coniuratione per Nicolaum Leonem, amputatum est ei caput in ipso Palatio, addita etiam ad imaginem eius ignominiosa inseriptione. Principatu gaursus est per X. menses.

LVI. Nasoni cognomentum fuit Iohanni Gradonico, homini ingenio eleganti, facie turpi. Sub hoc recruduit bellum cum Genuensibus, quod tandem in pacem exiit: Cum Rege tamen Hungariae bellum gestum est ob Dalmatiam. Taruisium per hoc tempus obsessum fuit, praesente ipso Principe. totum tempus gubernationis eius fuit annus I. menses tres, dies XIV.

LVII. Erat in oppido Taruisio, ab Hungaris tunc obsesso Iohannes Delphinus, cum a Senatu Dux appellatus fuit. Pro hoc misit Senatus ad hostes, vt liberum darent nouo Principi ex vrbe exitum: quo negato, Delphinus assumtis CC. equitibus vrbe exiuit, vel inuitis obsessoribus, peruenitque Marglieram, quo Patres venetant, Paulo post imposuit huic bello finem, recuperatis oppidis, Coniliano, Seraualio et Asolo. cum Hungaris ita pactus est, vt suptemum Dalmatiae dominium maneret Venetis, mortuusque est annos natus XLV. cum gubernacula tenuisser per annos IV. menses II. dies XI.

LVIII. Laurentio Celso falsus nuncius victoriae a Genuensibus partae Principatum peperit, concurrentibus cum eo Petro Gradonico, Leonardo Daudulo et Marco Cornario. Sub hoc defecerunt a fide Cretenses fuitque magni laboris res recuperare Insulam: qua causa, solennes preces factae sunt per templa in ciuitate. Praefuit hic annis IV. die bus II.

LIX. Misit Marcus Cornarius, homo qui cum sapientia litterarum notitiam coniunxerat, in Cretam Insulam exercitum, quae fidem Reipublicae debiram abiecerat, vbi commissum est atrox praelium, Pontifice insuper omnium delictorum gratiam faciente iis, qui in Cretenses militarent. Punitis autem magna seueri ate seditionis auctoribus, donauit Respublica Vrbano V. Ponti. Max. aliquot triremes pro praestita opera. Ten it Marcus gubernacula annis II. mensibus V. diebus XXIV.

LX. Fugerat Andreas Contarenus Patauium, quod vereretur, ne a Patribus in Principem eligeretur, quasi praesagiret animo futuras Reipublicae calamitares. Fuerunt huic diuersa bella; primum contra Tegestinos, deinde aduersus Carratios, propter fines Patauinorum, quo quidem bello capto oppido Chioza, in maximum discrimen fuit ad ducta cuiitas. Obiie Andreas, cum praefuisset rebus annis XV. mensibus IV. diebus XV.

LXI. Michaeli Moresino doctrinae atque laplentiae fama Principatum attulit. Aiunt huius temporibus Tenedon Insulam captam fuisse, non Principatu Contareni, antecessoris eius. Leges hic varias pertulit, interque eas vnam, vt homicidae, qui hactenus laqueo suffocati fuerant, inposterum gladio siue securi percuterentur. Fuit non nisi IV. mensibus et diebus quinque Princeps Reipublicae, mortuus LXXIV. aetatis anno.

LXII. Fuit Antonius Venerius rigidus obseruator Iustitiae, vt qui filium suum exulare coegerit, quod nobilem quandam mulierem iniuria affecisset. Cum Galeatio Vic ecomite percussit Faedus aduersus Carrarios, quibus tunc erepta fuit Patauina Vrbs. Emanueli Imperatori auxilia misit aduersus Turcam, vt et Sigismundo Vngariae regi. Huius aeuo Templum S. Marci elegantissime exo9rnatum fuit. Mortuus est Venerius cum annis XVIII. mense vno, diebus III. praefuisset.

LXIII. Michaeli Steno Procuratori S. Marci Principalis dignitas obrigit, cum commisse praelio victoriam a Genuatibus retulisset. Vicit hic et Carrarium vltimo conflictu, eique Patauium et Veronam eripuit. Vicentini autem pertaesi Tyrannidem hominis, vltro venerunt in fidem et clientelam Reipublicae. Sed et Ladislaus Vngariae Rex Zaram, quam occupauerat,

LXIV. Erat Thomas Mocenicus Praefectus Sinus Adriatici cum ad gubernacula Reipublicae vocatus est. Pacis hic studio et amore flagrauit, vti ciues negociationibus rectius vacare possent. Hoc Principe Vtinum sub Venetorum venit obedientiam, cum parte Foroiuliensis regionis, fauore Sauorgnanorum Dynastarum, qui ob eam rem inter Patritios Venetos adseripti fuere. Praestitit hic opem Florentinis in bello aduersus Ducem Mediolanensem, mortuus anno decinio mense tertio Principatus sui.

LXV. Francisus Foscarenus repressit ducem Mediolanensem magna vi, qui pacem Italiae turbabat. Eo tempore adepti sunt Veneti Brixiam, Bergamum, aliasque Longobardicas ciuitates, vt et Laudem Pompeii, Parmam et Rauennam. lidem prospera vsi sunt fortuna in Peloponneso. Senatus eo tempore misit auxilia Palaeologo Imperatori Graeco aduersus Turcas, qui Constantinopolim obsederant circa annum A N. C. MCCCCLIII. Dux Mediolani hunc Francisum arbitrum nominauit in controuersiis, quae ei intercedebant cum vicinis Italiae Principibus. Sed et Dacorum Princeps per id tempus factus est Patritius Venetus. Ipse Foscarenus grandis aetate, tenuis valetudine abiit Magistratu, cui annis XXXIV. praefuerat.

LXVI. In cuius locum suftectus est Paschalis Malipetrus, cum Procurator S. Marci fuisser, altero post Foscareni cessionem die. Auctor hic fuit Legis, ne Princeps Venetus imposterum Magistratu deponi posset. Huius Principatu Venetias venit Imperatoris coninx, et Armamentarium mirum in modum creuit, Venetis alta pace fruentibus. ipse mortuus est, cum annis IV. mensibus VI. diebus V. praefuisset.

LXVII. Huius successor Christophrus Moresius et ipse S. Marci Procurator fuerat. Studuit hic populo conseruare pacem, donec Turca secundo gubernationis eius anno, elatiore ob captam Constantinopolim factus animo, Venetis denunciauit bellum. Ergo inito foedere cum Pio II. Pontifice et Philippo Duce Burgundiae, accinxerunt se Patres ad id bellum. Pio autem mortuo, deserti Veneti, soli per annos XX. sustinuerunt illius belli molem. Excessit e vinis Moresius cum praefuisset rebus annis IX. mensibus VI.

LXVIII. Fauit Fortuna Nicolao Trono, vt Respublica feliciter sub eius principatu bellum gereret aduersus Turcas. Perrus enim Mocenicus summus in Archipelago classis praefectus, coniunctis cum Pontificis, Regis Neapolitani et Rhodiorum nauibus, suis triremibus, cum classem confecisset LXXXV. nauium, cepit cum alia, tum Sataliam Pamphiliae Vrbem. Quin et foedus percussit cum Persarum Rege contra Turcas. Per id tempus venit Venetias Iacobus Cypri Rex, duxitque vxorem Catharinam Cornariam. Praefuit rebus Nicolaus anno vno, mensibus VIII. diebus V.

LXIX. Et Nicolaus Marcellus ex S. Marci Procuratore factus est Dux, cum Correctores ante leges quasdam rulissent. Fuit per hoc tempus detecta coniuratio quorundam, qui Cyprum Insulam Ferdinando Regi Neapoleos prodere conati fuerant. Verum Petrus Mocenicus profectus eo cum magno exercitu facile omnia composuit, magna seneritate punitis seditionis auctoribus. Scodram Albaniae Vrbem obsidebat Turca, quam valide defendebat Antonius Lauretanus. Tenuit hic Princeps gubernacula per annum vnum, menses IV. dies XVII.

LXX. At Petrum Mocenicum egregiorum in Rempublicam meritorum recordatio Patribus commendauit, vt eum crearent Principem. Obsederant Naupactum (vulgo Lepantum vocant) Turcae magnis viribus, strenue defendente Vrbem Antonio Lauretano, qui et ipse virtute atque consilio suo in causa fuit, ne iidem Barbari Lemnum Insulam occuparent. Venit hoc Principe Venetias Ferdinandi Regis filia cum fratre suo Cardinale, fuitque vterque regali exceptus apparatu. Cudit Mocenicus genus Monetae, quod a nomine suo appellari voluit, obiitque cum anno vno, mensibus II. dieb. IX. praefuisset.

LXXI. Non eadem quae in Petrum Fortunae fuit indulgentia in Andream Vindraminum: Exercitus enim Veneti bis a Turcis casi profligatique fuerunt: Primo haud procul Croia Vrbe Albaniae: deinde in Foro Iulii. Ipsi modo hoc inter fortunae bona numerandum est, vicissim hoc habuit boni a Natura, vt cum ipse esset homo admodum Pulcher, vxorem haberet formosissimam, liberosque elegantissimos, inprimis filias, quas nobilissimis Venetorum elocauit. Rexit rem Venetam anno vno mensibus octo.

LXXII. Iohannes Mocenicus Petri frater, cum diu bellum aduersus Turcas continuauisset, postremo fecit cum iis pacem, his conditionibus, vt libera essent Venetis commercia tam Scodrae et alibi per Epirum Albaniamque, quam in ipsa Constantinopoli. Ortum est huius tempore bel. lum aduersus Ferdinandum Neqpolita num Regem, instigante Sixto IV. Pontif. Maxim. quaeres deinde causam praebuit Bello Sociali, quod in pacem exiuit Veoetorum commodo, qui eo pacto adepti sunt Rodigum et Polesanum oppida. Deformata fuit ciuiras incendio et Peste, qua ipse quoque Princeps obiit gubernationis suae anno VII. mense VI.

LXXIII. Quae postquam grassuri desiit, instaurauit Marcus Barbadicus Palatii eam partem, quae igne consumta fuerat. Habuit hic peculiare quiddam et separatum ab omnium fere Principum consuetudine, vt facile condonaret, et obliuisceretur quoque iniurias, quibus ipse sigillatim affectus fuerat: quae vero in

Rempublicam admitterentur, puniret seuerissime. Cum hic Duxc eatu, fuisset, misit ad eum Ortomannus Oratores, qui de noua dignitare viro gratularentur: quan quam postea nouem solis mensibus praefuerit.

LXXIV. Impediuit multum successus felides Caroli VIII. Gallorum regis Augustinus Barbadicus, cum is tex Aragoniis bellum faceret nomine regni Neapolirani. Circa huius tempera eripuit Turca Venetis Naupactum, Coronen et Methonen. Vicissim regnum Cypri venit sub tu. telam et patrocinium Reipublicae, deducta Catharina regina Venetias. Afflixit et Pestis ciuitatem, quae Angustinum sustulit cum praefuisset rebus annis XV diebus XXI.

LXXV. Sub Leonardo Lauret ano Principe sustinuit Respublica Veneta acerbissimum bellum, oppugnata a praecipuis Orbis Christiani Principibus, cum Cameracensi faedere iunxissent se Maximilianus Imperator, Rex Gallorum, Rex Neapoleos, et Duces, Sabaudiae, Ferrariae, Mantuae, quos omnes in Venetos concitauerat Iulius II. Pontifex. Amisere eo bello Veneti omnia, quae habuerantin continente Italiae, excepta Taruisio: sed paulo post omnia recuperauerunt. Vixit Leonardus in Principatu annis XIX. mensibus VIII. diebus XX.

LXXVI. Fecerat Antonius Grimanus aduersum praelium, amissis prope omnibus copiis, quarum supremus Dux fuerat: deiectus igitur a Procuratura S. Marci certo quodam loco se continere iussus est, necegredi, nisi de voluntate Senatus. At is contemto mandato Patrum Romam se contulit ad filium, quierat Cardinalis, vbitam probe functus est officio suo, vt non solum in pristinam restitueretur dignitatem, sed et ad Principatum Reipublicae vocaretur, cum iam annum ageret secundum et octuagesimum. Praefuit autem vno solo anno cum X. mensibus, die. bus duobus.

LXXVII. Magnum attulerat Andreas Grittus ad recuperationem Patauii momentum, quod eum gratum fecit Patribus. Fuerat hic captus a rege Gallorum, quo cum tam dextre acsolerter agere nouit, vt rex foedus faceret cum Venetis. quod foedus in causa fuit, vt Veneti Veronam et Brixiam receperint. Nouit hic singulari modo se medium gerere inter Carolum V. Imperatorem, Francisum I. Galliaeregem, et Solimannum Turcam, qui tunc mutuis inter se saeuiebant bellis. Functus est hoc Magistratu annis XVII. mensibus VII. diebus VII.

LXXVII. Perrexit Petrus Landus in defendenda Republica aduersus Turcarum rabiem, cum quibus postremo pacem fecit, magno suo bono, digladiantibus adhuc inter se Carolo V. et Francisco I. praefuitannis VI. diebus VIII.

LXXIX. Vsus beneficiopacis Franciscus Donatus ornauit ciuitatem multis elegantissimisque aedificiis, inprimis Palatio Nouo. Misit hic copias auxiliares in Germaniam ad Caesarem, qui per id tempus bellum faciebat quibusdam Principibus Germanis. Cum Venetias venissent Guisiani Principes honorifice ibi ab Senaru excepti habiriquesunt. Gubernauit rempub. annis VII. mensib. VI.

LXXX. Singularis fuit pietas in Deum Marci Antonii Reuisani, qui nihil anti quius habuit, quam vt respublica abundaret omnibus bonis, commodisque vteretur moribus, cum ipse suo exemplo ostenderet, viciis non esse intra nos dandum locum, quod fere in diuturna pace fieri solet. Rexit rem Venetam non omnino per annum vnum.

LXXXI. Singularis fuit prudentia Francici Viuerii, qui ita rebuspraesse nouit, vt quamuis Turca bellum gereret in Apulia, et Rex Gallus in Hetruria, nihil tamen Respublica acciperet detrimenti. Venit eo tempore Venetias Regina Poloniae, exquisitis ab Senatu excepta honoribus. Tenuit Franciscus gubernacula annis II. mense I. diebus XX.

LXXXII. Sollicitauerat Pontif. Max. Laurentium Priolum, vt bellum inferret Imperatori. Cum autem is esset amicus Reipublicae, noluit eum Laurentius lacessere, sed potius controuersias componere, ita, vt eo obtinente Principatum, pax inter reges Galliae et Hispaniae facta fuerit. Praefuit Reipublicae annis III. mensibus XI. diebus VIII.

LXXXIII. Huius frater Hieronymus Priolus particeps factus est maximorum honorum, quibus Pius IV. Pontif. Max Rempublicam affecit, vt Legati Venetorum Romae audirenturin Palatio Regum. Huius tempoiibus finem habuit concilium Tridentinum, ad quod Hieronvmus Princeps Legatos miseiat Nicolaum de Ponte et Marthaenm Dandulum. Hoc tempore Respublica Venera fide iussit in sacro Baptismo filii Ducis Allobrogum, quem is susceperat ex Margarita Francica. Ohiit cum praefuisset annis VIII. mensib. II. dieb. IV.

LXXXIV. Contigit Petro Lauredano, vt Dux fieret, praeret suam aliorumque existimationem, cum duo alii multitudine suffragiorum ipsi pares essent. Arsit eo Duce Armamentarium illud magnum, fuitque rerum omnium ingens precium. Nactus Solimannus leuem occasionem, rupit pacem quam cum Venetis habeat, repetiitque ab illis Cyprum Insulam, vnde natum est bellum. rexit gubernacula per annos IV. menses V. dies VIII.

LXXXV. Secutus est hunc Ludouicus Mocenicus cum iam arderet bellum Turcicum. Amisere eo Veneti Cyprum insulam, cum Nicosia expugnata, Famagusta deditionem fecisset, Fecere hoc tempore Veneri faedus cum Pio V. Pontifice, et Philippo II. rege Hispano, qui cum classes suas cum Venetis coniunxissent, reportauerunt insignem ab Turcis victoriam anno A N. C. MDLXXI. Paulo post venit Venetias Henricus III. Francorum rex, regali magnificentia exceptus ab Senatu. Mortuus est Ludouicus cum VII. annis Principatum tenuisset.

LXXXVI. Fuit tanto consensu et applausu omnium Princeps salutatus Sebastianus Venerius, vt et Turcae, qui per id tempus in vrbe erant accurrerent, et ei oscularentur pedes. Creati fuere tunc quinque Correctores, qui secundum leges tractarent negotia Palatii. Cessauit et dira Pestilentia, quae diu afflixerat Vrbem, cum Sebatianus Princeps votum fecisset, extructurum se aedem Redemptoris. Arsit Palatium, repentino correptum incendio, cuius bona pars faede exusta est. Non omnino annum praefuit hic rebus.

LXXXVII. Creatus ergo fuit Nicolaus de Ponte, vir in omni scientiarun genere versatissimus, adeo vt etiam eas Ven tiis publice professus fuerit. Adscendit hic ad culmen istud per omne, honorum geadus, ad quos ciui Veneto datur adseensus. Instituit hic litterarum amores Seminarium S. Marci. Venerunt et Principes quidam Venetias ex remotissima a nostro Orbe Insula laponia, quos Senatus omni humaniratis genere complexus est. Struxit Nicolaus etiam Pontem Canaieggium, mortunsque est, cum Magistratum obtinuisset annis VIII. mensibus IX. dieb. XIII.

LXXXVIII. Paschalis Ciconius, cum S. Marci Procurator esset, Dux electu fuit dum in Templo sacris vacat ceremoniis. Magna fuere huius tempore bella, inter Imperatorem Rom. et Turcam, nec non inter Gallos et Hispanos, super Pedemontana regione. Huius auspiciis extructa est munitissima illa ciuitas, Noua Palma, in finibus Fori lulii, et nouum Fortalitium in Cephalenia Insula. Fuitidem author admirabilis Pontis in Riuo alto, quem postquam perfecit magno honore mortuus est, functus Magistratu annis X. et paulo amplius.

LXXXIX. Tanta animorum promptitudine et gaudio populi Dux creatus est Marinus Grimanus, S. Marciantea Procurator, vt aliquot dies hilares ageret delibuta laetiria ciuitas. Altero Principatns sui anno voluit coronam Ducalem im poni capiti vxoris suae, cui Clemens VIII. Pontifex dono misit Rosam auream. Magna hu. ius tempore fuit per Italiam laetitia, quod pax coaluisset inter Gallum et Hispanum reges. Cum Pontifex Ferrariam venisset, qui Principatus iure caducitatis ad Ecclesiam deuolutus fuerat, et Aldobrandinus cum aliis Cardinalibus ob eam causam Venetias transiret, exceptus est ab Senatu honorificentissime. Quinto Principatus eius anno tanta fuit aquarum inundatio, vt scaphae et nauigia actuaria agerenturin Magna S. Marci Area, haud secus ac in ipso mari. Luxit huius mortem vniuersa ciuitas, quae ei obtigit, cum annis X. mensibus totidem moderatus fuisset Rempublicam.

XC. Meritorum magnitudo in Rempublicam, singularis prudentia inque tractandisrebus dexteritas, per omnes honorum gradus vsque ad Principalem dignitatem extulerunt Leonardum Donatum a. d. X. Ianuarii mensis anno A N. C. MDCVI. Fuerat hic ante missus Orator Constantinopolim, vt Mahometo, qui Turcicae Monarchiae nuper compos factus fuerat, gratularetur, et solita praestarer officia. Fuit huius tanta in omnibus rebus dexteritas et solertia, et ea memoriae felicitas, cum pietatis studio coniuncta, vt Senatus ei pluis detulerit quam vlliantecessorum eius.

Huius Leonardi Principatu Principatu excommunicata fuit ciuitas per Paulum V. Pontificem Maximum, quod quaedam Ecclesiae bona vsurparet Respublica. Contra quod fulmen immobilis sterit ipsa, haud secus ac Marpesia rupes aduersus assilientis aquae fluctus. Cumque duae Christiani Orbis columnae minarentur ruinam, Henricus IV. Galliae Rex complexus vtramque, sustinuit, donec per Oratores eius sopirentur tam perniciosae controuersiae: meritus eo facto Arcum Triumphalem, ad immortalem sui memoriam.

RESPVBLICA GENVENSIS IN LIGVRIA.

SVMMA CAPITA.

1. Liguriae fines: ea duplex; Cispadana et Transpada. na. Ager Genuensis, eius praecipua oppida.

6. Ager Genuensis adeoque omnis Liguria montosa et plena praecipitiis, abundans tamen oleo, pomis citriis aurantiisque. 7. Corsica diues melle, cera, vuis, oleo, ficubus, buxo, alumine, cor altis. 8. Thermae Petropolanae, habentes aquas sulfureasvi medicat a praeditas. 9. Pulli Syluestres Insulae Gallinariae. 10. Ligures olim Pir aticam strenue exercuerunt: Corsi vero brutis quam hominibus similiores. At nostro aeuo Ligures, inqueprimis Genuates viuido ac subtili sunt ingenio, elati et factiosi. 11. Corsi etiamnum procliues in vindictam, crudelitatem et feritatem. 12. Prouentus et diuitiae Reipublieae Genuensis, in quibus rebus consistant. 13. Locamunitiora, et numerus triremium, quas in mari habent Genuates. 14. Forma Reipublicae et eius administratio. Senatus CCCC ciuium, et consilium centum Nobilium.

SIta est Liguria intra Varum et Macram amnes, habetque hos fines. Ab occasu Alpes, Galliam Narbonensem ab Italia diuidentes: ab Ortu Hetruriam, Macra interfluente: qua Meridies est, Mari pulsatur Ligustico: qua Septentrio, Apennino monte clauditur. Nominatur haec pars, de qua acturi sumus, Liguria Transpadana, ad differentiam Cispadanae, quae est Ducatus Montisferratensis. Illa siue nostra Liguria vocatur vsitato nomine Riuiera de Genoa siue Ager Genuensis, a praecipua eius vrbe, diuiditurque in orientalem et occidentalem, ita vt Genua, quae est Metropolis, in medio sit constituta. Pars orientalis incipit a Portu Lunae, pergitque Genuam vsque: occidentalis extenditur ab illa vrbe vsque Monoecum.

Oppida maioris momenti praeter Villam Francam et Nicaeam, quae Ducis Sabaudiae agnoscunt im perium, et Monoecum, quod Hispano regi paret, qui illud ante aliquot annos emit a loci domino, pro centum coronatorum millibus, vt existimant nonnulli, haec sunt. Vintemilia, Arbenga siue Albingaunum, Curea, Finarium, ob aeris salubritatem celebre, Naulum cum portu non contemnendo, Sauona, et alia. Iuxta hanc postre. mam incipit assurgere Apenninus mons, vbi se extendit secundum littus marinum vsque ad Bobium oppidum, ibi curuatus in Aquilonem, findit Italiam per medium vsque ad oppidum Asculum Apuliae. Hic se diuidit Mons iste in duo velut cornua: vnum de sinit apud montem Garganum, alterum tursus in duo brachia finditur, quorum illud Barium agrum intersecat, hoc Calabriam.

Vt autem ad Mare Ligusticum reuertamur, in littore eius occurrit nobis Genua, caput et Metropolis totius Liguriae, quae non tantum dominatur illi parti continentis, sed et propinquis Insulis, Gallinariae qtque Corsicae. Portum habet pulchrum, et magnificum, ad Austrum et Africum patentem, ipsa amplissime circa littus consurgens, dorso Septentrioni obuerso, leniter in pla. niciem descendit, Montium innixa radicibus, quorum a tergo contra saeuum Aquilonis afflatum vallo munitur, non tota montosa, nec tota plana, sed mixta specie putatur habere in ambitu suo VI. millia, magnumque complec titur habitat orum numerum, aedificia in super sumptuosa et Palatia magnifica, quae inprimis secundum littus porriguntur, vt vix quicquam amaenius aut ornatius in oculos incurrere possit: vnde non sine ratione vulgato apud Italos prouerbio appellatur GENVA SVPERBA. Haec situs commoditas fecit, vt vrbs ista semper inter Principes totius Italiae computata fuerit, accedente potentia marina, quae olim quanta fuerit, testantur eorum res gestae. Constatn. Genuates multas illustres in mari obtinuisse victorias, suaeque dominationis limites extendisse vsque in Pontum Euxinum, vbi Tanais Eutopae limes aquas suas in Moeotidem Paludem effundit. Hic enim occupauerunt Theodosiam vrbem, quae hodie Capha dicitur in Chersoneso Taurica:

vtiam non dicam de Insulis Cypto, Lesbo, Chio, ipsaque adeo Pera oppido e regione Constantinopoleos.

Paruerunt Ligures ab initio Romanis vsque ad annum Gratiae DC. tunc enim Rotaris Longobardorum Rex expugnauit spoliauitque Vrbem Genuam. Cum a. posteris annis se iterum collegisset, Carolus Magnus eiusque filius Pipinus, Italiae Rex, et horum successores, Francorum Reges, dominati sunt in ea per centum prope annos, constitstis ibi Gubernatorib. quosappellabant Comites. Cumque Saraceni sibi subiecissent Corsicam Insulam, Ademarus Comes, instructis aliquot triremibus eam inuasit, profligatisque Barbaris eam Genuensium subiecit dominio. Fuit autem perid tempus imagna huius ciuitatis potentia, quae tantum valuit classe, vt Piratas diu represserit, ne pro lubitu exercere in mari latrocinia possent.

Post Caroli Magni et posterorum eius dominationem, arripuerunt nunc hi nunc illi ex potentioribus ciuibus tyrannidem, valideque afflixerunt ciuitatem, vt non semel coacta fuerit exterorum Principum se sub dere dominio: quodque perniciosius fuit, factum est ciuilibus istis dissensionibus, vt prope omne maris imperium amiserint. Nam anno An. C. MCCLVIII. grauis orta est discordia inter Genuates et Venetos, ob Tyrum et Ptolemaidem Vrbes, in quibus duarum illarum Rerumpublicarum ciues negociabantur. Cum vero magnam Genuates a Venetis accepissent cladem, vlturi iniurias vocauerunt in au xilium Michaelem Palaeologum, Craecorum Imperatorem, cuius adiuti copiis captam Gazam vrbem expoliauere, quae Venetorum erat, progressique longius vsque ad ostia Tanais multa oppida et insulas sibi subiecerunt.

Anno AN. C. MCCCXXXVII. elegerunt sibi Ducem exemplo Venetorum, quem cum classe miserunt in Cyprum, eo euentu, vt capto Rege ac Regina, inque carcerem mislo, totam sui isris fecetint Insulam. Postea tamen pacti cum Rege Cypri de tributo annuo, remiserunt eum in regnum, retenta sibi duntaxat Famagusta ciuitate. Fecit praeterea primus ille Genuatium Duxbellum Venetis, sed cum victus fuisset praelio, deiectus dignitate et in carcerem coniectus est, substituto alio: qui magno animo aggressus Venetos, plurimis eos affecit derrimentis, sed hic postremo in bello occubuit.

Iterum ergo alium sibi creauere Genuates Ducem, qui profectas Constantinopolin, tam bonam illi Imperatori in bello praestitit operam, vt adeptus feuerit ab eo Mitylenen Insulam, quam retinuerunt Genuates vsque ad annum AN. C. M. CCCLIV. Postremum creauerunt sibi Principem anno Salutis MCCCLXXXI. postquem tradiderunt se Patrocinio Caroli VII Francorum regis, qui eo misit Legatum suum. Pertaesi autem cito dominationis Gallicae, innxerunt se Duci Mediolanensi, quo vis sunt protectore, vsque ad annum MCDXXXV. ibi repudiato Philippo Vicecomite siue Duce Mediolani, proprium sibi creauerunt Ducem. Non placuit hoc vniuersis ciuibus, cum multie nobilioribus seque rentur Francorum, nec pauciores Mediolanensis Principis factionem.

Ad extremum venerunt sub Gallorum dominationem, quibus paruerunt donec Andreas Aurea sublatis seditiosis contentionibus inter Adurnios et Fregosos, quorum illi nobilitatem hi plebem fouebant, ciuitati libertatem conciliauit, qua etiam nostra memoria vtitur. Spectantur autem in agro circum vrbem aedificia multa superbissima, quae nihil cedunt Palatiis Vrbanis, cuiusmodi visuntur apud Albanum, Bisagnum, Marasinum, Misagnum, aliisque locis pluribus.

Sallona Liguriae ciuitas est antiquissima, quam nonnulli olim Sabatiam dictom autumant. Ambitus eius complectitur M D passus, ipsa ornara aedificiis mugnificis. Ethaec aliquoties mutauit dominos, constituta sub imperio Genuensium, Vicecomitum, Sfortiarum, Gallorum, aliquando etiam libera suique iuris. Nunc vero Genuenses cogitur ferre dominos. Dedit Sauonarres Pontifices Maximos: Gregorium VII Iulium II. et Sixtum IV. In Orientali Genuatis agri parte in. ueniemus retro Caput de Monte Portum pulchrum, Clauerium, Sestrum de Leuanto, loca non contemnenda. Occurrit deinde paruus quidam Sinus, qui constituit Portum veterem, post quem sunt Specia, et Lericia oppida. Possident in super Genuates Heresanum, locum valde munitum in finibus Florentinorum, a quo loco dependent cum oppido Vintemillia, multae arces, castella, pagi atque villae.

Inter tres Insulas, quae non longe distant ah Italia, Corsica minima est, cedens amplitudine Siciliae et Sardiniae. Graeci eam appellant Cyrnum, a filio quodam Herculis illius nominis, existimantque nonnulli eam ab Ouidio Teraphnen dici. Ab Occidente et Septentrione respicit Mare Ligusticum: ab Ortu Tyirhenum: a Meridie Sardiniam. Habet enim a latere Aquilonari Caput Corsum, qua spectat Portum Veneris in Ligaria, a quo LX. millibus tantum abest. Abest ab Sardinia, si Straboni credimus LX. stadiis, alii non nisi vno milliari Germanico distare tradunt, quod conficititer duarum horarum. Idem Strabo tribuit huic Insulae longitudinem CLX. millium, cum tamen non habeat nisi CXX. mil. Plinius latam facie mill. LX. Strabo LXX. quod verius est, vt ex dimensione constat. Ambuus praecise habet mill. CCCXXV. Sita est in quinto Climate, occupatque XII. et XIII. Parallelum, vt longissima eius dies sit per aestatem horarum XIV. vel XV. Obtinuerunt hanc Insulam prisies temporibus primum Tyrrheni, deinde Carthaginenses, quibus eam Romani ademerunt, qui ea sunt potiti, donec a Saracenis fuerunt expulsi. Hi rursum eiecti sunt per Genuenses quos vicissim profligauere Pisani. Inde venit sub dominium Pontificum: ad extremum eam stabili imperioi sibi subiecere Genuates, qui et nostra memoria obtinent. Nunc bifariam II. partes eam

distinguunt. Plagam quae Orientem Solem respicit, latus interius: partem huic obuersam, Latus exterius vocant. Pars quae Italiae propior est, Cismontana; et quae versus Sardiniam excurrit, Vltramontana dicitur. Numerauit olim in ea Plinius vrbes XXXIII. quod etiam ex eo notauit Martianus Capella: quanquam Straboni non tam Ciuitates quam Castella fuisse videantur, qui suo tempore tantum quatuor in ea vrbes numerat. Romani duas in eam deduxere Colonias: Marianam vnam, et Aleriam alteram, a Cornelio Sylla eo missam. Praecipuum ac prope vnicum in ea nostro aeuo est oppidum, Bastia, non sane amplum, haud procul a mari, in quo tribunal et sedes Praefecti.

In extrema Insula, qua Sardiniam spectat, Castrum est Bonifacii, olim Portus Syracusanus, portum habens percommodum. Miserunt Genuenses ante aliquot annos Coloniam Ligurum, vt eo pacto habitatiorem efficerent Insulam, qui noui Coloni extruxerunt haud procul a Bonifacii Castro paruum oppidum, quod Portum Veterem dixerunt. Aleria distat quasi tribus milliaribus Germanicis a Bastia, sed hoc tempore in ruderibus iacet, nec quisquam ibi habitat praeter pastores gregum. Episcopi sedes, quae olim hic fuit, Bastiam translata est. Aiaciam in aliquo numero habent Corsi, sed reuera exigui momenti est. Cum Galli hanc Insulam aliquor annis possedissent, facta postremo inter Reges Galliae et Hispaniae pace, quod contigit anno A N. C. M D LIX. restituta fuit Genuatibus.

6 Qualitas et ingenium terrae.

Est Liguriae solum magna ex parte asperum et montosum, artolliturque ab omni prope latere rupibus atque praecipitiis, per quae renues ad mare parent aditus, vnde Strab oni penitus sterile iudicatur, et quod nihil memoratu dignum habeat, praeter vastas syluas, et exquisitae magnitudmis arbores, fabricandis nauibus aptas, quibus nauigant etiam extra fretum Gaditanum. Nostro tamenaeuo melius cultum, vini, olei, acvariorum fructuum prouentu colonos beat. Ager enim iuxta castellum Tabiam vinum gignit, quod nullo modo bonitate cedit Vino Maluatico Cretensi, nominaturque Apianum. Profert Liguria etiam maximam vim olei, vt alicubi aliquot millia vrnatum siue Barilarum reddat. Atageriuxta D. Remi oppidulum Palmis, malis Medicis, Citris, Limonibus aliisque fructibus arboreis mirum in modum luxuriat. Colles circa Andoriam cooperti sunt vitibus, estque in vniuersum omnis ager Genuensis amoenissimus, frugiferis arboribus vbique consitus, intercedentibus vineis atque oliuetis. Videtur autem quicquid gratiae, quidquid suauitatis et amoenitatis tota Liguria habet, Natura in vnum eumque exignum locum compegisse, qui haud procul ab vrbe Genua distans, ab incolis Nerui appellatur. Hic enimlocus arer perflatur optimo et temperatissimo, quo suauior ne optari quidem possit, vnde fere semper floret humus, et arbores pomis aliisque fructibus oneratae sunt, vt non inuria Paradisus terrestris nuncupari queat, cum aliud anni tempus ignoret praeter Vernum et Auctumnale, intensi frigoris et aestus inscius. Frumenti tamen in Ligurianon adeo multum generatur, nec copiam haber carnis: quicquid autem gignit, perfectae bonitatisest.

Interiora Corsicae magna ex parte montosa sunt, nec ager ad culturam satisaptus, vnde nec frumenti nec leguminum magnus prouentus, praeterquam paucis in locis, vbi seterra aperit, fluminibusque irrigata feracissima redditur. Nobiles tamen atque dulces fructus profert, et vina praestantissimae nobilitatis. Abundat Insula melie, cera, vuis, oleo et ficubus. Caeterum mella Corsicana amara esse notauere nonnulli, ob Taxi copiam, e qua apes mel legere purantur.

Equi hic nascuntur inprimis feroces, et canes venatici spectatae magnitudinis. Musmo animal. hic reperitur, Plinio arietis genus, quod Corsi Muffoli vocant, quod nuspiam al bi per Europam, praeterquam in hac Insula et Sardinia visitur. Corium habet et pilos instar Cetui, non sanam vt ouillum genus. Reperitur et Alumen, et eruitur e rerra ferrum in Comitatu Nebiensi. Sunt et Salinae, vulgo dictae della Rota, haud procul a Portu S. Florentii. Sunt alicubi profundae valles, aeternis coopertae niuibus, sub quibus plurimum Crystalli inueniri tradunt. Intra Corsicam et Sardiniam iuxta S. Bonifacii Castrum littus Coraliorum apprime ferax est.

Scaturiunt in eadem Insula Thermae natiuae, sulfuratae, quas vulgo vocant Balnea de Petra Pola, quae tollunt scabiem, et laxant neruos restrictos, conducuntque pluribus morbis inprimis a frigida causa ortis. Praecipui fluuii Insulae sunt Gelo, Tauignanus, Sagona.

Est in Insula Gallinaria ingens vis pullorum, Gallinaceorum, qui nostris non multum sunt dissimiles, tanta tamen nescio vnde iis est feritas, vt in domibus ac habitarionibus humanis nec oua ponant nec pullos excludant, sed omnino in syluis densisque nemoribus.

10 Mores antiqui Ligurum et Corsorum.

Est perantiqua Ligurum veteram apud Historicos Laus, quod in arte exercendi Piraticam ante alias semper fuermt Gentes, coacti domestica inopia, foris latrocinando quaerere ea quibus domi opus habebant.

Neque tamen semper latrocinabantur, sed aliquando abietes ac robora sua permutabant, a mercatoribus pro iis accipientes oleum, vinum, aliasque res necessarias. Plurimum autem viuebant lacte, aur carne ouium arietumque, bibentes factitium quoddam potus genus ex hordeo et aqua. Fuerunt quidam inter priscos auctores, qui existimauerunt, hanc nationem a Graecis descendisse, inter quos est Strabo. Sed Thucydides eos a Siculis deriuat. Meminit Florus quorundam Ligurum, qui in speluncis et cauernis Subterraneis Montium degere soliti fuerint, caetera fero. ces et beliicosi.

facta in illam Insulam expeditione, numerum aliquem captiuorum secum Romam adduxerint, miratos fuisse vehementer Romanos, illorum hominum barbariem et feritatem, qui brutis quam hominibus similiores viderentur. Nam vel eos vltro mortem appetiuisse quibus possent modis, vel dominis, qui eos emerant, impatientia et stoliditate sua tantum exhibuisse molestiae, vt eos emisse poenituerit, quanquam paruo admodum praestinauerint.

11 [correction of the transcriber; in the print ---] Mores harum gentium nostri temporis.

At nostro aeuo Ligures omnes, inprimis Genuates, deposita omni illa brutalitate et ferocia magnam ostendunt in rebus suis industriam, quodque sint ingenio viuido et subtili, inprimis in mercatura, quam ea deteritate tractare nouerunt, vt multas inde sibi acquirant opes. Nullum est periculum, quod non subeant lucri gratia, vtunturque nauibus praegrandibus, nec vllis gentibus cedunt, quae Mare Mediterraneum accolunt. Magno studio ea curant, quae ad salutem Reipubl. faciunt, quanquam sint mobiles et factiosi prae caeteris, auidique rerum nouarum. Memorabile est quod Galliae Rex respondit cuidam nuncianti, Genuates se velle ipsius subdere patrocinio, iussit eos in magnam malam crucem abire, in quorum consiliis nihil esset constantiae. Statura corporis plerumque proceri sunt, et facie non ineleganti. Domi viuunt tenuiter et parce, cum autem in splendorem externum aliquid insumendum est, nullis parcunt impensis.

Sunt inter eos multi boni fortesque milites, et Duces copiarum optimi, vt apparet in familia Aurearum siue Doriarum, et Spinolarum, quibus omni laude fuit partim, partim etiamnum est maior scientia bellica. In praeliis autem marinis sunt valde praestantes, in commerciis vero atque negociatione cauti ac prudentes.

Corsi plerique omnes nondum ad eam ciui. litatem et morum elegantiam peruencrunt, qusm in plerisque videmus Italiae populis. Nam feri sunt et crudeles supra modum, studentque in hac re vetus seruare Encomium, quod et Caesar iis tribuit. Bello autem se fortes viros praestant, et pugnant satis animose, quod non vno docuerunt edito specimine. Postremo vindictae gens haec adeo auida est, vt Itali vsitato iactent prouerbio: Homini Corsonec viuo fidendum esse, nec mortuo, quod simul ac aliquis inrerfectus est, continuo omnes agnati consanguineique interfecti conueniunt, et homicidam ad mortem petunt, quem si adipisci possunt, sine dubitatione necant. Quamuis autem res transactione componatur, nemo tamen alteri quicquam fidit, quod vtrique alteris insidias struant, vt optimum factu sit, cauere sibi a reconciliatis, nec arctiorem cum illis inire amicitiam.

Cum Corsi apud exteros versantur, mutiiassbi pro viribus inuicem praestant officia, iactantque generis Nobilitatem, quanquam plerique, cum primum ab Insula ad nos veniunt, laceris sunt deformes vestibus. At reliqui omni ope conantur, vt eos rursus instruant, vestimentoque decenti adornent, cum in publicum prodeundum est. Videbis tamen inter eos, qui aliis nationibus in ciuilitate et commoditare norum nequaquam cessuir sint, at hi quidem sunt in exiguo numero. Litteras atque artes meliores cum ipsi neque ament, neque discere expetant: in aliis tamen laudant atque osculantur. Antequam autem hunc de Ligurum moribus antiquis sermonem finiam, sciendum est vetus scomma, quo Genuates a caeteris Italis notantur, vt dicantur ignorantes in materia consilii. Hospites satis tenuiter excipere feruntur, nec vaide hilaribus auribus eorum accipiunt aduentum, quod fere victitent lactucis et conuenienter eorum habitui corporis: at in Mercimoniis pertractandis, patienter omnia ferunt, cum ipsi sint Piratices nomine famosi, tenui contenti sorte, domesticae rei atrenti, inuidi et rursus infames. Mulieres Genuensium vulgo dicuntur petulantes esse et lasciuae.

12 [correction of the transcriber; in the print ---] Opes et diuitiae barum gentium.

Ex agro Genuensium quotannis magna vis pomorum citriorum, aurantiorum, limoniorum, vt et olei plurimum in septentrionalia loca exportatur, magno cum incolarum emolumento.

Vinum quod in Corsica crescit, etiam Romae, quo magna copia deportatur, in summa est exisimatione. Sunt praeterea Genuartes in facienda versura et cambio prae caeteris versatissimi: quod quidem lucri genus ad priuatos duntaxat redit, non ad vsum Reipublicae. Prouentus enim annuus ciuitatis non superat triginta millia coronatorum, quod aurum velut censum viritim a ciuibus colligunt.

Caeterum opes Reipublicae consistunt in vectigalibus et portoriis, quae pleraque impenduntur in sumtus Palatii, quod caeterae terrae ac possessiones Reipublicae suis sufficiant Praesidus praefectisque. Estque hic redditus, qui ad CCCC. millia Coronatorum constituit, Hypothecae nomine assignatus Societati Montis sancti Georgii, quae eos prouentus dextre ac prudenter disponere nouit, vt vtiles sint Reipublicae. Ex Hispania tantum acquirunt lucri, vt vix vlla ciuitas Italiae sit, quae priuatim ciues habeat opulentiores. Sunt enim inter eos, qui quorannis certum auti modum percipiunt, vt quoties opus est, apud notos Mercatores tantum pecuniae consiciant, quantum Regi Hispaniae opus est. Debet autem is Rex Genuatibus incredibilem pecuniae vim, quod vel hinc colligere licet, quod anno Gratiae MDC. mercatores publice inita ratione

compererint, regem Hispanum debere sibi ad XVIII. auri Milliones. Hinc facile est coniectura assequi, quantum id aes alienum ad haec vsque tempora excreuerit, si modo Genuenses, vti hactenus soliti fuerunt, numerare perrexerunt.

De ipsius Reipublicae prouentibus, nemo est, qui certam iniuerit rationem, quantum ex continentis Italiae terris ipsa quotan nis percipiat: arbitranturque complures, illam publice diuitem admodum non essc: quodque necesse sit futurum, si quod negocium grauis momenti obiiceretur, priuatorum vti thesauris, quod certum sit, scrinia arculasque Genuensium non adeo turgereposse, vt Venerorum. Quod autem in tam exiguis Thesauris eos animosos et confidentes facit, est, quod in Rege Hispano magnum habeant praesidium, qui, paium abest, quin eorum sit non tam Patronus quam Dominus. Ex Corsica Insula Respublica Genuensis vel perparum vel omnino nihil percipit, cum omne id aes in praesidia militum, aliosque vsus Insulae nece ssarios insumatur.

13 Robur regionis et potentia militaris.

Non haber Respublica Genuensis, quod glorietur de munitis locis atque fortalitiis per ltaliam: et ipsa quidem Vrbs, quanquam muros habeat optimos, et ingentem tormentorum bellicorum numerum, magis tamen fidit in Regis Hispani praesidio, quam suis viribus. In Corsica Insula caeteris munitiora sunt Bastia oppidum, et Aiacia, et Castellum Bonifacii. Habet autem vstato more Respublica in ipsa vrbe Genuensi aliquot Corsorum militum signa, quae praesidio sunt ciuitati; vti vicissim in Insula Genuenses in firmioribus locis in praesidio collocantur. Praeter hos consueuit Respublica aliquot signa equitum alere, quorum id est officium, vt littos maris cursim obequitantes, Turcas Piratas prohibeant, ne in littus exscendere possint, et rapinis caedibusque infestare maritima loca, cum constet, latrones istos multoties rapuisse homines, inque Africam vendidisse.

In vniuersum reputanti planum fiet de Genuatium robore aut viribus magnifice sentiendum non esse, excepto mari, vbi adhuc satis sunt potentes: accedente firmo Hispani regis sustentaculo, quod Reipublicae nunquam defuturum est, nisi ipsi regi graue nascatur bellum, in quod conflciendum omnibus suis viribus opus sit habiturus.

Habet praeterea Respublica Genuensis perpetuo quatuor triremes, quae nauigando circum littora Liguriae, tuta ea praestant a Piratarum excursionibus. In Armamentario Genuensi, ex lege veteri debent esse perpetim triremes militares XXV. vt instrui armarique possint, quoties repentinus vsus exigit.

14 Modus Gubernationis.

Anno AN. C. MD XXVI. instituerunt Genuates aliam ac diuersam a superiore gubernationis Reipublicae formam, qua in hunc vsque diem vtuntur, estque talis. Describuntur omnes familiae opulentiores, tam Nobiles quam Plebeiae, quae quidem habeant sex domicilia aperta intra vrbem, atque ita subducta ratione deprehenduntur XXVIII. ad hunc modum. Omnes caeterae familiae, quae totidem domicilia aperta non habent, quanquam satis splendidae sint et opulentae, adiunguntur tamen illis vigintiocto, ita vt gubernatio publica sit maneatque penes illas familias (quas et tribus appellare possis) vigintiocto, cum titulo Patriciorum siue Nobilium, excluso populo, nec tamen prohibitis Nobibibus illis, si velint suo numero adiungere decem plebeias familias, quae vel opibus vel virtute ad nobilir atem accedere possunt, idque singulis annis. Ex omnibus his tribubus familiisve legitur Senatus quadringentorum hominum quorannis, qui vna cum Duce et Gubernatore capessunt Rempublicam. Hi CCCC. viri eligunt Ducem, suntque Gubernatores octo cum Magistratu per biennium. Hic porro Senatus tractat omnia maioris momenti negotia, inprimis incrementum et incolumitatem Reipublicae, repraesentantque adeo ipsi cum Duce Rempublicam ipsam.

Quod si quae res minoris momenti in deliberationem veniat, vtitur magnus ille Senatus minore consilio, quod constat centum Nobilibus, qui missi, per Senatores matoris consilii calculis eliguntur ex corpore CCCC. virorum.

Totius Reipublicae atque Senatus caput est Dux, ornaturque conue nientibus titulis et honoribus. Est hae haec dignitas perantiqua in Ciuitate, duratque per biennium, quo tempore habitat in Palatio Publico, stipatus prae sidio quingentorum militum Germanorum, velut Praetorianorum, vt ita abso utum aliquem Principem repraesentare videatur. Cum primum in Ducem e. lectus est, gestat per duos dies habitum Ducalem, deinde alio vtitur vestitu, splendido quide atque precioso, ex holoserico purpurei vel vrolacei coloris. Auctoritas eius magnavalde est, cum ipsi soli liceat proponere Senatui quicquidvisum fuerit, quod alii Sena ori nequaquam permissum est. Et haec causa est, vt si quis quid habeat, quod ad Reipublicae emolumentum pertinere arbitretur, necesse sit, vt prius de eo cum Duce agat, qui deinde proponit Senatui.

Est autem modus eligendi Ducis talis. A. D. III. Ianuarii mensis conuenit Senatus cum consilio minore in certo loco, excluso tamen Duce, qui elapso Principatus sui termino primo illius mensis die in suam migrat domum, manetque ibi priuatus cum titulo Procuratoris Reipublicae. Ergo Senatus cum Minore Consilio eligit viginti octo viros Nobiles, ex qualibet tribu vnum, quistatim vbi electi sunt, vocantur ad Palatium, includunturque in locum separatum cum Sena oribus, qui vel per aetatem vel per contumaciam familiae sunt inhabiles ad capessendum Principatum. Hirursus eligunt alios

XVIII. qui vna cum superioribus XXVIII. proponunt Magno Senatui, quos ipsi dignos iudicent Principali dignitate. Dignum autem est obseruatione, quod fas no sit, Senatui plures quam quatuor proponere siue nomnare, quodque necesse sit, vt in electione eorum duae tertiae partes ex vigintiocto viris consentiant cum illa Senatus parte; quibuscum contulere consilia, et cos quatuor quidem oportet omnino esse e Senatorum numero. Hoc facto Senatus vterque conuenit, et ibi proponuntur nomina quatuo illorum, quos Electores Principatu dignos iudicauerunt, mittunt ruque ab Vniuerlo Senatu calculi, et qui vincit numero suffragiorum caeteros, e vestigio salutatur Dux et Princeps Reipublicae.

Sunt praeterea Gubernatores VIII. qui assident Duei velut eius Consiliarii, quorum officum expirat biennio exacto, qui cum quorum Principe praesunt Reipublicae, nec tamen Decretum facere possunt soli in causis magni momenti, vel quae salutem Reipubl. concernunt, sed temittunt omnia ad Maius Consilium. Eliguntur autem hi Gubernatores bini in hunc modum.

Conue niente Magno Senatu et Consilio Minore cum ipso Duce eliguntur XXVIII. viri, ex singulis tribubus singuli, qui cum Senatu et Principe nominant aliquando XII. aliquando XIV. ex quibus senatus missis calculis vnum eo quidem die eligit. Altero die eodem obseruato ordine secundus eligitur. Et sic elapsis sex mensibus eadem repeti. tur electio. Cum quis Gubernatorum istorum eiapso biennio de cedit Magistratu, manet S. Georgii Procurator per annos duos, vt semper in Collegio Procuratorum sint octo, qui fue unt Gubernatores Reipublicae, qui cum Duce, Maiore consilio, et Nouis Gubernatoribus in Senatum veniunt, et de causis grauioris momenti deliberant. Incumbunt autem his Gubernatoribus potissima Reipubl. negocia, habitautibus duobus cum Duce in Palatio, caeteris in suis aedibus, ita tamen, vt alternatim tertio quoque mense alii duo in Palatium concedant.

Funguntur autem quidam ista Procuratoria dignitate per omnes vitae suae dies, et hi sunt qui aliquando Duces fuerunt: caeteri, qui tantum Gubernatores fuere, exacto biennio decedunt Magistratu. Vna tamentractant negotia publica, in primis prouentus, vectigalia, aerarium Reipublicae, quo fit vt in magna sint auctoritate, maximique fiant a populo.

Occupantur autem omnes hi Magistratus duntaxat circa administrationem Reip. Nam quod ad Iudicia atrinet, inprimis in causis Criminalibus, est ibi summus quidam Iudex, peregrinus fere atque Doctor Legum, cui Senatus honestum soluit Salarium, assignaturque ei Palatium vicinum ei, in quo Dux ipse habitat. Cognoscit hic atque fert sententiam de omnibus criminibus, quae si sit capitalis, mittere eam in executionem non potest, nisi de conseusu Senatus. Adiunguntur autem huic summo Iud ci duo quidam alii Doctores Iuris, et ipsiperegrini, quorum vnus appellatur Iudex Maleficiorum, alter Praefectus Fisci, quorum ope Primus ille vtitur in ferenda sententia capitis aliisque causis criminalibus. In causis ciuilibus Primarius ille Iudex vtitur Legato suo, qui ius dicit.

Est et aliud ossicium Septemvirale, quod extraordinarium vocant, cuius tanta habetur auctoriuas, vt fere ipsum Principem repraesentet, quod in solis causis salutem Reipublicae concernentibus occupetur. Possunt autem Septemuiri illi vel prolongare vel contrahere causarum actiones, constituere pupillis tutores, et si agati inter se litigent, aut si pauperi sit controuersia cum diuite, dant hi Septemviri Iudicem qui ferat sententiam inter litigantes. Durat antem hoc officium mensibus VI. estque magnae auctoritatis.

18 [correction of the transcriber; in the print ---]

Magistratus alius dicitur Quinqueviralis, constans quinque supremis Syndicis, qui possunt pro auctoritate rationem vitae ac gestorum reposcere, tam a Duce, quam a Gubernatoribus, cum expirauit tempus dignitatis eorum. In causis Reipublicae idem facere solent, quod caeteri Magistratus possuntque multam irrogare Duci et gubernatoribus, si quid praeter officium fecisse comperti sunt: Abeuntibus autem Magistratu Duce et Gubernatoribus, mandante Senatu Praeco magna voce proclamat: si quis quid habeat con ra Ducem aut Gubernatores, vt veniat ad Syndicos, et conqueratur. Hac de causa per totum octiduum commorantur Gubernatores cum Duce in loco Syndicis assignato, quibus diebus finitis, vel puniuntur, si in noxa fuerint, velabsoluuntur si extra eam, ornati etiam testimonio publico Senatus, quod recte fecerint officium, sine quo ad Procuratoriam dignitatem admitti non possunt. Est et ad hos Syndicos prouocatio ab aliis Magistratibus; constatque vel ex eo quanta sit huius offi cii dignitas, quod in Senatum veniunt, et intersunt deliberationibus de Republica, et assident Duci in ipso Palatio, vnde mirandum adeo non est, quod Patres ad Summi Syndici dignitatem elegerint Andream ab Aurea.

Nunc deinceps etiam aliquid dicendum est de causis ciuilibus. Igitur in his constituti sunt quinque Iurisconsulti, Peregrini quidem, vt singuli annis binis praesint: et istud quidem Iureconsultorum corpus vocatur Consilium rotae. Cognoscunt hi Doctores de causis ciuilibus, commoranturque in Palatio Ducis, iudicantque controuersias ex iure ciuili Caesareo, agunturque causae ex more iudiciorum consueto ciuitatis, vt ab antiquis temporibus.

Quod ad collegia mercatorum et opificum, sunt certi quidam Censores, qui dant operam vt venditores rerum, aut qui negotiantur, iustis vtantur ponderibus et mensuris, ex legibus Ciuitatis, vtentes ad eam rem artisicum Praefectis, quos nominant vulgo Consules. Valet autem quisque Consul in tui artifi cii homines magna auctoritate, inprimis is, qui iis praefectus est, qui sericum tractant, plus caeteris potest polletque, vt possit eos ignominia notare, proscribere e patria, remo ad tempus addicere, velaliis pro delicti magnitudine afficere poenis.

Suntin vibe Genua XL. Tribuni militares siue Centutiones, e Nobilitate lecti, qui singulis annis mutantur. Haber autem quisque sub se viros ceritum e populo, vt in vniuersum euadant IV. millia, quibus vtitur Respub. in omnibus repentinis casibus, vt si in rebus dubiis custodienda est Ciuitas, vel Princeps atque Senatores peregre proficiscuntur, tunc XL. illi Centuriones comitantur eos, ornati vestibus holosericis, pro dignitate Reipublicae. Praeter haec IV. lectorum ciuium millia, omnes mares, tam in ipsa Vrbe quam suburbiis, ab anno aetatis vicesimo vsque ad sexagesimum, iu bentur profiteri nomina apud certos suos Centuriones, qui eos in numerato habent, erudiuntque, vt quoties ita facere iussi fuerint, adsint armati.

Denique habet Respublica Genuensis perpetuo summum aliquem copiarum ducem, quem Generalem vocant, cui et armorum cura atque inspectio deman data est, vt quoties iis opus est, ar mari ciuitas recte queat.

Officium et Magistratus S. Georgii, quod inter caetera nobilissimum est in tota Ciuitate, institutum fuit anno A N. C. MCCCC VII. Huius beneficio Respublica longo tempore conseruata fuit; quae cum ob soli asperitatem et multis in locis sterilitatem, terra diuitias extrahere non posset, habuit tamen semper viros acuto ingenio magnique iudicii, ad excogitandas rationes adipiscendarum opum, quibus Respub. in necessitatibus constituta vti posset. Hinc factum est, vt superioribus temporibus ii, qui tractabant negotia publica, a priuatis colligerent pecunias, vel voluntarias vel coactas. Neautem ciues ad hunc modum pecuniis emuncti causas haberent conquerendi, soluit iis Magistratus vsuram, in centum coronatos septem, octo, vel etiam aliquando decem, pro ratione et diuersitate temporum; vtque inposterum nummatiores ciues maiori promtitudine darent mutuum, pignoris loco ipsis assignsti fuere prouentus publici, exempli gratia vectigalia vrbis, aut alia quae dam irua, iurisdictiones frumentariae, vinariae, confectis super ea re litteris publicis. Et qui ad hunc modum fruebantur pign oribus et Hypothecis suis, dicebantur ea Emisse vel comparasse sibi: qui contractus omnes, cum in immensum crescerent, et multum gignerent confusionis, postremo omnes ad Officium S. Georgii redacti sunt, vnde hoc natum est nomen.

Cumque manifelste cognosceretur huius officii dexteritas, quod res illas, de quibus diximus, magna gereret prudentia et iustitia, quodque multum vsui esset Reipublicae, creuit eorum numerus, qui illi prae erant singulis prope diebus, vt postremo huic Officio multas subiecerint terras, dominia et possessiones. Accesserunt deinde multa Priuilegia, quae illi Officio data sunt primo quidem ab ipsa Republica, deinde etiam a Pontificibus, Imperatoribus, alisque principibus, qui Genuae dominati fuerunt. Sic igitur habet: quamuis Officium Georgianum a Republica dependeat, et ab illis qui gubernant palatium, Magistratibus tamen et Gubernatoribus Ciuitatis subiectum non est, sed contra omnes, qui ad Magistratus et Gubernationem Reipublicae admittuntur, inramento se obstringunt, conseruaturos se iura atque Priuilegia Officii Georgiani. Vt autem pleraque huiusmodi a tenuibus originem trahunt initiis, post vero adolescunt et ad maturitatem quamdam suam perueniunt: ita Magistratus iste Geor gianus multo commodioribus nunc, quam olim, regitur legibus. Acquisiuit sibi insuper hoc officium quaedam dominia cum luculentis redditibus, quae ab initio omnia non habuit: breuiter multo iam plus potest polletque tam in expeditione causarum, quam poena delinquentium, et rectura subie cti populi, quam olim.

Qui ergo res Ciuitatis Genuensis exactius considerabit, videbit, contineri in illa velut duo quaedam corpora aut Communitates, vnam Maiorem, alteram Minorem. Maior regitur a Palatio, complectiturque totam Ciuitatem. Minor dependet ab officio Georgiano, in iis duntaxat rebus, de quibus supra diximus, comprehenditque omnes Praeturas. Maior mutationibus obnoxia ext, et saepe perpessa dominos violentiores caeteris: Minor semper fuit libera frima, suisque constans ciuibus.

Habet etiam hoc Officium Georgianum octo Gubernatores, quos vulgo appellant Prote. ctores. Durat iis haec dignitas non vltra annum, legunturque singulis senis mensibus quaterni simul ex omni Praetorum Collegio, creditoribus regionis et extraneis, certo tamen singuli numero, hoc pacto.

Eliguntur ex omni Creditorum numero viri LXXX. qui cum conuenerunt, et vrna nomina quaedam extraxerunt, denuo coniiciunt in eam LXXX. sortex, e quibus extrahuntur nomina XXXIV. et hi includuntur certo conclaui, e quo eis egredi fas non est, nisi prius octo elegerint protectores.

Praeterea anno A N C.M CCCC XLIV. creatum fuit aliud officium Octouirale, quod ab anno quadragesimo quarto supra millesimum quadringentes unum appellationem traxit, vt Quadraginta quatuor virorum etiam appellatum fuerit. Causa fuit, quod Officio superiore vchementer aucto spatio triginta septem annorum, Protectores non potuerint expedite vno anno negocia, quae oblata fuerunt; vnde nouis opus [fuit] quasi inferioribus Magistratibus: habet autem hoc Octouirale Officium sub se cum [Insula Corsica plura oppida aliaque loca non parui momenti, quorum prouentus in vsus Reipublicae conuertuntur. Mittitur antem singulis annis in eam Insulam Praefectus Generalis, quiresidere soler in Bastia Ciuitate, vt summum tribunal Iustitiae, quod Genuenses ibi constituerunt, cuius profecto magnus rigor est et seueritas in miseros corsos, vt vix ferendi sint tam acerbi exactique iudices.

24 DE RELIGIONE ET REBVS Ecclesiasticis.

Profitentur omnes Genuenses et Corsi Catholicuam fidem. Est et Genuae Archiepiscopus, sub quo sunt hi Episcopi: Sarzanensis, Bobiensis. Brumacensis, Metenensis siue Maranensis, Acoiensis, Naulensis, Albingaunus, et in Corsica Insula Nebiensis.

Episcopi Corsicae sunt hi praeter Nebiensem: Aiacensis, Aleriensis, Sagonensis, Ciuitatensis; et hi quidem sunt suffraganei Archiepiscopi Pisani.

RESPVBLICA LVCENSIS.

SVMMA CAPITA.

3. Crux aurea immanis precii, quae conspicitur in templo Vrbis Lucae, olim a Pisanis oppignor at a Lucanis.

4 Luca Vrbs olim sub potestate Gothorum, deinde Imperatorum Graecorum. Habuit varios dominos.

6 Lucenses ingenio praediti subtili et acri, vrbani, amatores libertatis, Idioma eorum iucundum et purum.

8 Respublica Lucensis per seimbecilla, nec eius potentiae, vt hostilem vim a se propulsare suis viribus possit.

9 Senatus Lucensis e triplici hominum genere compositus. Caput Reipubl. Confallonerius; quomodo is creetur Commandator Ciuit atis, et quae sit eius potentia et auctoritas.

17 Consilium Diuersoriorum, compositum ex octo viris, quibus incumbit vt curam habeant exterorum atque hospitum.

LVca Vrbs est elegans et ampla, nomen sortita, vt vulgo putatur, a Lucumone Rege Hetruscorum: ipsa quoque sita in Hetruria siue Tuscia. Ait Strabo Lucam Vrbem propinquam esse Montibus Lunae. Neautem perquiramus, quanta olim fuerit, constat, eam nostra aetate habere tria millia in circuitu.

Sita est in planitie, non procul a montibus iupra Ceruiam amnem. Cingitur muris optimis, ornaturque multus aedisiciis publicis priuatisque splendidissimis. A Septentrione contingit vallem Carfagnanam, quae ferax est omnium rerum bonarum, et plena populo bellicoso, acad militiam promto. Acaeteris partibus omnibus cingitur Magno Ducatu Hetrutiae siue Florentiae.

Praecipuum in ea Templum S. Cruci dedicatum est. Spectatur in ea Crux aurea magniprecii, vt quae XV. millibus coronatorum aestimetur, quam Pisani aliquando oppignorauerunt Lucanis, ea conditione, vt redimere possent, quod tamen hactenus factum non est.

Saepius haec Vrbs mutauit dominos. Primo enim fuit sub dominio Gothorum, deinde paruit Imperatoribus Constantinopolitanis; post hos Phafeolis, Castruciis, Spinolis, Scalanis, Florentinis, postremo Pisanis. Sed et Carolus Bohemiae Rex eam aliquando possedit, constituio ibi Praefecto Cardinali quodam, qui acceptis XXV. millibus Scutatorum, Vrbem liberam fecit. Fuit haec prima Vrbs Hetruriae, quae fi dem Christi amplexa est.

5 Qualitas agri Lucani.

Quamuis non late pateat territorium Luca num, optimum tamen est et fertilissimum, quod abunde compensat colonorum laborem. Aere perssatur bono et salubri, vt raro compertum sit, contagiosos morbos ibi saeuiisse.

6 Mores et consuetudines.

Habentur communiter Lucani affabiles, hu mani modestique, benigni erga quosuis, qui multum candorisatque libertatis ostendant in omnibus suis actionibus. Ingenio fere sunt acri viuidoque, apprehenduntque facile omnes artes, ad quas applicant animum. Libertat is amatores sunt maximi, qui ad eius consernationem nec sanguini nec vitae parcunt. Ciuium plerique sunt addicti mercaturae et negociationi. Dicunt de Lucensibus Itali, eos ante alias artes amare scientiam Sacrarum litrerarum, esse beneuolos ac liberales in excipiendis hospitibus, faciles ad ignoscendum, qui in negotiis contractibusque maximam habeant bonae fidei rationem, ipsi inter se quoque boni ac recti obseruantes et fraudibus alieni: Mulieres earum studere prae aliis foeminis Italicis pudicitiae. Vtautem inter Italica Idiomata Hetruscum habetur optimum, sic in ipsa Hetruria Lingua Lucensium commendatur ob suauitatem et puritatem: neque enim ineptis accentibus odiosa est, vt caeterarum Tuscarum ciuitatum.

7 Opes et Diuitiae.

Sunt communiter ciues Lucenses cum re lauta et opulenti, ob frequentia mercimonia quae tractant, exercentes negotiationes suas per totum prope Orbem Christianum, in quo tamen genere primas sibi vendicat mercatura sericae materiae, cuius nomine clari sunt et celebres per totam Europam. Cum Castruccius Castracanus Tytaunidem Vrbis atripuisset, multi e ciuibus odio seruitutis alio migrauerunt, detuleruntque secum non solum magnas in diuersa Italiae oppida diuitias, sed et arem parandi serici, Florenrinos vero etiam docuerunt rationem conficiendi pannos e silis auratis, in quo artificio excellere creduntur Lucenses. Ipsa respublica valde diues esse non potest, vt cuius iurisdictio non late pateat: habet tamen singulares rationes atque modos conficiendae pecuniae, qua neuqquam destituitur.

8 Robur et vires militares.

Ipsa Vrbs Lucensis fortis habetur ratione situs, accedentibus firmissimis muris, instructa tormentis machinisque bellicis, crediturque intra sua pomoeria comprehendere XXIV. millia hominum. His autem omnibus non obstantibus, et quod Gothi in ea sex mensium obsidionem pertulerunt, obsidente Vrbem Narsete, Iustiniani Imperatoris duce belli: creditur tamen non earum esse virium, vt diu resistere possit Magno Duci, si illam armis aggredi vellet, sibique subiicere, nisi ab aliis adiuuaretur. Est tamen communis sententia, eum plus inde commoditatis et vtilitatis percipere, quam si ex libera seruam faceret, sibique manciparet.

9 MODVS GVBERNATIONIS.

Vt aliarum Rerumpublicarum ita quoque Lucensis fundamentum est Senatus, quod ab hoc ipsa dependeat, et inde nascantur omnes Magistratus reliqui, qui velut certa quaedam et integrantia sunt huius corporis membra.

Igitur Senatus omnes causas et negocia publica tractat, estque adeo Respublica ipsa. Constat autem e tribus hominum generibus. Primi sunt, qui Ordinarii dicuntur, et hi manent in ea dignitate per annum vnum. Secundinon sunt Ordinarii, sed quasi voluntarii, cum nulli certo tempori sint alligati. Tertii subrogantur in locum demortuorum. In vniuersum autem constat Senatus CLX. ciuibus, quanquam fere vltra CXX. non sint.

Diuiditur autem Luca ciuitas in tres partes siue Tertias: Vna dicitur sancti Saluatoris, secunda sancti Paulini, tertia S. Martini. Ex his eligit Senatus Consilium Nouemuirale, ex vnaquaque ciuitatis parte tres, qui iunctim nouem constituunt, penes quos est summa potestas.

Praeter hos creat Senatus Caput quod dam Reipublicae, quod ipsi Confallonerium vocant, et hic quidem eligitur nunc ex hac nunc ex alia ciuitatis Tertia, puta e Tertiariis Saluatoris, deinde Paulini, postremo Martini, Obseruato hoc ordine in successione. Hic additur Nouemuiris, vt ita decem sint qui regunt Rempublicam, quorum magistratus finir exacto triennio, vocanturque omnes, excepto Confallonerio, Seniores.

Election autem fit hoc modo. Primo creantur tres, quos ipsi sortit ores vocant, ex vnaquaque regione ciuitatis vnus. Penes hos est numerare calculos siue sortes eorum qui eliguntur, e quibus cum Senatus elegit quos voluit, iidem creant Confallonerium, assumpto ad hoc officium eo, quividetur aptissimus, dignissimusque. Dum autem haec electio fit, morantur dicti Sortitores in loco separato, numerantque calculos, donec eos sufficiente habeant numero: oportet autem vt omnino sint CXXIV. sufficitque id solos nosse Sortitores, nec est necesse, vt significent Senatui. Ne quae autem fraus aut dolus ab ipsis Sortitoribus committatur, assident eis duo Monachi, vnus e familia Franciscana, alter e Dominicana.

Habent praeterea hi Sortitores potestatem, iis, qui ad capessendos Magistratus electi sunt, certum constituere tempus, quam diu illo sungi quisque debeat: omnia autem fiunt in secreto et sub fide silentii.

Creatis ergo Sortitoribus, creantur Nouemuiri, qui Magistratuum omnium primi sunt: penes hos est administratio Iustitiae, largitiones, et cognitio libellorum supplicum. His non licet efterre pedem Palatio, sed semper in eo manent, constituta poena capitis: His Senatus prae. betalim omam.

Ex decem igitur illis Magistratibus, adnumetato Confallonerio, eligitur vnus aliquis cum Titulo Commandatoris, quod alternatim fit, elapsis tribus diebus, quibus diebus pro authoritate potest mandate ommbus collegis suis, etetiam ipsi Confallonerio: decernere tamen aliquid in negotiis publicis solus non potest, quanquam si libellus supplex offeratur Commandatori, in sua habeat potestate eum vel exhibere collegisvel non: qui si exhibeatur, proponit eum Confallonerius Senatui.

Officium Secretariorum, qui numero tres sunt, maximi momenti est. Nam penes hos solos est au ctoritas, tractandi ea negocia, quae concernunt Marestatem Reipublicae, quae resfacit, vt absoluta vtantur potentia, et sint supra Confallonerium. Antequam autem quicquam concludant, decernantque, oporter, vt eius rationem reddant Senatui, quanquam aliquando sic exigente casu tunc demum reddant rationem, cum res facta est, et promptam requitit expeditionem, vt non possit citra periculum expectari donec conueniat Senauts.

Consilium Colloquii (quod ita vocatur) componitur ex XVIII. ciuibus, qui eliguntur per Senatum. Horum ofsicium est, si forte Decemuiri siue summi Magistratus dubii sint in ferenda

sententia alicuius controuersiae, nec satis iis liqueat, vt ipsi rem in deliberationem vocent, communicaroque cum Decemuiris consilio, si ita videatur, Senatui proponant.

Sex virorum officium est, curam habere expensorum et prouentuum publicorum, suntque instar Quaestorum et Praefectorum Aerarii Reipublicae; qui inter eos dicitur Camerarius, ea in executionem mittit, quae in deliberatione decreta sunt: eligunturque hi omnes a frequenti Senatu.

Rotae Iudicium Lucensibus commune est cum multis Italiae Vrbibus, constat autem tribus Iureconsultis Peregrinis, quos quinquagesimo ab Vrbe Luca natos esse necesse est milliari. Mutatur horum dignitas singulis senis mensibus alternatim, vt vnus sit cum Potestare, alter Iudex causarum capitalium, tertius ciuilium: et hi hoc pacto sibi inuicem succedunt, vt qui hoc semestri fuerit cum Potestate, sequenti fiat Iudex criminalis, tertio ciuilis, succedentibus caeteris. Si primus inter eos, quem Potestatem vocant, damnet aliquem ex ciuibus ob noxam capitalem, exhibet Senatui sententiam suam scripto comprehensam, quam poenam reus meritus fuisse videatur. Senatus vel probat vel reiicit illius sententiam, qui tamen eadem de causa ipse ingreditur in Senaturm. Si vero peregrinum habeat sub manibus, qui ciuis non sit, exequitur sententiam sitam absolute nemine contradicente. Vno verbo, per tres istos exercentur iudicia et tractantur omnes controuersiae ciuiles.

Sunt et praefecti rei Frumentariae, qui operam dant, vt semper praesto sit annona in totum sufficiens triennium. Sunt hi frequentes in granariis et repositoriis frumenti, dantque operam, ne quid detrimenti ab gurgulionibus capiat, sed et sufficiunt de nouo, quantum absumtum fuit.

Cumqueapud Rempublicam Lucensem certi conuentus sint eorum, qui se exercent in armis ad capessendum, si ita vsus ferat bellum; constituti sunt sex commissarii, quibus imperium est in illos conuentus militares, qui omnia quae in hoc genere decernuntur, pro suo constituunt arbitrio. Praeter hos sunttres viri e Senatu lecti, quibus incumbit dare operam, vt sanitas in ciuitate conseruetur, profligatis morbis contagiosis. Curantigitur, vt salubria vendantur alimenta, vt sordes ac quisquiliae exportentur Vrbe, vt semper Alexiteria praesto sint aduersus pestem aliosque epidemios morbos, qui subinde solent affligere magnas Vrbe.

Cumque in omnibus prope ciuitatibus reperiantur errones et ocio ac desidiae dediti nebulones, qui vitam vel mendicitate vel malis artibus transigunt, et ciuibus molesti sunt; est apud Lucenses institutum Consilium, quod Discolorum Graeca voce dicitur, id est vagabundorum et lutconum. Conueniunt hi certis temporibus per annum, suumque quasi quendam habent Senatum, licetque in eum ingredi e mnibus. Stat ibi cistula lignea, in quam cuiuis fas est coniicere schedulam inscriptam nomine perditi et luxuriosi alicuius. Quod si exemtis sortibus vnius alicuius nomen in pluribus inueniatur scriptim schedulis, habetur pro Discolo, deferturque ad Senatum, incuius damnationem si missis suffeagiis duae tertiae Senatus conueniant, proscribitur atque ciuitate eiicitur.

Damnatus proscriptusque ad hunc modum iubetur per triennium exulare, etad quinquagesimum milliare abesse non ab Vrbe duntaxat, sed et ab omni Iurisdictione Vrbana: intra quod tempus, si domum reuerti ausus fuerit, actum est de eius vira. Damnatus autem sussiciente suffragiorum numero, antequam Senatus dimittatur, publicatur voce praeconis in quat uor fori partibus Discolus et inutilis ciuitati, iubeturque ea adhuc vespera exire ciuitate atque vertere solum. Exacto triennio; cum in Vrbem reuersu, est, nec corrigit profligatam vitam, denuo eiicitur in exilium eodem modo atque ordine. Multum autem habet simile haec proscriptio cum Ostracismo Atheniensium, nisi quod Athenienses eos duntaxat Ostracismo ad decennium damnabant, quorum suspecta esset populo potentia, et qui viderentur ob opum magnitudinem adspirare ad Tyrannidem.

Sunt et Lucae octo Magistri Diuerforiorum, qui attento sunt animo, quomodo se gerant peregrini qui Lucam veniunt: eaque de causa solent pandochei in diuersoriis omnium qui peregre adueniunt; conscripta nomina his Magistris tradee. Quod si quem mentiri contingat et aliud pro suo fingerenomen, subii citur Quaestionibus ad eruendam verittem. Sivero quisalicuius ciuis se habere dicat notitiam, inquiritur exacta diligentia in eum, si suspectus sit. Si vir bonus deprehensus fuerit, nemo ei amplius molestus est.

Alit Respublica Lucensis centum milites peregrinos, quos quinquagesimo ab Vrbe milliarinatos esse oportet, qui velut Praetoriani custodiant Palatium. Capitale his est, si quis de nocte ad muros accedere ausus fuerit, velsolus vel cum aliis, cum solius palatii custodiae destinati sint. Muti enim ciuitatis per ipsos ciues custodiuntur, qui vigilias in iis obeunt, habentes ipsi intra Vrbem pignora sua, id est vxores atque liberos. Ad portas pariter excubant oppidani, habetque vnaquaeque Porta duos e numero ciuium Praefectos, quorum vnus manet ad portam, cum ea mane aperitur, vsque ad tempus prandii, alter a prandio vsque ad crepusculum, cum porta clauditur.

RESPVBLICA GENEVENSIS.

SVMMA CAPITA.

2 Quibus rebus abundet ager Geneuensis: qui hic potissinium crescant fructus; quali tot aregio persietur aere.

3 Geneuenses natur apinguioris ingenii, parum comes et beneuoli in hospites atque peregrinos.

5 Geneua Vrbs firma et probe munita: eius Armamencarium: munimenta quae sint in illo territorio.

7 Antiqui Comites Geneuensium. Quibus rationibus et argumentis Duces Sabaudiae sibi vindicent possessionis ius in eam vrbem. Quando iidem dictorum Comitum iuris dicttonem apprehenderint.

8 Suprema Curia Geneuensis constans Senatoribus XXV. Quibus Legibus Statutisque vt atur illa Respublica.

GEneua Vrbs, quae vulgo accensetur Sabaudiae, antiquissima est, vt cuius Caesar menrio nem faciat libro primo De bello Gallico, vbi ait fuisse ibi ponte iunctas Rhodani ripas, qui pons tunc fuerit in potestate Heluetiorum.

Sita est Geneua loco adomodum amoeno: ab ea parte qua Rhodanus amnis e Lemanno Lacu egreditur, humilior est: at alibi sensim assurgit in collem, cui magna ex parte incumbit. Est autem Geneua velut in duas diuisa Vrbes, interfluente Rhodano, ponte vtramque ciuitatem connectente. Maior in Meridiem vergit, Minor in Septentrionem. Germani hanc Vrbem abbreuiato nomine appellant Genff.

2 Ager Geneuensis qualis.

Solum circa Geneuam fertile est, minimeque ingratum colonis, cum gignat frumentum, vinum, rapa, melopepones, hordeum, auenam, legumina omnis generis et foenum. Fructus arborei potissi mi hi sunt: poma et pyra varii generis, Cydonia mala, cerasa, mora alba et sanguinea, iuglaudes, et cum amygdalis castaneae nuces. Ficuum prouentus rarior. Aer huius regionis bonus est et salubris: Hyemes hic non tam rigidae, vt sunt in Germania, nec aestates tam importunae vt in multis locis per Delphinatum. Pisces qui magno numero in Lacu Lemanno capiuntut, exquisite sunt bonitatis, inprimis Truttae, Auratae, aliique, qui Lugdunum deportantur, magnoque ob gustus suauitatem venduntur precio.

3 Mores Geneuensium.

Sunt hi vulgo crassiores, moribus rudiusculis, ingenio tamen non inepto, vt qui apprime nouerunt suis studere commodis. Peregrinorum in vrbe fu: praesentiam non amant, praesertim si suspicio sit, eos esse Catholicos, quos in hospitiis diuersoriisque publicis omni, si possint, emungunt pecunia. Conuenit iam multom lius Geneuensibus cum Gallis, quam antea, ex quo tempore fuit Rex cum exercitu in Sabaudia, suumque ius armata manu repetiit, et eadem opera eos magna malotum mole leuauit, inprimis a periculo quod a S. Catharinae Fortalitio iis imminebat, quod cum Geneuensibus vnguis in vlcere esset, iussu regis solo aequatum fuit.

Tanta mulieres Geneuenses pollent castitatis atque pudicitiae laude, quanta vix vllae per Europam, quamquam etiam putentur esse, quae surtiuis amorbus operam dent. Grauitatis atque continentiae hic studium singulare.

Lingua Francica apud elegantiores hic est in vsu, non ea tamen puritate qua al bi: vulgus Sabaudice loquitur. In vestitu mediocritatis vel modestiae limites non excedunt, neque apud illos in more positum est, vt splendidioris amictus ostentatione superbiant. Et profecto si hocfacerent, dubium non est, eos exacto anno exiguos habituros prouentus.

4 Opes et diuitiae.

Certum est, Rempublicam Geneuensem abundare diuitiis non posse, cum eleganter secum agi existiment, si seipsos multo labore et molestia in honesta conseruent libertate. Quod nisi libri omnis generis hic imprimerentur, et tanta vis pararetur vestis sericae, et ad exteros exportaretur, dubium non est, quin Respublica cito caritura esset sumtibus. Vtuntur insuper magna parsimonia, quanquam dissimulanter, inuentis subinde nouis corrogandae pecuniae rationibus, in quo quidem magnam reddituum eorum collocant partem. Mittunt insuper ad exteros, praesentique pecunia vendunt, bonos Caseos, et Capones siue Gallinaceos exsectos, et fila deaurata, in quibus praeter artificii pulchritudinem precium ipsum commendatur.

5 Robur et vires militares.

Optime munita est Geneua et firma ad quamuis hostilem vim depellendam, instructa insuper plurimis rormentis militaribus et instrumentis bellicis. Magna hic in custodiendis moembus et seruandis excubiis diligentia, et quoties extrantus aliquis in vrbem venit, accurate

inquirirur in omnia eius dicta atque facta. Si quis circumiens ciuitatem eius curiosius consideret maenia atque munimenta, praeterquam quod haec res ei non diu permittitur, est in periculo vitae ac fortunarum. Eit in Vrbe Armamentarium instructum omni armorum genere, omnibusque rebus, quae ad sustinendam longissimam obsidionem sufficere possint.

Fuerunt superioribus annis multa in agro Geneuenfi munimenta, inprimis Fortalitium S. Catharinae, ex quo non tantum Sabaudiae Dux multa inferebat Geneuensibus incommoda, sed et tpsam vrbem tormentorum aeneorum ictibus verberare poterat, quod cum Henricus IV. Galliae Rex ad annum MDC. cepisset, iussit solo aequari. Sed et aliud, quod recta ex aduerso vrbis constructum fuerat, ad inquietandes ciues, eodem iubente disie ctum complanatumque est, vt expeditior esset conficiendae pacis ratio. Tertium munimentum, cui Ripalliae nomen erat, venit in po. testatem Geneuensium iuuantibus inprimis Gal. lisanno AN. C. MDLXXXIX. cum id per solum quatriduum obtinuissent ciues, euerterunt penitus. Sunt et Turres quae dam, interque eas vna quae Magistra dicitur, quae vrbem defendit ab ea parte qua Lacus est, et fines Sabudiae. nec non alia, quae dicitur Turris Insulae, siue Caesaris, sita in summa Insula Rhodani ad defendendum Pontem, qui olim fuit in potestate Heluetioreum. Cum autem de munimentis fortalitiisque dixerimus, quae Sabaudiae Duxad occupandam facilius Vrbem excitauerat: non abs re erit simul dicere, quibus argumentis Geneuam ad se pertinere adstruant Sabaudiae Duces.

Sciendum igitur, antiquum Litigium fuisse Episcopis cum Comitibus Geneuensibus, vtri dominarentur Vrbi. Mortuo igitur Humberto quodam Episcopo, successor eius profectus ad Fridericum I. Imperatorem obtinuit ab eo, vt ipse solus esset Princeps Geneuae, neue in rebus Positicis vlli praeterquam Imperatori subiectus esser, vtque ab omni tributo immunis esset. Reuersus tamen Geneuam Episcopus, iisdem subinde quibus ante affectus fuit molestiis, donec quidam Comes Geneuensis ob rebellionem in Im. peratorem non solum proscriptus est, sed et omnibus beneficiis, qu? ab Episcopo habebat, excidit.

Cum autem bellum super hac re natum duraret longius, viribus ciuitatis et Episcopi valde imminutis, Geneuenses in Patrocinium sui aduocauerunt quendam Moriennae Comitem, qui postea Sabaudiae Comes factus est. Sed et inter hos belligeratum fuit, ita vt Comes multa oppida et arces occuparet, quae ditionis fuerant Geneuensium, copiasque suas ipsi Vrbi propius admoueret. Nec contentus iis quae occupauerat, petiit insuper sumtus in id bellum factos sibi restitui. Respondente autem Episcopo, debere Comitem contentum esse iis, quae nomine Feudi obtineret ab Episcopatu, nouae querelae et litigia exorta fuerunt, cumque populus metueret, ne irritatus Sabaudiae Comes acerbiora mala inferret ciuitati, pactus est cum eo magno suo incommodo, vt possideret ipse tantum iuris in vrbe, quantum ante Comites Geneuenses possederant, idque nomine ac titulo Hypothecae. Ingressus autem vrbem Comes, Tyrannum in ciues egit: vt Canonici quidam facta cum ciuibus conspiratione, Geneuensem Comitem velut postliminio reuocauerint, qui cum venisset cum aliquo exercitu, victus est a Sabaudis, qui obtinebant ciuitatem. Hi ergo Victores facti, ingressi domos ciuium, extractos e latibulis coniuratos interfecerunt. Durauit autem infelix hoc bellum, dones Comitum Geneuensium prosapia ab stirpe interiit, vbi Sabaudiae Comes occupauit huius Comitatus possessionem.

Tandem Amedeus Sabaudiae Princeps, cum moleste admodum ferret, praelatum sibi Episcopum, studeretque omnibus modis supra illum assurgere, imperrauit a Carolo IV. Imperatore, vt Vicarius Imperii esset in suis prouinciis, ratus huius tituli magnitudine Episcopum infra se constitutum iri. Episcopatus autem cum se valide opponeret Com,iti, obtinuit, vti salua sibi maneret auctoritas, et populo libertas, vsque ad tempora Amedei VIII. qui Neposfuit illius Amedei, qui primus e Comite Dux factus fuerat Sabaudiae, postea dlcuts Felix Papa. Hic a Martino Papa obtinuit Iurisd ctionem in temporalibus vrbis Geneuensis. Sed ne hic quidem perfrui potuit iis quae tanto labore impetrauerat. non magis, quam antecessores eius.

8 MODVS GVBERNATIONIS.

Est in vrbe Geneua Curia, in qua conueniunt singulis diebus viginti quinque Senatores, vt consulant super negotiis Reipublicae. Hoc tamen obseruatum est a multis, eos in iudiciis nimium fauere ciuibus suis, litigantibus cum aliquo extraneo, vt peregrini, qui ciues Geneuenses in ius vocant, discedentes conquerantur, non obseruatam fuisse in ferenda sententia definitiua iustitiam.

9 DE RELIGIONE GENEVENSIVM.

Nullum est in vrbe hac Religionis Romano-Catholicae exercitium, sequentibus omnibus Geneuensibus noua, siue vt ipsi vocant, Reformata dogmata. Et est sane Geneua velut officina quae dam, vnde in varias orbis partes emigrauerunt multi Ministri et Concionatores Euan. gelici. Notum est, hanc ciuitatem, quae olim sedes fuit tot Episcoporum, recepisse ad se Iohannem Caluinum circa annum MDXXXIX. cumque hunc Antistitem Ecclesiae suae constituisset, amplexa est eius doctrinam, eamque tanta sirmitate hactenus retinuit, vt eripi vel ex eorum animis, vel ex vrbe tolli, nullis humanis mediis posse videatur, nisi simul omnes ciues atque habitatores e medio tollantur.

Expectanda sgitur sunt huius rei remedia ab ipso Deo, qui non semel res magis admirandas perfecit.

RESPVBLICA RAGVSINA QVAE OLIM EPIDAVRIA.

SVMMA CAPITA.

1 Ragusium Vrbs olim appellata Epidaurus. Quot sint fuerintque huius nominis oppida, et in quo cultus Aesculapius.

2 Origo vocabuli Sclauoniae: quousque extendatur, eius longitudo, latitudo, sub quo climate sita; princip alia eius oppida.

3 Ragusium Vrbs Sclauoniae, pendit Tributum Turcis: situs eius ratio, et vicinae Insulae.

4 Ager Ragusinus felix gignendo oleo, vino, fructibus; piscibus abundans, vbi et arbores oner atae ostreis, quae tertio quoque anno colliguntur.

5 Grauosa Insula plena hortis pomariisque, e quibus leguntur mala granata, citria et aur antia. Langosta alia Insula vicina, abundans oliuis, vuis, celebris ob captur am piscium Sardinarum.

6 Ragusii vel potius Epidaurii veteres natur a crudeles et barbari, sapientes originem Scythicam, a qua gente or tum tr axerunt.

7 Mos Ragusiensium, qui in radendis capitibus contrarium diuersumque ab Hungaris sequuntur modum. Amatores aequalitatis. Ratio eorum vestiendi; quibus potissimum coloribus delectentur.

8 Eorum matrimonia, quibus modus constitutus est, quanta debeat esse dos mulier is.

12 Ratio administrationis Reipublicae Ragusinorum compar cum Venetis: Et primo quidem de Magno Senatu.

13 De Patribus Conscriptu siue Rogatis, Magistr at ibus annuis, et quam late pateat eorum iurisdictio.

24 Praefecti Aerarii tres, quibus concrediti Thesauri publici, bona pupillorum, et deposita.

DEscripturi Rempublicam Ragusinam, operae precium existimamus, Lectori dubitationem atque scrupulum, qui hic oriri posset, ante omnia eximere. Cum enim Ragusium olim dictum fuerit Epidaurus, et vero tria fuerint eius nominis oppida, sciendum est, de quo nos loquamur, ne vnum pro altero sumatur, et eo pacto gignatur confusio. Sciendum igitur est, quod a Venetiarum Vrbe, secundum littus maris vsque trans Isthmum Corinthiacum tria sint oppida, quibus olim nomen fuit Epidaurus.

Alterum est in Laconica regiumcula, in Sinu Naupliensi (quem hodie perperam Neapolitanum vocant) Piguiada dictum.

Tertium est in recessu Sinus Saroniei, Maluasia dicta, et hoc loco olim magna relig one ccultus fuit Aesculapius.

Sed omissis caeteris, nostra Epidaurus siue Ragusium est Vrbs Sclauoniae, siue vt cum priscis loquamur, Dalmatiae, quae regio nouissimum hoc nomen adepta est â Slauis populis, qui temporibus Iustiniani Imperatoris venientes ab Sarmatia, transiuere Danubium, diuisoque bifariam agmine, pars in Macedoniam irrupit, altera in Thraciam: qui et ipsi Imperantibus Mautitio et Phoca Dalmatiam subegerunt.

Extenditur autem hoc aeuo Sclauoniae nomen longe lateque, nempe ab Arsa amne vsque ad Drinum fluuium, quod spatium inter duos amnes conficere creditur circiter CCCCLXXX. millia, latitudo vero a montibus Croatiae siue Luburnicis vsque ad Mare habet mill. circiter centum.

Sita est intra medium quinti Climatis, post XIII. Patallelum vsque ad medium XVI. vbi longissima per aestatem dies est quindecim horarum cum dimidia. Meridianus eius Orientalior transit gradum XLVI. occidentalior vero XXXVI. Mare quod inter Italia et Sclauoniam intercedit, dicitur Sinus Adriaticus, extenditurque

in latum per spacium DC. millium; vbi latissimum est, CC. millia non superans: vbi angustissime in fauces coit, habet LX. Quod Albaniam Macedoniamque alluit, appellatur Mare lonicum. Huius regionis, puta Slauoniae Dalmaticae, pars. paret Venetis, pars Imperatori; quod superest, Turcarum Monarchae. Vrbes in ea sunt, Flamona, Senia, Iadera, Zara, (olim Sebennicum) super qua Hungari et Veneti prope perpetuum bellum gesserunt: Sicum et Spalatum. Praecipuo tamen loco est in tota illa ora Ragusium, quae vrbs suam ita tuetur libertatem, vt Turcarum Principi, quotannis XIV. millia ducatorum pendere cogatur, et prope tantundem in donanon insumere, cum Barbara illa gens contenta sit annuo tributo, nisi duplum addatur, quod partim ipsi Tyranno partim eius Consiliariis aulicisque donetur.

Non multum terrarum possidet haec Respublica incontinente, sed in mari obtiner quasdam paruas Insulas valde bonas, intra Cursolum oppidum et Sinum Catarensem. Antiqua Epidaurus fuit in eo ipso loco, in quo etiamnum visuntur rudera, quae vulgo appellantur Antiquum Ragusium. Gothi enim cum omni prope potiti ltalia, maximam insuper Illyrici et Dalmatiae partem sibi subegissent, euerterunt Epedaurum atque solo aequauerunt. Igitur ciues qui supererant, cum loco ad habitandum commodo destituerentur, coeperunt ex ruina veteris Epidauri nouam extruere, quam Ragusium nos appellamus. Ipsa vrbs frequenter habitatur, loco sita amoenissimo, haud procul a Mari. Plena est fontibus salientis aquae dulcis, deductis riuulis e proximis montibus in vrbem, cum totius agri vtilitate, qui inde fertilior redditur. Munimentum paruum habet manu factum, satis commodum et firmum, ab altera parte assurgit mons altus et praeceps, ad cuius pedem est extructa Vrbs. Ager, quem Ragusini extra moenia possident, angustus est, verum in mari habent aliquot Insulas mirae fertilitatis, inter quas Langosta theatri speciem curuatura sua repraesentat.

4 Qualitas agri Ragusini et Insularum eius.

Est sane ager Ragusinus sua natura prope sterilis, sed incolae magno labore et assidua cultura eum vincunt, eiusque duritiem subigunt, vt inde percipiant non oleum duntaxat et vinum, sed et fructus arboreos egregios.

Est ibi quaedam vallis, in quam per hyemem tantum colligitur aquarum, vt inde lacus fiat, in quo qui nutriuntur pisces, adeo pinguescunt, vt frigantur siue coquantur suo sibi adipe, nulla alia ad dita pinguedine.

Circa tempus vernum, exsiccata aqua, seritur eodem loco triticum vel aliud frumentum quod tanta vbertate et celeritate ad maturitatem peruenit, vt eodem anno in eodem campo et piscatio sit et messis. Vtuntur et alia industria extrahendi fructus ex mari, qua faciunt vt arbores ostrea ferant. Inclinatos enim depressosque arborum ramos alligatis grandibus lapidibus in mare demergunt, ad quos intra biennii spacium tanta vis adhaeret ostreorum, vt incredibile dictu sit tertio vero anno ita maturescunt, vt iucundum cibum praestent.

Est haud procul in mari Grauosa Insula, amoenissima aspectu, plena hortis pulcherrimis arboribusque, e quibus poma Citria, Granata et Aurantia magna copia leguntur.

Langosta vero siue Angosta Insula vndique altis montibus cingitur, intra quos Ragusinisuas habent villas atque praedia: nam in medio horum montium est egregia planities, in qua vitium et oliuarum prouentus laetissimus. Capiuntur iuxta hanc pitces expetiti ab ligurnoribus, quibus Sardinis nomen est. Daobus praecipuis abluitur tota Slauonia fluuiis, magnis illis quidem, Sauo et Drauo qui vtrique in Danubium corruunt.

6 Mores veterum Slauorum.

Fuerunt hi olim barbari et crudeles, quibus vnicum vitae negocium, latrocinati terra, et mari piraticam exercere. Scribit Florus de Illyriis, Primo bello Punico eos populationibus non contentos, licentiae scelus addidisse, Legatos Pop. Romani iure agentes, non gladio, sed vt victimas securibus interemisse: Praefectos nauium igne combussisse, idque quod indignius foret, muliere imperante, quam ille Teutam vocatam sxribit. Procopius vero de iis narrat, Sclauos siue Slauos, gentem Scythicam ingressam Illyricum, imperante Iustiniano, ibique consedisse, atque ita factum esse, vt prisci habitato es transirent ex parte in consuetudines et motes nouorum hospitum.

titus Liuius eos appellat nationem feram, deditam latrociniis et Piraticae. Sed et Romanis necesse fuit, semper in his partibus habere Legiones, ad refrenandam atque cohercendam horum populorum ferociam.

7 Mores Ragusinorum nostri temporis.

Alunt Ragusini capillos capitis a media parte sursum, cartera parte rasa contra Hungarorum morem, qui ea parte, quam Ragusini caluam habent, comam nutriunt, abrasis alibi capillis. Sed ne mulieres quidem Ragusienses promit. tunt capillos, sed breuiores habent, eosque singulari artificio, non flauitie sed nigredine tingunt.

Viuunt plerique aequaliter, sine operosis ceremoniis, cum alteri alteris honorem non habeant, vtapud nos fit, aperto capite, sed simpliciter salutat alter alterum, vel expresso verbo, vel nutu atque gestu, e quo colligi possit, quid ipse velit. Adeo autem amant sortis aequalitatem, vt Legem habeant, quae vetat, ne quis ciuis Ragusanus fiat in vrbe Episcopus, ne ob dignitatem illam caeteris omnibus

Vestiuntur diuersimode. Iuniores enim Hetrnsco more siue Florentino amicti sunt, mediae aetatis homines gestant pallia, senes vero tunicas manicatas, sicut Patricii Veneti: Vestem seticam gestarenulli fas est, ex cepto Rectore Reipublicae, cumque eo Doctoribus et Equestris Ordinis viris. Aestaris tempore, cum maxime calet, gestant multitia aut vestes tenuiores. Eadem frugalitas in vestituest vsitata faeminis, quibus per totam vitam non permittitur alius amictus quam laneus, praeterquam cum puella nubit, licitum est gestare vestem sericam, sed per vnum duntaxat mensem. Distinguuntur re quapiam ab inferioris sortis faeminis inulieres honoratiores. Hae enim dicbus Dominicis siue Festis consueuerunt portare calyptram rubeam, coloris santalini, faciuntque id, postquam nupserunt. Caeterum placet illis color castaneus siue baeticus, rubeus et caeruleus, caeteros contemnere videntur.

In Matrimoniis conciliandis hunc obseruant ordinem, vt non temere vol promiscue ducant nubantque, sed quisque eiusdem ordinis atque generis legat coniugem Neque enim Patricius aut nobilis plebeiam ducere potest, sed nec extraneam quidem, quod existiment hoc pacto generosum contaminari sanguinem, et antiquam corrumpi Nobilitatem. Hinc autem factum est, vt familiae Nobiles valde sint diminutae, vt vix XXIII. vel XXIV. sint, quibus ad Magistratus aut Gubernationem Reipublicae patet aditus. Necesse enimest, si nobili viro non licet ducere vxorem filiam ciuis, vel alibi quam dominatam, vt domus illae postremo deducantur ad exiguum numerum. Quod si quis Nobili genere natus certa quadam adductus ratione aliam quam Ragusinam ducere velit, potest id quidem facere, dummodo sit Dalmatici generis, et quidem in ea regionis parte, quae est intra Zaram et Catarum, nata, non alibi. Quod si quis extraneam faeminam (talem quidem vt diximus) ducat, necesse est, vt ad eum afferat dotis nomine mille ducatos aureos, non pauciores. Sunt enim limitata matrimonia certis legibus ad mille ducatos aureos, quanquam hoc parum obseruetur, et Patres reperiantur, qui filiabus suis IV. V. vel sex millia ducatorum dotis nomine dent.

Numeratur autem atgentum dotale futuro marito antequam videat eam quam habitufus estvxorem; cum autem contractus scripto comprehensusest, et omnia facta, tuncabit in domum sponsae, eamque inuisit: Non enim solent vel basiare aut amplexari mulierem, nisi desponsatam, qua quidem in resequuntur leges Romanae Ecclesiae.

Omnes iuniores Ragusienses, vel saltim plerique, sciuntlingua Italica loqui, quam per ertorem Francam vocant: vulgo autem inter seipsos alio Idiomate quam Dalinatico siue Slauonico non vtuntur.

Multi inter eos applicantanimum ad bonas litteras: cui rei Senatus magnis atque opulentis stipendiis alit in vrbe Lectorem ad instituendam iuuenturem in artibus et scientiis, cum tribus quatuorue Repetitoribus. Vocant etiam singulisannis celebrem aliquem et disertum ab Italia Concionatorem; qui ad solos viros conciones habet, quod mulieres linguae Italicaeignarae, eum intelligere non possint.

Praeter Ordinis Ecclesiastici Viros et Sacerdotes, quos animarum Medicos appellare possis, alit etiam Respublica duos Doctores Medicinae cum totidem Chirutgis, constanti, aetatis, quib. laurasoluuntur salaria. His incumbit omnes sine discrimine inuisere aegrotos, tam pauperes quam diuites, iisque mederised et in vniuersum operam dare, vtconseruata cimum bona valetudine, vrbs a morbis contagiosis praeseruetur:

10 Opes et diuitiae.

Has ex agro suo Ragusinas non posse percipere clarum est, qui eleganter secum agiputant, si nec slariam inde percipiant alimoniam: quanquam haec gens vitra pletasque alias parce et frugaliter viuat. Quicquid habent opum atque facultatum, id omne negociationi acceptum ferant oportet, cum mercatores sint solercissimi, habeantque multas naues, quibus varias Europae Regiones adeunt, vnde plurimum ad eos redit lucri. Maximoautem eorum commodo fit, quod beneficio XIV. millium Ducatorum, quos Magno Turcae persoluunt, libere negotiantur per omnes Oribmannici Imperii Prouincias et regna, et quidem sine vectigalibus atque portoriis. Sed nec tamen hinc concludi potest, esse hanc Rempublicam valde opulentam. Nisi enim Turcico niteretur patrocinio, iam dudum aliis in praedam cessisset, inprimis Venetis; neque enim posset tantum conficere auri argentique, vt iustum exercitum terrestrem marinumque in aliquot annos suis alere posset stipendiis.

11 Robur et potentia militaris.

Cum Respublica destituatur magnis commoditatibus, appatet, vires eius militares magnas esse non posse: quod autem subsistunt, snamque hact nus tuentut libertatem, est, vt diximus, alii transscribendum. Est quidem Vibs Ragusina satis munita: sed praeterquam quod sita est ad radicem montis, qui ei imminet atque minaturicertum est, eam magnam, violentam atque diuturnam obsidionem sustinere non posse. De copiis militaribus sciendum est, Ragusinos nullos alere milites praesidiarios, praeter centum. Hungaros cum suo Centurione: quibus tamen et ipsis Respublica magis vtitur, ad exequendum quiduis necessarium, quam ad alias occasiones. Non enimsolet haec gens quenquam respicere, sed indifferenter ea facere, quae imperata fuerunt, idque magna fide et promptuudine, sicut Heluetii, qui ob fidelitatem leguntur

ad magnorum Principum custodiam. Habent et Ragusini extra vrbem Castellum S. Laurentii, quod satis est validum, nouumque insuper Fortalitium eregione portae, quae in orientem vergit. Sed vt verum fateamut, omnia haecmulto sunt imbecilliora, quam vt potentiae hostili, si quis omnibus viribus ciuitatem aggrediatque oppugnare vellet, resistere possent.

12 Modus administrationis Reipublicae.

Fuit Ragusium non semper peculiaris Respublica, cum diuersis temporibus diuersos habuerit dominos, et nunc quidem paruerit Graecis, nunc rursus Albanensibus. Caeterum postquam hunc viuendi modum atque Reipublicae formam amplexi sunt ciues, conseruauerunt hactenus libertatem, non sine laude prudentiae.

Cum enim constituissent, liberam conseruare Rempublicam, proposuerunt sibioptimo consilio exemplum Venerorum, corumque ordinem in Republica. Primum igitur magnum instituerunt Senatum, gnari, hunc esse fundamentum Reipublicae et velut columnam atque fulcrum ciuitatis. Ad hunc admittuntur omnes Patricii nobilelque in vrbe, qui quidem vigesimum annum supergressi sunt, et docere possunt, se Nobiles esse, et Nobilibus prognatos parentibus. In hoc magno Consilio siue Senatu creantur omnes caeteri Magistratus Vrbani, quos iam recensere in animum induximus. Pumiomnium occurrunt, quos Itali Patres Rogatos vocant, quorum numerus fere multo minorest, quam esse debet, cum ex veteri consuetudine LX. esse debeant, redactis ad paucitatem, vt supra diximus nobilib. familiis. His incumbunt onera Reipublicae, iidemque iudicant causas ciuiles in casu appellationis, si contronersia sit vltra CCC. ducatos. Sed et in causis capita. libus sententiam ferunt, sireus sit vel Patritius vel Equestris Ordinis, quem constet iure de admisso graui crimine accusatum. Funguntur ii hoc Magistratu perannum vnum, ita tamen vt nen omnes simul abeant ab officio, sedalii nunc alii post, vt non simulad dignitatem hanc vocati fuerunt. ad mittuntur autem iidem postea ad idem hoc officium.

Consilium minus, quod ita vocatur respectu magni Senatus, est id cuius caput Rectot dicitus. Constat a. viris XI. omnibus ex diuersis lectis familiis, qui adsunt Rectori velut membra capiti Reipublicae. Audiunt hi querelas, et petentes sibi ius dici tam exteros quam ciues. Ab his audiuntur Legatiexterorum, perleguntur Epistolae peregre allatae, suntque velut manus, per quam magno Senatui offeruntur, quaecunque in deliberationem venire debent. Igitur pro diuersitate causarum, vel ipsi eas decidunt sententiamque ferunt: vel remittunt ad Patres Rogatos. Hipost exactum annum vnum omnes abeunt magistratu, simulac semel, succedentib. aliis vndecim add. I. Ianuarii cum nouo Rectore.

Eligitur a. Rector hic, qui Princeps et caput est omnium Consiliorum, in magno Senatu, triplici genere electionis, vt et in caeteris fit Magistratibus: quarum eic ctionum vnafitpet Scrutinium, (de quo et quid sit, in creatione summi Pontificis diximus) caeterae fiunt persortem. Non autem extenditur haec Rectoris dignitas vltra mentem vnum, quo dutante oporteteum se conti. nere in Palatio. Gestaris interim habitum Ducis, id est longam tunicam cumapertis manicis, in quo a caeteris differt, auctoritatis ergo. Per hunc mensem non nisi quinque Ducatos e publico accipit, quanquam, si est in Patrum Rogatorum numero, quoties in causa appellations sed et pro tribunali accipit in diem singulos ducatos.

Conuenit a. Rector iste cum consiliariis suis a prandio, omnibus diebus prof stis, quandoque etiam festis, sites magni momenti obor a fuerit. Antemeridianum tempus fere tribuit Rogatis, vel venit in magnum Senatum, ptout vsusfert et necessitas. Quod si Rector praesto non sit, qui maximus natu est inter Senatores, eius vices subit, neque tamen quicquam decernitur ipso non praesente. Daturetiam huic Rectori Legatus in causis ciuilibus duntaxat, non aliis: neque potest quisquam ex Consiliariis in Rectorem eligieo anno dum in Magistratu est.

Sunt praeterea quinque Prouisores, quos singulos quinquagesimum annum supergressos, et ex diuersis familiis naros esse oportet, penes hos est approbare expeditiones factasper quemque Magistratum, quicunque ille sit, suntque praesentes cum Senatus habetur; hi possunt creari Rectores antequam Magistratum adeant, suntque velut principes ciuitatis, qui magna valent auctoriate, suntque fere simule numero Consiliariorum.

Praeter hos sunt VI. Consules, qui audiunt controuersias ciuiles in prima instantia, quantacunque pecuniae summa in litem veniat. Et hi sunt homines magnae auctoritatis, quique ingrediunturin Senatum Rogatorum, staturque multoties eorum iudicio. Nonlicet hic partibus litigantib. multis vti allegationibus, vt alibi fieri solet, sed consules. cognita causa, deliberant, vt fiat quod Iustiria requirit, detrahunturque e singulis ducatorum centuriis, quae in controuersiam veniunt, ducati bini. Intra duos annos Rectores fieri non possunt, ne impediantur exped iones causarum ciuilium, sed litigantes cito vel damnentur vel absoluantur, cum ii his iudiciis perpetuo vacent.

Hos sequuntur quinque Iudices Criminalium causarum, quorum mdicio plerumque statur. No. biles tamen ab heciudicio excepti sunt, cum in causis cruninalibus indicentur a Senatu Patrum Rogatorum ii vero, qui in efficio aliquo constituti, stipendium a Republica accipiunt, respondent coram consilio minore. Sunt et aliae quaedam causae, in quibus quinque illi iudices non ferunt sententiam, quod ita videatur Patribus rogatis, vt ipsi de causa cognoscant. Hi ipsi iudices, quod non nimium occupentur, possunt fieri Rectores vel Prouisores.

Sunt et tres Praefecti, qui expediunt controuersias, quae super negotiatione lanaria, aut lanificio oriuntur inter homines huic mercaturae

aut opificio deditos, et hi quoque veniunt in numerum togarorum, et possunt quoque creari Rectores.

In Collegium triginta uirorum admittuntur plures ex eadem familia nati, penes quos est cognitio in causis appellationum, vsque ad summam CCC. ducatorum; percipiunta. hi singuli non nisi ternos ducatos annuos, quod quidem perexiguum est, sed ideo gerunt hoc officium, vt a caeteris oneribus ciuitatis sint immunes. Nil faciunt triginta hi viri, quam vt vacent prouocationibus, soletque ex iis suppelri numerus Rogatorum, si quos defecisse contingat, vt et Prouisorum.

Sunt insuper quinque praefecti sanitatis (vt ita appellemus) quotum officium est, vt ciuitas sana conteraetur, et ob hanc causam vocantur vulgo Prouisores Sanitatis. Non leuis est horum auctoritas, quod eos qui in hoc genere deliquerint, punire possunt, suntque in multis rebus similes Prouisoribus Sanitatis in Venetiarum Vrbe. Possunt autem hi, durante officio suo, creari Rectores.

Praefecti vectigalium Portoriorumque sunt quatuor, qui curant ea quae huc pertinent, faciuntque omnia quae in hoc genere fieri solent.

23.24

Camerarii hic duo sunt, et Thesaurarii tres, homines magnae auctoritatis tam ob diuitias quam vitae probitatem. Et hi quidem habent sub manibus suis Thesauros publicos, praetereaque pecunias orphanorum, et deposita, quae omnia ipsi custodiunt. Manet autem iis hoc officium per quinquennium, possuntque fieri Rectores: sed et quotquot fiunt Rectores, fere antea Praefecti aetario fuernnt. Nec desunt, qui studio Iustitiae in id vnice incumbunt, vt resad victum necessariae legitimo modohabeant, vtque iustapondera et mensurae in vsu sint, ne quae fraus ab institoribus aut mercatoribus admittatur, sed vt recte atque ordine omnia siant.

Cumque Vrbs habeat Armamentarium, pro modo potentiae suae et opum, est praefectus quidam Armamentarii illius, qui sub se habet fabros et custodes armorum. Hi dant operam, vt Armamentarium saluum sit, vtque praesto sint omnia, quae ad militiam tam terrestrem quam naualem requiruntur. Sunt autem hi fere iuuenes, qui suos velut habent Ephoros maioris experientiae, a quibus illi magis magisque discunt rationem conseruandi Armamentatii.

Aduehitur a. quotannis magna vis frumenti ab aliis locis Ragusium, idque impensis ex aerario publico. Huic rei duo quidam praefecti sunt, vt vel emant vel vendant frumentum, si id ex vsu Reipublica esse arbitrentur. Prouentus Ragusiensium consistunt maxima ex parte in vino: huic igitur constituti sunt tres ephori, qui cum alia in hoc negocio curent, tum vel inprimis operam dent, ne prohibita vina in ciuitatem inferantur, quod et lex prohibet, subgrauis poenae comminatione.

Et Aediles quidam sunt apud Ragusenses, quibus velut curatoribus viatum publicarum incumbit, vt plateas, triuia et compita reficiant: cumque hoc officium non sit magnae sollicitudinis aut laboris, iurioribus ciuibus plerumque demandatur.

Habet ciuitas sex Praefectos vigilum nocturnos, qui alternatim de nocte excubias obeunt cum Hungaris, quos centum esse diximus cum suocenturione, qui praesto sunt atque parentiis, qui aperiendis claudendisque portis vrbis praefecti sunt. Hi per duos menses illo munere funguntur, obseruaturque is ordo, vt si, qui sub initium noctis portas claudunt, easdem mane nequaquam aperiant, cum circa mediam noctem alii succedant.

Est et quidam Senatui Magno a Secretis, quem ipsi Notarium vocant, cui omnia sectetiora atque sanctiora committuntur. Est et alius, cui idem impertitur titulus, caeterum secreta Reipublicae maioris momenti ei non creduntur, vt superiori. Et hi quidem duo Secretarii seruiunt in omnibus occasionibus, quoties scribendae sunt litterae, faciuntque officium Norariorum, quandoira vsus exigit. Sunt praeter hos tres Cancellarii, qui praesto sunt Consulibus, plurimum in causis cluilibus, hi faciunt instrumenta publica, estque vnus intereos, cuius officium se extendit ad causas capitales. Singulis diebus, quoties aduesperascit, mitritur quidam cum potestate ceuturionis in Castellum S. Laurentii, quod extra Vrbem est, nec habet hic eo nomine stipendium, sed cogitur id facere. Alium itidem mittunt in nouum munimentum: legunturque ad vtrumque hoc officium iuniores ciues: quienim quadragesimum annum attigit ab eo onere immunis habetur.

Qui Praefecti, Capitanei vel Comutes, vt ap. pellant, extra vrbem mitruntur ad gubernanda oppida, vel Insulas, veltertasad hanc Rempublicam spectantes, omnes creantur per magnum consilium, duratque nonnullis eorum ea dignitas perseptem menses, aliis prorogatur in duodecimum vsque mensem.

31 Religio Ragusiensium.

Populus hic vniuersus profitetur Religionem Romano-Catholicam. Habet vrbs Ragusiensis peculiarem suum Episcopum, qui in ea habitat. Sunt et tres Procutatores magnitempli Cathedralis, qui non tantum ipsius sacrae Aedis, sed et Reliquiarum curam gerunt, quarum ibi ingens esse perhibetut numerus, quaeque auro; argento, gemmisque preciosissimis vel inclusae vel exornatae sunt. Manet his Procuratoria dignitas per totum vitae eorum tempus, possuntque interim fieri Rectores, vel Consiliarii, vel Praefecti aerarii publici, vel denique quo suis alios adire Magistratus.

POTENTIA OTTOMANNICA SIVE IMPERIVM TVRCICVM PER EVROPAM.

SVMMA CAPITA.

1. Magnitudo et vastitas Imperii Turciti latissime patens. Infinita loca cum possideat per Europam, Asiam, Africam, praecipua regna et Prouinicae nominantur.

3 Topographia Particularis Thraciae, quam hodie Romaniam vocant, in qua sita est ipsa Constantinopolis, Imperii Turcici caput.

4 Descriptio accuratior vrbis Constantinopolitanae, et quaeprae caeteris in ea spectatu digna.

6 De Coronatione Magni Turcae, de titulis quibus ipse vtitur; quibus vtatur vestibus et exercitiis psitatis.

8 Magnitudo et grauitas huius Principis, eius foederae cum exteris: quo pacto soleat excipere Oratores Regum exterorum: solet nonnunquam se oblectaere artisiciis manuariis. eius Amores.

9 Vxores et concubinae eius: quomodo viuant et habitent. harum filiae quo pacto elocentur. Liber masculi quo modo edutentur, et ceremoniae in circumtisione eorum adhiberi solitae.

10 De donatiuis et muneribus, quae Turcarum Principi exhiberi mos est, et quae ipse picissim aliis praestare soleat.

13 Diuanum locus in Regiae Turcica publicus, vbi expediuntur omnia negociae publica maioris momenti.

23 Antiqui Thraces feri et rudes, quibus vsi fuerint consuetudinibus. Thrausi et quae sit eorum Religio.

24 Mores Thracum nostri temporis. Ratio viuendi quae Turcaevtuntur per Thraciam, et inprimis in vrbe Constantinopoli.

30 Peloponnesus hodie Morea dicitur. Arcadia, Ager Corinthiacus, Argi, Lacedaemon, Messenii, Elienses, Acbaia prpprie sic dicta, Artadia, Sicion Vrbs.

33 Albania fertilis, amoena, in ea species quaedam incognita aurireperta tempore Arifttelis.

35 Olympus mons telebris ob laureta. Mons Athospottis decantatissimus, ab summo perpetuis niuibus tectus. Abundat arboribus fructiferis, vineis, oliuis: Tempe, locus amoenissimus, multum habet salis mineralis.

37 Peloponnesi fertilitas et asperitas Arcadiae, vbi vinum reperitur, quod mulieres foecundas facit, viros vero in rabiem agit. Nascitur hit Taxus arbor, cuius fructus venenati comedentes interficiunt; sed et vmbraeius noxia est et pestilens.

38 Ingenia et mores antiquorum Gracorum. Macedones prisci bellicosi, nec tamen ininus dediti scientiis et epulis. Quibus Thessali prae caeteris fuerint obnoxii viciis. Qui Thessalae Tempe incoluerunt, Religionibus Deûm et sacrificiis festisque addicti.

39 Oraculum Dodonaeum, et eius sylua. Dores et Pelasgi Graecorum antiquissimi. Aeoles robusti, Phocenses agrestes.

40 Athenienses ingenio acutissimo: multos coluert Deos, variis oper am dantes satrificiis, festis mysteriisque.

42 Barbaries quae nostro aeuo totam obtinet Graeciam. Lingua qua hodie isti homines vtuntur, propius accedit ad veterum Graecorum linguam, quam Italorum Idioma ad Latinam. Quibus vtantur ritibus dum bibunt cibumque capiunt: eorum vestimenta et supellex.

43 Antiquae Respublica Atheniensium, quomodo fuerit administrata. Eorum Origo, Leges, inprimis Solonis. Origo Tributorum, Electio Magistratuum, Areopagitae, acrimonia in iudiciis Nomotbet ae et Nomophylaces, in quibus differant. Iurisdictio qunquevirorum in Causis Ciuilibus. Varianomina Magistratuum, quae apud Priscos Athenienses in vsu fuerunt.

44 Vetus Respublica Spartanorum, quo pacto gubernata fuerit per leges Lycurgi Matrimonia eorum, natiuitas liberorum. hi in furtis educati. Mores eomm reliqui administratio iusticlae.

46 Insulae Archipelagi, quibus hodie dominatur Turca, vt et ex parte in Sclauonia. Earum situs, ambitus, praecipua oppida, fertilitas, res rariores: mores antiqui et recentes.

47 Cyprus Insula, quomodo diuidatur. situs eius, longitudo, latitudo, regiones proximae. Ingenium Cypriorum, Mores, Politia, Religio.

48 Rhodus Insula, eius situs et circuitus. Colossus aereus olim Soli erectus, altus quinquaginta cubitos.

49 Bosnia, Bulgaria, Seruia, Rascia, et quantum Turca possideat in Hungaria. Quaein his oppida praecipuae, Mores et consuetudines eorum populorum.

FVit potentissimus hic et vere sic dictus Monarcha iam a multis non dico annis sed seculis toti orbi Christiano formidabilis, cum semper nos inuaserit, et occupatis Christianorum tegnis, prouinciis, vtbibus, eos subinde augustioribus circumscripserit limitibus, vsque ad nostra tempora, quibus non tantum domestieis suorum seditionibus, et defectionibus Praefectorum agitatus, sed et Persarum validis armis grauiter concussus, nobis interquie scendi dedit spacium. Et sane, cum tantos possit ex innumeris quas obtinet prouinciis colligere exercitus, oportet eos, qui vim ac impetum erus non metuunt, aut omni cerebro iudicioque carere, aut suam deplorare stoliditatem, qui digni sint, vt opperimantur ab iis, quos vel nullo vel pessimo consilio contemserunt, nec de auertenda tam grauis validique hostis violentia mature cogitauerunt.

Vt autem omnibus pateat, quantum ille possideat regnorum et prouinciarum, et quanta sit eius ab omnibus partibus potentia, cuius omnes terrae atque dominationes inter se coniunctae sunt: aggrediar primum ostendere atque enumerate regna, principatus et dominia eius: deinde singula carptim atque ordine, quantum fieri potest, considerabo.

Sumemus autem initium Imperii Turcici a Sinu Adriatico siue Veneto, vbi extenditut a finibus Ragusiensium, complectiturque rotum Archipelagum et Propontidem, cum magna parte Ponti Euxini, vsque ad vrbem Capham siue Theodosiam, in Chersoneso Taurica, vbi hodie Tartari Precopenses. Si verointeriora lustrare velimus, deprehendemus id porrigi a Buda Hungariae vsque Constantinopolim, quo spatio maior meliorque superioris Hungariae pars comprehenditur, praeterea Thracia, hodie Romania, cum Graecra, Macedonia, Epiro siue Albania, Achaia, Peloponnelo, omnibusque Insulis Maris Aegei, pauculis exceptis, quae Venetorum agnoscunt imperium in Mari Ionico, cum parte Illyrici et Dalmatiae, omnique Bosnia, Seruia, Maesia, Bulgariaque.

Habet igitur Imperium Turcicum in Europa hos fines: ab Orient Mare Aegeum, Propontidem et Pontum Euxinum. A Meridie Mare Cre. ticum et Mediterraneum; ab Occidente Adriaticum: a Septentrione Hungariam, Transsyluaniam, Moldauiam. Ambitus littoralis harum prouinciarum creditur constituere X. miliia et D. milliarium Italicorum. Si metiaris superficiem et reducas omnia ad mille quadratos, inuenies circiter CCC. et XII. miliia CLIX. insuper milliaria Italica.

In Africa possidet Turca totum littus et regionem maritinmm a boppido Velez de Gomera vsque ad Mare Erythraeum, exceptis quibusdam locis, in quibus Hispenorum Rex dominatur. Comprehenduntur autem in isto spacio regnum Argerianum, Tuneranum, Tripolitanum cum tota Barbaria, quae olim fuit Numidia et Mautitania, tota insuper Aegyptus ab Alexandria vsque ad Sienen, cum parte Arabiae Troglodyticae, ab initio Sinus Arabici vsque ad vrbem Suaquenam. Totum hoc lirtus Africae, cui dominautr Magnus Turcarum Monarcha conslituit MDCCL. millia, superficies autem esse potest milliarium CCCLVI. mille, CLX. Cum autem istae regiones in plurimis locis non habitentur, sed desertae sint et arenosae, alicubietiam non agnoscant Turcicum imperium, dicemus eum in Africa dimidio minus possidere.

In Asia tribuemus imperio eiusquicquid Ptolemaeus collocat in prima Asiae tabula, nimirum Pontum, Bithyniam, Asiamque proprie sic dictam, vt et Asiam Minorem siue Natoliam, Phrygiam, Bebryciam, Lyciam, Paphlagoniam, Galariam, Pamphyliam, Cappadociam, Armeniam Minorem, Ciliciam, quae prouinciae omnes nostra memoria alia acceperunt nomina, et comprehenduntur sub generali Natoliae nomine. Ambitus huius ingentis Peninsulae sumitur ab littore Syriaco vsque ad T5apezuntem, constituitque citciter II. millia et CC. milliaria.

Possidet idem Turca bonam partem carum terrarum, quas Ptolemaeus intertia Asiae Tabula collocat: reliquum enim obtinent Tartari et Persae. Est autem Armema Maior quam Turcae vocant Turcomaniam.

quas Ptolemaeus quartae Asiae Tabulae assignat: nempe Cyprum Insulam, Syriam, Palaestinam cum Iudaea, totum littus Syriacum circite CCCCXXX. milliaria. Sed et Arabiam Petraeam, Mesopotamiam, Arabiam desertam, Babylonem cum Chaldaea, dicitur autem illahodie Bagadet.

Occupat idem Turcarum dominium quicquid Ptolemaeus quinta Tabula Asiae complectitur. Nempe Amasiam, atque inde pergendo Trapezuntem, versus septentrionem vsque ad fretum siue Bosphorum Cimmerium, quod fretum confine est Chersoneso Tauricae, et hinc ad Hermanassam Ptolemaei, quae via est secundum littus, milliarium CCCCL. proficiscendo autem ab vrbe Sues, quam Ptolemaeus sub nomine Clisina Praesidum comprehendere videtur, et circumeundo Arabiam felicem vsque ad ostium Tygis fiuuit, erunt Milliaria III M. DCCL. Ita si omnia velimus exacte metiri et ad calculum vocare, quae Turcarum Monarcha possidet in sola Asia, emerget incredibilis milliarium numerus, perturbaudo potius quam erudiendo lectori aptus. Accedit, quod haec mensuratio certo constare non potest, cum multa in his tam vastis regionibus inculta sintnec habitentur, multa insuper loca Turcae dominium non agnoscant, vt fitin Arabia felici et alibi. Igitur omne terrarum spacium, quod Turca possider in Asia, terminatur ab Oriente sinu Persico, Tygrifluuio, et parte littoris Maris Hyrcani siue Caspii: ab Occidente Sinu Arabico siue Mari Erythraeo, Archipelago, Bosphoro Thracio, Ponto Euxino. A septeutrione eodem Ponto Euxino, Maeotide Palude, et parte Satmatiae Asiaticae. A Meridie Oceano Meridionali siue Indico et Mari Mediterraneo. Sed nos de his,q uae Tutcae possident in Asia et Africa, amplius agemus in sequenti Archontologiae nostrae libro: nunc Europam tantum, qua Otromanmco Imperio subest videamus.

3 THRACIA SIVE ROMANIA.

Cum prima ac praecipua Ottomannici Imperii vrbs sita sit in Thracia, quam hodie Romaniam vocant: visum est ab ea initium iumere.

Dicitur autem Romania propter vrbem Costantinopolin, quae aliquando Noua Roma appellata est. Fuerunt et alia antiquitus Thraciae nomina Odrysia, Haemonia, Crestonia; Iosephus auctor est, eam ab Hebraeis Thyras appellari. Habitatores eius dicebantur Strymonii, Bardi, Dolongi, Sithimii. Fines eius sunt ab Oriente Pontus Euxinus, vbi est Fretum Constantinopo. litanum, Propontis et Hellespontus, quihodie dicitur Fretum siue Strictum Callipolitanum. A Septentrione clauditur Haemo monte, quem Itali nominant Catenam Mundi et Montem Argenteum, Turcae Balkan, Slaui vero Cumonizen: Ab Occidente est Mysia superior, et pars Macedoniae: a Meridie Archipelagus. Incipit autem a Strymone amne, vel secundum Bellomum, Marmara, extenditurque vsque ad Pontum Euxinum. Habet in longitudine viginti dierum iter: in latiudine VII. nempe ab Haemo monte vsque ad Bosphorum Thracium. Sita est Thracia intra XLII. gradum eleuationis Poli, vsque ad XLIV. vbilongissima dies est per aestatem horarum XV. cum quarta horae parte. Longitudo est a gradu XVII. vsque ad XXXVI.

Vrbes et oppida huius regionis praecipua sunt haec: Abdera, Democriti Patria, quam hodis Polystilon dici multi autumant. Nicopolis, ad Haemum montem, et Philippopolis in monte ertructa, cuius ruinae admirabiles ostendunt, quanta olim vrbs fuerit. Est enim ibi Amphitheatrum, quod prope integrum permansit, vsque ad haectempora, potuissetque durate multo longius, nisi Turcae gradus, qui sunt ex marmore omnes, abstulissent.

Figura ei est Sphaerica oblonga. Sunt et hic alia antiquitatis monimenta: vt quatuor columnae praealtae et crasiae, quae adhuc supersunta Templo Claudiano, cum nonnullis statuis marmoreis. Hadrianopolim Turcae Endrem vocant, quae maior multo est Philippopoli, sed non cincta satis firmis moenibus, nec vallo aut fossa valde munita. Quaecum talis sit, proximum tamen locum obtinet post Constantinopolim inter ciuitates Thraciae, fuitque olim domicilium atque regia Turcicorum Principum, cum constet Hadrianopoli habitauisie AMVRATHEN primum, sub annum AN. C. MCCOLXIII. Traianopolis adhuc nosteoaeuo populo fiequens est. Selymbria sita in littore Propontidos, Portum habet pro excipiendis minoribus nauigiis, maiores enim in Sinubus subsistunt. Perinthus hodie nominatur Heraclea, vt illa quae sita est ad Sinum Maleacensem. Habet Perinthus portum commodum ad excipiendas naues mercatorias et tritemes. Fuithicolim Amphitheatrum Matmorium maximi precii. Praeter has est Apolloniu.

Sed nos omissis his omnibus, ipsum prouinciae caput Constantinopolin videamus, quando strui coepta fuerit et vnde denominata.

Cum Graeci aliquando penderent animo, quonam potissimum Thraciae loco ciuitatem extruerent, neque inter eos satis conuenire posset: Consuluisse dicuntur Oraculum Apollinis: responsum tulerunt, vt nouae vrbis fundamenta molirentur in Thracia, recta ex aduerso caecorum: sic enim Chalcidenses appellabantur. quod cum primi in eam terram pedem posuissent, non applicuissent animum ad considerandam fertilitatem terrae, sed profecti in aduersum littus, condidissent oppidum in loco aspero, sterili acprope deserto.

Igitur Pausanias Spartanorum Princepa, intellecto Oraculi sensu, statuit aedificare vrbem in eo ipso loco, quem Apolle designauerat, quam Byzas praefectus classis Megarensium de suo nomine appellauit Byzantium. Retinuit noua vrbs hoc nomen multis annis, floruitque inter caeteras Graeciae Thraciaeque vrbes,

inprimis ob agri fertilitarem, constituta sub Spartanorum dominio, anno Mundi III M. DXXXVlt ante natum Christum DCLXX. Constantinus vero Imperator, vt dicemus, nomen ei mutauit, cum iam antesemper fuisset Porra Europae, et velut Pons quidem, ex hac traticiendi in Asiam.

Cum enim sibi proposuisset Constantinus, relinquere post se unmortale pietatis suae in Deum specimen, relicta Pontifici Romano vrbe Roma com tota Italia, ipse Orientem versus profectus, Byzantium adinit, ductis eo secum Illustrioribus Italis, qui pacem Pontificis et quietem turbare potetant, Aedifi ciis autem innumeris ad Byzantium vrbem additis, vt aeternitati consecraret nomen suum, voluit eam de suo nomine appellati Constantinopolim. Aemulatus est autem hic Princeps Antiquam Romam, congestis in eam omnibus rebus, quae ad otnatum vrbis facere poterant, et quicquid in toto Oriente pulchrum fuit atque preciosum, vt testantur firmissimi muri, Palatia superbissima, aedificia pulcherrima, columnarum miranda magnitudo et species, omnia facta ex marmore, Porphyrite vel Iaspide lapide, vt nihil non hic fuerit stupore dignum.

Fuit haec vrbs deinceps domicilium et regia Imperatorum Orientis, post desertam Romam, et diuisum inter filios Constantini Imperium. Postremo aurem cum anno AN. C. MCDLIII. capta fuisset a Mahomete II. facta est habitatio Tyrannorum Turcicorum. Hinc factum est vt Constantinopolis etiam nostro aeuo supta modum abundet diuitiis, populoque ad miraculum sit frequens, et velut centrum omnium nauigationum commerciorumque Imperii Turcici.

Est in ea vrbe Magnificentissimum Templum S. Sophiae, quod Iustiniani Impietas a fundamentis extruxit et Diuinae Sapientiae dedicauit, euius structura talis erat et diuitiae tantae, vt videatur is princeps aliquo modo aemulari voluisse gloriam Salomonis et perfectionem Templi Hierosolymitani. Erat ibi candelabrum septem ellychniis curiosissimer fabricatum, alimento semetipsum sponte ad conseruationem suppeditante, ita, vt si ignis vnius myxi extingueretur, simul omnes morerentur. Structum perfectumque fuit hoc aedificium anno Saluris CCCXXXIII. Haec eadem vrbs, quam iure Reginam Orbis terrarum dicere possis, viditaliquot annis post Instauratorem suum gloriose triumphantem de Persis, recepto in sinum suum preciosissimo totius Christianitatis Thesauro, nempe parte Crucis Dominicae, quam pia curiositate inuenerat Matronarum Regina, S. Helena Constantini Mater: facitque tantum huius vrbis gaudium, splendor, magnificentia, dignitas, vt nihil ad gloriam eius accedere posse iudicatum sit. Habitauerunt hic diuturna successione potentissimi Principes Orbis Terrarum. Sed vt omnia nata intereunt, et mutationibus sunt obnoxia, ita quoque non perpetua fuit vrbis huius gloria atque eminentia.

Anno enim AN. C. MCCCCLIII. die Martis post festum Pentecostes, expugnata fuit Constantinopolis, facta in praedam Barbaris et crudelitatis Turcicae experimentum, cuius quidem extremae infelicitatis a nonullis, qui non satis expendunt, aliquando ipsam Romam, inprimis nostra memoria anno Salutis MDXXVII. eodem mense Maio idem prope passam fuisse ab exercitu Caroli V. Caesaris, haec asseritur: quod, ritus atque ceremonias a Romana Ecclesia alienas sequerentur Graeci, quos illi propterea Schismaticos appellare elegans putabant.

Sic autem habet. Turbauerat longotempore dissidium inter Pontifices Ecclesias Occidentis: quo extincto, cum iamomnia pacata crederentur, non tamen conquieuit schisma inter Ecclesias Occidentales et Orientales, quod tam multis annis durauerat. Fuerat Orientis Imperium iam valde labefactatum, ab anno MCCCXCVI. desertumque ab Occidentis Principibus ob continua L. annorum bella inter Gallos et Anglos, variis obnoxium erat mutationibus. Conati fuerant multis annis ante nostri Reges atque Principes, quanquam frustra, recuperare Iudaeam et extorquere Sanctam Vrbem e Saracenorum maniubs. Perditum ibi est tantum hominum et nummorum, vt mens horreat dicere, cum tamen nihil efficerctur.

Consistebat tunc totum Orientis Imperium in his prouinciis: Graecia, Macedonia, Thessalia, Illyrici parte, Maesia, parte Daciae, Sernia, Bulgaria, accedente parte Minoris Asiae et regno Trapezuntis. In hac infirmitate tanta tamen fuit Principum Orientis stoliditas, vt hoe qualecumque Imperium subdiuiderent et velut lacerarent in multas particulas et prouincias minores, praefectis variis REgulis atque Despotis, vt vix auisquam ex omnibus solidi quid haberet. hac confusione et multorum dominatu mirum in modum creuerunt res Turciae, simulque blasphemia Mahometana, magno Christianorum per Orientem detrimento et interitu. Non est meae mentis sigillatim percensere historias, suffecerit mihi notare, quo pacto sucessu tempotis Imperium hoc Orientis paulatim pessum iuerit.

Profligatis Gallis ex Imperio illo Orientali, quod sibi imaginati fuerant, Palaeologi rerum potiti per Graeclam, miris modis eam rexetunt. Nam Michael, Andronicus, Iohannes Manuelque varias exagitauerunt inter se turbas atque tumultus, erecto Constautinopoli velut Theatro, in quo spectaret Orbis eorum Tragoedias atque Lanienas, non sine magna nominis Christiani ignominia. Postremus fuit Constantinus Palaeologus, qui omnidecedere possessione coactusa Turca, regnandi paruet et viuendi finem fecit.

Testantur Annales Vngarorum, quam horribilem irruptionem fecerint Turcae in Vngariam sub Rege suo Baiazethe, vbi caesis

internecione Gallis captus fuit Iohannes Burgundiae Dux. Hac victoria parta, videbatur nihil restare, quam vt Baiazethes recta reuersus Constantinopolim, quam obsidebat, expugnaret. Sed Deo aliter visum est, qui vt Christianis nonnihil largiretur temporis, et velut daret inducias, quibus flagitiosam emendarent vitam, repressit hunc Tyrannum per alium Tyrannum. Baiazethes enm acie victus atque captus a Tamberlano Tartarorum Principe, poenas dedit crudelitatis suae, relicta occupatione Constantinopoleos successoribus suis, qui eam quinquagesimo octauo anno post, sic volentibus fatis, exsequerentur. Praelium enim, in quo Baiazethes potius victoia de Christianis, vicissim a Tartaris victus captus est, commissum fuit anno AN. C. MCCCXCV. Constantinopolis autem capta fuit anno M CCCCLIII. a. d. XXXIX. Maj mensis, per Mahomethem II. Nepotem Baiazethis, verum instrumentum irae Diuinae, ad castigndamimpietatem, crudelitatem summamque dislolutionem vitae Christianorum, inprimis eorum, qui in spremi Magistratus constituti fastigio, alios cohercere debebant.

Fuit autem Mahometus iste Amuratis filius, natus matre Christiana, filia Despotae Seruiae, institutus primum a matre in fundamentis Christianae fidei, vt aptior esset ad castigndum Christians, qui Deum ore confitentes, factis et vita negabant. Vnde Tyrannus iste, quiacceperat quendam gustum verae Religionis, cum eum denuo vomuisset, et abiecisset penitus omnem pietatem, commodissimum praebuitiae diuinae ad castigandos Pseudochristianos flagellum. dedit autem hic Mahomethus illustre specimen crudeliratis suae, cum vixdum vigesimum annum agetet. Primusenim cum esset inter Amuratis filios, ne haberet regni socium, duos fratres suos, Tursinum et Calepinum e medio sustulit, illo quidem in labro aquis pleno submerso, huie vero elisis fune faucibus. Sublatis ad hunc modum frarribus, negauit Bassas illos, qui homicidia illa commiserant, dignos esse, qui regiis filiis essent superstites: insit igitur interfectores suo sanguine parentare interfectis, eosque sequi ad Orcum. Haecfuerunt initia imperii eius, quibus pro fundamento iactis, omnes cagitationes in perniciem Christianorum conuertit. Aggressus igitur Imperii Orientalis terras, egregiam proferendi dominatus sui nactus est occasionem aduocatusab ipsis Christianis, vt arbiter estet inter litigantes: ibi suscepto imbecillioris aduersus potentiorem patrocinio, homo ingeniosus, promprus et audax, magnain partem aduersam vsusest seuriate.

Adeptus ad hunc modum partem quandam Graeciae, cum Christianorum res conturbasser, et discordiae perniciosam arborem in eorum animis plantasset, non multo labore opus habuit ad obsidionem Constantinopoleos, secutus a vitibus Graecorum et impetu. Nullos enim habebant capitaliores hostes Christiani, quam Ipsos Christianos. Confugerant Palaeologi cum Ecclesiis Orientalibus ad Papam et Imperatotem Romanum, ad Regem Francorum, delaris querelisad Concilia, Pilanum, Constantiense, Basiliense, se pro auxilio retulerant nuda verba, exprobrationes, ludibria. Securus ad hunc modum Mahomethus, qui nulla ab Occidente ventura auxilia nouerat, obsedit Constantinopolim, quae nihil erat quam Larua quaedam vel vmbra Imperii, et ingens strues lapidum, ostendensnon quanta iam esset, sed quanta fuisset potentia Orientalium Imperatorum.

Nulla habebat Constantinus Palaeologus ab exteris auxilia, praeter cohortes quasdam ab Venetis et Genuatibus submissas, cum Mahometes haberet CCL. triremes militariter instructas, cum militibus ducenties mille, inter quos ingens erat multitudo Graecorum agrestium, qui fidem Christianam profitebantur. Obsessi ad extrema se deductos animaduertentes, id vnice agebant, vt quam maximo precio venderent sanguinem interitumque suum obsessoribus. Sed quid facerent miseri? deiecerant iam Turcae magnam partem murorum horribiliim. petu tormentorum bellicorum: portus occupabatur incredibili nauium Turcicarum numero, ipsis oppidanis iam vehementer afflictis imminutisque.

Cum igitur Turcae vrbem validissime et sine intermissione oppugnauissent, capta fuit postremo, deficientibus propugnatoribus. Constantinus Palaeologus cum comitatus agmine suorum per portam Iberam fugere conatetur, miserum vitae finem inuenit. Turcis enim, quiiam potiti vrbe fuerant, fugientes magna vi insequentibus, Imperrator in ipsa porta vi pressantis multitudinis elisus periit cum plurimis aliis. Turcae memores, quantum in obsidione illius vrbis fudissent sanguinis, ad summam crudelitatem nihil fecerunt reliqui, trucidatis habitatoribus promiscue, nec obseruata sexus, aetatis aut dignitatis differentia: fuitque tam lamentabilis terum facies, vt scribi legique sine lacrymis vix possit. Viri vel gladio amiserunt vitam, vel seruitute mutauerunt libertatem: matronae virginesque, cum iis satis fuissent ad explen dam libidinem abusi Turcae, postremo crudeliter mactatae interierunt. Ad hunc modum elegantissima illa totius Orientis tegio, vrbs quae caput fuerat Imperii, in qua audita fuit vox Euangelii ex ore tot sanctissimorum et praestantissimorum Doctorum Ecclesiae, qui magno cum fructu suis temporibus Deo seruierunt, illa inquam Ciuitas facta est abyssus impietatis, officina errorum, schola barbariei et iniquitatis, in qa Mahometus, filius perditionis, collocauit thronum suum super multos Reges et Principes terrae.

Sunt qui dicant, Mahometum in capta vrbe. tautam crudelitatem exercuisse in Graecos, vt vindicaret clades Troianorum, quas ante

multas annorum centurias capta Troia Phrgiae intulerant, a quibus Turcae traxisse originem cretiuntur. Sed hoc ineptum est et prope puerile.

Vsitatum est genti illi in hunc modum saeuire in debellatos hostes, neque profecto nostri homines inter sui generis originisque clementiores existunt, si in quam vrbem aut oppidum non ad. missi, ferro atque vi aditum sibi facere coguntur, vt exempla docent horum annorum, inprimis vero anni MDCXXII. et sequentium. Et ita sane meruerant Graeci, quibus leuis castigatio sufficere non peterat.

Primus igitur Mahometus, hic ex Ottomannica familia Constantinopoli collocauit Solium suum, posterorumque eam esse voluit domicilium, quam Turcae corrupto, suo more, vocabulo Stamplim vel Stamboli vocant, additis epithetis Magnae, Regalis, Abundantis. Celebriora in ea loca atque aedificia eandem subiuere mutationem, barbarisque nostra tempestate appellantur nominibus, Sita est ipsa vrbs iuxta Europum, vbi in Propontidem influit Pontus Euxinus, quem iocum Prisci Geographi nominant Bosphorum Thracium. Ambitus eius putatur habere XIII. vel secundum alios XVI. millia passuum: Incolarum numerus excedit DCC. millia. Diuiditur et veluti inciditur in tres partes, intercursu aquarum marinarum. A latere septentrionali per brachium siue sinum maris, quem Cornu appellant, quem Bosphorus efficit, ibi in Europae littus ingrediens, ab Oriente habet extremum Euripum: et a Meridie fluctus Propontidos. Ab Occidente firma solidaque est, habens pro limite spsam Terram Thraciam. Forma eius longa magis quam lata, propemodum triangulatis est: muri eius sunt incredibilis altitudinis, complectentes ambitu suo septem colles. Primus est apud Palarium siue Domum Imperia. lem, iuxta quem ea superbissime exaedificata est. Vltimus respicit extremum vrbis angulum huic oppositum, qua terrestri itinere via ducit Adrianopolim. Inter tertium et quartum extenditur vallis, quae appellatur Magna, vbi spectatur Aquaeductus rarae et exquisitae structurae, opus Constantini Magni, qui per eum aquas in vrbem deriauit ab septimo milliari. Solymannus vero II. per duo milliavlterius progressus auxit aquas mirifico accessu, quae tanta currunt abundantia, vt per DCCXL. tubos publice saliant, non connumeratis iis, qui aqus vomunt in lauacra, quae seruiunt patrim deliciis partim supersitionibus Turcarum.

Ad extremum septem collium visitut antiqua structura arcis, cum septemturribus: Turcae vocant Giediculam, hoc est Castrunseptem Turrium, in quo aedisicio tanta fuit Architecti ars et solertia, vt ea quae dicuntur in vna turri, intelligantur in reliquis omnibus, non quidem simul, sed successiue atque ordine. Sunt hic in praesidio CCL. milites sub centurione, qui eius curam gerit. Non licet cuiquam Praesidiariorum hinc pedem efferre, nisi de consensu primi Putpuratorum, exceptis duobus anni diebus, cum illi praecipua duo festa celebrant.

Solebant autem primi Turcarum Imperatores, postquam Constantinopolin occupauere, Thesauros suos in illis turribus deponere ad hunc modum Prima continebat massas auri infecti, vt et monetam auream: duae sequentes habebant massas argenti et monetam argenteam. In quarta seruabantur diuersa arma et ornamenta pro militibus, necnon proequis, preciosa pleraque et auro variegata, gem mis insuperlapillisque exornata. In quinta custodiebantur arma vetusta, imagines et alia antiquitatis monumenta preciosiora. In sexta erant Machinae bellicae. In septima asseruabatur Archiuum Principis et litterarum documenta, vbi porticus est perelegans, in qua suspensa fuerunt spolia, quae Selimus primus ab Tauris vrbe Armeniae secum eo detulit, cum triumpharet de Persis. Omnes hi Thesauri ibi custoditi fuerunt, vsque ad tempus Imperii Selymi secundi. Verum idem multoties accidit in regnis atque principatibus, quod in priuatorum familiis, vt ea, quae priores magno collegerunt labote et prudentia, posteris cedant in prodigalitatis materiam. Is enim Selimus, cum disiolutus esset et effoeminatus, vt multis videretur natus ad ruinam regni Turcici, si Christianis fuisset animus praeclaris vtendi occasionibus; is inquam magnam partem thesaurorum suorum insumpsit in expediendam classem, quae tamen postea ad Naupactum victa in Christianorum manus peruenit. Conuerterat autem idem Selymus bonam horum thesaurorum partem in bellum Cyprium: quod superfuit, dialpidauit distribuitque inter concubinas et alia libi dinis suae obsequia. Amurathes igitur Selymi filius mutato aerarii loco, Gazam Imperii in Regla custodirivoluit: voluit autem, quod nihil carius haberet auro, vnde id abse nolebat abesselongius. Hoc pacto mutatus est vlus tutrium illarum, vt quae antea destintae fuerant seruandis thesauris regni, postea factae fuerint custodiae ac carceres Regum Principumque ab Turcis in bello caprorum. Cum enim magna loci sit capacitas, satis amplum in eo captini habent spacium, qui non includuntur in Turtim Maris Nigri, quae turris nouissimis his annis destinata est custodiae magnorum hominum illustrumque. In hac enim captiuus detentus furanno Christi MDCXVII. Coresquis Moldauiae Princeps: in eandem in cluserunt rebelles Lanitsarianno Salutis MDCXXII. Sultanum Osmannum, cui postea fauces laqueo eliserunt.

Complectuntur autem intrasese muri Vrbis Constantinopolis vltra duo millia Templorum Aediumve sacrarum Turcicarum, quas diuersi Monarchae Turcici extruxerunt: de caeteris enim, quae in hac Vrbe Imperiali spectatu digna sunt, potest adiri Antiquitatum liber P. Gillii, qui haec largius est persecutus. Inter omnia autem Templa antiqua longe excellentissimum est S. Sophiae, Opus Iustiniani Imperatoris, quod Turcae

etiamnum vocant Aiasophian. Muri eius, qui e latere cocto struti sunt, vestiuntur intus et foris marmore candido, porphyrite, aliisque preciosis lapidibus. Porticus templum cingunt apertae sex portis, ingenti artificio structae. Ipsum templum eiusque interiora adeuntur portis quatuor. Tectum plumbeum et laqueat fornicatum praealtum ostentant magnificentiam operis, quod sedecim operolae columnae sustinent, quatum quatuor iunt ex marmore Iaspidato ex Insula Cypro: quatuor ex marmore candidissimo: totidem ex Porphyrite: et rursum quatuor ex alio preciosi lapidis genere. Est ibi Petra quaedam marmorea, supra quam opinantur Turcae Matrem Domini nostri lauisse linteamina filii sui, qua de causa multum habent lapidi illihonoris, quod Turcae Christum magnum Prophetam fuisse arbitrentur. Ad eiusdem ingentis Machinae sustentationem seruiunt insuper XLVIII. aliae columnae, minores quidem, sed ex eadem materia. minus autem laqueat sustinetur columnis XXIV. ex porphvrite lapide et marmore. Statuae et simulacra diuorum, quibus olim aedes illa exornata fuit, iam non amplius visuntur. Vna duntaxat imago, deie ctis caeteris, salua mansit, Gentricis Dei, cum infantulo in praesepi, in medio laquaris. Huic praetenderunt Turcae velum, ne conspici posset, quo tamen Christiani prohiberi non posiunt, quin admotis scalis adscendant, et eam contemplentur imaginem, cum iis licitum sit certis horis ingredi Mosqueam Turcicam, et ita hoc quoque Templum, quod olim multo maius foit quam nunc est, cum losigo spacio cum ipsum Templum tum adiuncta aedificia porrecta fuerint, in eum vsque locum, vbi nunc est Regia. Verum Turcae potiti Vibe, demoliti caetera, nihil reliquerunt integrum, praeter Chorum Aedis, vt sibipraestaret vsum templi Mahometici.

Longitudo et Latitudo huius aedis optime potest colligiex eius altitudine, quaetanta est, vt emisso e scolpeto manuario globo eius summa contingipossint. Quae subter ipsum Templum sunt, omnia sunt fotnicibus et laquearibus suspensa, vbi plures sunt arae et diuersae sepultutae, quae causa fuit Turcis, vt portas quae eo ducunt muris obstruxerint. Loco quodam haud procul inde dissito, visuntur decem dola satis capacia, plena oleo inde a tempotibus vsque Constantini, quod oleum in hoc vsque tempus durauit incorruptum, nisi quod album instar lactis colorem traxit. Vtuntur eo medici duntaxat et Chirurgi, ad paranda vnguenta atque pharmaca pro Magno Turcarum Imperatore ciusque aula.

Digressus inde incides in cryptas quasdam subterraneas, fornicatas, admodum paruorum sacellorum, structas e marmore, cum impositis paruis aediculis: in illis cryptis fepulchra sunt filiorum Magni Turcae. Per eadem loca camerata descenditur in alias duas Cryptas siue Antra, quae extenduntur subter pauimento vrbis: vnum Antrum ducit recta ad REgiam, alterum subter aedificia vrbis longo tractu porrigitut. Nullus harum cryptarum hodie est vsus, praetera quam quod posterior per quasdam fenestrassiue rimas, quas temporis diututnitas fecit, lucem dubiam admittit, vnde seruit iis qui sericam lanam parant, quo nomine exiguum vectigal paucorum Ducatorum quotannis praefecto aerarii, quod a parsimonia nomen habet, soluunt. Omnes tamen petelegantes et antiquae Fabricae, quae olim ambitum Templi decorabant, iussu Principum Turcarum abolitae sunt, praeter pauca quaedam habita cula, quae vsum habitationum praestant Religiosis Mahometanae superstitionis. Praeterhanc tam admirandae structurae S. Sophiae aedem, visuntur adhuc quatuor Templa Mahometana, clarissima et perpetua indicia Magnificentiae Turcicae. Primum extruuxit Mahometus II. cum Triumphum egisiet de capta Constantinopoli. Hoc auspicatus estad exemplum S. Sophiae templi, sed multo humilius angustiusque. Assignauit huic LX. millium Ducatorum prouentus, extructis circa id centum egregiis cubiculis, in forma cubica, plumbo coopertis, tam vt in iis habitarent Sacerdotes, aliique qui tem diuinam faciunt: quam vt ibi reciperentur peregrini, cuiuscunque ii sint Religionis vel Nationis: omnibus enim hic datut diuertendi locus per triduum: Extra hoc velut Claustrum aedificata sunt quinquaginta alia cubicula, pro aliis pauperibus.

Secundam Mosqueam siue templum struxit Baiazetes secundus, huius Mahometi filius, Ter. tium Selymus primus, Baiazetis filius. Quartum Solimannus, alter Selymi filius. Tres postremihi Principes sepulti sunt, quisque in Pronao Templi a se extructi, in monimentis superbae structurae, superpendentibus innumeris lampadibus ardentibus, et sacerdotibus sine intermissione suas recitantes preculas pro salute animarum illorum Monarcharum.

Eminet autem inter quatuor illa templa illud, quod Solimannus II. aedificauit, vt nihil debeat largiri aut cedere ipsi Sophiae templo, si marmora aut alterius materiae praestantiam consideres: quanquam in Architecturae perfectione illud huic multo sit inferius, quae tanta est, vt nemo mortalis eam hactenus assequi potuerit.

Selymus II. fundauit sibi Templum in cluitate Adrianopoli. Acomates, qui ante aliquot annos mortuus est ingentem aurivim contulit in fabricam Mosqueae, quam proximis his annis extruxit in vrbe Constantini. Caeteri Graecorum Principes nulla extruxerunt templa, quod non amplificauerint Imperium maiorum suorum accessione nouorum regnorum et Principatum.

Leges enim tam regni quam Religionis prohibent, ne quis Princeps Turca aedificet Templum, nisi protulerit pomaeria regni Turcici, acquisitis sibique subiectis Christianorum terris, in quibus stabiliant doctrinam Alcorani. quod si quis Princeps contemtis legibus, id facere ausit, huic se fortiter opponet Pontifex Turcarum siue

Musti, qui negaturus sit, fecisse Principem aliquid, quod saluti eius prodesse queat.

Graeci qui Christianam profitentur Religionem, habent in vrbe Constantinopoli XL. Templa et Sacella, in quibus Deum suo ritu colunt. Armeniis permissa sunt quatuor. Latini siue Romano Catholici, quibus hic minus licet quam caeteris, in suburbio Constantinopolis, si ita Peram siue Gallaram nominare fas est, opera Henrici IV. Galorum Regis obtinuerunt Collegium lesuitarum, qui hic rem Diuinam peragunt. Est autem Pera e regione Constantinopoleos, in e cedente brachio maris, quem Canalem vocant, confinis Hortis Principis, qui contigui sunt Regiae, habentque in ea Christiani Latini quatuor templa, in quibus peragunt sacra Mysteria.

Iudaeis multum in Vrbe Constantini permissum est, in qua nouem vicos in habitant, Synagogas habentes XXXVIII.

Muri Constantinopoleos permanserunt prope integri: suntque duplices, qua terram siue continentem spectat vtbs, exccpto eo tantum loto, vbi est Porta Sancta, sic dicta ob multitudinem corporum Sanctorum, quae dicuntur requiescete in quodam Sacello haud procul ab illa porta. Perhanc Mahometus ciuitarem ingressus est, vt contaminater loci sanct tarem. Habet autem Vrbs portas omnino XIX. quibus partim via est in terram firmam, Partim ad mato. Extant vbique multa antiquitatis monimenta, Pyramides mitandae altitudinis, inter quas vna sublimius assurgit caeteris omnibus, nec tamen aequat altitudinem Obelisci de Popolo Romae. Visuntur in super hic tres serpentes marmorei, (ahi dic unt aenc os esse) ad duorum hominum alritudinem ads endentes, sibi mutuis mexibus implicati. De his Turcae ita fabulantur: in festos fuisse aliquando serpentes ciuitaeti; ibi populum fusis ad Deum precibus hos tres setpentes erexisse, eorumque beneficio al in ommodo illo liberatos fuisse: putoipsos aliquid de Mosis aeneo serpente in deserto inaudiuisse, et huc traxisse. De vulnere, quod vnus serpentum illorum in collo habet, ita narrant. Mahometem II. ingredientem captam ab se vrbem, et serpentes illos conspicatum, credidisse, esse opus alicuius Magiaut Venefici. Concitato igitur equo, insecta hasta in serpentem illum incurrisse, eumque hoc modo vulnerasse.

Stat in eadem area Columna perelegans. opere (vt vocatur) Rustico, marmoribus quibus constat, sine calce et caemento adunatis, habens in medio scalam turbinatam, per quam ad summum ad scenditur. Hicsese exercent in cursu equestri Nobil ores inter Turcas, singulis diebus Veneris, et cum solenne festum celebratur, quod ipsi Berlan nominanr. Forum rerum venalium habetur tribus per septimanam diebus, Mercurii, Iouis et Veneris. Spectantur circum haec loca vltra bis mille officinae Interpolatoriae, in vsum eorum, qui vili su mtu velint laceras reficere vestes, neque vectigal tam vilium rerum tam est exiguum quin aerario Principis infera XI. millia Cequinorum, vel XL. millia librarum; nouerunt enim vel ex re minima turcaetributum exigere.

Tabernae mer catorum vel institorum in hac vrbe tam multae sunt, vt numerum XL. millium excedere eredantur. Dislinguuntur autem in certa loca, secundum diuersitarem mercium quae prostant, habetque vnumquodquo opisicil genus, suam sibi assignatam plateam, sen per habita ratione commodi publici. Aurifices, gemmarii et qui telas vendunt aureas, in peculiari loco suas habent officinas atque tabernas, qui locus sigillatim dicitur a Turcis Basstan: caetera loca appellantur Bazares. Est autem locus iste, in quo tam preciosae res venduntur, cinctus firmis muris, sex pe des latis, habetque quatuor portas duplices, per quas patet ingressus velut in exiguum quoddam, sed probe munitum oppidum. Est in foro hoc opulentissimo porticus, habens XXIV. columnas quae fornicem sustinent, in qua sunt plurimae tabernae minores, vnaquaeque sex pedes longa, lata quatuor: hic prostant preciosae illae merces expositae omnium obturui in paruis mensis siue abacis, et perstringunt splendore suo spectantium oculos.

Oporter autem negociatores hos hon lene lucrum ex hoc locopercipere, cum conster quosdam Prin cipi quotannis D. ducatos aut duo millia Francorum soluere, vt merces illas hic venum exponereliceat.

In alia quadam platea assurgit columna e Porphyretico lapide, multis locis circulis incincta ferteis: a latere cuins vbi paulum digressus fueris, alia attollitur columna, Historialis appellata, ptaealta, insculptis multis figuris hominum eleuatis, vt illa quae Romae conspicitur iuxta Templum Petri et Pauli. In medio eius scala est, quae pertingit vsque ad summum, sed rupta et sine dubio mituta, nisi vinculis ligata esset ferreis.

Post haec omnia spectatu dignum occurrit antiquum Palatium Constantini, cums non est tanta elegantia: hoc habet quod eo loco situm est, vbi praecipua est aeris salubritas. Supersunt etiam in vrbe duo Templa Chtistiana, quorum alterum dedicatum est D. Nicolao, alterum Virgini, Matri, cognomento Constantinopolitano, quod etsi paruum est, integrum tamen adhuc subsistit.

Praeter Forum istud Aurificum, quod a Turcis Baystan vocari diximus, est aliud minus, cinctum et ipsum muris, qui X VI. sustinentur fornicibus. in hoc venduntur telae sericae: sed extra illud est detestabilis ille locus, vbi venduntur homines, viri etfaeminae, obseruato tamen certo discrimine. Alibi n. prostant ea mancipia, quae iam ser. uire didicerunt, et aliquid opificii exercere nouerunt: alibica, quae nihil horum sciunt. In

hoc loco multo manifestius quam in superioribus appatet formidabilis Turcarum Tyrannis, qua in detestabilem seruitutem addicuntur ii quod Dominator Mundi creauit liberos. Adsunt Mercatores, et excutmnt merces illas, ita vt nuda prostantium inspiciant corpora, cuiuscunque sint generis aut sexus, satisne omnia sint sana, ita vt non parcant curiose intueri eas partes, quas naturalis verecundia vult occultari. Mulieres et puellae, quae prae caeteris elegantiores sunt, fere maiori venduntur precio, aliquando vt succumbant horrido et deformi alicui Aethiopi. Quae sunt deformiores, paruo emuntur, vt ad res turpes et obscaenas et impura praestanda seruitia adhiheantur, vt illustrib. aut alioquin opulentis mulierib. Turcicis praesto sint, quoties ad deponendum ventris onus loca secretiora petunt. De miseriis quas caeteri miseri homines, qui ad hunc modum emptitiam seruire coguntur seruitutem, sustinent, malim alios scribere, cum haec sit tristissima pars totius huius materiae. Quis enim sine lacrymis videat atque gemitibus tantum Christianorum numerum, qui omnes in catenis et compedibus ferreis expectant quauis morte acerbiorem seruitutem: Alio loco venduntur nutrices siue lactantes mulieres, quas, Turcae emunt ad nutritionem liberorum suorum: estque in vniuersum tantus huius negotiationis fructus vt Mangones et Plagiari isti soluant quotannis Magno Principi vectigalis nomine XVI. millia Zequinorum, qui constituunt LXIV. mil. libr.

Sunt et multa alia loca publica, ex quibus loculos suos implent Quaestores et Publicani Turcici. Caupones n. atque Oenopolae, qui Christianis et Iudaeis publice vinum vendunt (aliquando et Turcis; sed in secreto) quorum numerus accedit ad MD. pendunt quotannis XXXVI. onera Monetae, valet autem quodque onus Monetae mille sexcentis triginta trib. zequinis. Qui littus maris accolunt Piscatores, vectigal e piscibus persoluunt, quod singulis annis XVIII. onera monetae conficit.

Forum Frumentarium, vbi et legumina et farina venditur, infert quotannis in aerarium XIV. onera monerae.

Mercatores qui ab Cairo Aegypti Constantinopoli suas vendunt merces inferunt in aerarium Principis onera monetae XXIV.

Magnum Portorium, quod exigitur ab omnis generis nauibus onustis peregrinis mercibus ab Arce Callipolitana, vsque ad Arcem Maris nigri, conficit CLXXX. onera monetqe.

Magnum Macellum, quod est extra vrbem, vbi mactantur oues et maiores pecudes, quae deinde mactatae et mundatae in ciuitatem munditiei gratia importantur, soluit XXXII. onera monerae.

Seruiunt hic CC. Lanii quos Turcae capsapleros vocant, quorum Praefectus et Magister Capsabassa dictus, operam dat, vt recentes carnes praesto sintsemper: neminique permissum est sine eius consensu bouem vel arietem mactare, nisi sacrificii gratia. Quin et Iudaei coguntut ab hoc ipso emere licentiam mactandi pecudessuo ritu. Quod si Capsabassa iste conuictus fuerit, auaritia sua maius carnibus constituisse precium quam per leges licet. si furtum istud ad cognitionem Magni Turcae peruenerit, nemo eum crudelissimae morti sua intercessione subtrahere potest. Viuus enim in quatuor secatur partes, quae in macelli aditu locis publicis suffiguntur, vt exemplo sint caeteris, Hic tantae seueritatis metus hoc genus in officio continet facitque; vt publicum bonum priuato emolumentop aeponant.

Vectigal quod Octobri et Nouembri mensibus ex ingentiboum numero, qui ex Hungaria; Constantinopolim venales aguntur, soluitur, ob magnitudinem suam supputari facile non potest. Durantib. enim illis mensibus et magno foro boario, in quo populo duntaxat, non ve o lanionibus emere licet, videntur nonnunquam vno die boum quidem XXV. millia, veruecum vero XL.

Dici praeterea non potest, quantum aerarium principis accipiat ex venditione domuum, nauium, scapharum maiorum minorumque siue vela habeant sine non, vbi centeni nummi binos persoluunt Quaestoribus; quod idem faciunt omnes merces mari aduectae; vnde dici non potest, quantum quotannis redeat argenti.

Si enim Turca sit, qui nauim conscendit, soluit asperum nummum vnum; si Christianus vel Iudaeus, duos:

Tributum, quod soli Iudaei, qui Constantinopoli degunt, pendunt, constituit quotannis XI. millia, CCC. zequinos, Soluit autem vnusquisque Iudaeus mas quotannis Zequinum vnum, quan quam multi in hac gente a tributo illo liberi et immunessint. Praeter hoctributam iidem Iudaei donatiuum annuum Principi offerunt ill. millium Zequinorum, pro confirmatione prim. legiorum suorum, vtque illis l ceat Rabmum siue capu Synagogae habere, CC. vero Zequinos pro sepultura mortuorum.

Graeci Christiani, qui ad vnam Leucam circa Constantinopolim habitant, idem quod Iudael soluere coguntur Tributum, in singula capita mascula singulos Zequinos: qui conficiunt vltra XXXVIII. millia annua. Pendunt iidem Graeci XXV. milia Zequinorum quotannis, vt ipsis habere liceat Patriarcham, vtque conseruetur nu. merus Templorum quae ipsi passim habent. Sed et ins sepeliendi mortuos, constat iis vltra III. Zequinorum millia.

Sed et vectigal Puellare dictum seruit replendis Magni Turcae loculis, quod a puellis exigitur, quae nubere volunt, quarum omnium exactus habetur catalogus, Si virgo nupturiens sit Turcici generis, soluit duas, tertias partes vnius Zequini. si Iudaica, Zequinum integrum: si Christiana, Zequinum vnum cum dimidio.

Sunt autem Christiani Latini magna ex parte exempti a violentia et oppressionibus iniustarum exactionum; dicunt enim se esse ex familia aut clientela alicuius. Legati siue Oratoris, Regis vel Principis exteri: Albanenses antem Ragusini et Genuates ab omnibus oneribus huiusmodi liberi et immunes sunt.

Cum autem tam grauibus et numerosis Tributis populi opprimantur per hunc Orientalium Regionum Tyrannum, necesse est vt omnis generis moneta cudatur. Sicapud Constantinopolim in magna sine Imperiali monetaria, sine intermissione laboratur in fundenda feriendaque moneta, ad quodtam preciosum artisicium nemo admittitur nisi sit homo Graecus, singulari priuilegio Principis: quihoc ornauit eam nationem munere, quod fodinae argenti et auri sints. b Graecorum Dominio, Laborant autem in ea oslicina monetaria perpetuo CCCC. homines: mcumbitque praefectosiue primo Magistro huius ossicinae, omnibus Calendis singulorum mensium totius anni in Regiam in ferre decem millia Zequinorum in moneta aurea, et viginti millia in moneta argentea, ita vt omnes nummi recenter cusi sint: sic volente Magno Principe, vt semper abundet Regia nouis nummis argenteis aureisque. Habet idem Praefectus rei monetariae potestatem denunciandi omnibus voce praeconis, vt si quis monetam peregrinam penes se habeat, eam intra tertium dem ad se afferat, sub poena consiscationis. Postremo licer ei ex massa tautum sumere argenti auriue, quan um ipsi opus est ad instruendam officinam. Metall. fodinae antem, e quibus aurum vel argentum eruitur, in Eruopa praecipuae quinque funt. Prima cst in Macedonia, ad radicum Montis cuiusdam, quem Montem sanctum vocant: et ex hac eruitur autum. Secunda quae idem Metallum fandit, est in Bulgaria, qua attingit ea fines Macedoniae. Tertia, quarta et quinta, quae argento sunt opulentissimae, reperiuntur in Graecia. Ex hispraecipuisaliisque.

Effodiuntur opus irritamenta malorum.

Vt autem ad magnam nostram Constantinopolim reuertamur, fecit magnificentia quorundam Principum, et nonnullorum Bassarum opulentia in ea aedificari vltra CCC. Carauasseralias, id est amplissima et capacissima loca ad excipiendos peregrinos. Domus Hospitales pro egenis et morbidis sunt ad XC. inter quae sunt IX. praecipuae. Iunxerunt autem has domos siue Nosodochia Imperarores Turcici Templis siue Mosqueis, quas ipsi viui extruxerunt, additis prouentibus, vt perpetua essent pietatis et beneficentiae documenta.

Numerantur praeter haec omnia quinque Collegia, in quibus instituitur iuuentus Turcica alunturque Scholastici, qui eorum lingua Softhi, id est Studio si Sapientiae vocantur, cum reuera nihil minus sint, quam quod dicuntur. Est cuique peculiare suum cubiculum, ad habitationem eius, in quo lecti duo, stragulum pro mensa, quatuor panes diurni, potus horde aceus, cum candelabro: dantur insuper singulis quotannis binae vestes, et his eos oporter contentos esse primo anno. Secundo additur in singulos dies Asper nummus, qui valet solidum vnum: tertio duo, quarto tres: et sic deinceps pro numero annorum, quibus in Collegio fuerunt. Magistris et praeceptoribus soluuntur salaria ex prouentibus collegij.

Caeterum tam exiguo aere studiosi illi nullas possent sibifacere delitias, nisi aliun de maiores haberent prouentus. Prae cipuum eorum lucrum est, quod libros describunt (Turcae enim Typographia non vtuntur) vnde tantum accipiunt pecuniae, vt non modo alere se, sed et gulae operam dare possint. Obeunt praeterea opulentiorum domos, vt eorum priuatim, instituant liberos. Nulli autem euadunt per ditiores in omni iuuentute Trucica, quam Scholastici: nulium enim genus est petulantiae aut malitiae, quod non impune committant, abutentes Priuilegiis, quibus eos diuersi Principes ornauerunt, et ad omnem proiecti audaciam.

Non negauerim quidem cos Constantinopoli modestiores esse ob reuerentiam praesentiae Magni Principis debitam: Caeterum Vrbes Caramaniae et Anatoliae sentiuut eorum importunitatem. Voluit aliquando Amurathes Princeps scire numerum horum iuuenum, deprehenditque inita ratione eos adscendere vl. tranouem millia, tam in Graecia quam Asia minore: in quibus computatinon fuerunt, qui per Syriam, Aegyptum et arabiam, atque aliis in locis studuerunt.

Est et alius locus in Vrbe qui ei speciem et decus conciliat, cui nomen est apud Turcas Se.rayana, id est Domus Ephippiaria, vbi fiunt praestantissima Ephip pia siue Sellae equestres, cum omni alio ornatu, quo equi instrui commendarique oculis solent. Est et hic locus cinctus muris suis, firmisque occlusis portis. Non potest gratius spectaculum occurtere iis, quibus res equestris voluptati est, quam videre quatuor millia operariorum, qui perpetuo in officinis suis occupantur, solummodo in conficiendis sellis aliisque equorum ornamentis, Hic vnus aliquis conspergit magnis vnionibus ephippium, pro equo Arabici generis in stabuloprimi Purpuratorum: alius aptat frenum ex auro puriffimo ad habenas e praecioso corio Ruthenico, rubri coloris; alij alium appatatum equestrem pingunt opere Phrygio, aut gemmis lapillisque ab extremo vsque Oriente petitis, aucto in immensum precio, operiunt; alius alia agit: breuiter tantus ibi apparatus equestris, tanti precii gemmae, vniones, omnia aurea, non possunt non perstringere spectatorum oculos, et in admirationem rapere animos, cum in hoc genere Turcae longo omnes alias nationes post se relin quant interuallo.

In medio huius Ephippiarii (vt ita dicam) Templum est in quo pietatis officia faciunt ope.

rarij, nec longe inde fons scaturiens, aquas multis tubis mira vomens amaenitate et vtilitate.

Sunt et duo alia loca in Vrbe, cincta maenibus peculiaribus, quae non sine ratione Castra Praeroria appellare possis, quod in iis stationes suas habeant Ianitzari, qui non tantum sunt Pre totiani atque stipatores corporis Magni Principis, sed et optima pars peditatus Turcici. Alteri loco nomen Barbarum est Esciodalar, quod interpretari possis veterem habitationem. Forma huic quadrata, diuiditurque in plura habitacula, in quibus Decuriones commorantur, quos Turcae vocant Ababassos, id est Capita gloriae. Huius officij siue potestatis compotes sunt CL. imperitantque singuli ducenis lanizaris, qui e castris praetoriis pedem non audent efferre sine permissu huius Abobassi, cui et de nocte clausis portis, traduntur claues

Est Armamentarium Constantinopolitanum inter res totius Vrbis spectatu dignissimas, extructum in littore maris, continens CLXXX Arcus, ita vt sub singulis sint elegantes Porticus et deambulationes, Operarum numerus in eo ergastulo laborantium ingens est, vt a nonnullis XLVI. millia numerata fuerint. Continet hoc ram vastum heminum corpus nihil magis quam exquisitus ordo, qui religiosissime obseruatur. Sunt enim certi qui dam mercatores, quibus ita cum Praefectis magni Principis conuenit, vt semper in prompru habeant octoginta tritemes, instructas omnibus rebus, quae ad expediendam classem sunt necessariae. Puluis tormentarius conseruatur in pluribus circum vrbis maenia turribus, inprimis qua Pera obiicitur, Affertur autem puluis iste fere ab Cairo Aegyptivrbe, vbi de iussu Principis maxima conficitur copia.

Granaria siue receptacula frumenti, in quibus ingens tritici et hordei asseruatur copia, constructa sunt in angulo quodam Vrbis, versus Peram vbi muri omnium sunt fortissimi, et valuae portarum ferreae, Etsi autem hic in multos annos frumentum reconditum sit, solet id tamen singulis trienniis nouari, ita vt dempto veteri, nouum substituatur. Aiunt regnante amurathe Tertio ibi incredibilem vim milij repertam fuisse, quod milium saluum integrumque eo loco permanserit spacio octoginta annorum.

Non potest autem tam vasta ciuitas, et quidem Imperij sedes regi atque in officio contine ri sine administratione iustitiae, quae est anima Mundi. Caput huius est Supremus Iudes, quem Turcae appellant Stambolcadisin, id est Iudicem Constantinopolitanum, Est penes hunc cognitio tam causarum ciuilium quam Criminalium, nemoque ad mortem duciporest nisi per hunc condemnatus fuerit. Habet hic quatuor Legatos cum potestate, per quatuor Vrbis partes praecipuas, qui sub eius auspiciis ius dicunt, ita tamen, vt ab iis adhunc detur prouocatio.

Praeter hunc est quidam Capitaneus Institiae, quem Subassam vocant, cuius potissima pars officij versatur circa carceres, vt audiat causas captiuorum, et dein de referat ad primum Vizierum Et hic habet quatuor Legatos sub se, separat os pro ratione praecipuae diuisionis ciuitatis, in quatuor regiones quibus ad manum suntes opificum vulgo magno numero alij inferiores, qui illis ad imperata praesto sunt.

In Carcere Constantinopolitano visuntur duo ergastulorum genera; me dia pars amaenitatis quid habet. (Si modo in vllo carcere amaenum quid esse potest) ob solu gramine coopertum, quod saliens e fonte aqua irrigat. Domus ipsa est tabulatorum duorum in in teriori locus custodiae assignatus est reis capitalibus. Qui ob ciuile delictum accusati sunt, in superioribus asseruantur. In superiore quidem contignatione Turcae, Iudaei et Christiani captiui peculiariter custodiuntur: at in inferiore ergastulo omnes promiscne volutantur, quos sublato generis discrimine flagitium capitale omnes pares facit.

Porro, vt de beneficentia Turcarum aliquid dicamus, oportet vt fateamur nos Christiani, quanquam non sine rubore, Eleemosynas, et opera charitatis, quae Turcae exxercent paucis diebus, superare nostrorum hominum beneficentiam aliquot annorum: vt non videantur errare qui dicunt, ob hanc causam Deum hactenus id Imperium conseruasse, quamuis im pium blasphemumque sit. Etsane vt mala puniuntur acriter apud Turcas, ita virtutes et vitae integritas non carent suis apud eosdem praemiis. Accedit quod ipsi Turcarum Principes satis cum in aliis rebus tum in ea ostendunt animum suum ad misericordiam pronum, quod multoties magnum captiuorum numerum suis redimunt pecuniis pronentibusque, vt eos postea manu missos libertati restituant.

Et haec quidem sunt, quae in ipsa Vrbe Constantinopoli commemoratione digna visa fuerunt; nuncvocat nos instituti ratio ad suburbia, priusquam describamus omnino Aulam Otromannicam, eiusque loca vicina, antequam describamus operosam illam Regiam, et quae in ea spectatu ac commemoratione digna sunt.

Primo in extremo quodam Vrbis angulo haud procul a portu iuxta aquas occurrit Mosquea siue Templum Sultani Aiug, in qua Turcarum principes, cum primo ad Imperium perueniunt, gladium accipiunt. Ab altera parte est Strabulum regium cum adiunctis hortis. Non longe inde, nempe in crepidine maris supra Portum est Armamentarium nauale, in quo sunt circiter CL. Triremes, sine instrumento, in sicco expositae, et LX conuenienter instructae intra aquas, expeditae ad quos vis repentinos vsus. In loco vicino, cui Topana nomen est, iacet

magnus numerus tormentorum aeneorum sine curtibus, ex quibus nonnulla in ipsum Portum conuersa sunt.

Non possumus quin velut in transcursu mentionem faciamus paruae cuiusdam Insulae, quae estin extremomaris brachio siue Canali, ad duo millia pass. in Mari Nigro, deserta quidem ob perpetuasrupes, sedspectatu digna ob columnam albam matmoream, quam in summa rupe erexit Cn. Pompeius Magnus, cum deuicisset Ponti regem Mithridatem.

Hinc vbi ab illo Trophaeo Constantinopolim reuersus fueris, inuenies supra Canalem eiusdem Maris duas Turres, quibus fauces illae siue aditus custodiuntur: in has turres in cluduntur velut in carcerem Equites Melitenses, vel alij Christrani nobili genere nati, postquam in bello captisunt. Hacparte vltra Vrbem ad octo miliia passuum, videntur plurimae domus ad voluptatem et delicias extructae cum maximo numero elegantissimorum hortorum: recta vero e regione Vrbis est Pera siue Gallata, sita inter Naualia etaream topana, habitaturque maxima ex parte a Christianis Latinis Grae cisque, quorum tam hi quam illi non paruum habent templorum numerum, inter quae Monachorum Franciscvanorum excellit. aliae aliis Diuis nuncupatae sunt: D. Mariae, Iohanni, antonio, Benedicto, Petro et aliis, in quibus more Romano cultus peragitur.

Circum hoc oppidum visuntur multae domus rusticae et praedia suburbana mirae amaeniratis. in quibus nonnunquam commorantur Legati exterorum Principum, Regum Galliae, Angliae, Venetorum aliorumque.

Longius ab hinc in eo ipso latere occurrit ingens pagus, cui nomen est Scutaro, cuius possessio olim spectauit ad Matrem Mahometis Principis, qui ibi extruxit Templum amplum et elegans, additis prouentibus, vt quicunque ea iter faciunt, cuiuscunque nationis sint, hic per triduum, si velint, habeant hospitium et alimentum. Turcae hunc locum siue Xenodochium vocant Caruaseratum.

Postea videbis Chersonesum Thraciam, Vulgo brachium S. Georgij, in quo est Callipolis oppidum quatuor dierum itinere a Constantinopoli. Primus hic fuit locus quem Amurathes in Europa occupauit anno MCCCLXIII. Maenibus non cingitur, nec portus capax est maiorum nauium: sinus tamen proximus eas capere potest. Habitatur Callipolis a Graecis, Turcias et Iudaeis, estque hic frequentissimus transitus ex Europa in Asiam. Omne autem istud Fretum a Callipoli, vbi finit Propontis, Archipelago tenus nominatut Hellespontus, inter duo Castella, non latior quarta vnius milliaris parte. Haesunt duae illae Arces tam clarae in Poerarum momumentis ob Leandri et Herus amores, cumque olim dicerentur Sestus, hodie illis nomen est duobus Dardanellis, Sestus est in Chersoneso Thraciae, pendens a decliuitate collis, forma Trifolij: Abydus est in Anatolia.

Propontis dicitur illud mare, quod inter vtrumque fretum inclusum est, puta Thracium Bosphorum siue Constantinopolitanum, et Callipolitanum. Propontidi nomen est hodie Marede Marmora.

5. Descriptio Generalis Seralij siue Aulae Magni Turcarum Principis.

Sunt in Vrbe Constantinopoli tres Aulae siue Regiae, Prima dicitur Turcarum lingua Eschy Saray, Vetus Seralium siue Aula, quae prima fuit domus Regia in vrbe extructa, postquam ea Turcae potiti sunt. Obtinet autem haec domus fere Vmbilicum Ciuitatis, formam habens quadratam. Ambitus eius complectitur tria milliaria Italica, siue Leucam vnam Gallicam maiorem, cuiusmodi sunt in Langedocia vel Prouincia. Seruit haec in habitationem Illustribus mulieribus, puta vxoribus defunctorum Principum, eorum sororibus, si sint in nuptae, et nutricibus liberorum regiorum, nulla harum potest exire ex hac domo siue Gynae conitide, nisi nubat. Quae inter eas aetate, prudentia vel meritis excellit, et caeterarum veluti Magistra est, dicitur vocabulo Turcico Cheira Cadun id est Magna Domina Solent autem Magui Principes in hunc locum saepe se recipere, vt ibi percipiant voluptatem quam alibi non inueniunt.

Secunda Aula siue Regia minoris est capacitatis, sita iuxta Hippodromum, seruitque hodie ad ludorum solemnitates et pompas. Est et in eo Acd demia CCCC. nobilium puerorum, qui Magno Principisunt a seruitiis: in stituuntur ij hoc inloco in litteris Turcicis Arabicisue, in arte sagittandi, aliisque eque stribus exercitiis. Suppeditatur his alimonia et vestitus ex aerario principis, neque iis licet inde velut e ludo gladiatorio exire, nisi vsum armorum comparauerint. Dicitur haec domus Aula Abrahami Bassae, qui gener fuit Solimanni Secundi Turcarum Principis, qui eam suis extruxit sumtibus.

Tertia Aula dicitur Brych Saray, id est Aula Magna: et haec est vera Regia atque habitatio Imperatoris Turcarum, de qua nos deinceps dicemus. Sita est amplissima haec domus loco peramaeno et commodo, vbi olim fuit vetus Byzantium, in lacinia quadam terrae, quae excurrit in Ostium Ponti: forma eius est Trianglaris: duo latera pulsantur fluctibus Maris Aegaei: tertium cohaeret vrbi. Cingiturab omni parte praealtis firmissimisque muris, intercedentibus frequentibus turribus, quibus omne id spacium custoditur atque defenditur, In Ambitu habet quinque millia passuum, quae constituunt duas Leucas Gallicanas cum dimidia. In gressus patet per portas multas, tam a terra quam mari: quarum quae praecipua est, respicitque Templum S. Sophiae, semper patet; caeteraenon aperiuntur, nisi ita vide atur Principi. Custoditur haec porta diebus atque noctibus magno numero Capigorum id est

Ostiariorum, qui per vices excubant. Nocte accedunt aliquot manipuli Ianitsarorum, quibus extra portam dinersoria suntassignata in paruis domunculis ligneis: hi praestant vigilias castrensi more, et si opus est, dant signum Capigis. In turribus, quibus distinguuntur maenia Magnae huius Aulae excubant Azamoglani, qui sunt pueri Tributi nomine ad aulam missi: hi intentis sunt oculis in mare, an aliquis nauigio accedat ad Regiam, tune enim dant signum exploso tormento aeneo, quae in istum vsum praesto sunt.

Camerae et Caenacula habitationis regiae distributa sunt secundum diuersa anni temopora. Hyberna enim sunt sita locis aequis planisque, ac depressioribus: Aestiua ad vitandum importuuum solis calorem, in collibus vel locis editioribus. A quibusdam pater prospectus in mare fluctibus agitatum, haec loca vocant Turcae Chioschi id cst caueas et cameras pulchri prospectus. Huc nonnunquam ad se vocant dominas suas, ibique nullum non genus voluptatis cum iis exercent.

Haud procul ab amaeno isto loco est Auditorium Magni Principis, in quo audit O atores exterorum Principum, eosdemque, postquam sua expediuerunt negotia, domum dimittit. Locus hic est in parua quadam in sula, perpicta elegantissimis floribus, quamque multitubi a quarum salientium perspergunt. In medio est Sopha, id est Thronus coopertus, vndique tectus Aulaeis atque peristromatis Attalicis, intercurrentibus stragulis purpureis, quorum fimbriae auro et margaritis perpictae sunt. Appellatur autem hic Thronus exterior, ad differentiam eius, qui est intus in Camera Magni principis. In illo exteriore consedit. Osmannus secun dus, non ita pridem a Ianit saris trucidatus, cnm alterum interiorem possidere non posset, qnod ibi inclusus esset Mustapha anno A N. C. MDCXVII. Muri et patietes huius camerae incrustati sunt tabulis lapideis versiculoribus, specie supra modum iucunda. Caenacnlum huic vicinum splendidius etiam est, parietes enim sunt incrustati laminis argenteis alicubi inauratis: pauimentum instratum aulaeis vatiegatis auro et serico, opere Persico. Recessus vbi asseruantur mulieres et puellae Libidini Magni Principis dicatae, est instar spaciosi alicuius Monasterij Virginum sacrarum: nisi quod hic neque vonetur neque praestatur castitas. Sunt huic peculiaria sua balnea, dormitoria, refectoria, porticus, Xysti, horti deli ciarum, salientes fonticuli magno numero, vt etiam per ipsa deambulacra riuuli fluitent. Est et cubiculis aulicorum suns splendor et iucunditas.

Haud procul ab hoc aedisicio spaciosa se aperitarea, in qua est Stadium ad currendum in equo, Gymnasium ad luctam exercendam et iaculandum, Breuiter tot Templa, Scholae, Thetmae siue balnea, culinae, et eiusmo di singularia aedisicia augent mirabiliter magnificaentiam huius Aulae; de quibus cum iam ante generatim quae dam dixerimus, ordo exigit, vt numc ad particulatem descriptionem deueniamus, quatenus quidem hactenus loca illa oculis arbitrari licuit: Interiora enim huius Regiae in gre di nulli extero fas est, nisi Magnus Princeps peregre absit, quo tamen ipso tempore difficilimum id factu est, nisi quis peculiari fauore alicuius eubicularij vel magni Purpurati nitatur. Putant enim Turcae profanari Maiestatem Principis, si quis extraneus in penitiora illa admittatur.

Primus Seralij murus proximus est praecipuae S. Sophiae Aedisacrae, intercedente superba illa porta Magni Palatij, cuius hyperthyron exornatum visitur litteris aureis, foliis hae derae ac vitibus phrygio modo: Custodiunt hanc quinquaginta ianitores cum armis suis, sclopetis manuariis, arcubus, sagittis, securibus. Per hanc patet introitus in amplissimum atrium quadratum, octauam Leucae partem in longitudine habens, tantundem in latitudine, in quo ad manum dextram est Nosodochium Aulae, cui praefectus est Eunuchus, habens sub se magnum hominum num erum, qui praestant seruitium aegris Palatij comitiuis ab altera parte videturingens vis lignorum, quae plurimis paruis curribus deuehuntur ad focos diuer forum locorum in Regia. Superius aedificata est Hypaethra bene longa, in qua asleruantur antiqua arma, Cassidcs et Galeae, Manicae ferreae, Loricae, Assagaiae et sclopeta minora, quibus armantur operae in Naualibus vel Armanentario, vt et aliquando ciues, vt praesto sint vel Magno Principi, vel primario alicui inter purpuratos, cum in greditur vrbem. Vtitur hac porticu velut parno quodam Armamentario, ad defensionem Regiae suae. Super hancest aliud Ambulacrum plurimis fenestris vndique perforatum, puto LX vel LXXX. vbi distribuuntur afficia a Magno Principe.

In hanc vsque Aream fas est Bassis aliisque Turcarum proceribus, cquo vectis ingredi, verum vbi huc deuenerunt, oporter eos equo descendere, et pedites ingredialiud Atrium minus, sed pulchrius, et parietibus ornatum marmoreis, in quo spaciosa assurgunt ae dificia. Porta pet quam in hoc intratur, pari modo custoditut a Capigis armatis, vt prior illa. Per hocatrium intratur in tertium, quod etiam se cundo hoc minus est, structum in formam Claustri Monachalis. Nihil hic non sactum ad delicias: fontes vberrima fluentes aqua, porticus et Ambulacra ad lineae rectitudinem ducta, tecta desuper cupre ssis arboribus, ab vtraque parte plantatis: sunt et puluilli herbidi floridique ad summam oculorum delectationem. Hanc Aream nemo eques in groditur, nisi qui poenam capitis subire vult, excepto Imperatore, qui ad tertiam demum siue vltimam portam descendit. Ab omni parte sunt elegantissimae porticus, plumbo intectae, quae sustinentur pilis marmoreis, extra quas consistunt longo ordine Ianitsari bene vestiti armatique, quotiesaliquis Orator peregrinus ingressurus ext ad Imperatorem, suaque functurus

legatione, Hic etiam solet Magnus Turca amputare capita per spiculatores suo purpuratis, quos in crimine deprehendit, vel si illis aliam ob causam irascitur.

Sunt insuper in hac ipsa area ad dextram structae culinae aulicae, numero nouem, separatis aedificiis a se inuicem diuisae, cum ministris officiis suis peculiaribus. Prima est Culina Principis: secunda Sultanae, quam in tanto vxorum et concubinarum num ero vel ob morum elegantiam, vel pulchritudinem corporis, vel denique faecunditatem omnium maxime amat. Tertia ext pro caeteris Sultani vxoribus. Quarta pro Capiaga, id est, Magno Magistro Aulae. Quinta, pro Diuano, vbi ius dicitur nomine Principis. Sexta, pro familiaribus Sultani, qui magna ex parte Eunuchi sunt. Septima pro ministris inferioribus. Octaua pro mulieribus quae sunt a seruitio Sultarum. Nona pro iis qui seruiunt in Diuano, cuiusmodi sunt Apparitores, custodes, ostiarij aliique similes.

Ad sinistram sunt Hippotrophia Magni Principis, in quibus non vltra XXV. aut XXX, equi aluntur, ad vsum Principis et familiarium eius, omnes tamen exquisitae pulchritudinis. In superiore illius aedificij parte sunt complures camerae siue conclauia, in quibus seruantur ephippia, frena et alia equorum ornamenta, omnia gemmis, vnionibus et auro fulgida, vt eorum precium aestimari non possit. Inueniuntur ibi duae habenae cum postilena, quatum precium aiunt excedere valorem vnius millionis librarum; frat iam coniectura, quanti debeat esse sella cum caetero ornatu equestci. Ad littus Canalis qui alluit muros Seralij visuntur longo ordine structa septen decim stabula equestria, in quibus habet Magnus Princeps ingentem numerum equorum praestantissimorum, quos secum ducit, cum in bellum proficiscendum est, aut cum exquisita pompa Vrbem ingreditur, ad perstringendos alicuius Legati exteri fulgore suo oculos.

Paulo vlterius est Diuanum, in quo Primus Vizierus, Legar us generalis Imperij Turcici cum magno iudicum et senatorum numeroaudit litigantes et ius dicit, quatu or per septimanam die bus. Iuxta hoc est aerarium, siue vt appellant, Thesaurarium Magnum, in quod inferuntur prouentus omnium prouinciatum, et vnde numerantur iis qui aliquo funguntur officio, stipendia. Pro his est peculiaris Camera, quic quid superest, in Fiscum Principis in fertur, penes quem solum sunt claues.

In eodem Atrio ad manum sinistram ostendit se magna porta domus, in qua habitant Sultanae, id est vxorex Principis. Custoditur hec per manipulum Eunuchorum horridorum et nigrorum, quibus audacter muliebris custodia concredi potest. Sicut autem in interioribus habitant in numerae faeminae, pulcherrimae quidem, et quas tot Gratias dicere possis: ita exterius aditum ad eas seruant monstra, plena terroris et odij, haud secus ac Triceps Cerberus introitum in campos Elysios.

Vltima pars huius elegantissimae Areae praestat accessum ad Magnum Principem, a quo omnes sine discrimine arcentur mortales, praeter mancipia quae ei sunt a seruitiis. Quod si quis e Purpuratis ob vrgentem aliquam causam ingredi cupiat, oportet eum primo per ministros ab ipso Principe intrandi im petrare licentiam, Ingressos recta via ducit ad Auditorium, in quod se infert Sultanus, audit urus alicuius Principis exteri Oratorem. Obruuntur oculi spectantium multitudine elegantiarum in eo, ita omnia lucent marmore et fortib. elegantissimis. Magnus hic conclauium cubiculorumque numerus, in quibus vsitato more prandet Caenatque Princeps> conuenit enim hic locus huic rei mirifice, ob multitudinem lauacrorum, quibus Turcae pransi caenatique impense delectantur. Sunt et ibi, quan quam in aduersolatere Acstiua Principis, in quibus aestiuis mensibus et anno calidissimo commoratur, quod prospectus in aquam, marinam reciprocent auram, vel in hortosamaenissimos conuersae sint fenestrae, in quibus ingens vis salientis aquae et viuorum fontium cum aquaeductibus excellentissimis, aeris simul feruorem mitigant, simul ad deambulandum in vmbra inuitant, accedente alia voluptate, quam capit ex lusu Eunuchorum et morionum, qui miros gestus in aquis ciere nouerunt. Est autem Conclaue Imperatoris non solum magnificentissimum omnium, quae in ea Aula sunt, sed et quae vllus Rex aut Princeps sub sole isto habet, Pro pictis enim Aulaeis variegatisque Peristromatis, quibus nostri reges vestiunt sua cubicula, omnes ibi parietes factilunt ex Ligno Hebeno maximi precij, intercurrentibus suis locis gemmis, vniombus et in finito auro. Lectus Magni Principis est ex villosa serica veste, siue heteromalla, purpurei coloris. Sponda cum columellis suis est ex solido argento inaurato. Ceruical, Tementum, Lodices. Laciniae, omnia fimbriata auro et margaritis. Pauimentum cubiculi tectum est peristromatis Babylonicis exquisiti artificij et precij. Candelabra hîc non alia quam ex Crystallo, aureis circulis cincta et gemmis exornata. Frequens ac prope quotidiana est eius delectatio, cireum se habere moriones, qui mille causas ridendi ciere norunt, quibus et multum donat auri.

Aiunt vulgo Turcas odia habere libros et artem Typographicam: de quo posteriore, vt non negauerim, ita videre non possum, quomodo prius illud locum habere possit: cum haud longe a Cubiculo Magni Principis Caenaculum amplum sit, in quo seruatur Bibliorheca, raris et curiosis libris instructissima, qui omnes eleganter ligati compactique sunt, et haec sigillatim appellatur Bibliotheca Principis. Est enim etiam alia in vsum nobilium puerorum et Ministrorum Aulae, plena voluminibus omnium artium et linguarum. Superest autem et ibi

antiqua Bibliotheca Constantini Mangi Imperatoris, in qua sunt libri Manuscripti, membranis tam nitide et concinne paratis, vt potius matoria serica videantur quam pelles. In his etiam sunt Libri Veteris et Noui Testamenti, tecti omnino argento deaurato, modo antiquo, ornatique lapillis preciosis. Debetur autem horum conseruatio pulchritudini et precio eorum, cum infiuita alia exem plaria rupta, scissa, de perdita fuerint, multa etiam igne cremata, tunccum Turcae Constantinopoli vi et armis potitisunt. Quiautem superstites manserunt, prope sancti habentur, vt eos nemo tangere audeat.

Sunt omnino in seralio Mosqueae siue Templaduo, Vnum seruit sigillatim vsibus Imperatoris et familiarium eius: alterum est pro Reginis, Concubinis, Eunuchis Mancipiispue.

Postremo vt de hortis etiam aliquid dicamus, quorum amoenitas et incredibiles delitiae hanc aulam magis reddunt admirabilem, numerantur in vniuersum XX. Octodecim sunt super littus adeoque ipsam crepidinem Maris, in quibus magna vis aiborum exoticarum, quae fructus ferunt aromaticos, odoratos, raros nostrisque partibus incognitos, acce dente pulchritudine ad vtilitatem. Tres horti principales custodiuntur in vsum ipsius Imperatoris, caeteri fere seruiunt Reginis et concubinis adeo toti Gynaeceio.

Et haec est Aulae Imperatoriae Constantinopolitanae nostro aeuo magnificentia, nagna ex Parte desumpta descriptione ex Commentariis Antonij, Theueti Cosmographi Galli, et ex libro, quem super eadem materia scripsit Bauderius, e quorum monumentisvlibenter ea mutuatus sum, quod videantur veriora caeteris scripsisse, quorum et imposterum nos non pigebit vti lucubrationibus, vbi de magno illo Principe, eiusque gubernatione aulica et quotidiana viuendi consuetudine dicturi sumus.

6. DE IPSO MAGNO TVRCARVM MOnarcha.

Dicturi sigillatim de iis, quae Personam Magni Turcarum Principis concernunt, initium faciemus a prima actione, qua ipsum adit Principatum, capessitque sceptra tam absolutae et formidabilis Monarchiae, qua sine exceptione imperitat omnibus, qui agnoscunt magnitudinem Regni Ottomannici. Primus igitur actus Regalis siue Imperialis est, quando consecratur et Diademate cingitur. Quam primum enim Turcarum Imperator functus ext vita, Filius eins vel quicunque tandem haeres, qui defuncto successurus est, vocatur ex Vrbe vel Prouincia, cui Proregis nomine praeest (neque enim vnquam persuaseris Magno Principi vt successorem suum secum habitare sinat) vt veniat Constantinopolim. Venit hic fere maritimo itinere, nauigio vectus, vt ignotus aliquis, excipiturque a Magno Imperialis Aulae Magistro, qui eihonoris gratia cum triremibus aliquot proficiscitur obuiam. Egressus naui, ingreditur in Semlium, ibique collocatur in Throno Imperiali, quo confluunt omnes Purpurati et qui praecipuis per Imperium et Aulam funguntur osliciis, vt ipsum adorer, et extrema eius deosculentur vestimenta, qui honos Imperatorib. Turcarum haberi solct. Hinc prodit in publicum, vt a multitudine cognosci salutarique possit, praeeunte praecone cum tubicinibis, ac proclamante his verbis: Vt anina defuncti Sultaniaterna fiuatur gloria et immortalitate, prque nouns Imper aetor N. perpetuvftoreat, perpetuaque ptatur selicitate plurimis annis. Hoc autem non tantum auditur per Constantinopolim, verum etiamper omnes regiones atque Vrbes praecipuas, quam late pater Imperium Otromannicum. Hinc conueniunt frequentes in Diuanum omnes, qui consuenere in senatum Imperialem ingredi, Vezieri, Bassae Praefe cti Prouinciarum, et qui cum Magistratu sunt: sit autem hic conuentusabsente Imperatore: quo finito consurgunt omnes, euntque vt salutent Nouum Imperatorem, nullis adhibitis opetosis ceremonis. Hoc facto disceditur, vbi in longo Caenaculo paratum est solenne epulum.

Finito prandio conuocantur in Regiam omnes Aulae Proceres, cum vniuersa Nobilitare Principis, qui runc conscendit equum quem habet inter omnes pulcherrimum, exornatum gemmis atque vnionibus superbissime. Hoc vectus Triumphantis in modum egreditur Regia, sequentibus purpuratis et qui sunt cum praecipua dignitate et oflicio, cum omni Nobilitate et stipatoribus corporis: hac se pompa in fert per praecipuos vicos et plateas cinitatis, vt ad omni populo plenius cognoscatur, quipositis in rerrz genibus acclamat laetis vocibus, Viuat regnetque diutissime Sultanus N. Postquam se ita Imperatorem esse ostendit, amequamre deat in Regiam, deducu ut in Magnum S. Sophiae Templum, vbi solennes concipiuntur preces, vt felix sit eius ad Nouum Imperium accessus. Deinde recitantur aliquor Orationes et Sermones Panegyrici in honorem etlaudem noui Principis: tertio acccdit summus Pontifex, quem ipsi Musti vocant, vt ei ben eprecetur, eumque accingat gladio Imperiali, vicissimque ab eo exigat facramentum, daturum operam vt amplificetus augeaturque Imperium, victurumque secundum leges et statuta Alcorani: quod is se facturum praestico iuramento promittit. Cumque in manum Potificis iurauit, bene precaturis nouo Principi de more septem vieibus, adhibitis vsitatis ceremoniis, respondenre atque snccinente populo. Finito conle crationis actu. Princeps in Aulam se recipit, et caeteri in suum quisque locum.

Primus quem sequentib. diebus suscipit, labot est, vt inspiciat triremes caeterasque naues, cognoscatque quot sint numero, et quam bene instructae. Hincingreditur Armamentarium, lustratque arma ac tormenta militaria, caeteraque in strumenta bellica, exigitque a praefectis copiarum rationes, quot

sint sub signis legiones et rurmae, tamad vrbem quam in aliis Imperi Regionibus. Titulis vtuntur Turcarum Principes nimis superbis arrogantibusque, dum se Reges Regum et Principes Principum appellant, quae Sacrae literae soli Deo, Creatori et Conseruatori huius vniuersi tribuunt. Etad hunc quidem modum salutari voltut Selimus Ortomannus. Sed vanitas haec melius apparebit, vbirecitauero articulos Acomari Primi, quos ratos habuit in gratiam Henrici IV. Gallorum Regis bono totius Reipublicae Christianae.

De habitu vestituque eius diuersimo de iudicandum est. Aut enim vtitur eo amictu, cui nullius principis per orbem tetratum ornatus comparari potest: aut rursum viliori, qui non multum superat precium et bonitatem Procerum, qui illiu, frequentant Ausam. Igitur in sole mnib. actibus, cum gloriam et magnificentiam suam ostetare cupit, aut cum ad mittit Oratores exterorum Principum, togam sumit e filo aureo, vndique consp rsam vnionibus et gemmis, inprimis Adamantibus, quibus perstringit spectatorum oculos. Cum vsitato more vestitus ext, amictus eius est longior, quam Procerum Aulae, a quibus etiam diuersimode calceatur.

Tabula siue mensa. qua vtitur magnus Princeps vt plurimum, sustinetur quatuor. columellis, sed humilibus, nec omnino tres pedes altis: suntque tam fulcra quam id quod sustinetur e solido ar gento elaboratissimo. Capit in hac mensa cibum omnibus die bus, saepius aestare, cum dies sunt songiores, quam hyeme, quando sunt contractiores. Panis est ex farina purissima subacta cum lacte caprino, cuius magna est in Aula copla. Solet autem aliquid cibi sumere, loco jentaculi, cum primum soloritur, postquam iam vix e stratis surrexit. Patinae, quibus ei cibaria offeruntur, omnes sunt duplices, ex auro purissimo, ita vt altera alteri imposita sit. harum non pauciores vno missu imponuntur mensae quam XXV aut XXX. cum totidem ferculis vel ciborum generibus, seruiente ad mensam Magistro Aulae, cum pincernis carptoribusque, aliisque culinae minist is, qui omnes dum ministrant, insident genibus, summum ei habentes honorem. Cibi eius non sunt conditi aromatibus aut aceto, aut denique aliis gulae irritamentis. Nemo verbulum proloqui audet eo prandente vel caenante: signis tantum et nutu alter alteri suos sensus explicat, ita tamen, ne is videat: morionibus duntaxat Aulae et qui ciendirisus gratia adsunt, permissum est nugari et ineptire toto prandii rempore. Potus eius est succus e pomis citriis limoniisque mixtus ad suanem aliquam dulcedinem, accedentibus aliis herbis salubribus expiessis: Vinum enim nequaquam infertur mensis Principis Procerumque, qui su perstitiosiores multo sunt in seruanda lege Mahometis quam populus. Obseruandum autem est, quod toto tempore solennis Ieiunii, quod triginta diebus durat, quocunque tempore anni illud Musti den unciet, mulla abaco imponuntur vasa ex auro vel argento, vel nuce Indica, neque caenante Magno Principe, neque Proceribus aut Purpuratis, qui illius aemulantur exemplum: tantum ibi videre est discos et pocula fictilia vel Porcellana, vti vocantur, vel etiam lignea: neque autem sternitur mensa, aut cibusvi. lus capitur per totum illius jeiunii tempus, nisi stellae in coelo apparearit.

Iam vt de eius quiere noctutna aliquid dicamus, non videtur in cubiculo eius alius lectus, quam ille qui ad ostetionem paratus est, de quo iam ante diximus, in quo ipse dormire non solet. In eo autem cubiculo, vbi dormiturus est, lectus non sternitur nisi cum eum somnus incessit; tunc paratur ei lectus non supra grabatum aut spondam, sed in pauimento, quod cubicularii insternunt crebris densisque tapetibus Turcicis, in quibus explicant culcitas ex gossypio delicatissimo. Lectus hic tam humilis circumdatur cortina ex serico, auro et purpura variegara; et in hoc lecto soler Magnus Turcarum princeps vsitato more somnum capere. Circumstant dormientem lucernae ac candelabra cum cereis, qui per totam noctem ardent: ante fores cubiculi excubiae sunt, intus vero pueri qui a cubiculo per vices vigilant.

Mirum ext et prope incredibile memoratu, quod de enormi atrogantia huius prin cipis narrant, nullilicere illum alloqui: quod quidem ferendum esset, nisi etiam intueri in illum rectis oculis foret prohibitum sub crimine laesae Maiestatis: nec de minorum gentium hoc capias aulicis, ipsis Bassis par conslituta est poena. Duobus tantum fas est ad eum accedere et colloqui: Magno Pontifici siue Mufri, et Primo Veziero: qui tamen ipsi, quoties eum accedunt, supplicum ritu id faciunt, manibus complicatis et oculis in terram deflexis. Vbipropius accessere, procidunt in genua, oculos vero nequaquam in faciem eius conuertere audent, sed ita adorant salutantque non visum.

Cum per vrbem ingreditur, accurrunt ab omni parte pauper es et plebeii homines, quibus a Magistratibus ius suum negatum est. hi libellos supplices virgis longioribus vel perticis alligatos ei porrigunt, eo quo dinclinati in terram, neque ipsius faciem intuentes, de manu in manum porrigere minime audeant. Sed ne illi quidem qui familiarissimi sunt, aliter quam per sign a et nutus in ter se colloquuntur, cum altum sit circa eum silentium, vt et per totam regiam, vbi nulla prope auditur vox, sed omnia nutibus et micationibus digitorum peraguntur, velut inter surdos et muto. Nec hoc miran dum adeo est, cum ipse Imperator verborum sit parcissimus, prohibentibus legibus, ne cum suis colloquatur. Sed ne vxotes quidem licentiam sibi sumunt cum eo colloquendi, sed per pueros seruos, et eos quidem nutos, qui signis pro verbis vtuntur, quae volunt, expediunt.

Idem prope narrat Bauderius de Magno Principe Abissinorum, Afrorum Aethiopumque rege, ex libro rerum Aethiopicarum Francis ci

Aluaresii: qui capite LIV. mira resert de incredibili superbia et fastu non tolerando, quo is Afer coli vult, non tantum a suis quibusipse im peritat. sed et ab exteris: cuius rei exemplum profert Aluaresius ille, vbi de scribit legationem, quam Lusitaniae Rex ad Abi ssinorum illum Monatcham miserat, vbi aluaresius Oratori Lusitano, cum primum admitteretur ad conspectum illius principis, praesens adstitit, et omnia arbitratus ext oculis auribusque. Sic ergo ait Franciscus.

A. d. r. Nouembris, qui crat mercurii dies anno AN. C. M. D. XX. misit Praete-Ianus Abissinorum Monarcha nobilem puerum, qui nos ad se vocaret. Audito Imperio Principis accinximus nos e vestigio, vt obediremus mandatis. Deducti igitur circum locum palis munitum, ad portam peruenimus, vbi inuenimus stationem janitorum, qui nos vlterius progredi prohibitos, per integram horam ibi detinuerunt, vbi nobis frigus ad modum molestum erat, ob ventum tenuem et siccum, qui illa loca perflabat. Vidimus ibi complures, qui funales cereos ac censos manibus praeferebant. At nos, cum ita praeter necessitatem molesta de tiner emut mora, duos sclopetos ex maiori genere explosimus. Ibi Prin ceps inssit ex nobis quaeri, cur non plures ad duxislemus? Respondit Legatus, nos non eo venisse, vt gereremus bellum, sed quia conciliandae pacis ergo aduenissemus, ideo nos eiusimodi baculos igniuomos non nisi duos tresue attulisse, oblectationis nostrae gtatia. Hic igitur dum praestolamur, quinque e praecipuis Aulae Aethiopicae Proceribus ad nos veniunt, inter quos erat quidam nomine Adrugas, apud quem nobis suerat assignatum hospitium, cum primum eo venissemus. Hi igitur Regis nomine nobis locuturi, continuo vsi sunt consuetis ceremoniis, quos et nos pari celeritate imitati sumus. Post progressi quinque vel sex passibus, eonstirimus inxta eos, comitati a ductoribus nostris, qui a latere nostro non discedebant, sed nos velut manu deducebant, quocunque iremus. Aderant duo viri, ar dentes cereos manibus ferentes, qui alta voce pronunciabant haec verba alternatim. Hunca hiale huchia abeton: quod est: adduco tibi, Rex, eos, quos me adducere iussisti. Hunc clamorem illi continuo repetebant, donec venimus ad locum quendam, vbi audiuimus plures vna sermocinantes dicentesque: Cafacinelet, quod est ingredimini. Nos progressi paulum, substitimus, vbiiterum repetita sunt verba quae superius recitauimus, donec rursus ingredi iussi fuimus, eodem vocabulo, quod videtur aliquid mysterii habere, quod ab ipso regeprofectum videatur. Duces nostri inclinabant capitavsque ad terram positis etiam in pauimento manibus, quos nos quoque imitati fuimus. Vbi per secundam portam ingressi fuimus, ductoresalia verba et velut aliam cantilenam ordiebatur in hnnc modum: Caphan byam, Caynha Alfrangues abeton, quod nostra lingua sonat. Domine, adducimus tibi liberos istos homines sicut imperasti, quae vetba subin de repetebant, donecprogressi ad interiora, audirent responsum ab iis qui interius erant, quod qui. dem idem erat cum superiori. Sic per vnam alteramque stationem peruenim us ad Mastabam, id est, lectum principis, in quo somnum capere soler, ante quem erant accensi multi cereifunales, qui tamen erant iidem, quos vi deramus ad primum nostrum aduentum: et circiter LXXX. numeraueramus, bono dispositos ordine. Erat autem Mastaba illa siue lectus principis ad ingressum magne domus, supra vnum tabulatum, sustinebaturque grandibus columnis e cupresso arbore, su perius intectis asscribus pulcherrime depictis, qui vsque ad terram demittebantur. Culmen intectum erat herbis, quas terra gignit, quas indigenaenobis persuadere volebant, per vnum seculum durare posse. In ipso domus aditu erantante lectum praetensae cortinae quinque: media erat e panno aureo, caeterae e tela serica purissima. antehas vise batur peristroma ingens pictum, postea telae duae e Gossypio, cae. tara tecta erant storea variegata, vt pauimenmm siue tabulatum omnino non appareret. Omnia ibi a calce, quod dicunt, ad carcerem plena erant, ar dentibus cereis, eo quem diximus modo et ordine collocatis. In hoc loco cum aliquandiu commorati fuissemus, accidit vt audiremus post cortina; illas ipsum Regem loquentem, qui nullo vsus exordio, sed nec iis affectibus moribusque, quibus oratores in dicendo persuadere fe posse putant, nobis respondit.

Habes lector, stultam ambitionem et in superbiendo insaniam, quam ostentant hi reges, quo; instar Alexandri Philippi filii non capere posse videtur orbis terrae, quitamen, vbi mors eis personam detraxit, quinque vel sex pedum fouea conrenti sunt.

Nunc deinceps aliquid dicendum est, quo pacto Legatos siue Oratores exterorum Principum admittat au diatque. Sunt autem duum generum Legariqui mittuntur ad Portam Ottomannicam: Magni, qui a grandibus Monarchis Regibusque mittuntur, cuinsmodi sunt Imperator Germanorum, Rex Persarum, Gallorum, Anglorum: et Minores: vt Venetorum, Ragusensium, Florentini Genuares, Marocani, Argeriani. Cum quaestio est de admittende Legato alicuis Monarchae, cum primum is Constantinopolim. venit, accedit Purpuratos, omnesque qui in praecipua dignitate constituti sunt. Horu sibi ante omnia conaturis conciliare fauorem, et sit quandoque, vt eorum nuru et inui. tatione mittatur a Rege vel Principe suo. Paucis die b. post, eum Magnus Princeps intellexit de aduentu Legati, nunciari ei iubet, esse sibi commodum eum ad mittere ad osculum vestimeti sui. Postquam constitutus dies adest, qui fere obseruatur cum vel finitur vel in cipit haberi magnus Senatus in regia, ita volente vel ipso Principe vel primo Purpuratorum, vt peregrinis ostentetur amplitudo Maiest. Turcicae: constituuntur oens Pretoriani milites

armati ante Regiam duplici ordine, a prima siue principali porta Seralii fsque ad ipsum locum in quo haberur Senatus, et rursum hinc vsque ad auditorium, vbi respondere solet Imperator Legaris. Deinde mittitur Oratori, qui audiendus est, vestis longa Turcica, e panno aureo, simbriara egregie auro et filo ferico; sed et praecipui Legationis socii vestiuntur ad eundem modum habenres pileos nigros holosericosin capite: quandoque etiam mittuntur eis equi praestantissimi e Stabulo regio, quibus vecti ad Aulam accedant. Nobiles, qui sunt ad Regiam, prodeunt Oratori obuiam, magno numero et magnificentia, quam ostentant non solum auro argentoque acgemmisin vestibus, sed et in ephippiis, habenis atque postilenis equorum. Sic orator ingreditur medius inter duos Bassas, qui ab eius latere non discedunt, donec eum deduxerint adprimum Vezierum, qui eum deducit secum manu prehen sum in locum consilii, jubetque sibi assidere in sella, sigillatim in eos vsus parata, instrata peristromate Turcico, vbi expectandus estaduentus Principis in Diuanum.

Antequam autem fungatur sua Legatione, conuiuium instinitur, cui ad sunt plerique omnes primi nominis proceres Aulici, et Legatum ad hilaritate inuitant. Epulo breuiter finito, ingreditur Princeps, Attalico amictus splendore, fulgentibus vestibus eius vndique Adamantibus, Pyropis aliisque gemmis, a pileo capitis vsque ad corrigias calceamenti, expectarque in consueto auditorio peregrini Oratoris aduentum.

Ergo Magnus Ceremoniarum Aulae Ortomianicae Magister, cumque eo Primus Vezierus deducunt eum medium in Auditorium Imperiale, vndique fulgens preciosissimo apparatu. Sequuntur multi Eunuchi Cubicularii Principis, duo vero primi ex ostiariis apprehensum brachiis porro deducunt sistuntque Imperatori, coram quototo inclinato corpore osculatur vestimentum eius idem faciunt quos adduxit Legationis socios, et Nobiles, qui eum officii causa secutisunt. His peractis profert litteras Imperatoris sui vel Regis fiduciarias, easque magna humilitate exhiber Magno Principi, quitunc quidem ipse nihil responder, sed nescio quid cum primo Veziero loquitur, hic rursum paucis verbis affatur Oratorem, qui dimissus in peculiare suum se confert cubiculum.

Minorum Principum, siue Rerumpublicarum Legatis non idem habetur honos, neque tam operose excipiuntur. Mittitur quidem iis vestis Turcica, qua induti ingrediuntur Regiam, sed non excipiuntur epulo, neque deducuntur per Bassas.

Forma autem iuramenti, quod praestat Magnus Turcarum Princeps, quoties foedus facit cum aliquo extero Rege aut Principe, talis esse perhibetur.

Iuro et promittoper Magnum Deum, qui creauit coelum et terram, necnon per animas septuaginta Prophetarum, per meam ipsius et parentum ac proauorum meorum animas, seruaturum me sancte foedus, quod cum NN. pepigi in omnibus punctis articulisue, testorque, me non discessurum ab eius amicitia, sed omnes foederis conditiones habiturum sacras inuiolatilesque, sicut declaratae et signo meo confirmatae sunt.

Sed pergamus jam ad alia, quae magnum istum Monarcham sigillatim concernunt. Nouimus quam imperiosus sit affectus Amor, et quanta impudentia proteruus ille Venerispuer Regum soleat sibi mancipare pectora. Sed mehercule vix videas vllos per or bem Reges magnosque Principes ad eum modum agitari veneris ac lasciuiae imperiis, quam Imperatores Turcarum. Sic plerique Prouinciarum in hoc Imperio Praefecti non absque ratione possunt vocari Venatores, qui venantur atque compellunt in retia amoris, vbi cunque nancisci possunt, elegantes puellas, quas dignas iudicant consuetudine tam Magni Principis. Vel enim emunt eas a matribus consanguineisque suis, vel vi rapiunt e domibus parentum, aut bello captas eas a caetera praeda seligunt, instruuntque in morum suauitate, vt simul discant canere, psallere, saltare, loqui ad placitum: quae postquam ad hunc modum institutae sunt, donantur Magno Principi, qui eos a quibus ram grata donatiua accepit, vicissim amplissimis prosequitur muneribus. Hae tam elegantes puellae deductae in Regiam, expositae sunt cupiditati Principis, qui multas simul ex earum numero in vnum conuenireiubet, ibique saltando aut aliis artibus se exercere, vt ex iis eligat vnam, quacum se quente nocte dormiat. Hanc nactus qualem vult, altero die magnis cumulat diuitiis, assignatis splendidis prouentibus annuis, et bono Eunuchorum seruorum que numero, a quibus colitur vt Sultana et Domina in eadem Regia, donec placeat Imperatori, eam alicui ex Proceribus aulae nuprum elocare. Prima ex his mulieribus, quibus cum consueuit Imperator, si puerum parit in Aula, fururum Imperio successorem, salutatur Regina, et coronatur diademate e gemmis et vnionibus, trahitque post se comitatum Regina vel Imperatrice dignum. Nullam autem ex omnibus illis foeminis legitimam ducit vxorem, cum eas omnes habeat pro concubinis, nisiforte coactus amoris magnitudine illi, quae prima eifilium peperit, fidem det matrimonii, quod tamen legibus patriis aduersatur, quae nolunt, vt Imperatores vxores ducant.

Sunta foeminae Magni Turcarum Monarchae in duplici differentia. Quaedam dicuntur Mulieres, quae iam consuetudin em Veneris cum eo experrae sunt: aliae a. quae non concubuerunt, dicuntur filiae siue Puellae, vt et reuera sunt. Mulieres habitant separatim in Gynaeconitide Magni Principis, viuentes in sumina liberate et ocio, quibus et multa seruitia praesto sunt. Puellae alibi diuertunt, viu untque vna, prandentes in eodem caenaculo, quanquam singularia habeant cubicula, quo se recipiunt cum Matronis, a quib. reguntur atque informantur. habent a. denae puellae Matronam siue Magistram morum vnam. In veteri Seralio habitant Sorores Magni Principis, quib. peculiaria a concubinis regiis sunt assignata habitacula. Abundant hae vehementer gemmis, cimeliis, omnique

mundo muliebri, vt par est, nec aliis nubunt, quam praecipui nominis Bassis per Imperium. Caeterae, quae magnum Principem cognitione sanguinis attingunt, viuunt in eodem Gynaeceio. Sed et Mater Principis hic habitat, magna vtens libertate vt facere possit quae vult, et eat quocunque fert animus. Filiae Regiae nutriuntur apud hanc magna sollicitudine, nullisque fere nubunt, nisi christianis renegatis.

Liberi masculi, cum primum nati fuerunt, si plures sint ex vna matre generi, omnes iunctim educatur: si ex diuersis, in diuersis locis.

Decimoterio fereaetatis anno circumciditur inuenis Princeps, qui actus est inter maxime solennes omnium, qui peragunturin Imperio Turcico.

Tota autem Scena instruitur in Hippodromo, qui est constantinopoli, habens in longitudine LXXX. Orgyias, in latitudine XL. extructis multis fornicibus atque columnis, magno artifico.

Postquam praestitutus dies ad est, venit eo Imperator equo vectus; ad cuius latus ad equitat filius, auro ac gemmis rutilante ornatus vestitu. Huc etiam conueniunt Primus Vezierus, Beglerbegi, id est Summi praefecti Europae et Asiae, nec non plerique, qui sunt ad Regiam, Bassae atque Purpurati. Hos sequuntur Ianitsari omnisque custodia Aulica. Hi omnes cum Hippodromum ingressisunt, salutantur a tibicinibus, aulaedis, tympanistis, et omni Musicorum grege, acclamante populo magna voce: Viuat Magnus Sultannus, viuatque eius filius. Praeferuntur his duobus Principibus aliquot accensi cerei, triginra fere pedes alti, gemmis et variis floribus exornati.

Inde cum ab equis descensum est, suum quisque locum occupat. Pater quidem Tabernaculum peculiare ingreditur, Arabico artificio structum, vnde in omnes partes patet prospectus. Post hocaliud erectum est Tentorium Vxorum siue Reginarum. A latere eius est locus Regalis filij, in quo sella constituta est, quam insidet. Circum haec sunt diuersoria Purpuratorum, et Legatorum exterorum, tam Christianorum; quam Mahometistarum.

Ceremoniarum initium facit Musti, siue Summus Turcarum Pontifex, quemingredientem sequitur Camelus dorso ferens tabernaculum; ipse librum tenet manu, quem sine intermissione voluit legitque. Circumstat Pontificem ingens sacerd orum et Monachorum Turci corum numerus, et ipsi e libris admurmurantes. Postea egressus e suo Tabernaculo Muftius ingreditur conclaue Principalis filij, eique dono offert aliquot libros, in quibus Lex Mahomet is perscripta est: deinde serecipit cum suo Clericatu. Adsunt ibidem duo Christianorum Patriarchae, Graecus et Armenius, cum omni numero Ecclesiasticorum, vestiti cucullis nigris. Hos sequuntur Mercatores omnis generis, offeruntque iuueni Principi donaria, quisque pro modo et ratione mercium suarum: idem faciunt opificum collegia. Extremus actus consistit in multitudine ignium, qui hilaritatis publicae restes multis in locis accenduntur, nec non ignes artificiales varijgeneris, ad delectationem nocturnam affabre faaei. Postremo concludit precibus Pontifex, et sicsinis est ceremoniatum.

Caeterum quia de donis et muneribus, quae Magno huic Principi offerrisolent, aliquid diximus, sciendum est, Ilorum neque numerum neque modum esse.

I. Primo enim omnes Purpurati, Bassae, Praefecti Prouinciarum, et qui cum singularialiquam Imperio dignitate sunt, offerunt certoanni tempore donatiuum Principi, praetereque in circumcisione filio rum, et cum deposita Praefectura sua Constantinopolim reuertuntur.

II. Praefecti Exercituum et Ductores copirum, adepri victoriam aliquam ab hostibus, donatiuum e manubiis offerie tenentur.

III. Bassae redeuntes a gubernatione Alexandriae et Cayri, non minus donum ex hibent principi, quam quod ad quatuor autquinque librarum milliones accedat.

IV. Idem faciunt Christiani, quorum Patriarcha Sultano nuper Diademate eincto egregium munus offerre cogitur.

V. Cubiculariis et Eunuchis Magni Principis, Turcae ipsi obligatisunt, qui eos multis variisque muneribus demulcent, vt cum opus est, eorum fruantur apud Principem intercessione et fauore.

Sed et ipse Turcarum Imperator quorannis immensam auri vim prodigit in munera atque donatiua, quae vatiis praestare solet.

III. Bassis siue Purpu is, quibus non leuia mittit Xenia, sed gemmas, loculos auro argentoque signato plenos, vestes etela aurea et serica lana, plumas siue cristas praeciosas et alia.

IV. Magnus Imperij Turcici Thesaurarius diciru quotannis ex Aerario regio impendere quaruor libtarum Milliones, in pannos aureos, consiciendis rogis, quas diuersis Magnus Princeps donare solet. Verum omnia haec donatiua redeuntad donantem. Reginis enim mortuis omnis earum mundus et apparatus renoluitut ad Principem: idem quoties Basia aliquis moritur, totam arripit haereditatem, sicut dominus serui sui peculium: vt porius vide atur sibi donare quam aliis.

Est autem Aerarium Principale duplex, vnu, exterius, alterum interius; in exterius inferutur prouentos rotius Imperij Turcici, tam stari atque cerri, quam qui colliguntur extraordinem, cuius claues suntin potestare primi Visieri et Magni Thesaurarij. Interius Aerarium haud longe abest ab ipsa commoratione Magni Principis, et, vt nonnulli volunt, sub ipso eius cubiculo, in quo dormiresolet. Praefectus Fici, qui Eunuchus essosolet, vnam clauem ad reserandum hoc aerarium habet, ipse vero Imperator alteram.

Tertium aerarium est in Gynaeconitidae siue (vt vocatur) Seralio Sultanarum, vt inde sumtus promantur pro Regina. Portae huius sunt ferreae, cateri aditus toties muro obstruuntur, quoties massa aliqua argentaria infertur. Qui inferunt, mutos esse oportet, vt meliore silentii side occultent visa. Seruaturautem istudargentum praegrandibus saccis siue culleis coriaceis, quibus reconditum demittitur in cryptas subterraneas, quae in eum vsum factae sunt. Sic fit, vt pecunia, quae cum timore seruatur, cum labore colligitur, cum dolore postremo amittatur.

Porro, quado de prouentibus annuis dicere nos instituti nostri ratio monet, sciendum est, eos diuidi in certos atque statos, et qui sunt extra ordinem. Cerri fixique superant quorannis viginti Milliones auri: Qui sunt extra ordinem, et si minores nequaquam sunt, minus tamen certi sunt, consistuntque fere in bonis siduciariis, quae caduca fiunt, et casibus fortutis, vel quando aliquis e Procerum numero moritur, tunc princeps haeres est ex asse. Accedit, quod ipse primas sit et solus Oeconomus totius sui Imperii. Si enim quis leget Testamento aliquid Sacerdoribus, Princeps inita ratione, rantum permittit iis, quantum ad eorum vsus sufficit, quod superest, sibi retinet: Et sicfier, vt is qui exactiorem velit inire rationem prouentuum Magni Turcarum Principis, deprehensurus sit, quod tam fortuiti quam ceiri statique superaturi sint in singulos annos XL. auri Milliones.

12.

Quam autem graphicus sit ostentator pompae et inagnifcentiae suae, ostendit, quoties terresti itinere Aula sua egreditur, aut redux Vr. bem ingreditur: nec non cum instructa classe proficiscitur.

Silibido ipsum incessit, ostentan diperegrinis legatis splendorem amplitudinis suae, eligit sibi diem Veneris, qui apud Turcas sacer est, quemadmodum apud nos dies Dominicus: ibi proficilcit ur ad Templum, non tam vt rebus diuinis operetur, quam vt se ostenter populo. Egrediur autem Regia per Portam Magnam, equo vectus, vestitu non splendidiore, quam domi vri solet. Caput habet tectum pileo exigno ob leuitatem, sequuntur cum Purpurati et alia aulae Comitiua. Anteit Principiem Praefectus Vigilum, quem Subassam vocant, quinquaginta stipatus sagittariis, vt expeditam faciat viam Principi. Sequuntur Eunuchi, Cubicularii, pueria seruitiis: qui ei praesto semper esse solent. Ad latus adequitant Praefectus nobilium iuucnum, et Magister Ostiariorum, qui accipiunt libellos supplices et exactiones, quae ei exhibentur. Et ad hunt quidem modum proficicitui ab Aula, vt obeat eques Ciuitatem. Cum autem extra Vrbem in agrum vel peregre profectus est, rediens operam dat, vt perstringat et in admirationem rapiat oculos Legatorum exterorum, in primis id studio agit, vt in castellum aliquod haud longe ab Vrbe positum diuertat, vnde significari iubet, ingressurum se sequenti die Vrbem cum gloria et magnificentia: dent igitur ii, qui ad ciuitatem sunt, operam, vt omnia parentur, quae ad excipiendum eum requirantur. Ergo Viatores in id in cumbunt, vt plateae noua arena operiantur, vtque idem fiat toro illo viae spacio, quo Princeps ing ressurus est. Purpurati omnes et proceres cum cunctis Palatii comitiuis id agunt, vt aduentanti Principi praesto sint. Ibividere est pedites leuis armaturae primum ingredi, quos sequeitur Legio Ianitsarorum, splendide exornata. posthos eunt iudices Constantinopolitani, adeoque totum iustitiae corpus: hinc sacerdotes, Monachi et Interpretes Legis Mahometanae. Se quuntur cum primo Veziero caeteri eius collegae, cum Praefectis et Gubernatoribus Prouinciarum: hinc Aulici Ministri et Palatii comitiua, cum insignibus magni Principis; ingrediuntur autem hoc ordine. Praecedunt X. pedites, qui totidem equos regio luxu exornatos capistris comprehensos manu ducunt. Sequuntur L. Ianitsari pedites, post LX. sagittarii cum arcu et pharetra. Medius inter hos ingreditur Magnus Princeps, indutus rogam preciosissimam, auro, Vnionibus, margaritis vel in tenebris splendentem. In pileo gerit cristam factam e pennis Herodii auis: Cingulum est Adamantibus obsitum. Ad hunc exornatus modum equum conscendit, Imperatoria magnificentia non indignum, cnius seruitiis circiter CCCC. equites praesto sunt.

Inde sequuntur Hippocomiorum Praefecti cum stratoribus et equisonibus post quos it totus Musicorum et Aulaedorum chorus, qui canticorum suauitate denincire sibi obuios, inprimis Proceres student. Vltimum agmen claudunt nobiles pueri qui sunt Sultano a seruitiis: habet autem quisque Falconem Auem manui suae insidentem, inter quos sunt multi Eunuchi et ianitores triginta, quin quaginta aucupes, ingens numerus puerorum, qui Triburi nomine ad Regiam missi sunt. Et sic est finis totius Pomopae Imperialis, quae non paucioribus constat quam XV. hominum millibus.

Cum ei placet marino itinere proficisci, egreditur per vnam ex iis portis quae suntin horto regio, qua is lirtus maris respicit, ibi conscendit Myoparonem habente m XVI. vel XX. transtra. Locum ipse capit in puppi, praeciosis stragulis intecta. ante ipsum stant familiares serui et Eunuchi, eique ad mandata praesto sunt. Pueri Tributari remigio funguntur, ducuntque nauem mira dexteritate et celeritate per vnda. Sequuntur Principem aliae naues actuariae et catascopia, dantque operam, ne nauigaturi illac per Canalem transeant, nauiganteillie Principe, no ei sint impedimento, Gubernaculum nauigiite, net Praefectus hortorum regiorum, cui soli permissum est loqui cum Principe. Postquam ad hunc modum suo satisfecit desiderio, reuertitur eadem via in Regiam.

13.

Magno Consilio huius Monarchae, vbi senatus habetur quotseptimanis quater, in secunda Seralii Curia, loco eleganter exornato. Hic conueniunt omnes, quibus institiae cura demandara est, qui omnibus aequaliter ius dicunt, Coguntur autem litigantes ipsi pro se causam dicere, nec locus hic est Aduocato aut Procuratori, quod hominum genus ob petacitatem Turcae oderunt. Ducit autem Actor Reum manu vel veste comprehensum ad Diuanum, vbi necesse habet ipse ad obiecta respondere, cumque duorum testimoniorum fides accessit, e vestigio reus vel absoluitur vel condemnatur.

Primi huius Consilii Proceres sunt, Magnus Vizierus, velut Praeses, duo Beglerbegi, Romaniae et Anatoliae, Bassa Diuani, duo primi iudices, quos Turca appellant Cadilesgeros, Praefecti Aerarii Generales, a barbaris Tefdartati dicti: hinc Cancellarius, Secretarius Publicus, Notangi vocatus, Secretarii Bassarum, cum non exiguo numero Notariorum et Praefecto cursorum Turcicorum. Sedent hi omnes in iudicio, suo quisqueloco et ordine in Diuano, habeturque Senatus a prima Aurora vsque ad Meridiem. Postquam pransum est, omnes abeunt ad Regiam, vt apud Principem reddant rationern eorum quae in iudicio peracta fuere. Et hic est modus ac ratio exercendae Iustitiae apud Aulam Turcicam.

14.

Praeteringentem ministeriorum Aulicorum numerem, quibus sua certa sunt delegata officia, sunt etiam Azamoglani, qui sunt Christianorum liberi tributi loco dati, vilis quidem conditionis, qui tamen exiguntur per Bassas et Capigos Imperatoris, legunturque quibus videt ur natura plus largita prae aliis, fitque id tertio quoque anno. et hos quidem exigunt nomine tributi Magno Principi debiti a Parentibus Christianis: cumque horum numerum satis magnum collegerunt, ducunt eos ad Aulam, vbi vestiuntur more Turcico, iis quibus videtur Principi, coloribus, ita tamen, vt perpetuo ferant pileum flauicolors. Ex his legit Primus Purpuratorum ad bellum, qui aptissimiad id videntur. Circumciduntur autem omnes, et demandatuf cura eorum primo hortorum Praefecto, qui eorum vtitur opera, cum necesseest, deinde instituuntur in armis, lucta, pugilatu, alij in re nautica: quidam applicantur ad artes et opificia manuaria: nonnulli traduntur Bassis et Proceribus Aulicis, qui iis ad faeda et turpia dictu ab utuntur seruitia. Omnibus autem in vniuersum suppeditatur alimonia ex sumptibus Principis. Quiautem inter hos pueros Tributarios (vt ita vocemus, bono loco inter Christianos nati sunt, separatim a caeteris in Regia habentur, vbi honeste educantur, et in rebus libero homine dignis exercentur, erudiuntur etiam in Lege Mahometis, et tractatione armorum, vnde fit, vt quanquam conditione quidem sint serui, tamen non solum liberi euadant, sedetiamipsis Turcis ingenuis imperitentatque dominentur, adeo vt Praefecturae Regnorum atque Prouinciarum ipsis committantur. Iungit his quandoque Praefectus cubiculi Regij pueros Turcis parentibus natos, in quibus maior alacritas et ingenij prompritudo apparet, verum id facere non audet, nisi impertrata cius rei licentia.

15.

Primiante omnes nobis occurrunt Eunuchi quatuor, quos Albos vocant, qui in pueritia ex tributariis Christianorum liberis eliguntur. Est horum maxima auctoritas post ipsum Maguum Principem, suntque velur Aulae capita.

Primus dicitur Capi Aga, summus sacri cubiculi Praefectus, qui plurimum potest polletque in vniuersa Regia, cum ei soli integrum sit cum Imperatore colloqui, quoties ita visum fuerit. Secundus est Chasnadar Bassa, id est, Praefectus Secretioris Thesauri Principalis, qui vnamad Gazam clauem habet, Principe ipso habentealteram. Tertio nomen est Chilergi Bassae, id est. Magno Capsario siue Praefecto rei Vestiariae, qui vestes Principis, et omnia quae eius corpus penitius concernunt, in sua haber potestare. Quartus est Seruiagasst, quasi dicas quasi dicas Capitaneum Seralij, qui curam gerit aedificiorum in Regia, vndesolet frequenter obire omnia caenacula et conclauia, et operam dare, ne quid detrimenti capiat domus Imperatoria.

II. Praeter quatuor hosce Eunuchos etiam alij sunt, qui ipsius Principis curam gerunt, cuiusmodi sunt cubicularij, atrienses, et alij dignitate eminentiores, qui feretriceni singulis officiis praeficiuntur, aliis quidem vestes regias interiores, alias rogas et chlamy des mundas conseruantibus, aliis eius vtensilia, arma, signa Imperialia, ornamenta, gemmas, et supellectilem auream argenteamque curantibus.

III. Tertium genus est eorum, qui seruiunt Magno Principi in iis quae ad mensam pertinent, quibus praefectisunt quatuor velut Inspectores, Argibassi dicti, qui curant vt vnusquisque officium suum recte faciat. Post Argibassas est Mimutus, qui profert nummos in expensas singulorum dierum. Tertius dicitur Checoia, qui est quasi scriba rationarius Regiae, proximus auctoritate Magistro Aulae. Quartus est Amanuensis.

His omnibus minores sunt auctoritate, qui sequuntur, et quos iis, quae apud Turcas obtinent, appellabimus nominibus. Baltagij dicuntur, qui pabuli et lignorum ad focum curam habent, suntque vltra CC. Bostangisunt hortulani, vltra DCCC. Pullarij D. Palafrenarij siue instructores equorum DCCC, aliique plurimi, vt omnis ministeriorum aulicorum, quitam ipsi Imperatori, quam Reginis atque Dominabus sunt a seruitiis, numerus accedatad XIV. millia capitum, et hi quidem omnes cibum in aula percipiunt.

16.

Quoties Turcarum Monarchae placer a Regia proficisci in aliquam Prouinciam longius ab Vrbe dissitam, trahit post se tam immane agmen hominum, vt nihil tale de vllo Orbisterrarum

Principe legatur vel audiatur. Nam pro stipatoribus corporis habet XXXVI. Ianitsar orum millia: Spahorum, quisunt equites leuis armaturae millia XLIV. Capigos bis mille, II. millia Solachorum, qui velut sunt interiores custodes corporis regij, qui semper eum cirumstant. Cursorum siue Tabellariorum millia IV. quibus vtitur, vt eos mittat ad Principes exteros, et ad exercendam iustitiam. Praeter hos adsunt ei ministrantque Dinobili generenati, qui cibos e culina Petitos ferunt vsque ad ianuam Caenaculi Regi, vbi praestoiunt alij, qui eos portant, mensaeque regiae imponunt. Praeter hos ad hncingens est seruitiorum numerus. Stratores et equisones ad ter mille Incitatores canum in venatione toridem: eorum qui ligna caedunt ad vsum culinae VI. millia; Coqui et structores ferculorum, M. Vestiarij aulici MMD. Pistores DC.

Si iter suscipit in bellum profecturus, numerus eorum quibus cura rei tormentariae delegata est, accedit ad XLVI. millia. Fabriarmorum et instrumentorum numerantur quaterdecies mil. le. Magistri tormentorum minorum siuesclopetorum VII. mill. vt iam nihil dicamus de minoribus seruitiis, quorum incredibilis multitudo Imperatorem sequitur. Iumenta omnis generis pauciora non sunt XX. millibus, praeter equos. Vide bis enim fere X. Camelorum millia, totidem mulorum. Quid iam dicemus de impedimentis, quae Purpurari atque Bassae in expeditionem proficiscentes post se trahunt, et quorum numerus pariter est ingens? In vniuersum supputanti planum siet, Sequi Imperatorem iter facientem ingentem hominum numerum, vltra centies mille mortales, et hoc quidem cum alta pax est. Cum autem ad bellum proficcitur, propemodum duplicatur numerus, etiamsi in eo non comprehendamus milites, tam equites quam pedites.

17.

Considerabimus iam, si placet, amplitudinem Bassarum siue Purpuratorum in hoc Imperio. Magna est horum auctoritas, diuitiae grandes, potestas ingens, praesertim in Prouinciis regnisque, quibus a Magno Principe praefecti sunt, vbi nonnunquam magna vtuntur insolentia. Neque enim hi homines tam diuites tamque potens exiguo cum comitatu incedunt per vias et itinera, in primis cum apprehendunt possessionem commissae prouinciae. Equitatus enim qui illos praeit, et numerus Nobilium domesticorum que, qui eos comitantur, superat splendorem multorum magnorum Europae Principum, vt vix dies vnus suffecturus sit spectatori, pompam istam considerare volenti, cum ciuitatem ingrediuntur, vbi cum imperio siue magistratu fururi sunt. Saepe necesse est, diurna luce deficiente, cereos accendere et lumen praestare vltimis ingredientibus. Omne enim horum hominum studium in eo occupatur, vt superbi atque magni appareant coram populo, nec vllis parcuntsumtibus, dummodo magnum numerum seruorum comitumque contrahant. Ante omnis adhibent diligentiam, vt stabula equorum habeant ornatissima, inque iis equos pulcherrimos, quibus stratores et equisones addunt prope sine numero: videbis enim alicubi Hippocomias tam instructas, vt inde totae alae, et aliquot equit um signa depromi possint, cum mille ducentis mulis ad ferenda impedimenta, nec paucioribus Camelis. Habent insuper mul. tas secum aluntque faeminas et concubinas, quarum custodiae praeficiunt Eunuchos Aethiopas pice nigriores, in quam vnam rem ingentes quandoque Thesauros insumunt. domicia eorum tot sunt Palatia regia, incredibili sumtu structa: quae tamen omnia ferenda sunt, si cum insano luxu conferantur, cui in omnivita dediti sunt, et cum ornamentis, quibus interiora domus, Caenacula, concllauia et cubicula ad ostentationem exornant.

18.

Est autem Aula Ottomannica graphicum Inuidiae ac Liuoris regnum. Purpurati enim perpetuis se insectantur odiis aemulationibusque, inuidente altero alteri ob prosperitatem: cumque sibi inuicem nocere non facile possint, nullum genus machinationis occultae intermittunt, vt aduersarium quisque suum perdat vel elidat, ne a veneno quidem aut magicis rebus abstinentes, dummodo desideriis et animo vindictae cupido satis faciant.

19.

Porro sunt in Aula Ottomannica inter caeteros quatuor Bassae eminentiores, qui cum ipso Magno Principe regnant tam grandis Imperij Machinam, suntque hi. Primus Vizierus, siue Princeps Senatus. II. Archithalassus. III. Aga Ianitsarorum siue Praefectus Praetorianorum. IV. Praefectus Vrbis Constantino politanae. Penes hos sunt prima in Imperio officia, hos benuolentia sua complectitur Sultanus, caeteri vero omnes colunt et obseruant eos. Est autem Primus Vizierus Legatus Generalis per totum Imperium, Dux summus Copiarum, Magnus Cancellarius, et Princeps Senatus. Archithalassus siue Admiralius est Princeps rei marinae et supremus Praefectus classium, tam bello quam pace. Aga Ianitsarorum non tantum Praetoriano militi sed et vinuerso peditatui in exercitu Turcico dominatur. Praefectus Vrbis res vrbanas curat, sine socio. Etsi autem officiorum ratione hi quatuor inter se sunt diuersissimi, pares tamen sunt auctoritate et potentia, quae tanta est, vt si iis ita expedite videatur. possint Principem de solio deiicere, translato Imperio in alterum.

20.

Antequam omnino Seralium absoluamus, dicenda sunt quaedam de insatiabili faeminarum in Aula Turcica libidine, impudicitia et turpitudinibus. Quaedam enim, cum lauatum ad balneas eunt, quod frequenter faciunt, omnem lapidem mouent, vt videanteos, quorum amore captae sunt. aliae quibus domisunt lauacra, ne ad lauadum exire domo necesse habeant, quod fere est in aedibus magnatum, aliis vtuntur modis, quibus impudicitiae suae satisfaciant,

mutuantes habitum mancipiorum suorum, et ita penetrantes ad eos, quorum furtiuis operam dant amoribus. Si hoc genus artificij non succedat, ad dona et munera confugiunt, quibus delimiunt tam mulieres quam viros, quibus Dominae custodia commissa est, vt ad optatum perueniant finem. Pessimum est omnium, quod cum se mancipauerunt libidini alicuius exteri, vbi sentiunt eum vel moliri discessum, vel lassum Veneresegniorem esse, quam earum exigant turpia desideria, quod eum vel per sicarios, vel per venenum e medio tollere nituntur, quasigrauissime ab illo laesae fuissent. Vtuntur autem emissariis suis, qui per totam vrbem conquirunt robustos adolescentes, quisint explendae Dominae libidini.

21.

Sed omissis his tam turpibus rebus videamus, quae sint propria Arma, id est, Insignia Imperatorum Turcicorum, quibus etiam in sigillo suo vtuntur. Non habent autem hi peculiaria Arma siueinsignia, neque legimus vspiam, familiam Ottomannicam iis vsam fuisse. Extineerunt enim penitus omnem Palaeologorum familiam, qui postremi Graecorum Imperatores fuerunt. Si quae habent signa Turcae, su nt ea potius motae Tyran nidis et crudelis dominationis, quam generis aut familiae. Sic pingunt globum terrestrem, et super eum crescentis cornua Lunae: hoc vnum est signum, quod conspicitur in omnibus prope vexillis et labaris militaribus: hoc ostentant in sum mitate turrium: hoc secum ferunt reduces ij, qui Religionis ergo Mecham Arabfae adiuerunt. Sigillum autem huius Monarchae nihil continer praeter Characteres Arabicos, quibus tamipsius quam Patris eius nomen exprimitur, et verba quaedam iactantia praesentem felicitatem.

22.

Venimus ad extremum actum, de eius morte, luctu, iustis exequiisque. Sed oporter prius de eius morbo videre. Cum primum eum aegrotare contingit, adest Primus medicorum cum multis aliis, conferuntque consilia de restituenda homini valetudine. Verum, vt

Ita cum Magno illi Monarchae decusa viae meta nouissima est, cogitur colligete sarcinas, et Orcisubire galeam. Quo mortuo, qui ei in Imperio successurus est, sumit lugubrem habitum ad paucos dies simulansmagnam vultu tristitiam, vt occultet quam roto pectore concepit laetitiam. Si dum bellum est, eum mori contingat, omnes Bassaesumunt pileolum minutum, in signum luctus: Signa atque vexilla militaria omnia in uertuntur, cuspidibus in terram desixis, donec nouus Sultanus, deposita lugubri veste Paludamentum sumat Imperatorium. Corpus defuncti reconditur in sarcophago, intecto linteo purissimo, pileus eius in summo sarcophago collocatur. praeeunt Sacerdores et Monachi Mahometanifunus, ferentes manibus candelas et cereos ardentes, suoque modo cantillantes. Sequitur quidam qui Turbanum siue Pileum defuncti praefert lanceae militari impositum, cum cauda equina subtus affixa. Postea eunt Praetoriani milites atque stipatores corporis, Ianitsari, Spahi, Spahoglani, quos sequitur omnis Aulicorum natio, suo quisque loco et ordine, ductore Magno Aulae Magistro. Praefectus Stabuli regij praefert arma mortui, et magnum vexillum, non erectum illud portans, sed explicatum humo trahens. Omnes Purpurati atque Proceres vltimum ei praestant officium, circumstantes vestitu lugubri. Ita sepelitur corpus Imperatoris in Templo siue Mosquea, quam ipse viuus extruxit, in sacello interiore, sarcophago semper intecto panno holoserico nigro. Si in belli expeditione mortuus fuit, imponitur pileus eius tumulo, sin secus, affigitur parieti; proxime iuxta sepulcrum, ornatus pennis Erodij alitis. Ad pedem tumuli stant duo candelabia deaurata, cum totidem ardentibus cereis, suntque certi quidam facerdoses, in eum finem conducti, vt sine intermissione pro defuncti orent atque cantillent ex alcorano anima. Singulis diebus Veneris integuntur Tymbi Imperiales nouis Vmbellis, et operiuntur floribus, orantque omnes, qui is diebus Templum ingrediuntur, pro anima defunctorum, plorantes gementesque super tumulos, aliquidque florum secum inde auferentes. Et haec sunt ea, Lector, quae generatim dicere habuimus, tam de Vrbe Constantinopoli, quam Magnificentia Seralij siue Regiae, deque gloria, potentia, diuit iis, superbia atque fastu Principis Turcarum. Iam, vti promisimus, ad descriptionem particular e Regnorum Prouinciarumque plerarumque in eo Imperio nos accingemus.

Natura et Qualitas Terrae Thraciae.

Quamuis Tracia magna ex parte frigoribus sit obnoxia, hominibus tamen abundat quam maxime. Visuntur hic egregiae planicies, in quibus plurimum colligitur farris et leguminum: qua vero ad mare itur, non ignobiles reperiuntur vites. Sed et Plinius ipse Thraciam laudat ob fertilitatem, commendans frumentum pondere, vinum autrem bonitate et robore. Frigidior tamen est, quo longius a mariabit, vnde et solum est tritico atque frumento generando iniquius. Arboribus prope in vniuersum destituitur: planities enim non syluis aut nemoribus, sed nudis collibus distinguitur. Iuxta pagum Chapsyllar, qui olim oppidum fuit nomine Cypselus, alumen cruitur.

Montes huius regionis praecipui sunt Haemus, Rhodope, qui asperrimi sunt et perpetuis tecti niuibus: item Orbelus et Pangaeus faecundi argentifodinis, quae cum hic sunt tum aliis in locis, nec non Messapus, asperrimis rupib, in altum consurgens.

habet minores Nessum, qui hodie Charason dicitur secundum Bellonium, Melanem, Strymonem, qui limes est Thraciae et Macedoniae: Arsum, Tearum aliosque. Vehit autem Hebrus quem Mercator nostro aeuo Murisam, Nicolaus Nicolai Valisam appellari tradit, sabulo suo ramenta auri, fluitque tam lentus, vt in quam partem moueatur, distinguere vix possis. Aquae eius turbidae sunt, verum potu suaues, vt vel media aestate glaciei frigus aem ulentur. Hyemis tempore auget ur aquis pluuialibus et niualibus, vnde intumescens rapidius aliquando fertur, inundatque ingentem planitiem pascuis obsitam, quae nominatur Dorisca, in qua nulla visuntur aedisicia, sed plurima equorum armenta, et quaedam Virgulta, cum viridariis non omnino sterilibus. Recipitautem Hebrus Tearum amnem, cuius aquae sunt salubriores caeteris fluuiis omnibus, rollunt enim scabiem et impetiginem tam hominum quam equorum. Oritur Tearus XXXVIII. fontibus, partim gelidis partim Natura calidis, qui sub eadem petra scaturiunt. Darius Persarum Rex, cum valde probasset gustum huius aquae, erexit in littore amnis columnam, eius laudem Graecis inscribens litteris.

Nessus ab Haemo montedescendens, et ipse lento flumine pergit, aliquanto minor Strymone, multum tamen vehensarenae. Haud procul in de fluit Biston fluuius, hodie Buron dictus, optimis plenus piscibus. Bosphorus Thracius habet XXX bonos portus, partim in littore Europae, partim Asiae, plures tamen illic quam hic. Mutar autem cursum suum, qui in septem locis obseruatione dignis multo rapidior est quam alibi; nempe vbi promontoria quaedam siue proiecturae telluris a continente in ipium fretum excurrunt: ibi mare vehementer agitatur, vnde in quibusdam locis difficillime versus Mare nigrum nauigari potest, nisi naues funibus trahantur secundum longitudinem littoris, aut transuersim dirigantur ac per ambages nauigia.

Imperante Constantino Copronymo totus Bosphorus Thracius cum parte Ponti Euxini gelu constrictus fuit: glacie viginti cubitos crassa, cumque nix copiosissima cecidisser superissam glaciem, factum est vt adhuc ad XXV. cubitos adscenderet, vt tam homines quam iumenta sicco pede transirent ex Europa in Asiam, patente viatoribus itinere veluti terrestri, ab Vrbe Constantinopoli vsque ad ostia Danubij fluuij. Cum autem sub finem Februarij Mensis glacies soluta fuisset, fluctu abanting entia glaciei frusta velut paruae Insulae in Mari, in quibus visebantur animalia multa ac varia, partim viua partim mortua. Illa postmodum glaciei fragmenta, cum magna vi ventorum ad Constantinopolim appulsa fuisset, multum ciuitari damni intulerunt, deiectis proximis littori aedificiis.

Neque vero vllus sinus est aut fretum rorius maris Mediterranei, quod ita abundet piscibus ac hic Bosphorus. Per hunc enim sub initium Hyemis ingens vis piscium transit in Proponridem: appetente autem vere remigrantin Pontum Euxinum, quod Pontus multo per hyemem Propontide sit frigidior ob magnam fluuiorum mulritudinem, qui a quas suas in id mare deponunt. Accedit, quod cum Pomus humilior sit, etiam magnis agitetur hybernis tempestatibus. Hinc fit, vt pisces fugientes frigus et procellarum importunitatem, sub Hyemis initium Propontidem petant: sub tem pus autem Vernum ad Bosphorum redeant, ipsumque Pontum Euxinum, cuius aquae non adeo amarae sunt, ob multitudinem fluuiorum, quibus edulcantur. Sic incredibile memoratu est, quantum in illo freto capiatur pisicum, dum populariter migrant, praesertim apud Constantinopolim, vbi etiam mulieres, cum ab aliis laboribus ociantur, pisces capiunt, proiecto a fenestris domuum suarum hamo: inprimis capiuntur hic multi Thynni minores, quos Graeci Pelomidas vocant.

23. MORES THRACVM ANTIQVORVM.

Fuerunt Thraces ab omni tempore habiti feroces et immites, fuitque tantus istorum barbarorum numerus, vt Herodotus dicat, si sub vnius Principis fuissent imperio, aut inter se coluissent concordiam, vin ci ab alia gente eas non potuisse, quod omnium mortalium fuetint validissimi. Diuisi autem inter se im becilles effecti sunt. Etsi autem non per omnia Consenserint, magna tamen fuit inter eos morum conformita, excepris Getis Thrausisque, iisque qui Chrestonem habitauerunt. Geris persuasum erat, eos non mori, sed migrare ad Deum suum Zamolxin. Fuit autem Zamolxis iste dixipulus Pythagorae: qui cum domum reuersus vidisset Thraces barbare admodum viuere, et prope brutorum more, praescripsit iis leges, erudiirque agreste genus, persuadens, eos qui moriuntur, ex hac vita discedere in meliorem, vbi summis perfruerentur gaudiis. Cum ad hunc modum aliquam diuinitatis opinionem inter Thraces sibi comparauisset, repente subduxit se ab iis, vt nemo scire potuerit, quo gentium abreptus fuisset, magno sui ciuibus relicto desiderio. Mittere igitur solebant quendam sorte lectum cum quinqueremi, qui cum peruestigaret, suorumque ciuium ci exponeret necessitates, siquidem eum offendisset. Quidam inter eos tenebant tria tela, caeteri apprehendebant hominem, ligatisque manibus ac pedibus eius, proiiciebant in altum, vt incideret in rela illa, sequeiis indueret. Quod si morereture vestigio, arbitrabantur Deum sibi fore propicium: si superstes maneret, accusabant eum malitiae, nequam Legatum esse pronunciantes. Hoc igitur abdicato mittebant alium, qui parifacto apud Orcum conueniret Zamolxin, einsque pro ciuibus suis imploret opem.

Quoties tonitrua audiebantur et fulgura videbantur, iaculabantur Thraces sagittas versus caelum,

minantes Deo, quem non put abant esse alium quam suum. Idem faciebant Thrausi: in natiuitate tamen vel obitu alicuius hominis singularem hunc obseruabant morem. Nato infante, parentes ac consanguinei cius circumstabant puerum, deplorantes cum lacrymis ingressum eius in mundum, recitantes omnia mala et miserias, quae ei forent perferendae, accusantes conditionem hominum velut omnino malam.

Si quis autem mortuus fuisset, sepeliebant eum ridentes, gratulantes sepulto, quod tot miseriis ac calamitatibus vitae exemptus fuisset. Quidam inter eos habebant plures vxores. quod si virum moricontigisset, maxima lis orie batur inter coniuges eius, asserente vnaquaque se marito chariorem fuisse caeteris. Conuenit ergo populus, et auditis vniuscuiusque rationib. fert sententiam, sic quae vicit causa, deducitur supra tumulum mariti, acceditque defuncti proximus agnatus, et mulieri praecidit cernices, quae velut succedanea victima mactata eius Manibus, cum ipso sepelitur. At quae supersunt, infelices se existimant, plorantes, quod ipsae dam natae iudicum sententia, honore isto indignae habitae fuerint, quasi omne vitae rempus ignominia notatae.

Alia quaedam Thracum gens solebant liberos suos vendere, antiquae id esse dicentes consuetudinis, neque Patresaut Matres filias suas, quas habebant nubiles, cum cura custodiebant, sed sinebant illas am ori operam dare cum quib. ipsae voluissent. Vxorum tamen castitas illis curae cordique erat, quas magno mercari solebant. Habebant autem quoddam signum a natura frontibus eorum impressum, quod si qui ostendere non possent, iudicabantur plebeio et vili genere nati.

Vendebantur filiae mulieresque apud illos, velut auctione facta, illi qui plus obtulisset precij. Pul chrae primum venum ex ponebantur, pro quibus fere numer abat ur precium, quanti erant aestimatae. Deformiores ipsae emebant viros quibus nuberent. Nuptiae ita peragebantur, vt tam viri quam saeminae indulgerent genio assidentes ad ignem, coniicientes in prunas quoddam seminis genus, cuius od or siue fumus praesentes ali quo modo stupefaciebat, ita pro summa laetitia aestimabant, si heberatis sensibus viderentur ebrij. Honestissimum erat apud eos, vitam ocio transigere, alere se suosque latrocinio, vel furto: vt contra ignominiosum et miserum putabant agrum colere.

Colebant vulgo hi Thraces Martem, Bacchum, Dianam, et Mercurium, per cuius numen etiam iurare solebant, quod se ab illo genus ducere opinarentur. Omnium Thracum domus erant ad modum humiles, victus conueniebat simplicitari habitationis, vinearum neque cultum neque vlum nouerant.

Cum nouus Rexeligendus erat, non habebatur Nobilitatis aut Prosapiaeratio, sed qui plurium suffragiis destinabatur, fie bat Rex. Populus enim eligebat talem, cuius integritas vitae ac morum cum clementia coniuncta nota erat, quique iam aliquousque aetate progressus erat. Sed oportebat eum destitutum esse liberis, quos si haberet, nulla spes erat adipiscendi regni, quamuis caetera omnia constarent. Quod si post sumtum Diadema liberos gigneret, cogebatur se ab dicare Magistratu, ad eo cauebant Thraces, ne regnum apud eos fieret haereditarium. Quamuis autem se Rex aequum bonumaue omnibus exhib eret, nolebant tamen Thraces ei nimium licere adiungebantor enim ei quad raginta viri, qui ei in consiliis adessent, ne ipse solus iudex esset in causis capitalib. Si vero ipse in crimine vel noxa deprehensus fuisset, condemnabatur sine cunctatione ad mortem is tamen ei habebatur honos, vt nullus mortalium ei inferret manus, sed vt omnibus necessariis ac vitam destitutus, postremo cogeretur mori inedia.

Magnatibus inter eos hoc modo exsequiae habebantur. Deferebatur corpus in locum publicum, vbi continuo triduo fiebant sacrificia, mactatis diuersis animalibus; quiaderant, agitabant conuiuium ad hilar itate se inuitates. Deinde cum obitum eius modice defleuissent, defodiebant id terra vel cremabant igne, cineres subter humum defodientes. Hinc in honorem defuncti depugnabant inter se apud tumulum, inprimis autem vsitatum erat duellum inter duos.

Quibus atmis vsi fuerint in expeditione Darij, refert Herodorus, dum ait eos galeas vel potius cudones capite gestasse e pellibus vulpium, Camisias insuper et saga non vnius generis, femora illos muniuisse Caligis e corio caprearum, porro arma quibus in hostem pugnarent, haec fuisse: spicula missilia bina, Clypeum vnum cum pugione. Celebrantur Traces ob exquisitam sagittandi peritiam, quam artem et iam ab se inuentam tradunt. Lingua eadem iis erat, quae Scythis, narratque Plinius, Vniuersam Thraciam aliquam, do diuisam fuisse in L. conuentus. Et haec fere sunt, quae depriscis Thraciae populis antiqui perscripserunt, videamus nunc recentiores.

24. Mores horum populorum nostri temporis.

Qui nostro aeuo Thracium habitant, veteris ferociae multum retinent, furiosi, crudeles, robusti, in compotandi consuetudine nulli genti subisto sole cedentes, vt inter eos videresit, qui semper ebrij titubent: et nisi Lex Mahometis Turcis vsum vini interdiceret, non dubium est, quin alia dissolution is specimina quotidie ederentur. Cum autem non vnius generis homines sint in Thracia, et praecipue in Vrbe Constantinopoli, vbi mixtim habitant Turcae, Iudaei et Christiani, vt de eorum moribus coniunctim dici non possit, cum multum alij ab aliis differant: optimum factuerit, vt de tribus istis nationibus separatim verba faciamus, quid in vnaquaque obseruatione dignum sit.

Et primo quidem non ea est Turcis moru ciuilitas, quae plerisque per Europam populis, cu et habitus

siue vestitus eorum habeat nescio quid absurdi, quod nos citra indignationem et fastidium vix intueri possumus, cum extremitas vestis non tegeat linteam, et omnis amictus tam ruditer factus sit, quasi non peritus vestiarius, sed ineptus rudisque consarcinator fecisset. Cibum inter eos nemo capit insidens scamno aut sedili, sed omnes humi consident, in quincuncem compositis crutibus, vt sartores solent in officinis suis. Tabula eorum, ita enim sane appellemus, vt plurimum est e corio bubulo aut ceruino, crudo quidem nec praeparato, cum adhuc pilos habeat, in rotundam formam adunato, cum duorum pedum et dimidij latitudine, additis scutulis ferreis annulisque, vt loro contrahi colligarique possit, instar crumenae aut marsupij, vt commodius circumferri possit. Hanc mensam coriaceam insternunt linteo, positis iuxta mantilibus ad exter gendas manus. Sole nt etiam tam in domibus quam in Templis, vbi pauimentum humilius est vel immunidius, istud integere stragulis crassioribus, vel operimento e iuncis contexto, alicubi etiam humum insternere tabulato ligneo. Aeris Campani siue Nolarum vsum ipsi penitus non ferunt, neque sinunt vt Christiani qui inter illos habitant, iis vtantur.

Tam virorum quam faeminarum vestes sunt prolixiores, satisque laxae, ab summo ad imum apertae, vt inferiores partes operiant, et tegere totum corpus possint, cum ad naturae necessaria abeunt, ne quid turpe appareat. Quin et dant operam, vt tunc dorsum versus meridiem obuertant, quia et eo conuertuntur cum precantur: ferunt antem iniquissimo animo, si in eo opere ab aliis deprehend antur, quod sedulo cauent, ne ea in conspectum veniant, quae namtura occultari vult.

Potiffimus Turcarum cibus est caro haedorum castratorum, qua magis delectantur quam vlla alia, vnde fit, vt tanta vis corij Cordubensis, (vt vulgo vocant) e Turcia ad nos afferatur. Post hanc est iis in vus ouilla et veruecina, et agnina, et capreolorum. Bouinae non magnus est vsus, et quicquid parant carnium, assatas quam elixas cledunt esse suauiores. Hasigitur carnes ad cib um paratas omnes imponunt praegrandi patinae, vel potius Scaphio culinario, mixtim et sine ordine, cum discos multos variosque non habeant, vt nos, quo possint singula fercula singulis imponere patinis. A Porcina omnino abstinent, conficiunt tamen quoddam intinctus vel embammatis genus ex caepis et allio, quod in tanta est apud eos aestimatione, vt etiam magnatum Principumque mensis inferatur. Panis eorum, quo vulgo vt untur, sat is ater est, quod frumento semina quaedam admisceant, quibus sit vt recte fermentari excoquique non possit.

Vtautem reliquum eorum viuendi morem persequamur, vix est vlla gens sub Sole arrogantior, aut quae sibi plus tribuat, aliasque nationes ita prae se contemnat, quam Turcae. Causa huius feritatis et insolentiae adscribi potest crebris victoriis, quas barbari isti ab omnibus prope nationibus reportauerunt, quibus et tam amplum Principes eorum sibi acquisiuerunt Imperium. Scortationi omnisque generis libidinibus deditissimi sunt, vt et Sodomiae scelus propemodum publice inter eos exerceatur, praesertim in triremibus, vbi non minor est huic flagitio licentia, quam capiendi cibi potusque. Fides dictorum factorumque apud eos nulla, cum pro nihilo habeant, negligere promissa, quae eorum fraus et infidelitas simplicioribus e Christianis multoties exitium attulit, cum nimis fiderent eorum verbis: sae pe enim accepta stipulatione vitae et securitatis, a perfidis illis praeter ius mactati aut in seruitutem abducti fuerunt. Nemo sibi persuaderisinat, Legatos siue Oratores exteros apud turcas in precio aut honore esse, veliis lus Gentium scruari, veapud nos fit: quin si Thurcarum Imperator Legatum aliquem suspectum habeat, leuiter aestimat illum dedere neci, quanquam causae non sint magni momenti. Sed et Purpurati Aulicique, nisiabunde colantur muneribus et obse quiis ab Legatis Christianis, ludibrio eos habent, nulloque non iniuriarum genere exagitant.

Nulla gens minus videbitur ad litteras nata quam Turcica: sed solum ad arma facta, in quibus tamen plus eis praestat multitudo, summa obedientia, et certa spes Paradisi Mahometani, quam animimagnitudo et viritas. Habent tamen inter se et libros et doctores non qui humaniores doceant litteras aut Philosophiam, sed tantum doctrinam Mahometi, super qua et multa conscripsere volumina, et varias in medium proposuere quaestriones.

Christianos tanto prosequun ruradeo, vt eos alio nomine non appellent quam Canes. Et quamuis eos in conuersatione ciuili videantur satis comiter habere, eosque iis afficere honoribus, quos captus huius nationis permittit, cauere tamen non possunt, quin quoties de iis verba faciunt, tories eos Canesappellent, vei bis satis prodentibus, quo pacto intus erga nos affecti sint.

Sed et Auaritiae supra modum dediti, rem quamuis in lucrum suum vertere nouerunt. Videntur autem huius rei causas aliquas habere, quod Magnus eorum Princeps terras quidem et latifundia Ministris suis tradat, sedita vt iis duntaxat fruantur donec viuant: qua ratione fit, vt nihil ad libe ros haeredesque suos transmittere possint, praeter peculium, id est, Thesauros quos corraserunt, vt inde viuant. Nec tamen negauerim, si Patres bene ac fideliter seruinerunt, et filij ostendant aliquam indolis generositatem, Principis beneficio possessiones Patris saepe in filios deriuari, quin et, si postea mereantur,

maioribus augeri prouentibus. Quin et hoc bono iure dicam: Turcas non passuros fuisse, tot Christianorum millia, qui inter ipsos habitant, cum ingenti Ecclesisticorum hominum numero, nisi allecti fuissent et emolliti magnitudine Tributi annui, quod hi illis persoluunt: Quin ipsum sepulchrum Dominicum, quod adhuc satis integrum visitur in Vrbe Hierosolymorum, iam dudum frustillatim confractum abolitumque fuisset, nisi scirent, Christanos sanctitate loci allectos eo peregrinari, multumque secum argenti afferre. Vnde videmus, qua de causa et Christianos et sepulchrum Dominicum patiantur inter se nempe, vt inde lucrum percipiant.

Mulieres Turcicae vestitu vt untur satis honesto, suntque in omnibus rebus gnauae et solertes, quod optimae institutioni tribuendum est. Capitis te gumentum est acutum, operiunturque corpus velo taapposite ac Concinne facto, vt quamuis ex parte pendeat, cito tamen illud, si in conspectum virorum veniant, attrahere, et operire faciem possint, solis aperris oculis. Caeteris autem vestibus superiniiciunt linteum candidissimum, quo omnia teguntur, ita, vt ne viri quidem vxores suas cognoscere possint, si inter turbam cum caeteris versentur. Sed et raro veniunt in ea loca vbiviri versari solent, nihilque receptae consuetudini magis aduersatur, quam videre virum alienam mulierem in publico alloquentem. Quod si fiat, aut siquis cum aliena faemina extra Vrbem deambulet, res peregt ina et monstro similis vide bitur.

Qui inter eos vxorati sunt, praesentibus aliis nec verbo nec facto alludunt coniugibus suis, sed ne colloquuntur quidem illis, quod eo fit, vt vsitata erga vxorem vtatur vir grauitate et seueritate, et haecipsum vicissim colat et suspiciat. Qui inter Turcas illustri genere sunt, aut cum Magistratu, eo quod vxoribus suis adesse non semper possint, relinquunt eas sub arcta Eunuchorum custodia, vt ad eas praeter marirum, viralius ingredinullo modo possit, aut alienae coniugi vicium afferre. Ersi autem hae vel maxime amatores admittere velint (nec enim desunt haec iis desideria) solertissima tamen Eunuchorum cura earum affectus reddit irritos. Ipsi tamen serui et mancipia, de quibus adeo magna sollicitudo non est, quod domesticis distineantur laboribus, saepius Currucas faciunt dominos suos, quam peregrini, Quod si in facto deprehensi, aut rationibus conuicti fuerint, adulteraffe heras, tantis excruciantur tormentis, quae tibi sine horrore ne imaginari quidem possis, postea trucidantur.

Sed et de ludis exercitiisque Turcarum aliquid dicendum est. In Vrbe Constantinopoli festum quotannis per aliquot dies agitatur, quod ipsi Beelan vocant. Hisce diebus festis conueniunt equites in Hippodromum, perticas manibus ferentes, velut spicula missilia, diuisi in certas turmas siuealas, ibi concurrentes, mittunt alij in alios illa hastilia, belli simulacra cientes. Alibi celeriter equitantes feruntur circa longurionem, mittentes sagittas ab arcu ad globum quendam in apice longurionis suffixum, quis eum prae caeteris certius feriat.

Plaustrorum curruumque vsu in tota vrbe nullus est: baiulorum enim et helotarum vicem praestant Armenij, qui omnia oneraper Vrbem ferunt. Sunt autem miseri isti Armenij, professione Christiani, in cultus ratione non multum a Graecis abeuntes.

Videas aliquando Turcas ebrios per plateas Vrbis incedere tanta insolentia, vt nihil arrogantius in toro orbe Christiano tibi occurrere possit.

Si enim gressu titubantes, Christiano homini veniunt obuiam, continuo irruunt in eum, eique mille modis molesti sunt, quodque deterius est, nulla est ratio, qua de eo tot iniuriarum exigere vltionem possis, nisi velis cerram magnamque incurrere poenam; tanti faciuntsuos Turcae, vt nec improbos quidem affinesque culpalaedi velint aut patiantur, contra cogant exteros etiam innoxios iniuriis succumbere: dumque student suam auctoritatem adistruere, nihil pensi habent ipsam proculcare Iustitiam.

Vnum hoc in hac gente laude dignum est, quod liberales sint et multum erogent eleemosynarum in pauperes. Sed hoc faciunt sine ratione et discrimine, quod non minus erogant pecuniae in alimoniam canum aliorumque animalium, quam ipsorum hominum. Et tale quidem est eorum in exercenda misericordia iudi. cium.

Christiani qui inter Turcas habitant, eorum fere viuendi sequuntur modum, ex diuturna consuetudine. Qui autem ab aliis prouinciis regnisque hac venerunt, suo quisque more viuit atque instituto, nisi quod prope omnes Turcarum modo vestiri incedunt, solo capitis tegumento faciente differentiam. Loquor autem de illis, qui non sunt orti e terris aut prouinciis Turcarum, sed qui veniunt ex iis regionibus, vbi ratio ista vestiendi non est in vsu.

Iudaeorum, qui inter Turcas Versantur, vnicum studium est lucrari, quare inprimis addicti sunt mercaturae, in qua exercenda infinitis vtuntur fraudibus et malis artibus, vt videantur abiecta omni conscientiae et honestatis ratione, vnum id agere, vt ditescant. Pauci sunt inter eos, qui Medicinam faciunt, in qua quidem ita feliciter versantur, vt Purpurati atque Bassae, adeoque ipse Turcarum Monarcha eorum vtatur opera.

25. GRAECIA.

Inuenit ur nomen Graeciae diuersimode simtum ab Auctoribus. Nam proprie atque vore nominant Graeciam, quam Prolemaeus

aliique appellant Atticam, cuius caput erat clarissima illa Arhenarum vrbs. Deinde extendunt hoc nomen multo latius, complectentes in Graecia praeter Atticam quatuor celeberrimas Regiones: Macedoniam, Epirum, Achaiam et Peloponnesum: sub quibus, cum aliae prouinciae minores comprehenduntur, tum eriam Insulae Ionici et Aegaei maris. Et hac latiore significatione nostro etiam aeuo sumitur Vox Graeciae. Potestautem et amplius extendi, vt simul includatur Thracia, et bona pars Minoris Asiae siue Anatoliae, quas partes veteres Graeci possederunt, et in eas miserunt Colonias. Sed et pars quaedam Italiae, vbi hodie Calabria et Apuliae quaedam loca, olim Magna Graecia appellata fuit.

Caeterum si communiore significatione sumitur, tria maria cam alluunt: Ionicum ab Occidente: Libycum a meridie: Aegaeum ab Oriente: ad septentrionem vero montibus a Thracia, Mysia superiore et Dalmatia separatur. Sub hoc Graeciae nomine comprehenditur etiam Creta Iusula, de qua locuti sumus, cum de Republica Veneta disseruimus. Quicquid autem terrarum subisto Graeciae nomine comprehenditur, includitur intra gradum altitudinis ab Aequatore XXXIV. et XLIII. eleuationis Poli, intra quod spacium longissima dies est ab horis XIV. cum parte quarta, vsque ad XV cum quarta parte, vt tota diuersitas longissimae diei sitvnius horae.

Quod ad longit udinem attinet, est Graecia intra meridianum XLII. et LIII. et paullo amplius. Obtinent in hoc terrarum spacio Veneti quaedam, sed ea sunt tam exigui momenti, vt ne in computum quidem venire debeant: omnia igitur Imperio Turcico adscribenda sunt, sicut in Africae descriptione omnes Prouincias, quas suo loco persecuti sumus, Regi Marrocano adscribemus, quamuis in iis non pauca ab Lusitanis possideantur. Sed ad particularia deueniendum est, et perlustrandae partes Graeciae.

Prima nobisse offert Macedonia, antiquitus Emathia dicta, vt Plinius habet, et Paeonia, post Aemonia, vt Liuius auctor est. Gerbelius et Niger in ea sunt sententia, vt Albaniam hodie dici existiment. Verior tamen est Magini sententia, qui eam duntaxat Maccdoniae partem ita appellari ait, quae Mare Ionium respicit. Ea enim pars quae in Orientem vergit, inter Sinum Strymonicum et Thessalonicensem barbaro vocabulo Iamboli dicitur. Quicquid inter has medium est, vetus nomen Macedoniae retinet. In medio duorum marium, Ionii ab occasu, et Aegei ab Oriente sita est: ab Aquilone Dalmatiae partem et Mysiam superiorem; a Meridie Epirum et Achaiam attingit. a parte Thraciae Drinone et Strymone amnibus separatur.

Numerat Gerbelius sex Macedoniae Prouincias ab ea parte qua Graeciam spectat; Emathiam, Pieriam, pelasgiam, Estiotam, Thessaliam et Phthiotas, inter quas Thessalta (Turcis hodie Comelonitaris dicta, vt castaldo placet) caeteris bonitate praestat. Collocatur a nonnullis hic Olympus Mons, hodie Lacha dictus, vt Castaldus putat, tantae altitudinis, vt decem numerentur ad eius fastigium stadia, secundum Plinium. Si igitur sumamus VIII. stadia pro vno milliari, altior erit quarta parte, quam vnum milliare; hinc fit, vt accolae summum eius ingum coelum nuncupent, quod ibi flare venti nunquam deprehensi fuerint. Videbis et Pelion ibi, quem montem nonnulli volunt hodie Petras dici, cuius altitudo tanta est, vt Dicaearchus, quem Plinius enm mensum fuisse affirmat, deprehenderit M. CCL. passus. Sunt et inter alios celebriores Ossa et Pindus, ab cuius radice prodit amae nissimus fluuius Peneus. Omnium autem hoc quidem tempore celeberrimus est Athos qui nostro aeuo Mons Sanctas appellatur, a Graecis a(/giono)/ros, qui ex parte eum incolunt. Forma ei est qualis Chersoneso, annexo continenti per Isthmum M. D. passuum: ambitus eius complectitur LXXV. millia, porrigit urque in longitudinem via tridui, cum in latitudine medii diei iter habeat. qui mare istud nauigant, vident fastigium eius ab trigesimo milliari.

Hic est ille Athos mons, quem Architectus quidam se in hominis figuram effigiaturum Alexandro Magno pollicitus est, qui conatum istum non admisit ad animum. Est iam olim hic Mons attributus Calohieris Monachis Graecis, Ordinis S. Basilii, qui peculiari quo dam nixi priuilegio illum incolunt, estque tanta loci Religio, vt nec Graecus aliquis ne Turca ibi habitet nisi sit ex Calohierorum Ordine. Sic fit, vt circiter sex millia Monachorum montem eum in diuersis locis inhabitent, extractis in eo XXIV. satis amplis et perantiquis Monasteriis, cinctis bonis mutis, inter quae duo sunt eminentiora.

Intersecatur Macedoniae littus, quae Mari Aegaeo alluitur, quatuor praecipuis Sinubus: Strymonico, syngetico, T oroniaco et Thessalonicensi, quibus omnibus nostro aeuo alia atque barbara nomina sunt: a quibusdam annumeratur his Sinus Pelasgicus, qui hodie dicitur Golfus Armirensis.

Flumina Macedoniae sunt praeter Stry monem qui est in finibus Thraciae, Axius, a Turcis Vardarus dictus, pulchrior caeteris, et aquis suauior limpidissimis, qui a monte Scando prosiliens, longo cursu sinum Thessalonicensem ingreditur. Scriptum reliquerunt antiqui, oues, quae ex ea libere solitae fuissent, lanam albam in nigram mutauisse. Hunc sequitur Erigonius hodie Vistricius dictus, si Sophiano credimus, si vero Mercator, Deuodus oricur hic in montibus Illyricis, peragrataque Paeonia, cum alluisset vrbes heracleam et Edessam, cum Axiose coniungit.

Aliacmon, qui olim fuit, nostro aeuo Pelecas Sophiani est, quanquam eum Platamonem dici existimer. Ex Montibus Paeoniae hic prodit, littus habens difficile actaediosum: aiuntque Graeci, si quis velit oues albo vellere habere, vt iis ex hoc fluuio potum praebeat.

Mercatorem non conuenit: istud constat, eum receptis aliis fluuiis quatuor tumidum, Sinum Thessalonicensem irrumpere.

Suntin Thessalia amaenissima illa et tot scriptoribus Graecis celebratissima Thessala Tempe, qui locus habet sexies mille passus in longitu dinem, et prope quinque passuuum millia in latitunem, estque vallis pulcherrima inter duos montes celeberrimos, Ossam et Olympum, quam medius perluit crystallinis vndis Peneus amnis, fi is Azababae est.

26.

Vrbes Macedoniae celebriores olim fuere hae: Thessalonica, Pella, Stagyra, apollonia, Dyrrachium, Aulon, et aliae, quae prope omnes etiam nostro aeno habitantur. Fuit autem Thessalonica temporibus Augusti Caesaris florentissima, totiusque Macedoniae Caput, populo habitata frequentissimo, ob situs opportunitatem inter Chabrium et Echedoram amnes.

Hodie appellatur Salonica, estque adhuc vrbs ampla, celebris ob mercimoniorum frequentiam, vt cum Neapoli Italiae componi possit; inprimis autem multi hic habitant Mercatores, qui mercibus Indicis negotiantur. Fuit haec aliquando dominii Venetorum: Verum Amurates, Mahometi filius eam Reipublicae ereptam sibi subiecit. Syderocapsae ingens pagus est, vt oppidum videri possit, referente Bellonio. Pella, quae hodic Ieniza dicitur, siue Zuchria (contendunt enim inter se Sophianus et Niger) eo nomine clatissima est, quod nutrix fuit primum Philippi Regis, deinde Alexandri filii eius, Stagyra Patria Aristotelis, haud procul Atho monte abest, cuius etiam supersunt non pauca rudera. Putat Niger, eam hodie Stelar dici, Sophianus Libanouam, Nicetac Macram. Apolloniae olim nomen fuit celebre, quod in ea Augustus Caesar Graecas litreras didicerit: sita est supra Echedorum amnem, diciturque hodie Piergus. Dyrrhachium, cui quondam Epidauro nomen fuit, dicitur nostro aeuo Durazo oppidum est in littore quod Italiae obiicitur. Non habitatur frequenter ob in salubritatem aeris, qui per paludes stagnantium aquarum viciatur. Eripuitid oppidum Baiazether Venetis anno AN. C. M. CCCC. XLIX, Distat a Brundusio oppido Apuliae C. millibus pass. Aulonem vrbem celebrem facit Portus Maris lonici, ipsum oppidum transpositis primis litteris, hodie dicitur Valona. Castrum munitum satis est, caetera moenibus destituuntur. Abest autem ab Italiae extremae oppido Hydrante mill. sexaginta. Numerat Bellonius inter Vrbes Macedonicas etiam Cauallam, quam falso credit veterem esse Bucephaliam. Haecnostro aeuo satis frequenter habitatur (quanquam olim prope destituta fuerit habitatoribus) ob copiam fontanarum a. quarum, quas Abrahamus Bassa in vrbem introduxit, simulque eam moenibus cinxit, excitato in ea Xenodochio, ad excipiendos nutriendosque peregrinos et viatores. Croyam quoque huc referunt, ciuitatem mediterraneam, haud longe ab Lisano amne. Sophianus putat esse Antigoniam antiquorum, sed putatur in eo errare, quod Antigoniam constet fuisse Epiri oppidum, super fluuium Celidam, vt magis credendum sit Epicariam esse, ob situm quem ei Ptolemaeus tribuit. Fuit olim haec vrbs acerrime obsessa a Turcis, cum eam teneret Georgius Castriortus, dictus Scanderbegus: cumque mille modis afflicta mille miserias sustin uisset, postremo in Turcarum manus venit.

27.

Epiri pars est Albania, reliquum comprehenditur sub Macedonia, qua ea spectat Mare Ionicum. Putat Castaldus cam esse, quae hodie ianna dicitur: sed ipse loci situs satis ostendit, Prouinciam iannam, quae ita dicitur ab oppido eiusdem nominis, esse vlera Pindum Thessaliae Montem. richerius et Aeneas Syluius vocant eam lariam: sed constat hanctantum esse Epiri partem. Terminatur haec regio ab ortu Acheluo fluuio, a Meridie Atriatico Mari, ab occidente Ionio vsque ad Celydnum seu Pepylychnum amnem: a septentrione habet Macedoniam. Extenditur versus Mare Mediterraneum ad CC. millia pass. inter Celydnum et Acheloum fluuios. Diuisa fuit aliquando Epirus in Chaeoniam (quae proprie Epirus est) et Acarnaniam, quam hodie despotatum siue paruam Graeciam vocant: et haec quidem pars in orientem Solem porrigitur vsque ad Acheloum amnem. Iunguntur his prouinciis ab aliis Thesprotia, Amphilochia, Ambracia, Cassiopea, Dolopia, quae omnes sunt regiunculae inter Chaoniam et Acarnaniam. Mercator Epirum diuidit in veterem et nouam. Veterem vocat eam, quae et olim hoc nomen habuit: Nouam eam Macedo niae partem facit, quae hodie Albania vo catur. Portuum marinorum nomina haec sunt: Panormus, Onchosmus, Cassiopius, Buthrotius: quos tamen omnes bonitate superat Sinus Ambraciensis. Fuit autem olim Ambracia caput totius regionis, et domicilium Regum Epiri, quae nostra tempestare Laria nomen habet, a vicino fluuio eiusdem nominis. Fuit et Nicopolis aliquando bonum et frequens oppidum, ab Augusto Caesare conditum, cum Victoriam a Marco Antonio, nauali praelio victo reportauisser. Actium, Augusti et ipsam Coloniam inter Acarnaniae vrbes refert Gerbelius: nouae tabulae ei nomen dant Capo Figalo.

28.

Achaiae, quam Ptolemaeus Helladem appellat, in Nouis Tabulis Leuandia signatur. Terminatur a septentrione Thessalia iuxta amnem Sperchium, simum Maliacum et Oetam Montem. Ab occasu Acheluo amne, vltra quem mox Epiri tractus incipit. Qua Oriens est, nonnihil in septentrionem reflectendo, Aegeo Matri et Myrtoo pulsatur, vsque ad Sunium Promontorium, nunc Capio delle colonne, quod ibi extent rudera quaedam et columnae Templi Neptuni. Qua Meridies est, Peloponnesum habet obiectam Isthmo coniunctam. Achaiae regiones apud Autores has inuenio: Doridem, Helladem, Aeroliam, Locros, Opuntios, Phocidem, Boediam, Articam, Megatidem. Doris iuxta Parnassum est, vnde lingua dicitur Dorica, inter caeteros Graeciae idiotismos suauis, Helladem Gerbelius ait

cingicaeteris prouinciis, nempe ab Aquilone Phthiotide, a Meridie Phocide, ab Oriente Attica et Bocotia, ab Occidente Poride.

Aetolia sita est inter Callidromum montem et et Mare Ionicum. Multas haec olim habuit vrbes, inter quas primi nominis fuit Calidon, quae hodie cum caeteris in ruinis jacet. Euenus amnis limpidissimus hanc perluit.

Locrorum et Opuntiorum regio Amphissam habuit, vrbem maximam et nobilissimam, cuius quidem nomen ponitur in tabulis, quanquam Niger dicat Lampinum hodie dici. Est et in hac Naupactus, quam alii in Aetolia locant. Ipsi oppido Naupacto hodie nomen est Lepanto, vnde et sinus ille Lepantinus dicitur. Abstulit hanc vrbem Venetis Turca eodem tempore, cum et Pyrchachium, et Methonen et Coronen suae subiecit potestati. Phocis iuxta Parnassum montem est, primi nominis oppidum habens Delphos, vbi quondam Templum Apollinis sum ptuosissimum et Oraculum, quo tota solebat concurrere Graecia et conferre munera.

Boeotia inter Montes sita est, rigaturque Ismeno et Asopo fluutis, cuius clarissima Vrbs Thebae in ruderibus jacet, locus siue ruinae dicuntur hodie Stibes siue Thiua. Attica tota maritima est, exten diturque secundum littus a Promontorio Sunio siue Colum narum, vsque ad Cynosuram. Huius regionis caput, Athenarum Vrbs, longe clarior est, quam vt indicari debeat. Hodie immane quantum ab illa mutata, dicitur Setine estque vicus cum Arce, quae olim putatur fuisse Templum Mineruae.

Parnassus biceps est, Mons Phoebo Bromioque sacer, totus ab summo tectus nemoribus. Cytheron altior, asperior, contiguusque Montibus Megarensibus et Atticis. Hymetto apum multitudo et faui praestantia nomen peperit.

Smus Portusque habet Achaia satis commodos, celebriores tamen sunt, qui in Meridiem obuersi, Peloponnesum obiectum habent, suntque Sinus ad Naupactum et Corinthiacus. Versus Mare Aegaeum sunt Pelasgicus et Maliacus, quorum ille hodie dicitur Armirensis, hic Sironius.

30.

Peloponneso apud antiquos varia fuere nomina: dicta enim fuit Aegialia, Apia et Pelasgia. Nostro aeuo communiter vocatur Morea. Situs eius est inter Mare Aegaeum et Ionium, neque vlla ex parte coniungitur Achaiae, praeterquam Istmo perangusto, adeo firmo solidoque, vt perfodi nunquam potuerit. Conati quidem id fuere Principes nonnulli, inter quos Demetrius, C. Caesar, Caligula, Nero et alii, vt ita Peloponneso in Insulam redacta ex mari Adriatico in Aegaeum breuior esset minusque periculosa nauigatio, simulque Peloponneso ab incursionib. e Grae cia reliqua maior esset securitas. Eadem quopue de causa murum ducere placuit, ab vna extremitate ad alteram, quem Hexamillium vocauerunt.

Eum Amurathes Turca deiecit, totamque prope Peninsulam in praedam vertit. Veneti autem eum anno AN. C. M. CCCC. LIII. spacio XV. dierum restituerunt. Sed Turcae iterum eum postea solo aequauerunt. Dicitur autem Isthmus hic Corinthiacus, quod Corinthus Vrbs antiquissima ab eo haud longe absit, et est sane Isthmus hic omnium celeberrimus per Europam.

Respicit autem Peloponnesus ad Ortum Mare Creticum, ad occasum Iontum siue Adriaticum, ad Aquilonem Corinthiacum sinum, quem Strabo appellat Mare Cryssaeum, et Alcyonium: praetereaque Sinum Saronicum, quem recentiores Golphum de Engea vorcant: Et inter hos Sinus Isthmus positus est. A Meridie habet Peloponnesus Mare Mediterraneum.

Longitudo eius ab Isthmo vsque cd Methonen est CLXXV. mill. pass. Peridromus vero DC. mill. Platani folio, vt scribit Mela, simillima, pari prope longitudine et latitudine. Habitauerunt hanc antiquissimis seculis Arcades, Cynurii, Dryques, Lemnii et Corinthii. Estautem Penin sula haec veluti caput et Arx totius Graeciae, vt Plinius ait, estque adeo nostro aeuo in illa quoque barbarie magis habitata quam reliqua Graecia. Magna eius olim fuit celebritas propter Respublicas et principatus Mycenarum, Argiuorum, Lacedaemoniorum, Sycioniorum, Eliensium, Arcadum, Pyliorum et Messeniorum. Hodie omnia haec sunt sub Imperio Turcarum, vt omnis Graecia, quanquam longo tempore acriter defensa fuetit Peloponnesus, partim per Despotas Graeciae, partim etiam per Venetos. Amnes celebriores sunt Asopus, nunc Arbon Theueto, Pineius, hodie igliacus dictus, Alpheus, qui accolis Rophaea, quem Italici generis nautae Orpheam vocant. In hunc fluuium dicuntur CXL. parui riuuli influere. Panisus, Stromio nunc Nigro, sed pirnaza in tabulis Castadi et Mercatoris. Eurotas, hodie Balisopotamus, Sophiano, Mercatori et aliis, sed Nigro Iris; postremo Inachus, qui plerisque hodie est Plani Zza.

Corinthia in Isthmo sita est: nomen ei a primaria Vrbe, quae primum Ephyre dicta fuit, habuitque vndecim mill. pass. in circuitu. Arx in hac fuit super montem, ex qua prospectus patebat, hinc in Ionicum illinc in Aegaeum mare. Agrum Corinthiacum sequitur Argia, versus Orientem qua Peloponnesus Mari Cretico alluitur. Putat Ortelius hodie Romaniam dici. Inachus amnis per hanc fluit, petitque Simum Argolicum, iuxta Naupaliam vrbem, quae hodie corrupte Neapolis dicitur. Argos olim celeberrimum huius prouinciae oppidum fuisse constat, quod et nostro aeuo vetus nomen retinet, situm loco amoenissimo iuxta Inachum amnem.

Epidauro celebritatem peperit famosissimum illud Aesculapii fanum, in quo infiniti homines sanitatem recuperauerunt. Laconicae regionis

Metropolis fuit Sparta, estque hic tractus longe amaenissimus, excurritque in Promontorium maleae et Taenarum, quorum illud hodie dicitur Capo Malio, hoc Capo Metaphan. Habet hoc littus multos perpulchros Sinus, quorum ille capacissimus est, qui dicitur Laconicus, hodie Colochinius.

Perluit Laconicam Eurotas fluuius, hodie Basilopotamus, deponitque aquas suas in Sinum Laconicum. Caput regionis fuit, vt diximus, Sparta, quae et Lacedaemon: hodie Misithra, dicitur. Est et Epidaurus tertia in Sinu Argolico, quae hodie Maluasia dicitur, diuersa ab ea quae est ad Sinum Saronicum. Messeniorum regio includitur intra Sinum Messenium, hodie Coronensem dictum, et Mare Ionicum, extenditurque versus Meridiem et Mare Libycum: Primaria eius vrbs fuit messene, quam Castaldus Mattagiam dici ait, alii Mosenicam esse putant. Est et hic Methone, hodie Madon dicta, insignis quondam ciuitas, et nunc Sangiaci Turcici sedes, nec non Corone, quas duas Vrbes Tureae ademerunt Venetis. Pylus, patria Homerici Nestoris, hodie Nauarine dicitur. Elis in occidentem vertitur estque velut media inter Messeniam, Achaiam et Arcadiam. Vrbs Elidos primaria est Elis, per quam mediam Peneus amnis fluit, vt et Alpheus, quam nonnulli hodie Beluedere appellari tradunt, coniectura parum firma. Olympia, quae celebris fuit a Ludis Graecorum, hodie Lareganico dicitur. Postremo Pisa. Est et alia Peloponnesi regio, quae dicitur Achaia propria, ad differentiam illius, quae est in continenti Graeciae, siue Hellade, qua de jam ante diximus, extenditurque ab Araxo Promontorio vsque ad Sicyonios, inter Stymphalum montem et Sinum Corinthiacum: praecipua vrbs fuit Egira, super asperum collem extructa, nunc vero in ruderibus iacens. Aegium Vrbs, recentioribus Vostiza dicta, a Turcis diruta est.

Habet haec Minor Achaia etiam Patras vrbem olim insignem, quae nomen adhuc retinet Dyine hodie Clarentia dicitur, imponitque nomen illud vidino Promontorio, quod ante Araxium dictum fuit. Visuntur ibidem duo alia Promontoria, Rhium et Antirrhium, quibus includitur Sinus corinthiacus, nominaturque Fretum istud nostro aeuo Strictum Castellorum Lepanti, vulgo etiam Dardanelli. Sicyonius ager angustus est, inter Achaiam proprie sic dictam, et Asopum fluuium. Vrbs prima est Sicyon antiquissima omnium Graecarum, quam hodie Basilicon dici autumant. Mercator tamen in tabulis hanc Sicyone distinguit, Arcadia medium propemodum Peloponnesi obtinet. Praecipua eius quondam Vrbs, Megalopolis, hodie Leontaris dicitur, si Sophiano aliisque credimus. Montes Arcadiae celebriores sunt Cyllenius, Pholoe, Lyceus, Maenalus, Parthenisu.

31. Qualitas et ingenium terrae Graeciae.

Exacta descriptione plerarumque Regionum Graeciae, iam de fertilitate et sterilitate, commodis incommodisque earum breuiter dicendum est, ne prolixitas Lectori taedium afferat.

Praestabat autem olim haec regio reliquis Europae prouinciis coeli benignitate et temperie aeris: frugum insuper omnium fertilitate, gregum armentorumque omnis generis copia, vt etia mnum. Vicinum mare et fluuii infinitos pisces suppeditabant, eratque quoddam velut copiae Cornu. Nauigatio de loco in locum hic facilis ob plurimos Sinus et Portus Marinos, et fluuios nauigabiles. Sed nobis incumbit, non considerare, quales olim fuerint hae prouinciae, sed quales nunc sint, vt videamus, quantum a prisca facie mutata fuerit Graecia.

32.

Macedonia igitur ab omni parte fertilis est, quanquam altis cingatur montibus. qua Ionium mare respicit, plana est, nemorosa tamen.

33.

Albania longe lateque patens regio est, vbique tamen ferax et amaena. Gignit terra haec etiam aurum et argentum, annotauitque Aristoteles, olim repertum fuisse auri genus alibi incognitum. Iuxta Apolloniam et Aulonem Vrbes venae inueniuntur Asphaliti siue Bituminis.

34.

Thessalia, hodie Comenolitaris, totius Macedoniae regio est optima, est enim ingens quaedam planities, cincta altis, nec tamen minus fertilibus montibus, quibus nihil adspectu iucundius. Equi qui hic nascuntur, caeteris Graecanicis bonitate praestant, magnique aestimantur.

35.

Olympi Montis celebre est nomen. cooperitur hic buxetis et lauretis, credunturque nulli in hoc monte versari Lupi. Ossa Mons niuibus perpetuis densisque syluis tectus est. Pinus arbor hic in tanta copia, vt flaute vento rami murmur quoddam non absimile tonitruo edant. Nec minoribus niuibus reguntur summa Pindi. Athos Mons perpetua niue ab summo candescit, niue nunquam colliquescente. Herbarum in eo omnis generis mira abundantia, nec minor variarum plantarum et arborum fructiferarum. Multae hic vineae et oleae, arberesque perpetuo virent, oleastri puto, myrti et laurus.

Thessala Tempe, Vallis est amaenitate omnibus prope Orbis locis praelucens. Chersonesi Patalensis olim tanta fuit faecunditas, vt septem vrbes in ea fuerint: nostro autem aeuo syluis copperta est, et vix quicquam vtilead vitam gignit. Iuxta Aulonem siue Valonam sal minerale terra eruitus, gignuntque colles tam praestans vinum, vt melius vixillo in loco Europae bibatur.

36.

Epirus nostra aetate infrequenter habitatur, ager eins multis in locis sterilis est, alibi syluis dumisque obsitus, qua tamen in mare Ionium excurrit, feracior est. quadrupedum omnis generis corpora hic quam alibi grandiora, puta boum, equorum, arietum, adde etiam canum: hinc enim sunt Molossi. asini tamen hic nulligignuntur. Montes Acroceraunii frequentibus fulminis ictibus caelitus petuntur, eoque nomine sunt formidabiles nauigantibus. Si enim vel exiguae nubeculae in illorum montium fastigiis conspiciantur, haud dubie sequitur magna tempestas.

Atticae terrae solum nostro tempore siccum aridumque est. Olim tamen incolarum industria defectus iste reparatus fuit, vt satis bonarum rerum genuerit ad necessarios vsus vitae. Aeris hic mira clementia et salubritas, vt vix alius habitationi locus aptior eligi possit.

Boeotiae tellus humida est et paludosa, pinguis tamen et fertilis, sita inter medios montes, vnde descendunt multi riui, qui lacus paludesque efficiunt. Aer huius regionis crassus valde est.

Multo melior et temperatior est aer Doricae prouinciae, gignitque terta affatim frugum, si ex disciplina rustica coleretur. Cum vero Turcae ibi rerum potiantur, intermissa cultura agriarborescunt et sterilescunt.

Megarensis prouincia aspera est et horrida. Parnassus in summo niuib. tectus est, caetera syluae obtinent. Cytheronem crebra buxeta perpetuo virere faciunt: agri vero circa Hymettum Montem optimi omniumque rerum feracissimi sunt; inprimis est in eo monte florum incredibilis copia, vnde Apiculae mel colligunt, laudatissimae bonitatis.

37.

Omnibus vero rebus ad vitam necessariis, adde etiam ad delitias, abundat Peloponnesus. Planities enim hic frequentissimae, intercedentibus collibus, in quibus magna frumenti quotannis seges: vnde haec Peninsula magis abundat hoc tempore populo, quam reliqua omnis Graecia.

Totius autem Peloponnesi regio pulcherrima est Laconica, in qua ingentes campi et arua felicissima, quamuis difficulter colantur, ob inter currentes colles, et asperitates quasdam. Ait Plinius, frequentes hic fieri terrae motus, quod arguit terram esse cauernosam Promontorium Maleae iam olim nautis formidabile fuit, quod fluctus ibi perpetuis ventis agitentur, vnde nauigantes coguntur longo circuitu procul tenere naues, nisi velint cum Neptuno partiri merces.

Arcadia asperior est quam vlla Peloponnesi Prouincia, estque frigidior et nebulis vaporibusque obnoxia. ait Plinius hic crescere vinum, quod mulieres foecundas faciat, viros vero in rabiem agat: idem dicit Smilacis arboris tantum esse venenum, vt si quis sub eius vmbra dormiat, moriatur.

38. Mores Antiquorum Graecorum.

Cum in superioribus descriptionibus primas dederimus Macedoniae, de Macedonum priscorum moribus et consuetudinibus primo dicemus. Igitur hi populi gloria militari semper excelluerunt, vt apparet ex rebus gestis Philippi Regis eiusque filii Alexandri: cum qua tamen laude Bellica etiam bonas litteras scientiasque coniunxerunt, vnde factum est, vt docti per Graeciam, inprimis Poetae non alibi magis quam per Macedoniam Musis habitationes et secessus assignauerint. Vocant cuim eas Pimpleides, a Pimpleo fonte, et Libetrides, a Libetro oppido in monte Olympo sito. Sed et Aristoteles, homo omnium mortalium doctissimus et ingeniosissimus, Stagyrae, quod oppidum Macedoniae est, vitales adspexit auras.

Fuerunt autem Macedones sumptuosi in conuiuiis epulisque vt apparet ex Athenaeo, vbi loquitur de nuptiis Carani Primi Regis Macedonum, in quibus singulis peregrinis hospitibusque singula vasa argentea donata fuerunt, quae quidem res magnifica fuit pro captu illorum temporum, vbi maior fuit quam sequenti aeuo, frugalitas.

Thessalos, qui sunt pars Macedonum, notauit antiquitas, quod sint fraudulenti, nihili facientes promissorum fidem. Sed et judicati fuerunt vitae dissolutioris inter caeteros Graecos, non tam in vestitu luxoriosi, quam conuiuationibus et gulositate, vnde primi receperunt Persas in suam regionem, quos initabantur in deliciis, conati eos etiam reliquae Graeciae obtrudere. Voraces putati sunt adeo, vt vix satiari posse putarentur: insuperque stupris adulteriisque deditissimi, cuius flagitii nomine ab omnibus prope scriptoribus accusantur. Haec tamen tot tantaque vicia non impediuerunt eos, quo minus fuerint viri fortes, vt quorum arma non semel sensit reliqua Graecia, vt experti fuerint Thessalorum inimici, animos neruosque eorum luxu non ita emollitos exhaustosque, vt non possent fortiter pugnare, et extorquere victoriam abstinentissimis. Senserunt hoc Peloponnesii, quibus pro Atheniensibus militantes intulere bellum. Hoc tamen habuerunt mali, quod non potuerint excutere naturalem inconstantiam, sed prodiderunt saepe amicos suos, fueruntque in causa, vt Athenienses magna clade deuincerentur a Lacedaemoniis, non sine ignominia Thessalici equitatus, qui putabatur per totam Graeciam optimus.

Qui incolebant Tempe, deliciarum illum vallem, quique habitabant ad ripas Penei fluuii, saepe conueniebant, ad offerenda Diis suis sacrificia, quibus peractis vino epulisque vniuersi operam dabant. Cumque semper aliqui essent, qui Diis suis perlitabant, factum est, vt qui illac iter facerent, iucundum odorem naribus haurirent, vnde is honor loco habitus est, vt diceretur Diis sacer esse.

In Dio vrbe, vt Polybius ait, erant scholae ludique litterarii. vnde colligitur, illos circa litteras et artes non incuriosos fuisse. Colebatur hic prae caeteris Idolum Adonidis, vnde clarum est, quanti ciues fecerint delicias, cum Adonis aliud nihil sit quam voluptas.

Coluerunt iidem post hunc Aesculapium, cuius extabat magnificum Templum, plenum anathematis et tabulis, in quibus perscripta erant nomina corum qui a morbis eonualuerant: permittente Deo, vt Diabolus mira operaretur in suo regno, id est intereos, qui ei fidem habebant.

Chaomos Epiri populos a Thracibus ortum traxisse perhibent, quos Graeci inter barbaros

retulerunt. Putant quidam Chaonios dictos fuisse para\ to\ xai(nein, quod semper velut hiantes os semiapertum haberent.

Acarnanes comam promittere solebant, nec vllo modo sibi desecari patiebantur. Autigandi arte caeteris hi praestabant et cursu, inprimis in Olympiis aliisque ludis, vt ex Pausania colligere licet, qui ait Acarnanem quendam, nomine Polyden victorem extitisse, non in cursu tantum Olympico, sed et in Pythiis, Nemeis Isthmiisque. Fundatores etiam optimi fuerunt Acarnanes; nec tamen minus prudentes et industrii, qui prudenter rexerunt suam Rempublicam, vt sint qui dicant, Aristotelem bene multos libros scripsisse de legibus et gubernatione publica huius gentis. Sed ii quidem libri interciderunt.

39 [correction of the transcriber; in the print ---]

Fuit in Epiro oraculum Dodonaeum, ad quod consulendi gratia ab omnibus partibus confluebant homines Narrat Herodotus, solitos Sacerdotes Dodonaeos recitare, aduenisse olim duas collumbas nigras Aegypto, quarum vna quidem Africam volatu petiuerit, altera Epirum, et hanc posteriorem super Fagum arbotem consedisse, locutamque voce humana dixisse, fore ibi posthac Oraculum, et Responsa daturos Deos, idque postea ita accidisse. His subiungit idem, mulicres ibi fuisse, quae Dodonensibus resporisa dederint. Dedit autem Sylua Dodonaea locum verbo, quo dicitur, priscos mortales glandibus victitasse, quod Pelasgi ea inhabitantes loca, nondum scirent agriculturae rationem, sed viuerent e pomis et fructibus arborum.

Ambraciensibus tribuitur, eos leaenam pro Dea coluisse: quod quidem ita habet. Periander Corint hiroum Tyrannus, cum hanc quoque vrbem suo subiecisset imperio, occisus fuit a muliere quadam, cui nomen erat Leaenae: cumque hac ratione a Tyrannide liberati fuissent Ambraciotae, habuerunt mulieri eum honorem. Fuerunt et rerum pulchrarum studiosi, teste Plinio, qui ait Fuluium Flaccum Consulem Romanum capta Ambracia Romam secum detulisse effigies nouem Musarum, quas in ea vrbe inuenerit, pictas manu Zeuxidis excellentissimi suo aeuo pictoris.

Nunc porro nobis Achaia adeunda est. In hac primi nobis occurrunt Dores, qui post Pelasgos omnium Graecorum putantur antiquissimi: adeo vtaudeat Plinius caeteros Graecos barbaros appellare, praeter Iones, Dores et Aetolos. Dores enim et Iones, celebriores fuerunt caeteris Graeciae populis, pluresque emiserunt Colonias non in Graeciam solum, sed et Asiam Siciliamque. Dores enim partem ciuium suarum miserunt Chalcedonem, Vrbem structam super angustas fauces Ponti Euxini, fuerunt homines bellicosi, et audaces prae caeteris, gerentes cristas in galeis esetis equinis, quas moto capits concutiebant, ad inferendum hostibus terrorem in praelio.

De Locris Opuntiisque narrat Pausanias, priscos illius regionis incolas ignaros rei vestiariae muniuisse corpus aduersus frigora crudis animalium pellibus, versis pilis interius ad calefaciendam cutem, quod et adhuc de quibusdam septentrionalibus populis narratur. Colebant Locrenses Mineruam Zosteriam prae aliis Diis Deabusque, ob Zonam siue cingulum, quod gorebant ad similitudinem Mineruae, demittentes latam Zonam ab humero dextro subter brachium sinistrum, oblique, et illi appendentes gladium, vt ad huc apparet in statuis militaribus tam Graecorum quam Romanorum. Fuerunt autem hi populi celebres ob robur et virtutem bellicam, quodque optime tractarent arma, teste Pausania, quiait, bello Persico Locros grauibus armis vsos fortiter fecisse. Ait idem Homerum de iis narrare, cos ad bellum Troianum fundas et arcus attulisse cum sagittis.

Eadem virtutis militaris opinio contigit Aetolis, de quibus Pausanias recitat, quod Aetoli omnium primi restiterint irrumpentibus duce Brenno in Graeciam Gallis. Sed et idem eos fortissimos omnium Graecorum ait, quorum iuuentus florentissima fuerit et alacerrima totius Graeciae. Vtebantur et hifunda in bello, et quidem melius quam arcu et sagittis, vt Eustathius super Homerum annotauit. In bellum proficiscentes, crus dextrum operiebant caliga, sinistrum nudum habentes.

De Phocensibus ait Strabo secutus Ephorum, quanquam in eorum regione collocetur Helicon Mons, secessus et habitatio Musarum, vnde quis existimare possit, eos bonis artibus scientiisque deditos fuisse, nihil tamen minus esse, sed homines rudes crassosque, qui abhorreant a litteris. Hinc factum est vt laudem ac magnitudinem potentiae, quam ipsis Epaminondas pepererat. conseruare non potuerint, cum praeter bellum nulli rei studuerint. Vt autem horum atque Boeotorum ingenium melius noscatur, narratur de iis idem quod de habitatoribus Insularum Balearicarum legimus, quod soliti fuerint seminudi ingredi praelium ferentes secum tres fundas, vnam ab collo dependentem, alteram oblique ab humero, tertiam manu susti. nentes, quodque incredibili fuerint peritia jaculandi lapides. boeoti crassi ingenioque stupido iudicati sunt: nam si quis inter eos aes alienum stato die non dissoluisset, ducebatur in forum plenum populo, vbi iussus considere occultabatur sub Calatho vimineo, praebebatque caeteris ludibrium, quae res debitoribus istis in perpetuam vergebat ignominiam. Neque tamen putandum est, inter Phocenses et Boeotos nullos fuisse acri praeditos ingenio, cum his populis debeatur Amphion Poeta Lyricus antiquissimus, nec non Amphiaraus celeberrimus inter sui temporis Vates; postremo Pindarus, cuius viri quod fuerit ingenium, quaears, nouit vetustas, miratur posteritas.

40 [correction of the transcriber; in the print ---]

Attici habiti fuerunt rei nauticae et mercimoniorum peritissimi. Nullibi plures viri docti atque litterati per vniuersum Orbem vno loco fuerunt quam hic, qui deinde Athenis egressi, totam Graeciam exterasque nationes doctis

hominibus impleuerunt. Hinc dicitur Minerua producta e terra olea arbore, nomen suum Athenarum Vrbi impertiuisse, quod abundantia et dulcedo fuctus arboris multum simile habeat fluidae eloquentiae et suauitati artium atque scientiarum. Athenienses primi perhibentur inuentores lanificii, quique caeteros Graecos docuerint rationem serendi tritici et colendae vitis, cum prisci agriculturae faciendaeque sementis nescii, arborum fructibus ante victitassent. Cecropem Atheniensium Regem primum fuisse perhibent, legitimi matrimonii inter marem et foeminam auctorem: hinc ei duas facies attribuit antiquitas.

Erant apud Athenienses in Templo Mineruae virgines velatae, illique Deae consecratae, quae custodie bant perpetuum ignem, iuxta statuam Minetuae, quam caelitus delapsam aiebant. Habebat autem statua illa formam procerae et clegantis mulieris, vestitaque erat pallalonga vsque ad talos, capite ferebat galeam cristatam, super quam erat monstrosa Sphyux, et Gryphi sculpti ab vtraque parte cassidis. Pectus munitum erat lorica, dextra praeferebat lanceam, in clypeo visebatur Gorgoneum Medusae caput. Ad pedes eius tepebat Draco, et noctus assidebat super clypeum, quod ea auis peculiariter dicata est Palladi. Hinc Demosthenes iturus in exilium, exclamauit, mirari se, quod Minerua tribus turpissimis bestiis delectaretur; Dracone, Noctua, Populo.

Tribuerunt inuentionem olei Atheniensibus veteres, quod in tota Graecia nullibi plura essent oliueta quam in agro Attico. Quod autem Athenienses rei bellicae periti fuerint, nemo negabit, qui nouerit, quot et quam grandia bella terra marique gesserint ac confecerint.

Culta autem praecipue fuit Ceres ab Atheniensibus et Eleusiniis, cuius festum dicebatur Thesmophoria. Hoc cum solenniter esset celebrandum, ait Plutarchus mulieres ab omni cibo abstinuisse, ad imitationem sacrificorum Aegyptiorum, apparetque ex Ouidio, eos per nouem dies ab omni virorum consortio abstinuisse. Testatur Aelianus, mulieres per eos dies festos Hagnen herbam lectis suis imposuisse, non solum quod arceret serpentes, sed etiam extinguerer desiderium rei Venereae, vt castiores ad sacra Cereris accederent.

Alia autem erant Thesmophoria a Mysteriis eleusiniis: haec enim sub poena capitis propalare nulli licebat, cui rei, cum alcibiades silentium non praestitisset, iussus est ire in exilium, qui si tunc Athenis fuisset, dedisset granissimas garrulitatis poenas. Iam absens damnatus est communi omnium Sacerdotum iudicio, quae res eum commouit, vt Atheniensibus bellum inferret. Sicut autem Sacra haec per excellentiam Mysteria dicta fuere, ita Sacerdotes Mystae sunt appellati. Erant autem Mysteria duplicia: parua et magna. Haec multis ornata erant Priuilegiis, etatque constitutum legibus Eumolpi, ne quis reciperetur extraneus, adeo, vt ne Hercules quidem, cum sacris istis initiari cuperet, recipi potuerit, nisi prius factus ciuis Atticus, adoptatus a quodam Atheniensi, nomine Pylio. Erant autem Sacrificia illa plena rerum execrandarum, vt Diabolus, qui facile videret, ea abolitum iri, si in vulgus efferrentur, omni studio conatus fuerit ea tegere, vnde variis ac horrendis visionibus prohibuit sacerdotibus ne ea litteris describerent. Quin ipse Pausanias, ersi mysteria illa toti mundo propalaret, non tamen negauit, a Cerere sibi id interdictum fuisse. Vt autem propius spectemus Graecas nugas, iuuat audire clementem Alexandrinum in Oratione ad Gentes haec percensërem vbi ait Bauben, Triptolemum et Eumolpum habitasse Eleusidem. Et Triptolemum quidem aratorem fuisse, Eumolpum vero pastorem, a quo descenderunt Eumolpidae, quibus incumbebat annunciare festum cereris. Cumque Baube hospitio excepisset Deam: obtulit ei ad bibendum quandam potionem, tosta polenta coctam. At Ceres plena maestitiae et fastidii ob amissam filiam noluit bibere. Ibi de dignata anus, cum existimaret vilem esse foeminam, quae oblatum respuerat, sublatis per contemptum vestibus, ostendit Cereri partes pudendas. Placuit Deae ista vrbanitas, acceptamque ab ea pateram inseruit cophino suo: ita omnes illius festi ceremoniae consistebant in repraesentatione ineptiarum istarum muliebrium, erantque symbolaeac tesserae peruigilantium haec verba: Ieiunaui, bibi potionem accepi craterem, recondidi in cophinum meum. Ferebantura. a mulieribus fiscellae ac calathi varii generis, alii quidem pleni erant floribus, alii spicis triticeis (quibus duobus significabantur veris et aestatis tempora) praeterea ostentabatur, non vt in Priapeiis grandis Muto, sed simulacrum foeminei genitalis, quo monebant, stultam illam Bauben ostendisse Deae Verenda sua. Cumque vellent repraesentare, quanto studio Ceres perquisiuisset filiam Proserpinam a Dite raptam, incendebant ingentem uumerum cereorum et funalium, imponentes currui in fiscellis res varias, colum cum fusis et lana parata ad nendum, paruas placentas, pugillum salis, figuram Draconis Baccho dedicati, poma granata, hederas, et papauera. Celebrabantur autem Maiora Mysteria mense Iunio, Minora vero Nouembri.

Opuntii plurimum venerabantur Herculem, in cuius honorem agitabant singulis annis festum, in quo illi immolabant hircum, arietem et sex tauros. Habebant iidem et aliud genus sacrificii non cruenti, de quo Plutarchus mentionem facit, vbi quaerit, quisnam ille sit, quem Opuntil Crithologum appellauerint? respondet que, esse eum, qui colligat hordeum: hoc enim frumenti genere antiquissimos Graecorum vsos fuisse suis peruerustis sacrificiis, singulis ciuibus

primitias spicatum hordei offerentibus, vnde sacerdoti, qui illas acciperet atque colligeret, nomen fuisse Crithologo. Erant autem apud Opuntios sacrifici in duplici differentia: quidam enim sacrificabant Diis: quidam Daemonibus et Geniis. Obseruandum autem, priscos Graecos, adeoque multos Romanorum in sacris suis detestatos fuisse effusionem sanguinis, quae eadem mens fuit Opuntiis, contentis offerre Diis suis placentas simplices ordeaceas modico sale perspersas. Megarenses Tereo sacrificantes, loco panum ordeaceorum offerebant exiguos lapillos, quasi Heros iste tam insipidus esset, vt inter panes et lapides discernere non posset. Sacerdotes autem cereris Eleusiniae, quae seruiebant in Propylaeo negabantfas esse alias offerre Deae placentas, quam quae ex ordeo in earum agro nato confectae fuissent.

Iuxta Calydonem Vrbem visebatur Templum Apollinis, in ipsa vero vrbe Fanum Dianae, cui ad hunc modum sacrificia peragebantur. Circum Aram, in qua sacrificia comburenda erant, plurimum coaceruabatur lignorum viridium: in ipsa vero ara reposita erant ligna sicca et ad concipiendum celeriter ignem apta. Appetente festo parabantur gradus e terra et cespite, quib. ad ipsam aram adscendi posset. Die autem solemni sacrificio destinato, populus longo ordine et splendida Pompa ad templum ibat: extremum agmen sequebatur Sacerdos, quam oportebat Virginem esse, insidens currum a duobus ceruis tracto. Altero die perage batur festum Venatricis Dianae, impositis in aram variis auium generib. quae in cibum venire solent, nec non omnis generis victimis, apris, capreis, ceruis, capreolis. que. His iungebant nonnulli lupos, vrsorum catulos, vel etiam bestias maiores et ferociores, additis fructibus arborum pomiferarum. Hinc subiecto igne omnia simul cremabantur: quod si quae bestia ruptis vinculis effugisset, eam reduci oportebat, alioquin non putabanturse rite defunctos sacrificio.

Apud Naupactum colebatur Neptunus cum Diana et Venere, non in Templis Delubrisque, sed in Cryptis siue cauernis subteraneis.

Orchomenii qui pars erant Phocensium, gloria militari celebres erant, vt eriam Thebanos aliquan diu tributarios habuerint, donec hos Hercules e seruitute exemit. Erat autem apud eos Aedes Gratiarum.

Nulla res magis Lebadios claros fecit quam superstitio: quanquam eundem prope omnes Graeci errauerint errorem, putantes, nulla re se oxpeditius immortalitatem nominis adipisci posse, quam inuentione nouarum ceremoniarum.

Inprimis memorabile fuit Antrum Trophonii, in quod nemo poterat descendere, nisi prius aliquandiu fuisset in Aede Genii et Bonae Fortunae, quae erat in Vestibulo Trophonii. Donec a. ibi versabatur, oportebatillum caste atque sobric viuere, et corpus subinde abluere, vt et tunc, cum sacrificium offerebat ipsi Trophonio, eiusque liberis, nec non Ioui regi, Apollini, Satutno et Cereri Europaeae, quae dicebatur ipsum nutriuisse Trophonium. Necesse a. erat, vt sacerdos presto esset sacrificanti, vtque diligenter inspiceret exta victimatum, exque iis coniecturam faceret, propitiumne habiturus is esset Trophonium, qui consulturus erat oraculum. Eav. nocte qua quis ingressurus erat cauernam subterraneam, opor. tebat eum immolare arietem supra specum, invocato subinde nomine Agamedis: quod siexta arietis respondissent extis priorum lacrificiorum, aut etiam laetiora fuissent, magna spe caetera peragebantur. Deducebatur autem descensurus prius ad Hercynnam fluuium, vbi eum Sacer dotes inurigebant oleo, postea abluebatur a duobus pueris tredecim annorum aqua fluuiall, qui pueri filii erant cuiusdam ciuis Lebadiensis, vocabanturque Mercurii. Neque tamen proinde statim ad oraculum deducebatur, sed ad fontem illius fluuii, vbi iubebatur bibere aquam Obliuionis (ita. n. appellabant) vt omnium praeteri. tarum curarum obliuisceretur. Deinde gestabat de altera aqua, quae dicebatur Aqua memoriae, vt firmiter retinere posset, quae vidisset vel audiuisset in Antro Oraculi. Erat ibi statua, quam befas erat conspici praeterquam ab eo, qui ita initiatus in specum descen derat: coram hoc Idolo suas fundebat preces, deinde consulebat Oraculum vestitus stola linea, cinctusque taniis, crepidas in pedibus habens, quas ibi induere disciplina exigebat. Praeferebat a. manu placentas mellitas, commoratusque paululum, sentiebat se velut ab impetuoso flumine abripi, qui eum ad interiora ducebat, et cooperiebat. Hinc rursus eiiciebatur per eundem aditum, per quem ingressus fuerat, pedibus primo loco exeuntitibus. Aderant sacerdotes, eumque continuo exceptum in sella collocabant, quam appellabant memoriae, haud longe ab ingressu antri, percontabanturque ex eo, quidnam in adytis illis vidisset et audiuisset. Hoc racto, commendabant eum iis, quorum iussu et impensis haec omnia fiebant, vt ipsius curam gererent,donec sibi ipsi resticuetetur. Hi deducebant eum in hospitium Genii et Bonae Fortunae, stupentem adhuc et attonitum, vt nec se nec eos nosset, a quibus ducebatur.

Vltimus actus erat, vt qui ingressus fuerat antrum, relinqueret ibi tabulam, in qua descripta erant omnia, quae vidisset vel audiuisset, vt inseruiret vsibus posterorum.

Chersonenses ante omnes Deos Gentilium venerabantur Sceptrum Regium, dicentes Vulcanum istud fabricasse, vt eo Iuppirer vteretur. Hunc vero id Mercurio dedisse, qui rursus id Pelopi donauerit. Ab hoc illud ad Atreum peruenisse, ab Atreo ad Thyesten, ab hoc postremo ad Agamemnonem. Nullum tamen huic aedificabant Templum: solum modo Sacerdos ridiculum illum Deum domi suae seruabat offerens ei singulis diebus aliquid sacrificii, puta carnes vel alia edulia, quasi ipsum conuiuio exciperet. Apud Chaeroneam vrbem, quae clara

est natalibus Plutarchi, scriptoris sine pari, solebant e variis odoribus et permixtione florum, rosarum, liliorum, Ireos, hyacinthi vnguentum praeparare, cui non solum tribuebant vim sedandi dolores iuncturarum, sed etiam, quod sta tuas ligneas conseruaret a carie et teredinibus. Iidem Chaeronenses solebant sacrificare Leucotheae siue Auroraevel Matutinae Deae, stante Mysta ante portam Templi cum scutica in manu et exclamante, ne quis seruus velserua, Aetolus vel Aetola, auderet ingredi locum sanctum, donec peractum esset sacrificium.

Plateenses potiti victoria a Persis, in perpetuam memoriam instituerunt festum Liberationis, constituta in loco praelii Iouis Eleutherii statua, ad quam tota Graecia quotannis confluebat, exercebanturque homines in cursu armati, ad retinendam memoriam conseruatoris sui: victori is habebatur honor, vt coronatus certis insuper afficeretur praemiis.

Apud Oropenses prae caeteris erat in veneratione Amphiaraus Thebanus, quem terra viuum deglutiuerat, cumque Oropenses huic templum aedificassent, caeteri Graeci omnes diuinis affecerunt eum vatem honoribus, cui et Ludi solennes et certamina instituta, et ab ipsius nomine denominata sunt.

Megarenses praeter Idolum Iouis, quod colebant, extruxerant Nocti Templum, quam colebant vt Deam. Honorabant iidem Iouem Puluurulentum, cuius delubrum tecto carebat, sicut Romae id quod Deo Termino dedicatum fuerat.

Iam vt de Peloponneso dicamus, satis notum est, Corinthios in armis potentes validosque fuisse, summisque virib. suam defendisse libertatem. Colebatur apud hos inprimis Venus, et Simulacrum Isidis in vicino nemore. Sed et Cyclopibus habebant Corinthii diuinos honores, extruxerantque iis Templum cum Ara, in qua offerebant sacrificia. Erat apud eosdem sacer quidam locus subterraneus, Palaemoni dicatus, qutibi occuluisse se dicebatur. Hic praestabantur iuramenta in rebus dubiis, et quicunque hic peierasset, periurii poenam nequaquam effugiebat, vt Pausaniasait, siue Corinthius is fuisset, siue peregrinus. Sed vt ad Venerem reuertamur, permissum erat in templo eius scortari omnibus sine metu, cuirei constitutae ibi erant circiter mille meretrices, quae nulli vsum sui negabant, cuicunque collibuisset Etsi autem Corinthii militari gloria satis essent celebres, adeo tamen deliciis dediti fuerunt, vt conspecta eorum mollitie Lacedaemonii legem tulerint, ne quis spartanus exteris nimis consuesceret, quod nossent, Corinthios conuersatione cum peregrinis ita emollitos corruptosque fuisse moribus.

Apud Troezenios nemus erat, inque eo Templum Hippolyto sacrum, cui in eo sacra fiebant. Hic lex erat, vt puellae nubiles, antequam in manum sponsi conuenirent, deponerent capillos, easque Hippolyto sacrarent: idem Lucianus de adolescentibus refert, quos primam lanuginem malarum desectam in ea aede deponere moris fuisse affirmat.

41 [correction of the transcriber; in the print ---]

Lacedaemonios viros fortes strenuosque fuisse, et gloria militariante plerosque alios, ostendit Imperium, quod in caeteros Graecos prope omnes tempore satis longo obtinuerunt. Fugiebant n. magno studio quidquid ad effaeminandos animos eorum facere poterat, vt ostendemus Vberius, cumm de ratione administrandae reipubl. dicturi sumus. Erat apud eos festum Gymnopae diorum, solenne prae caeteris, in quo iuuenes nudi choreas exercebant in honorem Apollinis. Colebant iidem et Parcas quibus dedicauerant templum loco vrbis spectatissimo. Ephebeum locus erat Spartae, vbi adolescentes intenti essent huic sacrificio, committebant inter se apros, quos mansue factos adduxerant, cumque ipsi quoque inter se ludicram pugnam exercerent, saepe fiebat, vt ille, cuius aper caeteros vicisset, ipse quoque in pugna sociis superior euaderet. Erat autem Gymnasium illud vndique cinctum aquis, instat Insulae, adibat urquc duobus pontibus, in vno erectum erat simulacrum Herculis, in altero statua Lycurgi. Veniebant autem eo in certa agmina diuisi adolescentes, alii quidem ad in ferendam pugnam, aliiad sustinendam: pugnabantque manibus ac pedibus se mutuo persutientes, nec oculis nec faciei parcentes, vsque ad sanguinem, quandoque vnguibus etiam ac dentibus in aduersarios saeuientes.

Erat in vrbe Sparta statua Martis, cuius crura catenis ferreis alligata erant, ne bellicosus iste fugere ab vrbe aut ad hostes transire posset. Lirteras non multum amabant: et quamuis haberent Templum Musarum, in eum tamen inseruiebat vsum, vt ibi addisceretur Musica, cum solerent ad tibiae cantum in aciem prodire. Matrimonia ineundi prae cipua illis cura erat, vt tollerent liberos, et de futuris ciuibus prospicerent patriae. Quae ratio erat, vt praecipuos vxoribus suis deferrent honotes.

Sed et virgines filiasque suas solebant exercere in cursu, gladiatoria, lucta, disco, missilibus aliisque armis, vt exuta velut sexus imbecil. litate et mollitie, robustiores euaderent, et facilius vincerent partus labores. Exercebantur autem saltando luctandoque, prorsus nudae, vt adolescentes, inspectantibus viris aciuuenibus, neque tamen quicquam ibi lasciui animaduertebatur. Hinc scilicet orta est illa Lacaenarum magnitudo animi, promptitudo et alacritas, et in sustinendis laboribus patientia, qua omnes Graecas mulieres longe vicerunt.

Filiae viripotentes rapiebantur abiis, quibus nupturae erant, ducebaturque noua nupta in cubiculum sponsi, vbi desecabantur ei crines, post veniens sponsus, soluebat ei Zonam virginalem, totamque noctem soluscum sola in eodem exigebat cubiculo.

Senibus ad procreandos liberos ineptis licitum erat, vxores quas habebant, bonae spei aut

frugi iuuenibus substernero, vt inde virtuosam prolem tollerent, et quamuis mulier ex altero vterum fetret, liberi tamen eius putabantur, cuius ipsa vxor erat: nec res haec vlli omnino dedecori erat aut igno miniae. Ridebant enim aliarum gentium morem, apud quas consuetudo erat, iumentorum canumque foemellas, quam praestantissimis supponere maribus, vt generosa surgeret proles, idque quandoque argento et aere acquisitis, et tamen vxores suas in arcta asseruarent custodia. Nouos partus mulieres non abluebant aqua, sed vino, quod aqua neruos molliores reddere iudicabatur. Infantes linteis non inuoluebant, neque cunis imponebant, sed tenebris et solit udiniasuefaciebant: hinc multi exteri liberis suis Spartanas adhibuere nutrices, quod optimam nossent educandi infantes rationem.

Erat autem omnis Lacedaemoniorum populus in tres distributus ordines, vtebaturque quisque ordo sua peculiari in publicis conuentibus cantilena. Senes. n. cantabant: Nos fuimus robusti validique. At viri et iuuenes aetate perfecta dicebant: At nos sumus tales, qui dubitat, experimentum capiat. ibi puerorum agmen succinebat. Et nos tales futuri sumus, adeoque vobis ambobus meliores. Narrat Plutarchus, suo etiamnum aeuo solitos Spartanos ad sonum tibiae in aciem prodire, quod etiam Germanos hoc ipso tempore facere videmus. Videtur autem non id vtrisque praestare vel praestitisse tibiae cantus, vt animosiores inde fiant, sed vt passu aequali, seruatisque ordinibus velut ad harmoniam ingrediantur. Amabant Spartae supra modum sermonis concisam breuitatem, vt brachylogia omnis inde nomen inuenerit, cum dicimus Laconismum et Laconice loqui.

Sed nos, qui satis in superioribus verbosi fuisse videmur, omissis priscis, videamus quo pacto ii viuant, qui nostro aeuo Graeciam incolunt.

42. Mores nostri Temporis.

Opprimuntur Graeci nostra tempestarc miserabili seruitute; paucis exceptis, qui sub dominio Venetorum viuunt. Turcae enim vniuersam propemodum obtinent Graeciam, tam quae in continenti est quam Insulis praecipuis. Quae enim Veneti possident, fere Insulae sunt. Corcyra. Zacynthus, Cephalenia, Creta et quaedam aliae parui momenti. Hitamen omnes, quotquot Venetis parent, multo tolerabilius viuunt, ob religionem Christianam, vt Bellonius ait, quam quibus Turcae imperitant, qui idem quoque obseruauit, vtrosque fere imitari mores et viuendi consuerudinem Dominorum suorum, illos quidem Venetorum, hos vero Turcarum. Fatendum tamen est, apud vtrosque ita dominari barbariem, vt in nulla Vrbe Graeca vlla inueniatur Acedemia, perdiscendis bonis litteris, adeo Graeci floccifaciunt institutionem liberorum suorum.

Vtuntur autem in vniuersum omnes vna eademque lingua, quae corrupta Graeca est, quanquam alii aliis loquantur tersius et concinnius. accedunt tamen verba eorum multo magis ad veterem Graecam, quam vel italicam vel vllam aliam linguam. Qui Vrbes Venetae Reipublicae subiectas habitant, plerumque non minus Italice loquuntur quam Graece.

Rustici vero non aliam quam corruptam Graecanicam sonant. idem iudicium esto de iis, qui sub Turcae dominio habitant. Qui enim in vrbibus degunt Turcice et Graece loquuntur: qui veroruri in villis et mapalibus vitam agunt. Graece tantum. Nomina propria rerum fereretinent, exceptis iis locis, in quibus frequenter peregrini versantur, vt crebrius videmus mutari vocabula rerum in oppidis maritimis quam mediterraneis. Illi enim frequenti cum Turcis et Italis vsu mutauere multarum rerum nomina, hi non item, quin et Turcae multas voces Graecas vsu fecerunt suas, cum res, quas in sola Graecia inueniebant, appellare aliter non possent.

Qui Nobili genere natisnnt, aut inter caeteros opulentiores, eadem cum dominis suis vestiuntur ratione ac modo: at humile vulgus, tam sub Venetorum quam Turcarum potestate constitutum, nihil ex antiquis moribus retinet. Capillos hi fere promittunt per humeros, anteriores tantum desecant, ne frontem oculosque operiant: pileis vtentes duplicibus crassisque. Supellectilem operosam et locupletem hic nemo habet, vti nec inter Turcas quidem, neque lectis plumeis indormiunt, sed stragulis tomento farctis. Non consueuerunt aqua miscere vinum, merum bibentes, more queveteri pergraecantes: vxores tamen corum non adsunt virorum conuiuiis ac perpotationibus. Piscium esu magis delectantur, quam vllo alio aibi genere.

Macedones hodierni, inprimis qui Albani. am in colunt (quam macedoniae partem fecimus) feroces sunt et immites veluti Scythae: puguatores robusti, inprimis in statario et pedestri pugnae genere. nullum sub sole genus adeo rapinae deditum putatur quam hoc. Sed et peculiari lingualoquuntur Albanenses, Turcis Graecisque pariter ignota.

Epirus pars hodie est Albaniae. Egrediuntur autem Epirotae tenuiores per aestatem populariter e patria sua, ob sterile solum, conferuntque se vel in Thraciam vel Anatoliam, vbi conducti a Turcis, frumentum metunt, triturant, mundantque. Exacto auctumno domum repetunt, vt per hyemem et ver cum vxoribus liberisque viuent. Et hi aliam quam Graecam loquuntur linguam, quanquam et hanc calleant. Ex his oris prodiere primi Aydones, Vscochi, Morlachii Remiges fere ac nautae, ferum hominum genus, agile et indomitum, natum ad tolerandos labores, mirae celeritatis, quibus ludus est Vagari perpetuo saltu per Bosniae et Dalmatiae montana: nec minus industrii in re nautica, piraticam lembis

43. Antiqua ratio reipublicae Atheniensis.

Cum ea, quae de opibus, robore bellico, et modo gubernationis Graeciae dicturi fuimus, in alium coniecerimus locu, vbi generatim de iis omnibus sub finem Imperii Turciuci disseremus: et sine dubio non desint, qui gnati, quam sapienter constiztuta fuerit Respublica Atheniensium, desideraturi sint illus rei habere notitiam, et et lacedaemoniorum: statui vtriusque populi rempublicam ita delineare, vt curiosus Lector nihil habiturus sit, quod in hoc genere admodum desiderare queat. Necesse est autem Athenarum Vrbem per viros summae spientiae et prudentiae primitus constitutam et administratam fuisse. Hinc est, quod prisci initia eius ciuitatis ad Mineruam referunt, innuere volentes, ab spsa Sapientia et prudentia extructam fuisse. Et Theseus quidem eam instaurauit postea, Solon vero tales ciuitati leges praescripsit, quib. et exteri vti dedignati, non sunt, adeo vt iposi quoque romani cum rempublicam suam formare vellent, legaros Athenas miserint, qui Leges Solonis inde peterent: fatentes eo ipso, Atheniensium se leges caeteis omnibus pluris facere. Accipe igitur illius reipublicae formam.

Igitur Athenienses, qui se au)to/xqonas2, id est Indigetes, in ipsa terta natos, non ab alia gente ortos dicebant, distinguebantue tribus nominibus: primi enimse vocabant eu)patri/das2, id est Nobiles et Generosos, quales Romae erant Patricii. Secundos vocabant gewmorou\s2, id est Agrestes siue Rurales, quod olim maximam agti Attici partem coluissent. Tertios appellabant *diakri/ous2, id est opifices et qui mechaniscas artes tractabant, vel etiam *dhmiourgou/s2, quanquam Demiurgi nomen etiam Publicanum significet. qui caeteros honore et dignitate vincebant, dicebantur *dhmoge/rontes2, erantque qui Romae Senatores, qui summum a populo accipiebant honorem. Primum Autochthonum siue Indigetum nomen non fuit datum nisi illis, quorum partentes et maiores communi consensu constabat tantum Athenis habitasse, quique docere poterant, eos non aliunde aduenisse. Mansit hoc ipsis nomen, donec factiones in Republica ortae sunt, discessionem faciente populo a Patribus, quae dissensio durauit vsque ad tempora Draconis qui constituit magistratus, auctorque fuit Atheniensibus th=s o)ligarxi/as2, id est Dominationis paucorum. Nomina eorum erant, paidiai=oi, *dia/krioi, para/lioi, e(kthmo/rioi. Primi, qui caeteros vincebant opibus, fauebant inprimis Oligarchiae, secundi imperio populati, inique ferentes, potentiores primum in republica locum obtinere. Paralii modo his modo illis fahebant, adhaerentes illis, a quibus plus emolumenti sperabant, eoque pacto ipsi cum suam tum aliorum impedientes libertatem. At interim omnes calamitates incumbebant in miseros Hectemorios, qui eranthomines e vilissima plebe, cogebanturque singuli annis sextam pattem bonorum suorum dare potentioribus: vnde fiebat, vt ea pars plebis oppressa ab iis qui maiores opes habe bant, tantum non seruorum haberetur numero. Vt autem melius intelligatur. qjo ingenio et industria magistratus Athensensium studuetint populum in officio continere, non erit alienum a nostro instituto, ea adscribere, quae de eo Polybius refert Historiatum suarum libro VI.

Sic igitur ait Polybius. Semper populus Atheniensium nauib. domino carentibus est similis: in quibus quoties aut propter metum hostium, aut ob saeuientis tempestatis periculum, vectorib. voluntas incessit vnum consentiendi et Gubernatroi parendi, suo quisque officio eximi e funguntur oens: vbi v. tesuntis animis rectores aspernari coeperint, et aliis alia autumantib. sententiis inter se dissidere: tum enimuero, cum pars nauigationem cupiat persequi, pars instet acriter Gu bernatori, vt naueas aliquo eiiciat, aliis rudentes explicantib. aliis mau ent iniuncta contrahere iubentibus: dum inter se rixantut cuncti, et se diti. onem mouent; tunc procul spectantibus foedum existit spectaculum, et ipsis qui in eadem vectantur naui periculosissime est hic status: fitque adeo persaepe, vt qui vastissima eluctari fuerint maria, et tempostates maxime insignes, in ipso porut et ad terram naufragium faciant. Quod sane Atheniensium reipub. jam saepius euenit. Haec. n. pericula interdum ingentia maximeque terribilia cum propulasset poluli et Principum ciuitatis virtute: nescio qua temeritate et praeter omnem rationem, rebus tranquillis, cum nullum erat periculum in fraudem aliquando incidit. Haec Polybius.

In tanta igitur sententiarum diuersitate, vel potius seditionum frequentia, cum in ea voluntatum discrepantia nihil concors aut pacatum videretur, necesse omnino fuit, vt quaereretur caput aliquod, quod sensus exobitantes et discor. dantes, velut chordas in instrumento Musico ad harmoniam cogeret atque gubernaret. Consentientib. igitur omnib. inprimis plebe, Solon ad capessendam remp. vocatus est, quod perspecta esset viriintegritas, et quod nunquam consensisset optimatib. in fraudem populi. Et quamquam recusaret illam dignitatem, potior tamen postremoapud ipsum fuit resp. quae omnino remdiis indigere a prudentia et consilio petitis videbatur. Prima eius sententia fuit, erigendos esse eos, qui opulentiorum potentia oppressi fuerant. Lata igitur lege nullas pronunciauit oens actiones praete ritas, quib. pauperes adeo diuitibus obligabantur, vt ent corpora in seruitutem darent, vetuitque, ne quis debiti nomine in vllius ciuis corpus aut libertatem quicquam iuris haberet. Ii, quibuscum Solon leges illas communicauerat, antequam eas promulgaret, dicti fuerunt Chreocopides, quia est ac si dicas, decerptores alieni aeris: quia quidem fiebat in gratiam tenuiorum. Alii aiunt hanc Solonem iniuisse rationem, vt pauperes se possent liberare aere alieno, quod venementer auxerit precium pecuniae, vt moneta, quae antae LXX. drachmas valuerat, postea valuerit C. minas. Sed neutra harum rerum videtur tolerabilis, nisi vna cum altaera con. iungatur. Amputatio enim debitorum quam grata fuit pauperibus, tam molesta grauisque fuit cre

ditoribus, vt hac ratione flamma seditionum extingui non videatur potuisse, sed potius sufflari. Incrementum precii minarum non fuit sufficiens remedium pauperib. ad soluendum, vt ita videri possit Solon vtrumque eodem tempore constituisse, vt au ctione illa precii monetae diuites videantur accepisse, quod a pauperib. adipisci nonpoterant. cuma. plurimum faciat ad roborandam legem ipsius Legislatoris exemplum, remisit debitorib. suis ipse de suo sex Talenta auri, quod nostra moneta constituit XLV. millia coronatorum. Cum in ea lege perferenda totus esset Solon, non placuit: quod diuites se nimis ea laedi dicerent, et pauperes expectarent consensum Atricae: verum posterioribus annis, cum videretur pax inter ciues illa lege constituta, a deo placuit omnib. vt inter res sanctiores adscripta fuerit. Allata ciuitati hac Medicina Solon paulatim operam dedit, ne respublica denuo in illum morbum laberetur. Sustulit igitur immanem illam differentiam, voluitque, vt vnusquisque, cui modicus census esset, admitte returad honres in republica, itatamen, ne Nobiliores, qui cum magistratu erant, eose nolentes abdicare cogerentur. Hac via coniunxit sublimiroes cum iis qui humilioris conditionis erant, idque eo magis, quod antea plebeiis ad officia et munera publica accessus non fuisset. Idem Solon ciuium census quatuor excogitauit, ita vt qui ex sicois humidisque modios explerent quingentos, in prima classe collocaritiqui quadringentos, in secunda: qui trecentosin tertia: reliquos inde omnes in quarta: Hos Graecis nominib. ita appellauit. primos pentarosiomedi/mnous2, secundos i(ppei=s@, tertios zeugi/tas2, quartos qh/tas2. Ex his omnibus iis tantum, qui opibus ab undarent, Magistratus credi voluit. Et Penta cosiomedimni quidem prinominis erant in ciuitare post Senatores, vocabanturque primi, cum pro salute reipublicae ferendae essent sententiae. Hos sequebantur Hippeis, id est Equites, quod iis liceret equum alere, horum tantas oportebat esse opes, vt durante bello possent equiti per integrum annum numerare stipendia. Horum Aristoteles mentionem facitvbi de tabulis institutisque Solonis loquitor. zeugi/tas2 vocabant, qui possent C. et quinquaginta Medimnos colligere. Aurifices, Tinctores et eiusdem artificii homines vocabantur Thetae: et hi quidem nihil conferebant ad vsus reipub. praeter coronatum vnum, quem appellabant Theticumineque admittebantnt ad vllum magistratum aut officium in repuhlica, donec in ea census exiguitate essent. His ad hunc modum constitutis, sanauit Solon rempub. quae antea in miserando statu fuerat, easque leges tam a Nobilibus quam populo approbatas immortalitati consecrauit.

Iam postquam vidimus, quo pacto populo pax restituta fuerit, consequens est, vt et primam originem tribuum Atticarum videamus. Consueuerunt autem omnes nationes et populi, vt T. Liuiusait, originem suam vel ad illustres viros referre, vel etiam ad eos, quos stolida credulitas antiquorum pro Diis habuit, vnde videmus plures iactare de Diis gentis vel originis suae conditorib. loue, Marte, Mercurio, Vulcano, Pallade et aliis. Arhenienses non contenti vno nobilita. tis genere, quod de Pallade gloriarentur, imposuer unt etiam diuersis populi partibus, i. e. Tribubus, nomina Epinomorum vel Heroum. Vnam .n. vocabant cecropidem, a cecrope Maiore; aliam Auto chthonen, id est indigenam: tertiam Actaeam: quartam Paraliam. At Cranaus numerum quidem seruauit, nominaa. mutauit. Primam .n. a se Cranaidem dixit, alteram a filia sua Atthidem. tetrtiam Mesogaeam, a campestrib. Atticae incolis: quartam Diacridem a montanis appellauit. At Mater Eriahthonii, vt occuleret adulterium suum, finxit se filium su um ex Ioue concepisse: maternaeque fraudi succinens filius, fingens se gratiam reddere patri caeterisque caelitibus, mutatis Tribuum nominibus, primama Ioue Diadem, alteram a Minerua Athenaidem, tertiam a Neptuno Posi. doniadem, quartam a Vulcano Hephaestiadem dixit: cumque has iterum in tres partes diuisisset singulas, fa ctum est, vt inde XII. emergerent. Hae duodecim partes durauerunt vsque ad tempora Alcmaeonis, circiter DCLX. annis, qui monitus oraculo eas in decem tribus redegit, in honotem decem principum qui ante eum regnauerant, fueruntque hi: Cecrops, Erechtheus, Aegeus, Pandion, Acamas, leon, Oeneus, Hippocoon, Antionchus et Aiax vnde et nomina tribuum deriuata sunt. Cum a. explendus esser numerus duodenarius, accesserunt adhuc tribusduae, Antigonia et Demetria. Athaerursus singulae, cumin ternas subdiuisae fuissent, emersit inde numerus XXXVI cuius quidemn diuisionis quae fuerit vtilitas, in sequentibus videbimus. Nunc Magistratus videamus.

Igitur Magistratus Atheniensium legebantur tribus modis: vel sorte, vel calculis suffragiisque populi, vel denique praerogatiua dignitatis. Primus locus inter magistratus foit Senatui quingentum virum, qui quidem omnes sorte legebantur. Ibat autem populus in suffragia, cum Polemarchi, Hipparchi et eiusmodi magistratus legendi essent. Quibus splendor generis et diuitiarum dignitatem concilia bat, vocabantur cho. ragi, praerantque ludis et sacrificiis publicis in quibus exhibendis magna vtebantur profusione et magnificentia. Constabat ergo ciuitas Attica velut ex tribus vinculis. Iudices enim defendebant ciuitatem ab iniuriiis tam ipsorum cinium quam exterorum: milites conseruabant et augebant dominium reipublicae: et tertii curabant ea quae ad religionem pertinebant. De his igitur singulis iam dein ceps agemus, facto initio ab Areopagitis.

Fuit autem Senatus Areopagi iustitiae et seue. ritatis nomine clarissimus inter omnia iudicia, quorum vnquam Historici meminerunt: cumque summus huius ordinis honor esset, consequens fuit, senatorum numerum non esse exiguum, quanquam is cer tus definitusque non fuerit, quae tamen in certitude a Thesmothetis profecta est, de quib. inferius dicemus. Hi. n. cum annuo Magistratu gesto

rationem vitae suae Logistis red didissent, recipiebantur aliquando inter Areopagitas. qui ad Logistas ibant red dituri rationem, profitebantur nomen suum, qnodper seruum publicum his verbis proferebatur: qui vult hunc virum decessurum propediem Magistratu, alicuius criminis accusare, ei liberum esto. Omnes enim qui accusare volebant, dummodo probare possent, admittebantur. Haec autem Logistarum seueritas efficiebat, vtpaucissimi essent innocentes et digni, qui in Areopagitarum numetum admitterentur: nam qui fraudis vel auaritiae nomine accusatus fuerat, nequaquam admitti poterat. ne qua autem ftaus interueniret aut conniuentia, cogebatur reus respondere coram populo et senatu. Hinc factum est, vt Thesmothetae nullum certum constituere nummerum possent. Fuit autem hoc inuentum Solonis, adiuncta seueritate Ephetarum, qui erant numero quinquaginta et vnus ante Solonem, et iudicabant de causis capitalibus, quae iudicia penes reges fuerant ante institutum hunc ordinem. Videmus igitur Solonem constituisse in Republica Atheniensi Senatum maximae auctoritatis, cum penes eum essent non solum iudicia de criminibus, sed et omnibus aliis rebus quae erant maioris momenti. Fuerunt autem Areopagitae per totam vitam in eo Senatu: et quanquam publice punirent omnes facinorosos, proprie tamen ad iudicium eorum pertinebant veneficia, caedes, vulnerationes, incendia, proditiones contra patriam, et id genus enormia flagitia. Iudicabant autem. ad hunc modum.

Qui accusatus fuerat coram Areopagitis, post primam quaestionem, iudices auditis conie cturis, restimoniis et probationibus, subito fere. bant sententiam, nulla interpos: ta mora aut dilatione. Non licebat Areopagitis moueri vel ad iram vel misericordiam. Erantqutem in eo pares Ephetis, quod solebant irrogare paenam pro magnitudine criminis. Oratoribus adempta erat omnis conciliandorum et commouendorum affectuum per Praeconem sacultas. Reo in carcerem coniecto (inprimis ob crimen homicidij) cita bantur amici et consanguinei interfecti, quibus recitantibus de facto, imponebatur ei paena, ferebaturque sententia pro atrocitate facti. Caeterum, vt narrat Pollux, tertanrum in mense legitimis diebus, quarto, tertio et secundo abeuntis iudicare solebant, nec nisi in litibus maximi momenti. Exercebant autem iudicia noctu, et summo cum silentio, ne litigatorum importunis obtunderentur clamoribus, aut interrumperetur auscultandi diligentia. Celabant insuper omnia summa taciturnitate, et scribebant sententias, vt posteris quoque in iudicando documento essent.

Narrat Valerius Maximus, Areopagitarum Senatum, solitum fuisse magna cura in ciuium Atheniensium factainquirere, vnde quisque viueret: itemque operam dedisse, vti omnes studerent honestati, vtque rationem vcitae suae reddere possent. Melioribus ciuibus coronas decernebant ob virtutem, gnari, honores magnum ad Virtutes amplectendas habere calcar solere.

Sed ad Nomothetas siue Legislatores veniendum est, quos tres praecipue apud Athenienses fuisse suidas refert. Draconem, Solonem et Acschylum, non Tragicum illum, sed alium, ciuem Atheniensem. Solebant etiam Athenienses sub Nomothetarum nomine intelligere Milleuiros, quibus incumbebat officium oseruan di leges, inspiciendi, mutandi et mitigandi, si opus esset.

Pronunciabant hi apud populum, sileges placuissentan secus, neque valere vlla poterat lex aut tabula proposita, nisi Nomothetarum subscripta manibus.

Solebant autem etiam iidem interesse iudiciis diuersarum controuersiarum, inprimis maioris momenti, quod si vel actor vel reus non stetisset iudicum sententiis, Nomothetae mulctam ei irrogabant trium drachmarum, idque praesente Archonte. Et haec quidem est Pollucis sententia. Budaeus tamen id quod de legibus diximus, amplius explicat, cum ait, Narrare Demosthenem, quod Solon inter alia constituerit, vt si qua Lex proponeretur populo, primum omnium ea recitaretur per Legislatorem, deinde scripta affigeretur in loco aliquo ciuitatis illustriori, vbi maximus populi sit conuentus, vt si quid minus placuisset multitudini, auferri delerique posset. Postremo vt deferretur ad Nomothetas, vt eam probarent; quod si hi fecissent, tunc demum dicebatur Lex perlata esse.

Differebant autem Nomothetae et Nomophylaces, id est Custodes Legum, quod frustra quidem Nomotherae leges approbauissent, nisi eae obseruatae fuissent, et secundum eas iudicatum. eorum officium fuisseait Cicero in tertio de Legibus, non solum litteras, sed facta etiam hominum obseruasse, ad legesque reuocasse. Fuerunt autem eo honore affecti Nomophylaces, vt strophio albo in signirentur, et ludis in sellis aduersus Archontes considerent. Et quanquam Areopagitae nonnunquam curam conseruandarum legum in se susciperent, nihilo tamen eo ipso deterior erat Nomophylacum conditio, cum superius officium etiam aliarum rerum rationem habere possit, si id necessitas exigat.

Hossequebantur Quingentumiuri, quorum erat cognitio de rebus ciuilibus et quotidianis hominum actionibus. Erant hi velut Legati et Vicarij Areopagitarum in multis rebus, dabantque operam, ne scelerum licentia in Vrbe crescere posset. Cum autemtanta multitudo in vnum locum commode cogi non posset, aut rogari sententiae, diuisa est in decem partes, secundum numerum tribuum, habebantque singuli quinquageni certos suos dies in quibus iudicarent, qui vniuersum erant XXXV. Hicautem numerus decies repetitus, conficit annum Lunarem Atheniensium constantem CCCL. diebus: quamuis nostrannus siue Solaris constet XV. diebus et VI. horis amplius. Cum autem et ipse quinquagenarius numerus videretur esse

nimis magnus, elegerunt ex eo X. Praesides, ex quibus septeni legerentur sorte in singulas septimanae dies, quibus praesidebant singuli expediendis causis, afferebantutque ad eum, qui per istum diem Praesidis officio functus fuerat, sub Vesperam claues Arcis. sed de his inferius.

Prylaues numerabant pecunias consignatas ab iis qui litigabant, iudicibus aliisque, qui vtilia reipublicae seruitia praestiterant. Putantur autem ita dicti a Prytanaeo, in quo ius dicebant, et vbi victus in perpetuum dabatur iis, qui praeclare fuerant meriti de Republica. Habebat autem hic Ordo curam Edictorum, Decretorum et Legum, vt eas, si opus esset interpretarentur: absque quo si fuisset, facile potuisset Populus seditionem concitare, quod multitudo saepe res sibi no xias sciuerit et approbauerit, nisi prudentiorum consilium eas salutares effecisset. His ipsis Prytanibus incumbebat cura belli, pacis, induciarum, Legationum, Edictorum. Decreti porro scribendi ratio fuit, vt oratoris potissimum, aut senatoris, qui censeret, et Tribus, quae in Prytaneatu esset, ei nomen affigerent. Vt pro Ctesiphonte: Archonte Mnesiphtlo, Ecatombaeonis vltimo, Pandionide Tribu prytaneatum gerente, Demosthenes Paeaniensis censuit. Cum autem numerus causarum ciuilium in singulos dies cresceret, et Quinquaginta illi non suffic erent ad diiu dicandas eas, addii sunt iis XLIV. Arbitri, partim sorte creati partim electione. Hos oportebat sexagesimum superasse annum, et testimoniis pollere vitae honeste actae. Versabantur hi frequenter in iis locis, vbi partes litigabant hunc fere in modum. eligebant sibi Actor et Reus ex eo numero quoscunque volebant, interposita pactione, vti si coram his contestatio litis facta fuisset, ibidem perficeretur: qui secus faceret, poenam subiret. Qui sorte creati fuerant, non admittebantur ad examinatiuones causarum, sed vt ad Senatum referrent, qui de ea re iudicaret. Vtebantur autem Graeci in ferendis sussragiis non calculis, sed fabis, iisque vel albis vel nigris. Quaesitores parum differebant ab Diaetetis, quorum officium secundum Pollucem erat, in quirere in causas, quorum natura non erat euidens, vt veritatem ad Senatum referrent. quod si quis ex Arbitris electis commississet aliquid ordine suo indignum, vel grauiter puniebatur, vel cum ignominia a caeterorum consortio profligabatur.

Erant penes eosdem etiam iudicia rerum sacrarum, quod ipsi haberentur Sancti homines: in causis vero debitorum negat eos Pollux vltra valorum decem drachmarum iudicare potuisse.

Iam de Trierarchis dicendum est. Sunt autem Triecarchi qui armamenta triremibus et victum remigibus dabant, ipsi quoque simul Triremium Praefecti. In horum numero variatum saepe est. nam aliquando duo simul triremem instruxerunt, aliquando tres, aliquando decem vel etiam plures. Erant autem omnino duodecim, qui cum bellum nullum esset, curam gerebant Triremium hinc inde in portu et naualibus constitutarum: nam et earum numerum explebant, et laceras hiantesque reficiebant. De collatio nibus vero, quas ciues Athenienfes in naues faciebant, ita de se gloriatur Demosthenes. pro Ctesiphonte. Ego cumviderem, diuites paruis sumtibus factis vacationem habere: qui vero modicis aut paruis faculatibus praediti essent, bona sua consumere; proptereaque ciuitatem omnes rei gerendae occasiones amittere: legem tuli, qua diuites in officio continium, pauperes autem iniueria liberaui. Mea enim lege sanctum est, vt pro facultatibus singuli pensitarent, et qui ante vnius triremis sextus aut decimus erat contributor, ille duarum trierarchus eu aserit: neque enim iam se Trier archos sed Contributores vacabant.

Qui nocentes homines aut ante iudicium custodirent, aut post id supplicio ex lege afficerent, Vnde cimuiti dicti fuerunt, singuli quidem instiruti ex singulis Tribubus, et scriba vndecimus cum eis adnumeratus. Horum officium erat, non solum conuincere fures, sed et si qnis e carcere quoquo modo euasisset, erat eorum muneris hominem conqurere. Polluxautem fures, plagiatios et grassatores ab vnde cimuitis ait abductos, vt, si confiterentur, capite multarent, sin minus, in fora introducerent, et si damnati essent, vltimo supplicio afficerent. Notauerunt quidam, Vndecimuir os istos in Parabysto ius dixisse: alij vero locum istum Nomophylacion appellant, per cuius loci portam Charoniam soliti fue rint ad supplicium duci facinorosi. Nomophylacas autem hos a superioribus ita distinguit suidas, quod illi Magistratus cogerent viuere secundum leges, hi vero plebem.

De decem Praesidibus ita accipe: eos queuidem oportere collocari vel ante velliuxta quingentumuiros, inter quos et illi electifuerunt: quia autem Decemuriorum horum peculiaria fuerunt officia, de illis sigilatim aliquid dicendum est. Legebam tur igitur quinquaginta viri ex quingentis illis e decem Tribubus, et ex iis quinquaginta rursum eligebantur decem, quibus committeretur Respublica. Quod si quis ex me quae. rat, quod pacto illi eligi possint, quosipsa virtus illustres facit et laudabiles? ei ego respondebo, hoc facile fieri potuisse, adhuc fieri videmus apud Venetos, qui primo ipsos Electores sorte creant, qui deinde rursus alios legunt coniectis in vrnam sortibus. Numerabantur autem apud Athenienses Fabae, vnde constat, locum fuisse quidem sortitionibus, sed inter illustres atque virtuosos homines. rursus ex iis decem sorte et meritis ad dignitatem eue ctis, creabtur vnus velut Praeses, in cuius honoris partem et dignationem reliqui quoque veniebant. Dabatur autem opera, ne quis vnus eodem anno bis ad id officium eligeretur, quod durante semper habebat secum claues ad aerarium Populi Atheniensis, et ad locum, vbi custodiebatur sigillum publicum: et quoties Prytanes conuocabant Senatum, eligebat hic ex nouem tribubus totidem

Praesides, e decima enim, quaetunc Prytaneatum gerebat, et ideo nominabatur Prytanensis, et ex qua ipse rat, alius non eligebatur. Cum autem audiret dicentes causam dabat operam, ne quicquam omitteret, quod ad informandum iudicem facere posset. Tribuit hoc idem Harpocration Epistatis, vt loquitur de sententia isaei contra Elpagoram. Erant (ait is) Athenis Epistatae duo, vnus electus sorte per Prytanes, altes per Proedros, quod quale sit officum, ostendit Aristoteles. Obseruamus autem ex Hyperide, Epistatam communiter dici potuisse vnumquemque, qui causae vel negocio alicui praefectus est: proedri vero sunt quasi Principes Positiae. Erat autem magna horum dignitas, vt apparet ex his Domesthenis verbis. Prima Prytanea, vndecimo die in populo, votis a praecone nuncupatis, legum epixeirotoni/a fiat: primum senatoriaurm, deinde communium, tum earum, quae latae sunt nouem Archontibus, postea aliis Magistratibus: disquisito autem prior sit, cuivideantur leges senatoriae sufficere; posterior vero, cui non videantur: deinde de communibus eodem modo; disquisitio vero legum fiat ex legibus quae extant. Quod si quae leges receptae improbatae sint, prytanes, quorum in magistratu disquisitio siet, de improbatis vltimam ex tribus habeant concionem. Proedri vero, qui sorte in ea concione praesederint, necessario referant: primum post Sacra de Nomothetis, quomodo considant, et vnde Nomothetis stips suppetat. Nomothetaevero sint ex iis, qui iusiur andum Heliasticum iurarint. Quod si Pritanes, prout secriptum est, concionem non habuerint, aut proedri, prout scriptum est, non retulerint, prytanum quisque mille drachmas Minerauae daredamnas esto: et iudicatio eorum sit qpud Thesmothetas, non aliter, atque cum quis Magistratum gerit, cum aerario debet. thesmothetae vero iudicatos introducunto in forum ex lege, alioquin ne adscendant in Areopagum, vt qui legum emendationem peruerterint. ante concionem vero Atheniensis, qui legem ferre velit, proponat ante Eponymos scriptas leges, quas ferat, vt pro multitudine proposit arum legum, de tempore decernat populus Nomothetis. Qui vero nouam legem fert, describens in album proponat ante Eponymos quotidie, donec concio habeatur. Legantur autem ex populis qui leges suasuri sunt, quae inter Nomothetas abrogentur, quinqueiriex Atheniensibus omnibus, die vndecimo Ecatombaeonis mensis.

Verum haec de legibus dixisse su fficiat; videamus iam formam iuramenti, quod Heliastae iurare solebant antequam ad iudicandum considerent. Sententiam ser am vt iubent leges et decreta populi Atheniensis, et Senatus quingentumuirum. Neque Tyrannorum neque paucorum dominatum constituam: necsi quis euertat popularem statum Atheniensium, aut dicat, aut suffragetur aduersus haec, patiar. neque nouas tabulas, neque capita damnatosreducam, neque eos qui incolumes sunt, expellam contra leges quae extant, et decreta populi Atbeniensis, et Senatus, neque ipse neque alium quenquam violare concedam, neque Magistratum creabo vt imperet, rationibus alterius Magistratus nonrelatis, siue sit ex nouem Archontibus, siue hieromnemon, siue quicunque cum nouem Archontibus eodem die sorte leguntur, et praeco, et legatus, et synedri: neque bis eundem magistratum eundem virum, neque duos magistratus eundem gerere sinam eodem anno: neque accipiam munera propter Heliae adiudicatum, aut ego aut alius quisquam mihi, aut alij me conscio, neque fraude neque machinatione vlla. Natus autem sum annos non minus triginta, et audiam accusatorem et defensorem aequo animo, et sententiam feram de quo est actio: adiuro Iouem, Neptunum, Cererem, et ipse mihi exitium imprecor, et familiae meae, si quid horum transgrediur. Sin bona fide praestitero, praeclara mihi multa eaque bona eueniant.

In ferendis suffragiis fabis eos vsos fuisse diximus. Sed et Senatus eodem modo lectus fuit, vnde inuenimus apud Thucydidem tou\s2 la/xon tas2 tw=| kua/mw|, id est senatum quingentorum fabae sorte legentes. Fabas autem in sorte adhibuerunt ita, vt cui alba obtigisset, is honoris beneficium a sorte acciperet: cui nigra, repulsam. Plutarchus vero a)\rxh\n kuameuth\n, magistratum sortito lectum dixit. Videtur autem nonnullis, ideo Pythagoras damnauisse quoque fabas, quod Graeci iis in damnandis reis vterentur; vel quod suaderet, eum, qui velit tranquille et beate viuere, abstinere debere a capessenda republica, et ambitione Magistratuum, quos sorte fabarum legi constat.

*apode/ktai decem a Christhene sunt inducti. Eorum vero cum sortito legerentur, negocium fuit, vectigalia, collationes, caetersque quae publico deberentur, pecunias in Senatu, senatoribus inspectantibus recipere, easque in tabulas publicas referre, ac delectis bebitorum nominibus, aerario tabulastradere. Solebant iidem lites his de rebus contractas iudicare, et si quid controuersiae existeret, in forum introducere. Vt autem Apodectae in senatu, sic Antigraphei in populo tabulas conficiebant.

Quaestores erant non vnius generis: Hellenotaniae, quaestores Deorum, Practores, zhthtai\s2 siue inquisitores, Quaestores Populi, Quaestores Militarium, Quaestores Theoricarmiij vero qui Magistratus atque Curationes omnes reposcendis rationibus in officio manere coegerunt, dicebantur Logistae et *euqu/noi. Cogebantur autem his Magistratus intra trigesimum diem, antequam ab officio discederent, reddere rationem. De Euthynis Arpocration ait. Euthyni decem erant, apud quos qui Legatione functi erant, aut Magistratum gesserunt, aut aliquid rerum publicarum attigerant, eu)qu/nas2 dabant. *logis2ai\ vero decem erant, qui e(uqu/nas2 eorum, qui administrassent, subducebant intra XXX dies, quando maegistratu abire vellent. Frequens Logistarum mentio cum alibi rum apud Aeschinem contra Ctesiphontem, vbi docet, legibus sancitum esse, vt Senatus Areopagi, omnesque quialiquid reipub. attigissent, apud Logistas rationes referrent etiam si nihil pecuniae publicae tractassent: Logistae vero eos in forum introducerent, et per Praeconem ciues ad eos accusandos inuitarent. Adeo autem diffidebat Respublica iis, qui rerum suarum rationem reddere non poterant, vt eos pedem extra ciuitatem efferre non sineret,

interdicebatur iis omni bonorum suorum vsu, non poterant vllam rem Diis consecrare, neque manu mittere seruitia, sed omnes eroum facultates erant velut tacita Hypotheca Reipublicae: neque quisquam omnium ab hac lege immunis habebatur. Hincilla Aeschinis verba ad Demosthenem: Nonne oportebat te ô Demosthenes pati, Logistarum Praeconem pronunciare edictum hoc patrium et legitimum: Quis vult accusare? Optandum foret, hanc legem etiam qpud nos obseruari, vt licentia furandi multis collectoribus quaestoribusque adimeretur, quod profecto futurum esset, si iis, quos depuculati sunt, daretur eos accusandi in iudicio repetundarum locus.

Antigraphei nec ipsi vnius fuerunt generis: constat enim ex Aristotelis sententia duos fuisse, vnum th=s dioikh/sews2, alterum Senatus, ex quo intelligi potest, accepti tabulas binas fuisse: vnas, quas confecerint Apodectae in Senatua: alteras, quas Antigraphei pro Senatu in populo.

Habuerunt insuper Athenienses suos Demarchos, siue Tribunos, (quamquam inter hos aliquid discriminis fuerit, ve post videbimus) quos Polluxait successisse illis, qui regum temporib. Nauceraij dicti fuerint. Tenebantur autem prisci Naucarij, cum Reipublicae bellum gerendum esset, equites duos et nauem vnam subministrare. Erant autem XXVI. Naucrariae, totidemque Demarchi et Naues, equites vero belli tempore CCXL, praeter eos qui stipendiis e publico depromtis militabant. Erant autem hi Demarchi populo graues, praesertim in exigenda pecunia ad instruendam classem: hanc igitur iuibant rationem: describebant praedia, fundos et bona Prouinciarum et vniuersi agri Attici, et pro illius vel sterilitate vel fertilitate, exigebant subsidium pecuniarum. Hoc recepto Demarchi conscribebant nomina omnium adolescentum; qui aetatis ratione capaces erant haereditatis, vnde non parum emolumenti percipiebat Respublica. Si de alicuius aetate dubitatio esset, adibantur libri, in quibus omnium liberorum eiant inscripta nomina. Neque enim cuiquam exminoribus permittebatur rerum suarum administratio, donec in aetate ea esset, quae per imperitiam et stoliditatem dissipare facile Patrimonium posset. Sed et hoc et illa iuuenum et adolescentum descriptione nascebantur commodi, vt possent inde eligi, qui ad bellum prae caeteris apti et habiles esset: qua quidem in re Turcae nostro aeuo imitantur Athenienses.

Quoniam autem Athenienses, vt in Leptitana scriptum reliquit Demosthenes frumento inuectitio fere vsisunt, ob sterrilitatem soli Attici, factum est, vt praefecti quidam sint constiruti, qui externum frumentum reipub. nomine mercati sunt, idque recondiderunt. Hi vero dicebantur Sitonae, ipsumque munus eorum *sitwni/a, His fere coniuncti erant *sitofu/lakes2, qui curbant, vt frumentum, farina et panes iusto precio venderentur, imperitantes eo nomine Sitiometris. Neque enim minor Atheniensibus rei frumentariae cura quam Romanis, qui voluerunt impensis publicis fossas riuulosque permultos deruari in Nilum, per quas fossas nauigia frumento plena in Nilum deducerentur, deinde Alexandriam et porro Romam. Constituta lege, qua capitali supplicio afficiebantur, qui aggeres Nili rumpere aut deprimere ausi fuissent, quae quidem res, quanti sumrus laborisque fuerit, difficile est ad fidem dicere.

De adolescentibus, quorum nomina libris inscripta fuere superius diximus. Antequam hi ad capessendam haere ditatem admitterentur, simul atque annum octauum et decimum sunt ingressi, obierunt vicinas regiones, ad apprehendendum vsum armorum, ab ea re peri/poloi appellati, et qui dem per biennium, vnde Aeschines inquit, se vbi primum ex pueris excessit, per annos duos Peripolum regionis fuisse. Exacto biennio illo in tabulas Lexiarchicas referebantur, suique iuris compotes fiebant, postea militari Sacramento se obstringere iub ebantur, vt docuit Lycurgus in oratione aduersus Leocratem, vbi ait: Vobis est iusiurandum, quod inrant omnes ciues, posteaquam in Lexiarchicas tabulas relati, et ephebi facti sunt, se neque arma dedecoraturos, neque ordinem deserturos; sed patriam defensuros melioremque tradituros. Erantautem sigillatim Lexiarchae sex, qui, quoties magnus Senatus coibat, poterant sibi eligere XXX Coadintores qui velut censores notabanteos, qui parui faciebant Leges, et oscitanter se gerebant in Senatu: neque sane hi effugiebant paenam.

In Heliastarum iudicio erant Thesmothetae, et Rex qui praeerat cum Nouemuiris, quiad eam dignitatem non admittebantur, nisi conceptis verbis iurassent, natos se patre et matre Atheniensi, maioresque suos ciues fuisse Atticos. Interrogabantur enim, essentno indigenae, an vero ex alia gente autpopulo orti? an haberent Apollinem quidem autorem, Iouem vero Deum Tutelarem? sed et in quirebatur in eorum ante actam vitam: an vicissim benefici fuissent in parentes? an arma cepissent pro salute patriae, proaris focisque? an digni essent iis hon oribus? quae quidem si omnia recte haberent, admittebantur, nec aliter. Quaerebant autem haec omnia ex iis Areopagitae, quorum iussu primo Sacramento ea quoque verba addebantur: fore eos in perpetuum obedientes legibus, nequepetituros a plebe statuam auream, quantumuis praeclare de Republica meriti fuissent: in iudiciis se non habituros rationem lucri. De his omnibus cum stipulati fuissent, deducebantur a Senatu in Acropolim, ibique super iis denuo solenne praestabant iuramentum. Aderant autem ibi praeter Archontes sex Thesmothetae, Eponymus vnus, cum Rege et Polemarcho.

Praeerat autem Eponymus festis Diony siacis, nec non Apollinis et Dianae: idem cum collegis audiebat controuersias inter maritum et

vxorem, itemquelites inter cognatos et consanguineos: irrogabat etiam multam iis, qui alios iniuriis affecerant. Orfanorum curam atque viduarum Eponymus inprimis gerebat, iisque entores atque curatores praeficiebat, viros bonos et honestos, praecratque familiae erciscundae et communi diuidundo. Curatores illi viduarum dicebantur Graecis xhrw=n e)pi/tropoi, tutores vero pupillorum e)pi/tropoi o)rfa/nwn. Inprimis autem curam habebant Eponymi earum viduarum, quas decedentes maritie vita grauidas reliquerant, dabantque operam, vt ab omnibus ciuilibus essent immunes, vtque posthumi honeste educarentur.

Rex Sacrorum apud Athenienses Mysteria, Lenaea et Ludox qui in Lampade dicti sunt, nempe Panathenaea, Hephestia et Promethea, et insuper sacra etiam patria procurauit, et gentibus ac sacerdotibus ius dixit: ad Mysteria vero curatores a populo creatos duos ex Eumolpidis, vnum ex Cerycibus adsciuit. Choragi dicti sunt, qui in Dionysiis et Panathenaeis chorum duxerunt, vtque varij chori, sic choragi etlam diuersi extiterunt.

Quantum autem in ludos praesertim scenicos impende rint Athenien ses, patet ex oratione Lysiae de muneribus, apud quem Atheniensis quidam ait, se Theophano Archonte professum, factum Choragum Tragoedis triginta minas impendiise, et tertio mense Theargelliis victorem virili Choro duo millia drachmarum, Glaucippo vero Archonte in Pyrrhichistas, Panathenaeis magnis octingentas, Panathenaeis Paruis Archonre Diocle CCC. Choragum vero sactum puerili choro minas XV. ampluus. Choros vero eos ita duxerunt vt victum eis suppeditarent, et quidem Musicis artificibus delicatiorem, nec hunc solum praebuerunt, sed coronas etiam aureas, vestesque chori ipsius, quae quidem res fuit maximorum impersorum.

Post regem praecipuae in sacris ludisque partes erant Archontis, qui Dionysia et Thargelia adhibitis curaroribus instruxit, et sacra parria pracurauit, inprimis autem ludorum secenicorum curam habuit, vsque eo, vt eius auctoritate spc ctacula regerentur. Tertius erat Polemarchus, qui Dianae agresti et Marti Enyalio sacrificabat, quod illa numina rebus bellicis praeesse crederentur. Dabat idem operam, vt ludi funebres iis qui in bello cecidissent, fierent, vtque liberreorum, qui in acie fortiter pugnando occubuissent, e publico alerentur, auqe res magnum Atheniensibus ad virtutem calcar praebuit. Idem Polemarchus solebat praesidete ludis funebribus, in quibus adolescentes ad tumulum defuncti depugnabant, et in eius laudem cantilenas qtque vetsus decantabant, quod et in aliis ludis atque celebritatibus fiebat. Aliae tamen eius erant in bello partes, quo finito, solebat eos, qui ordines aut aciem deseruissent, tradere Areopagitis, et hi rursum eos condemnatos Vndecimuiris, vt supplicio afficerentur. Et quoniam de rebus bellicis orsi sumus dicere, videamus caetera quoque in eo genere.

Polemarchum, qui caput erat militiae, sequebantur duo Hipparchi, qui sub se habebant Phylarchos X. et illi quidem vniuerso, hi vero singularum tribuum equitatui singuli praefuerunt, ita vt supplicio capitis in eos possent animaduertere (inprimis Hipparchi) qui aciem deseruissent, prohibentes a direptione colonorum milites, neus quis centurio, de curio, aut gregarius miles sine honesta missione a castris abiret, aut aliquid aliud contra Sacramentum militare designaret.

Taxiarchi e singulis tribubus deni fuerunt. Horum negotium fuit, vt ordines militares instruerent, pe dites in praelium mitterent, iisdemque, quo iro, et per quot dies cibum parare oporteret, per praeconem denunciarent, et si liberet, militem ex armatorum catalogo delerent. De maritimo genere belli superius quaedam attigimus, cum de Trierarchis diximus.

Thesmothetae sorte legebantur, probe tamen prius excussi omnes a Senatoribus. Horum officium erat curare, vt iudicia fierent secundum leges sctiptas. Poterant autem iidem, quoties videbatur, cogere Senatum, enunciabantque populo decreta Senatus, iubebantque Magistratus publicare leges: postremo damnabant eos qui alios falso ac cusassent, aut falsum dixissent testimonium, aut si qui citra eorum consensum legem aliquam publicare ausi fuissent aut in iudiciis non bona fide versati fuissent.

In iudiciis solennioribus affistebant Regi, vel Archonti et Polemarcho Paredij bini, homines probatae vitae, quos tamen non nisi in Senatu quingentorum, et in indicio probatos magistratum gessisse, et magistratu peracto rationes reddiidisse cum Polluce Harpocration aliique memoriae prodiderunt. Causa huius seueritatis erat, quod res grauissimae maximique momenti iis committerentur, in quibus magna vtendum erat fide et integritate. Obseruabant autem in iudiciis scribas Notariosque, ne quid aliud scriberent quam iudex dictabat, quit iu dicum sententiam peruerterent.

Erant insuper apud Athenienses Praefecti Coloniarum, qui conscribebant eos quos e ciuitate erant vel in agrum Atticum, vel in peregrinum et ab hoste captum deducturi. hi partiebantur inter nouos colonos terras, assignato cuique certo agri modo, qua in re potissimum vtebantur sorte.

De Quaestoribus varij generis supra diximus, nihil tamen de iis, qui trierarchis sunt attributi, vt pecuniae rationes conficerent, quae in commeatum, stipendiumque sociorum naualium impendebatur. Atque hoc cum in aliis triremibus obseruarum est, vt suos quaeque trierarchos et quaestores haberet, tum maxime in iis, quae Sacrae dictae sunt. Hae vero vsque ad Antigoni tempora duae solae fuerunt, Salaminia et Paralus:

Salam inia autem etiam Delia nominata fuit. Fuerant autem praeter victigalia et tributa ciuium Hellenotamiae sociorum. Sunt autem instituti, auctore Thucydide, eo anno, quo primum Aristides sociis tributa indixit, et aerarium in Delo constituit. Ait Pollux, hos quoque solitos fuisse exigere tributa ab Insulis Graeciae, quae sub dominio fuerunt Atheniensium. Non desunt tamen auctores Graeci, qui dicunt, Athenienses deuicto Persarum Rege nauali praelio, vt parta vterentur victoria et auctoritate exgisse a caeteris cumtus in id bellum factos, quo communis totius Graeciae hostis victus profligatusque fuisset: et hanc fuisse causam illus nominis, vt Hellenotamiae dicerentur.

Qui virorum caetus et coniuuia sumtusque inspectarunt, Oenoptae dicti sunt, de quibus Athenaeus ita ait. Oenoptaeerat Magistr atus Athenis, qui inspiciebat prandia, an aequaliter biberent qui conuenerant: erat autem magistratus tenuis, qui praebebat caenantibus lychnos et funalta. Videtur autem prope idem fuisse officium Gynaeconomorum quos inspexisse conuiuiaidem auctor tradit, et numerum conuiuarum, an esset secundum leges, lustrauisse. Philochorum autem scriptum reliquisse, Gynaeconomos cum Areopagitis caetus inspectasse in aedibus, et nuptiis et sacrificiis. Gynaecocosmi fuerunt XX. qui in mulieres parum modestas animaduertebant, et multas earum inscribentes exponebant in Platano in Ceramico.

Agoranomi negotiationi et nundiantioni praefuerunt: de his, quamuis diuersi fuerint, ita communiter meminit Aristoteles. Prima ex necessariis curationibus est, quae inforo versatur, cum magistratum aliquem, qui commer ciorum moder ationem dispiciat, praeficere oportet. nam fere omnibus ciuitatibus quaedam emere, alia vendere ad mutuos rerum necessariorum vsus necesse est.

Fuerunt autem Ago anomi a sorte lecti decem: quinque in Piraeco, totidem in vrbe, qui et in foro venalia inspexerunt. Theophrastus ait, Agoranomos duarum rerum curam habuisse ex lege: modestiae in foro, et ne mendacium dicerent, non solum qui venderent, sed etiam qui emerent.

Eorundemapud Athenienses partes erant curare, ne quis ciuis plus frumenti vinique domi repositum haberet, quam ad suos familiaeque vsus necessarium esset, sed vt quicquid superesset, iusto venderetur precio.

Postremo habuerunt Athenienses etiam suos quosdam episcopos, sed longe alia notione, quam Christiani suos. Si enim quorundam, qui in Magistratibus vel officiis constituti fuerent, suspectam dubiamue fidem habuereunt, tum vero ad actiones eorum inspiciendas explorandasque voluntates mittere soliti sunteos, quos Graece Episcopos siue Inspectores appellauere.

44 [correction of the transcriber; in the print ---] DE REPVBLICA ANTIQVA Lacedaemoniorum.

Fuit Lacedaemoniorum Vrbs, quae et allo nomine sparrta dicitur, omnium celeberrima ob praestantissimorum ducum fortitudinem et morum integritatem, donec florentibus rebus Graecorum, Lycurg Legibus Spartani vsi sunt: harum enim obseruatione valuit illa respublica viguitque, adepta etiam aliqundo principatum, non solum vicinarum Graeciae vrbium, sed ipsarum etiam Athenarum. Contentis autem eiusdem Lycurgi statutis legibusque, sensim collapsa et postremo pessumdata fuit. quales autem fuerint illae Lycurgi Leges, quibus tam firmam effecit et inuictam spartanam Rempublicam, operae precium est videre, quod non tantum consideratione dignae sint, sed et admir abiles et a caeterarum vrbium atque rerumpublicarum consuetudinibus longissime abeant.

Igitur Lycurgus, Eunomi Regis F. Prytanidis N. cum Regnante Agesilao Charilai Polydectis fratris filij tutelam gereret, leges Lacedaemoniis scripsit, quibus longe alia quam caeteri legislatores ingressus via, effecit, vt patria sparta mirifice cresceret Prima ei cura fuit circa propagationem ciuium, id est procreationem liberorum. Cum autem aliae gentes delicatis exiguisque cibariis soleant nutrire primarias puellas, e quibus expectatur futurus ciuitatis flos, iisque aut nullum praebeant vinum autnimie dilutum, vt quamuis natura bonae sint, detracto iis cibo reddant curatura iunctas: Lycurgus contra eas bonis plenisque nutrimenti cibis ali voluit, nihil defraudato naturae genio et desideriis: delegataque seruis et anciliis nendi texendique arte ac re vestiatia, constituit, vt ingenuae virginae non minus exercerent corpus lucta, cursu allisque exercitiis, quam iuuenes, quod eas non solum hoc pacto validiores fieri crederet, sed et prolem inde nasci robustiorum recte opinartur. Coniunctis autem ad eum modum matrimonio viro et faemina, oportebat maritum ita ingredi ad vxorem, et rurfumab eius consuetudine discedere ne a quoquam videretur: cuius furtiuae velut Veneris et obreptitiae has Lycurgus videtur habuisse causas, vt maiore eam desiderio operam liberis darent, cum rarius conuenirent, neue nimis crebro usu rerum Venerearum in morbos inciderent, aut taedio afficerentur.

Adolescentibus puellisque pro suo arbittio nuptias contranere non permittebat, neque ante maturos annos in thorisocitatem conuenire, quod eam rem ad faecunditatem et ad robur prolis mirifice facere sciret. Quod si cui effoeto seni nupta fuisset vxor iuuencula, quae apud alias gentes res est plena suspicionis et Zesotypiae; volebat contra Lycurgus, vt talis senex eligeret sibi iuuenem validum et magnanimum, quem senex ille domum secum deducebat, eique vxorem tradebat, vt ipse inde masculam

vegetamque prolem susciperet. Inueniuntur autem multa huiusmodi in legib. Lycurgi, quae omnia liberorum procreationem concernunt, multumque differunt a caeterorum Graecorum consuerudinibus, vnde facile quisque colligere potest, quae causa fuerit, quod Lacones reliquos Graecos et statura et robore corporis vicerint.

Cum autem de procreatione liberorum haec dixisse sufficiat, videamus iam eorum educationem patiterin multis rebus ab aliis Graecis differentem. Hi enim, et inprimis qui liberos suos volebant nobilius educare tradebant eos in manus seruorum suorum, si quos nacti fuissent literatos, vel mittebant eos alio, vt addiscerent litteras, et Musicam et percutien di fides scientiam. praeterea calceis muiebant eorum pedes, corpus vero molli ac precioso amictus, cibos insuper suppeditantes delicatissimos.

Lycurgus non seruis Grammaticastris, sed iis conuiuere volebat pueros e quibus summi creari solebant magistratus, vt sub horum ductu et institutione ad virtutis et modestiae imitationem a teneris adsuefierent, vnde et viri illi paido/nomoi appellabantur. His ius erat conuocandi pueros, et exercendi, et castigandi verberibus, si quid deliquissent. Adiungebantur pueris minoribus eriam adultiores, qui adferentes in gymnasium virgas, verberabant minores, si opus foret, vnde in pudorem et vormidinem icituum coniecti pueri monores facile obaediebant institutoribus.

In hac aetate ocreis illos calceisque vti vetuit legislator, volutique vt nudis ingrederentur pedibus, quod hoc pactos eos celerioresad adscendendum et descendendum euasuros credebat, et ad cursum aptiores, quam si a prima aetate calceati essent. Alio per aestatem quam hyemem tegi corpora eorum amictu non patiebatur, quod hoc simplici et eodem vestitus genere eos adferendum frigus et calorem partier ad. suefieri diceret.

Cibis suos ciues vti voluit non exquisitis mollibusque, quibus corpus obesum fieret, gnarus huiusmodi homines ad ferenda incommoda belli ineptos esse, sed eiusm odiu nutrimentis, quae corpus siccum, neruosum compactumque redderent, quod ea et ad pulchritudiem et staturam corporis facerent. Pueris non praebebat alimoniam quoties fame premerentur, ne per inertiam et facile partis impleerent ventrem, sed volebat eos rapere ac furati cibos, vt discerent cum cura sibi atque industria parae vicutm. Et est sane res manifesta, eum qui fuerari aliquid velit, peruigiles agere noctes, et iner diu omnibus artificij generibus vti, cordatum insuper esse et ingeniosum. Quod si quis ex me quaerat, cur tamen idem lycurgus iusserit eos, qui in furto deprechensi fuissent, acriter verberati, si furtum rem bonam et vtilem iudicauit? ei ego respondebo, non ddeoid factum fuisse, quod furatus fuerit, sed quod non ea sit vsus dexteritate, quam adhibere debuerit, ne deprehenderetur: non igitur furtum sed ruditas punita fuit. Si contigisset Paedonomum peregre abesse, tunc, ne pueri essent sine Magistor, lex volebat, vt penes alium aliquem e praecipuis ciuibus esset authoritas Paedonomi, qui eis praecepta dabat, eosque quoties delinquebant, corripiebat: quaeres pueros intra honestatis modestiaeque limites continebat.

Nunc porro de iuuenum et puellarum amoribus a liquid dicendum est. Plerique Graeci, solis Baeotis exceptis, in ea re magna vtebantur seueritate, vt ne permitterent quidem amatoribus cum filiabus suis colloqui. lycurgi contraria fuit oponio. si enim iuuemis alicuius puellae amore captus fuisset, cognito amoeno et masculo amatoris ingenio, non prohibebat illos vnaconuersari, optimam hanc honestissimamque iudicans disciplinam. Si vero comperisset, quendam non animum sed solum corpus alicuius faeminae amare, cogebat eum non minus ab ea abstinere, quam pater solet a filia, quod attineta res Venereas. Ex iis igitur quae de educatione et institutione liberorum diximus patet, quantam legislator ille honestatis, modestiae, continentiae et obaedientiae rationem habuerit, ad quae omnia etiam hoc accedit, quod cum apud caeteros Graecos pueri egressi ex ephebis desertaque schola, sine Magistris formatoribusque in magna libertate viuerent: Lycurgus, non ignarus altos esse adolescentum spirius, et magnas ad voluptates incilinations, occupatos illos volebat perpetius laboribus, vt procul ab ocio habiti male agere non discerent. Quod si quis imperata facere detrectasset, omnis ei spes ad honores in Republica perueniendi praecidebatur. nec his solum incumbebat illa cura, de quibus diximus, sed et ipsis parentibus agnatisque adolescentum, vt suos quisque cohiberet, ne vagarentur per vrbem, aut alia insolentiae exempla ederent. Inter incedendum cogebantur manus sub pallio occultare, oculisque in terram defixis virgmalem prae se ferre modestiam, ita nullius audiebatur vox, haud secus ac si lapides aut statuae obambularent. Cum interessent epulo alicui non nisi interrogati loquebantur: breuiter, maxima fuit cura Lycurgi circa institutionem iuuentutis, quod eum non fugeret, si tales, quales ipse formari vellet, euaderent, magno id olim reipublicae bono futurum.

Sed et aliam rationem excogitauerat sagaci ssimus Legislator, qua animossuorum ad virtut em acueret. Ephori eligebant tres viros e florentissima ciuium parte, quos Hippocritos appellabant, quia equites eligerent. Horum vnusquisque legebat sibi centum equites, manifesste ostendens, ele ctis nonnuliis, caeteros se repudiare. At qui praeteriti fuerant, id ignominiae loco sibi ducentes, aperte inimicitias gerebant aduersus eos, quos sibi praelatos indignabantur: vnde

fiebat: vt alteri alteros intentis animis obseruarent, si quis quid minus honestum faceret. Fuit autem vtilissimum hoc certamen rempublicae, cum alteri alteros in virtute et honestate summis viribus superare niterentur: quod si respublica vttrisque opus haberet, starim depusitis simultatibus in gratiam redibant. Sed et iidem cogebantur magnam sanitatis habere rationem, quod se mutuo pugnis calcibusque imperterent et colluctarentur, quoties sibi muruo obuiam venirent: adeo in omni re aliis potiores se ostendere nitebantur. pugnantes ad eum modum quicunque ciuis interuenisset, modo cumaliqua auctoritate esset, dirimere poterat: quod si quis parere nollet, Paedonomus diem ei dicebat apud Ephoros, a quibus seueriter puniebatur, nolebant enim quemquam adeo indulgere iracundiae, vt legum obedie ntiam excuteret.

Eos qui ad maturiorem aetatem peruenissent, plerique Graeci Magistratibus et officiis bellicis praeficiebant, non habita ratione roboris corporis. At Lycurgus eosdem eadem illa aetate volebat exerceri in venationibus, nisi forte officij publici ratio eas ab illa reuocaret: aiebat enim, grandibus natu non minus in bello toler antia laborum opus esse quam iuuenibus. Cum autem non ignoraret, a conuinantibus intura priuatos parietes multa praeter decorum sieti, coegit eos in publico epulari, gnarus, eos hoc modo facile orbitas transilire non posse: sic enim omnis luxus et superfluitas tollebatur, cum nemo biberet nisi sitiens, et nemo ad alterius nutum vel bibere vel sitire cogeretur: quis enim in illa publica conuiunandi ratione vel nimio cibo infercire corpus vel ebrietate debilitare ausus fuisset.

In aliis vrbibus ij solent frequentius conuenire, qui inter se aequalis conditionis sunt. At Lycurgo placuit in sua vrbe grauitatem senum cum alacritate iuuenum miscete, credens rem vtilem esse patriae, vt quisque dicat, quae honeste in vrbe fecit: nulla audiebatur ibi turpitudo aut cauillatio, nemo conspicie batur ebrius, aut qui se turpiter darer, sed omnia ad honestatem grauitatemque erant composita. Sed et hoc boni ex publicis illis epulationibus nascebatur, quod surgentibus e conuiuio, necessum esset pedibus domum ire, vbivel exipso gressu cognosci poterat, si quis nimio se obruissetz vino: neque enim ibi pernoctare potenant, vbi caenati fuernt, vt ebrietatis probrunclam haberi non posset. Cumque eum non fugeret, eos qui a sumto cibo corpus exercere solent, bono habitu sanoque et rubicunda esse facie, quaeindicium praeberet bonae concoctionis, voluit, vt qui maximus natu esset in aliquo caetu, daret operam, ne caeteri nimis comederent, vel a sumto cibo ociarentur, cum ociosos fere morbis obnoxios cerneret: vnde mirandum non est, si Lacedaemonij vix vllos ex omnibus Graecis similes habuerunt in sanitate et robore corporis, cum in perpetuis exercitiis membrorum aetatem egerint.

Cumque apud plerasque alias nationesquisque pater familias dominus sit suorum liberorum, seruorum, et diuitiarum: Lycurgusvolens ciues suos citra offensionem vllus reciproco velutiure gaudere aliorum bonis, sanxit, vt quisque non suis duntaxat sed et alterius liberis praecipere posset, quatenus ex pediret. Et si quis puer a vicino verberatus ciue, querelam detulisset ad patrem suum, hic non effugiebat notam, nisi et ipse filium verberibus increpuisset, adeo nemo cred debatur alienis filliis iniusta imperate. Eadem lex erat de mancipiis, si quis vicini seruo ad sua opera vti voluisset, ad quamcuqmque rem collubitum fuisset. par ratio in vtendis alienis equis erat. Nam si quis aliquo profecturus, curru vel equo destituebatur, et res longiorem moram non ferret, vicini iumento vtebatur, confectoque itnere id ei reddebat, actis gratiis. Praeterea in locis publicis erant communia quasi diuersoria, vbi ij qui priotes aduenerant vel e ventarione vel aliunde, postquam cepislent cibum, omnia parata relinquebant, vt iis aduenturi fruerentur, sicque pauperes cum diuitibus in eandem rerum necessariarum veniebant participationem.

In omnibus aliis ciuitatibus commune malum est auaritia, vt quisque pro vitibus conetut coaceruare sibi pecuniam, cum alij sint addicti faenori, aliiagric ulturae, tertii nauigationi, quarti opificio alicui. Sed Lycurgus prohibuit Liberos ingenuosque ciues vllam rem contingere, quae ad colligendas opes facere posset, iussitque vti in solis iis occuparentur, quae ad defendendam libertatem patriae seruiunt. Et sane, quid opus erat coaceruare opes in ea ciuitate, vbi omnium retum necessariarum communis erat distributio? nam hac lege cauit Nomothetes, ne quis haberet causam desiderandi argenti, vel ad vsum vel ad voluptatem: Neque enim eo opus habebant ad splendidas comparandas vestes, cum nemo iis vteretur: sic factum est, vt nemo cum alterius damno ditescere vellet. Constiruit Lycurgus monetae quoddam genus, valens decem minis, quod genus in domum aliquam illatum occultari ob magnitudinem non poterat, aurum enim et argentum in priuatorum domibus curiose peruestigabatur, quod si alicubi inuentum fuisset, possessor acriter puniebatur.

Quis igitur in ea ciuitate voluisset operam dare colligendis opibus, e quarum possessione plus metuendum erat mali quam sperandum commodi?

Quod autem Lacedaemonii tam obedientes fuerunt legibus, facit vt suspicer, eum, antequam eas perferret, cum primoribus ciuium egisse, eosque in suam pelle xisse sententiam. Cum enim in aliis vrbibus qui potentiores sunt, videri nolint, quia metuant Magistratus: Spartae tamen citam qui

cum summa fuere potentia, gloriosum sibi duretunt, obedire legibus, vt caeteros suo mouerent exemplo, quod et reuera accidit. Ephoros igitur esse voluit Lycurgus, quotum potentia supra reges erat, quod non ignoraret, quantum obedientia bonum esset, tam in pace quam bello: quod ciues facile Magistratibus partiru essent, siscirent, eos quiprimas tenerent in Republica, aliis velut superioribus parere. Poterant igitut Ephori punire quoscunque volebant, etiam ante tempus mouere Magistratus officiis, in insvocare, carceribus mancipate, postremo si meriti fuissent, capitalibus suppliciis afficere. Non possum autem non laudare egregium Lycurgi inuentum, quo cines suos legibus reddidit obedientissimos. Has enim populo non anre proposuit, quam cum principibus ciuitatis consuluisset Oraculum Delphicum, esser ne Sparta futura felix ac beata, sillis obeditet legibus? cumque respondisset Oraculum, ita fore, tunc demum promulgauit, omnibus existimantibus rem summae impietatis fore, non obremperare Oraculo Apollinis.

Vt aurem adsuefaceret ciues suos praeferre honestam mortem ignominiosae vitae, hoc vsus est commento. Fecit vt bonifeliciter viuerent, maliautem et nequam homines misere: cumque in aliis ciuitatibus, si quis degenet pessimus eua. dat, etsi poruersi hominis appellatrone notetur, integrum tamen ei est, inter bonos vers ri et negociati, in eodem eriam loco. At Spartae in magna turpitudine ponebatur, versari in societare malorum hominum, aut quicquam cumiis commune habere. Excludebantur autem viciosi etiam ab exercitiis Musicis, et ab lusupilae, in quo ersi in contrarias partes separati luderent, a neutris tamen improbus collusor recipiebatur.

Fugiebaturaurem talis abomnib. promiscue in plateis vicisque, et arcebatur a conue ntibus, cogebaturque etiam innioribus de via decedere.

Nec minus admirationis habuit institutum eius, quo voluit, vt unusquisque studerer virtuti etiam vsque ad extremam senectutem. Cum enim eam aetatem extremum vitae terminum iudicaret, volnit vtsenes quam maxime curam haberent honestatis et bonitatis cumque lege iussisset, vt indicium honestae vitae penes seniores esset, effecit, vt multo pluris aestimaretur senectus quam robur iuuentutis, Iuuenum enim exercitia pleraque fuere corporis: simile vero certamen erat ingenij et magnanimitatis. quantum autem mens praestar corpori, tantum haec exercitia illis. Nunquam igitur satis digne laudari poterit Legislator iste, qui voluit vt virtutes Spartae publice exercerentur.

Nam et iis poenam constituit, qui non manifeste operam dabant, vt quam optimieuaderent; credensprodi Rempublicam per ociosos et viciis deditos homines, quos granibus poenis cohercendos esse recte iudicabat. Hoc insuper adiunxit necessarium vitae ciuilis ornamentum, cum voluit, vt qui per omnia boni ciuis officium fecissent, etsi corpore essent imbecislo aliisv e destituerentur mediis, aequalem tamen partem haberent in Republica. si quis autem se somnolentum aut negligentem in officio suo ostendisset, eum ne in ciuium quidem numero haberi volebat.

Cum bellum inferendum aut propulsandum esset, incumbebat Ephoris, constituere tempus, quando copiae educendae essent in hostem, primo quidem equites, deinde pedites, quierant eiues grauis atmaturae, psotremo opifices. Sequebantur hos omnia belli instrumessta, vel cutribus vecta vel iumentis pottata, vt starim appareret, si quid earum rerum de esser. Militi tribuerat lagum rubicundi coloris, et scutum aereum, quod colorem illum belligerantibus optime conuenire crederet: adolescentibus licebat gestare altam caesariem in cincinnos crectam, vt eo pacto aliquid adtetrorem et staturae altitudinem adderent. His ita constitutis distribuebattam equites quam pedites in sex Tribus, ita vt quaeque Tribus vrbanahaberet Tribunum vnum, quatuor signiferos, sedecim ductores ordinum, postrerno octo quinquagenarios. Cum aurem non pauci existiment, Lacedaemonios confuse et sine ordine in aciem prodite solitos, ostendam iis, frustra eos itasentire. Habuit enim vere quisque Lacedaemoniorum ordo suum Ducem, cum caereris officiis et reb. necessariis: alij enim ducebant milites, alij sequebantur, omnia ex imperio superiorum. Cum mouendus esset exercitus, summus coprarum dux tesseta pronunciata signum dabat. Cunei alias erant densiores, alias rariores, quae disciplina non difsiculter ad discip potuit. Quod si quando solutis ordinibus confunderetur acies, non facile quisquam satis commode in hostem pugnare poterat, nisi in disciplina Lycurgi instructus esser. Sed et facile percipiebant Lacedaemonij eas artes, quas alij perdifficiles existimabant. Ingredientes enim sub signis ita formabant phalangem, vt in orbem pugnare facile possent, eratque perinde, siue a fronte siue a tergo ingredientes adorirentur hostem, quod ab omni parte viri fortes assilientibus se opponerent. Etsi autem locus aciei in dextro agmine esset honoratior, si quando tamen Dux belli cum suis in sinistro latere curare iubebatur, nemo proinde deteriorem illorum iudicabat esse causam: si enim ab eaparte hostis impressionem fecisset, vt circumuenitet Spartanum agmen, non habebant magnas causas ab hoste sibimetuendi, quod in sinistris brachiis gererent scuta, et eorum beneficio totum illud latus armatum circuiri facile non posset. Si ob aliquam causam Dux belli directa acie in hostem ducturus esset, ipse in dextro latere, vti diximus, consistebar, proximiabeo in sinistro, et sicmouebantur in aduersum hostem directi, veluttriremis, obuersa in aduersarios prora. Si vltimam aciem aggressus fuisset hostis, reprimebatur a scutatis, qui velut clypeus quidam erant torius aciei ab ea parte.

Quod ad modum castrametandi attinet, Lycurgus damnatis angulis castrorum, voluit vt in orbem ea ponerent, nisi forte ratio situs, puta vicinia alicuius montis aliter exigeret. excubitores vigilesque in omnibu s partibus collocabat, ad cohercendos cos, qu inocte castris exire volebant, hi enim excubitorum vigilantia non minus obseruabantur, quam peregrini, si qui forte de nocte circuire castra atque speculari ausi fuissent. Seruis arma ferre non permittebant, neque ipsi ab armis longius discedebant.

Sed omissa re Lacedaemoniorum militari, videamus qua authoritare Reges in sua ciuitate praeditos esse voluerit Lycurgus. Primum o. mnium ciuitas suppeditabat regi alimoniam, et iis quos is secum habebat. Cum militiae Rex esset, prandebat caenabatque frequenter cum Tribunis militum, vt per eam conniuandi orcasionem derebus belli vna consulerent. Habebat autem inprimis circum setres velut consiliorum socios, qui in omnes belli necessitates cum rege intento erant animo. Ducturus extra vrbem exercitum Rex, sacrificabat primum in ciuitate Ioui Hegemoni sine Ductori aliis que Diis. Peracto eo sicrificio, Sacerdos, qui Pyrphorus dicebatur, quod ignem praeferret, sumto igne ab altari, praeibat vsque ad fines agri Laconici, vbi Rex iterabat sacrificium, litabatque Ioui et Mineruae. Vbi perlitatum fuit, pergebatur vlterius, et semper praebiar sacerdos cum igne perpetuo, sequentibus victimis quae mactandae erant. id autem omne fiebat sub ortum lucis, vt mature Deorum sibi comparater beneuolentiam. sacrificantem regem circumstabant non solum ductores ordinum, sed et Epliori, qui tamen nihil faciebant ipsi, nisi quod attente obseruarent caeteros, quae agerent, castigarentque praeuaricantes. Absolutis sacrificiis Rex cogebat concilium dabatque praecepta quae ex vsu viderentur.

Cum rex atmatum suorum duceret agmen, si nemo obuiam veniret, oppositurus se ei, solus ingrediebatur, exceptis speculatoribus in equo, quos ante se mittebat: si vero pugnae esset subcunda alea, tunc ducebat ipse agmen primae tribus vrbanae, idque in armis ex ercebat, donec sequentibus aliis ipse constitueretur medius inter duos Tribunos militares. Ad primum hostium conspectum immolabarur capra, volebatuqe lex militatis, vt simulomnes tubicines sonarent, et nemo Lacon conspiceretur sine corona, vtque quisque arma haberet acuta atque splendida. Regis erant partes, castrorum ponendorum et rempus et locum praestituere, et stare iubere signiferos, vbi manendum esset. Sed et ad eundem regem pertinebat mittere Legatos Oratoresque, facere foedera cum exteris, denunciare bellum, conueniebantque ad eum, qui tale aliquid fieri volebant. Si quid controuersiae obortum fuisser, rex omne id remittebat ad iudices, inprimis si concerneret pecunias aeratio debitas, aut praedam ab hostib. captam, quaevendenda erat.

Assignauerat praeterea Lycurgus Regi doni nomine partem earum rernm quae sacrifi abantur, tribueratque duplumagri modum, non quod illum duplo pueris egere crederet, sed ne qua re necessaria egere posset. Vtque reges quoque inpublico cibum caperent, institutae sunt epulae solennes et festiuae, in quibus regi duplam volebat dari portionem, non quod vellet illum duplo plus comedere reliquis, sed vt ea patre quos vellet honorate posset. Multa quoque alia idem Lycurgus assignauit regibus honoris ergo, quae nobis quidem videntur vilia, apud Lacedaemonios vero erant honoratissima.

Assurgebant autem de sede sua aduentanti regi omnes Magistratus, solis exceptis Ephoris. Ipse rex Ephoris, et hi vicissim regi singulis mensibus praestabant iuramentum: Ephori quidem nomine ciuitatis, Rex autem prose Ipso. Iurabat autem Rex, praefuturum se ciuitati secundum leges: Ephori autem, ciuitatem semper conseruaturam dignitatem regiam. De honoribus quos Lacedaemonij habuerunt Regibus suis vitafunctis, vno verbo multa comprehendam dicamque, voluisse Leges Lycurgi, vt illis haberetur honos non vt hominibus sed vt Heroibus semideisve.

45. RELIGIO GRAECORVM NOSTRI temporis.

Cum de Religione antiquorum Graecorum, et quam insanum in modum Idololatriae dediti fuerint, satis tunc dixerimus, cum eorum priscos mores persecuti sumus: consequens est vt de cultu Numinis, quo nostri aeni Graecivtuntur, aliquid dicamus. Fuit autem Religio Graecorum diuersa in multis a Romana, ipsique separati a Romana Ecclesiaab antiquissimis annis, cum semper suum habuerint Patriatcham, quem caput suum in spiritualibus agnouerunt. Numerantur autem Ecclesiarum Orientalium Patriarchae omnino quatuor: Constantinopolitanus, Alerandrinus, Hierosolymitanus et Antiochenus, de quibus omnibus suo quoque loco dicemus: qui autem veram proprieque sic dictam Graeciam habitant, non nisi Patriarcham Constantinopolitanum caput suumagnoscunt: decuius electione diximus eo loco, quores Moscouiticas persecuti sumus.

Sunt autem per Graeciam passim multi Caloieri, Sacerdores Monachique Graeci hinc inde per prouincias sparsi, vbi quiuis libero Religionis suae vtitur exercitio, si impositum soluat tributum, quamuis subinde et omnibus prope locis cogantur Barbarorem ferre fastum et insolentiam, qui ibi dominantur. Sed nos quaedam sigillatim persequemur. Fuit Mons Athos olim destinatus priscis Caloieris, Monachis ordinis S. Basilij, quibus data sunt

priulegia, quae eriamnum nostro aeuo obseruantur, vt in eo monte nemo habitate possit, nisi sit Graecus ex numero Calohierorum. Ita factum est, vt in eo monte vltra sex millia horum Monachorum habitent, in XXIV. antiquis et spaciosis Monasteriis, quaebonis sirmisque muris cincta sunt, vt latronibus et piratis, qui eos subinde incursionibus vexare sulent, resistere queant. Inter ea Monasteria duo prae caereris eminent: vnum dicitur Vntopedum, alterum Hagia Laura: in vtroque visuntur praeclarae Reliquiae, quae et ab omnibus partibus Religionis ergo adeuntur, nec non Templa ac Basilicae structurae superbissimae, acpreciosi ornatus. Aestimant autem Graecitanti Montem istum, quanti Larini Vtbem Romam, nullibuque ceremoniae Graecorum obseruantur curiosius quam hic, vnde maior Calohieris Religionis et sanctiratis opinio, quam caeteris Graecis omnibus. Quin et ipsi Craeci tanti huius Montis accolas Monachos faciunt, vt iis multas submittant Eleemosynas. Multum autem differt vita horum Calohierorum a nostratibus Monachis: illorum enim nemo per ocium et inertiam vitam transigit, sed omnes strenuisunt in laborando et artem aliquam mechanicam erercendo. Omnes enim surgentes mane, egressi monasteriis laborando sibi suisque victum acquirunt; et alij quidem fodiunt vineas, alij caedunt arbores et secant ligna, alij fabricant naues, alij aliud quoddam opificij genus exercent. Vestitus eorum parabilis est, vel potius vilis, amictum repraesentans Eremitarum. Camisias lineas cannabinasque non gestant, sed laneas, quas ipsi sibi suis conficiunt manibus. Pauci inter eos litterarum studiis dediti sunt, quin contra multos innenias, qui neque scribere norunt neque legere. Hospitalitatis immemores minime sunt: si enim peregrinus aliquis negotiorum suorum ratione per hunc Montem Athon iterfaciat, Calohieri eum hospitio exceptum, non cibo tautum potuque reficiunt, sed et emni comitatis genere prosequuntur, nec quicquam ab ipso eo nomine exigunt pecuniae: quae liberalitas famam eorum auget et existimationem.

INSVLAE MARIS AEGAEI, SIVE VT NOSTRA AETATE APPELLANTVR, ARchipelagi, quae Turcae parent, vna cum iis quae possidet is Princeps Per Illyricum seu Sclauoniam.

SVMMA CAPITA.

I. Describuntur in sequentibus Insulae Maris Aegaei, quaequidem Magni Turcae subsunt imperio: earum nomina antiqua et recentia, situs, amplitudo, peridromus, portus marini et oppida.

II. 1. Fertilitas cuiusque Insulae, 2. et quantum in hoc genere alia alij praestet. 3. Thasus praegnans marmore candido pinuque arbore, olim metallis adeo diues, vt Philippus Macedoniae Rex quotannis inde perce. perit LXXX Talenta. 4. Samothracia abundans Damis et Meste. 5. Lemnus lineo, cannabi, tritico, leguminibus, vino carnibus lana, ficubus, nucibus, amygdalis, oliuis, ostreis, Thermis natiuis et Terra Lemnia siue Sigillata. 6. Eubae siue Nigroponti mira: fretum, fluxus siue aeftus et reciprocatio, oues sine felle, copia olei, vini, marmoris, Amiantos lapis, qui in lini quandam speciem reduci potest, vt inde siat tela, quae in ignem coniecta mundatur. 7. Melos celebris ob fontes aquarum sulfuratarum: multae in ea oliuae, venae argenti, Latomiae marmoris. Locus in ea quidam, vbi quantum terra effosum fuerit, tantum sponte natura sub nascitur, et fosse sine opera hominum completur. 8. In Polyagorena nunquam coaxantes, Magnes lapis frequens in Siphono: Farus abundat marmore candido, lapide Lycbite et Sardonyche. In Naxo inuenitur Ophites Lapis, et vespae, quarum aculei mortem afferunt. Leria Aloe ligne et marmorediues. Cos Vine, Cupresso et Terebintho. Chios pomis aureis, pino Maluatico et Mastiche. Lesbos Gagathe lapide, vino praestantissimo, Crimnone et Mazae.

III. Ingenium et mores eorum qui has Insulas incoluerunt, tam veterum quam recentium: Leges et consuetudines cuiusque regionis: Idola siue cultus Numinis: sacrificia et superstitiones veteres, et qua Religo nostro aeuo obtineat.

46. [sic]

MARE Aegaeum, quod pars est Mediterranei, separatque Graeciam ab obiecta Asia, plenum Insulis, dicitur a recentioribus Archipelagus: Turcae vocant Mare Album, vt Pontum Euxinum Nigrum dicunt Diuiserunt autem ve. teres Insulas per mare illud sparsas fere in Cycladas et Sporadas. Cyclades sunt, quae non longe ab se inuicem dissitae velut orbem aut Circulum conficiunt: videntur autem omnes ambire Delon velut mediam, numeranturque secundum Isiodurm quinquaginta, quamuis alij non nisi duodecim recenseant. Ere vero, quae hinc inde sparguntur per Mate Aegaeum, versus Cretam Asiamque, sine ordine, Sporades

dicuntur. Nos igitur, cum in descriptione Continentis initium fecerimus a Thracia: ita nunc ab iis Insulis ordiemur, quae e regione Prouinciae illi obiiciuntur. Igitur Thasus, quam Prolomaeus etiam Thalassiam appellat, olim quoque, vt Plinio placet, Eria et Ethria dicta, proxima est Thraciae, intra ostium Nessi fluuij et Athon Montem. Ambitum eius Niger metitur milliaribus XL. quanquam alij L. numerent. Praecipuo oppido idem cum Insula nomen est, quod loco plano situm, mangumsinum respicit versus septentrionem. Portus eius cireiter duobus millibus distata Continentis Macedoniae littore. Habet haec adhuc duo alia oppida versus Meridiem, a locis decliuibus pendentia, quod ibi tota insula collibus montisque asperetur.

Samothracia a firmo Thraciae littore distat millibus X. ait hanc olim Plinius dictam fuisse Dardaniam, hodie Barbari corrupte vocant Samandrachin. Multos habet portus marinos, cum oppido praecipuo versus Aquilonem supra montem editissimum aedificato.

Lemno Insulae olim nomen fuisse aiunt Ophiusae, ob ingentem serpentum in ea multitudinem, qui tamen omnes ibi interierunt. Dispolin etiam appellatam fuisse aiunt, obduo oppida, quae in ea fuerunt: hodie appellatur Stalimene; longa magis est quam lata, porrigiturque ab oriente in occidentem, complectens ambitu suo Centies mille pass. Fuerunt olim in ea duo oppida praecipui nominis. Lemnos, quae et Myrine, cuius hodie non magna est celebritas, quanquam euersa non sit, ersi nostro aeuo nequaquam tam frequens populo sit quam olim fuit. Sita est haec vrbs in colle, qui vicino mari imminet, quo etiam tempore solstitij aestiui vmbram suam Athos mons proiicit, eriam longe ante quam sol ad occasum inclinetur, quanquam millibus LXXXVII. inde dister. Altera ciuitas fuit Hephaestia, quae pentius in ruderibus iacet: Locus nostro aeuo Cochina nuncupatur. Etsi autem huius Insulae ambitus adeo magnus non est, reperiuntur tamen in ea oppida minora et Burgi siuo vici LXXV. Narrat Plinius, in Lemno olim fuisse Labyrinthum ad exemplum Aegyptij et Crebci. verum Bellonius ait nullum eius hodie vestigium superesse.

Euboea vero, cui hodie Nigroponto nomen est, superat magnitudine omnes Aegaei Maris Insulas, potestque bono iure Regina Archipelagi dici. Separatur a vicino littore Attico perangusto freto, extenditurque per omnem littoris Attici et Boeotij longitudinem. Latitudo eius habere putatur XX. millia, constituitque peri. pheria eius mill. CCCLXV. Fuit haec priscis temporibus varie appellata: Macra, Abantias, Chalcis, Chalcodontis, postremo Asopis referente Plinio: Vulgo Nigropontum appellant, Turcis vero dicitur Egripos. Crediderunt an. tiqui, hanc Insulam olim continuam fuisse cum Graecia, auulsam autem ab ea horrendo terrae motu: quod non adeo difficile creditu est, non solum propter viciniam, sed et quodea insula ad huc frequentibus tremoribus terrae sit obnoxia. Praecipua eius vrbs olim Chalcis fuit, quae hodie Nigropontus appellatur. Sita est loco plano, capta a Mahometo II. Turcarum Monarcha anno AN. C. MCCCCLI, quimagnam ibi Christianorum edidit stragem: cum reliquis Turcae ibi promiscue habitant. Est et ibi oppidum Carystium, cui olim nomen fuit Chironia. Est insuper Vltor Caphareus, Promontotium Graecorum naufragiis nobile, quod hodie Figereum Niger appellari putat, Sophianus Chymium.

Melos edita est supra vndas altis littoribus, recta ex aduerso Promontorij Maleae in Peloponneso. Varia huic olim fuere nomina, Siphne, Acytos, Zephyria: est autem formae Circularis ac pene exactae rotunditatis, magis quam vlla Aegaei maris Insula. ambitus eius complectitur vltra vigintiquatuor Leucas Gallicanas, habetque oppidum elegans in radice montis, ante quem est am oena planicies, quae extenditur vsque ad mare. Non longe a Melo Insula alia minor est, olim Polygaea dicta hodie Falconaria, nostro aeuo deserta, vt e pleraeque vicinae. Ad orientem obtenditur Cynusa, anostris Polinum appellata, cum oppido einsdem nominis. Aliaesunt, Poliandros, Lagusae, Oenos hodie Sichina, Sicandria, eiusdem prope omnes magnitudinis: quibus ad Meridiem est Insula Therasia, cum Saturnina, quae olim dicta fuit Calliste, id est, Pulcherrima, celebreis eo, quod fuerit patria Callimachi Poerae. Haud procul Therasia versus orientem occutrit Anaphe, quam Barbari Namphion vocant, oppidum habens in rupe extructum, ad cuiuss radicem fluuiolus nascitur campestria irrigans.

Palma ei vicina est, Insula exigua, in qua olim Homerum sepultum fuisse memorant. Portum habet satis commodum, nec tamen frequenter habitatur ob perpetuum Piraratum metum.

Caea Insula, quae hodie Zia dicitur, decem millibus distata Promontorio Surio, ipa habet XIII. mil. in circuitu, quae Aquilonem respicit, concaua est, fingens imaginem crescentis Lunae. Nomen traxisse putatur a Caeo Gigante Titanis filio, qui eam primus inhabitasse perhibetur. Portum habet versus occidentem non incommodum: aiunt autem eam olim Hydrusam dictam fuisse. Haud longe inde absunt Scyros, et Oenos, non multo minor quam Caea; nec non seriphus, hodie Zephenia dicta, cum oppido eiusdem nominis versus meridiem, et campo latissimo vsque ad mare. Peridromus eius est XIII. Leucarum Gallicarum.

Sequitur Siphanus, olim Siphnus, Aois et Meropia dicta, pulchra adspectu Insula, habensambitum Leucarum X. cum oppido non contemnendo versus orientem. qua Meridiem tespicit, portum habet, iuxta quem olim fuit oppidum totius Insulae capitale. Pleraeque autem

hae Insulae Cyclades appellantur, cinguntque Delum in orbem, inter quas eminet versus Orientem Paros, antiquum nomen retinens, olim eriam dicta Hyrie, Hyliessa, Minoia, L. millia in periodo habens, quae prope viginti Leucas conficiunt. Porrigitur autem secundum longitudinem ab Occidente in orientem, habens in medio amaenos et late patentes campus, cum pulchetrimis aliquor aedificiis, et Templo antiquissimo, adhuc prope integro. Est ibi mons Campiesus, praecipuae altitudinis, olim Marpesiae rupi nomenfuit, ad cuius radices est oppidum structum ex lapidibus incredibilis magnitudinis. Ipsa vrbs Paros in occa sum obuersa cernitur, quanquam olim structa fuerit in littore maris, haud longe ab ostio Asopi fluuii. In Aquilonem se aperit Portus, iuxta quem est munimentum, Cephalium dictum, ipsi Portui cognomen est Bono. Caeterae Insulae, quae in Boream vergunt, altis cinguntur montibus. Venit Paros Insula in potestatem Venetorum, regnante Constantinopoli Henrico, Baldouini Flandricifratre: Verum Mahometus II. capta Euboea, Paron quoque occupauit.

Naxus Insula, quae hodie Nischia dicitur, in ambitu habet XX. Leucas Gallicanas, fuitque superioribus temporibus cum Creta sub dominio Venetorum. Vetum Selymus, Solimanni Pater eam Venetis eripuit. Ipsum oppidum, quod tori Insulae non solum imperat, sed et nornen impertit, supta altum montem suum est, in seprentriones proiectum. Aiunt illam olim dictam Insulam Veneris, Diam, Dionvsiam, Siciliam Minorem, et Callipolin.

Vbi te orientem versus ad littus Minoris Asiae conuerteris, occurret Claeros Insula, cui hodie Calamo nomen est, cum X. millium peridromo, plena editis montibus. Visuntur hic rudera an iquaevrbis, quae in Eurum ventum obuersa fuit. Secundum longitudinem huius Insulae sinus est, cui Calamo nomen est, cum oppido eiusdem appellationis Supra Claron Leros siue Lerta Insula est, cum ambitu XVIII. millium, et arce versus ortum. Ad Austrum est Pertus Lepidi vbio. lim fuit oppidum, totius Insulae caput, ad pedem vicinimontis.

Haud procul ab istis Insulis offert se Pathmos celebris ob commorationem S. Iohannis Apostoli, qui huc in exilium missus fuit a Domitiano, Hodie Palmosa dicitur: et quanquam haec cum nonnullis vicinis sint Asiaticae, voluitamen eas Graecis adnumerare, cum quod lingua loquantur Graeca, tum quod Turcarum Imperatoti pareant. Si enim seorsim de his et Europaeis tractare voluissem, res fuisset magnilaboris, nul. lius tamen vsus vel delectationis. Est autem Pathmos parus Insula, non nisi VIII. milliaria Gallica circuitu suo meriens, recenseturque inter Sporades tam a veteribus quam antiquis scriptoribus.

Co Insulae hodie nomen est Longae, estque vltima earum quae in Orientem tendunt, secundum longitudinem littoris Asiatici. Porrigitur autem ab Aquilone in Austrum, complectiturque in lognitudinem circiter XVIII. Leucas. Merops fuit verustum eius nomen, Turcae Barbarico nomine Stancum vocant.

In Orientali Insulae parte ostentat se Arangia, praecipui nominis oppidum, in cuius medio lacus est, qui aetate amissis aquis exsiccatur. Sunt in Co Insula multa antiqua aedificia marmorea, interque ea extra muros oppidi Palatium Hippocratis Medicorum Principis, qui Cous fuit, non minus quam Apelles Pictorum sul seculi Coryphaeus. Ipsa insula non longe distat a littore Minoris Asiae, recta ex aduerso Cypri Insulae.

Et Samus antiquum nomen suum retinet, non tam magna quam celebris, porrecta ab ortu in Occasum, habensque XX. mill. in circuitu. Variis haec notata fuit nominibus, postquam eam Cares deseruerunt, quae huc afferre nihil attinet. Fuisse olim in ea non contemnendam vtbem, ostendunt vetusta tudera, quae conspiciuntur longo spacio secundum littus maris. Est adhuc ibi Armamentarium nauale, pulchrum sane et spaciosum, cum aggere satis edito.

Mycone vna est ex Cycladibus versus occidentem, hodie Mycole dicitur, octo millia habeus in circuitu. Habet haec portum cum Armamentario, habitaturque tota; ad ortum est castrum S. Annae, ad Meridiem S. Srephani, inter Eurum et Aquilonem Portus est Pandernensis. Hinc non procul breues Gyarae occuttunt, Insula non magna, cincta vndique tupibus: nostro aeuo Barbarum nomen habet, diciturque Stopodiae. Huc Romani in exilium mittere solebant, quos morte dignus iudicabant: quamuis eidem supplicio etiam caeterae loter Cyclades hasce Insulae desertae inseruire solitae fuerint.

Celeberrima autem omnium est Delus ob Oraculum Apollinis, etiam nostroaeuo Dile nuncupata. Olim dicta fuit Ortygia ob numerum coturnicum, quae ibi frequentes erant: quam vaniis olim praesertim a Poetis insignita fuerit nominibus, nihil opus est commemorate. Diuiditur haec Insula intercessu canalis cuiusdam in duas partes: in quarum latera visuntur ruinae ingentis illius Templi Apollinis. Iuxta Delum alia est Insula, quae olim Celadusa et Artemisia dicta fuit, hodie et ipsa Dile dicitur non minus quam ipsa Delus.

Et Andros Insula este Cycladibus, vt minimum XX. Leucas suo continens peridromo. Et huic olim varia fuisse nomina ait Myrsylus Lesbius: oppidum in ea orientem respicit, cum arce praealto scopulo imposita, ad quam nisi per pontem pensilem veniti non potest. Chius opposita est chersoneso Ionicae, quam Smyrnam nominant, intercedente inter vtramque angusto freto, breuib us scopulisque pleno: estque haec media inter Mitylenen et Samon, pro Chio olim Aethalia dicta: peridromus eius constituit circiter millia XXX. extenditur autem secundum longitudinem ab Aquilone in Austrum, diuiditurque in duas partes, quarum vna dicitur superior,

altera inferior. Occupauit hanc Solimannus anno a N.C.M.D.LXVI. Phrygiam Asiae minoris regionem Turcae Barbaro vocabulo Sarcum appellant. Huic opponitur Lesbus Insula puleherrima, Mitylene dicta a praecipuo oppido. Prisca eius nomina fuerunt Antisla, Pelasgia, Macarea, et Egyra, vt Plinius narrat. Ambitum eius metiuntur fere XL. milliaribus nostratibus.

Iam vt etiam aliquid de iis dicamus locis, quae possident per Sclauoniam, numeratur in iis primo loco Castellum Nouum, structum in colle humili iuxta Sinum Risonicum, qui hodie Catarensis dicitur. Hanc vrbem non ita pridem Hispanis eripuerunt Turcae Scodram, quae Barbaris Scutari dicitut, Veneti aliquandiu possederunt, sed hodie Turcis paret.

Distat autem a marimill. pass. XVIII. in cumbens praecipitirupi, et sub se habens lacum amplissimum, vt cuius peripheria CXXX. millia conficiati caetera editi montes ambiunt, praeterquam versus septentrionem.

Praeter haec possident Tnrcae exigua quaedam et male habitata oppida, Buduam, Antiuarum, et Dulcinium, quod oppidum Prolomaeus Vlcinium nominat, caeteri Graeci Olchinium. Haec tria Venetis eripuit armis Selymus II. Turcarum Monarcha.

Qualitas et Ingenium harum Insularum.

In Thaso Insula candidissimum effoditur marmor, quod Romaniolim mangifecerunt Montes in ea cooperti sunt syluis frequentibus e Pinu et Abiete, ostenduntque adhuc scoriae et purgamenta, quam diues aliquaudo haec Insula fuerit Metallis: quanquam id certius praebeat in dicium, quod Philippus Macedoniae Rex quotannis ex ea argenti Talenta LXXX. acceperit.

Lemni fertilitas nostro aeuo tanta est, quanta vix vnquam alias gignit enim cum cannabelinum, frumentum, legumina, et vini copiam magnam. Carnium hic, vt et lanae, aliarumque bonarum rerum vile precium ob copiam. Lignorum tamen hic alicubi penuria, inprimis in parte orientali, vbi dumus aridior est: quae vero in Meridiem et Occidentem vergunt, humidiora sunt et perpetuo virent. Valles irriguae, quae inter colles multae sunt, feraces sunt nucum, amygdalorum, ficuum et oliuarum. Fluuiis tota Insula destituitur, piscatio tamen est in littore maris vicini quaestuosissima, inprimis ostre orum optimorum, quibus magna est a nostratibus differentia. Scatutiunt etiam alicubi aquae calidae, non tamen adeo feruentes, vt in multis aliis locis. In hac sola Insula, non alibi, reperitur terra Lemnia siue sigillata, quae mul. tum valere creditur ad pestem et defluxiones. Fiunt autem inde paruae massae totundae siue trochisci, inscripri variis signis siue characteribus Arabicis. Magna autem solennitate certisque cerem oniis terra haec effoditur: cum ad solum diem VI. Augusti mensis aperiatur cauerna, e qua e. ruitur, caeteris omnibus anni die buseam vel videre nefas habetur: quin et ipsis Lemniis interdictum est, ne eam Insula efferant, capitis constituta poena.

Quoties Oratores siue Legati exterorum regum Constantinopolim veniunt, magniac preciosi doni nomine haec ipsis tetra offertur, quam maximi Turcaefacere solent.

Mare quod est inter continentem et Eubaam Insulam rapidum est et impetuolsum, quod singulis diebus quater, vel secundum alios, sexies reciproco aestu fluit atque refluit, vt naues, quamuis optimo ferantur vento, parum tamen promouere possint. Cuius reicum causam natutalem indagare non posset Aristoteles, taedio et moerore vitam finiuisse perhibetur. Abundat Eubaea farte, leguminibus, vino, oleo, omnique genere arborum, inprimis earum, quae ad fabricandas naues aptaesunt. Dicuntur etiam oues in hac Insula felle carere, quam rem ego pro comperta non habeo. In agro Carystio grandia marmoris fragmenta exciduntur, inueniturque ibi lapis Ami nthus, qui in fila instar lini reduci potest, vnde sit tela, quae quoties sordidata fuerit, non aqua eluitur, sed in ignem coniecta a sordibus purgatur.

Habet et Melos Insula optimos aquae sulphureae fontes, multis in locis, quarum vsus aegris saluberrimus est. Est autem solum huius Intulae pingue atque fertile, vt grana frumenti intra quadragesimum ab satione diemad iustam peruenetint altitudinem, et paulo post demeri potuerint. Oliuetis multis locis abundat, vinetis alicubi. Subter terram ostendunt se nonnullae argenti venae, cum sulphuirs copia, quo vix praestantius vllum inuenitur. Ex hac ipsa Insula Lucullus praestantissima marmora primus Romam secum asportauit. Aiunt in certa quadam huius Insulae parte eam esse soli naturam, vt sifacta fossa excauetur humus, cauerma paulo post, sine humana ope, sua sponte tursus impleatur.

In Seripho Insula Ranae mutae esse creduntur, quod nunquam coaxantes auditae fuerint; vnde locus prouerbio, RANA SERIPHIA: quanquam Plinius scribat, eas, si extra Seriphum alio exportentur, non minus clamosas esse quam alias. In Siphno Calamita reperitur numerosa, nescitur tamen vulgo, vbinam eae auti et argenti fodinae fuerint, quae Insulam tam celebrem reddiderunt, cum nulla supersint tanti Thesauri vestigia.

Paros Insula olim diues fuit praestantissimo marmore, laudati candoris, qui lapis, quod ad Lychnuchos siue candelabra expeteretur, Lychnites appellatus fuit. Narrat Solinus in Paro Insula lapidem quendam, quem ipse Sardum appellat, inueniti, qui vel praestantissimum Marmor vincere queat, neque tamen in numerum gemmarum vel preciosorum lapillorum relatus a quoquam fuerit. Plinius tamen huius

lapidis in Paro Insula mentionem nullam facit. Istud quidem perhibent, si quis rem aliquam albam immergat mari ab ea parte, vbi est Armamentarium Nauale, continuo eam nigram fieri. Aer huius Insulae tam salubris et serenus est, vt ad summam senectutem in colae petueniant, neque tamen ii qui totannis onerati sunt, senectutis molestiis se grauiter affici quetantur.

Naxus hodie Niscia, plerisque in locis vineis cooperta est, non minus quam olim. Lapidem habet quem Graeci ophiten, nos serpentinum vocamus, qui terta eruitur. Multae hic sunt vespae, vel potius Thaones; quatum aculei punctuta non minus lethalis est quam Scorpionum, nec in tempore afferatur remedium. Offerunt se in hac Insula auti venaesatis luculentae, sed negliguntur, siue id incolarum fiat incuria vel inscicia, siue quod Turcae prohibuerint, quod et in aliis Graeciae partibus fieri nouimus. In Lero siun Lerta Insula multum subministrat tetra materiae marmoreae, estque ipsum solum supra modum ferax. colligitur hic lignum Alces, quod Pharmacopoei nostri plucimi faciunt ob praestam. tiam. Vinum Coum, in quanta jam olim fuerit aestimatione sa: is notum est, praesentim quod ab Hippone denominatur: sed et eadem Insula ab. undat frumento et pecoribus. Cupressiarbores nulquam elegantiores, vt nec Fraxini nec Terebinthi: Bombycum etiam, vt olim ita nunc quoque largus hic prouentus, vnde quoque serici. Inter tot bona non leue sentiunt Insulani damnum ex lacu quodam, quiversus occidentem stagnans, tam tetros exhalat vapores, vt impossibile sit eas perferre hominibus, quosit, vt tota Insulae ea pats descr a sit habitatoribus, magis tamen noxii sunt vapores per aestarem, quam aliis annitemporibus.

Samos Insula vinum non gignit, quanquam vicinae abundent vitibus, etsi vt Strabo testatur, caeteratum rerum bonarum sit fferacissima. Frumenti copiam multi scriptores einegant, quem defectum olei incredibili vbertate compensat. In Mycone Insula tantum olim murium domesticorum maioris generis fuisse perhibent, vt migrare omnes coegerint incolas.

Chius tantum habet malorum aurantiorum, vt eorum expressus succus plenis doliis condatur, et Constatinopolin Venetiasque mittatur ad condiendos gratissimo illo acore cibos. Arborese quibus Mastiche extillat, in littore maris longo ordine plantatae conspiciuntur, paruae quidam et humiles, cum folio quale est Buxo aut Lentisco. Vulneratur autem cortex arbusculae eius circa stirpem singulis annis duodecies. vt inde Mastiche extillet, quae est in star resinae. Idem fit in arboribus, ex quibus ad eum modum extrahitur Terebynthina, putanturque haec duo vix villibi per orbem prouenire praestantiora. Conspicitur hic in super in praealtis arboribus fructus quidam, specie fabarum in sualatentium tunica, quem Graeci Ondorinen vocant, Latini vero viscum, vnde glutino susilleviscus colligitut. Nec parualaus est Chio Insulae a vino Maluatico, quod hic crescit, quanquam bonitate infra Creticum. Olim solebant Chii Romam mittere oleum Cabasiuum, vt hodie ex Prouincia Narbonensi defertur Lutetiam inque reliquam Galliam.

Lesbi Insulae praecipua laus ob eximiam fertilitatem; nam omnes fructus arborei, qui hic proueniunt suauioris sunt gustus quam alibi. Aere fruitur saluberrimo. Multi hic montes visuntur, in quibus olim Latomiae Marmoris, cuius tamen non ea pulchtitudo quae Parii. Gagates lapis, qui hic colligitur, in manga est aestimatione. Vinum autem Lesbium praestantissimum inter omnia vina Graeca in dicatur. Equorum hic armenta numerosa, qui quamuis minores sint, roboretamen et pulchritudine corporis nihil cedunt maioribus. Casei hic et omnis genetis frumenti abundantia, vt et confectionis aromaticae genera duo, quibus Turcae in parando potusuo vtuntur. Barbara nomina eorumsunt hodie Trachana et Bou hort priscis dicebantur Crimnon et Maza. De Samothracia supra diximus. Quod ad loca Illyrici seu Sclauoniae attinet, quae sit eorum fertilitas et natura, satis potest intelligi exiis, quae de Republica Ragusina, et iis quae Veneti in ea ora possident, diximus.

Mores Antiqui Insulanorum Archipelagi.

Solebant olim Caeae Insulae habitatores, cum af. fectos se nio vitae taedium cepisset, sponte Venenum bibere, odio imbecillitatis caeterarumque senectae molestiarum, eratque permissum cuiuis exire e vita, dummodo id permissu Magistratus faceret. Etat autem apud illos lex quoae iubebat eos, qui bene viuere non possent, honeste mori: eos vero quisexagesimum aetatis annum essent supergressi, vt venenum haurirent, quo victus, quem senes absumturi fuissent supperetetiunio. ribus. Testaturid Aelianus in varia sua, dum ait, morti destinatos solenne sacrificium fecisse, quo peracto coronatos floribus cicutam bibisse, gnari se amplius patriae prodesse non posse. Fingunt Poetae hanc Insulam olim habitatam fuisse a Nymphis Corinthiacis, quibus et ideo sit cousecrata.

Siphni incolae aliquando tam potentes fuerunt, vt cum Laceaemoniis de principatu Graeciae certare bello ausi fuerint, vnde magnus eorum animus et ad summa adspirans intelligipotest.

At Parii leuitatis et mendacii nomine accusati fuere, quod deuicti a Miltiade Duce Atheniensium, fidem ei obedientiamque iurauerint, sed promissorum nihil seruauerint; vt inde locum prouerbio fecerint, Imitari Parios, id est fallere fidem.

Naxii rudes et obeso ingenio semper habiti sunt. In hanc Insulam olim multae sereceperunt mulieres, vbi in memoriam violatae a Theseo

In Coo Insula fuit olim operosissimum Aescu. lapii Templum, e cuius posteris se genus ducere aiebat Hippocrates. Ad hoc ab omnibus Graeciae partibus confluebant aegti, scilicet vt ibi recuperarent sanitatem.

Samii singulari cultu prosequebantur Iunonem, cui multa instituemnt festa atque sacrificia. Erexerant huic staruam, qua eam vt puellam nupturientem repraesentabant, quod eam in Samo natam arbitrarentur, ibique vsque ad pubertatis annos educatam, vsque dum Ioui nupserit. Dedicauerant eidem etiam Nemus Iunonium, in quo alebant multos pauonesa pattibus transmarinis aduectos. Fiebant autem in hac Insula praestantissima vasa terrea, vnde Lutum Samium in prouerbii vsum tractum est.

Tantum autem honoris habuerunt Athenienses Delo Insulae, vt omnes tumulos aperiri, et sepultotum ossa in vicinam Insulam Rhenen transferri iusserint, quae in eum vsum consecrata fuerat, a Polycrate Samtorum Tyranno, cum is imperio Maris poriretur, vt esset velut Deliorum Caemeterium. Facta dedicatione per Athenienses, institutum fuit festum solenne, quinto quoque anno agitandum, vbi omnes qui erant Ionici generis, conueniebant, seque exercebant cursu, palaestra siue lucta et Musica, agitantibus liberis ciuitatibus choreas in honorem Apollinis. In hac Insula nefas erat canem alere. Et Chii olim in mati potentes fuerunt, cumque se in libertatem asseruissent, magnasque acquisiuissent diuitias, instituerunt egregiam domi formam Reipublicae. Ad extremum tamen ab Atheniensibus subactifuerunt, deinde a Macedonibus, postremo a Romanis, post quossub Graecorum Imperatorum dominio fuerunt. Multorum illustrium hominum patria fuit Lesbus (hodie Metelina) Insula, fuitque velut seminarium doctorum vitorum, et elegantiorum litterarum studiosorum. Hinc enim prodiit Theophrastus, et Pittacus inter VII. sapientes Graeciae relatus, et Alcaeus Poeta, et Sappho Poetria, cuius suauissimi extant versiculi, sed oppido quam pauci. Eadem genuit Diophantum Oratorem, Theophanum Historicum et Poetam, Therpandrum insignem Musicum et Poetam, vt et Arionem Citharoedorum clarissimum.

Coluerunt olim praecipue Bacchum Lechii, hac de causa, vt ait Pausanias; cum piscatores Methymnaei e mari extraxissent caput humanum ex oleastro factum, cum nescio quid diuini prae se ferre videretur, quanquam peregrina eius esset facies, et a Graecorum Diis aliena, consuluerunt Pythiam, quis Deorum Heroumque ea facie repraesentaretur? responsum fuit, vt id caput Baccho dedicarent cognomento Cephalenio.

Samothracia Insula olim celebris fuit, quod velut communis fuerit schola, in qua addiscebantur ritus, ceremoniae et sacrificia omnta, quae cuique per vniuersam Graeciam Idolo offerenda essent,

Mores eorum nostri temporis.

Quamuis eodem prope modo viuatur in omnibus istis Insulis Graecanicis, non erit tamen alienum a nostro proposito, quaedam de iis eorumque moribus singularia dicere, quibus nostro aeuo vtuntur. Primum igitur sciendum est, tantum Piratarum versari assidue circa has Insulas omnes, vt habitatores earum in perpetus velut specula excubare oporteat hoc pacto. Non est vllus mons aut edita rupes, in qua non sint speculatores per torum diem, vt visa aliqua naui Piratica signum proponant: facile enim discet nere possunt inter naues Piratatum et Mercarorum. Cum primum nauem praedatoriam conspicati sunt, extemplo ignem excitant, cumque interdiu ignis non satis clare luceat, eiusmodi materias ingerunt, quae multum causantur fumi: si plures sint naues, plures excitantur ignes. Conspecto hoc signo omnes armati ad portum confluunt, ibique operam dant vt communem pestem excensione et noxa prohibeant. Noctu non solum ignes in montibus clarevisuntur, sed et nauigia conspici possunt. Vnde sufficit totfaces exigere, quot se in conspectum dederuntna. ues. Ipsi vocant Mare purum, si nullum tale signum in montibus conspiciant: contraturbidum, si vel ignis vel fumus appareat.

Pathmus Insula, hodie Palmosa, habitatur a Graecis Christianis, viuentibus in pulcherrima libertate, ita tamen, vt Turcarum Monarcham summum suum agnoscant Magistratum, eique annuum pendant tributum. Agri coluntur per Christianos, suntque in hac Insula plurimi Calohieri. Tenet nescio quae superstitio Coos, stolida quidem ea et absurda. Serpentem enim ingentis magnitudinis conspicati, aiunt eam filiam esse Hippocratis Medicorum Principis, eamque adhuc uiuere, quod exquisitae in Magia scientiae Saga fuerit.

Oppidum Stancum soli Turcae habitant, exclusis omnino Christianis, nec oppido duntaxat, sed et omni penitus insula, praeter duos pagos agrestes, in quibus Christiani Graeci habitant, agros atque vineas colentes. Idem fit in Lesbo Insula, vbi Mytilenen vtbem soli Turcae in habitant, agrorum cura et cultura vinearum Graecis permissa. Idem faciuut Graeci, qui Lemnum incolunt, vbi sine metu pitatarum degunt, Soluti formidine per milites, qui per eam Insulam in praesidia distributi sunt: et hic multisunt Caloieri, vt et in caeteris omnibus Aegei maris Insulis.

In Chio Insula Turcae nulli homini Christia. no permittunt, vt in oppido eiusdem nominis habitet aut diuertat, quanquam Episcopus propterea non intermittat celebrare Missae Sacrum in domo Episcopali, quae est in ipso oppido, vbi et certa quaedam domus hospitalis est, in qua omnibus pauperibus et viatoribus Christianis per tres dies noctesque hospitium victusque gratis datur. Horum etiam iuxta fossamvtbis

sepulcralia conspiciuntur monumenta. Ab oppido ad millia pass. circiter XV. sunt praegrandes casae rusticanae in quibus commorautur circiter L. vel LX. rustici, quorum id vnicum est studium et opisicium, vt quouis anni tempore alant perdices, quas magna industria capere nouerunt tertio postquam exclusae sunt die. Has ita adsuefacere sciunt, vt quamuis toto die per agrum cam posque errent, sub vesperam tamen domum redeant. Cum ad cortem reuocandae sunt, pullarius quiuis occultat seinclinato in terram corpore grana tritici intra labia tenens, quae dum legere vult perdix, agnoscit magistrum nutriciumque suum, et ita domum defertur. Haecindustria Insulanorum facit, vt ibi magna perdicum sit copia, vtque vili precio vendantur.

Et haec quidem de Insulis Archipelagi siue Maris AEgaei dixisse sufficiat; nam Cyptum, Rhodum, et Insulae Propontidis ad perscriptionem earum terrarum et regionum referemus, quas Magnus Turca per Asiam possidet: nunc vero conclusoros potentiam Otthomannicam per Europam, iuuat levi pede percurrere.

49. [sic] Bosniam, Bulgariam, Seruiam, Rasciam, cum iis quae per Hungariam Turcae obtinent.

Est autem Bosnia regio Illyrici, quam Orosius Dardaniam nominat, alii vero Moesiam superiorem. Nomen hoc recentius ei de dit Bosna fluuius, qui in Sauum amnem influit. Diuiditur autem Bosnia omnis in duas partes, quarum illa regni, haec ducatus nomine censetur. Situs eius est inter Danubium et Sclauoniam. Porro regnum Bosniae occupat inferiorem regionis partem cuius praecipua est ciuitas et velut caput regionis laieza, sita in summitate montis inter duos amnes, cumarce, quae humanis vitibus expugnari non posse videtur, hoc regnum Turca sibi subiecit anno a N.C.M. CCCC.LXIV. cum pellem barbarica saeuitia detrahi iussisset Stepha no, Bosniae regi, eidemque despotae Rasciae Seruiaeque. Ducatus Bonsiae nomine censentur superiora, vicina Ragusiensibus, nominabatque se Duxiste non Bosniae duntaxat, sed et S. Sabae et Montis Nigri principem. Sed et hic idem Ducatus in Turcatum manus peruenit anno Christi M.CD. LXIV. estque ad eum modum omnis Bosnia nostro temporesub vnam praefecturam tedacta. Sedes Beglierbegi est in oppido Bagnia luca, quanquam et alia plura oppida eisubsint.

Seruiam multiaccipiunt pro antiqua Triballorum regione, et parte superioris Moesiae: situs eius est inter Bosniam et Bulgariam. Praecipua Seruiae ciuitas est Senderomia, quam alibi Spen. derobam vocant. Turcis dicitur Semonder, Hungaris et Germanis Sendrem. Non longe autem distat a Belgrado, supra Danubium amnem. Occupauit hanc Amurathes Turcarum Monarcha anno Salutis M. CCCC. XXXVIII. Huic regno patriam suam debet Iustinianus Imperator, praeter quam et Senderomiam praecipua Seruiae oppida sunt: Vidina, a Turcis Kiratoun vocata, sita ad montem Argentarium, deinde Nouogardia, ad fines ipsius Seruiae, quam nonnulli male nominant montem Nouum; postremo Mons Niger.

Bulgaria quasi Volgaria quibusdam dicitur, a populis quibusdam, qui progressi a Volga fluuio circa annum a N.C.DC: LXVI. hanc regionem occupauerunt, quae putatur esse veterum Moesia inferior. Fines huius sunt Seruia, Romania et Danubius amnis. Caput regionis est Sofia oppidum, quod Niger accipit pro Tibisco Ptolomaei. Sita estautem Sofia loco commodissimo, estque ampla ac populo frequens, nec tamen satis munita. Hanc sequitur Nicopolis, quam Turcae pronunciatione Barbara vocant Negebolin Rascia inter Termem et Danubium amnes est. Vrbes et oppida in ea numerantur haec Sarsonia, Crusoviccia, Couinum, Nouabarda, Seuerinum, Columbesta et Bodum. Habuit Rascia olim singulares suos Desporas, quorum extremum profligauit et principatu exuit Amurathes.

Praetet haec obtinet Turcarum Monarcha Bessaratiam, quae pars puratur Moldauiae, inque ea oppida Kilim et Moncastum, vbi commoratur Sangiacus subiectus Beglerbego Graeciae. Venerunt autem haec oppida in Turcarum potestatem, cum ipsa regione anno a Salute per Christum reparara M.CCCC.LXXXV.

Deiis quae Turca per Vngariam possidet, tuc diximus, cum ipsum regnum Vngariae in superioribus descripsimus.

Qualitas et natura harum regionum.

Est Bosnia omnis aspera et plena montibus, nec valde multum emolumenti affert colonis suis. Montium prope solum et vnicum beneficium hoc est, quod regionem accessu difficilem faciunt: Inueniuntur tamen alicubi argenti fodinae, quarum prouentus non est exiguus. Falcones ad aucupium hic inueniuntur optimi, et quibus pulchriores alibi frustra sis quaesitutus.

Sed et Bulgaria maxima sui parte montibus atrollitur, qui porriguntur modo versus Danubium, modo versus Romaniam siue Thraciam. Asperiora tamen sunt media regionis quam extrema. Ersi autem in inferioribus multae occutrunt valles et planicies, pleraque tamen densis cooperiuntur nemoribus, vel sunt deserta: et ob haec incommoda consumptae hic sunt reliquiae exercitus Ladislai Poloniae regis.

Eadem est natura et ingenium Seruiae Rasciaeque, quanquam Seruia caeteta haec regna supetet bonitate autifodinarum, vt Bosnia venis argenti.

Mores et ingenia incolarum.

Conueniunt hi in plerisque suis actionibus cum Sclauorum moribus, qui iam aute maxima

ex parte a nobis descripti sunt. Participant tamen etiam in quibusdam ob vicinitatem cum Polonis, qui et ipsi Sclauici sunt generis. In vniuersum tamen reputanti planum fiet, omnes hos populos esse vinosos et ebrietati deditos, crassos rusticosque. Nemo quisapit, eorum verbis multum tribuet, quod obleuem aliquam causam soleant fidem fallere. Dicere possis eos natos ad laborum et fatigationis tolerantiam, ita vix vnquam defatigantur. Exteris tamen, inprimis nostris hominibus grauissima est fere in. tolerabilis earum conuersatio.

Anim osi tamen sunt vel potius audaces ac temerarii ad subeunda pericula, vtcoecum potius ac brutalem in iis deprehendere possis impetum, quam fortitudinem, quae citra prudentiam esse non potest.

CATALOGVS OMNIVM PRINCIPVM, TAM CHRISTIANORVM QVAM MAhometistarum, qui Constantinopoli imperauerunt, ab eo vsque tempore, quo primum Imperium Orientis ab Imperio Occidentis, quod penes Carolum Mangum fuit, separatum fuit.

Non nos fugit, amice Lector, auctorem nostrum Elenchum Imperatorum Constantinopolitanorum non hoc loco, sed omnium postremo, post recitatas res Ottomannicae potentiae per Asiam Africamque collocare. Nos tamen, memores instituti nostri, qui in primo Archontolongiae huius libro de iis Principibus, qui per Europam domicilium sibi fixerunt, etsi alibi quoque dominentur, nos dicturos polliciti sumus, hunc ipsum locum Catalogo huic tribuere voluimus, cum quod Turcarum Monarcha Conctantinopoli in Thracia, quaeprouincia ect Europae, sedem habeat regiamque, tum quod eo cum primis nomine inter Principes Europaeos relatus, ac primo huic libro insertus fuerit.

CONSTANTINVS VI. Leonis IV. filius, patri in Imperio successit anno a N. C.DCC.LXX. Regnauit hic nouem annis adolescens admodum cum Irene matre sua, cum vtrique persuasit Therasius Patriarcha Constantinopolitanus, vt concilium cogerent CCCL. Episcoporum, quorum consensu Imagines Templis Christianorum restitutae fucrunt, quas Constantinus V.eiecerat. Aliquot annis postea amouit Constantinus matrem suam a gubernaculis Imperii, iussitque erui Nicephoro oculos et amputarilinguam, cum illum secreto ad Imperium adspirare animaduertisset. Sed et vxorem suam Mariam, Caroli Magni filiam Monasterio inclusit, ducta concubina sua, et quidem de consilio Matris Irenes, quae per id factum filium apud populum in odium adducere conabatur. Huic matris consilio cum fortuna subscripsisset, ipsa superior facta capto filio oculos eruit, eumque in carcerem compegit, in quo mortuus est anno a N.C.DCC.XCVII. Regnauit igitur sola Irene annis V. Huius temporibus Imperii Occidentalis Diademate cinctus est Carolus Magnus, anno Christi DCCC.I Secutus est Irenen Nicephorus Patricius, bonus ab initio Princeps, deinde factus malus et nequam. Periit in ptaelio caesus a Bulgaris.

Huius filius Stauratius, cum in eodem aduersus Bulgaros praelio vulnus accepisset, ab Imperio deiectus esttertio mense post, quam Michael Curopalates Procopiam sororem eius duxisset, qui et Stauratium Monasterio inclusit, vt ibi finiret dies suos.

Factus igitur Imperator Michael Curopalates annoa N.C.DCCC.XI. tam molli et laxo fuit animo, vt facta aduersa pugna, semel fugatus a Bulgatis, abiecta omni vlterioris Imperiispe in Monasterium se abdiderit.

Anno salutis DCCC.XIII. Imperii habenas suscepit Leo Armenius, huius nominis V. cum ante supremus Dux militum Curopalatis fuisset. Priuauit hic genitalibus filios Michaelis, eosque in exilium misit. Imagines, quas templis eliminauerat, restituere, donec vixit, noluit, occisus in aede sacra durante seruitio diuino, octauo Im. perii sui anno. Vxor eius Monasterio inclusa fuit, filii exulatum missi.

Michael Balbus siue Traulus, nefatius parricida Leonis V. Imperatot factus an. a N.C. DCCC. XX. mortuus est fluxu ventris.

Huius Balbi filius Theophilus ad Imperium peruenit anno Christi DCCC.XXIX. vit vt iustitiae ammans, sic osor statuarum et imaginum, adeo, vt eos, qui illis honorem habuissent, acriter puniuerit. Infelix hic fuit in bello, semper fere victus ab hostibus, vnde tantatristitia affectus est, vt ab omni cibo abstinens, nil praeter frigidam biberet, quae res ei causa fuit dysenteriae, quae ipsum e viuis sustulit.

Theophilo marito mortuo, vxor eius Theodora, cum se pro Tutrice Michaelis filii sui

gereret, imperio satis feliciter praefuit, restitutis in Templa imaginibus. Cum autem Michael Imperij peraetatem capax factus fuisset, Mater cessit vitro filio, professa se Monialem, anno Salutis DCCCLVI.

Igitur Michael Theophili filius, cum patri infans successisset, adultior factus Basilium Macedonem Imperij socium adsciuit, interfectus post ab ingratissimo isto, cum post abdicationem Matris imperasset annis XI. mensibus IX. diebus V. in vniuersum vero annos XXV, menses X. dies XIV.

At Macedo iste Basilius cum anno Christi DCCCLXVII Imperator factus fuisset, dignum ingratitudine sua vitae finem adeptus est, interfectus a ceruo in venatione, qui cornua visceribus eius impegerat.

Leoni VI cognomen fuit Philosopho, qui Imperium auspicatus est anno Salutis DCCC LXXXVI. Solebat hic de nocte mutato habitu circuire vigilum stationes, vt videret, an excubitores recte facerent officium. Cum autem aliquando im portunius id faceret, verberatus ac in carcerem missus, altero die, cum innotuisset quis esset, adeo non animaduertit in vigiles, vt etiam eos muneribus affecerit.

Secutus est fratrem Leonem in Imperio Alexander anno Christi CMIV. homo deditus voluptatibus, mortuus proflunio sanguinis, qui ei per nares et genitale membrum erupit, cum pleno ventre nimis se exercuisset in lusu pilae, et post conscendens equum nimia intensione corporis venam rupisset.

Septimum annum agebat Constantinus VII. cum pater eius Leo VI. morererur, qui filium reliquerat sub turela matris suae Zoes. Mortuo autem parruo Alexandro anno CMVI. ipse imperare caepit. Restituit hic priscum splendorem litteris Graecis, reliquitque filio suo librum, quem ipse scripsit de negociis Imperij, quem Veneti instar preciosi thesauri etiamnum custodiunt. Regnauit hic annis XIV vna cum matre sua Zoe, XIII annis simul, et II. cum Romano, qui eum ausus fuit penitus Imperio spoliare.

Hic enim Romanus Lecapenus tam molestus fuit Constantino in imperio, vt cogeret eum se socium adsumere anno sabutis CMXX. Romanus enim dedit Constantino filiam suam vxorem, ausus postea generum toto imperio euertere, idque ad se et filium suum Christoferum transferre. Sed dum bellum gerit contra Simeonem Bulgarorum Ducem, capitur a filiis suis Stephano et Constantino, qui eum spoliatum Imperio in mon asterium detruser unt. Cumque parem fraudem molirentur in Constantinum VII. ipsi capti tonsique et Monachi facti sunt. Sic Constantinus solus pacifice regnauit.

Anno a N. C. DCCCCLIX Imperatorfactus est Romanus Iunior, Constantini VII. filius, sub ductu et turela Nicephori Phocae. Pepulit hic in exilium matrem sororesque suas, quae deinde quaestum corpore fecerunt. Ipse quoque Veneri et gulae deditus, hausto veneno mori coactus est.

Sequutus est pupillum Nicephorus Phocas Tutor, Imperator factus anno S. C. M. LXIII. Recepit hic Ciliciam cum magna parte Asiae minoris, quam saraceni occupauerant. Idem Nicephorus de nocte aggressus Antiochiam, cepit vrbem. Cum autem ob ea bella grauibus populum premeret exactionibus, et nummos nequam cuderet, et diminueret pondus rerum, odio a suis habitus, cum noctu dormirer in cubiculo suo interfectus est a Iohanne Zimisce, Theophania Nicephori vxore ipsa percussorem admitrentecum grege sicariorum nocturnorum.

Et eo parricidio ad Imperium venit Iohannes Zimisces anno a N. C. CM. LXIX. homo magnanimus et robustus, quique toram Bulgariam recepit, quam Roxolani occupauerant: quo facto propinato veneno sublatus est. Assumpserat hic in Imperii societatem Basilium et Constantinum fratres, Romani, qui Nicephori Antecessor fuerat, liberos.

Igitur hi duo Basilium II. et Constantinus V I. simul Imperatores facti sunt anno DCCCC. LXXVI. Sub his vniuer sa Bulgaria snbiecta fuit Imperio Constantinopolitano, quae antea toties rebellauerat. Post mortem Basilii fratris sui Constantinus solus imperauit annis tribus, mortuusque est immersus deliciis, Successit ei gener Romanus Argyropilus anno Salutis M. XXIX. verum hunc vxor Zoe per adulterum suum proditorie sustulit, cum in vaporario corpus lauaret.

Et is quidem Zoes adulter, qui Argyropilum interfec erat, fuit Michael Paphlago, stupro et parricidio ad Imperium euectus anno Salutis M. XXXIV. fuit hic obnoxius morbo caduco, pulcher quidem et formosus, vnde etiam a Zoe amatus fuit, sed ingenio hebes. Postremo interiit Hydropicus.

Fecit igitur Zoe Imperatorem Michaeelem Calaphatem, quem ipsa in filium adoptauerat, cum Michel prius mulicri iurasset, se anemjine quam ab ipsa accepturum Imperium. Postea autem Zoe interitum minatus est, dicens veneno se ab ea appetitum: et sic eam captam Monasterio inclusit. Verum populus excitata seditione contra Michaelem, Theodoram Zoes sororem Imperatricem creauit, extracta e Monasterio Zoe: calapharem autem persecuri seditiosi ceperunt, et cum ipsitum fratri eius eruerunt oculos.

Ad hunc modum restituta Zoe partita est Imperium cum Theodora sorore, cum Michael Calaphates non nisi IV. menses regnasset. Etsi autem Zoe admodum anus esset, annumque aetatis LX. supergressa, ardens tamen adhuc rigida prurigine reuocauit ab exilio Constantinum Monomachum, eumque fecit maritum et Imperatorem simul, cum muliebre istud Imperium non nisi per tres menses durauisset.

Constantino Monomacho siue Nonogenus fuit ab Imperatoribus; is vt diximus, per Zoen vxorem ad Imperium peruenerat anno a N. C M. XLII. homo dissolutus et voluptuarius, qui

elegantes pellices pro vxore anu inibat. Perfecit tamen cum alia bella tum ciuilia duo. Zoe mortua est septuagenaria, quam paulo postipse quoque secutus est, morbo fractus arriculari et pleuresi necatus.

Theodora, quae cum sorore Zoe per tres menses Imperium obtinuerat, iterum et quidem sola extincto Monomacho Imperare caepit anno M. LV. sed non nisi duobus annis: quo tempore tam feliciter praesuit rebus, vt summa publice esset tranquillitas. Accedentibus autem ad senectutem variis morbis et incommodis, monitaper domesticos suos, communicauit Imperium cum Michaele quodam et ipse iam sene, nec diu post super vixit.

Igitur Michael ille Senior Constantinopoli imperauit cum Theodora et post eam, sed non diu. Cum enim vix anno vno rebus praefuisser, deiecit eum solio Isaacus Comnenus, vt Michael cedens fortunae aliquandiu post priuatus vitam si. niuerit. Et sic factus est IMperator.

Isaacus Comnenus anno Christi M. LVIII. vir magni animi, sed ingenii arrogantis, quod nobilissimo genere natus esset. Diligenter hic in negociis publicis versatus est: sed cum in venatione acrius persequeretur feram, Pleuresi correptus, statimque de recuperanda sanitate desperans, Monachus factus, Haeredem imperii dixit Constantinum Ducam, consentiente S, P. Q.

Annus erat a N. C. M. LX. cum Constantinus X. cognomento Ducas Imgerium adeptus fuit, homo religionis et iustitiaeamans, auaritiae tamen crimine suis exosus, ab inimicis vero contemtus. Mortuus est Ducas sexagenarius, relicto Imperio Eudoxiae vxori et tribus suis filiis.

Tenuit ergo Imperium Eudoxia cum liberis, mulier gerendis rebus, vt videbatur suffectura, nisi bella ab exteris nata impediuissent. Cum enim vicinas gentes Imperii vires labe factarent, existimantibus plerisque, viri non mulieris onus esse, capessere rempublicam: persuasa Eudoxia, oblitaque promissi, quod fecerat marito morituro, nupsit Romano Diogeni, cuius facti eam celeriter poenituit, cum non ferret arrogantiam hominis, omnia ad suum arbitrium trahere volentis.

Tenuit tamen Imperium Diogenes Romanus anno M. LXVIII. Captus in praelio a Saracenorum Sultano Ayante, honorifice habitus muneribusque excultus Constantinopolin remissus est, quae comitas Sultani causa pacis inter vtrumque Principem fuit. Constantinopoli autem omnia turbata fuerunt. Eudoxia enim in exilium missa, Diogenes ab Imperio deiectus, et Michael Constantinus Imperator factus est. Priuauit hic oculis Romanum, inque exilium ire compulit, in quo mortuus est, tumulatus ab Eudoxia vxore.

Anno a N. C. M. LXXI. Imperiale Solium conlcendit Michael Parapinaceus, cui cognomento caufam dedit ingens fames, quae eo imperante ciuitatem afflixit, cum ad quiduis potius quam ad regnandum factus esser. Cum enim totum se tradidisset componendis carminibus, vsus Psello Magistro, Turcae ab omnibus partibus inuaserunt Imperium, in primis in Asia. Proceres igitur Graecorum, electo alio, Michaelem cum filio in Monasterium compogerunt, vt ibi versus faceret, ineptus ad regnandum.

Successit Parapinaceo anno salutis MLXX VIII Nicephorus Botoniates. Sed deiectus solio per Comnenos, inter Monachos paulo post vitam finiuit.

Isaaci igitur Comneni filius Alexius Imperate caepitanno MLXXXI. Conatus est hic Europaeorum Principum vires frangere et impedire conatum, cum proficiscer entur ad recuperandam terram Sanctam. Verum postremo coactus, pollicitus est se commeatum et res necessarias suppeditaturum exercirui. Mortuus est Alexius septuagenarius, diuturno consumtus morbo.

Huius frater Caloiohannes obtinuit Imperium anno MCXVIII, ipse sibi factus causa mor. tis, cum telum veneno tinctum, quo ad aprorum venationem vsurus fuerat, manui imprudens impegisset.

Eius igitur frater, vel vt alij volunt, filius Maenuel Comnenus obtinuit Imperium anno S. MC XLII, homo perfidus et malitiosi ingenij. Intulit hic bellum Turcis, cumque regnasset ferme annis XXXVIII, morbo extinctus est. Successit igitur Manueli patri Alexius filius anno Christi MCLXXX, qui gubernauit Imperium Andronico primum tutore suo, deinde Imperij socio, postremo interfectore. Andronicus enim fecit vt Alexio praecideretur caput secreto, et corpus in mare abiecit, cum adolescens essetannorum XV.

Et sic fuit Imperium penes Andronicum Comnenum Isaaci filium, qui caepit regnare anno Christi MCLXXXIII. Intulit huic bellum Guilielmus Siciliae Rex, vt vlcisceretur mortem Alexij: cumque ab aliis quoque peteretur, imminens ei Isaacus Angelus, vicit acie hominem imperioque priuauit, contentusque vnum ei eruisse oculum, asino eum praepostere impositum, allioque coronatum, imposita manibus eius asini cauda pro freno, sic per vrbem lduibrij causa duci iussit. Incedenti hoc schemate populus plaustra conuiciorum ingessit, pueri vero et seruitia stercus equinum et caenum vicorum, baculis insuper et lapidibus petentes miserum. Sic consputus verberatus excruciatusque postremo pependit, mulierumque vngulis conscissus et in frusta secatus miseram finiuit vitam.

Caede Andronici peruenit ad Imperium circa annum Domini MCLXXXV. Isaacus Angelus. Huic Alexius frater minor natu et oculos et Imperium eripuit, eumque detinuit in carcere, donec alius Alexius, Isaaci filius, impetrato a Francis et Venetis auxilio, partem in libertatem restituit, qui cum nimis auide post diuturnum earcerem liberiorem hausisset acrem, non diu superuixit. At Alexius superior, Angeli frater, profligatus a Balduino Flandro et venetis, Imperio excidit, quo

potitusest Alexius Iunior Isaaci Angeli filius, anno Christi M. CC. IV. quem, cum iam vix imperare coepisset, interfecit Murziphilus, humili loco natus, sed per Alexium ad honores promotus. Cum antem multi se Murziphilo opponerent, diffidens viribus suis, aufugit nocte cum vxore, concubinis thesaurisque suis. Sed captus in Peloponneso et Constantinopolin reductus, vitam misere fininit. Sic mansit Imperium Baldouino Flandro, qui primus ex hac gente fuit Imperator Orientis.

Anno a N. C. M. CC. V. caepit Constantinopoli imperare Balduinus Comes Flandriae, recuperauit hic armis sibique subiecit omne Graecorum Imperium ex cepta Adrianopoli, quam occupauerat Theodorus Alexii homicidae gener, eamque sui Imperii sedem fecerat. Cumque iam in eo esset, vt vrbsa Gallis caperetur, Balduinus parum cautesibi prospiciens a Graecis et interfectus est, cum vix per vnum regnauisset annum.

Cui cum successisset anno M. CC. VI. Henricus frater, moriens haeredem reliquit Violantam filiam, nuptam Petro Comiti Auxertano.

Qui Petrus Cortenaeus, Ludouici Crassi Francorum Regis filius, Comes Auxerranus, beneficio et iurevxoris suae ad Imperium peruenit anno a N. C. M. CC. XVI. Huic in solenniepulo caput fuit amputatum per Theodorum Lascarem, quise Adrianopoli appellabat Graecorum Imperatorem, quos vmbra pacis et falso juramento in suas partes pertraxerat. Alii dicunt Lascarem collocatis insidiis in saltu intercepisse Petrum, cum Thessala Tempe transiret, captumque in carcere interemisse. Tenuit autem Violanta vxor eius Imperium duobus illis annis, quibus maritus in carcere fuit.

Huius petri filius Robertus audita infelicitate patris, egressus Flandria venit Constantinopolim, estque ibi receptus in Imperatorem anno Christi M. CC. XX. Appetiuit hic in vxorem pulchram quandam iuuen culam, quae antea desponsa fuerat Nobili viro Burgundo, qui tantae iniuriae impariens, clam in Palatium ingressus, amputauit sponsae suae nares, matrem autem eius, conciliatricem nouarum nuptiarum, in mare praecipitem dedit Robertus, qui tunc Romam proficiscebatur ad suscipiendum Diadema, coactus est hanc rem tacito deuorare silentio. Reuersus autem domum, dum totus est in vltionis cogitationibus, mortuus est in Achaia.

Habuit Robertus successorem Balduinum Secundum filium, qui accepit Imperium paternum anno a C. N. M. CC. XX VIII. Cum autem Balduinus hic magna classe instructus Bosphorum Thracium intraret, Michael Palaeologus pactus cum Byzantiis de proditione ciuitatis, ingressus vrbem Imperarorem se dixit. Et sic Graeci receperunt possessionem Imperii Orientalis, quo Flandri prope per LX. annos potiti fuerant.

Michaeli Palaeologo commiserat Theodorus Lascares moriens Iohannem filium suum, ouem Lupo, vt est in prouerbio. Hic Michael cum Guilielmum Achaiae regem profligasset, einsque regnum ope Genuensium occupasset, anno a N. C. M. CC. LIX. Constantinopoli pritus est. Venit hic ad Concilium Lugdunense, vbi inter ipsum et Gregorium XV. PP. firma coaluit amicitia: ob quam rem in tantum Graecorum incidit odium, vt etiam moriens sepulturae honore caruerit. Mansit tamen Imperium hoc penes posteros eius totis prope ducentis annis, donec a Turis euersum est.

Palaeologi filius maior, Andronicus II. suc cessit patri anno S. M. CC. LXXXIII. assumsit hic socium Imperii Michaelem filium, quem aliigenerum eius fuisse putant, mortuum anno S. M. CCC. XIX. sic consortem potentiae fecit alium Andronicum Despotam, in locum defuncti Michaelis: vnde irritatus huius filius Andronicus, insurgens aduersus auum Imperatorem, eum acie vicit, ope Genuensium. Sed Veneri senem re. stituerunt, qui postremo mortuus est, cum vltra LXX. nnos vixisset.

Gessit Andronicus III. Michaelis filius vltra sex annos bellum aduersus auum: quo tempore, etsi saepius pax facta fuerit, interuentu amicorum vtriusque non tamen tenuit, vsque dum anno S. M. CCC. XXXII. Andronicus Iunior intr Vrbem admissus fuit: qui nulla auum molestia afficiens, permisit senem regnare secum donec vixit. quo mortuo, gloriosa victoria de hostibus suis potitus est: cumque quinquagesimum annum ageret, correptus febre et dolore capitis, intra quartum morbi diem expirauit.

Fuit Iohannes Cantacuzenus Iohannis Palaeologi tutor et in Imperio socius ab anno M. CCC. XLI. done Iohannes iste Palaeologus, qui et Caloioaunes dicitut, ipse suscepit Imperium, profligato Cantacuzeno: qui tamen quinto anno post bellum mtulit Caloioanni et matri eius, fuitque primus qui Turcarum arma in Europam ad. duxit. Ad extremum potitus Cantacuzenus Constantinopoli, nulli hominum vim attulit, sed cum Iohanne Imperium partitus est, data ei etiam filia sua in matrimonium. Postea autem cum Palaeologus vrbe pulsus fuisset, bellum exorsus est opera inprimis Turcarum, quibus et habitationem in Europa primus assignatuit, et sic Constantinopolim ingressus est anno a N. C. M. CCC. LVII. Ibi Cantacuzenus desperato Imperio, Monasterium ingressus est, Matthaeus vero filius eius ad societatem cum Palaeologo adspirans, desistere coactus. Obiit Iohannes anno S. M. CCC. LXXXIV. postquam cum Cantacuzeno regnauisset annis XVI. solus autem annis XXVII. qui simul constituunt annos XLIII. At Andronicus filius eius, quanquam Imperium spacio trium annorum administrauerit, in numerum tamen Imperatorum Graecorum non refertur.

Post patrem Ioannem venit ad Imperium Manuel filius eius, anno Salut. M. CCC. LXXXVII. Istudin tota eiusvita memoria dignissimum est, quod decedens VII. filios reliquit, scripto haerede natu maximo.

Ergo Manuelis filius iste primus, nomine Iohannes patri sucessit, auspicatus Imperium anno M. CCCC. XXI. Hic cum pacis magis quam belli amore teneretur, assumptis Principibus et Proceribus Ecclesiasticis Graeciae, secutus auctoritatem Eugenii IV. PP. venit ad Concilium Ferrariense, quod postea translatum est Florentiam. Ibi aiunt ex duabus Ecclesiis, Graeca et Latina factam esse vnam. Reuersus Iohannes Constantinopolim, non diu superstes fuit, sed nullis relictis liberis mortuus est anno Gratiae M. CD. XLV.

Excepit hunc in Imperio Constantinus, secundus Manuelis filius, frater defuncti Iohannis. Cum anrea Rex in Peloponneso fuisser, Draconis nomen ei inditum fuit, quod summa crudelitate in Turcas vsus fuisset. Cum autem Constantinopolis capta fuisset a Mahometo II. Amurathis II. filio, volens infelix Constantmus cum fugientium turba erumpere porta vibis, a multitudine pressantium elisus periit a. d. XXIX. Maii mensis anno a N. C. M. CD. LIII. Caput eius hastae longae suffixum per hostium castra circumlarum fuit. Ad hunc modum Byzantium vrbs ad summum splendoren euecta et caput Imperii constituta per Constantinum Helenae filium, sub hoc alio Constantino, alius Hejenae filio capta et iugo Turcico subiecta fuit.

Scio, Lector, instituti nostri ordinem postulare, vt iam pertexamus Catalogum imperatorum Turcicorum, qui a morte Constantini Palaeologi Byzantii imperitauerunt: ne tamen manca sit et debilis feries Regum et Imperatorum Turcicorum, visum est, eorum Elenchum paulo altius repetere facto ab Ottomanno initio, cuius posteritas nostro aeuo tam late dominatur.

OTTO MANNV Sigitur Ortoguli filius Rex Turcarum fuit anno a N. C. M. CCC. Primus hic non in suam duntaxat familiam splendorem intulit, sed vniuersae Turcarum nationi magnam gloriam conciliauit. Cum enim anno salutis M. VIII. Hierosolymorum vrbem cepissent, victi tamen post a Godefrido Bullionaeo Christiani exercitus summo Duce, Niceam sereceperant, nec leguntur postea regem habuisse alicuius nominis vsque ad hunc Ottomannum, a quo velut bono auspicio Turcae suam ordiuntur historiam.

Subegit enim magnam Bithyniae partem et multa loca littoralia Pontici Maris. Magis tamen auxit gloriam suam capta Sebastia vrbe. Mortuus est admodum senex, primo anno regni Philippi Valesii in Gallia.

Huius filius ORCHANES paternum sceptrum tenuit anno Christi M. CC. XXVIII patre validior et maioris animi, liberalis tamen in suos et gratiolus. Occupauit hic armis Mysiam, Lycaoniam, Phrygiam Cariamque, cumque cepisset Prusiam Bithyniae caput mortuus est ex vulnere quod in eius obsidione acceperat. Regnauit ann. XXII

SOLIMANNVS Orchanis filius regnauit tantum duos annos post patris interitum. Intulit hic bellum Graecis, traie ctilque copiis ex Asia in Europam, collara acie vicit Bulgaros, cepitque vrbes Thraciae Adrianopolim et Philippopolim. Scripsere quidam, ipsum viuo patre periisse, lapsum ab equo in venatione, vnde pater moerore obierit. Hinc a multis non refertur in numerum regum Turcicorum.

Orchanis filius quoque fuit AMVR ATHES I. Turcarum Princeps, qui caepit regnareanno a N. C. M. CCC. L. Misit hic sollicitatus de auxiliis Iohanni Palaeologo duo Turcarum millia, quae prima fuerunt rudimenta interitus Constantinopoleos. Allectus enim diuitiis Europae Amurathes paulo post misit in Graeciam VI. Turcarum millia, vsus Genuensium Triemibus, sub specie quidem, vt iuuaret Graecum Imperatorem, reuera autem vt occuparet Graeciam. Sic traiectis Hellesponti angustiis inter Sestum et Abydum, cepit Callipolim aliasque vrbes, et mox Imperatorem ipsum innadens, qui nihil hostile ab eotimebat, cepit Seru am Bulgariamque, inter fectis harum Principibus. Quidam vero edomestic is Lazari Desporae Seruiae, vt vlcisceretur mortem domini sui, pugione confossum Amurathem, crudelitari finem inponere coegit, anno M. CCC. LXXI. Caeso patre Amurathe Baiazethes I. fratrem suum natu maiorem Solimannum proditione circum uentum iugulauit, vt ipse solus potiretur regno. Cupidus vero vindictae mortis paternae bellum intulit Marco Bulgarorum Principi enmque vicit atque mori coegit, occupata maxima regni eius parte. Dictus fuit hic Childrin Baiazeth, id est Fulmineus, ob incredibilem in bello vim et celeritatem. Subegit hic prope totam Graeciam, cinxitque obsidione ipsam Constantinopolimised ad extremum victus captusque a Temir Ian, siue, vt qui damvocant; Tamerlane, caueae ferreae inclusus, et per Asiam Syriamque ludibrii causa circum ductus, illis miseriis immortuus est. Quidam hic interregnum statuunt, vsque ad Mahometum filium eius.

Alii vero substituunt Cyris celibem, quem quidam Iosuam, alii, sed male, Calapinum nominant, dicuntque filium Baiazethis fuisse natu maximum. Huius patre deuicto, Temir Ian vniuersam depopulatus Asiam, filium captiuum Constantinopolin misit ad Imperatorem Graecorum, qui eum loco Principe digno habitum, postea dimisit in asiam, vbi facile recuperauit paternum regnum. Aiunt hunc interfectum a fratre suo Mustapha, in ipso flore aetatis anno Seruatoris nostri M. CCCC. VII.

Sed et MVSTAPHA, qui alto nomine Musulmannus kat) e(coxh\n dictus est. regno fratricidio parto non diu laetatus est, victus profligatusque a fratre Mose. Inuenio hunc Mustapham a quibusdam Orchanen II. dici, qui et affirmant filium et haeredem fuisse Iosuae, sed trucidatum a Mose patruo suo, quem

tamen iusta paulo post Nemesis arripuerit, interfectum vicissima fratre suo Mahometo.

Tertij autument, Mahometum tunc immediate post patrem suum Baiazethem regnasse, nulla facta vel Iosuae, vel Mustaphae vel Mosis mentione. Sed nos in tanta sententiarum diuersitate historicos inter se digladiari sinamus, et pergamus ad.

MAHOMETVM. I. qui rex Turcarum fuit anno AN. C. MCCCCVII. huic enim multi adscribunt, quae de Cyrilcelibe diximus. Quicquid Tamerlanes patri Baia zethi ademerat, id omne hic recepit, profligatis etiam ex Galatia, Pontio et Cappadocia suis ipsius agnatis necessariisque. Reuersus in Europam, Adrianopolin regni sui caput et sedem regiam constituit, pulsis inde omnibus Christianis. Extinctus est regni sui anno XII, Christi MCCCC XVIII.

Successit patri AMVRATHES II. anno, quem proxime diximus. Primus hic instituit Praetorianos ad custodiam corporissui, quos Ianizaros vocant, plerosque renegatos Christianos. Inuasit hic Vngatiam, bosniam, Albaniam, Valachiam Graeciamque: Thessalonicam vero Venetis eripuit. regnauit annis XXXII, relicto successore filio suo.

MAHOMETO II, qui rex factus anno a N. C. M. CCCC. statim iugulari iussit fratrem suum minorem. fuit hic non, Turcarum solum sed et omnium hominum sceleratissimus, qui ne Deum quidem esse crederet, quique non Patriarchas solum et Prophetas ludibrio haberet, sed et ipsum Mahometum Legislatorem suum falsitatis argueret et mendacij. Euertit hic Imperium Constantinopolitanum, capta vibea. d. XXIX Maij mensis anno A N. C. MCDLIII. Idem quoque fecit de Regno Trapez untio in Ponto. Ademisse hic perhibetur Christianis regna XII. inque iis Vrbes et oppida CC. Anno A N. C. MCDLXXVII obsedit oppugnauitque Rhodum, sed frustra, defendentibus vrbem et Insulam egregie Equitibus, quorum Magnus Magister erat Petrus Ambosius, Gallus. Postremo eum e medio sustulere tormma ventris, quae excruciatam bstiam ad Tartara miserunt, cum vixisset annis LVIII, regnasset XXXI.

Huius filius BAIAZETHES II. ope Ianitsarorum siue Praetorianorum ad Imperium euectus est anno Christi MCCCCLXXXI. qui cum Walachiam siue Daciam Ripensem sibi subiecisset, bellum intulit Sultano Aegyptio, qui tamen fortior bello Turcisque superior fuit. Aggressus ergo Baiazethos Venetos, eripuit iis Naupactum, Methonen et Dyrrhachium. Cumque Selimum filium suum minorem, praeterito maiore, Imperatorem designasset, annitentibus potissimum Praetorianis, adolescens morae impatiens bellum intulit patri, cumque commissa pugna inferior abiuisset, per Zedekiam Hebraeum Medicum patrem veneno sustulit, anno A N. C. MDXII.

Eodem igitur anno, cum SELIMV Sparriricidio ad Imperium peruenisset, auspicatus id est a caede fratrum suorum Acomathis et Coreuti, trucidatis insuper septem adolescentibus fratrum suorum filiis. Sopho Perarum regi cum bellum intulisset, potitus victoria, sed cruenta, profliguit Persas. Inde duos Aegypti Sultanos, Campsonem Chiaurium et Tomubeium deuicit penitus, caesis Aegyptiorum, Syrorum et Atabum exercitibus. Ad hunc modum pessundatis Mamaluquis, adiunxit Imperio suo Arabiam, Aegyptum, et maximam orbis terrarum vrbem Cayium. Reuerso in Graeciam natum est malignum Vlcus in renibus, quod eum emedio sustulit octauo Imperij eius anno, Salutis vero nostrae M DXIX.

Huius filius, SOLIMANNVS, quem nonnulli II. huius nominis dicunt, primo Syriam, quae Gazello Mamaluquo duce defecerat, recepit, profligato Gazello: deinde Belgradum et Budam vngariae, nec non Rhodum Insulam cepit. Anno MDXLIII, Strigonium et Albam Regalem occupauit: hinc torrentis instar in Orientem conuersus, Assyriam et Mesopotamiam cum Babylone vrbe sibi subiecit, vastarisque ac dispoliatis finibus Armeniae, Mediae Persiaeque, Tauros vrbem cepit. Mustapham filium natu Maximum strangulari iussit, vt gratisicaretur Concubinae suae, cui nomen erat Rosae, quae Selymum filium in Imperio subrogatum patri volebat. Viennam Austriae cum obsidione cinxisset, repulsus fugatusque armis Caroli V. Imgeratoris, in Graeciam se recepit. Mortuus est anno Salutis MDLXV. cum Sigethum castrum vngariae obsideret, anno Imperij sui XLVII.

Bona et fideli opera Mehemeti Bassae ad regnum peruenit SELIMVS II. antequam de morte patris eius vulgo audiretur. Cyprum Insulam venetis eripuit anno MDLXXI. sed eodem anno victus nauali praelio ad Naupactum, a Iohanne Austriaco, omnem classem amisit. Sed accepta clade acrior factus, instaurata classe, Tunetum Africae cum Castro Golletano Hispanis eripuit, extinctusque est anno Christi MDLXXIV, Imperij suo octauo. Omnia autem illa bella per Bassas et Purpuratos suos gessit, ipse domi desidens inter greges concubinarum, Venerique ac Baccho operam dans, contra leges Ottomannidarum.

Octauo post mortem patris die AMVRATHESII I. Imperio potitus est. Iussit hic e vestigio trucidari quinque fratres suos, et duas patris concubinas, quae vterum ferebant. Agebat autem vigesimum octauum annum, cum imperare caepit, Mahomericae superstitioni addictissimus, nec tamen minus Iustitiae amans. Crapulae et Veneri hic quoque egregie perlitauit, vnde factus est obesissimus, et simul plusquam centum liberorum pater, defunctus in ocio Ianuario mense anno A N. C. MDXCV. aetatis L.

Successit huic eodem anno MAHOMETVS III, filius, qui ex disciplina Ottomannica interfici iussit XIX. fratres suos cum aliquot concubinis, quas pater Amurathes decedens grauidas reliquerat. Cum autem intellexisset filium fuum maximum natu ope matris suae Astrologorum sollicitasse numeros, quanto tempore ipse regnaturus esset, iussit vtrumque necari. Anno M. DC. III. recepit Sophus Persarum rex Ecbarana et Babylonem, cum amplissimis terrarum spaciis, quas Selymus I. et Solimannus armis acquisiuerant. Obiit morbo epidemio Ianuario mense anni M. DC. IV. cum imperasset annis nouem.

ACOMATES ergo eodem anno Imperator factus est, cum nonnisi XVII. annos natus fuisset. Anno M. DC. V. occupauit Strigonium cum aliis aliquot arcibus Hungariae. Fertur hic cadauer patris suiaromatibus conditum, sarcophagoque plumbeo inclusum secum in bello circumtulisse, nescio qua vana spe, fore vt hoc modo felicius cederent ipsius conatus. Cum Rudolso II. Imperatore et Familia Austriaca inducias pactus est in annos XV. vt arma sua in Persas vertere posset. Ad petitionem Henrici IV. Gallorum regis libera permisit omnibus mercatoribus per Orientem commercia, sed ita vt sub insigni Gallico negociarentur, cui et hoc dedit, vt multa faceret in gratiam Christianorum, qui sepulchrum dominicum et caetera loca sancta religionis gratia adeunt.

Successit huic filius OSMANNVS, praeterito Mustapha, qui quod videretur ineptus ad regnandum, inclusus fuit in conclaue quoddam regiae. Sed paulo post Osmannus interfectus est per Iamitsaros siue Praetorianos, quorum volebat imminuere auctoritatem et licentiam, cum primo Viziero, quod factum est mense Maio anno a N. C. M. DC. XXII. Sicarii vero trucidato Principe, Mustapham carceri extractum in regium solium collocarunt, qui cum circiter annum vnum post Osmanni caedem regnauisset, denuo inclusus est, electo ad Imperium Amura. the Osmanni fratre, qui vlturus mortem fratris, statim primo Purpuratorum gulam laqueo frangi iussit, deinde animaduersurus in Ianitsaros caedis auctores, cruentam de iis reportauir victoriam. Hinc multorum per prouincias Praefectorum secuta est rebellio, quibus Persarum rex partim clam partim palam fauebat, inprimis autem insurrexit in eum Prorex Babyloniae, qui vrbem Persis proditione tradidit. Sed et Damasci Prorex cum tota Syria et Mesopotamia defecit, seditionem augentibus Ianitsaris, qua occasione vsus Sophus Magnus Perarum Rex plerasque Prouincias, quas Turcae multis annis in Asia Maiore obtinuerunt, suis sibi vendicauit armis. Ab altera parte Poloni et Cossaque Ponti Euxini littora, egressi ex Volhinia Podoliaque, crebris excursionibus et latrociniis infesta fecerunt, vt in eas angustias redactus Magnus Turcarum Monarcha, qui tot hostibus simul par esse non poterat Anno a N. C. M. DC. XXVII. cum haec scriberemus, pacem a Ferdinando II. Imperatore petere coactus fuerit, quam et vix obtinuit, FERDINANDO tunc vbique longe ac late victore ac Triumphatore.

ARCHONTOLOGIAE COSMICAE LIBRI PRIMI, DE MONARCHIS AC REBVSPVBLICIS EVROPAE FINIS.

ARCHONTOLOGIA COSMICA JO. LVDOVICI GOTOFREDI.

DE PROVINCIIS INFERIORIS GERMANIAE CONFOEDERATIS.

SVMMA CAPITA.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9. Natura et proprietas harum regionum.

Mores harum gentium.

10. Opes horum populorum et diuitiae.

11. Robur Prouinciarum Militare.

12 MODVS ET RATIO GVBERNATIONIS.

13

14

15

16

17

18

19 RELIGIONIS RATIO.

20 [correction of the transcriber; in the print ---]

I.

II.

III.

IV.

V.

VI.

VII.

VIII.

IX.

X.

XI.

XII.

XIII.

XIV.

XV.

XVI.

XVII.

XVIII.

XIX.

XX.

XXI.

XXII.

XXIII.

XXIV.

XXV.

XXVI.

XXVII.

XXVIII.

XXIX.

XXX.

XXXI.

XXXII.

XXXIII.

XXXIV.

XXXV.

XXXVI.

XXXVII.

22 [correction of the transcriber; in the print ---] SERIES COMITVM HOLLANDIAE ET Seelandiae et Domin. Frisiae.

Finitis Induciis recrudescit bellum Belgicum.

RESPVBLICA HELVETIORVM SIVE DE PAGIS HELVETIORVM FAEDERATIS.

SVMMA CAPITA.

1.

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15