CAMENA Early Modern Latin Texts

ARCHONTOLOGIA COSMICA, SIVE IMPERIORVM, REGNORVM, PRINCIPATVVM, RERVMQVE PVBLICARVM OMNIVM PER TOTVM Terrarum Orbem COMMENTARII LVCVLENTISSIMI, QVIBVS CVM IPSAE REGIONES, EARVMQVE INGENIA, ac Termini, tum Incolarum Mores, Opes Prouinciarum, Mercimonia ac Negotiatio, Robur militare, Forma dominij, Religionis cultusque ratio, Successiones denique Principum ad nostra vsque Tempora deducuntur, et veluti speculo quodam Lectoris oculis subiiciuntur, Opera et studio JO. LVDOVICI GOTOFREDI, QVI EOS PRIMO GALLICE PER D. T. V. Y. SACRI CVBICVLI apud Regem Christianissimum Equitem conscriptos: Nuper vero ex nouissimo et auctiore exemplari Parisiensi in sermonem Latinum conuertit, nouisque accessionibus locupletauit, et in tres Libros diuisit, QVORVM I. Imperatorum, Regum, Principum, summorumque Magistratuum, qui per Europam sibi Imperij sedem fixerunt, etiamsi extra hanc quoque dominentur, descriptioni tribuitur. II. Monarchos, Reges et Principes per Asiam, Africamque rerum potentes, quique in his partibus Globi Terrestris domicilia sua constituerunt, persequitur. In quo secundo libro Lector multa inueniet, inprimis in descriptione rerum Ottomannicarum et Persicarum, quae antea lucem non adspexerunt, sed jamprimum in publicum prodeunt. III. Omnium Ordinum tam Religiosorum, quam Militarium, siue Equestrium per Orbem Christianum Origines, Auctores, Leges, Incrementa et Decrementra complectitur. AD REVERENDISS. ET ILLVSTRISS. D. D. GEORGIVM FRIDERICVM ARCHIEPISCOPVM ET S. R. I. Electorem Moguntinum, etc. Cum gratia et priuilegio Sacrae Caesareae Majestatis ad sexennium. [gap: illustration] FRANCOFVRTI ad Moenum, Sumptibus LVCAE JENNISII. Anno M. DC. XXIIX.

DE INSVLIS BRITANNICIS, QVAE HODIE OMNES VNIVS REGIS AGNOSCVNT IMPERIVM, Et primo quidem DE ANGLIAE REGNO.

SVMMA CAPITA.

1 Angliae veteranomina, Albion et Britannia. Ratio et Etymologia borum nominum. Saxones eius eolim possessores

2 Britanniae forma externa, non multum absimilis Sicilia Insulae. Situs eius, magnitudo atque limites.

3 Fertilitas Britanniae, temperamentum, aeris qualitas, pestifer is ac contagiosis morbis quarto quoque anno fere obnoxia.

5 Fluuij et amnes Augliae, quorum rex Tamesis, hoc praecipuum et singulare habens, quod aquae eius nunquam superant ripas, quanquam maximis

continuisque augeantur pluuiis. Equi Anglorum, quos ipsi Guildinos appellant, maxima ex parte castrati, apti et capaces ad vavias addiscendas artes. Ingens auium et volatilium multitudo in Anglia.

6 Quantum danmi alites inferant segetibus in agris per Angliam, et quibus mediis incolae fruges ab iis indemnes praestent. Piscium Anglicanorum eximia bonitas, inprimis Luporum et

7 Margaritarum siue Vniomim in Anglia abundantia lulij Caesaris aeuo, qui monile vnionibus fimbriatum perpictumque Veneri consecrauit. Metallifodinae ibidem auri, argenti, plumbi, stanni, cupri et ferri.

8 De Gagate lapide, in ipsis aquis ardente. pollet virtute ciendi vrinam siredactus inpuluerem sumatur in aqua.

9 Veterum Britannorum moneta ferrea et aerea. Eorundem in cibis capiundis superstitio.

10 Faeminae Britannorum vetusto tempore communes, eorum ratio gerendi belli et struendae aciei.

11 Anglorum nostro tempore singularis ciuilitas et ingeniorium subtilitas. quibus potissimum vtantur exercitiis.

12 Angli natur a ingenij sublimis et imperiosi, dediti voracitati carnium et ebrietati, inclinantes ad furtum.

13 Ingentes opes colligunt e tribus praecipue prouentibus: Lana, Stanno, quod in Cornubia eruitur, et Halecibus, qui magna copia apud Eboracum capiuntur.

14 Londinum caput vrbium Angliae, tantae capacitatis vt a tercenties quinquagies mille hominibus habitaris credatur.

19 Sumptus qui in aulae regiae comitiuae atque ministeriae impenduntur, quousque se extendant quotannis.

20 Quantum impositum sie tributumiis, quiper An. gliam Catholico more viuer evolunt.

21 Situs buius Insulae optimus. Ingens natuium numerus, quas Angli in Oceano habent.

22 Anglorum nautae rerum marinarum peritissimi. Negociantur in regiones longissime dissitas, tam in orientis quam occidentis regna.

24 Quantum exercitum Henricus VIII. Anglorum rex, et quo ordine ad obsidionem Bononiae Morinorum duxerit.

25 Nobilitas Angliae. Ordines Militaret siue Equestres in Angliae, diuersum generum, et qui in eorum creatione obseruentur vitus.

27 Quaesint pracipua Officia Regia in Anglia, et quinam illi qui lingua patria Milordi dicuntur.

28 Ordines Agnliaequi. Parlamenta regni, eorundemque summa auctoritas et potent ia: In Comitiis vel conuentibus procerum regni, qui quibussungantur officiis.

30 Sede Regia in quibus locis. Quibus suppliciis puniantur vsitato more proditores.

31 Curia siue Regia Westmonasteriensis. Camera Stellata quando primium stabilita.

32 Curia Ecclesiastica, quae et dicitur Curia Christianitatis, eiusque iurisdictio in quatuor generibus causarum.

33 Conuicti furti aus alterius criminis, et ad suspendium condemnati, stragulantur manibus propinquorum suorum.

34 Religio Christiana quando et per ques in Angliam introducta atque confirmata fuerit.

35 Diuortium Henrici VII, regis Angliquod fecit cum Catharina aragonia, post quam duxit Annam Buleniam.

36 Henricus rex declarat se Caput Ecclesiae Anglicanae, profligata auctoritate Pontificis Romani, coniecto incarcerein Thoma Moro.

39 Constitutiones Ecclesiasticae, auctore lacoborege, equibus collgitur, quis sit status hodiernae Ecclesiae Anglitane.

QVae olim tria fuerunt Regna tribus regibus subiecta, Anglia Scotia, Ibernia; ea nostra tempestare vni parent regi, qui Magnae Britanniae se regem appellat, vetusto nomine velut postliminio in hodiernum vsum renocato, cum Romani omnes illius Oceam Insulas, Britannicas appellauerint. Inter has autem ea pars, quae Anglia appellatur, semper in maiore aestimatione fuit, vt nobilior, potentior, Galliae propior et Romanorum aeuo notior.

Scio menon effugiturum vel vanitatis nota, vel lectionis taedium, si omnia huc vellem congerere, quae ab auctoribus denomine huius Inlulae dilceptantur, cum mei instituti sit, de rebus ipsis, non de verbisaut nominibus disserere. Ne autem curiosiores, qui in ipso orationis limite de Etymologia nominis solliciti sunt, aliquid a nobis omissum querantur: dicam solummodo, Graecorum fabulosas Nartationes quendam Albionem fingere, Neptuni filium, qui Insulae nomen dedent. Dissentiunt ab his Latini, qui a rupibus albicantibus, quae in littore procul adspicientibus se offerunt, Albionem dictam au. tumant. Vsitatius est Britanniae nomen, a voce Brit, quod depictum siue coloratum significar, natum: quod olim Britanni se colore caeruleo inficerent, vt terribiliores essen hostibus in

acie. Nouissime dicta fuit Anglia, ab anglo Saxonibus Germanias populis, qui nobilissimam hanc maximamque Insulae partem armis acquisitam obtinuerunt. Haec de nomine dicta sufficiant: videamus rem.

Forma huius Insulae fere triquetra est, Siciliae maxime similis: nam in tres diuersos angulos siue mucrones cuneatur. Promontorium primum Occidentem versus, Anglis vocatur Caput Cornuualliae siue Cornubia. secundum est Promontorium Cantium, quod Orientem prospicit, quod Angeli dicunt Nortforland, vnde omnis illa Angliae pars, quae Ortui Solis obucrtitur, Cantium, vel vulgarinomine Kent appellatur. Tertium Orcas siue Taruisium, quod longe in Septentrionem extenditur, Scotis Dungisbebead dictum Limites eius sunt, ab Occasu Hibernia: a Septentrione vastissimo et apertissimo Mari Hyperboreo pulsatur: ab Ortu, qua Germaniae praetenditur, Oceanus vrget Germanicus: a Meridie, qua Galliae obiicitur, Britannicus.

De magnitu dine ipsis Anglis potius quam veteribus credendum, qui eam magna diligentia mensi sunt ad hunc modum. Incipiunt a Tar. uisi o promontorio ad Belerum, itinere ob sinuosos littorum tractus curuato, numeranres millia DCCCXII. Inde vsque ad Cantium CCCXX. denique a Cantio a dtaruisium mill. DCCIV. Hac ratione fiet, vt totus Insulae ambitus contineat millia DCCCXXXV. Cum antem patum ad rem faciat, nosse terrae magnitudinem, nisi ipsius natura et ingenium cognoscatur, antequam penitiora Insulae ingrediamur, videamus, quantum boni ea habitatoribus suis subministret, vnde cuiuis planum futurum est, quibus vicissim rebus destituatur.

3. Natura et ingenium regionis.

Aêr huius Insulae paulo crassior est, aptus ad generandas nebulas, pluuias, ventos, caeteraque Meteora, quorum frequentia aer ita incrassatur, tneque frigoris ibi neque caloris magni sentiantur excessus. Noctes hic fere sunt serenae ac lucidae, vulgaresque morbiratiores, quam alibi, vt minus in Anglia in medicamenta impendi arbittentur, quam in vllo alio Europae regno. Obseruatum tamen est, Angliam saepicule morbo pestilenti tangi tentariqque, et, si quibusdam credimus, quarto quoque anno, qua lue multi mortalium intereunt.

Fertilitatem eius Panegyricus Constantino dictus supra modum extollit, quem legat qui velit. Arbores omnis generis eam producere ait Iulius Caesar praeter fagum et abietem, quanquam nostro aeuo hae duae arbores magno numero ibi inueniantur. Destituitur oliuis, malis Citriis aureisque, eiusque generis fructibus, qui in locis calidioribus felicius proueniunt. Vires habent Angli, sed ornatus magis gratia quam vtilitatis: nam quamuis botros proferant, raro tamen ad eam, quae requiritur, perueniunt maturitatem. Seritur omne hic frumenti, omne leguminis genus. Segetes cito crescunt, quamuis tardius maturescant, quod vt solum, ita quoque aet sit humidior. Colles hic plurimi, sine tamen arboribus et aquis, in quibus gramen prouenit densum sed breue, mire aptum saginandis gregibus, frequentiam Ouium iuuante singulari quadam caeli benignitate et terrae indulgentia, vt non tantum sint carnium deliciis, sed etiam vellerum tenuitate nobiles. Aiunt autem, pastores per Angliam arcere greges suos ab omni potu aquae, coactos rore caeli sedare sitim, quod longa didicerint experientia, nocere iis supra modum aquae potum. Et profecto non in Colchide, verum hic ego arbitror esse Auteum vellus. Lana enim est fundamentum diuitiarum Anglicanatum, qui quantum e pannis optimae notae quotannis colligant auri argentique, difficile est ad fidem dicere. Hos pannos enim Germani vtrique, et Poloni, et Dani Suecique in summo habent precio, nec in iis coemendis argento parcunt aut sumtibus. Omni pecudum anim aliumque genere abundat Anglia, quod de iis intelligi velim, quae nostrae parti orbis familiaria sunt: Asinis tamen mulisque destituitur.

Venenatorum et noxiorum animantium ter. ra haec est impatiens, a Lupis etiam peculiari priuilegio immunis, quos incolarum sustulit solerria. Hinc fit, vt oues huic inde etrent, incustoditae, in summa libertate et a noxiis animalibus immunitate: nec hae solum, sed et equorum boumque armenta, noctes diesque perprata vagantur, proculab omnitimore. Non gignit Anglia vinum, vt ante diximus, sed eius loco coquit cerenisiam ex hordeo et lupulo, non ad spernandi gustus, quae et satis commoda est iis qui adsueuerunt.

Fluuij hic sunt perelegantes, quibus totum regnum perluitur, aiuntque, (quod admiratione non caret) fluuios Tamesin et Humbrum non crescere etiam effusissimis pluuiis.

Equi, quos Anglia gignit, elegantes sunt, magna ex parte castiati, vt melius durare possint ad labores. Dum libere in pascuis errant, non tolutim aut succussorio ingrediuntur gradu, sed aequabili continuoque, et interim tamen multumviae progrediuntur. Cuniculis nulla Europae regio abundantior, vt nec omni volatilium generetam syluestrium quam cicuratorum. Commendantur inprimis Capones ex cantio ob magnitudinem, sicut Puluerarienses in agro Patauino, et Cenomannenses in Gallia. Habent anserculi Britanni hoc singulare, quod gustus sunt admodum delicati dum teneriores sunt, et nondum mutauerunt pennas: adultiores vero facti sunt insuauiores. Perdicum, Phasianorum, coturnicum, merularum, turdorum, luculentum hic aucupium, inprimus alaudae valde impinguantur per hyemem, quae ibi mitis et clemens est: harum tunc capitur tanta multitudo, vt iis etiam plebeiorum mensae plenae conspiciantur. Perlacus fluiosque cygni vagantur magno numero, audiunturque integris diebus cornicom coruorumque corcitationes. Frequens est enim

plurimorum sententia, in nullo totius Orbis legno plus inueniri cornicum, quam in Anglia.

Cum enim humidior tellus vermiculos gignat, quibus hae volucres auide vescuntur, fit, vt pabuli alle ctae abundantia huc conuolent. Nec tamen his vermibus contentae sunt, sed semenrem in agros proiectam ore legunt, ipsasque segetes, dum adhuc in herba sunt, depopulantur: vnde non patum colonis damni daut. Huic incommodo ita obuiam eunt agrestes, vt eo tempore pueros in agris disponant, qui sagittis missis in praedones illos animaduertant, nec enim clamoribus abigi possunt. Magnum hoc pacto cornices incurrerunt odium, vt auctoribus magistratis praemium constitutum sit iis, qui quam plurimas interemerit.

Abundat Anglia multis piscium optimorum generibus, Rhombis inprimis et Luciis. Et his quidem multo nunc maius quam olim precium, postquam experientia comprobatum est, extractos e stagnis et in viuariis piscinisque asseruatos supra modum pinguescere, dum iis minores ac viliores pisciculi proiiciuntur. In forum piscarium venum prolatis, piscator cultello ventrem aperit, vt ostendat, quantum pinguerit piscls. quem si vende re non possit, rursum consuit, inque piscinam cum aliis recondit, nec quicquam pisci ex hac apertura periculi, quae celerius coalescit quam credi possit. Ostreis hic maior quam alibi graria et multitudo.

Fert insuper Anglia aurum, argentum, cuprum, plumbum nigrum et album, quod posterins stannum appellatur. Fertum alicubi gignit, sed modicum. Est et vbi conchae margariti ferae reperiuntut. Nartat Sueronius in vita caesaris, impulsum hunc spe capiendotum vnionum in Britanniam traiecisse, eosquetunc ibi inuentos fuisse frequentissimos. Sed nostra tempestate non nisi perexiguae reperiuntut, et vix in vno atque altero loco, lique flauescentes, in littore Scotico et apud Insulas Orcades, quae ob paruitatem vix cum Apuarum pisclculorm oculis contendere possint. Quin ipse Plinius hocfatetur, cum ait, margaritas Britanniam gignere et patuas et obscuras, quanquam Caesat credi voluerit, monile, quod ipse Veneri donauerat, ex vnionibus Britannicis factum fuisse.

Habet insuper Anglia fontes salsos, et thermas calidarum aquarum natiuas, vt et Gagathem lapidem, qui quamuis vili sit aspectu, magnas tamen habet virtutes, cum ignem in ipsis aquis nutriat conseruetque, vt incensus ertingui nisi affuso oleo non possit. Huius lapidis ramenta in puluerem comminuta, si quis cum aqua sumat, vtinam retinere nequit, sed continuo mingat oportet: vnde adexturbandox ex vret etibus calculos mira yi eum pollere aiunt.

Et hactenus quidem de commodis quae Anglia habet diximus: nunc etiam de incommodis eius aliquid dicendum est. Destituitur ergo rebus quibusdam, quas ab aliis accipit, vel ad suas necessitates vel ad delicias. Accipit ergo a peregrinis aromata omnis generis, saccarum, fructus cerros arboreos, quos Gallia et Hispania suppeditat, vt et vinum oleumque, cum lupo salictario ad coquendam cereuisiam. Adde his auream sericamque vestimentorum materiam, et telas lineas cum aliis exoricis mercibus, cuius generis sunt Isatis herba, Cuchenilla Indica, et alia tingendis pannis necessaria. Omnia autem incommoda hoc superat, quod fere quaito quoque anno epidemius morbus pestifer populariter grassatur, multosque sub tartata mittit mortales. Exposito ingenio tertae, videamus nunc etiam mores veterum recentiorumque Britannorum.

9. Mores antiquorum Britannorum.

Vtebantur veteres Britanni certis particulis aeris infecti, vel annulis cupreis, vel vt alij scriptum reliquerunt, laminis ferreis pro moneta. Nefas iudicabant manducare anserem, velleporem, vel pullum gallinaceum, quos ramen animi gratia alebant. Qui Canticum incolebant, caeteris erant humaniores, adeo, vt non multum differre indicarentur a Gallis in viuendiratione, Agriculturae aut sementi perpanci operam dabant, cum carne et lacte viuere suauius existimatent. Tegebant corpora feratum pellibus, inficiebantque totum corpus Glasto, quod caeruleum efficit colorem, vtin bello formidabiliores hostibus apparerent. Quin et faeminae eorum patiter pingebant cutem caeterenudae incedentes, festis potissimum diebus. Crines promittere iis vsitatum erat, quanquam totum corpus raderent, excepto capite. Mentum spoliabant barba, mustacem in superiore labro relin quentes.

10.

Conueniebat nonnunquam inter decem aut duodecim viros, vt vxores communes haberent, secuti hac in patre (si iocari fas est,) Rempublicam Platonis. Iitamen, qui hacfaeminarum promiscua consuetudine vtebantur, erant fere fratres cum fratribus, aur liberi cum parentibus: e qua confusa Venre, si infans natus fuisset, iudicabatur illius esse, qui mulierem virginem acceperat. In praeliis vrebantur essedis (quod erat genus cutrus) quae summa celeritate impellebant, mittentes interim tela sua, vt multories hostilem aciem perfregerint, fremitu equorum et strepitu rotarum territis inimicis. Delari cum essedis his in hostilium equitum turmas, subito abiis desiliebant, et pedestrem conserebant pugnam. Interea curribus dabatur tempus recipiendi se e pugna, ita tamen, vt si domini eorum ab hoste circumuenti premerentur, currus praesto essent, quibus ad

necessarium effugium vti possent. In caeteris Strabo eos barbaros agrestesque agnoscit, vt quitam rudes fuerint, quod nec ex summa qua abundabant, lactis copia caseos exprimendi attem nouissent. Syluae aliquam partem, quam fossa circumdedissent, et saepimento muniuissent contra repentinas hostium incursiones, oppida sua vocabant, inque iis habitabant. Narrat Tacitus, habuisse Britannos aliquando non vitos in militia duces, ied mulieres: negatque Dion Nicaeus, illos vnquam coluisse agros, sed sola victitasse venatione, adiunctis ad ferarum carnes fructibus arborum; sed ne piscibus quidem vesci voluisse, quamuis et multos et bonos haberent. Erant hi populi non labotum solum patientes, sed et famis sitisque et reliquarum aduersitatum. Immersi enim paludibus vsque ad mentum, ita sine cibo aliquot mane bant diebus, inque ipsis syluis enutriti, si opus foret, cortice ac radicibus arborum victitabant. Corporibus infantium varias sigutas imprimebant, quae cum iis crescebant. Erat Gens Britannica Magiae supra modum dedita, vt in huius flagitiosae artis scientia omnes caeteros mortales superare crederentur. Donecnauigarent in mari, ab omni penitus cibo abstinebant, quod adeo mitandum non videtur, cum itinera illorum marina essent breuia, nec vlla ipsis cum vicinis nationibus intercederent commercia. Potu vtebantur factitio ex ordeo, vt et hoc ipso faciunt tempore. Caetera, quae ipsis ab auctoribus tribuuntur vel vana sunt, vel nullius momenti, vt sine offensa cuiusuis omitti possint.

11. Mores Anglorum nostro auo.

Sunt Angli in vniuerium homines ciuiles ac politi, procul ab omni ruditate et barbarie, quam quidam imperiti sibi imaginantur. Nobilitas profecto Anglicana adeo elegantiae et vrbanitati studet, vt vix vlli nationi exterae cedere debere videatur: quanquam mulcos videas per Galliam Italiamque, qui philautia quadam et stolida vanitate inflati, nihil elegans nihil politum vspiam, quam apud se reperiri posse sibi persuadent. Nontamen negauerim, rude et iners vulgus, extremaeque conditionis plebeculam paulo in Anglia quam in multis aliis locis esse barbariorem. Sed hos natalium humilitas et sordidum viuendi genus excusat, quos corrigere vele, esset Aethiopem lauare.

In caeteris Anglorum ingenia sunt excitata, acria, promta et subtilia, ad quasuis apprehendendas attes et scientias apta. Corpora eorum hoc quasi singulare habent, vt admiraculum sint agilia, ad agendas quasuis personas, et omnia corporis exercitia longe aptissima. Qui aliquantum supra vulgi humilitatem adscenderunt, moribus fere vtuntur commodis, non sine graria, miscenres cum iucunditate conuenientem grauitatem, qua in re multorum leuitatem damnant, quibus quidam imperiti vrbanitatis et comitatis laudem tribnunt. Sed hoc quidem illis ab ipsa natura concessum est, vt nihil artificio acquisiuisse, sed omnia suo sibi peperisse ingenio, necinuita Minerna videantur. Peregtinos excipere comiter, dapsiliterque habere, studium apud illos est, adeo vt nec laborinec sumtui parcant, dum hospiti placeant, ostentantes simul magnificentiam et libertatem animi. Dignum est obseruatione, quod aiunt, omnibus peregrinis, qui Londinum veniunt, licere in domo Maioris (qui est summus magistratus Vrbanus) prandere vel canare gratis, tenetor enim velut in Taberna publica omnes admittere. Sagittandi artis semper habiti sunt Agnli peritissimi, et strenui bello milites. Hoc tamen habere vicijputantur, quod magis caeco quodam et furioso impetu ferantur in hostem, quam certo et ad vincendum neceslario consilio. Quicquid sit, videntur pol quidem turpis fugae metusque ignari, ad solam tendere victoriam: vt is, qui multos Anglos in suo habeat exercitu, magnam ad victoriam momentum habere credatur.

Hoc nomine male audiunt, quod belli incommoda non satis viriliter ferant, sed pleni impatientia, intempestiuam belli aleam pericilitari cupiunt aut vincere aut perire desiderantes. Qui ad litteras et stud a animum applicant, in credibili felicitate discunt, nec vnquam Anglia caruit vitis Illustribus, qui summam sibi in artibus et scientiis peperere gloriam. Vestimenti genere vtuntur non multum a Gallorum habitu absimili, qua quidem in re prope nimis curiosi sunt, neque quicquam noui in re vestiaria a Gallis excogitatur, quod Angli non imirentur. quanquam fere infeliciter: cum vel mutile vel inepte, el inconuenienter Gallos aemnlentur, siue id accidat sartorum ruditate, siue ambitioso Gallorum inuenta corrigendi studio et aemulatione puerili.

12.

Credent mihi hoc, qui cognonerint Anglorum ingenium elarum et arrogans, vt ne in hoc vicio vel ipsis Hispanis cedere debeant, cumse omnibus praestare in Orbe putent hominibus. Videbunt eriam, si excipiant eos qui melius nati eductique sunt, coeteros naturali quadam feritate ferocire, et eorum viuendirationem iis, qui rectius sentiunt sapiuntque, intolerabilem esse.

Furti nomine prae omnibus gentibus acculatur haec natio, quo quidem in crimine tam acuti sunt et vafri, vt etiam, qui diligentissime res suas se custodire opinetur, si in loco sit vbi Angli versantur, cauere ramen a damno non possit, neque eorum hominum exquisitam effugere vafritiem. Fac quicquid velis, conabuntur te circumscribere, et te minime

sentiente aliquid quod ex eorum vsu sit, auserent. Hoc tam immane desiderium argenti, quod vel cum praesentissimo vitae periculo appetunt, pessima quandoque iis suadet facinora, vtque a caede sociorum abstineant, si lucelli aliqua spes affulgeat, vt norunt illi, qui Anglorum cohortes in suis habent exercitibus. Quin in ipsa corum patiia ante paucos annos omnia plena fuere latronibus, quiadorti vel peregrinos vel cines sine idoneo comitatuiter facientes, aut pecunia spoliauerunt aut vita, aut vtraque. Huic in commodo obuiam itum est lege quadam, quae in huiusmodi casibus agrestes ad atma et persecutionem latronum conuocat, quod et in Hispania fieri nouimus.

Ab his hominum carcinomatis oppida mihime sunt immunia, vt qui in iis peregrinantut, magna sedulitate ad conseruandas res suas opus habeant, si quid enim paulo longius exspatiari sinant, de reditu desperandum illico est: Si quis de nocte incomitatus per vicos ingredi ausit, alterutrum metuat oportet: vel rerum quas secum fert, vel vitae eriam iacturam.

Nec in terra subsistunt huius gentis latrocinia: Neptuni regnum etiam infame reddunt exercendo Piraticam vbicunque possunt, vt vna mercatorum querela sit de nauibus Anglorum, quae omnia praedentur rapiantque, quae eorum conatibus obsistere non possunt. Ebrierati in super Angli plus satis dediti sunt, vini supra modum appetentes, vt vlterius bibant quam ferre possint.

Quod sind ebrietare selaedi sentiant, vtuntur fumo Tabaci herbae Indicae, cuius beneficio aliquo modo discutiunt noxios vini vapotes, vt paulo postrestituti, ingurgitare se mero vlterius possint. Nec in virili sexu haec insania desinit: ad faeminas etiam extenditur, quanquam hae modestiores esse debeant. Sed quid attinet, Anglicanas in sectari matronas siue faeminas, cum hocpotius sit, vt aliae sibi caueant, cum

Ex vicio alterius sapiens emendet suum.

Nunc nostri muneris esse arbitramut, de opibus diuitiisque huius regni consequenter allquid dicere. Etsi enim hae sunt irritamenta malorum, instrumenta luxuriae, et corruptela nobilitatis: fatendum tamen est, esse neruum Reipublicae, quo si destituatur, sine motu, viribus ac vigore deprehendetur.

OPES ET DIVITIAE ANGLIAE.

Diximus superius, Angliam, Scotiam Iberniamque vnius regis agnoscere Imperium. Etsi autem Seotia Iacobo VI. demum rege cum caeteris coaluit, de diuitiis tamen plerique, quibus illudregnum exquisite notum est, italentiunt, ne conferendas illas quidem esse cum pro. uentibus annuis multanim prouinciarum siue principatuum, qui regio titulo nequaquam gloriantur. Quod cum ita sit, de sola Anglia nobis dicendum arbitramur.

13.

Igitur priuatorum diuitiae maxima ex parte debentur lanae, ex qua fiunt panni praestantissimi, quos Germani, Dani, Sueci, Poloni, plurimi aestimatos magno emunt precio. Necdesunt, quimodumauti, qui quotannis ex hoclanicio ad vend toresredit, ad quindecim tonnas, vt loquuntur, adscendere affirmant.

Secundum genus lucri suppeditat stannum, quod in Cornutiae partibus eruitur purgatumque candore suo prope ad argenri splendorem accedit. Quibus haecres nota est, ainnt hinc colligi ab exteris vltra quinque millia coronatorum quotannis. Nec parum auri adipiscuntur Angliex piscatione halecum, quorum ingens vis apud Eboracum ciuitatem capitur, indeque in plurimas Europae partes mittitur.

Sed et ex cerenisia diuendita renfaciunt, quae in inferiore Germania auide bibitur, vt iam nihil dicam de corio et carbonibus, quorum non est ociosa aut inutilis venditio.

14.

Praecipua ac prima regni Vrbs est Londinum, regia et domici ium regum, tantae vastitatis, vt cum suburbiis suis et Westmonasterio capere existimetur CCCL millia hominum. Situ est optimo atque commodissimo supra Tamesin fluuium, quo naues grandiores one. rariae appellere possunt, etiam vsque ad onus quadringentorum vasorum, adiuuante eorum accessum et discessum aestu et reciprocatione matis, quamuis vltra sexaginta millia Vrbs ab Oceano distet.

15.

De diuitiis priuatorum hinc fieri potest coniectura, quod duo mercatorum sodalitia, quibus peculiari priuilegio permissa est negotiatio in Flandriam, et indein Angliam, vt et negociatores quidam lanarij, ad eas conscenderint opes, vt inter eos sint, qui L. vel LX. mille libras Sterlingorum possideant, quae summa, si ad nostrum numisma reducatur, constituet circiter CC millia coronatorum aureorum. Vt iam nihil dicamus de aliis mercatoribus, qui stanno, atomatibus aliisque mercimoniis negotiantur, vnde Magnarij dicuntur. Ersiautem fidem forte superat, verum tamen est, quosdam qui salitospisces diuendunt, nonnunquam ad idem diuitiarum fastigium, vel etiam amplius adscendere. De totius regni Angliae negotiarione magnifice admodum sentit Guicciardinus, qui ait, ante ruinam et deuastationem prouinciarum Flandricarum superasse quotannis duodecim auri milliones. Et haec quidem de populi acprinatorum diuitiis dicta sunto.

16.

Nunc deinceps de prouentibus Fisci et aetario regio dicendum erit: hi enim inprimis necessaiij sunt ad consernandum in flore regnum, cum constet, vel himiam tenacitatem et sordes, vel profusam libetalitatem Principum in retenui non semel pessundedisse

respublicas. Antequam reges Anglorum absolutum adepti sunt et merum imperium, definitis fruebantur redditibus, quantum scilicer ordinibus regni illis largiri aut tribuere visum fuisset. Postquam autem Proceres de suo decesseruntiute et auctoritate, eorumque conuentus instituantur, non vt praescribant regi, sed illius voluntati saltm in speciem subscribant, omnis potestas est penes Sanctius Regis consilium, a quo dependet, quicquid in aerarij negocio constituendum est.

Antequam Henricus VIII. rex ab Ecclesia Romana secessionem fecit, certum est, in aerarium regium quotannis illata fuisse circiter quingenta coronatorum millia, saltim ex tutela pupillorum, vsque ad vigesimum secundum eorum aetatis annum. Omnes enim orphani, quorum haete ditaria bona vel ex minima parte obnoxia erant coronae Anglicanae, cogebantur tantisper sub tutela regis esse, donec emanciparentur rege interim illis cerros prouentus annuos, quan quam satis parceassignante, quibus ale entur. Expleto anno XXII. admittebantur ad haereditatem paternam pupilli, sed ita, vt pro emancipatione certum argenti modum numerarent regi. Sub hunc censum etiam veniunt causae matrimoniales, non pupillis solum, sed et maiorennibus nubentibus, si regem in aliqua bonotum snotum parte dominum agnoscant: Estque hic mos non in Anglia solum sed et Scotia receptus, vt qui aliquo beneficio regi sit deuinctus, matrimonium contrahete non possit, nisi consentiente rege, et pactioni dotis subscribente. Vtuntur tamen reges veteri quadam consuetudine clementia potius in nubentes, quam stricti iuris rigore. Redibaut ex his acquirendi modis ad regem antiquitus quotannis decies aut duodecies mille librae Sterlingorum: at nostroaeuo, postquam maxima pars possessionum Ecclesiasticarum cum bonis Laicorum coaluerunt, adeo eorum excreuerunt diuitiae, vtredditus illi ad regem spe catantes singulis annis vltra triginta millia librarum Sterlingorum adscendant. Porro quantum diuitiarum hic rex ex possessionibus beneficiariis, feudatariis, fiduciariis eorumque caducitate percipiat, difficile est dicere, cum pro ratione suc cessorum in his bonis, eorumque vel multitudine vel paucitate varient: istud quidem extra controuersiam est, redditus illos, inter quos sunt qui vocantur Militares, ad incredibilem quotannis pecuniarum vim adscendere. Coaluerunt tamen cum extraordinariis his redditibus, siue vt vocantur, iure voteri regum, etiam prouentus Ducis Lancastriae, qui soli XXX. millia librarum Sterlingorum conficiunt.

Accedunt his omnibus vectigalia, quae dicuntur Vsitata, quae soliij pendunt, qui regnum ingrediuntur et egrediuntur, quod vectigal omnes indifferenter soluere coguntur, tam peregrini quam ciues regni. quanquam illiin quibusdam rebus quadruplum soluere cogantur, prae ciuibus, in quibusdam autem pro exactotum ac publicanorum libidine.

Non est dubium, quin Anglorum rex ex his tam luculentis redditibus amplissimas esset percepturus opes, si vel solas merces quae in Angliam inferuntut et exportantur contempleris, vnde opulentissima persoluuntur vectigalia, nisi publicanorum fides vel (vt mitissime loquamur) dexteritas desideraretur. Quod si iuris priuati essent haec vectigalia, vel ad aliquem principem pertinerent, fructuosiora foren nemo dubitat. Nunc vero, cum ad Fiscum spectent, diripiuntur atque intervertuntur variis modis, vt de CC. millibus librarum Sterl. quae singulis annis colliguntur, vix quarta pars ad regem redire existimetur: residuum in expensa refertur, vel inter publicanorum quaestorumque aduncas manus haeret atque euanescit.

17.

Et hi sunt praecipui illi ac antiqui Coronae Anglicanaeprouentus, quibus ne nostro quidem aeuo quicquam derogatum est. Quibus addendum est ingens lucrum quod ex metallisad regem redit, cum sint in Anglia fodinae ferri, plumbi, et inprimis stanni, cum vix vlla pars Insulae huius metall sit expers, inprimis per Cornubiam, vbi et praestantissimum effoditur et maxima in quantitate.

Fuerunt et olim et etiamnum in Angliae regno Episcopatuum et Abbatiarum nonnullarum redditus annui vacantes, nec sane exiguo numero, vnde plurimum emolumenti ad regem redit, cum ad eum pertineat nominatio Abbatum et Episcoporum, quibus cum soper fructibus ac redditibus beneficij est cum rege transactio. Adde his, quod reis perduellionis bona adimuntur et fisco addicuntur, vt et multae pecuniariae, quae a pluribus tribunalibus exactae aerario regio inferuntur, inprimis eae, quae Straquerrabbae ab Anglis dicuntur. In vniuersum omnes hi prouentus, tam vsitati quam extraordinarij, adscendebant (vt fama est) ante separationem ab Ecclesia Romana, ad centies quinquagies mille libras Sterlingorum, quae constituunt sexcenta millia scutatorum. His si addantur bona Ecclesiasti cis ademta, et Equitibus militiae Rhodiae, quae Rex Henticus VIII. sei vsurpauit, duplum facile inde emerget, quanquam non nimio rigore exactiones fiant. Ab eo Henrici regis tempore ad nostram vsque aetatem percipiunt reges Angli decimas bonorum Ecclesiasticorum, vt et Annatas, olim Pontificibus numerari solitas: cui rei peculiaris Curia constituta est, quae Augmentationis dicitur, vt et alia Primitiarum, alia decimarum, qui prouentus omnes simul sumti superare creduntur oxties centena millia coronatorum.

18.

Subsidia et collationes extraordinariae in Anglia sunt duûm generum: quandoque enim in commune ex vniuerso regno exiguntur, quo fine conuentus indicitur Ordinum regni (qui

allo nomine Parlamentum appellantur) vbi decemitur, quid facto opus sit. Aliquando rex ipse a priuatis vel singulis personis subsidium petit, quod Beneuolentiae nomine appellatur: ibi quisque pro se operam dat, ne parum obsequiosus ut deuotus in principem suum videatur.

Omnibus his acquirendi modis nouus aliquis nostra rempestate accessit, quod omnes, qui praedae ab inimicis patandae nomine nauigiis suis in Oceanum excurrunt, Piraticam factuti, eolque populos, quibus nulla sunt cum Anglis faedera, infestaturi, ab rege certam pacti pecuniae summam licentiam impetrant: quod quidem olim apud Reges Tunetanos vsitatum fuit, et etiamnum prorex Argerianus Africae in more positum habet, qui Piratis receptum dat in oppida portusque suos, hac conditione, vt ipse in partem praedae et mancipiorum veniat.

Iam deincepscogitet mihi aliquis velim, nisi regnum intestinis turbetur discordiis bellisque ciuilibus, quantum pecuniarum rex Anglus quotannis cogere possit? Cum enim regnum istud sua mole stet, nec opus habeat perpetuos alere equitum peditumque exercitus, nec in apparatus belli necesse sit sumtus facere, cum hostem extraneum haud metuat: quis dubitabit, quin tam immanes prouentus conuerti possint non solum ad conseruationem status et dignitatis regiae, sed et ad satisfaciendum ommbus regis desideriis? Aufer enim stipendia, quae soluuntur trecentis peditibus stipatoribus corporis regij, et quinquaginta nobilium turmae, quibus singulis XXV sterlingorum librae annuae persoluuntur nec non quin quaginta pensionariis, in singulos libras quinquagenas annuas. itemque quantum in teparationem portuum marinorum, nauium, rei tormentariae, armamentatiorum, instaurationem palatiotum regiorum per regnum, alimoniam iudicum ac ministrorum regiorum, aliosque necessarios in re publica vsus insumuntur, quod sane vltra mediocritatem non adscendit: omne quod superest in Aulae magnificentiam et apparatum plusquam regium, in fastum, luxum, superfluitatem conuerti potest.

19.

Non iam loquor de necessariis officiis Camerae, Mensae, Hippocomie, Armamentarij, Sacelli priuati, rei vestiariae, aliisque: sed de ingenti hominum numero, quos rex alit, sub diuersis officiorum ac dignitatum nominib. Fuit enim regnante Elisabetha numerus initus, quantum pecuniae quotannis in aulae victus nece ssarios insumtum sit, estque deprehensum, ad sexaginta millia libras Sterlingorum sumtus eos ascendisse, quae nostrâ monetâ fere constituunt CCL. millia coronatorum. Aiunt autem rationarij Angliae, hancsummam vix quartam partem constituere sumtuum, qui regnantibus Henrico et Eduardo regibus impensi sunt, quam superfluitatem Elisabetha amputauit, dimissis multis aulicis, quorum careri poterat opera.

Ad hunc igitur modum habent se prouentus regij Coronae Anglicanae, sic colliguntur, sic expenduntur, vt nihil restet ad necessarios vsus extraordinarios, cuius generis sunt bellum, dissolutio debitorum, et alij casus fortuiti, praeter subsi dia extraordinaria: quae quidem multo futura essent ampliora et fructuosiora, siad modum aliarum prouinciarum fierent stata atque ordinaria, Sed huic rei nimia regni obsistit libertas, quae adeo in ordinem cogi non potest.

20.

Superioribus hoc duntaxat addam: solere regem Angliae certum exigere tributi genus, tam per Iberniam quam Britanniam, abomnibus, qui iuxta ritus Romanae Ecclesiae viuere volunt, quanquam ipsis non permittat publicum religionis suae exercitum. Huius tributi partem ipse rex sibi reseruat, reliquum permittit quibusdam e comitiuis aulae, quibus Catholicos quosdam assignat, a quibus comnibus diebus vitae suae id percipiant. Hi deinceps cum Catholicis de summa quadam pecuniae paciscuntur.

Aliasubsidia extraordinaria regno huic ignota sunt, praecer illa duo genera, quae colliguntur vel interuentu Parlamenti et Ordinum regni, vel liberalitate singulorum, cum necessitas reipublicae vrger, quo casu tam peregrini quam ciues conferunt. Fit tamen haec collatio certis pensionibus, nec simul omne numeratur, accedente aestimatione vniuscuisusque facultatum, impositoque censu pro magnitudine vel exiguitate necessitatum regiarum. Etsi autem aequissimae sunt illae exactiones, nunquam tamen infra millionem auri conficiunt.

De opibus diuitiisque regni Anglicani diximus, in quibus etsi praecipuus regni neruus consistit, non tamen in eo sita sunt omnia, quae ad securitatem regni pertinent. Robore et potentia insuper opus est, de qua nunc deinceps ordine dicemus.

21. ROBVR MILITARE REGNI ANglicanae.

Duo requirit Aristoteles in oppido, vt id forte et munitum sit ratione situs: prmum est, vt difficilem ad id et arctum hostes habeant accessum: alterum, vt iis qui in oppido sunt, egressus facilis sit et expeditus ad quasuis occasiones. Vtrumque hoc de situ huius Insulae siue regni potentissimi optimo iure dici potest. Mare enim quod inter Angliam Iberniamque intercedit minime profundum est et littus occidentale hinc inde plenis periculi praetexiter scopulis, vt maioribus nauibus ab hac parte minime detur accedendi facultas. Rursum Oceanus Britannicus, Insulam a meridie pulsans, fluxus refluxusque habet tam vehementes, crescens

ad duodecimum quindecimumque passum in altrtudinem, vt vel cordatis nautis formidinem incutere possit. Nauis igitur, quae portum aliquem ingredi velit, necesse est, vt et fluxum maris et ventum habeat propitium: quanquam plus in aestu maris quam vento situm sit, accedente alio in commodo, quod littus ab omnibus partibus asperum, non nisi paucis in locis mitescat, quae munitionibus manu factis custo diuntur. Exempla habemus in Warvvico, Douera, Dorcestria, Plimmutho, Milforto, Bristolio aliisque locis pluribus, Facit haec res, vt vniuersa Insula velut vnum propugnaculum vel vnum munimentum aut arx haberi possit.

Nunquam haec Insula capta fuit bello aut externis armis: quin potius omnes, qui eam cum elasse adorti sunt, re male gesta, et cum iactura hominum nauiumque retrocedere coacti sunt, quod vno exemplo in medium adducto, et a nostris petito temporibus ostendemus.

Annus agebatur a nato Christo post millesimum quingentesimumque octogesimus octauus, cum Hispanorum rex hortendam illam et formid bilem classem, cui Inuictae nomen indiderat, misitad occupandam Angliam, cuius incredibilis apparatus ex sequcnti catalogo intelligipotest, qui Olisippone typis publicis descriptus, postea in Gallicum Germanicumque sermonem conuersus est. Constabat autem classis ista centum triginta nauibus. In numero vectorum erant viri illu stres CXXIX, qui suis militabant sumtibus cum seruis probe instructis CCCCLVI. Praeterea CCXVI. Magnates, Nobiles, Ductores Ordinum, Signiferi, Legati cum seruis CLXIII. Legrones erant in vniuersum XXX sub signis CXXVII. in quibus militabant viginti millia militum, in quo numero multi erant equites designati, Parmensi principeiusso arma et instrumenta equestria classi ex Flandria subuehere, quibus instruerent equos, quos quin in Angliainuenturi essent, minime dubitabant. Habebat vnaquaeque nauis, et vanquaeque Legio, (vel si Cohortes mauis dicere) peculiarem suum visitatorem, designatorem, Thesaurarium, Praefectum annonae et Chirutgum. Iudices erant iuri dicundo, Auditor causarum Generalis, huius Legatus, Iudex Regius cum suo Proiudice, quatuor Senatores, totidem Secretarij, ostiarij sex, Commentariensis siue praefectus reorum vnus.

Praefectus Castrorum erat Alphonsus de Cepeda, cuiadiuncti erant nobiles viginti, cum duobus Architectis militaribus. Rei Tormentarlae praefectus suos habebat legatos, cum LIX magistris tormentorum, et instrumentorum omnisgeneris, nec non curruum praefectis, seruisque ac helotis.

Curam aegrotum gerebant hi: Administrator cum collega suo, Medici Therapeutici V. Chirurgi V. tonsores totidem, obligatotes vulnerum IV. cum magno Magistro, visitatore et seruis sexaginta duobus. Religiosorum maior prope, quam pro his copiis numerus. Monachi obseruantiae (vt vocantur) ex Castiliae regno VIII. ex Lusitania XX. Cordigeri Castulonenses XXIX. Lusitani XIX. Augustiniani Castulonenses IX. Lusitani IV. Carmelitae Castulonenses, XII. Lusitani IX. Cordigeri tertij Ordinis Franciscanorum in Lusitania VIII. Iacobini XXII. Iesuitae Castulonenses XV. Lusitani VIII. Deprehensum est in ditibitorio circiter X millia hominum adfuisse, (vltra milites) qui procul abfuturi erant a praelio, si ad manus venisset.

Nouimus autem exercitum quantum uis magnum, nisi armis et commeatu necessario adprime instruatur, non posse nec damnum neo ludibrium euitare. Non fugit hoc regem Hispanorum, qui diu ante suis ita de rebus omnibus necessariis prospexerat, vt defectus alimoniae ne metuendus quidem esset. Panis bis cocti siue Nautici aderant centupondia quindecis mille, dolia vini quatuordecies mille, centum et septuaginta. Laridi centupondia sexies mille quingenta. Casei MMMCDXXXIII Piscium torrefactorum omnis generis centupondia VIII mille. Orizae tantuin, vt in singulas naues tria centupondia distribuerentur, in tres menses suffectura. Fabarum et pisorum, sex millia trecenti et viginti modiûm. Metretas olei vndecies mille cum trecentis nonaginta octo. Mensuras aceti XXIII mille, DCCCLXX. Aquae dulcis et porabilis doliûm XI millia et DCCC. Praeter haec vtensilium ac instrumentorum omnis genetis tautam haec classis vehebat copiam, vt dubium non sit, eum qui haec omma recensere voluerit, taedium lectionis allaturum omnibus, quod idem quoque sentiendum est de matetia omnigena, inprimis vestiaria, coriacea, rudentibus, ferramentis aliisque.

Armorum amynteriorum vis ingens. bombardarum diuersi generis vltra XVII millia, bipennes acuminatae ad mille. VI millia hastarum longiorum. Ligonum, sarculorum, dolabra. rum tantum, quantum septingentis fossoribus sufficere posset.

Ad hunc modum ornata instructaque classis illa soluit Olissippone, auspiciis regis Hispani, ductu aut em et imperio Ducis Medinae Sidoniae, cui XXII duo adiuncti erant viri magnae auctoritatis et experientiae. Habebat is in famulitio equestris Ordinis vitos X. et nobiles adolescentes XIV. cum inagno caeterorum seruorum numero.

Vix altum tenuerant naues, cum circa littus Gallaecorum Coronensem Porrum petentibus tam saeua ingruit tempestas, vtad tertam

appellere, ibique expectare cogerentur, donec Neptunus itacundiam suam despumasset, cum m ea procella et ventorum immanitate tres triremes Lusitanicas amississet, aliis quibusdam nauibus adeo quassatis afflictisque, vt ad residuum iter inutites essent. Sedata tempestare, cum iam futurae tranquillitatis signa apparerent, proposito signo profectionis, quod fuit a. d. XXI. lulij mensis, Imperator Classis tam feliciter vela fecit, vt intra quintum diem Cornubiae promontorium seei in conspectum daret: et eodem tempore Archithalassus Anglicanus cum Francisco Dracone, Legato suo profectus tum mauibus militariter instructis, e portu Plymuthensi, primis Hispanorum nauibus acriter inuectus, conserere cum iis manus caepit: fuitque hic acer conflictus, vt prima Hispanorum acies cedere coacta Triremem praegrandem perdiderit, in qua magna pars stipendiorum pro Iberis militibus, et Commentarij Ducis Medinae simul deprehensi sunt, quibus monebatur, quo pacto in deuicta Anglia se deberet gerere.

Post hancpugnam Hispanica classis conuersis in littus Gallicanum proris, portum Icium petere institit, vt ibi Parmensis Ducis naues sibi adiungeret. At rursum Classis Anglicana, quae hanc duorum exercituum coniunctionem impedire omnibus viribus nitebatur, ingenti eam (ecuta celeritate, praeliari coegit, quanquam apud Hispanos iam omnia plena essent confusione. Nauis enim Praetoria stipara nonnullis triremibus, fluxu maris abrepta, inque puluino arenae destituta, cum omnibus quae in ea vehebantur, praefecti Calerensis captiua cessit arbitrio. Caeterarum nauium misera fuit conditio, cum violentia Tormentorum Anglicorum ab omni parte appetitae, laceratis carinis mergerentur, vt hoc quamuis confuso et tumultuario praelio nauali, circiter duodecim millia Hispanorum desiderata fuisse credantur.

Quae supererat Classis, cum conuersa in Aquilonem circa Noruegiam erraret, petitura inde Scotiam Iberniamque: mare illud seprentrionale, vsitato circa id annt tempus furore, tam horrendum in modum in Hispanos desaeuiit, vt XVII maiores naues profundo hauritentur Oceano, compluribus aliis collisis, perfractis, vel in sabulo ad fluctuum arbitrum destitutis: vt ex Inuicibili illa classe, quae centum triginta nauibus constiterat, non nisi triginta in Hispaniam redierint, amissis centum. Tanti constitit Hispanis tentasse bello Angliam, vt documento essent caeteris, nequaquam facilem captu esse Insulam.

22.

Iam de viribus Anglorum marinis etiam aliquid dicendum erit, deinde etiam de militia terrestri. Solebant hi antiquitus praeter naues alias, circiter centum militariter instructas habere, querum tamen nostra tempestate imminuto numero, vltra LXX superesse putantur.

Habet hoc regnum tot portus marinos, in quibus tantus negotiatorum assidue versatur numerus, ex omnibus Europae partibus huc confluentium, vt Angli compertum sibi dicant, naues mercarorias fere adscendere ad numerum duum millium. Quod quale sit, iam non disputabimus; illud est extra controuersiam, posse Anglosparua difficultate cum quadringentis et amplius nauibus instructis in apertum prodire Oceanum, si vsus exigat. Exempla cape. Eduardus III, cum ad occupandum portum Icium siue Caletum proficisceretur, mille naues in expedito habuit: nec pau ciores Henricus VIII. cum ad obsidendam Bononiam Morinorum iret.

Erit igitur res non dubij periculi plena, inuadere Insulam quae portus habet et accessu et ingressu perdifficiles, fortalitiis insuper, propugnaculisque apprime munitos.

Iunge his, si placet, exquisitam rerum matinarum notitiam, virtutem bellicam et promtitudinem, cum nula gens nauali genere pugnae ante Anglos existimetur, siue audaciam spectes siue celeritatem, aut obediendi scientiam. Nauibus vtuntur non tam altis quam lognis et spaciosis, leuibus tamen et expeditis, tormentis militaribus, quorum ingens apud illos copia, optime instructis: his percurrunt latum illum Occanum, parum pensi habentes, siue id aestate fiat siue hyeme. Negociatio eorum porrigitur vsque ad Roxolanos et Moschos, inde in orientem Cathayam vsque. Rursum in mari mediterraneo Aegyptum petunt, Alexandriam, Constantinopolim, et opposita littora Africana, non qua mare solum internum ea spectant, sed et Oceanum, in partibus Guineae et Angolae. Nota loquor et vulgaria: ad Indos vtrosque excurrunt, vel Noui Orbis adeuntes littora, vel Indi Gangisque ostia, vicinsque Insulas. Notum est, quo pacto anno AN. C. MDLXXXVI. Hispaniolam Insulam cum quibusdam oppidis Nouae Continentis adorti fuerint. Et ante initum regis Angli cum Hispano faedus, continuis vexabant excursionibus Insulas Azores, Promontorij Viridis, et Brasiliam.

Duo exiis, Franciscus Draco et Thomas Candisch ausi sunt incredibili conatu, sed felicissimo itinere totum terrarum orbem circumnauigare. Vnde dubium non est, quin hi tanti viri ob tam excellentes animi ardores et contemtum periculorum omni laude digni forent, si eam retum marinarum peritiam ad meliores vsus conuerterent: nec adeo dediti essent piraticae, parati omnes inuadere naues, et mercatores quos adorti

fuerint, cum reipublicae Christianae iactuta ad mendicitatem redigere. Quae res cum nonnullis feliciter cesserit, opibus eorum in immensum auctis, exemplo et spepati moti caeteri, eadem sibi pollicentur lucra, vt venditis fundis ac possessionibus, armentisque insuper, omnes fortunas concredant Neptuni arbitrio, implentes Oceanum latrociniis, caedibus et rapinis. Quanquam Angli se communi lege tueantur, dicentes; non amicos sociosque, sed Hispanos eorumque clientes se aggredi, quos omnes, si possint, perditos velint, nam

23.

Praeter has in re nautica vires, magnum est etiam huius Insulae robur in militia terrestri, cum semper ingens militum numerus in hoc regno fuerit, quibus non exigua in re militari fama. Valet igitur militum et numero et bonitate. Numerus hinc patet, quod totum regnum dinisum est in Comitatus quinquaginta et vnum, in quibus sunt aliqui, (qualis est Lancastrensis) e quibus dena millia peditum conscribi possint. Sed omissis his, dubitandum non est, quin regnum hoc paruo labore exercitum emittere possit, constantem centum millibus peditum, viginti equitum.

Habet vnusquisque Comitatus, suum Vice-Comitem, qui regis nomine ei praeest: huic incumbit munus cogendi militis, si nece ssitas exigt, qua in re hunc obseruat modum. Conuocatis ad se omnibus, quotquot suum agnoscunt imperium, adecimosexto aetatis anno vsque ad sexagesimum, seligit eos, qui aptiores validioresque ad bellum videntur. Pedestrem conscripturi exercitum, magis proceros legunt et membrosos. Diuidebatur olim omnis eorum peditatus in genera quatuor, pro diuersitate armorum. Primi vtebantur arcu et sagittis, quarum veteres Angli grandem habuere peritiam, et hoc genere pugnae multas reportauere victorias. Secundi ferebant hastam, ad formam securis Amazonicae armatam, quam nos Halebardam vocamus, quanquam ferrum eius esset paulo amplius, in mucronem desinens cum assixo vnco, qua hasta non solum equos confodiebant, sed et sessores ab equis detrahebant. Erantque antiquitus in hoc armorum genere exercitatissimi Angli. His nostri seculi solertia duo noua adiunxit, docente experientia: prius consistit in bombardis, vt vocant, quibus, quod prae caeteris feliciter vtantur, nemo hactenus ausus est dicere: posterius est hasta longa, cui aptissimi sunt omnium mortalium, et ad hoc genus veluti nati: statura proceri, corpore robusti agilesque.

Conscripturi equitum turmas, legunt mediocri statura viros, aptos membris et equorum amantes. Equi eorum non sunt patientes diuturni cursus, neque durabiles ad belli impetum, si eum Germanorum Belgarumque equis conferantur. Praeterquam enim quod ipsa terrae pinguedo et bonitas non fert equos laborum parientes, (cum equiria et Hippocomiae solum exigant, quod non nimis pinguesit, nec iusto siccius) Angli parum circa eos curiosi sunt, vt vsu et assuetudine meliores faciant. Equitum Anglorum duo sunt genera, quidam enim toto corpore armatisunt, quotum maxima pars est ex nobilitate: alij leuiter armati, Italotum fere in equitando rationem sequuntur, vel Albanorum, cum lanceas ferant, longiores tamen et teneriores, Etsi autem, si opus sit, equitum grauis armaturae ad duo millia in procinctu habere possint, leuis autem multo maiorem numerum, nunquam tamen auditum est, quod Angli equestri genere pugnae singularia virtutis specimina ediderint: quod quidem de peditatu eorum vere dici potest, Non latuit hoc Eduardum quartum regem, cuius tam memorabiles fuerunt expeditiones: is enim, vt ostenderet, vtris plus fideret, dimisso equo ad pedites se contulit.

24.

Vt autem certior coniectura fieri queat, quantum bello possit Anglorum Rex, vtique is, qui nostra aetrate non his solum, sed et Scotis Ibernisque imperitat, non erit absurdum, adscribere, quantis viribus copiisque Henricus VIII. rex expeditionem aduersus Bononiam Morinorum susceperit. Hic igitur, cum ex Britannia in Galliam traiiceret, trifariam partitus est exercitum. In prima acie habebat duodecim peditum millia, et quingentos equites leuis armaturae, praeter ... [reading uncertain: page damaged] hos alios equites mille, loricis ex hamis ferreis [reading uncertain: page damaged] consertis armatos, quibus superinduerant [reading uncertain: page damaged] Chlamydes caeruleas panno rubro fimbriatas. Posteriorum aciem ductabat Nortfolciae dux, quae constabat totidem peditibus equitibusque. Inter has copias erant mille Iberni, tecti interula longa linea, iniectoque desuper pallio laneo, caeteta nudi, sine pileo, promissis conspicui capillis. Arma his erant trina spicula singulis, et gladius praelongus. Sinistiam armauerant chirot heca ferrea, quae longitudine sua ad cubitum vsque pertingebat. Cum ad manus ventum essent, colligebant fluentes camisias, easque alte succingebant, homines ad cursum expeditissimi.

Principalis totiusaciei phalanx, in qua ipse rex tendebat, constabat viginti millibus peditum, et duobus equitum. Sequebantur phalangem centum tormenta maiora aenea, non connumeratis minoribus. Trahebantur deinde totidem cutribus centum moiae frumentariae, quae singulae singulis agitabautur equis: quanquam iisdem curribus etiam furniessent impositi, ad coquendos panes. Curruum omnis generis tantus aderat numerus, vt vniuersum exercitum iis cingeret velut fossa et vallo: quibus trahendis, vit et maiorib.

minoribusque totmentis bellicis cum instrumentis, ex Anglia traiecerant equorum XXV. millia. Quanta alimoniae adfuerit copia, ex eo colligi potest, quod quindecim boum millia in castris Anglorum fuerint, praeter minores pecudes, quatum numerum inite nemo poterat. Quantum ibi fuerit scalarum, pontium, globorum ferreorum, pulueris pyrij caeterorumque in strumentorum militarium, nec dicere facile est, nec futurum vtile: cum nihil omnino omissum fuerit quod ad absolutissimam expeditionem requiri potest.

Numerus tamen nauium, quae olim regiis sumtibus ad omnes euentus in prouinctu habeti solebant, admodum, vt diximus, imminurus est, vel negligentia quadam, vel impensarum raedio, diuenditis quibusdam, nonnullis vero carie solutis confractisque. Vetum hunc defectum facile sarcit rex, adiunctis ad ordinarias nauesaliis conductitiis, si opus sit, vbi et peregrinae ac mercatoriae naues in casibus subitis suam regi coguntur praestare operam. His nauihus simul iunctis, non rolum poterit omnis vis ab Anglicano littore propelli, sed etiam excursiones fieri in hostiles prouincias, cum vera fama tantum earum numerum in diuersis Angliae portubus habere stationes nunciet, vt rege solummodo iubente quadringentae facile cogi possint. Quod de numero, etsi multum largiamur difficulter credentibus, hoc duntaxat efficiemus, vt vel mediocri nauium armatorumque numero regnum hoc aduerlus quantamuis vim hostilem defendi facilime possit, nec a quoquam vel commeatus interclusionem vel quicquam hostile metuere necesse habeat. Militum numerus quantus in repentinis casibus per hoc regnum cogipossit, sivis facienda sit, hincpatet: quod vigmti quinque millia facile cogi posfint, armatis singulis militibus galeis thoracibusque fulgentibus. De solis iis mihi sermo est, quos rex armare potest: quibus si quis adiungat Principum Dynastarumque copias, euadet incredibilis multitudo: suntenim inter hos, qui vltra mille viros in expeditionem mittere possint, vt nartatur de Comitibus Ambiensi, Sarisberiensi, Westmerlandiano et inprimis Pembrucano. Quanquam qutem hi omnes forte in armis adeo versati non sunt, vt cum veteranis conferri queant, sitamen inter milites exercitaros distributis ordinibus adscribantur, non est dubium, quin et ipsi egregie suo sint functuri officio, cum ipsa naturae inclinatione ad armaferantur.

Antequam hocregnum cum Scotia in vnum coalesceret, Oceani fluctibus ab omni parte cinctum, non habebat causam metuendi, ne ab vlla extera natione inuaderetur, exceptis Scotis, qui eandem cum Anglis Insulam incolunt. Sed in hos casus Angli sibi prospexerant, excitatis infinibus propugnaculis, et imposito mille quingentorum militum praesidio. Munimenta erant quatuor: prinum Warvvickij, in finibus orientalibus, super Medonem fluuium, vbi luculenta piscium inprimis Salmonum captura, quam prisco aeuo Scotis adempram Angli sibi vendicauetunt. Secundum est ad Carledum oppidum, in finibus occidentalibus. duo quae supersunt minoris momenti, inter vtrumque illud sita sunt: vnum appellatur Orcheum, alterum Warcense. Est et ibi Dura oppidum, quod etsi paulo longius a finibus abest, magni tamen semper nominis apud Anglos fuit, quod populo sit apprime frequens, et quanquam praesidium militum ibi de more non sit, ciuium tamen multitudo et virtus multoties repulit Scotorum impressiones. Haec de robore et viribus Angliae in vtraque militia dicere habuimus. Porro dicendum erit de forma reipublicae siue Regiminis per hanc Insulam: cum satis non sit, prouinciam esse diuitem, munitam, populosam, nisi etiam bene gubernetur, loquentibus innumeris exemplis, multa opulentissima regna, ob malam reipublicae administrationem collapsa interisse.

Forma reipublicae et gubernationis.

Est regnum siue Diadema Angliae omnine haereditarium, succeduntque defunctis regibus, qui iis sanguine quam proxime iuncti sunt, adeo, vt deficientibus masculis etiam faeminae ad sceptrum regium admittantur. Pro cuius consuetudinis fundamento Angli habere se autumant legem illam in libro Mosis Numerorum, vbi dicitur: Vt viro mortuo sine liberis masculis, faemellae succedant in haereditate: quam illi legem ita interpretantur, vt semper tamen excludant spurios. Ab hac consuerudine semper longe abfuerunt Franci, habentes id honoris Legi Salicae, quam olim tulit Pharamundus, primus in Gallia rex Francorium, circa annum AN. C. CDXXII. quae faemellas successione regni penitus excludit.

25.

Diuiditur autem Vniuersum Angliae regnum in quatuor hominum genera siue ordines: in Nobiles, Ciues, Homines ligios siue Legales, et opifices. in Nobilium numero primo comprehenditur ipse Rex, deinde Principes, Duces, Marchiones, Comites, Vicecomites, Barones quos per excellentiam Dominos appellare solent, postremo Nobiles propric sic dicti, siue Equites et Armigeri, quos Angli composito ex Latino et Germanico vocabulo, Gentelmannos vocant, quasi Gentiles Viros. Duces, Marchiones, Comites, Vicecomites et Barones, Principum dignitatem fere haereditario adipiscuntur a patribus, qui dum viuerent, eadem gauisi sunt. Viuo enim Patre primogenitus Ducis appellabitur Comes: filius vero Comitis, vicecomes dicetur aut Baro: Domini autem communiter appellantur non solum Ducum aut Marchionum filij, sed et Comitum primogeniti.

prouentibus annuis quotannis mille marcas auri percipiat. Eques nemo nascitur, led fit, ne ipse Walliae quidem Princeps. Solent autem fere creari equites antequam pugna ineatur, vt sublimitate tituli ad vittutem excitentur, vel post praelium et acquisitam victoriam, si fortiter fecerunt, vt praemia virtutis percipiant: vel postremo in alta pace, vt in fide erga Principem et Rempublicam caeteris facem praeferant. Differunt autem multum inter se isti Equites.

Quidam enim ab ipso Rege einsque manibus dignitatem accipiunt, nonnulli ab aliis, sed iubente Rege: postremo quidam ab summo duce exercitus, qui eos honore illo dignos iudicat. Creantur autem Equites insidentes genibus, percutiente eo, qui nouo illos mactat titulo, eorum humeros siue dorsum leniter, nudato gladio, additis his vocibus: Esto Eques in nomine DEI. Adiungit ur autem nomen Ordinis Equestris, puta S. Georgii vel alius alicuius. Equites de Balneo dicantur qui creantur in coronatione et consecratione Regum, non sine multis et operosis ceremoniis. Equites signiferi fiunt in exercitu, vt illis licitum sit arma insigniaque sua ostentare in labari vexillis que, non secus ac Barones.

Sed hic Ordo Equitum per Angliam prope exoleuit. Cuiscunque autem Ordinis equestris honorem vir accipiat, vxor eius continuo salutatur Domina, haud aliter ac Baronis conius. Vit tamen Baronis nomine non appellatur, sed nominiproprio eius praeponitur vocabulum Sit, quod Dominum innuit.

26.

Ordo Equitum qureae periscelidis primum institutus est ab Eduardo III. rege, estque hic per Angliam omnium honoratissimus, de quo alias dicendi locus erit. Cum autem hi Ordines Equestres tantum sint ornamenta regni, nihil autem faciant ad gubernationem eius publicam: omissis his, ad alia deueniendumest.

Nobiles Scutarii siue Scutiferi (Eseuyers) sunt, quibus ius est arma majorum suorum nobilitatis indicium facientia publiee ostentare. Videntur auremita dicti, quod scuta siue clypeos viris illustribus praeferre soleant, adepti id nomen, vt eo a plebe et vulgo hominum distinguantur.

Nobiles siue Gentiles virivocantur omnes, qui vel tales nati sunt vel facti. Neque sane magna difficultate in Anglia liquis Nobilis euadere potest, cum omnes qui studia LL. sectantur aut artes liberales profitentur (dummodo non opificio alicui aut laborimanuario addicti sint) eodem cum Nobiligenere natis salutentur nomine.

Nobilitatis ordinem sequuntur Ciues siue Burgesii: hi in sua quilibet vrbe publicis funguntur muneribus, a quibus denominantur, et in Parlamentariis Angliae Comitiis locum habent, antiquis oppidis quatuor ad comitia mittentibus, caereris vero duos.

Tertium genus est eorum, quos Leges Anglorum homines Ligios siue Legales vocant, id est Ingenuos, qui ex agris, quos optimo iute renent, quadraginta (non minus) solidos quorannis percipiuot, siue sex Sterlingorum librashodiernae monetae, Fatentur hi aperte, se non esse generenobiles, cum his summos vbique honores deferant. Altiores tamen sunt vno gradu opificibus cerdonibussque, qui vltimo loco agmen sequuntur.

27.

Officia Regia per Angliam manent iis, qui ea gerunt, donec viuant, nec adimuntur iis, nisi nomine criminis laesae Maiestatis. Etsi autem horum officiorum nomina nonnihil diuersa sunta caeteris regnis, eadem tamenfruuntur authoritate et emolumento, quo alij alibi.

Primo loco et ante caeteros est, Magnus regni Cancellarius, deinde Quaestor Regius siue Magnus Thesaurarius, Praeses, Custos sigilli regij, Magnus Cubicularius, Connestablius, Admiralius, et Magnus Seneschallus. Quanquam Connestablij et Mareschalli officium extra bellitempus non estin vsu, praeteriquam in Coronatione regum et eiusmodi solemnitatibus. De caeteris ita sciendum, Reges Angliae Status atque Ordines ita sibi subiecisse atque obnoxios reddidisse, vt ipsi soli omnia possint: quod factum est vel vi aperta, vel iusta in Principes animaduersione, vel defectu legitimorum haeredum, succedente rege abintestato. Et quanquam non pauca oppida et dominia sint sub Principum potestate, ab omnibus datur tamen vltima prouocatio ad Consilium regium, nec quid quam amplius licet Dynastis Toparchisque istis in subditos suossi hi persoluerint annuum tributum, cui certus in capita quotannis constitutus est modus. Vectigalia enim, et portoria et eiudsmodiomnia pertinentadr gem.

In omnibus maioribus regni Oppidis constituit rex praefectos et gubernatores. Cumque haec olim supremos absolutosque habuerint dominos, hodie nulla alia illius rei superest memoria, quam quod rex, qui sibi seruat oppidum dominiumque alicui ex iis, cui peculiariter fauer, titulum illius loci largitur, adiunctis exiguis quibusdam prouentibus, ademta autem omni inrisdictione, quam nulla parte obtinentin ea loca, quorum vtuntur tam operoso titulo. Statur tamen illius sententia in quibusdam rebus exiguis, cum quaestio est de fundo aliquo, aut decimis, aut rebus simlibus: a plena autem loci gubernatione penitus abstinere iubetur.

Tituli autem quibus rex suos honestat, eximij sunt, cum eos Duces, Marchiones, Comites, Vicecomites et Barones salutat salutarique inber. Quantum ad illum Titulum, cum Angli patria lingua Milordi dicuntur, propagatur ille a patre in filium primogenitum, et sic de manu in manum porrigitur, siquidem filius sit membrum Parlamenti. Nemo enim filius, etsi hoc nomine vtatur, in Parlamenti Curiam

recipipotest, prohibentibus legibus, donec pater cius viuat, si vel Comes sit aut Baro.

Duce aliquo mortuo, non starim permissum est filio primogenito, Ducis sibisumere appellationem et titulum, vtin aliis regnis vsitatum est, sedoportet vt expecter donec a rege Dux appelletur, quod quidem solennibus fit ritibus. Is enim qui patri succedere debet, sistit se coram rege, qui eius lateri accingit gladium, imponitque capiti ducalem pileum, adhibitis pluribus ceremoniis. Idem quoque sit in successione Comitum, vt ad eum inuestiantur modum: Viuis enim patribus Ducum Comitumque filios Milordi titulo contentos esse oportet: Vicecomitum veto et Baronum filij solummodo porpriis appellantur nominibus.

Sitalis aliquis titulus vni alicubi familiae semel attributus est, et quidem a rege, ab ea postmodum auferri non potest, nisi enormi aliquo commisso crimine, cum is qui dignitatem tituli amittit, pro se et tota posteritate amittat, quam quidem rem vocant Priuationem sanguinis, pro eo quod dicere volunt Priuationem Nobilitatis, ius autem reuoluitur ad regem, nisi si delictum illud posteris remittatur. Accidit hoc aliquando in Polo, Norfolciae Duce, et Cortenaeo, quibus omnibus delicti facta gratia, et ius Sanguinis (vt loquuntur) cum bonis et dominiis restitutum eest. Haec autem in integrum restitutio fieri non potest, nisi in conuentu Ordinum, vt nec absque horum praesentia superiorilla Capitis diminutio fieri potest.

Summapotestas ad eum modum est in manibus Ordinum per Angliam, vt regi seruiant instar Nouaculae, qua secare potest quicquid vult, Ministriautem eius, vt cogant populum ad conferendum quantum ille optauerit pecuniae.

Est autem ex vsu regis, si singulis annis conno centur regni Ordines, qui grauiter ac moleste laturus esset, siconsuetudo illa interrumpetetur: quanquam prudentiore et meliores regni ciues, si votis agendum esset, optarent, rarius cogiconuentus procerum siue Parlamenta, vt in Galliae regno fit, ne populus tam frequentibus premeretur exactionibus, cum quoties tam operose conuenitur, de populi Corio ludatur: cum plerique eorum, e quibus Parlamentum constar potissima ex parte beneficiorum ac seruitiorum nomine regi obnoxij sint, qui toti feruntur in desideria regis, vt concludant faciantque, quae ei cordi esse nouerint. Ipsi vicissim, postquam tam bonam Principi suo nauauerunt operam, aliquid muneris doni loco accipiunt, populo et permissam regi pecuniam, et promissum minstris donatiuum cum indignatione persoluente.

Constituunt autem Leges Angliae duplices indices, Iuris et Facti. In Curiis considerandae veniunt personae, loca, res, modus agendi, et media. Personae sunt: Notarij publici, Aduocati, lurisconsulti. Notarij concipiuntacta, decreta senatus, rescripta et sententias, et eas litterarum monimentis consignant. Aduocati, quos in scientia iuris probe versatos esse conuenit, formant casus et materias pro Iureconsultis. Iureconsulti persequuntur litem et controuersiam ad litis contestationem constituunt, donec de ea inelicum sententia pronuncietur.

Loca siue Tribunalia, vbi causae disceptantur, leges et sententiae feruntur, varia sunt: Parlamenta, Curia Cancellata, Sedes Regiae, Promptuaria litium, Camera Compurorum, Curia pupillorum, Curia Camerae stellatae, Curia Requestarum, et Archiuum Ducatus Lancastrensis.

In his tribunalibus Dicasteriisque, quibus iudicandi est libera et absoluta potestas, abrogantur leges antiquae, perscribuntur nouae, mutantur iura et possessiones priuatorum, legitimi pronunciantur spurii, corriguntur pondera et mensurae, feruntur leges de sucessione Regum, constituuntur vectigalia, tecipiuntur in gratiam supplices, restituuntur diminuti capite: breuiter, statuitur de vita et morte reorum.

Officiarii Status hi sunt: Oratores, Scribae et Arbitri. Oratoris est, scito et ad persuadendum apto sermonis genere causam Ordinibus exponere. Scribae concipiunt sententias easque conseruant, siue publicandae sint siue non, ne in vulgus intempestiue efferantur.

Arbitri sunt, qui ab Ordinibus et ciuitatum legatis viri boni et ad iudicandum apti existimantur.

Quoties autem Ordines conuocandi sunt, hic obseruatur ordo. Missis hinc inde litteris conuocat Rex Duces, Marchiones, Comites, Barones, caeterosque viros Illustres, siue ii sint ex ordine Ecclesiastico siue Politico, quibus ius est ferendi suffragiii, vt intra diem conueniant quadragesimum. Scribit etiam Rexad Vicecomites siue rectores prouinciarum, vt conuocatis prouinciae Ordinibus duos nobiligenere natos eligunt, qui reliquis mandata regia exponant.

Vbi dies aduenit, in palatium altum et magnifico excultum apparatu conuenitur: et Rex quidem in throno tanta Maiestate dignoac cidtiore considet: paulo inferius Cancellarius seder, aliquot tamen gradibus inferior, propius Regem quam quisquam alius.

Subsellia, quae ad dextram cathedrae regiae, occupant Archiepiscopi et Episcopiregni: quae ad laeuam, Duces, Comites, Barones. Iudices, Secretarii atque Scribae intermedium locum occupant: in vniuerlum tamen omnes insident saccis praegrandibus, lana farctis, sic ferente antiqua consuetudine.

Interea, qui sunt Equestris Ordinis, et quos vocant Habitatores Parlamenti, qui ad numerum trecentorum aut quadringentorum accedunt, in alio quodam loco separatim a Palatio conuenire iubentur, et interrogati respondere, a qua prouincia vel oppido missi fuerint.

sit Oratoris munere fungi, et Ordinum postulata regi proponere, ad quae responsurus sit Cancellarius. Ibi Orator ante omnia petit, vt Ordinibus antiqua priuile gia sarta tecta sint, neu Rex iniquo ferat animo, si ipsi liberius dicant suas sententias, cum nonnullis aliis, quae ex vsu videntur.

Respondet Cancellarius, quae placuerint: sitque nonnumquam, vt duo dies primi his reciprocis in sum antur orationibus. Est ibi quidam praeter Cancellarium, qui legit suasio nes et admonitiones Ordinum, quae vel accipiuntur vel reliciuntur, pro multitudine suffragiorum in hanc aut illam partem.

Si de noua aliqua lege disceptatio est, subscribit libello supplici vel admonitorio Lector, vt res cum pluribus communicetur. Quod si ita visum fuerit, exponitur populo commonefactio illa per aliquem eorum, qui lana plenis saccis insidere consueuerant. Hic vbi domum illam congregationis ingressus est, affatus Oratorem ita in quit: Censuerunt Patres Conscripti, vniuersusque regni Senatus, vt hoc deinceps valorem legis obtineat; te igitur, Orator praestantissime, orant obsecrantque, vt tu dicas, quid tibi videatur ex vsu esse Reipublicae. Digressis his, occluditur ostium, et Orator proponit suis quae iussus est, eorumque exquitit sententias.

Interea omnibus qui conuenerunt, graui constituta poena interd ctum est, ne mutuis se proscindant conuiciis, aut altercando alter alteri iniuriam faciat. Ordines, vbi meridiei signum datum est, conuentum soluunt. Quod si plebs sciuit ea quae patres censuerunt, subscriptio talis est. Placuit Populo. Contra, si Patres Senatusconsulto approbent postulata plebis, subscribunt: Placuit Patribus.

Si vero inter vtrosque conuenire non possit, eliguntur ab vtraque parte nonnulli, qui velut Arbitri controuersiam decidant, propositis vtrimque sanis rationibus: sitque plerunque, vt postremo in eandem pedibus eant sententiam.

Adeo nihil stabile, firmum, perpetuum haberi potest, quod non ab vtraque parte ratum pronuncietur: quanquam ne hoc quidem sufficiat, sed necesse sit, vt Rex nouissimo Comitiorum die ipsus subscribat. Notandum autem est, Regem ipsum suo ore, lingua tamen Gallica appro. bare, his verbis: Sic visum est Regi. Ibi senatusconsulta et leges ratae pronun ciantur, typisque publicis confestim describuntur, omissis tamen nonnullis priuilegiis, quae cum quosdam sigillatim concernant, in vulgus emittere nihil artinet. Quod si Regi postulata acsententiae non placuerint, aut leges perlatas ipse improbet, haec duntaxat profert verba. Nondum liquet Regi.

Absoluit autem Rex propria sua auctoritate ab omnibus criminibus, non obstante veteri quodam priuilegio, quo res ea Principi Walliae et quibusdam illustribus regni proceribus attributa est. Cum rege loqui, nisi insidentem genibus, fas non est, nullique impune est, si in vestibulo Conclauis regii deambulare ausit, etiamsi Rex praesto non sit. Quin ne capite quidem operto ibi versari licet, quamuis Rege absente, inprimis homini Anglo: peregrinum enim excusare poterit ignorantia tam ambitiosi moris.

Sunt iudiciorum in Anglia genera tria, nempe Ordinum, Duelli, et Conuentus Iuridici. Primum genus prope per omnia conuenit cum superioribus, de quibus iam ante dictum est. Duellum, quanquam non amplius sit in vsu, non tamen omnino prohibitum est, cum Angli ita censeant, negandum id non esse vico bono, si bonis honestisque id petat rationibus. Formulam hatum prouocationum et Monomachiae inuenies in Commentaris Britonis, Ab his iudiciis prouocatio ad alia non datur.

Tribunalia siue Sedes rEgiae antiquituw ita dictae sunt, quod regesipsi fuerint ibi soliti praesidere, quodque omnes controuersiae et causae, quae ipsam Coronam concernunt, rege ipso per suos litigante hic expediantur. Iudicat autem in hac Curia primus Angliae Iusticiarius, cum suis Assessoribus. Curia actionum ciuilium est, in qua controuertuntur et deciduntur causae priuatorum: Estque in hae Iudex vnus cum tribus Assessoribus, iudicatque litigantes ex iure Anglico. Mittuntur autem decreta Magistravuum et sententia Iudicum in executionem per Vicecomites.

Est et Camera Computotum, siue vt Angli vocant, Scaccarium, a tabula quadrangula ad quam assidebant quaestores, in ea omnes audiuntur causae quae ad Fiscum pertinent.

Suppliciorum per Angliam non magna est diuersitas, omnes enim, cuiuscunque crirninis rei (excepto solo laesae Maiestatis) suspenduntut, laqueoque vitam finiunt. Caeteri omnes, homicidae, sicarii, fures, Iatrones patibulo punluntur, estque tes imusitata, subiicere hominem tormentis et Eculeo distendere, vel amputare caput, aut corpus in partes secare, vel fracta membra rotae imponere: haec inquam apud eos vix audiuntur. Non est in Iudicis arbitrio, mitigare vel exacerbare supplicium, sed oportet, vt super alterutro ad Principem vel consilium referatur, quorum iussu grassatorum latronumque suspensa corpora in cruce relinquuntur, donec putrefacta sponte diffluant, quanquam caeteri luipensi terra obruantur. Mulier, quae maritum interfecisse conuicta est, viua exuritur. Serui qui dominos occiderunt, impositi gerris vimineis ad locum supplicii trahuntur. Qui alium veneno e medio tollere conatus est, supplicio capitis non afficitur, quod Princeps non priuatus fuerit vno e subditis suis. Commisso homicidio, omnes qui caedi interfuerunt, pro homicidis habentur.

Proditores Regis aut Patriae ad hunc modum puniuntur. Primo suspenduntur, deinde eriamnum spirantibus aperto ventre eripiuntur intestina: post amputatur illis caput securi: postremo

trusicus in quatuor partes secatur, quae quadrifariam in diuersis locis suspenduntur.

Fruuntur Duces, Marchiones, et Barones tegni, quibus. in consessu Parlamenti locus est, nocqualicunque priuilegio, vt tei Criminis Laesae Maiestatis iudicentur per eos, qui sunt eiusdem ordinis et dignitatis.

Sunt praeter superiores in Angliae regnocerti quidam iudices, quos Assisarum vocant, qui singulis annis eliguntur ab ipso Rege, quos oportet esse viros perspectae probitatis: qui vbi legitimum praestiterunt iuramentum mittuntur, alii in alias prouincias. Officium eorum est audite querelas populi aduersus iudices ordinarios, iustitiaeque ministros, quin et licet illis audire querimonias oppidorum prouinciarum que, si quid habeant aduersus Vicecomitem aut Gubernatorem. Horum iu dicum tam ampla estauctoritas, vt reos vel ad inortem, vel ad aliud poenae genus condemnate possint, si ita iustum arbitrentur, nec quisquam est qui impediat, quo minus ad supplicium damnatie vestigio ducantur, cum ab horum suprema sententia non detur prouocatio: parumque refert, quicunque sit ille qui deliquit, siue iudex siue Rector prouinciae. Dicuntur etiam Iudices Circuitus, quod obire soleant prouincias, quae cuique assignatae sunt, instructi litteris publicis a rege, quibus eorum adstruitur auctoritas, contra quosuis, quicunque illi sint.

Est et alius insuper Senatus siue Curia in Anglia, cui similem vix in vlloa oregnoinueniti credo. Cum ius dicitut apud VV estmonasterium, pridie illius diel quam Assisiae finiunt, conueniunt Cancellarius, Barones, omnesque adeo qui sunt in parte Consilii regii sanctioris, nec non e iudicum numero duo primi Iustitiarii, considentque ab hora matutina se xta vsque ad vndecimam in certo quodam loco, cui nomen est Camerae Stellatae, vel ob ingentem numerum fenestrarum, quibus palatium illud peruium est, siue quod lacunar auratis stellis vndique perpictum sit.

In hoc tribunali deciduntur et iudicantur causae iniuriarum et violentiae, vt retundatur insolentia potentiorum, qua insultant multitudini. Coguntur autem accusati ipsi coram adesse atque respondere, et nisi de obiectis se purgare queant, iubentur in carcerem ire. Hic vbialiquandiu sedit reus dimittitur intercessione amicorum, et facta sponsione, victurum inposterum, ita vt causas quiritandi nemini praebeat.

Quo facto damnatur ad persoluendam Fisco multam pecuniariam, vtque sumtus litis et iudicii refundat aduersario, eique de damno satisfaciat.

Confirmata fuit haec Curia eo tempore, quo Cardinalis Volsaeus, Archiepiscopus Eboracensis Angliae fuit Cancellarius. Praesidum officium praestant Cancellarius, Praefectus primus Fisci; assident omnes Consiliarii et Barones, ibi itur in suftragia colligunturque sententiae.

Poena vsitata est carcer et multa pecuniaria. Curia Wardorum siue pupillaris, a pupillis, quorum ciusae ibi tractantur nomen habet. Curia Comitatus Lancastriae, siue Ducatus potius, decidit causas reales et personales, quae quocunque tandem nomine bona et possessiones illius Ducatus contingunt. Curia Requestarum, pauperum et regiorum famulorum causas audit, redduntque iudices litigantibus gratis ius et sine salario. Appellatur etiam Curia Conscientiae.

Est praeter superiores omnes in Anglia Curia Ecclesiastica, quae et dicitur Curia Christianitatis. Praesident hic Archiepiscopi et Episcopi, habentque suam peculiarem iurisdictionem: cognoscunt enim de testamentis et testamentariis, de decimis, funeribus et exequiis, causis matrimonialibus, fornicarione et adulteriis: bieuiter de omnibus quae ad honeste agendam vitam, ornamentum Ecclesiae et Religionem pertinent.

Et hic est Iustitiae ordo per Angliae regnum, vt illa in singulis Dicasteriis Tribunalibusque, vbi ius dicitur, administratur. Conclusuri igitur hoc caput, vnum adhuc addemus, quod haud dubie rarum videbitur lecturis, acciditque circa cos qui ad mortem damnati sunt.

Cum Anglus aliquis capitis damnatur, interim dum ad suspendium educitur, adsunt propinqui sanguinis atque necessarii eius. Atreus impositus currui postremo ad patibulum ducitur, sequentibus amicis consanguineisque vel ut ad sepulturam. Ibi supenditur damnatus, inserto collo catenae ferteae latae ferme tres digitos. Cum autem catena ob latitudinem illam non tam celeriter elidere fauces et spiritum penitus excludere possit, accurrunt propinqui cius, arreptumque pendentem pedibus fortiter trahunt, iuuantque morientem, vt celerius pensum Naturae absoluere possit. Non prohibent hoc qualecunque pietatis officium iudices causatum criminalium, quod compertum habeant, pependisse quosdam a summo mane vsque ad vesperam, nec tamen mori potuisse, quamuis horrendos sostinuerint cruciatus.

Et Gubernationem quidem Angliae Politicam hactenus absoluimus: consequens est, vt eriam dereligione et modo colendi numinis agamus.

Sunt qui scribant, Veteres Britannos Christianam Religionem ab Iosepho Arimateensi accepisse primum, longeque post Eleutherium Pontificem Romanum misisse Fugacem et Damianum, qui praedicarent verbum Dei, et hos ipsos batismatis vnda tinxisse Lucium Regem cum magna Britannorum multitudine, circa annum A N. CCLXXX. Cum autem Insula postea occupata fuisset ab Anglis, gente Saxonica, misit eo Gregorius Magnus Augustinum quendam et Melitum, cum multis aliis

Monachis Benedictinis, qui velut postliminio reuocauerunt praedicationem Euangelii, conuerlo ad sidem Etelberto Saxone, rege Cantii, quod accidit circa an num AN. C. DVI.

Ad hoc tempore vsque ad annum Salutis MD XXXIV. Anglia secura est (vr non nullis placet) fidem Romanocatholicam, quin et Ina Anglorum rex potentissimus legem tulit, vt singulae domus pet totum suum regnum quotannis Pontifici Romano solnerent nummum denarium vnum, qui e re S. Petri denarius appellatus fuit. Colligebatur autem hocargentuni singulis annis, eutibus exactoribus de familia ad familiam, tributumque illud Petrinum postulantibus. Fuit tempus, cum Angli taedio illius contributionis et spe adipiscendae libertatis, excutere ingum illud Pontificium tentauerunt, sed nihil aliud effecerunt rebellione sua, quam quod auxilio Francorum Saxonumque in ordinem redacti et parere coacti, de caetero pro simplici denario triplum persoluere inssisunt.

Porro Henricus VII. Angliae rex, desponsauit Arto Primogenito filio suo Catharinam Ferdinandi Aragonii et Isabellae Castellanae filiam , qui duorum late regnabant per Hispaniam. Sed negant quidam Matrimonium istud consummatum fuisse, filio regio paulo post nuptias mortuo. Post cuius obitum ad conseruandam pacem inter Hispaniae et Angliae regna, Henricus, alter Henrici VII, regis filius, de consensu Iulii ILP. M. duxit Catharinam illam vxorem, suscepitque ex ea tres liberos masculos, qui paulo post quam natisunt, expitauerunt, et faemellas duas, cum illi multis annis conuixisset. Postremo cepit Henricum coningis taedium, alienis forte irretitum amoribus. Cardinalius Volsaeus, cum hoc animaduertisset, homo caetera arrogans et ambitiosus, cum sua sponte odisset Reginam; iniecit animo conscientiaeque regis nescio quem scrupulum, quasi parum legitime in matrimonio haberet eam, quae ante fratrieius nupsisset.

Coepit deinde aperte suadere diuortium Regi, odio potissimum Caroli V. Imperatoris, cuius Catharina erat Amita, eo, quod diceret Volsaeus, impeditum se a Carolo, qu ominus crearetur Pontisex.

Interim Rex efflictim deperibat Annam Boleniam, nec id quidem dissimulanter. Plurimi Theologi Orbis Christianai huic se immiscentes negocio, scriptis publicis perturbabant homines, aliis contra Henricum, aliis pro ipso militantibus, vt quemqueaffectus aut spes praemii impellebat. Qui matrimonium iustum legit imumque pronunciabant, Henrici votis aduersantes, Leges Mosaicas allegabant, quibus frater defuncti sine liberis fratris vxorem ducere inbebatur, vt conseruaretur radix et familia in tribu. Hos illi, qui pro rege nitebantur, facete irridebant, sublatam illam legem in nouo foedere et antiquatam, substituta noua asserenres, qua Christianis id facere non liceret.

Postremo Henricus non amplius dissimulandum ratus, abiecta persona misit Romam ad Pontificem Clementem VII. legatos, inque iis Stephanum Gardinerum et Franciscum Brienum, vt cum Pontifice agerent de diuortio. Papa rem Card inalium et Theologorum aliquot iudicio commisit, qui responderunt, matrimonium et bonum et legitimum esse, nec vlla ratione dissolui posse. Excepit contra hos Gardinerus, obtinuirque a Pontifice, vt duo alii Cardinales iudices constituerentur, Campegius et E. boracensis, vtque causa in Anglia non alibi disceptaretur. Ibi cum multis verbis et rationibus ab vtraque parte certatum fuisset, Regina prouocauit ad Papam, dicens, vtrumque iudicem deuinctum et obnoxium esse regi; alterum quidem ob Archiepiscopatum Eboracensem et Episcopatum Vintoniensem; alterum vero ob commoda, quae perciperet ab Ecclesia Saresburiensi, Motus prouocatione Pontifex, rescripsit Cardinalibus, nein iudicio pergerent, misso Paulo Capizuco Retensi, qui quae gesta essent ad se referret. Rex videns ingentem rei dissicultatem, indignatus est Vollaeo, cumqueamplius ferre non posset fastum hominis, deiecit eum dedignitate Equestri, ademto etiam Episcopatu Vinioniensi; sed et Palatium, quod is aedificauerat in Vrbe Londino magnificum, eripuit homini, quem primum angustis circumscriptum finibus, e pago quodam exire vetuit, deinde intra Diaecesin Eboracensem sese continere iussit. Rursum desperato successu, cum em Londinum in carcerem duci imperasset, mortuus est Volsaens in via, extinctus miserabiliter. Nihiltamen hac re morus est rex, quin amaret Boleniam, vnde Thomae Cramero Romam misso imperauit, vt causam suam defenderet.

Dum haec siunt moritur Guilielmus Waramus, Archiepiscopus Cantuariensis, qui semper defenderat regis cum Catharina matrimonium. Ibi Thomas Bolenius, Pater Annae, et ipsa Anna promouebant suis suffragiis Cramerum, vt fieret Archiepiscopus Cantuariensis; aiunt nonnulli hanc dictam fuisse conditionem, vt matrimonium Catharinae nullum irrtumque pronunciaret, etiam calcata Pontificis auctoritate. Primum quod Rex fecit memorabile, est quod diem dixit omnibus Ecclesiasticis, eosque grauiter accusauit, quod Angli cum essent, Legati extranei potestati se subiecissent, vnde sedens pro tribunali, omnia eorum bona in poenam temeritatis suo addixit filco. Homines Ecclesiastici, cum se q proceribus regni destitutos viderent, neuterque Archiepiscopus intercederet, territi, ex litigantibus supplices facti sunt, obsecrantes, vt multam pecuniariam acciperat. Ita Clerici persolutis CCCC. Millibus coronatorum, caetera bona aegre sibiseruauetunt. Hoc fuit initium tituli, quo postmodum Henricus Rex vsus est, cum se Caput Ecclesiae Anglicanae deinceps scripsit et nominauit.

Ad extremum rex secreto matrimonio sibi iunxit Annam Boleniam, cum sacerdoti, qui illos copularet, nomine Rolando, periuasisset, se id facere consensu pontificis, Hoc facto

Cathafinae locus quidam remotior nominatus est, vt se ibi cum tribus nobilibus puellis contineret, nec pedem iniussa inde moueret, Evestigio vidisses Regiam plenam adulatoribus, qui vt platerent nouellae Reginae, palam irridebant Papam, Episcopos, et omnem Clericorum Ordinem.

Altera ex parte ii, qui ab Ecclesia Romana secessionem fecerant, arrepta hac occasione, conatisunt sua spargere dogmata, quo fine persuaserunt regi, vt a suis idem exigeret obedientiae sutamentum, quod ante Pontifici iurare soliti fuerant: quibus vt facili us persuaderent, adiunrit formulae iurisiurandi haec verba, Quantum id verbo Deipermittitur. Hoc artificio in suas partes pertraxerunt Iohannem Fischerum, Episcopum Roffensem, virum magnae doctrinae et pieratis.

Praestito iuramento Cramerus, qui non amplsus agnoscebat Papam, pronunciauit sententiam diuortii inter regem et Catharinam, quod factum est sub finem anni AN. C. MDXXXII. Clemens Pontifex his auditis, vicissim pronunciata (ententia definitiua, illegitimas iniustasque dixit secundas regis nuptias: sed id quidem nimis sero suit.

Ibi concitatior factus Henricus rex, omnia ornamenta mundumque muliebrem Catharinae eiusque filiae Mariae abstulit, vna cum titulis et honoribus, coegitque proceres regni conceptis verbis iurare, habituros se secundum matrimonium pro legitimo, et Elisabetham Annae filiam (haec enim iam nata erat) agnituros haeredem regni Anglicani, exclusa Maria velut illegitima.

Paulo post in vincula duci iussit loannem Fischerum, Episcopum Rocestrensem siue Roffensem, et Thomam Morum, cum nonnullis Mona. chis Fran ciscanis, qui probare se facta regis posse negabant: conuocatisque regni Ordinibus, vetuit, ne quis dein ceps in Anglia auctoritatem Pontificis agnosceret, constituta poena, quae criminis laesae Maiestatis irrogari solet: se enim Anglicanae Ecclesiae caput in terris esse, aequum igitur, vt sibi non alii soluerentur Annatae et decimae beneficiorum, seque inposterum in dicem fore, ac decisurum controuersias Ecclesiasticas, et correcturum abusus: addita inhibitione, ne quis imposterum Papam alio nomine appellaret, quam Episcopum Romanum.

Postremo Fisco suo addixit omnia vtriusque sexus Monasteria, distributis eorum prouentibus inter nobiles regni, vt in totius huius negotii participationem venirent. Desierunt igitur Monasteria in Anglia circa annum AN. C. MDXL, crediturque numerus templorum, quae hac ratione deserta fuere accedere ad millia X. Henricus VIII. rex mortuus anno Salutis MD XLVI. successorem haere dem que regni habuit Eduardum filium, qui cum Diademate et regno simul etiam titulum Capitis Ecclesiastici per Angliam sibi sumpsit.

Sub hoc rege Romano-catholica Religio ingens passa detrim entum, ac propemodum oppressa est, annitente porissimum Eduardo Semero qui, Caluini seque batur dogma, cumque esset auunculus regis, et plurimum posset, pro sacerdotibus Ministros Caluinianos templis induxit, inque cathedris constituit, iussis iunioribus praecipue eorum interesse concionibus. Ibi primum constitutum est, vt officia diuina celebrarentur lingua vulgari, vt etiamnum fit.

Interea Maria, Henrici VIII. ex Catharina Aragonia filia in priuato suo Larario sacris operabatur exinstituto Romano. Eduardus, cum paucis annis post quam Diadema sumpsisset, regnauisset, immaturo fat raprus est.

Ibi Maria, cum per Duces suos vicisset Northumbriae Ducem, Iohannamque Graiam Suffolciam, regni ex restamento Eduardi haeredem, securi percussisset, abiecto titulo Capitis Ecclesiae per Angliam, remisit omnes causas Ecclesiasticas siue spirituales ad iudicium Pontificis. Ibi Cramerus Archrepiscopus Cantuariensis primus omnium ad mortem condemnatus, viuus exustus est, cumque eo multi alii primi nominis viri, eiectis paulo post in Exiliumque missis circiter triginta millibus eorum, qui diuetsum a Romana religione sentiebant, inter quos et multi exteri erant. Leges et acta Eduardi contra Ecclesiam Catholicam antiquatae ac irritae pronunciatae sunt, nupsitque Maria Philippo II. Hispanorum regi, in fauorem, vt aiebat, religionis: quae dum rora est in iis instaurandis, quae parer et frater labefactauerant, moritur sexto regnisui anno.

Successit huit Elisabetha, Henrici regis ex Anna Bulenia filia, cumque discordiis ciuilibus locum dare nollet, consensit, vt ceremoniis Catholicis coronaretur.

Sed paulo post detracta larua, silentium imposuit Catholicis doctoribus, aperuitque portus et portas Insulae iis, qui paulo ante profligati fuerant. Hinc conuocatis Ordinibus caput se regni salurari voluit, tam in Politicis quam Ecclesiasticis, imposita multa omnibus, qui id facere re cusarent, exceptis Baronibus regni, quod metueret, ne hi cum Ordine Ecclesiastico coniunctis viribus, bellum intestinum concitarent. Caeteri cogebantur in haec ver ba iurare, constituta poena, primo quidem, vt omnia eorum bona fisco addicerentur, ipsi in perpetuo detinefentut carcere: secundo, vt capitis subirent supplicium.

Hoc pacto aerario suo addixit Annatas decimasque, sacrumque Missae penitus sustulit atque abolenit per vniuersum regnum, cum omnibus ceremoniis atque exercitiis Catholicis, proposita poena, vt ii, qui eiusmodi sacris interesse conuicti fuissent, ducentos multae nomine soluerent coronatos, aut per sex menses manciparentur carceri: Si iterum deprehensi fuissent, quadringentos, aut perannum integrum essent in vin culis: si tertium, vt addictis Fisco omnibus eorum facultatibus, ad vsque finem vitae in carcere detinerentur.

Alteropost hoc edictum die, qui Iohanni Baptistae sacer fuit, anno AN. C. MDLIX. cessatum fuit a celebratione Missarum per vniuersum Angliae regnum.

At Elisabetha regina, postqua intellexit Gregorium XIII. P. M. erexisse Romae Collegia quaedam atque Seminaria pro exulibus Ariglis, qui metu persecutionis e patria profugi Romam venissent, vt ibi plenius eruditi instructique ad propugnan dam Catholicam religtonem apti euaderent; quaesito praetextu, quod in seminariis iis viuerent vitam Legibus Angliae aduersantem, quodque ibi machinarentur profugi consilia in perniciem regni, gignerenturque factiones et rebelliones: his, inquam de causis seuerissimum proposuit edictum, quo reuocabantur omnes qui in illis Collegiis scholasticis Romae commorabantur, vt in patrium solum reuerterentur, ad dita comminatione, si quis pater posthac filios suos Romam mitteret studendi gratia, sed nec ad exoticas scholas, sed vt intra decimum diem omnes Patres familiae profiterentur apud quaestorem Ecclesiasticum, nomina eorum, et conditionem, qui deserta Anglia ad peregrinas se contulissent scholas, non salutato magistratu, vt absentibus illis significari posset, quae constituta illis esset poena, nisi intra quartum mensem, desertis extraneis collegiis, domum properarent. Quod vt obtineri posset, interdicebatur eorum parentibus et agnatis, ne quicquam illis submitterent pecuniae, extensa hac inhibitione eriam ad Mercatores, si Cambio aut vorsura facta quicquam peregre viuentib us suppeditarent argenti. Et haec quidem fuerunt initia regni Elisabethae.

Sed vt ad negotium religionis reuertamur, viget floretque in Angliae regno doctina illa, quae Caluinisimi nomine et haereseos vsurpatur, sed in aliqua differentia, neque sane exigua.

Priores enim appellare possis Caluinopapistas, quod in ceremoniis rebusque cultus externi multa habeant cum ritibus et ceremoniis Romanae Ecclesiae communia. Habetit enim suos Archiepiscopos, Episcopos, Diaconos, Decanos, caeterosque prope om nes gradus et ordines Ecclesiasticos, qui suis perfruuntur bonis redditibusque quas ab antique antecessores eorum perceperunt. Quin et diuina officia celebrant, canuntque in remplis horis consueris, vt antiqueitus, vnde a quibusdam Caluinistae molles et delicati appellantur. Certum tamen est, eos Pontificiis aequos propitiosque nequaquam esse.

Qui in Anglia Puritani appellantur, in hoc a superioribus differunt, quod nihil quicquam sibi cum Romano Catholicis commune esse volunt: ideo calcant abiiciuntque ipsa nomina cum officiis Ecclesiasticis apud Catholicos vsitatis, ne ceremoniis quidem horum vti volentes, quo nomine caeteros superstitionis accusant, ersi in religione non dissentiant. Tolerantur etiam Anabaptistae in Anglia, quemadmodum multis locis in Germania, qui in quibusdam capitibus, inprimis autem odio in catholicos, cum superio ribus conueniunt. Etsi enim alteri alteros non admodum amant, sed et editis etiam libellis vnaquaeque pars secus sentientes erroris accusat, Romanae tamen religioni pariter omnes infensi sunt, eamque magis acmagis extinctam cupiunt.

Quo pacto autem primo sub regno Mariae Protestantes, et rursum Imperante Elisabetha Romano-catholici habiti tractatique fuerint, hic recensere non est operaeprecium, cum acta publica nostrorum temporum, historiae Martyrum et Commentarii ac Annales satis clare restentur, vtri in altero, impii crudelesque extiterint, Nobis suffecerit dicere, Iacobum VI. regem, qui Elisab ethae successit, concepisse per suos librum Constitutionum Ecclesiasticarum, vnde Lector facile colligere poterit, quae sit nostro aeuo formula cultus et religionis per hoc regnum. Nos praecipua capita delibabimus.

Primum est: vt Angliae rexagnoscatur caput Ecclesiae Anglicanae in om nibus suis prouinciis, ita, vt qui de eo dubitet, excommunicetur, non secus ac ille, qui dixerit, Liturgiam in Ecclesiis Anglicanis vsitatam, et libro precum publicarum comprehensam, cum administratione Sacramentorum, a verbo Del alienam, aut superstitione aliqua corruptam esse. Damnatur etiam, si quis vnum ex XXXIX. Articulis in Synodo Londinensi anno AN. MDLXII. habita, superstitionis aut erroris arguere ausus fue. rit. Praeterea qui ceremoniis Ecclesiae Anglicanae damnatis, Archiepiscopis, Episcopis, Decanis, Archidiaconis eorumque ordinationi inclementer dixerit. Percutiuntur insuper Anathemate, si qui sentiant, dicantque, licere Ministro Ecclesiae, aut alii cuicunque aliquid in rebus Ecclesiasticis decernere non interueniente auctoritate regis, eriamsi id in congregatione Ordinum fiat.

Dies Dominicae caeteraque festa in Institutione Anglicana comprehensa obseruantor ab omnibus, vt ibi audiantur Conciones et Lectiones Verbi Diuini, vtque fiant preces publicae priuatae que, et peccatorum confessio.

Litania siue Liturgia publica legitor et cantator diebus omnibus vigiliisque in libro precum publicarum comprehensis. Eandem Litaniam recitanto Rectores, Vicarii, Ministri, Curati in omnibus Templis, Collegiis, sacellis, inprimis autem diebus Mercuriii et Veneris etiam profestis. Minister horis constitutis adesto, vt preces ad Deum fundat, et postquam populus campanaesono conuocatus fuerit, recitato Litaniam in dicto libro comprehensam: huic om nes patres familiae, qui vltra dimidiam Leucam a templo non habitant, interesse tenentor, aut saltim vnum ex domesticis eo mitrere, qur quae agantur, intelligat.

Formula et ceremoniae Liturgiae et Coenae Dominicae obseruantorin omnibus Academiis Scholisque, vt ea vtantur scholastici eorumque praefecti in templis sacellis que, die bus festis et dominicis. Dum recitatur peccarorum

confessio, Litaniae caeteraeque preces, in genua subsidunto omnes: dum sit Confessio fidei, stanto erecti.

Oeconomi Parochiarum communicato cum Pastore loci consilio operam danto, vt semper praesto habeant panes siligineos cum aliquo boni vini modo, ne desint haec sacra symbola accedere Caenam Dominicam volentibus diebus constitutis, sumtibus tamen Parochialium. Vinum illud feratur super mensam in vase puro, ad minimum Stanneo.

Caena, vbi rarissime, ter in anno celebrator: quieam administraturi sunt, praecipue in templis maioribus, induti sunto vestibus sacris iisdem, quibus vtuntur solemnibus festis. Publici alicuius criminis conuicti, nec admoniti resipiscentes, a S. Coena arcentor. Caenam Domini quisque in sua Parochia percipito.

Patres pro liberis suis in S. Baptismate ne spondento. Impuberes ad Mensam Dominicam neadmittuntor.

Puer Baptizandus signo Crucis Dominicae signator: nemo tamen credito, signum illud de essentia baptismi et necessarium esse: Baprista haec verba pronunciato Baptizato te in Nomine Dei Patris, et Filii, et Spirieus sancti.

Si Ministri verbi Dei Ordinandi sunt, ieiunium indicitor. Diaconus aut Presbyter nemo creator, nisi alicubi per aliquod rempus exercuerit Diaconatum aut Presbyterium, in templo aliquo Cathedrali aut collegio sacerdotum Vel sanc si comprobauerit designarum se Sacellanum in aliquo collegio vniuersitatis Cantabrigiensis vel Oxoniensis: postremo si per quinquennium Magister Artium fuerit.

Episcopus, si aliquem qui his titulis caruerit, receperit, necessaria ei subministrare tenetor, donec de officio ei prospectum fuerit. Quod si facere recuset, per Archiepiscopum accedente vnius Episcopi consensu suspendatur per annum integrum, ne Diaconos aut sacerdotes creet.

Ad Ministerij functionem nemo nisi interrogatus examinatusque admittuor, nisi item tres hos articulos se approbare pronunciauerit: I. Regem Angliae supremum caput esse in temporalibus et spiritualibus. II. In libro Liturgiae publicae nihil contineri quod verbo Dei aduersetur, se igitur secuturum praescriptam formulam in precibus et administratione Sacramentorum. III. Placere sibi librum, in quo concepta sint capita religionis conclusa in Synodo Londinensi anno MDLXII.

Nemo etiamsi Ordines susceperit, ad beneficium Ecclesiasticum admittitor, nisi sufficienti oratus testimonio honestae vitae.

Admissus ad beneficium aliquod, iurabit, nullum interuenisse genus fraudis aut ambitus, quam simoniam vocant.

Decani et Praebendarii, qui resident apud Ecclesias Cathedrales, ad concionandum obligati sunto, Praebendarii vero etiam, vt in iis habitent locis, vnde sua percipiunt beneficia.

Si quis, qui beneficio aliquo fruatur, idoneis de causis ab eo absit, alium qui ad praedicandum aprus sit, in suum locum substitutio: accedente tamen approbatione Episcopi, aut Ordinario loci.

A Glossis et Paraphrasibus in lectione Scripturarum publica abstinento Ministri, qui ad praedicandum Euangelium nondum admissi sunt.

Lectio precum publicarum et Sacramentorum administratio bis in anno in cum biro Ministris simpliciter Praedicantibus, caeteri saepius administrabunt cum efficacia.

Nemo Minister Matrimonio copulato desponsatos, nisi praecesserit denunciatio futuri coniugii, et de nupturis legitime constiterit.

Concionatores, Vicarii et Rectores diebus Dominicis populo significanro, si in futura septimana vigilia quaepiam aut dies festus occur. rat.

Minister, cui concionandi munus permissum est, conabit ur a sententia submouere Pontificios, quotquot in sua nouit esse Parochia, et ad Religionem in Anglia vsitaram adducere.

Baptismum aut sepulturam Minister nulli penitus negato, nisi qui ob enorme aliquod crimen excommunicatus mortuus fuerit.

Idem in librum peculiarem referto nomina omnium, qui baptizati, iuncti matrimonio, et sepulti fuerint.

Intra priuatos parietes neque conciones habentor, neque Coena Dominica administrator, Minister nemo propria auctoritate indicat celebretque ieiunium publicum, neque particulares conuentus agat.

Diaconi aut Presbyteri dignitatem qui semel susccperit, dimittere Ordines istos et plebeius fierinon potest.

Docendi munus nemo vel publice vel priuarim sibi sumito, nisi id fiat de voluntate Ordinarii.

In Templis habentor libri precum publicarum sumtibus Parochialium, vt et Sacra Biblia in maiore forma, cum libris Homiliarum, quae per Angliae regnum receptae sunt. Ibidem et Baptisteria sunto, cum mensis ad vsum Coenae Dominicae, nec non cathedrae ad concionandum, et Phylacia ad recipiendas Eleemosynas.

Visitantor Ecclesiae tertio quoque anno, et si quid correctione dignum fuerit, commissario a rege eo nomine misso, indicator.

Fundi, possessiones, bonaque Ecclesiastica in librum conscribuntor, et penes Episcopum asseruantor.

Oeconomi et Inspectores Ecclesiarum corumque collegae ne permittunto, vt ludantur Comoediae, conuiuationes agitentur, neu quid rerum prophanarum fiat in Templis, sacellis aut Coemiteriis, neu superstitiosa ratione campanae impellantur in antiquis festis, quae extrita et sublata sunt per librum Liturgiarum publicarum.

Qui annum vigesimum primum nondum attigerunt, non consentientibus parentibus aut consanguineis matrimonium ne contrahunto.

Simplex confessio partium ad dissolu endum matrimonium sufficiens non habetor, sed ne auditor quidem.

Sententia diuortii aut separationis a solo iustitiae tribunali expectator. Qui separati legitime fuerint, a secundis nuptiis abstinento, donec alter eorum in viuis fuerit.

Qui decimum quartum annum complenerunt, necdum Coenae Dominicae participauerunt, ad superiores deferantor, vt et ii, qui in templo turbauerint preces publicas, aut insolentius se gesserint.

Peccata nota et enormia Ministro indicantor, qui tamen sua vltro confessi fuerint, clam habentor. Oeconomi tenentor deferre nomina eorum, qui obstinatiores ritus Anglicanos sequi noluerint.

Sententiam priuarionis officii in Ministrum pronunciare, non alii quam Archiepiscopo licitum esto.

Habes, Lector, praecipua Capita Constitutionum Ecclesiasticarum in Anglia, quibus tamen simplices Caluinistae teneri nolunt, qui ritus et ceremonias illas maxima ex parte damnant reiiciuntque.

Catholicis exercitio religionis suae penitus interdictum est, quibus, vt quietis in regno viue. re liceat, certus tributi an nui modus imperatus est: Plerumque tamen ita cum iis transigitur, vt semel pro semper aliquid pecuniarum soluant, ne quis ipsis de caetero molestus sit.

Puritanis et ipsis non licet publice suo fungi Ministerio, immunes tamen sunt a triburo. Nunc Angliae regum Catalogum texemus, decinde de Archiepisc opis et Episcopis huius regni disseremus.

40 CATALOGVS REGVM ANgliae ad nostra vsque tempora.

Magna confusio est in historia regum Anglicorum, vsque ad Egbertum, qui regnauit circa annum Domini DCCCI. Nos igitur, quibus non est constitutum conciliare Annalium discordiam, praeteritis superioribus ab hoc Egberto Elenchum regum ordiemur.

Egbertus coepit regnate anno AN. D. DCC CI. cumque regnauisset an nis XXVII. mortuus est an no DCCCXXVIII.

Adelstanus regnauit ann. XVI. mortuus an. DCCCCXL. cum vniuersam Insulam sui subiecisset imperio.

Eduardus, qui sanctus et Martyrvsurpatut. cum per tres annos regnasset, interfectus est dolo et insidiis Alfredae Nouercae suae, quod accidit annos Salutis CMLXXVIII.

Canutus Norvegiae et Daniae Rex, factus est Rex Angliae, cum Edmundum et Eduatdum, filios Edmundi cui Latus Ferreum nomen erat, profligasset, regnauit in Anglia annis XX. mortuus anno MXXXVII.

Gulielmus Conquestor, Normandiae Dux, victo Haraldo, Angliae rex factus, regnauit annos XXL mortuus anno ML XXXVIII.

Stephanus Comes Bononiensis, Henrici consanuineus, occupato regno potitur per annos XIX, mortur anno MCLV.

Eduardus V. cum non nisi duobus mensibus rex fuisser, mortuus est anno vndecimo aetatis suae.

Maria, quae nupsit Philippo Austriaco, regnauit annis V. mensibus III. mortua anno MDL VIII.

Iacobus Rex Scotiae successit huic in regno Angliae, qui postquam regnasset annis XXII. Obiit anno Saluris, XXVI. Mart. MDCXXV.

Successit huic Carolus filius, ducta in vxorem Henrica Maria silia Henrici IV. Galliae et Nanarraeregis.

Si ab antiquis seculis ad nostra vsque tempora repetamus historias, inueniemus inter cessisse Regibus Anglis foedera ac Affinitates cum potentissimis Europae Principibus per Galliam, Hispaniam, Germaniam, Daniam, Sueciam, Hungariam, aliisque. Et vt de vetustioribus foederibus matrimoniisque, quae cum reliquis contracta sunt nationibus taceam, solum de affinitatis cum Gallis Hispanisque dicemus.

Igitur primum Carolus Simplex, Galliaerex, cum ad secunda vota descenderet, duxit voxrem Oginam Eduardi filiam, sororem Adelstani et Edinundi Regum Anglicorum, inciditque hoc matrimonium in annum partae Salutis DCC CCIV. ex quo natus est Ludouicus III. cognomento Vltramarinus, Francorum rex.

Hugo, cognomine Magnus, Francorum Dux et Parisiorum Comes, Pater Hugonis Capeti Regis, secundo matrimonio sibi iunxit Ethildam, filiam Eduardi, sororem Adelstani, sed sterile fuit hoc coningium contractum anno AN. C. DCCCCXXVI.

Eustathius Bononiensis Comes, Stephani filius, rex Angliae Vsufructuarius circa annum Salutis MCXXXVII. vxorem duxit Constantiam, Ludouici Crassi Francorum regis filiam. Hoc sine liberis defuncto, Constantia nupsit Raimundo Comiri Tholosano.

Henricus Rex Angliae Henrici II. filius vxorem duxit anno MCLXIII. Margaritam Ludouici VII. Gallorum regis ex Constantia Castellae regina filiam terriogenitam. Natus hinc est filiolus, qui nonnisi per triduum superstes fuit.

Richardus cognomento Cor Leonis, Angliae rex huius nominis I. consenserat in matrimonium cum alice quarta filia Ludouici VII. Gallorum Regis, circa annum MCLXXXIX. Sed hoc matrimonium non perfectum est, ducente Richardo Berengariam, Regis Nauarreni filiam, et Alice nubente Gulielmo Comiti Ponthiensi.

Iohanni II. Duci Britanniae Armericensis, Principi languinis Regii, desponsara fuit Beatrix, Henrici III. REgis Anglis filia. Confirmarum est hoc coningium in S. Dionysii oppido praesente S. Ludouico Rege Gallorum. Vnde natisunt filii duo, filiae III.

Edmundus Comes Lancastriae Henrici III. Angliae Regis filius, vxorem duxit Blancam Arresiam, robeiti Comitis Atrebatensis et Mathildae Brabantinae filiam, regii sanguinis mulierem, quae prius nupta fuerat Henrico Regi Nauarreno.

Eduardus primus Angliae Rex, defuncta Eleonora Castulonensi, priore vxore viduus factus, matrimonio sibiiunxit anno MCCXCIX. Margaritam, Philippi Audacis Francorum regis ex Maria Brabantina filiam, e quo coniugio duo nati sunt filii, et filia vna.

Eduardus II. Angliae rex matrimonii fidem dedit anno M CCCIX. Bononiae Morinorum Isabellae, Philippi pulchri Francorum Regis et Iohannae Nauarrenae filiae, dicunturque nuptiis his interfuisse quatuor reges, Romanorum, Galliae, Nauarrae, Siciliae. Dedit hoc matrimonium Eduardum III. Anglorum postea regem.

Iohanni cognomine Valido, Britanniae Minoris duci, anno M CCCSLI. nupta fuit Maria, Eduardi III. Anglorum Regis filia, quanquam hoc matrimonium sterile fuerit.

Fuerat desponsa Eduardo Duci Eboracensi, Edmundi Comitis Cantabrigiensis filie, Eduardi III. Angliae regis nepoti, Beatrix Lusitanica, Ferdinandi Portugalliae regis filia vnica, e Francico sanguine. Sed hoc matrimonium effectu caruit, cum Beatrix nupsisset Iohanni I. Regi Castellano.

Iohannes I. Lusitaniae rex, cognomento Memoriosus, natus Francorum prosapia, vxorem duxit Philippam, Iohannis Ducis Lancastriae filiam, qui fuerat filius minor Eduardi III. Angliae regis. Fuit hoc matrimonium celebratum anno M CCC LXXXVII.

Henricus IV. Angliae rex, cui cognomen fuit Lancastrensi vxorem habit Iohannam, Caroli II. regis Nauarreni filiam, qui sanguinis necessitudine Francorum regesattingebat, ortus a linea Ebroicensi. Incidit hoc matrimonium in annum M CD III. Nulli hinc natisunt liberi.

Circa annum AN. C. M CD VII. tractatum fuit de matrimonio inter Henricum filium maiorem Henrici IV. regis Angliae, et Mariam, Caroli VI. Francorum regis. Caeterum hoc consummatum non fuit: nam Maria spretis nuptiis, monialis facta est in Conuentu Possiaceno.

Henricus V. Anglorum rex desponsauit sibi Catharinam, filiam Gallorum Regis et Isabellae Bauaricae, contracto matrimonio isto apud Trecenses Campaniae Gallicae a. d. XX. Maii anno A N.C.MCDXX.

In eadem Vrbe Trecensi duxit Iohan nes Dux Betfortensis, Henrici IV. Angliae regis filius Annam, Iohannis Ducis Burgundsae, Principis e sanguine Gallorum regum, et Margaritae Bauaricae filiam, quod accidit anno M CD XXIII.

Henricus VI. Angliae rex in vrbe Nanceio Lortharingiae matrimonio sibiiunxit anno AN. C. M CCCCXLIV. Margaritam Andegauensem, Renati, regis Siciliae et Ducis Andegauensis ex Isabella Lotharingica filiam.

At Pugnax ille Burgundionum Dux Carolus innxit sibi anno M CD XLV. Margaretam Eboracensem, Richardi Ducis Eboraccensis filiam, sororem Eduardi IV. Regis Angliae.

Conuenerat inter Gallos Anglosque, vt Carolus Delphinus, Ludouici XI. Gallorum regis filius, eiusque postea in regno sub uomine Caroli VIII. successor, quan quam puer admodum, suo tempore vxorem acciperet Elisabetham, Eduardi IV. Anglorum regis filiam, vtque, si hanc antepubertatis annos de cedere vita contrgisset, Mariam sororem illius duceret. Etsi autem haec ita conclusa fuere in Ambianorum ciuitace a. d. XXIX. anno A. N. C. MCDLXXV. neutrum tamen matrimonium fuit perfectum.

Cum defuncta Anna Britannica Ludouicus XI. Gallorum rex viduus factus fuisset, secundis nuptiis iunxit sibi Mariam, filiam Henrici VII. et fororem Henrici VIII. regum Anglicorum: quod accidit Lutetiae Parisiorum a. D. XIV. Septembris anno AN. C. MDXIV. Attulit Maria ad maritum doris nomine CCCC. millia coronatorum, quanquam nulli ex hocinatrimonio nati sint liberi.

Maria Henrici VIII. ex Catharina Aragonia filia primum promissa fuit in coningium Francisco Delphino, Francisci I. regis filio, a. d. IV. Octobris anni M D XVIII. elphino autem praemature mortuo eadem desponsasuit Auteliensi Duci. Neutrius tamen vxor faecta, postremo, cum iam Anglicani regni Diadema adepra fuisset, nupsit Philippo secundo Austriaco, Hispanorum regi.

Cumque Eduardo VI. Angliae regi in matrimonium promissa fuisset, anno MDLI. Elisabetha Henrici II. Regis Galli ex Cathasina Medicea silia, et illud matrimonium morte Eduardiconsum mari non potuisset, nupsit dein de Elisabetha Philippo II. Hispanorum regi.

Franciscus II. Franciae Rex vxorem habuit Mariam Scoticam, neptem Margaritae quae filia fuerat Henrici VII. Anglorum regis, contracto matrimonio ad annum Salutis MDLIX. cumque nulli inde nati fuissent liberi, nupsit Henrico Arlaeo Stuarto, vnde natus est Iacobus VI. Angliae, Scotiae et Iberniae rex.

Henricus III. Galliae et Poloniae rex, cum adhuc Dux esset Andegauensis, tractatum fuit anno AN. C. MDLXXI. inter ipsum et Elisabetham Angliae reginam. Cum autem haec pacta effectu caruissent, duxit Henricus Ludooicam Lotharingicam, nullisque procreatis liberis a monacho cultro confossus expirauit.

Fuerunt eadem pactapostmodum tentara inter Franciscum Ducem Alenconium et Elisabetham, Anno MDLXXXI. sed irrito conatu.

Anno MDCXIV. Duxit Fridericus Palatinus Elector, Bauariae Dux, Friderici IV. Electoris filius, Elisabetham, lacobi Regis Angliae Scotiae et Iberniae, et Annae, Christ ani Daniae et Notuegiae regis sororis filia m vnicam, vxorem, celebratis Londini nuptiis, ex quo matrimonio, cum haecscriberemus, sex nati fuerunt liberi.

Anno vero MDC XXIV. iuncta est Serenissimo Carolo, Iacobi filio, Anglia, Scotiae, Iberniae regi, Maria, Henrici IV. Franciae et Nauarrae regis ex Maria Medicea filia, Ludouici XIII. Galliae et Nauarrae regis soror. Quod matrimonium felix et faecundum vouemus.

42 ARCHIEPISOPI PER ANGLIAM.

Fuerunt ab vltima antiquitatis memoria in Angliaeregno Archiepiscopi tantum duo, Cantuariensis et Eboraecensis, sub quibus hi sunt Episcopi suffraganei.

REGNVM SCOTIAE, QVOD NOSTRA AETATE CVM ANGLICANO COALVIT.

SVMMA CAPITA.

6 Lacus Lumondensis, in quo praeter alia admir atione digna Insulae est fluctuans.

9 Scotiolim Picti pocati: pingere soliti corpus et crines; vixerunt carnibus humanis, eorum antiquae ratiopugnandi, et arma.

10 Scoti nostro auo diuiduntur in ciuiles et feros siue syluestres. Vtrorumque militia et in bello tolerantia, clari ob fidelitatem.

11 Perantiqua inter Scotos et Francos foedera. Auxilia Scotorum in Galliaem missae. Scoti honoribus praemiisque maximis a Francorum regibus affecti ornatique.

13 Edimburgun totius Scotiae Metroptlis, quo nomine a Ptolemaeo appellata existimetur.

14 Ordines Regni Scotici, e triplici hominum genere compositi. quae sit eos conucandiratio.

17 Collegium lustitiae institurum a Iacobo V. Rege. Quinque Curiae subalternae in quoque comit atu. Quae sint Curiae quae appellantur Commissariatus, et quae harum iurisdictio.

18 Quo tempore Scotia Fidem Christi susceperit. Palladius in Scotiam missus ad profligandam haresin Pelagianam.

EA Britanniae Magnae pars, quae longo tractu in Septentrionem porrigitur, Scoria dicitur, olim Albania. Atque etiamnum ab incolis, qui auitam seruant linguam Albain dicitur, et ablbernis Allabany. Termini eius Australes Angliam versus sunt Tuedae et Soluienus fluuii: ad Septentrionem est Oceanus Deucaledonius, ad Occasum Hybernieus, ad Ortum Germanicus, ab aliis parti bus omnibus eam ambiunt Oceanus et Mare Germanicum. Longa est LXVII. milliaria Germanica, quae constituunt Anglica CCLVII. lata LII. Germanica siue CXC. Anglica. Diuiditur Scotia in plures regiones siue prouincias, quarum Laudensis olim dicta suit Pictolandia, siue Pictorum terra, aspera montibus, horrida solo, expers arborum, sed incolis frequens ciuilioribus et hospitalibus. Est in hac Edinburgum, totius regni Caput et habitatio regum, cum nonnullis aliis oppidis non contemnendis. Sequitur hanc Mercia siue Merk, quod Scotorum et Germanorum lingua limitem significat, intellige inter Scotiam et Angliam. Posteam est Teifadalia, id est vallis ad Deuam fluuium, haud procul ab Anglia, plena regio saxis rupibus que. Eschedalia vallis ad fluuium Eicam: Nithisdalia ad Nithiam amnem. Sequitur Anandalia, deinde Gallouidia, in occidentem conuersa, vniuersa pecoris quam frumenti fertilior. Caristia et ipsa magis felix pascuis quam aruo. Glottam ab Occidente Coila contingit terra inops sterilisque. Deinceps est ager Sterlinensis, Menethensis, Clusdidalensis, Lenocensis, Arneuallensis, Straterensis, Storiensis, Rossensis et Argillensis, qui postremus abundat lacubus, totus aptior pascendo pecori quam segetibus ferendis. Hic olim habitauerunt Caledonii, vnde tota regio aliquan do appellatafuit. In Occidentem hybernum excurrit Cantiera, hoc est caput siue angulus regionis, quae hic vasta est et plena paludibus. Fista siue Fifa regiuncula agrum habet caeteris fertiliorem, in quo est S. Andreae oppidum. Angusia regio amaena ad vtramque ripam Saui fluuii. Caeterae fere sunt: Morauia, Butcuhania, Rossia, Nesselandia, Tarbaechia, Beanrossia, Sutherlandia, postremo ager Cathenensis.

2 Qualitas Terrae Scotiae.

Est in vniuersum prope Scotia aspera et monrosa, nullaque ex parte cum fertilitate Angliae conferenda, piscibus tamen abundantior, Mare enim quod eam ferme ab omnibus cingit partibus ingentem copiam suppeditat salparum et halecum cum primis, nec non Coraliorum Concharumque. In vallibus plurimi sunt lacus, paluoes fontesque, et fluuii piscosissimi, quorum maxima pars a monte Grampio oritur Sunt et ibi tres fontes scaturiginis tam copiosae, vt paulo post nauigabiles siant. Nomina horum sunt Aleuthus qui deponit aquas suas in mare

Ibernicum; Saus, qui omnes prope fluuios Scotiae magnitudine superat, et in mare Germanicum exoneratur: postremo Fortha, qui et ipse in mare Germanicum exiens, sinum constituit, qui a magnitudine sua Mare Scoticum aliquibus dicitur. Diuiditur Scotia ab Anglia praeter Tuedam etiam Nessa et Lutha fluuiis.

Montes non omnes steriles sunt, in qui busdam enim satis pingue pabulum saginando pecori prouenit, alii eriam marmor et alabastrum gignunt.

Syluae plenae sunt feris, quibus maxima ex parte color niger, in famosa tamen illa Sylua Caledonia inueniuntur boues albi, adeo feroces, vt domari nulla ratione possint, iubam ab collo promittentes instar Leonum.

Est ibi locus quidam, qui appellatur Area Carbonum, abundans bitumine terrestri et sulphure, vnde incolis pabulum ignis praebet in defectu lignorum, quandoque etiam ardet non sine accolarum detrimento.

Profert insuper Scotia varia metalla, Aurum, Argentum, Argentum viuum, Ferrum, Plumbum et Cuprum, et hoc quidem magna copia. Est in Drisdallia iuxta Craufortum Aurifodina, vnde aurum estoditur non magno labore.

Est in Gallovidia Lacus, cui Myrtoo normen est, cuius hyberno tempore vna pars gelu conorescit, altera ne intensissimo quidem frigore glaciatur. Sunt in Caricta regione ingentis magnitudinis boues, quorum caro tenera suauisque esu est, sed pinguedo semel liquefacta nunquam concrescit, sed olei instar semper fluitat.

In Leoncia ad radices Grampii montis per vallem cauam Lomundus ingens lacus se explicat, XXIV. millia passuum longus, et VIII. latus, haben sintra se circiter XXX. Insulas, maxima ex parte cultas atque habitatas. Tria autem de hoc lacu memoratu digna referuntur. Primum quod pisces pinnis carent, gratissimi alias saporis. Deinde aquae nullo interdum flante vento ita concitantur, vt velaud acissimos nauras terrere possint, quo minus soluant. Denique Insula quaedam gregibus armentisque pascendis apta natat, ferturque fluctuando quo ventis impellitur.

Butcuhamia mures domesticos maiores non fert, sed ne importari quidem superstites esse possunt. In Fifensi regionenigrum quoddam genus lapidum eruitur, quod instar Lithantracum alendo igni aptum est.

Altero ab Edinburgo milliarifons est, cuius aquae perpetuo innatant guttae olei, cuius ea est natura, vt si nihil demas, non ramen exuberet, neque minuatur, si quantum velis inde auferas. Olei huius vsus est contra scabriginem et impetiginem cutis. Frumenti tantum prope gignit Scotia, quantum ad incolarum alimoniam necesse est.

9 Mores veterum Scotorum.

Communis opinio est, Scoros olim Pictos fuisse appellatos, quod soliti fuissent corpuspingere coloribus, inprimisque brachiis acmanibus certas quasdam notas igne inurere, quod septentrionales illos ferocioresque Scotiae populos etiamnum facere, quidam asserunt. Quanquam tamen hoc nomen nequa quam omnibus commune fuerit, quod duae istae nationes Picti Scorique occupata seprentrionali Britannia partae, vicinis populis sua im posuisse constat nomina, prout vnaquaeque gens consederat, Picti autem non solum corpus sed et capillos caeruleo colore inficiebant. Colligunt autem ex S. Hieronym. solitos illos fuisse vesci carnibus humanis, et amputatas mulieribus mammas, mira feritate deuorasse, partes illas suauiores gussu asseuerantes. Hector tamen Boethius diuersum tradit, asserens eos valde studuisse sobrietati, fugisse ebrietatem et somnolentiam, et e quouis frumenti genere panem confecisse. Carnibus victitasse vel venatione captis, vel boum, quanquam modo a caeteris nationibus diuerso, quod vitulos castratos labori adsuefecerint, vaccas autem grauidas macauerint, pinguio res eas ac suauiores eo tempore existimantes. Plurimos tamen inter eos piscibus victitasse. Pransos ait Boethius vel leuiter vel omnino non: Vesperi autem suauius indulsisse genio. Potum eorum fuisse vel a quam coctam ex thymo, mentananiso aliisque salubribus herbis: vel cereuisiam ex ordeo pratam, Maximam tamen partem solitos fuisse aquam bibere, secumque tantum tulisse farinae, quantum in vnum diem sufficere credebatur. Carnibus vix semicoctis vicebantur, quod maiorem iis hoc pacto ad nutriendum vim et suauitatem inesse dicerent: pisces vero ad solem siccaros comedebant, si alia re ad profligandam famem destituerentur.

Cum pace fruerentur, erant capitibus nudis, crinibus abscissis praeter quam circa fronrem, vbi antias quasdam promittebant. Pedibus nudis quam calceatis lubentius incedebant, vt hac ratione ad omnia viarum in commoda se adsuefacerent. Femoralia eorum non infragenua descendebant, superior vestis vel linea erat vel cannabina. Palliis vtebantur in aestare tenerioribus, in hyeme crassioribus et amphimallis. Lectum praebebat nuda humus, aut scam num cum stragulo. Alio quam materno lacte infantes suos alere non solebant; quod si quae infantulum suum alii mulieri nutriendum praeb uisset, adulterii accusabatur. Victi praelio, celerrimo ad montes ferecipiebant cursu, neque per eos stabat, quo minus e vestigio vindictam ab hoste exigerent. Si proceres nobilesque eorum periclitarentur in acie, serui aut subiecti eorum vel cum praesenrissimo vitae periculo eos eripere nitebantor, aut simulinteribant. In tumulis sepulcrisque nobilium tot erigebant paruos obeliscos, quot defunctus occidisset hoses. Si quis gliscente bello iter faciens deprehensus fuisset sine igniaiio, non habens gladium ab latere suspensum, aut ferrum in manu, is flagris caedebatur ignominiae gratia. Tunc etiam leuiter armati erant collari ferreo, vel etiam coriaceo, caetera arma

erant arcus cum sagittis, lancea et gladius. Si quis non impetrata missione e castris discessisset, primo cuique, qui illi occurrebat, integrum erat sugitiuum interficere, ad dictis bonis illius fisco. Mulieres quae non grauidae erant aut nimis verulae, habito delectu, etiam nomina cogebantur dare militiae. Profectia ad bellum, primum animal quod occurrisset, mactabant, tingentesque eius sanguine telorum suorumucrones ori admouebant gustabantque, hunc morem felix omen futurae victoriae habere dicentes. Qui ingluuiei aut ebrietati nimis essent dediti, viui submergebantur. Litreris non vtebantur, sed signis quibusdam Hiergolyphicis, vt et Aegyptii aliique Et haec de veterum Scotorum morib. sufficiant.

10 Mores Scotorum nostrie aeui.

Accusantur Scoria qui busdam, quod naturae quadam inclinatione sint inuidi et superbi, qui caeteros prope mortales contemnant. Magnifici nobilitatis suae iactatores, vt incredibili quadam vanitate et iam egeni atque inopes, et ex vltima faece plebis homines non vereantur dicere, regio se ortos genere et sanguine.

Priusquam autem vlterius progrediamut, monendus est Lector in duplici Scoros esse differentia, alios quidem comtos et ciuiles, alios vero agrestes et effcros esse, et propebrutales, quamuis Christiani habeatur. et hi qui dem posteriores bello optimi iudicantur, vt qui defectu quodam rationis mortem non metuant. Ciuiles appellantur qui meridionaliores versus Angliam habitant, no minaturque ea pars Scotiae rerra alta, et multo est fertilior quam septentrionalis: his fere in quotidiano vsu est lingua Anglicana. Feri Syluestresque Scoti versiis septentrionem incolunt, vtentes idiomate et armis Irlandorum, a quibus oriundi purantur, et quib. sunt moribus quam simillimi. Arma horum sunt Arcus et Sagittae, Gladius latus admondum, et pugio acutissinus.

Caetera Scoti sunt satis ingeniosi et industrii, ad vindictam tamen mire procliues, quam nunquam negligunt, si media ad eam inuenire possunt, crudelitatis etiam in hac parte notam non effugientes, In bello habentur animosi et audaces, strenuique milites, inediae, vigiliarum, algoris patientissimi, multo magis quam Angli. Nec deest iis ingenium ad quasuis subtilitates et vafritiem, inclinans ad factiones et seditiones. Neque tamen vlla ferears estaut scientia, ad quam Scori inhabiles aut inidonei iudicentur.

Fidelitatis in Principes singularis laudeiam a priscis annis ornatisunt, perhibentibus iis locuples testimonium Francorum regibus, qui Scoris Praetorianis et stipatoribus corporis iam dudum vsi fuerunt. Huic fini ea quae sequuntur, subiecimus, in quibus Scororum cum Francis foedera perscripsimus, cum narratione, quantum militum numerum quond am Scoti Gallorum regibus auxilio miserint, quibusque ipsi vicissim in Galliae regno vtantur commodis atque priuilegiis.

Aiunt autem foedus hoc, inter Francos et Scotos (quod significatur duplici Liliorum ordine in margine clypei circa Leonem rubeum in Scotorum insignibus) contractum fuisse anno D. CCLXXXXI. inter Carolum Magnum et Achaium Scotorum regem, et continua serie obseruatum longorempore, inter XLI. Francorum et XLVI. Scotorum reges. Huic Foed erivt satisfacerent Scori, multoties mississe Francies copias auxiliares. Nam et Achaium Carolo magno submisisse quatuor Scotorum millia, ducefratre suo Guillemero, quorum bona opera Carolus vsus fuerit in bellis Italicis, Germanicis Hispanicisque, vt et in prinatis suorum iniuriis vindicandis.

Malcolmus III. Scotorum rex duo milli a Scotorum submisit Hugoni frutri Philippi I. Francorum regis, cum ille terram sanctamque vrbem Hierosolymam peteret in comitatu Godefridi Bullionaei.

Rursum cum S. Ludouicus Francorum rex in Orientem proficisceretur adduxit ei tria Scotorum millia Patricius Dombariensis, Comes Marcanus, inssu et auspiciis fratris sui Alexandri II. Scotiregis.

Alexander III. eidem Ludouico regi expedirionem in Africam paranti, misit duo Scotorum millia, ducibus comitibus Carictensi et Atholiensi.

Iohanni Regi Gallorum tria Scortorum millia in subsidium misit Dauid Brusaeus, ductore Gulielmo Comite Duglassiorum, qui Scoti postea omnes caesi sunt in praelio Pictauiensi.

Robertus Staurdus Prorex Scotiae. Iacobi primi regis Auunculus, submisit Carolo Delphino Franciae seprem millia Scororum, ductorib. filio Roberti Comite Buchamio, et Archebaldo Duglassio, fuitque horum Scororum opera Francis praelium ad Baugaeum secundum.

Eundem Carolum, cum iam Francorum rex esset, adiuuit decem Scotorum millibus, Mudarcus Prorex Scotiae, Robertifilius, ductoribus iisdem Buchamio et Duglassio. Sed hiprope omnes caesi sunt in cruento illo praelio ad Verneuillam anno AN. C. MCDXXIV.

Sequentianno, qui fuit AN. C. MCDXXV. adduxit eidem Carolo VII. regi, Iohannes Stuardus Connestablius Scotiae quatuot Scotorum millia, praeter eos quos Dauid Pitulotus ductabat.

Quam bonam deinceps et vtilem operam nauauerint Scoti sub ducta Roberti Bernardi et Iohannis Stuardi, Dominorum Aubignii, nec non Alexandri Ducis Albaniae et Iohannis filii eius, Comitis Bononiensis regibus Francis, Ludouico XI. Carolo VIII. Ludouico XII. Francisco I. et Henrico II. plenisunt scriptorum vtriusque gentis libri et Historiae, Nec contenti fideli et eximia, quam Francis in ipsa Gallia praestiterant, opera, etiam imminentem Francis tempestarem in ipsam patriam suam Scotiam

attraxerunt. In praelio enim Dursano amissis circiter decem Scotorum millibus vulneratus captusque, suit ipse Dauid Brusaeus: et Iacobus IV. Scotorum rex, cum bellum faceret Henrico VIII. Anglorum regi, pro Gallis militans, in praelio Flandunensi caesus est cum omni sua nobilitate et Scotorum militum pene quatuordecim millibus.

Qua clade non absterritus filius eius Iacobus V. et ipse bellum intulit Henrico Anglo in gratiam Francisci I. regis Galli. Cumque praelium aduersum fecisset Iacobi copiarum dux Oliuelius de S. Clara, adeo iniqueo animo tulit fortunae iniquitatem, vt octaua die post interiert.

Huius filia, Maria Stuarta, haeres regni Scotici, quamuis ordinum omnium Scotiae consensu promissa fuisset in matrimonium Eduardo VI. Anglorum regi, etiam viuo patre eius, Henrico VIII. tamen his pactis non obstantib. in Galliam misla et Francisco II. collocata fuit: vnde concitatus Eduardus, vt iniutiam vlcisceretur misit in Scotiam cum valido exercitu Ducem Somersetensem: vbi in praelio ad Pinquaeum occubuerunt circiter quindecim Scotorum millia.

His auxiliis, officiis et damnis, quae Scoti Gallorum caula perpessi sunt, non male adiungemus affinitates et matrimonia mutua regum atque Principum vtriusque genris.

Igitur Ludouicus XI. cum Delphinus esset Franciae, duxit vxorem Margaritam, Iacobi I. Scotiae regis filiam: quo tempore, vt testantur Historiae vtriusque nationis, sanguis (sic loquuntur) valide mixtus fuit. Aiunt enim vltra centum quadraginta illustres virgines et Matronas, in Galliam nuptum elocatas fuisse, ex quarum numero fuere duae Reginae sorores, quarum vna nupsit Duci minoris Britanniae: altera Comiti Flandriae.

Alexander Albaniae Dux, Iacobi III. Scotorum regis frater, matrimonio sibi iunxit Comitissim Bononiensem, cumque in Hippodromo inueheretur Ludouico Aureliae Duci, festuca fractae in concursu lanceae sauciatus, paulo post mortuus est. Natus tamen est ex hoc matrimonio Iohannes Stuartus Albaniae Dux, Comes Boloniensis et Prorex Scotiae, dum Iacobus quintus puer erat.

Nupsi huic Iacobo V. in prioribus nuptiis Magdalena Francisci I. Galliae regis filia. in posterioribus Maria Lotharingia, Longaeuillae vsufructuaria, soror ducis Guisii. Huius Iacobi filia, Maria Stuarta, Scotiae regina conuenit in manum Francisci Delphini, qui postea rex fuit secundus eius nommis.

VICISSIM Reges Gallorum moti tamfrequentibus auxiliis, officii, iacturis et affinitatibus Scotorum, sui officii esse crediderunt, publicto testimonio ostendere, quam grata haec Scotorum ipsis fuissent obsequia: statuerunt igitur hanc nationem maiorib. quam vllam aliam exteram afficere beneficiis, et ornare priuilegiis honoribusque.

Igitur Carolus VII. Francorum Rex, Buchaniae Comitem Connestablium Franciae creauit, qui praecipuus post regem est honor.

Anno sequente Duglassius Comes factus est Dux Turonum et Mareschallus Franciae, mansitque Ducatus isterm penes eum, eiusque filium ac nepotem donec vixerunt, regnantibus Carolo VIII. et Ludonico XI. Gallorum regibus.

Iohanni Stuarto datus est Comitatus Trecensis, cum alia quadam Dynastia in Biturigibus.

Dauid Pitulensis fuit Praefectus stipatorum regii corporis apud Ludouicum xI. Gallorum regem, qui Dauidi extincto ob fidem honons ergo erexit statuam in atrio magno Palatii.

Bernardus Stuartus, Aubignii Toparcha Mareschallus Franciae creatus fuit, regnantel Ludouico XI. rege, deinde Prorex Neapolitanus sub Carolo VIII. rege. Bernardi frater a Ludouico XII. Gallorum rege Produx Mediolanensis constitutus est, idemque supremus regis Legatus apud exercitum Gallorum in Italia. Postremo missus est in Angliam, vt defenderet partes Henrici VII. contra Richardum III.

Huius filius Robertus Stuartus fuit Praefectus excubiarum regiarum, et Mareschallus Franciae, regnante Francisco primo rege.

Iohannes Stuartus, Roberti haeres, praefectus fuit cohortis Scoticae, quae ad corporis regii custodiam destinata fuit sub eodem Francisco.

Iohannes Hamiltonius, Araniae Comes, Prorex Scotiae, donec Maria Stuarta regina sub tutela erat, Dux creatus fuit Castelleraudius, eiusque filius maior praefectus cohortis Scoticae, quae in Gallia meret.

Possem etiam plures nominare, tam Politici quam Ecclesiastici Ordinis viros Scotos, qui praecipuis officiis dignitatibusque per Galliam exornati luculenta amicitiae Gallicanae consecuit fuere praemia. Quibus tamen omnibus non contenti Gallorum reges, cum virtutem ac fidem Scotorum apprime cognitam haberent, vt faedera ac societatem cum illis alligarent vinculis arctioribus, magnis eam nationem ornaverunt priuilegiis, vt ex his pater.

Ludovicus, qui Sanctus vsurpatur, Galliae rex, cum in Palestinam proficisci constituisset, voluit, vt XXIV. Scotim lites dies noctesque corporis sui custodiam obirent. Mansitque hic honor apud Scotorum nationem circiter CXL. annis regnantibus octo regibus Gallorum.

Carolus Vrauxit numerum ad LXXVI, ita tamen, vt XXIV. prioribus hunc tribueret honorem, vt caeteris praeessent, fungerenturque suo munere ad hunc modum. Dante rege operam rebus divinis, et capiente cibum, sive id fiat in prandio sive coena, semper duo adstent throno regio, ex vtroque latere vnus. Diebus festis, tangente rege solenniter S.

rumas, aut creante Equites Ordinis supremi, vel admissis peregrinorum Principum Oratoribus extra ordinem, semper sex sint quam proxime circa regem, tres ab vnoquoque latere. Nulli alii quam hi portabunt regem, quocunque eum humeris ferri leges et ceremoniae exigunt. Iidem comitabuntur eius effigiem.

Fuit autem custodia corporis regii penes solos Scotos vltra LXX. anos. Carolus enim VII. primus fuit, qui signum peditum Gallorum ad corporis sui custodiam conscripsit, sed vnum duntaxat.

Huic Ludouicus Vndecimus adiunxit secundum: et Franciscus primus taertium. Mansit tamen XXIV. illis Scotis, cum ius antiquitatis tum praerogatiua prae caeteris eiusdem nationis, vt solihi singulatibus fruantur priuilegiis, non admislo vllo in societatem.

Sunt et alia quae dam priuilegia, quibus vigin. ti quatuorviri illi Scotici, eorumque praefectus gaudent, vt in coronatione, nuptiis, exequiis regum, Baptismo et Matrimonio regiotum liberorum, quae cum non sint adeo magni momenti, salua historia omitti possunt.

Praeterea Carolus VII. Francorum rex, auctor primus omnium cohortium siue signorum praetorianorum per Galliam, e Scoticis reliquiis quae praelio aduerso apud Verneuilliam superfuerant, conscripsit centuriam vnam equitum grauis, et duas leuis armaturae, hisque primum at tribuit locum in militia Gallicana, constituro Tribuno eorum Roberto Stuarto Aubignii Toparcha, cui in eodem officio successit filius Bernardus, et huic rursum Robertus filius, Roberto vero alius Robertus, superioris agnatus et haeres.

Cum Tribunatum hunc trecentorum Scotorum habuisler Iacobus Hamiltonius Araniae Comes, successit ei Iohannes Stuartus: postea vero Ludouicus Stuartus, Dux Lenocensis, nepos Iohannis. Etsi autem plures quoque turmae equitum per diuersos Gallorum reges ordinatae sunt, non tamen adeo fuere perpetuae, vt superiores duae.

Ad extremum nouissimi reges Galli, non contenti omnibus superioribus, illustriora in Nationem Scoticam beneuolentiae suae voluerunt extare documenta, Henricus enim secundus, contracto inter filium eius et reginam Scoticam matrimonio, impertiuit omnibus Scotis vtriusque sexus ius idem, quod nari ciues in regno Franciae habent, et iam in bonis caducis, vt ciuitate donati fiuerentur iisdem cum indigenis Gallis priuilegiis immunitatibusque, hac duntaxat addita conditione, vt hoc Itantisper valeret, donec Scoti in amicitia erga Gallos perseuerarent: vtque vicissim Galli in Scotiam delati, eodem immunitatis et beneficii irue pertruerentur. Subscripsit huic Henrici regis diplomati Parlamentum Parisiense mense Iulio, anno AN. C. MDL. confirmanitque idem Henricus IV. sub annum Dominicae incarnationis MDXCIX.

Anno a nato Christo MDLXVII. confirmanit Carolus IX. Francorum rex, Mercatoribus Scotis priuilegia, quae maioribus eorum data fuerant, vt immunes essent ab omnibus exactio. nibus, quae mercimonris imponi solent, vt clarius habetur in litteris regiis, quibus suprema Curia lubscripsit Lutetiae Parisiorum, easdemque postea confirmauit, annis MDLXXXI. et MD. XCIV.

Sicut autem tempus edax rerum, et longinqua quiduis imminuit dies, ita his nouissimis duobus prinilegiis multum decessit roboris et vigoris, multo autem plus priuilegiis custodiae Scotiae. Postquam enim Comes Mongomerius, vltimus Scotorum Praetorianorum Tribunus, per Mortem Henrici II. regis ab officio suo remotus fuit, ab eo tempore semper Galli Scotis praefecti sunt, qui aperta velut porta etiam alios quam Scotos in Praetorianorum numerum admiserunt, vt iam vix tertia illius signi pars e Scotis constet, praecipuis insuper illis muneribus ac priuilegiis, de primo in exercitu ordine, de Mareschallo domus, de conseruandis clauibus, de custodia chori aliisque, ab Scotis ad alios translatis, contra Scoticae nationis consuetudines.

Vt autem planius pateat antiquitas foederis inter francos et Scotos, non pigebit nos adscribere capita confoederationis inter Carolum Magnum Francorum, et Achaium Scotorum regem, quae deinde confirmata fuerunt atque renouata per Ludouicum Iuniorem itidem Francorum et Guilhelmus Scotorum reges anno AN. C. MCLXVI.

I. Primum, vt amicitia inter Francos et Scotos intercedente foedere contracta aeternum salua et illibata maneat.

II. Si Franci per Anglos bello vrgeantur, Rex Scotus militum copias submittat, sumtibus tamen Francorum regis.

III. Si Angli alterutram gentem iniuria affecerint, coniunctis Francorum et Scotorum armis ea propellatur atque vindicetur.

IV. Scoti ad bellum ab Anglis prouocati, auxilia accipient a Francis, ipsorum Francorum impensis.

V. Si quis Francus aut Scotus res Anglurjum vel publice vel priuatim iuuerit, siue id armis, aere, consilio, alimonia fiat, criminis laesae Maiestatis reus habeatur ab vtrisque.

VI. Proscriptos ab vna gente et regno, alteri recipere non sit licitum, neque hostes aut

inimicos, sine vtriusque nationis consensu. Quod si Anglorum rex alterum bello aggrediatur, alter rex obligatus esto, Anglos ab alia parte armis innadere.

VII. Sialter duorum istorum regum vel pacem vel inducias pactus fuerit cum Anglis, non comprehenso altero, et interim Angli bellum moueant illi, qui pacis conditionibus comprehensus non est, pax illa sieu induciae itritae sunto.

Antiqua hae Confoederatio, cum primum renouaretur, vndecim articulis concepta fuit, per Carolum V. et Robertum II. reges, anno MCC CLXXI. deinde renouata inter eosdem anno AN. C. MCCCXCI. tandem etiam inter Carolum VII. regem, et Robertum Albaniae Ducem, Proregem scotiae ad annum Christi MCCCCVI. Aha confaederatio sancita fuit inter Carolum VII. et Iacobum II. reges Franciae et Scotiae, anno MCDXLIX. deinde inter Ludouicum XII. et Iacobum III. an. MDXII.

Rursum alia confoederatio inita et insuper ampliorfacta fuit inter Franciscum Lregem Gallorum, et Ducem Albaniae, proregem Scotiae anno AN. C. MDXVII. confirmata deinceps inter eundem Franciscum regem et Comitem Araniae, Gubernatorem Scotiae, anno a nato seruatore MDXXIII.

12 Opes regni Scotici.

Diximus superius, et etiamnum repetimus, Scotiam maxima ex parte adeo ieiunam et sterilem esse, vt aegre incolis suis tantum suppeditare possit, quantum ipsi ad alimoniam opus habent. Omnis eorum negotiatio, quae non est magna, consistit in lana, carbonibus fossitiis, et quibusdam generib. panni ac materiae vestiariae laneae. Maximum lucrum eis accedit exhale cum captu. ra, his enim debent, quod mercatores exotici ad eos accedunt, variaque mercimoniorum gener important, auectis vicissim halecibus. Neque tamen haec eo dicuntur, quod non sint in Scotia diuites mercatores, qui in diuersis orbis partibus negotiantur, inprimis in Aquilonaribus regionibus: horum enim opera fit, vt non paucae naues exterae in Scotorum protus matitimos appellant, quos regnum istud multos bonosue haber. Plurima tamen mercimonia, inprimisea quae ad delicias et suauitatem vitae faciunt, in Angliam vicinam translata sunt. Haec publica inopia facit, vt rex non magnos a ciuib. suis prouentus redditusque percipere possit, vt vix cum quibusdam principibus Italiae Germaniaeque conferri possit.

Vires et Robur Scotiae.

Cum nostro aeuo Scotia et Anglia sub vnius regis coaluerint imperium, equidem videre non possum, quod nam regnum in toto orbe, ratione situs, fortius validiusque esse possit, cum torum littus, quod ab omni parte mari pulsatur, vt et interiora regionis plena sint editis montibus, praecipitiis, densisque Syluis, vt vinci subigique non posse videatur. Si enim incolae ad lugam compellantur, patet iis receptus in montes, vbi viuunt exsiccatis piscibus et ferarum carnibus. In his latibulis, si quis eos adoriri ausit, ea est locorum ratio et situs, vt exigua cum manu ingentem hostium exercitum profligare possint. Qua Angliam respicit, duo habet propugnacula Scotiatprius vocatur Ambar, vbi portus est satis capax ab Anglicano latere in sinu iuxta Edinburgum, e regione Waruici. Posterius appellatur Dumbritorium, in latere occidentali, situm in edito monte, qui solus et prope a caeteris omnibus separatus est. Videtur autem Castellum istud oppositum Lartingensi.

De oppidis dicturi initium merito facimus ab Edimburgo, quam vrbem Scoti et Iberni vocant Dun Eaden, i.e. vrbem Eaden, vulgus v. meridionalium Scotorum Edemborrow. Credunt plerique, hanc a Ptolemaeo dici Castrum Alatum, cum nomen Edenborrow idem significet. Sedes haec regia et Metropolis non tantum Laudoniae, sed et vniuersi regni Scotici, situ editiore inter montes, longitudine ab oriente in occidentem mille pass. porrecta, latitudine dimidio minore. Tora vrbs ex monte dependet: hic ad occasum altissimus, versus septentrionem praecipitio munit vrbem, caetera ad Orientem et Meridiem sunt valido circumdata muro. Facit haec loci et situs commoditas, vt difficillima captu vrbs sit, nisi fraude aut proditione praesidiariorum fiat. Ad orientalem vrbis partem est Regis Palatium, quod Carbedram Arthari vocant. Ad occidentalem Rupes est praerupta, et in rupe arx maxima, quae scotis vulgo Castrum puellarum dicitur, quod veterum Pictorum filiae illustriloco natae ibi custodirentur donec maritis nuberent. Alberdonia oppidum firmissimum est, in littore maris Germanici. In Marnia est Ferdunium oppidum, tanta situs opportunitate, vt non nisi summa difficultate oppugnari possit.

De Scotorum animositate et contemtu periculorum ante diximus, iam hoc duntaxat ad demus, satis magnam eorum esse multitrudinem, vt quantumuis magno peregrinorum exercituio obsistere possint, viribus eorum insuper Angliae accessione supra modum auctis, postquam sub vnius eiusdemque regis coaluere imperium, vnde existimandum est, vtriusque nationis coniunctum robur tantum esse, vt a nullo extero hoste impune lacessi nedum expugnari possit.

14 Forma reipublicae Scoticae.

Sunt omnes in vniuersum Scoti in triplici dif ferentia; vel enim sunt in ordine nobilium, vel Ecclesiasticorum, vel denique Plebeii.

Primum locum rex obtinet, auctoritatem regiam, dominium directum, et Iurisdictionem habens tam in Laicos (vt loquuntur vulgo) quam in Clericos. E filiis regiis, si plures sint, natu maximus Princeps Scotiae, caeteri simpliciter Principes vocantur.

Inter Nobiles fuerunt olim honoratissimi, qui lingua patria Thanas vocabantur, erantque

praecipui regis ministri, quorum caput dicebatur Abthenes, qui vero inferiore loco erant, vnder Thanes. Sed haec nomina paulatim exoleuerunt, postquam Malcolmus III. Scotiae rex Nobilioribus suis et qui prae caeteris de regno bene meriti faerant, ad exemplum Normandorum, Comitum et Baronum nomina ac dignitates tribuit. Ab eo tempore paulatim irrepserunt in scotiam, vt et in Angliam, tituli Ducum, Marchionum, Comitum, Viceo mitum et Baronum. Primus qui Ducis nomen et titulum introduxit, fuit Robertus III. qui id fecit citca annum Salutis MCCCC. Sicut postea Iacobus VI. rex honorarios Marchionum et Vicecomitum Titulos regno inuexit. Sunt hi velut sublimiores ex omni nobilitate, vocanturque vulgo My Lords, quod nomen tantam dignitatem in se continet, vt etiam illud Episcopis et summis Magistratibus tribnatur. Magnates eos Latine posses dicere. In reliquorum Nobilium ordine primum locum sibi vendicant Equites aurati, qui iuramentum magna solennitate praestare solent. Hos sequuntur illi, qui nullo certo honoris titulo insigniti, sed nobili familia prognati vulgo Gentelmen appellantur: quanquam plebs omnes qui diuitiis affluunt, quique hospitalitatis et clientelarum nomine bene audiunt, hoc eodem fere titulo (Gentelman) decorate soleat.

Porro filii minores Comitum, Dynastarum, Equitum auratorum in nullam haereditatis partem succedunt, siquidem ea tota in filium natu maximum, conseruandae familiae causa, iure Scotico deuoluitur.

Deplebe sic res habet. Ne quid grauius in aliquam ciuitatem in publicis Comitiis statuatur, permittitur a rege, tribus aut quatuor ab vna quaque ciuitate euocatis ciuibus, vt cum reliquis duobus O dinibus suam sententiam de rebus propositis libere interponant. Proxime et secundum regem est Regni procurator, quem Gubernatorem vocant, huic prouincia ad ministrandi regni incumbit, si Respublica rege orbetur, aut si rex per aetatem regni negocia non possit obire, vel etiam si peregre et longius absit.

Est a. ordinum regni auctoritas magna et propemodum absoluta, conueniuntque in publicis Comitiis primo loco Ordines Ecclesiastici, Archiepiscopi, Episcopi, Abbates et Priores. secundo loco Duces, Marchiones, Comites, Vicecomites, Barones. Tertio, Legativ vrbium et oppidorum. His non ante multos annos accesserunt duo Deputati ex vnoquoque Comitatu. Dicit autem Rexdiem quo conueniendum est, eumque ordinibus constituit. Causas exponit Cancellarius regni: ibi Ecclesiastici Proceres ex omni numero Politicorum octo eligunt, et vicissim Politici totidem ex numero Clericorum. Hisedecim vbi conuenere, rursum nominatn ocot e Deputatis Comitatuum, et totidem e Legatis oppidorum, vtita numerus virorum triginta duorum constet. His praesident Cancellarius, Praefectus aerarii, Custos Sigilli, Secretariusque regius. Hi omnes aut admittunt aut reiiciunt, quod ordinibus proponitur, postquam prius cum rege communicauerunt consilia sua. Si quid admittatur, magna cura et sollicitudine ab ordinibus excutitur, ibi postquam in suffragia itum est, offertur regi, qui e vestigio vel placere sibi vel displicere ostendit. Si quae res parum probetur, pro nihilo habetur.

Summum post ordinum regni conuentuslo. cum obtinet Collegium Iustitiae, Iacobus V. rex hoc instituit, constituto ibi praeside et consiliariis XIV. septem Ecclesiasticis, totidem Laicis, Scribis tribus, Aduocatis vero totidem, quod videbantur e re et vsu esse. Audiuntur autem causae singulis diebus, excepto die Dominico, suntque feriae a primo die Nouembris vsque ad decimumquintum Martii, et a festo Trinitatis vsque ad primum diem Augusti mensis. Iudicatur hic secundum leges Scotiae municipales, quae si deficiunt, re curritur ad ius ciuile.

Sunt quoque in singulis Prouinciis siue Comitatibus, qui praesunt singuli, quos Vice comites antiquo vocabulo appellant, horum auctoritas in his rebus, quae ad ciuiles causas et capiris summam pertinent, decidendis non aliunde pendet, quam a iure quodam haereditatio, quo eriam illos sibi Vicecomitatus vendicant: vt ii Vicecomites non a rege creati, sed a parentibus nati iure quodam dici possint. Sunt insuper alia Tribunalia, quae vocantur Commissatiatus, quorum praecipuum est Edinburgi, vbi dicuntur causae coram quatuor iudicibus in cansis praecipue testamentariis, beneficiorum Ecclesiasticorum, decimarum, dinortiorum, et similium rerum, quarum cognitio pertinet ad forum Ecclesiasticum.

Quod ad indicia capitis attinet, habet primus iudex Regius tribunal suum Edinburgi (quod officium olim peculiari quodam priuilegio spectabat ad Comites Argateliae,) committunt autem iudices totam causae cognitionem in rebus capitalibus, duobus aut tribus Iureconsultis, siue de vita siue de bonorum confiscatione agendum sit.

Licetautem reo capitis in hoc iudicio etiamsi de crimine laesae Maiestatis accusatus fuerit, patrocinio Aduocati vti ad causae suae defensionem. Quanquam et praeter hos iudices alii quoque sint, quibus tex nonnunquam singulariter commitrit causas reorum capitalium, vt de iis cognoscant. Vicecomites in prouinciiis Iurisdictioni suae obnoxiis, et Magistratus Vrbani in oppidis de homicidio cognotscere possunt, et caedis reum ad mortem condemnare, siquidem is intra vigesimam quartam horam corteptus suerit: quibus horis elapsis, res ad iudicem Regium pertinet, aut eos quibus ab hoc commissum est. Vtuntur autem et eodem pt uilegio quidam Nobiles, siintra eorum iurisdictionem homicida correptus fuerit, aut latro grassatorque. Haec de ciuili Scotici regni administratione dicere habuimus: veniamus iam ad Ecclesiasticam.

18 Religio quae in Scotia obseruetur.

Fertor Scoria Fidem Christi suscepisse tempore Victoris I. Pontificis M circa annum AN. C. CCIII. ita vt Idolorum cultus penitus cessauerit sub rege Crakinto, qui mortuus est anno Sal. CCXIII. Misit in hoc regnum Caelestinus I. Palladium, vt profligaret inde haeresim Pelagianam, quae caeperat ibi pullulare sub Eugenio II. P. M. mortuo anno CDLX. Non fuit mutata ab eo tempore teligio Catholica, vsque ad nostram tem. pestatem, cuius mutationis non vltima causa fuisse videtur vicinia Angliae, conantibus Henrico VIII. et postea Elisabetha Anglorum regibus, Regem populumque Scororum ab vnione Romanae Ecclesiae auellere. Et sane, si verum fateri volumus, fuisset Romanae Ecclesiae doctrina multo ante e Scotia eliminata, nisi eam Iacobus V. eiusque vxor Maria summa vi retinuissent.

Et haec fuit causa, quod igne cremari iusserit Hamiltonium Comitem, quamuis consanguineus eius esset, quod conuictus fuisset de Haeresi, eodemque modo tractauerit plures in regno viros Nobil s. Anno vero MDXXXIII. conuocatos Ordines Regni exhortatus fuerit, vt in Romanae Ecclesiae fide et obedientia perseuerarent. Mortuus est Iacobus iste anno AN. C.M. DXLI. cum regni gubernationem reliquisset Mariae vxori suae, quae ei quinto die ante filiolam pepererat nomine Mariam.

Quo non obstante, Araniae Comes Gubernator regni et Turtor reginae et eius filiolae declaratus est. Egerunt cum hoc Angli magnis conatibus, siq qua ratione Maria Stuarda haeres Scotiae Eduardo Henrici regis filio matrimonio iungi posset. Cui cum se S. Andreae Cardinalsi opposuisiet, Aranius eum in carcerem coniecit. Ibi primum ritus et Ceremoniae Ecclesiae Romanae prope per vniuersum regnum cessauerunt, et Prorex Ministrosin Cathedris constituit. Quo facto duae per regnum exortae sunt factiones, aliis quidem pro rege Angliae, aliis vero pro regina vidua laborantibus, quae inter has turbas, deserta Scotia in Galliam traiecit, assumta secum filiola, quae postmodum nupsit Francisco Delphino Franciae. cumque communicasset consilia cum Henrico II. Francorum tege et agnatis suis (erat enim filia Claudii Ducis Guisu) celeriter reuersa in scotiam, Gubernatricem se dixit regni. Cumque plus fideret Gallis quam Scotis, eosque his in praecipuis regni officiis praeferret, quaesita est causa seditionis, mittentibus proceribus in Germaniam qui vocarent Ministros Euangelii, vt Romanocatholicos in odium adducerent.

Interea Iacobus filius nothus defuncti regis, cum Prior esset S. Andreae, pertaesus vitae monasticae, petiit a Regina, vti sibi largiretur Comitatum Moraeum. Repulsam autem passus, ingentes turbas dedit, quarum occasione vsi, qui diuersum a Catholicis docebant, magnosse. cerunt in regno progressus. Postremo, cum Regiua vidua mortua fuisser, Maria Stuarta, filia eius, quae Catholicae religioni fuerat addictissima, omnibus eam modis reducerein regnum atque stabilire conata, cum diuturnis detenta fuisset carceribus postremo capite plexa, acsecuri percussa est in Anglia.

Quae Historia, cum a diuersis scriptoribus diuersimode referatur, vnoquoque suis indulgente affectibus, nos eius natrationi supersedebimus, incidit mors eius in 18. Februar. mensis an. ni AN. C. MDLXXXVII.

Haec Maria Stuarta filia et haeres regni Scotiae, vix in vitales auras produerat, cum duo potentissimi reges ad eius adfiniratem aspirauerunt. Henricus quidem VIII. Angliae rex, vt eam coniungeret filio suo Eduardo VI. et Henricus II. Galliae, qui eam ambiebat pro Francisco Delphino, suo filio; quae res duabus in Scotiae regno, et periculosis quidem factionibus occasionem praebuit.

Cincta fuit Maria Diademate regio mense aetatis XVIII. ducta in Galliam anno VI. Maritis nupsit tribus. Primo Francisco Delphino Galliae, cum ipsa ageret annum XV. Delphinus veto XIV. vixerunt hi duo vna non omnino tribus annis.

Francisco mortuo reuersa in Scotiam, conuenit in manum Henrici Arlaei Stuarti nobilissimi iuuenis, qui vigesimum secundum annum aetatis agebat, omnibus scharus, a paucis odio habitus. Vt autem Maria omnium principum mulierum in Orbe Christiano erat formosissima, ita, nihil ad caeteras virtutes videbarur ei de esse, vt huius matrimonii initia fuerint iudicata omnium felicissima, ob concordiam et amorem coniugum, cuius primus et nouissimus fructus fuit Iacobus VI. Magnae Britaniae rex. Gaterum hic amoris mutui feruor paulo post refrixit, interueniente exitiali coniugibus malo zelotypia, cui videtur nutrimentum subiecisse Spurius Iacobi V. Scotiae regis, qui Henrico persuasit, vt inspectante regina iam grauida, trudidari iuberet Nobilem quendam peregrinum, cui mulier enixe fauere iudicabatur prae caeteris. Et sane nimis videbatur hic familiariter vti gratia et fauore reginae, cui adeo erat homo cordi, vtse sine ipso viuere non posse, quamuis grauida, dictitatet. Aliqui tribuebant hoc exquisitae Musicae scientiae, quae ipsi tantum apud reginam conciliasset gratiae. Huius hominis caedes penitus interrupit coniugii concordiam, effecitque vt in amoris locum irreconciliabile succederet odium. Rex, cum esset Edimburgi et quiesceret, circa mediam noctem effracto vi magna cubiculo ingressi sunt assaskini, qui subornati fuerant ta eum iugulandum: hi strangulauerunt regem.

Hoc ad istum sublato modum, dedit Maria sidem matrimonii Comiti Bothwello, qui in

magna suspicione erat intersecti regis. Vnde concitatus populus accusatam adulterii et particidii reginam mancipauit carceri. Bothwellus aufugit in Daniam, vbi in carcere mori coactus est. Maria cum euasisset e custodia, arma corripuit aduersus rebellem populum. Sed deserta ab omnibus, coacta est fugere in Angliam ad Elisabetham reginam suam consanguineam. Sed Scotiae proceres grauissimis eam persecuti accusationibus, quibus parum idonce respondebat, effecerunt, vt diuturno macerata carcere postremo securi percuteretur: de quo facto alii aliter sentiunt.

Interea dum captiua attinetur et postea capite plectitur Maria, ii qui a Romana religione diuersam profitebantur, omnia in Scotia ad suum arbitrium agebant, qui non contenti Catholicis creare molestias etiam regem admodum puerum in diuersa a Romana fide educari, Caluinianisque mysteriis; iniriari curabant, vnde tantum rex adolescens in Pontificios eorumque cultus rationem concepit odium, vt ab eo omnib. diebus vitae abhorrueiit. Constitutis enim legibus Ecclesiasticis, eosdem obseruari iussit ritus et ceremonias in Scotia, quos in Anglia vigere superius latius ostendimus. Idem quoque, sed etiam accuratius facit, Carolus filius, Angliae, Scotiae, Iberniae rex.

Si tamen res quae ad religionem scotiae spectant, contemplemur pressius, inueniemus, Meridionalem huius regni partem ob confinia Anglorum et commercia cum Belgis caeterisque Germanis, acrius odisse Pontificios, quam Scotos septemtrionales, qui adhuc rudiores sunt: et vtbes ac oppida magis sequi noua dogmata, quam agrestes, qui ruri et in pagis habitant.

Habet Scotia ab antiquis temporibus Archiepiscopos duos, nempe, Sanct Andreanum, Primatem Scotiae, et Glascoensem.

Archiepiscopo S. Andreae octo subsunt Episcopatus: Dunkeldensis, Abredonensis, Moraniensis, Dumblanensis, Brechinensis, Rossensis, Cathenensis et Orcadensis. Glascoensi suffragantur tres: Candidaecasae, Lismariensis siue Argadiensis, Sodoriensis, seu Insularum, Surae, Mulae et Ylae. Ecclesiastici olim Decretorum et conciliorum auctoritate continebantur: nunc autem, vt caeteri, legibus, quas Reges descripserunt, aut regum voce confirmatas, tres ordines ratas esse iusserunt, reguntur. Sequitur ergo vniuersus clericorum ordo eandem viuendi raionem, quam Ecclesiastici per Angliam, praeferentes nouas constitutionibus vereribus, quibus eorum maiores tot annis vsi fuerunt.

23 ELENCHVS REGVM Scotiae.

NArrant Scotorum Historiae, fergum quendam primum vsum fuisse titulo regis Scotiae CCCXX. annis antequam Filius Dei in carne manifestaretur, eumque regnasse annis XXV.

Hunc secuti sunt hi. Ferritarus, qui regnauit annis XV. Mainus qui annis XXIX. Darnadillus. XXVIII. Reutherius XXVI. Remhs, XIV. Thero XII. Iosinus XXXIV. Fimamus XXX. Dursto IX.

Eugenius I. regnaui annis VII. Metellanus tunc regnauit, cum Seruator noster in munduna nasceretur. tribuunt regno eius annos XXXIX. aiuntque mortuum anno Salutis XXXIV.

Huic successit Ethodius huius nominis primus. Ethodio Satraeldus primus, Satraeldo successit

Hunc ex cepit Erhodius secundus. Ethodium Atharicus. ex his duobus prior interfectus est, alter sibi ipsi manus intulit.

Nathalocus, cum crudeliter saeuiret in suos, trucidatus est ab iis anno AN. C. CCLIII.

Donaldus III. et ipse caesus, successorem habuit Cratinthum. Hic Fincomarcum, Fincomarcus Romachum, hic rursus Angusanum.

Eugenius II. regnauit annis tribus mortuus anno Christi CCCLXXIX. Tunc Maximus ab Imperatoribus Romanis missus, deinceps Tyrannus, vniuersam sibi subegit Britanniam, caruitque Scotia regibus annis quadraginta quatuor, vsque ad annum Salutis CDXXIII.

Fergutius secundus Eugenii nepos rex factus septem annis regnauit, obiitque anno AN. C. CDXXX.

Huic successit Dongardus, Dongardo Constantinus, huic rursus Congalus qui mortuus est anno Salutis DI.

Congalus successorem habuit, Conranum qui cum regnasset annos XXXV. successorem habuit

Rimatillus hunc excepit, successorem habens Aidanum, qui posterior regnauit annis XXVII. mortuus anno DCVI. Huicsuccessit Knuthus.

Ferequardus in carcerem missus successorem habuit Ioheuardum, qui regnauit annis XIV. mortuus anno DCXLVI.

Hunc sequuntur, Eugenius V. Eugenius VI. Eugenius VII. princeps bonus et Religiosus, inortuus anno DCCXVI.

Hinc Saluatius, Archeuus qui et Achaius mortuus anno DCCCXX. Post Congalus, Dongalus, Alpinus, Remethus, Donaldus V. mortuus anno DCCCLX. Constantinus II. Etho.

Gregorius regnauit annis XXII. mortuus anno DCCCXCII. Donaldus VI. Constantinus III. qui regni sui anno XL. factus est Monachus.

Constantinus IV. regnauit annis tantum tribus, quem sequuti sunt, Grinus, deinde Malcolmus II. qui regnauit annix XXXI. mortuus anno MXL. Hunc sequuntur Duncanus et Machaeus.

Malcolmus Camnorius regnauit annis XXX. mortuus MXCVII. cui successit in regno Donaldus VII.

Ethgarus. Fuit hic primus rex, qui in consecratione et coronatione sua sacram vnctionem adhibuit.

Dauid. Malcolmus V. Gulielmus Leo, qui regnauit per annox XLIX. mortuus anno AN. C. MCCIV.

Alexander, qui cum sine legitimo haerede decessisset, magnae turbae in scotiae regno ortae sunt, quod tum erat in potestate sex vitorum, qui expectabant, quem finem habitura esset contentio inter lohannem Balliotum et Robertum Brusaeum.

Iohannes adeptus Diadema beneficio regis Angliae, praestitit ei iuramentum, reclamantibus tamen Scotis. Ad extremum ductus est in Angliam instar captiui, constitutis certis hominibus, qui ex Anglorum sententia regno praeessent.

Robertus victo Eduardo tertio a Scotis rex salutatus est, posseditque Scotiae regnum nemine interpellante.

Successit patri Roberto Dauid filius, sed profligatus per Eduardum Iohannis Balliori filium fugit in Galliam. Neque tamen Eduardus hic inter legitimos reges numeratur; nam Scotiae prefuit Robertus Stuartus nomine Dauidis II. qui et id obtinuit, donec Dauid ex Galliae reuerteretur.

Dauide mortuo ordines elegerunt Robertum Stuartum nepotem Dauidis ex iorore, et Roberti Gubernatoris Scoriae perabsentiam Dauidis, filium

Successit huic Iohannes Natur alis Roberti filius, qui et ipse Roberti nomen sumsit.

Hinc Iacobus I. Iacobus II. Iacobus III. qui Diadema sumsit, annos natus septem, anno AN. C. MCDLXIII. Iacobus IV. Iacobus V.

Huic primo nupsit Magdalena Francisci primi regis filia. Deinde Maria filia Ducis Guisii, vnde nata est Maria, nupta primum Francisco II. Gallorum regi: deinde Comitis Lenocii filio, Henrico Arlaeo Stuarto, hinc natus est

HIBERNIA INSVLA, QVAE REGIS ANGLORVM PARET IMPERIO.

SVMMA CAPITA.

1. Antiqua Hiberniae nomina varia: eius descriptio ratione situs secundum Prolemaeum aliosque Geographos, vt Maiorem Scotum et Munsterum.

2. Diuisio Insulae in quinque praecipuas prouincias, et quot Comitatus vnaquaeque prouincia complectatur.

4. Singularia quaedam buius Insulae in generatione anim alium terrestrium, piscium et auium.

5. Admirabile genus auium, quas Martinet as vocant, quae mortuae a putredine immunes sunt.

6. Hiberni prisci soliti humanis vesci carnibus, instar Canibalum et Anthropophagorum: quin et propinquorum mortuorum cadauera vorare adsueti.

7. Agilitas summa et animositas Hibernoruni. Ritus eorum in Baptizandis infantibus suis, quos quo pacto educare soleant.

9. Matrimonia inter Hibernos contrabuntur per verba de futuro, non autem deprasenti.

13. Militia Hibernica in tres diuisa ordines. Vtribis inflatis vtuntur loco tubarum militarium.

14. Propugnacula in Hibernia extructa, auspiciis et sumptibus Elisabethae et Iacobi VI. regum Angliae.

20. Edictum a. d. XXX. Ianuarii anno MDXCIV. a Prorege et consiliariis Hiberniae propositum, quo proscribuntur Episcopi, Praelati, Iesuitae, formatores iuuentutis Catholici, vt exulent ab Insula.

QVae nobis vulgo Irlandia vocatur Insula, ea apud Priscos varia habuisse reperitur nomina. Quidam n. e veteribus eam Iernen, et Itin, et Ogygiam, alii Iuernen, Iuerniam, postremo Hiberniam appellauerunt. Incolae eam Erin diount: Angli Ireland. Sita est inter Circulum Arcticum et Tropicum Cancri, quamuis magis versus Polum Arcticum extendatur. Protenditor haec Insula ab Austro in Aquilonem forma ouali CCCC. millibus passuum, latitudine vix CC. implet. Habet haec Insula quam Prolomaeus Paruam Britanniam appellat, hos terminos. Ab ortu Britanniam maiorem, a qua mari Hibernico procelloso et vadoso vnius tantum diei nauigatione discluditur. Ab Occidente vastum Oceanum. A septentrione, qua Oceanus Deucaledonius intercedit, habet Islandiam, a meridie Hispaniam, a qua trium dierum nauigatione distat.

Tradit Iohannes Maior, natione Scotus, Doctor Parisiensis libro 1. de Gestis Scotorum, Hiberniam olim appellatam fuisse Scotiam, eam vero partem Britanniae maioris, quae hodie appellatur Scotia, ab Anglia diuisam non fuisse. Quo pacto autem Factum fuerit, vt ea par sInsulae Scotia postmodum appellatetur, exponitidem Maior, et cum eo Munsterus lib. II. Cosmograph. cap. XI. vbi aiunt, populos Hiberniae antiquitus Scotos vocatos fuisse a matre Iberi ducis eorum, cui nomen fuerit Scotae: eos autem cum intra limites Hibe niaese continere non possent, animum adiecisse ad occupandam vicinae Britanniae partem, quae Albania dicta fuerit, siue Albion. Igitur Hibernos aliquot in eam Insulam, et validas quidem fecisse expeditiones, parumque abfuisse, quin tota potitentur Insula, nisi Britanni Saxones in auxilium aduocassent. Qui cum ex Germania in Britanniam venissent, coegerunt Hibernos aliquot praeliis victos in extremum versus septentrionem Insulae Angulum se recipere, vbi aquarum et montium beneficio tuti peculiare erexerunt regnum, quod Scotiam vocarunt. Obseruat autem idem Chronographus, etiam nostra aetate linguam Scoticam ex veterum Britannorum et Hibernorum idiomate mixtam esse, quod in Scotia Hiberni iunctim cum Beitannis habitassent.

Diuiditur Hibernia in quinque partes seu prouincias. In Lageniam, quae ad orientem est Angliae proxima: Connaciam, quae ad occidentem vergit: Vltoniam, in septentrionali parte: Momoniam in Australi plaga sitam: et Mediam, quae medio loco sila a caeteris clauditur.

Comitatus habet Lagenia hos: VVexford, Caterloch, Kilkennus, Dublin, Kildar, Comitatum Regis, Comitatum Reginae, Longford, quib. Fernei et Wicklo nunc annumerantur. Connacta distribuitur in Comitatus VI. Ciariae, Lerinimae, Galueiae, Roscommi, Maio et Slege. Vlroniae Comitatus Iunt hi. Louth, Doun, Antrimme, Monahon, Tiroen, Armack, Caltrane, Donergall, Fermanagh et Couan. Momoniae omitatus sunth. Kerryensis, Limmiricensis, Corcagiensis, Triparariensis, Sanctae Crucis, Waterfortensis, quib. etiam Desmonta accensetur. Media vero prouincia hos habet Comitarus: Esthmethensem, Westmetensem, et Lonfortium.

3 Qualitas terrae in Hibernia.

Aer Insulae temperatus est et salubris, caelum mite, clemens, blandum, vt neque aestiuo calore incolae ad vmbras et loca opaca impellantur, neque frigore ad focos: fruges tamen hic rarius ad maruritatem perueniunt. Nec haec tellus venenata animalia gignit, nec aliunde improitata fert. Humiditas tamen nimia eris et terrae in causa est, vt incolae frequentibus infestentur catarrhis et ventris profluuio, cui vtrique incommodo obuiam eunt frequenti vsu vini distillati, siue, vt vocant, aquae virae. Est autem vniuersa regio montibus aspera, paludib. vuida, syluis nemoribusque plena, exposita ventis, multos hinc inde stagnantis aquae lacus habens, etiam in ipsia montium summitatibus. Nec portubus marinis bonis commodisque destituitur, habetque alicubi elegantes campos et loca plana, sed haec perexigua sunt, si cum immani terrarum spacio, quod a syluis occupatur, ea conferas. Est tamen vniuersa Hibernia satis fertilis, si Vltoniam excipias, quae alicubi ferax est, alicubi vero sterilis: quanquam et connactia minus culta sit, plena vbique syluis, montibus plaudibusque. De hac Insula Mela ita scribit: Adeo luxuriosa est herbis, non laetis mode sedetiam dulcibus, vt si exigua diei parte pecora se impleant, et nisi pabulo prohibeantur, diutius pasta dissiliant. Hinc pecorum infinita multitudo, et ingens butyri, lactis et casei abundantia. Tritici hic aliquis prouentus, cuius tamen grana contracta et minuta, et vix alicuius vanni beneficio purganda. Vites, si quae ibi sunt, ornatui magis quam vtilitati seruiunt. Sole enim caeleste virginis signum percurrente, oborti venti frigidiores terram perflant, nec calor

postmeridianus satis est efficax ad maturandas vuas. Equi hic generantur optimi (Hobios vocant incolae) quibus non idem qui cateris in cursu gradus, sed mollis alterno crurum explicatu glomeratio. Bestiam vllam noxiam non gignit, praeterquam lupum et vulpem. Caetera animalia, quae hominum assuetudine cicurantur, pleraque hic minora sunt quam alibi. Syluae per Hiberniam omnia prope ferarum geneta habent: cerui prae nimia pinguedine parum ad cursum apti sunt, nec multum canibus curtendo facessunt negocii. Aprorum magna hic copia leporesque permulti, sed caret Damis, Capteis et Erinnaceis. Talpae nullae vel rarissimae, contra mures infiniti. Falcones, Accipitres et Nisos prae alils regionib. copiose producit, vet et Aquilarum copiam, qua. rum hic non minor est numetus quam alibi Miluoium.

Tanta verose multitudine Grues ingerunt, vt vno in grege centum frequenter reperias: in Boreali etiam plaga cygni abundant. Ciconiae per vniuersam Insulam rarissimae sunt, et illae quidem nigrae. Perdices tamen, Phasiani, Picae et Luciniae hic deesse dicuntur.

Piscium tam marinorum quam eorum, qui in aquis dulcibus capiuntur, ingens hic copia, cum tam multis lacubus fluuiisque irrigetur Insula, plenis piscium, vt non vsitati solum et peregtini generis pisces hic inuenitantur, quos apud alios populos frustra quaesiueris. Tanta insuper apum multitudo hic (etsi fuerint qui hoc negate voluetint) vt non solum in aluearibus reperiantur examina, sed et in truncis arborum, tupiumque cauernis. Effoditur etiam alicubi e terra, nigra quaedam massa sulphurea, vtilis ad concipiendum fouendumque ignem, cum non vbique satis sit ad focum lignorum. Est et ibi captura margaritarum.

Scribit Giraldus de hac insula memorabile quiddam, quod nos silentio non praeteribimus: Exlignis auibusdam in mari temere natantibus, gummiprimum effluere: hoc gummi postea in crustam indurescere, intus nasci animalcula, quae primum vitam, postea rostrum, pennas, alas concipiant, denique vel in aere volitent, vel aquis innatent, neque aliter generari hanc volucrem. Testatur idem scriptor, se istiusmodi aues permultas vidisse semiformatas, rostillo ex restulis pendentes, quae si perfectae fuissent, reliquarum more volitassent.

Inueniuntur in Hibernia aues quaedam, quas ipsi Martinetas vocant, merula minores, in modum coturnicum curtae, sed albo ventre nigroque dorso. Mira natrant de hsi auiculis, quia si mortuae in loco sicco seruentur, putrescere nesciunt, et inter vestes aliasque res locatae, eas indemnes a tinea conseruant. Quodque longe stupore dignius est mortuae quoque in sicco suspensae, rediuiua plumarum renouatione singulis annis immutantur.

Ernus lacus cum piscosissimus sit, praeter alios tamen abundat Salmonibus, qui caeteris per orbem suauitate gustus minime cedunt.

6 Mores Hibernorum antiquei.

Refert strabo, priscos Hibernos feritate mul tofuisse ante veteres Britannos, vt qui soliti fuerint vesci carnibus humanis, omnium mortaliu voracissimi, honestissimum iudicantes, corpora parentum defuncta laniare dentibus, et in ventriculum demittere. Cum alienis cubare mulieribus, vt et cum matribus sororibusque, inter res licitas erat. Mela eos facit supra modum agrestes, virtutis ignaros, ab omni pietate alienissimos. His addit Solinus, potitos victoria, solitos cruore interfectorum oblinere facies, post eos terra condidisse. Iuris apud hos, iniustiriaeque discrimen nullum, vt idem scriptor habet. Cum muliet filiolum peperisset, primum infantis cibum mu. cron gladii paterni impositum, suauiter inserebat ori puelli, addita imprecatione, ne vnquam praeterquam in acie et inter arma ipsum mori contingeret. Qui inter Hibernos eniinere cupiebant, ornabant capulos gladiorum suorum dentibus magnorum piscium, quos non alibi quam in suo littore capi nouerant, accedentibus ad eboris duritiem et candorem, vt ostenderent, omnem Hibernorum gloriam in armis consistere. Haec fere suntea, quae priscorum scriptorum de Hibernorum moribus nobis offert auctoritas: quanquam facile creditu sit, non omnes cognitos fuisse, ob mitam gentis feritatem et batbariem, ad quos ne accedere quidem turum erat, quodque nihil admodum desiderabile haberet ea Insula, et exteris magnopere ex perendum. Quid enim attinebat, magno cum labore ad barbaros hos adnauigare, et inter eos incredibili cum periculo versari, vt satisfaceres ineptae curiositati, et efferatorum hominum cognosceres mores? Quod cum dico, deantiquis Irlandorum morib. accipi volo, qui enim eos quales nostro aeuo sint, noscere volet, is legat Syluest. em Giraldum, quem in superioribus laudauimus, aliosque, qui sine dubio desiderio eius satisfacient.

7 Mores Hibernorum nostritemporis.

In vniuersum Hibernorum gentem consideranti patebit, eos esse robustos, agiles, audaces, qui nihil cunctantur, cuiuis se exponere periculo, patientes laborum, frigoris, famis, et omnium, quae bellum secum fert, incommodorum. Amori gens ent in frigido humidoque solo dedita, comis erga peregrinos, in amicitia constans, in odio irreconciliabilis, facilis ad credendum, gloriae auida, iniuriatum impatiens, siue verbo siue facto laedantur. Qui malusinter eos est, peior esse non potest: qui bonus, vix melior. Dum infantes eorum baptizantur parentes agnarique pletumque prophana illis imponunt nomina, adiungentes appellationem aliquam ab euentu petitam, vel a colore, puta rubicundo, alob, nigro, vel etiam a morbo aliquo, aut alia re simili: aliquando etiam nomina quae parum absunt ab iniuria aut probro, cuius generis sunt, scabiosus, claudicans,

superbus et eiusmodi. Ersi autem iniuriarum scommatumque sunt impatientissimi, tamen ne magnates quidem, qui litteram O. suis praeponere solent nominibus, ab his ticulis ab horrent. Nomen parentis vel agnati alicuius puero imponere nefas arbitrantur, quod credant illum a quo nomen mutuaretur, cirius moriturum.

Patreautem morcuo, filius eius vtitur nomine, ne id pereat, inprimis si progenitores eodem vsi fuerint, aut si al quid laeti ferat omnis. Hauserunt hanc opinionem e Poetis, qui lingua eorum patria scripserunt, maiorumque fortia facta litrerarum monimentis consignauerunt, admistis innumeris fabulis, quibus non parum inter populares acquisiuerunt. Nam foeminae, quae recenter nupserunt maritis, aut quae nuper pepererunt, turpe sibi ac infame existimant, nisi laudatores istos ac praecones vel nona veste, vel alio aliquo munere afficiant. Mulier quae infantem enixa est, septimo post partum die, marito, vt ante, cohabitat. Si foemina aliqua illustrior peperit, continuo inferioris ordinis mulieres confluunt ad puerperam, nutricis officium ambientes, tanto quidem affectu, vt infantes hos propriis suis praefetant liberis. Etsiautem, vt diximus, rebus venereis admodum dediti sunt, vterque tamen, vir et vxor congressu maritali abstinent, amore pueri lactentis, ne lac fiat deterius. Quod si negligatur, submota nutrice substituitur alia. Vbi infans aegrotare caeperit, nutrix eum inungit veteri vrina, et contra fascinationes eius collo appendit non solum initium Euangelii Iohannis, sed et clauum intortum, vngula equina extractum. Eodem sine nutrix et infans cinguntur cingulo ex capillis muliebribus facto. Sed et puellae amatoribus suis dono offerunt armillas, e capillis suis intortas factasque. Qui eadem in infantia suxerunt vbera, ardentissimo se inuicem amplectuntur amore, fitque nonnunquam, vt maior sit amor et concordia inter fratres collactaneos quam inter vterinos. Percussi a parentibus pueri, ad nutricios confugiunt, qui et amore in hos cum genuinis parentibus certare honestum ducunt. Lapso in morbum puero, e vestigio currit nutrix ad aegrum, quamuis per aliquot absit millia passuum.

Ociogens est supra modum dedita, in mgna felicitatis et diuitiarum parte collocantes, si ab omnibus feriari liceat operibus. Musicae studio vehementer capiuntur Hiberni, inprimis percutiendae citharae quam Harpen vocamus. Qui vitam ingrediuntur Monasticam, austere et duriter obseruant regulam, incumbentes precibus, vigiliis, macerantes carnem suam crebris ieiuniis, vt mirandum adeo non sit, quod de veteribus eorum in historiis perscribitur Monachis. Mulieres et puellae, quae Catholicam sequuntur religionem, singulis diebus Mercurii et Sabbathi ieiunant. Eae vero faeminae, quae semel profligato pudore male facere didicerunt, peiores sunt quam quisquam credere possit. Solebant olim cortice et foliis populi arboris tingere camisias suas, et ad hunc modum flauo colore inficere, sed is mos nostra aetate exoleuit. Mirum tamen est, quod aiunt eos humanae vrinae immergere linteamina, noscro pol qua gratia.

Furtum in Hibernia neminem infamem reddit, quanquam fiequentissimum sit inter eos: colorem huic rei quae runt, cum dicunt, maiores suos ad eundem victitasse modum, qui nihil turpius iudicauerint quam labore aut opere manuario tolerare vitam. Aiunt indicium degeneris animi esse, totam dormire noctem, cum viris fortibus conueniar, de nocte surgere ad faciendas praedas et exercenda latrocinia: qua quidem in rene Templis quidem locisque sacris parcunt, sed ad extremum pilum ea exspoliant, intersectisque hominibus nonnunquam aedificiis ignem subiiciunt.

Matrimonia praeter quam in oppidis, sunt inter eos rara, quae tamen et ipsa non per verba de praesenti sed futuro concipiuntur. Hinc frequentia et leui de causa inter illos diuortia, vt maritus aliam sibi quaerat vxore, vxor alii nubat viro, vt de matrimonio fere nemo certus esse possit, vsque ad alterius mortem. Vndeperpetuae controuersiae et lites de bonis et possessionibus, frequentes rapinae, homicidia et odia immortalia. Vxores a viris domo exactae venesicos consulunt, si qua ratione nouam nuptam siue pellicem excantare et sterilem reddere possint, aut noxiis implicare morbis. Vterque sexus multum tribuunt subflauescentibus capillis, quos promittunt, inque antias contortas pro ornamento ostentant.

Hiberni ferociores siue barbariores (duplices enim sunt, quod et de Scotis diximus) ad ortum nouae lunae in genua subsidunt, recitatisque preculis nonnullis subiungunt: vt nos saluos sanosque offendisti itar elinque. Praecipuum precum earum argumentum est, vt a lupis custodiantur, sic aetea salua fore rari. Mulierem, quae primo die Maiimensis a vicina ignem perit, caeterae pro non dubia habent venefica: neque sane dant vlli praeter quam in vsum aegrorum, persuasae, eas quae hoc pacto ignem nactae fuerint, accipere potentiam, pertotum annum furandi caseos. Kalendis Maii ante portas singuli defigunt arborem, hac ratione fieri arbitrantes, vt armenta eorum lacte abundent per totam aestatem. Equum vel aliud animal laudare nfas existimant, nisi haec veiba addant: Deus te seruet, quod nisi siat, caeteri in terram despuunt, quae stultitia etiam alibi in vlu est. Quod si intra diem tertium aliquid aegritudinis equo accidat, aduocatum eum, qui laudauit, cogunt, vtin aurem animalis insusurret Orationem Dominicam. Nouerunt mulieres Hibernicae plerumque varias incantationes, sed sub pietatis specie semper carminibus suis praemitrunt salurationem Angelicam: sed hoc faciunt mulieres Catholicae. Si quis morbo correptus decumbat, qui eum

officiigratia inusunt, sedulo cauent, ne de morte, vel testamento, vel salute animae procuranda verbulum vllum faciant, sed tantum de recuperanda sanitate. Si quis aeger Eucharistiam petat, illum pro desperato et perdito hebent. Quod si quem mori contingat, tantos ceteri clamores et eiulatus cient, vt qui nesciat morem eorum, ruiturum mundum credat.

Alimonia eorum maxima ex parte tenuis est et simplex, vescuntur enim fere herbis, radicib. et fungis, et butyro, cum admista farina auenacea. saepius tamen lacte, carne, einsque decocto, frequenter sine pane, frumentum enim suum pro equis seruant, quorum exquisitam gerunt ...ram [reading uncertain: print blotted] . Cum fames eo sacrius vrget, crudis vescuntur [reading uncertain: print blotted] carnibus, superinfusa ad digeten dum aqua ardenti vel vino adusto. Agrestiores inter eos sanguinem e boum venis eliciunt, qui postquam coagulatus constitit, admisto butyro comedunt, Quocunque eant, nudis fere incedunt capitibus, nisi cum in militiam prodeuntes galeaferrea tegunt, promittentes crispam caesariem, deforfice aut cultro rasorio loquentem nullo modo ferentes. Haec de septentrionalibus Irlandis dicere habuimus, qui multo sunt feritate ante caeteros. Etsi enim alia quoque ab historicis referantur, vereor tamen, vt illa citta nauseam et taedium lectoris recitari possint.

12 Diuitiae Hibernorum.

Consistunt potissimae huiusgentis opes in mercatura, quam exteriad hanc adnauigantes Insulam in ea exercent, vendentibus incolis lanam peregrinis, quod vnicum prope est apud eos mercimoniigenus. Galueium oppidum hanc ob causam celebrius est, non tantum quod frequentes eo accedant negotiatores extranei, sed et quod multi mercatores oum re lauta ibi habitent. Huic tamen non cedit Waterfortum ob mercatorum frequentiam, qui ab omnibus par. tibus eo confluunt. Gignit in plerisque locis Hibernia, quantum ad habitatorum vsum necessarium est, quoditaaccipi velim, vt nihil hic ad deliciascreari intelligatur. Diuitiae eorum prope omnes et oblectatio consistit in armentis, vbi tamen vaccas redderelac negant, nisi vitulos suos ad latus sibi ad stre videant, vel saltem coria vitulorum occisorum, paleis aut stramentis effarcta, vt vel odore vel specie decipiantur.

Emolumentum, quod Rex Angliae inde percipit, exiguum est, cum quicquid ibi est prouentuum, fere in praesidiarios milites insumatur, qui magno numero regiis impensis hic aluntur. Qui per Hiberniam more Romanoviuere volunt, necesse est, vt tributum annuum pro incolumitate soluant quaestorib. regiis, etsi non permittatur iis religionis exercitium.

13 Robur et potentia Hiberniae.

Constat vt alibi, ita apud hos quoque militia omnis in peditatu et equitatu. Adsuefaciunt autem equos suos, vt eos ad volunt tem habeant, insiliantque sine vllo adminiculo, etiam loricati. Huius rei causa non in equo duntaxat, qui ita tractabilem se praebet, sed et in ipsa Hibernorum agilitate, qua de superius diximus. Hastas bene ponoerosas circa medium manibus prehensas supra capita in hostem vibranr. Inter pedites quidam sunt sagati milites valde robusti, quos Galeglassos vocant, et tela pedalia securibus similia, eaque gemina, cultris tonsoriis acutiora, longiusculis hastilibus affixa gerunt, et totius Hibernici belli fundamentum ac robur sunt. Secundum locum obtinent pedites leuis armaturae, praelongis latisque vtentes gladiis, ab indigenis Carni appellati, neminem occisum putantes, nisi capite truncatum. Tertio in loco constituuntur, quos ipsi cursores appellant, sua lingna Daltinos, qui inermes ingrediuntur, et ministros es praebent peditibus, Totus autem tam Equitatus quam peditatus, quoties ad manus venitur, magnis clamoribus vocem Pharro ingeminant. Sed et cum in belli expeditionem eunt, in ipsis oppidorum pagorumque portis iisdem intonant clamorib. eos qui non valide vociferantur, infelices futuros augurantes, vniuersum autem silentium pessimum omen interpretantes. Omnes autem tibiis vtricularibus pro tubis vtuntur, aulaedos pro cornicinibus habentes. Est autem Hiberniae Insula populo frequentissima, vnde numerosus inde cogi potest exercirus, militibus animosis constans, vt videantur vinci non posse, nisi intestinis laborent dissidiis. Sed iam ab antiquo ciuilibus flagrauere discordiis, quibus via ad dominium strata est Anglis, et finis impositus eorum libertati.

Rex Anglus, quinostroaeuo his quoque imperat, praesidia peditum habet in decem munimentis, additis nonnullis equitib. vt omnis militum numerus accedat ad XII. millia: quorum praesidiorum prima constitutio, Elisabethae reginae accepta ferenda est, post nouissimas turbas. Almach nomen est oppido Archiepiscopali, prae caeteris munito, a qua non procul abest versus orientem aliud oppidum, Tridatum, quod videtur omnium Hibernicorum munitissimum. Dublinum sedes regia est, firmis cinctum maenibus, habens portum, vnde commodissima in Angliam transfretatio. Ad Septentrionale latus vnus locus est munimento firmatus, Vocuerga nomine: at versus Angliam inuenies oppida munita septem, cum suis portubus marinis, nempe Dublinum, Anglanum, Posciam, Limbracum, Waterfortum, Rosaeum, Lorchium. Crusalia enim est meridionalior.

Mare quod Hiberniam et Angliam interluit, vadosum est et inquietum, propter fluuios, qui magno numero ex diuersis pattib. in id influunt, vnde confusi aestus et contrarii fluctus illud assidue turbant, non sine periculo nauigantium. Postremo, non video causam, cur Angliae rex metuere debeat ab vllius exteri Principis potentia aut insultu, tam ob egregiam situs rationem, quam ob munimenta et praesidiorum firmitatem: nisi ipsi Hiberni, qui hactenus in fide erga

15. FORMA REIPVBLICAE PER Hiberniam.

Habuit Hibernia quondam multos regulos, nunc autem Anglis paret, sub quorum dominium delapsa est anno AN. C. MCLXXV. quo Rodericus Connaciae regulus se regem Vniuersae Hiberniae nominauit: qui cum totius Insulae Imperium affectaret, bellum continuum cum caeteris regulis gessit, vt qui erant per Insulam reguli, pertaesi hominis Tyrannidem, se sponte ac sine vlla sanguinis effusione Anglorum regi Henrico secundo dediderint: ab eo tempore omnes Anglorum reges Domini Hiberniae dicti sunt, vsque ad Henricum Octauum, qui Rex Hiberniae ab Insulae Ordinibus et Proceribus salutatus fuit, quia quibusdam seditiosis Domininomen erat inuisum. Mittit eo Angliae rexproregem, quem superioribus annis Conseruatorem Itiandiae vocare solebant. Huic adduntur Iustitiae ad ministri, Iudices, Legati et Deputati. Omnes autem muniuntur litteris publicis regiis, quibus magna eis per prouincias permittitur auctoritas, et propemodum regia. Possunt enim Proreges inferre bellum, quibus videtur, rursumque constituere pacem, constituere Magistratus, paucis exceptis, gratiam facere criminum et delictorum, praeter Laesae Maiestatis: creant insuper Equites et multa faciunt huiusmodi.

Quod si quis ad tale aliquod officium promotus a populo recipiendus est, leguntur publice diplomata illa regia. Post vbi legitimum praestitit iuramentum, traditur ei in manum gladius (inprimis si sit Prorex) deinde collocatur in sede, praesente Cancellario regni, praecipuis consiliariis Caduceatore et armigero, caeterisque ministris regiis ac honorariis. In summo Consilio hi sunt assessores: Cancellarius, Thesaurarius regnis, Comites, Episcopi et Iudices e sanctiore tribunali. Habet enim Ibernia eosdem prope Ordines quos Anglia.

16.

Diuiditur autem Hibernia, vtsuperius quoque attigimus, pro moribus incolarum eorumque diuersitate in duas partes. Hibernorum enim ea pars, quae contemtis legum repagulis excussque obedientia barbarorum ritu viuunt, vernacula lingua vocantur Wild Irisch, id est, Siluestres Hiberni. Qui vero legibus reguntur, appellantur Anglo-Hiberni: et eorum prouincia nominatur The Englisch Pale. Anglice naturaliter et incorrupte loquuntur, Hibernice tamen loquentes intelligunt, propter quotidiana commercia. Habent Hiberni primarios quosdam viros, vel potius Tyrannos, quorum dominio plures tenentur: sub Anglorum iure et imperio, nisi simulate et quamdiu Angli milites eorum territoria depopulantur, teneri nolunt. Praeponunt hi nominibus suis literam O. vel Syllabam Mac, vt O-Neal, Mac-Ponell. Vtuntur hi particulari quodam iure vel potius abutuntur, vt insolentia eorum a multitudine vix ferri possit. Faciunt hide bonis eorum quos sub sua potestate habent, quicquid visum fuerit, freti Galloglassis caeterisque militibus vel potius latronibus, quos circum se alunt. Constituunt certa iudicia, iudicesque patria lingua Brehonios vocant. Sunt hi ex vna familia procreati, et quamuis scientiam iuris non habent, ius tamen dicunt vicinis, certis quibusdam diebus, in edito quodam monte. Illic reorum, qui accusantur, proprium est, Nego, et nisi conuin cantur, euadunt: si deprehen. dantur in manifesto furto autlatrocinio, condemnantur, frequentius tamen ad restitutionem ablati.

Ius successionis in Tyrannide hi homines non obseruant; sed si quis bona natus prosapia fortior sit aut audacior, concitata factione et seditione dominatum arripit, eiectis omnibus defuncti liberis agnatisque: inde collocatur inuasor ritu plane barbarico in thronum lapideum, ostentaturque omnibusin edito quodam monte. Habent et legem quandam patria lingua appellatam Thanistri, qua designatur successor, puto a vocabulo Gotico vel Danico Thane, quod Nobilem significat. Caeteri per Iberniam Magnates rationes et leges Angiorum sequuntur.

17.

Possunt Ordines Hiberniae plus quam omnis reliqua multitudo, qui conuemunt ad arbitrium Proregis, quanquam regnante Eduatdo II. rege lex lata fuerit, vt singulis annis conuentus Ordinum haberetur. Sunt et quatuor alij conuentus Iuridici sicut in Anglia, et Curiae quinque: Camera Stellata, Cancellaria, Bancus regius, Bancus decretorum communium, et Fiscus regius. Habet insuper vnusquisquisque comitatus suos iudices, velut Irenarclias, ad conseruandam pacem. Est et Regis nomine in iudiciis Apparitor Legitimus, cum Procuratore generali et Sollicitatore.

In prouinciis Hiberniae remotioribus sunt constituti Gubernatores quidam, qui ius di. cant: vt in Connacia vocatur Principalis commissarius: in Momonia Praeses: habentque hi suos in senatu assessores, lectos ex nobilibus et Iureconsultis.

Habet Hibernia easdem leges munictpales quas Anglia, vt et leges Parlamenti, erantque in Parlamento Hiberniae leges Anglicanae in vsu vsque ad Henricum VII regem, cuius regnianno decimonono receptae confirmataeque sunt decreto et auctoritate Ordinum. Sed ab eo tempore peculiaria sua habuerunt statuta Parlamentorum.

Praeter Magistratus Ciuiles est etiam quidam Militaris, quam Mareschallum voncant, cui incumbit disciplina militaris, vt compescat insolentiam militum et seditiosorum. Fuit hoc officium plurimis annis penes Barones Morlaeos in Anglia, qui id acceperunt ab Iohanne rege. Habet Mareschallus suum Legatum, quandoque etiam plures, prouttempus et vsus exigit. Funguntur hiseuere officio suo, nixi

Habes, Lector, formam reipublicae siue gubernationis in Hibernia, cum enarratione tribunalium, curiarum, et Iudicum ministrorumque Iustiriae, vnde apparet, vel parum vel nihil haec differre a legibus et consuetudinibus Anglorum.

Antequam autem hunc sermonem concludam, non possum silentio praererire laudabilem Hiberniae consuetudinem, qua nulli feruntur Daniftae, foeneratores aut Vsurarij, qui duplicato foenore et intolerabslibus vsuris prouincias argento exhauriunt. Felices forearbitrantur ceteras quoque prouincias, si hunc eundem obseruent morem, profligatis sanguisugis istis, qui habent instar lienis in corpore humano, qui non crescit nisi cum totius corporis nobiliorumque partium detrimento. Euigilate Principes, et has pestes publicas e regnis prouinciisque longe profligate.

18. DE RELIGIONE ET REBVS Ecclesiasticis per Hiberniam.

Dicitur haec Insula fidem Christi suscepisse anno ab eius natiuitate CCCXXXV. regnante in Scotia Fincomarco. Factum hocest opera faeminae inter Pictos, quae nacta familiaritatem cum Regina, exposuit ei fidei Christianae capita, eamque ad Christianismum conuertit, quod factum est anno AN. C. CCCXXII. Regina porro cum regi exposuisset quae didicerat, ad fidem Christi conuertit maritum, qui cum magna populi multitudine Baptismum suscepit anno CCCXXXV. Petstit erunt in accepta doctrina Hiberni vsque ad tempora Henrici VIII. Anglorum regis, qui noua ibi caepit spargere dogmata, quae postmodum multis modis auxit fouitque Elisabetha regina, profligato etiam Tiroensi Comite, qui rebellionis suae, de qua iam non est dicendi locus, etiam hunc praetextum quaesiuit, quod diceret, videre senon posse extinctam religionem Romanam.

19.

Sed adeo fuit infelix eius conatus, vt victus omnique expulsus Insula, alium ad quem se exul reciperet, non haberet, quam Pontificem Romanum. Iacet igitur in Hibernia Romanae religionis exercitium: quod si qui intra priuatos parietes interesse Missae deprehensi fuerint, praeterquam quod qui Catholico more viuere volunt, quotannis statum persoluere tributum coguntur, condemnantur insuper ad ingentem multam pecuniariam, qua persoluta eos ad mendicitatem redigi necesse est. Sacerdotes vero comprehensi perpetuo mancipantur carceri. Non viget igitur alia per Hiberniam publice religio, quam ea quae in Angliae descriptione exposita est.

Eadem porro Edicta, quae contra Catholicos in Anglia publicata fuerunt ab Elisabetha et Iacobo regibus, in Hibernia quoque proposita sunt: praeter quae Prorex Insulae, de voluntate supremi Consilij proposito nouo Edicto a. d. XXX Ianuarij mensis anni AN. C. M. D. CXXIV proscripsit ex vniuersaque insula exulare iussit omnes Archiepiscopos, Episcopos, Iesuitas, totumque adeo ordinem Clericorum, cum informatoribus scholasticae iuuentutis. Cuius Banni sententia haec est.

20.

Ait primo notum vulgo esse, quot malis damnisque affectum fuerit Hiberniae regnum per quosdam peregre aduenientes ordinis Ecclesiastici viros, Archiepiscopos, Episcopos, Magnos Vicarios, Abbates, Priores, Decanos, Iesuitas, Fratres. Presbyteros, Ludimagistros, ahosque eius farinae homines, qui in id solum incumbant, vt peregrinum extraneumque dominium atque auctoritatem in regno stabiliant quod alium praeter regem non agnoscat. Et Episcopos quidem id agere, vt exercendo iurisdictionem in rebus spi. ritualibus et Ecclesiasticis Maiestati Imperiali praeiudicent: Inferiores vero Sacerdotes, obeundo functiones et officia sacra: quo nomine non parum emungant argenti ab egena illa Hibernorum natione, in qua innumeri sint, sacerdotum illorum suasionibus decepti, cum id solum moliantur, vt auersis populi ab vsitata in regno reli. gione animis, eos caecitare et superstitione imbuant, amorisque affectum et obseruantiam in Regem extinctum eant, sublata vel turbata pace et tranquillitate regni publica.

Proposita quidem fuisse aliquot edicta aduersus seditiosum illud hominum genus, tam ab ipsis Anglorum regibus, quam a Proregib us Insulae, quibus omnis ille ordo celeriter et intra praefixum terminum exiret regno, nec vnquam reuerteretur, constitutis grauissimis poenis, quae contemtoribus regiae Maiestatis debentur: sed parum iis perfectum fuisse. Delatum enim esse ad regem, horum hominum iam plus quam vnquam antea in regno esse, inprimis autem Sacerdotes et Iesuitas, qui peregrinam potentiam inregno stabilire contendant, clanculum hincinde delitescere, nonnullos etiam sumta audacia, prodire in publicum, vt exerceant functiones suas in conuenticulis, qua re multi non solum seducantur, sed et ab vsitata obedientia in regem, et veneratione in leges auocentur: vnde non sit dubitandum, si conatibus eorum vltra indulgeatur, rem summi periculi plenam fore: quae insolentia Episcoporum, Iesuitarum, Sacerdotum, Anglorum regi displiceat, nec amplius ferenda sit.

Proregem igitur Mandato Regio audientem omnibus per vniuersam Hiberniam denunciare, et sub ipsa regis anctoritate mandare: vt omnes Episcopi, Decani, Iesuitae, Fraterculi, Sacerdotes, Ludimagistri, siue sint Regulates siue seculares, aut quocunque tandem nomine censean. tur, qui vel a Romano Episcopo vel vlla alia extranea auctoritate ordinati sunt aut dependent, ex vniuerso Hibernie regno facessant, intra qudragesimum diem a scripto hocedicto: neue quis eorum post quadraginta illos dies in regnum istud reuertatur, constitutis grauissimis poenis,

quas leges infligi inbent contemtoribus regum. Eodem tenebuntur crimine omnes Hiberni, qui proseriptos istos Titulares receperint, fouerint, texerint, aut post constitutum tempus XL. dierum cum illis conuersati fuerint.

Mandare se praeterea eiusdem regis sui nomine et auctoritate, vt, si quis ex omni proscriptorum nomine vltra constitutum diem in regno maneat, aut de industria eo redeat, aut si latitantes quis foueat, vel reuertentes suscipiat, vt omnes prouinciarum Gubernatores, Praefecti, Mareschalli, et Magistratus oppidani cum Conncstabliis, et quae regia sustinent officia, Clericos illos omnibus modis prohibeant, receptatoresque eorum, fautores, caelatores, nutricios, cum ipsis Pontificiis arctissimis includant carceribus, donec quid de iis fieri debeat, ipse Prorex cum senatu decreuisset.

Eitamen, qui ex numero illorum Archiepiscoporum, Episcoporum, Decanorum, Sacerdotum, Iesuitarum ante quadragesimum diem ad Gubernatorem prouinciae vel alium subor dinatum Magistratum vltro veniens, professus fuerit, interfuturum se exercitiis Ecclesiasticis ex consuetudine recenti Hiberniae, et victurum secundum leges regni, iis inquam fiebat hoc edicto gratia, et in regno permanendi licentia, vt iisdem cum ciuibus frui possent bonis priuilegiisque.

21.

Sunt in Hibernia Archiepiscopi IV. Dublinensis. Armachensis, Cassilensis et Toanensis. His suffragantur Episcopi XXIV. Fuit olim horum auctoritas maxima: sed nostro aeuo labefactatis iis solus Angliae rex omnla potest, tam in spiritualibus quam temporalibus. Cum igitur omnis Catholico-Romanis amputata sit in exercendo cultu suo libertas, et qui Pontificem Romanuin agnoscunt, in summa viuant sollicitudine, inprimis qui sunt ex ordine Ecclesiastico: fit, vt omnes hi vitandi periculi ergo, deserta Insula ad exteros confugiant, vbi per omnes prope Europae partes testimonium dicunt, quam inclementer domi et in patria sua habeantur.

DE REGNO HVNGARIAE.

SVMMA CAPITA.

1 Quae terrae atque prouinciae sub Hungariae nomine comprehendantur, cum originatione huius nominis.

3 Diuiditur Hungaria in partes duas. Buda caput regni situ amaenissimo et ad defensionem percommodo, vnde sit nacta nomen.

4 Reliquae Hungariae Vrbes, inter quas Stridon, B. Hieronymi patria, et Iauarinum, munitione ante caeteras plarasque, quod oppidum quando et per quem Iurcis ereptum fuerit.

5 Frumentum Hungariaetertio a semente anno in meliorem speciem vertitur. Vina sulfurata, odorata et cito inebriantia.

6 Fluuij, lacus, scaturigines aquarum medicat arum et calidarum in hoc regno: vt et montes praecipui nominis.

7 Sal miner alis in Maromarusia: aquae mir aculi instar, conuertentes ligna in lapides. Aliae quae ipsa ebullitione putrefiunt. Et Nitrosae, quae cum byeme fluant, aestate consistunt atque glaciantur. Rursum aliae, quaeferrum tam molle reddunt quam lutum est. Itemque aliae, e quibus Chrysocolla colligitur.

8 Aeris Cyprij fodinae vbi. Hiatus in Comitatu Zapoliae, vnde tam grauis exhalat odor, vt ne volucres quidem impune supervolare queant.

9 Terra Hungariae diuerso tempore a diuersis nationibus Barbaris habitata: Pannoniis, Gothis, Scythis. Hunnis.

10 Quo pacto veteres Hunni nouem munimentis hoc regnum incluserint, constitutis speculatoribus; qui quo verbo protessera vsi suerint.

11 Prisci Hunni efferati, seditiosi, vindictae cupidi: nostro aeuo ciuiles et armis prae caeteris gentibus dediti. Eorum viuendi ratio, vestitus, matrimonia, funera, lingua, modus scribendi.

13 Opes Hungarorum praecipuae in pecore et abundantia victus. Exiguum robur militare huius regni.

14 Duo summi magistratus per Hungariam, Palatino primas obtinente: et de caeteris officiis priminominis.

15 Monomachia siue duellum receptum apud Hungaros, in causis dubiis, et vbi iudicibus liquere non potest.

20 Turbae in hoc regno excitataeanno a N. C. MDCV. ob causam religionis et praefecturarum milita. rium.

21 Quibus conditionibus pax per Hungariam sancita sit cum Boiscaio, mense septembri anni MDCVI.

22 Acta Debrecinensia inter Legatos Rudolfi Imperatoris et Matthiae regis, et quid ibi conclusum fuerit.

23 Exemplum rituum et ceremoniarum, in coronatione Regum Hungaricorum obseruari solitarum, quarum specimen est in Matthiae Austriaci inaugur atione.

id proprie ad Imperium non pertinet, visum est peculiari de eolocoagere, vtique cum vterque Imperatorum Matthias et Ferdinandus id possederint, antequam ad Imperium vocati fuerint.

Comprehenditur nostro tempore sub Hungariae nomine tota inferior Pannonia siue secunda Proconsular s, omnemque lazygum Metanastarum regionem complectitur, quam Plinius includit inter Danubium et Tibiscum amnes, Sarmatiaeque montes. Accensetur huic et veteris Daciae pars, quae Transsyluania dicitur, quamuis peculiares suos habeat principes. Nomen ab Hunnis siue Hungaris acquisiuisse creditur, Scythiae populis, profectis ab ea parte Scytiriae, quae Iuhra siue Iugra appellatur, quae regio hodie tributaria est Magno Rhutenorum Duci.

Limitibus regnum hoc includitur his. Ad meridiem est Sauus amnis, quo a Croatia et Seruia disiungitur, quae sunt in parte Illyrici Adriatico Pelago obuersa. A Septentrione sunt Polonia et Russia, Carpatho Monte disclusa. Ad occidentem Solem Austria, superioris quondam Pannoniae nomine nota, cum Morauia et Styria; ab oriente Tibiscus fluuius, qui nostro aeuo ab incolis Tissa vel Patissa dicitur. Si vero huic regno Transsyluaniam includere volemus, statuemus eius terminos ab Oriente vtramque Valachiam, nempe Subalpinam et Moldauiam, diuisas ab inuicem Aluta fluuio, quam Hungari Oli, Germani Alta vocant.

Collocant Geographi Hungariam inter sextum et septimum clima, ita vt comprehendat decimum septimum et decimum sextum Parallelos, vbi longissima per aestatem dies est ab hora decima quinta ad decimam sextam.

Diuiditur Hungaria vniuersa in Citeriorem et Vlteriorem. Citerior complectitur omnem illum tractum qui citra Danubium est: vlterior illum, qui vltra Danubium, quem quidem medium Tibiscus amnis secat. Metropolis et caput regni BVDA est, sic denominata, vt Plerique existimant, a Buda conditore, Fratre Attilae regis, vel, vt alij scribunt, a Budinis Scythiae populis, quorum Herodotus meminit. Appianus, Irenicus et Althamerus Curtam Ptolemaei existimant. Aliis Aquincum est Ptolemaei et Antonini. Germani vocant Ofen. Huius Vrbis si inspicias situm, ex parte montosa et validis est firmata propugnaculis, vt nec quicquam amoenius nec munitius in tota prope Hungaria inueniri posse videatur. Haecanno AN. C. MDXXVI. a. d. XX. Augusti mensis a Turcarum Tyranno Solimanno Christianis erepta est.

Sequuntur hanc Posonium (Germanis Presburg) vrbs nobilissima, vbi Leyta fluuius Pannoniam superiorem ab inferiore diuidit, suasque postea cum Istro miscet aquas. Vrbs est ea vetus et elegans, quae vt situ, ita aere, quo fruitur, laeto multas Pannoniae vrbes superat. Ad suburbium in praecelso mohtis vertice Arcem validam habet. Belgradum Germanis dicitur Grichisch Weissemburg, antiquorum Taurunum est, captum a Turca Solimanno anno Christi MDXX. Vlterius secundo Danubio descendentibus occurrit Sigedunum, captum a Turcis anno MCDXLIX. Medio inter duas istas vrbes spacio Campus est Maxonius, nobili Hunnia. dae victoria aduersus Mahometum Turcarum Principem celebris, quae contigit anno AN. C. MCDLVI. Aduerso flumine adscendentem multa loca excipiunt funestis Christianorum cladibus tristia. Valpo Vrbs capta anno MD. XLIII. Quinque Ecclesiae ad Drauum amnem, anno eodem captae. Sigethum anno MDLXVI. de Buda supra diximus. Strigonium ad Danubium (Germanis Graan) Archiepiscopalis quondam sedes, iam in potestate Turcarum est. Alba Regalis, Germ. Stul-Weissenburg Regum Corona et sepultura celebre oppidum, occupatum est a Turcis anno Salutis MDXLIII. In eodem pene tractu est Stridon, patria B. Hierony mi. Komara oppidum munitissimum in Insula, quam Da. nubius facit, frustra aliquoties a Turcis petitum. Iauarinum (Germanis Raab) ad Danubium est situ fere inexpugnabili. Quo non obstante captum est a Turcis, et vicissim a Christianis receptum ductu Vaubecurtij, equitis Galli. Caetera oppida, quae minorismomenti sunt, non enarrabimus.

5. Ingenium et qualitas terrae Hungaricae.

Videtur Natura huic regno omnia liberali manu contulisse, quae ad agri felicitatem ac soli exquisitam fertilitatem requiri possunt, cuius tam mite est ingenium, vt frumentum tertio a facta semente anno in meliorem mutetur speciem. Habet enim Hungaria quaedam frumenti genera nostris hominibus pene ignota, producitque ager triticum, vel parum vel omnino non cultus. Vinum gignit tractus Danubianus gene. rosissimum, quanquam non sit in exigua differentia. Alicubi enim praestantia et suauitate non cedit Cretensi. quod crescit circa Sirmium, ante caetera laudabile est: quod vero in Pissiliensi comitatu nascitur, odoris est ingrati, citoque inebriat, ob propinquitatem aquarum calidarum et sulfuratarum.

Ouium boumquêtanta hic copia, vt in exteras regiones tot greges et armenta mittant, vt incredibile videatur. Abundat etiam feris, Leporibus, Damis, Capreolis, Ceruis, Apris, Lupis et huiusmodi. Auibus insuper diuersigeneris, praesertim Turdis, Perdicibus et Phasianis. Emetallis habet vberes in terrae visceribus diuitias, auri argenti, aeris Cyprij, ferri chalybisque.

Nec autum solummodo terra effoditur, sed et ex arena fluuiorum colligitur. Parum tamen hic stanni et plumbi inuenitur.

vix vllum in Europa habet regnum, quorum pleraque sunt nauigabilia, et piscibus supra motlum abundant. Excellunt inter haec Danubius, Sauus, Drauus et Tibiscus. et tria quidem priora aliis quoque regionibus communia sunt: Tibiscus autem est Hungariae proprius et peculiaris. Nascitur hic in Maromarusia regione, sub altissimis Carpathi montis iugis, prouentuque piscium superat caeteros omnes. Abundat enim Sturionibus, Luciis, quorum epar vlnam dimidiam quandoque superare perhibetur, Cyprinis ac Siluribus.

Alij etiam amnes praeter hos sunt, qui optimorum piscium copia adfluunt, Trutis. Salmonibus, Percis, Muraenis, Barbionibus, aliisque vilioribus: qui amnes plerique aurum suo vehunt sabulo.

Inter montes huius regni caput altissime effert Carpathus, etiam priscis Graecis notus, nomen a Carpo siue fructu metallorum adeptus. Post hunc Matranus haud procul Vrbe Agria, qui fere vniuersus vinetis consitus est. Tertius qui et amplissimus, ab Hungaris Erdel vocatur.

Habet insuper Hungatia Lacus non incelebres, inprimis Batalonium, quem Germani Plath See appellant, quadraginta milliaria Italica siue octo Hungarica in longitudine habens: praeter minores.

Subministrat insuper hocregnum salem fossitium, qui exciditur e petris Maromarusiae, vbi etiam aquas scaturci fons, quae simul ac terram contigerit, in duratur et lapidescit. Sunt praeterea hinc inde quae calidae natiuae per regnum istud, inprimis circa Budam: quodque admiratione non caret, in quibusdam aquis calidis pisces reperiuntur, qui cum extrahuntur, inque frigidam mittuntur, e vestigio moriuntur.

Thermae in Comitatu Liptouiensi scabiei et mentagrae medentur. In praefectura Scepusiana aqua est, in quam si lignum immittatur, in lapidem indurescit, et circa S. Martini Fanum aqua quaedam ea prosilit violentia, vt bullire ad ignem videatur: haec se conuertit in lapidem tam supra quam infra terram: lapis autem ille spongiosus est instar pumicis. Haud procul inde visuntur aquae nitrosae, quarum ea est natura, vt hyeme fluant, aestate congelentur, vt incolae eo accedant petituri glaciem aestiuam.

In Comitatu Zapoliensi hiatus terrae est profundus admodum, vnde tam grauis exhalat Mephitis et noxius odor, vt superuolantes alites moriendi causas ibi inueniant. Apud oppidum Smolnicense intra montes aqua quaedam scaturiens in subiectas fossas delabitur, in qua ferrum exiguo tempore instar luti aut argillae mollescit: quod si igne colliquatur, optimum ex sese gignit cuprum. In Comitatu Bistricensi opulentissimae sunt aerifodinae, quae nostra aetate vocantur Regiae, vnde prodit aqua viridis, e qua colligitur Chrysocolla. Sed nos ad aquarum miraculis ad mores gentis veniamus.

9. Mores et ritus priscorum incolarum.

Fuerunt terrae istae, quas hodie communiter Hungarici regni nomen complectitur, a longissimis temporibus velut quidam receptus et refugium multarum exterarum gentium. Habitarunt eam primum Pannones (vel vt Graeci vocant Paeones.) His Romani successerunt; quorum declinante imperio, Gothi eam sibi vendicauerunt: hiab Hunnis expulsi fuere. Gothos vlti Longobardi Hunnis vicissim profligatis, totis quadraginta duobus annis eam obtinuerunt. Sed reuersi Hunnisub rege Attila, denuo irruperunt, eamque spoliis omnium vicinarum nationum impleuerunt. Hos longo tempore post Carolus Magnus Imperator bello aggressus vicit, expugnataque vrbe Buda inaestimabiles thesauros abstulit. Postea anno AN. C. DCCCC, Imperante Arnulfo, Hungari e Scythia profecti, magna multitudine in Pannoniam se infuderunt, coniunctisque sibi priscorum Hunnorum reliquiis, potissimam Magnae Germaniae partem praedabundi peruaserunt, donec ab Othone Magno Imperatore magnam perpessi cladem repressi sunt: quae Othonis victoria incidit in annum gratiae DCCCCLIV.

10.

Consulturi veteres Hunni securitati suae, cinxerant totum istud regnum nouem firmissimis munimentis, velut saepibus, quas Germani hagens vocant, quorum saepimentorum vnumquodque densissimis inter se implicitis coadunatum erat arboribus, diuersigeneris, latum viginti pedes, altum totidem. Quicquid mter ramos, crates et lignea illa repagula intererat spacij, compleuerant praegtandibus saxis, admista argilla tenacissima; et huic velut fundamento superiniecerant vastas cespitum moles herbascentes ac gtamine tectas, plantatis insuper vepribus, dumis arboribusque, vt syluae viridantis induerent speciem. Ab vno munimento ad alterum intercedebat spacium viginti milliarium Germanicorum: quaeque in hocpago extructa erant oppida, villae, praedia, ita sibi respondebant, vt vox hominis ad vno loco ad alterum exaudiri posset.

Portas horum munimentorum struxerant locis auiis, easque humiles et angustas feccrant, vt latenter egredi possent ad facienda latrocinia. Vbi opus erat, poterant cornicines in speculis excubiisque constituti inflato cornu vel tuba signum date, quod exauditum ab iis, qui in proxima erant munitione, rursumque vicinis datum, celeriter ad omnium aures perueniebat.

Facit Procopius Hunnorum genera duo: vnum appellat Hunnorum alborum, alterum Nomadum. Albos hoc modo describit. Non viuunt Hunni Euthalitae vitam pastoralem, vt caeteri eius gentis, sed studentaliquo modo ciuilitati, suntque formosiores et colore corporis magis albo quam caeteri. Non solent hi praedatum excurrere in Romanorum prouincias, neque

tam feroac truci sunt adspectu, vt reliqui Hunni. Parent vnius regis imperio, quique inter eos sunt maiore cum re, alunt contmuo ad mensam viginti e numero amicorum, quos et in societatem potentiae ac fortunarum admittunt.

Paeones (si Appiano Alexandrino credimus) vrbes non habebant, sed in tuguriis mapalibusque cum suis degebant, regis, aut praesidis, aut iudicis iudiciorumque penitus ignari. Fuerunt autem Hungari olim existimati immites, feri, mobiles, seditiosi, auari, infidi, vindictae cupidi, et exteris parum commodi.

11. Mores Hungarorum nostri temporis.

At nostro aeuo deposita illa feritate satis deprehenduntur tractabiles, politi et ciuiles. Amant naturae quadam inclinatione ocium, cuius cum pertaesi sunt, exercent se in armis. Artibus et opificiis paucissimise dedunt, necplures mercaturae ac negotiationi. Sunt in vniuersum Hungari corporibus quadratis et robustis: ingenio tamen rudiori, et omnino aptiores ad bellum quam pacis artes. Spernunt fere oppidanorum commoda, nec vnquam ingre diuntur ciuitates, vt in iis habitent, sed vt cito desertis moenibus in agrum reuertantur.

Qui lautiore sunt cum re suas in hortulis habent delicias, inque balneis, circa aedificiorum splendorem parum curiosi, quae vt sint spaciosa et habitatio ampla duntaxat operam danr. Vulgus in casis et tuguriis, iisque tumultuario opere acsine cura factis habitare consueuit. In lectis cubare adolescentibus fas non est. donec vxores ducant: ante id tempus culcitris super foeno aut stramine extensis indormiunt, qui mos etiam obtinuit apud vicinas gentes.

Vestitu vtuntur satis splendido et magnifico: iniiciunt interiori ac strictiori tunicae pallium prolixum fluxumque, caput pileolo tegentes, lautiores etiam margaritis gemmisque exornantur. Faeminis, cum eas nuptum elocant, aliam dotem non dant, praeterquam nouam vestem: estque amictus muliebris strictior, qui eas totas tegit vsque ad collum. Gestant cum viri tum mulieres ocreas breuiores, quae vsque ad mediam suram ascendunt.

Parentes ac consanguineos vita functos, annum integrum lugent, quandoque etiam alterum: abrasoque mento praeter mustacem barbam non alunt, vt ferociores appareant.

12.

Lingua vtuntur peculiari, quae tamen in quibusdam ad Illyricam accedit: et quamuis ab antiquo peculiaribus quoque vsi fuerint in scribendo litteris: hodie tamen Romanis contenti sunt. Animo sunt elato et fasstidioso, in bello valentes, plus ostentantes virium in militia equestri quam pedestri. Obedientia erga Principem sunt inter primos.

13. Opes et robur regni Hungarici.

Quanquam Hungaria Italiae Germaniaeque immanem vim magni paruique submittit pecoris, vt superare apud ignaros fidem videatur, cû sint in ea rustici, qui centum capita boum in pratis pascuisque habeant, nec eos inspicere dignentur, nisi in triplum aucto numero, vt sint qui cre. dant, hanc solam prouinciam toti Europae sufficere posse: quamuis etiam multum eius montes gignant in suis visceribus auri, argenti, aeris et ferri, adde etiam chalcanthi, quae omnia ad exteras regiones exportantur: mirandum tame est, paruas huius regni esse opes, cum contenti sint incolae fructibus ac prouentibus, quosterra larga manu suppeditat, ad transigendam commode vitam: et has illi potissimas existimant esse diuitias: his solis se sub sistere, his viuere ex animi sententia, his, si opus sit, alere se exercitum posse existimantes.

Quan quam autem ab eo tempore, quo Turce maximam huius regnipartem occupauerunt, ingens agri modus cultoribus destitutus, tantum bonarum rerum non fundat, quantum olim: residuum tamen, quod a Christianis obtinetur coliturque, tam fertile est vt magnae hominum multit udini alendae sufficere possit. Etsi autem continuis bellis Turcicis colonorum numerus valde imminutus est, spes tamen est, si diuturniore pace sub hoc rege, qui simul Imperator est, regnum istud frui contingat, recollecturum aliquo modo vires: certum enim est, si Turcae hanc prouinciam cum exercitu ingrediantur; Hungarorum istas reliquias sine Imperatoris ac Germanorum auxilio, ad sustinendam tantam molem et potentiam nequaquam suffecturas.

14. Forma gubernationis per Hungariam.

Administrat rex Hungariae regnum suum duorum Magistratuum auxilio, quorum sublimior qui est, rursus in tres Magistratus diuiditur. Primi nominis est Palatinus regni, proximus a rege, et regis ipsius, sicubi accusetur, iudex ordinarius. Hunc proceres communi voto eligunt, nec haereditarium id est officium. Hune sequitur Cancellarius regni perpetuus, qui est Archiepiscopus Strigoniensis, regni Hungariae Primas, idemque Summus Secretarius. Habet hic praerogatiuam electum regem inungendi, et Sigillo maiori Priuilegia muniendi. Magister curiae, regis comitatum sequi tenetur, estque eiusdem consiliarius intimus. Tabernarum regiarum magister aurifodinarum, salinarum, earumque ciuitatum, pagorum, castrorum causasiudicat, quae ad fiscum regium pertinent. Secundus Magistratus tractatiudicia, in quo Officiarij tres sunt maioris auctoritatis: I. Vice-palatinus regni, II. Iudex personalis praesentiae, III. Vice-Iudex Curiae. Minores potius ministri iudicum et executores iudiciorum quam Magistratus dici possunt, suntque hi: Protonotarius Iudicis Personalis, Protonotarius Vice-palatini, et Protonotarius Iudicis cutiae. Hi omnes Magistri appellantur, habentque in laboris

consortium adiunctos hos sequentes. Secretarium Metropolitani Strigoniensis, qui et Fiscalis dicitur: Assessores duodecim cum Notariis aliquot iuratis. Tertius Ordo est eorum, quorum officia regem propius contingunt, vt: Thesaurarius regius, Magister Cubiculariorum regalium, Magnus Aulae Magister; hinc Dapiferi, Pincernae, Ianitores et alia minora officia. Iudicant hi ex lege scripta, quanquam et alia ratio sit decidendi controuersias inter eos vsitatas.

15.

Si einem causa propter obscuritatem legibus decidi non possit, duello iubentur dimicare partes dissidentes, idque coram rege vel eius Legato, victori in causae bonitatem cedit quod superioreuasit.

Monomachi hunc in pugnando obseruant ordinem. Qui infestis equis concurrunt, primo lanceis vtuntur, deinde gladiis: qui pedites congrediuntur, toto corpore nudisunt, sola verenda tecti.

16.

Mos est Hungariae, vt in haereditate soli mares succedant, et siquem mori contingat nullis relictis liberis masculis, faeminae non succedunt, sed bona defunctiad fiscum regium applicantur.

17. Status Ecclesiasticus per Hungariam.

Cum Turcarum gens plurima loca per hoc regnum occupauerit, et longe lateque ibi domi. netur, facilis est conie ctura, Sectam Mahometanam per oppida et prouincias dispersam passim obtinere. Praeter hanc etiam variae non tam religiones quam superstitiones in Hungaria vigent gliscuntque, non eoe tantum quae in Germania Galliaque reperiuntur, sed et Nearianorum insania, ipseque adeo Atheismus. Notandum autem est minus diuersitatum in religione inueniri apud ea loca, vbi dominantur Turcae, quam in oppidis Christianorum imperio subiectis: cuius haec causa est, quod Turcae non ferant vel minimam mutationem, etiam in his rebus, a quibus tamen seditio metuenda non est.

18.

Habet Hungaria Archiepiscopos duos, Episcopos vero septendecim. Archiepiscopo sunt: Strigoniensis et Colasensis. Illi suffragantur Episcopo sex, huic octo. Episcopi, qui Srrigoniensi subsunt, olim hi fuerunt, Agriensis: hic nulli Turcae sunt, sed dominantur ij qui a Romana Ecclesia secessionem fecerunt. Iauarinus siue Iauriensis, cuius tertiam partem Dioeceseos Turcae obtinent: Nitriensis, qui adhucibi residet cum Capitulo suo, sed minima Dioeceseos pars ei libera relicta est. Quinquecclesiensis et Vaciensis. Vtrumque hunc Episcopatum Turca rapuit. Vesprinensis, et hic cum capto a Turcis oppido, penitus interiit: nam Dioecesis iam ante ablata fuerat. Ipsa sedes Metropolitana, quae Strigonij fuerat, cum maxima Dioeceseos parte in Turcarum potestatem deuenit anno AN. C. MDXLII. Collegium Sacerdotum recepit se Tirnauiam: et regitur Ecclesia per Administratorem quendam ab Imperatore missum.

Archiepiscopatus Colasensis totus est in potestate Turcarum, omnesque Episcopatus eisde subiecti sunt: excepto Transsyluano, (de quo hic dicendinon est locus) et Zagabriensi, in quo oppido Episcopus quidem residet cum prouentu mille florenorum annuorum: sed tota Dioecesis est subdominio Turcico.

Archiepiscopo Spalatensi subsunt Episcopi tres: Segniensis in Dalmatia, quod oppidum caput est gentis Vscochorum: Mosdrucensis; cuius pars Turcis paret, pars comiti Sdrinensi: et Tieiniensis, totus Turcicus. Georgius Dtascouitus Cardinalis, vt collabentem nationem suam subleuaret, obtinuit a Rudolfo Imperatore partem Praefecturae Turrochianae, vt instituere posset Seminarium litterarum pro iuuentute Hungarica in Vrbe Vienna Austriae. nec id frustra quidem, cum ingens sit ibi ex hac gente adolescentum numerus.

19. Catalogus regum Hungariae.

Primus Hungarorum rex, qui Christianam amplexus est religionem, fuit Geyza, qui suscepto baptismo constituerat per vniuersum regnum Christianam spargere fidem, adiutus a Germanis. Hunc secutus est Stephanus, inter Sanctos relatus, auspicatus imperium suum anno AN. C. CMXCVII. Habuit hic vxorem Henrici Sancti Imperatoris sororem, nomine Gizelam, e qua inter alios liberos sustulit S. Emericum, qui ante patrem obiit.

Stephano successit e sorore nepos Petrus, qui cum adulteriis et stupris supra modum deditus esset, indignati Hungari, a regno profligato homini substituerunt

Abam, Stephani fratrem consanguineum, qui peius etiam regno praefuit quam Petrus, cum intolerabili superbia omnium in se concitasset odia. Cumque terrio regni sui anno in praelio caesus occubuisset, Hungari Petrum reuocauerunt: qui pro rege Tyrannum se gerens, crudelibus modis in sacerdotes debacchatus, locasacra profanauit atque spoliauit. Cumque finem malefactis non imponeret, Hungari correpto homini oculos eruerunt, altero anno, postquam ab exilio reuocatus fuerat, estque eodem an. mortuus.

Andreas S. Stephani et ipse consanguineus, cum regnare caepisset anno Christi MVII, restituit atque stabiliuit religionem Christianam in Hungaria, aedificatis templis compluribus. Hic senex admodum haeredem regni constituit Salomonem filium.

Bela tamen Andream fratrem bello persecutus, victoriamque consecutus, effecit, vtapud Albam regalem diademate cingeretur. Tertio autem regni sui anno, tam immani lapsu pauimento allisus est, vt confractis omnibus corporis membris regnum Salomoni suo ex fratre nepoti moriens relinqueret.

Mortuo Bela Salomon in regnum patrium restitutus est, adiutus ab Henrico tertio Imperatore, cuius is sororem in matrimonio habuit. accidit hoc anno AN. C. MLXIII.

Sed Geysa pulso a solio regali Salomone, apud Albam Regalem rexsalutatur. Tertia regni anno, agitantem ea consilia, quo pacto Salomoni regnum restitueret, mors corripuit. At Hungari reuocare Salomonem noluerunt, qui mortuus est in Eremo, vbi desperatione et taedio vitam finiuit, cum aliquoties frustra conatus fuisset ad imperium redire.

Secutus est eum Ladislaus vir sanctus et iustitiae amans, qui in perpetua vixit casticate. Elegerunt hunc omnes in vniuersum regni proceres, quantumuis recusantem. Cumque illustres aliquot victorias reportasset; mortuus est anno AN. C. MXCV, regni vero decimo nono, cum Almo filio, quamuis iuniori, regnum se relinquere dixisset. Sed Almusvltro cessit Colomano fratri maiori. Ortis autem paulo post inter fratres discordiis, cum res ad bellum spectaret: nolentes Hungari crudeli et intestino collidi bello, voluerunt, vt ipsi fratres inter se digladiarentur, et regnum victorem sequeretur. Recusauit Colomannus conditionem, quod gibbo deformis esset, claudus insuper et luxatis iuncturis. Sed postea astu interceptum Almum, effossis oculis caecum fecit. Cumque nepoti suo Belae virilia exscin di iussisset, ne sobolem is procreare posset, metuens sector defectum haeredis masculi in regno, catello testes exsecuit, et laudabili illa fraude seruato puero incolumi, tyranno satisfecit. Obiit Colomannus morbo diuturno consumtusanno Salutis MCXIV. cum annis regnasset vno et viginti.

Successit patri Stephanus filius nondum completo octauo aetatis anno, gubernacula regni interim alio tenente. postea tamen regnauit annis omnino octodecim: cumque liberis destitueretur, adoptatum in filium Belam Almifilium, regem Testamento constituit.

Is Bela, quanquam caecus esset, regnum pacifice gubernauit, postremo Hydrope correptus, extinctus estanno gratiae MCXLI. anno regni sui nono.

Stephanus Geysae filius natu maior et in regno successor obiit diem suum anno AN. C. MCLXXIII.

Sequitur hunc Bela Stephani frater; Belam Emericus, qui cum regnassetannis VIII. mortuus est anno Salutis MCC.

Cumque Ladislaus non nisi mensibus VI. regnasset, successit Andreas Emerici frater, mortuusque est anno gratiae MCCXXXV. regni sui anno trigesimo quarto.

Bela filius Andreae maior regnauit annis VI. Stephanus vero huius Belae filius etiam triennio minus.

Ladislao Stephani filio cognomen fuit Cunoni, trucidato anno gratiae MCCXCIX. cum regnasset annis circiter XIV.

Andreas alter Stephani filius praefuit regno annis XI. mortuus MCCCXI. Defuncto hoc Andrea, variantibus in electione Hungaris, quidam Wenceslaum Bohemiae regem vocantibus ad regnum, aliis vero Othonem Bauariae Ducem, Sed hic ab aduersa parte regno pulsus est, quod magna cum magnificentia ingressus fuerat.

Carolus, Caroli Martelli Siculorum regis filius, quem nonnulli appellant Carolobertum, fuit electus rex Hungariae anno MCCCLX.

Huius filius Ludouicus patri adolescens admodum successit. Gessithicacre bellum aduersus Neapolitanos, cumque plures victorias ab Italis reportasset, mortuus est aetatis annum agens LVI, Salutis MCCCLXXXII, relinquens regnum in manibus filiolae suae Mariae, quam desponsauerat Sigismundo Caroli IV. Imperatoris filio.

Praefuit Maria regno aliquandiu, ductu et consiliis Nicolai Garaei, quod aetate tenella admodum esset. At Hungari misso in Apuliam Episcopo Sagabriensi, vocauerunt ad regnum Carolum Andreae filium. Quo veniente Sigismundus, qui paulo ante solennibus nuptiis sociauerat sibi Mariam, fugit in Bohemiam ad fratrem Wenceslaum. Sed anno AN. C. MCCCLXXXV Carolus occisus est, machinantibus mortem eius Maria et matre eius cum Nicolao Garaeo. Rursum Elisabetha regia vidua, mater Marie periit aquis submersa per Hornacum Caroliamicum, et Maria nouella regina castro munito in finibus Liburnorum inclusa fuit. At Sigismundus, contracto ingenti e Germariis exercitu, Hungariam ingressus, captum Hornacum, equi ferocis caudae alligauit, tractumque per diuersa loca, forcipibusque candentibus laceratum, ad extremum in quatuor partes viuum escari iussit. Hic est ille Sigismundus, qui, cum ingentibus contra ctis copiis, etiam Gallorum legio nem sub signis habens, aduersus Turcas profectus fuisset, a Batazethe Turcarum rege acie victus fugatusque est apud Nicopolim Thraciae, commisso memorabili praelio anno AN. C. MC CCXCVI. Narrant illius historiae scriptores, occubuisse Christianorum millia viginti, Turcarum vero sexaginta, et hos tamen victores euasisse, quod longe superarent multitudine.

Sigismundus Imperator et Rex Hungarorum excessit e viuis anno Salutis MCCCCXXXIX, aetatis septuagesimo. Cum rex Hungarorum fuissetannis XV.

Contigit Alberto Austriaco Sigismundi genero vt eodem tempore et Imperator Romanorum et Hungariae rex crearetur: sed non multo post mortuus est alui profluuio dysenterico, cum nimis auide melopepones comedisset.

Post hunc ad regnum vocatus est Vladislaus, Poloniae rex. Venit hicin Hungariam receptus a proceribus. At vidua Alberti post mortem mariti peperit filiolum, Ladislaum Posthumum, effecitque vt puer in regem vngeretur et coronaretur solenniter Albae Regali, die Pentecostes, cum nondum quatuor annos natus fuisset. Sed praeualuit factio Vladis lai Poloni. Caeso autem hoc, in praelio illo cruento apud Varnam,

qua clade vix vlla contigit Christianis atrocior, victoria Amurathi partes secuta, Ladislaus ad reg num patrium peruenit. Cum autem Fridericus III. Imperator tradere Hungaris adolescenrem regem nollet, Protex Hungariae factus est Iohannes Hunniades, qui Austriam cum exercitu ingressus, multum prouinciae damni intulit. Postremo, cum satis diu litigatum fuisset, deductus Viennam Ladislaus magno honore ab Hungaris Bohemisque Rex receptus est. Desponsauerat huic anno MCDLVIII. Carolus VII. Galliae rex Magdalenam filiam: sed in ipso nuptiarum apparatu mortuus est repente rex iuuenis Pragae, cum non omnino XXXVI. horis languisset, anno aetatis XIX. Eiusdem prope aetatis erat (nam annum XVIII. agebat) Matthias Coruinus, Hunniadis filius, cum ab Hungariae Ordinibus rex eligeretur. Vocauerant alii Fridericum III. ad regnum, sed hic aetate grauior, cum Matthia ita transegit, vt ei suis manibus coronam imponeret anno Salutis MCCCCLX IV. Mortuus est hic rex illustribus aliquot de Turcis potitus victoriis, anno regni sui trigesimoseptimo.

Post mortem Matthiae rex factus est Vladislaus alter, Poloniae regis Casimiri filius, quem iam antea Bohemi in regem receperant.

Cui successit Ludouicus, occisus in praelio aduersum Turcas, Christianis aduerso anno MDXXVI.

Successit huic Ferdinandus I. Austriacus, quod Annam Vladislai filiam, Ludouici sororem vxorem haberet. Gessit hic multa cum Turcis bella spacio XXXVIII. annorum, varia fortuna, reliquitque moriens regnum Maximiliano II. Austriaco Imperatori.

Huius filius Rudolfus II. Imperator et ipse, cum longo tempore Hungariae regnum, qualecunque id est, obtinuisset, cessit id postremo Matthiae fratri, qui postea Caesar factus illud reliquit

Ferdinando II. Austriaco, postea quoque Bohemorum regi et Imperatori Germaniae, qui his omnibus prouinciis, acquisita ab aduersariis non vna victoria, eo tempore cum haec icriberemus, potenter praefuit.

20. NARRATIO COMPENDIOsa, quo pacto inita cum Turcis pace suborti Tumultus ciuiles in Hungariae regno compositi fuerint.

Horum Tumultuum, qui Hungariae regnum valide concusserunt, causa fuit gemina. Primo, quod quidam libertati religionis frenum iniicere conarentur: deinde quod quererentur Hungari, summas in re militari praefecturas committi exteris, quos ipsi minus probabant. Author rebellionis fuit Stephanus Botscaius, qui se post. ea Principem Kismariae appellauit; hic concitata per Hungariam superiorem et Transsyluaniam seditione, cum multos e proceribus Hungaris in suas pertraxisset partes, aperte ab Imperatore defeccit, fretus etiam pollicitatione auxiliorum Turcicorum. Is ergo Botscaius cum Hungarorum equitum magnam manum contraxisset, progressus in campum, Transsyluaniae se Principem et Batorij haeredem dixit. Postproposito edicto, quatuor Legatos Imperatoris hostes patriae declarauit: qui coniunctis copiis, cum obuiam progressi Botscaio, cum eo manus conseruissent: omnes in ipso conflictu Hungari, tam pedites quam equites, desertores ducum suorum facti, in partes Botscaij transierunt. At Silesij caeterique Germani, cum nihilo minus praeliarentur, prope omnes a copiis longe maioribus concisi sunt. Belloiosa, comes Italus, Dux exercitus Caesatei, aufugit: Petuus et Lippaeus capti fuerunt. At victor Botscaius captiuum petsium, cum nonnullis aliis Ordinum ductoribus et signis militaribus ab hoste captis ad Turcam misit, vt suum in hunc affectum ostenderet. At Lippaeus, cum Hungarus esset, Legatus Botscaij factus, Caesaris partes deseruit. Hinc victores litteris publicis euulgatis testati sunt, non aliam ob causam arma se corripuisse, quam vt libertati conscientiarum consulerent, et Impedirent persecutiones, quibus Clerici et Iesuitae infesti immi. nerent Euangelicis. Athi, cum tanto laborarent odio vitata Vngaria Viennam se recepere. Cassouienses secuti suorum exemplum, excussa obedientia, e suo vicinisque oppidis eiecerunt sacerdotes et clericos, et Protestantium partes se sequi professi sunt. Interea Georgius Basta, et ipse Italus, correcturus belloiosae errores, cum omnibus delictorum nomine Imperatoris frustra proposuisset veniam; desperata fruge Cassouiam obsidione cinxit. Sed hoc frustra fuit, cum Hungari imposuissent oppido validum sex millium peditum praesidium. Solutaigitur obsidione, cum discederet, cepit oppidum Eperiense cum nonnullis aliis minoris momenti locis. Sed Bastam persecutus Botscaius, triginta currus, qui recenter Vienna venerant, onusti argento et panno, intercepit, multumque terroris vicinis prouinciis intulit, cum multos milites peregrinos trucidasset.

Basta, intelle cta magnitudine periculi, per litteras hortatus Botscaium, vt admitteret pacem reducto ad Imperatoris obedientiam populo. Non abhorret Botscaius, dum his satisfiat conditionibus: si ipse Translyluaniae princeps sit, idemque Imperatoris per Hungariam Legatus. Si Galli Belgaeque milites deducantur extra regni fines: si militibus persoluantur stipendia: si liberum omnibus permittatur religionis Protestantis exercitium: si Belloiosius Comes, author harum calamitatum, Botscaio tradatur viuus, vt de eo poenas ex Iustitiae lege sumere posset: Si Imperator polliceatur, se ipsum venturum ad conuentum Ordinum regni Posonium: si milites Germani intra sua se contineant munimenta et praesidia, nec excurrant ad praedas agendas. His intellectis, cum facile videret, cuius generis essent ea postulata, Basta nihil respondit. Interim tota Transsyluania parebat Botscaio, qui accepto a

Turcis aliquo auri modo suis persoluit stipendia militibus, indictoque conuentu, conuocat ordines Hungariae, vt consulerent de republica. Paulo post Comes Serinensis, Nadastus et Beduus, qui hactenus aduersus Turcas pugnauerant, cum copiis suis in Botscaij castra transierunt, vt exercitus eius creuerit ad XXV. millia hominum, cui iam omnis parebat non solum Transsyluania, sed et Moldauia et Walachia. Ibi Matthias Austriae Archidux nomine Imperatoris pactus est, omnino e re et commodo Boscaij, qui, Legatum suum Heliam Halin ad Caesarianos misit, vt ostenderet, ab aequa pace se nonalienum esse, dum modo ad superiores conditiones accederet, ne in senatu Hungariae alius admitteretur Episcopus praeter Cancellarium: neu cuius ob religionem deterior esset conditio: ne quis fierer Episcopus nisi natus ciuis Hungarus et nobilis genere: vtque amnestia san ciretur reciptoca.

Gliscebat interea nihilo minus bellum, cum vtriusque partis damno. Turca, intellecto agitari pacis conditiones inter Imperatorem et Boscaium, mittit primum suum Vezierum in Hungariam, vt de pace cum Caesarianis inter Imperatorem et Turcam ageret. Botscaius hac re cautior factus, mittit ad Verierum, qui ei exponerent, quibus conditionibus cum Imperatore pacisci vellet, simul vt ostenderet, inscio Turca in hac re se nihil facturum. Erat autem pax Veziero admodum cordi, qui suasit Botscaio, vt ipse prior Legatos Viennam ad Caesarem mitteret, ad constituendam per Hungariam pacem: ipsum Vezierum quoque missurum eo homines idoneos, vt postea a pud Komaram oppidum congressis diuersarum partium Legatis pax stabiliti posset. Sicfactum est vt post calamitolum bellum atque diuturnum pax coaluerit, cuius haec fuere capita.

21.

Primo conscientiae nullius vis affertor, sed promiscue Carholici Lutherani et Caluinistae quieti inter se habitanto, praeter has religio alia non admittitor.

II. Matthias Archidux Austriae, Legatus et Prorex Imperatoris esto per torum Hungariae regnum, in quo nulla siet mutatio.

III. Botscaio Principatus Transyluaniae cedito et et Siculorum Comitatus. Idem esto Palatinus superioris Hungariae. Liberi eius masculi patri succedunto, quibus si careat, omnes illi principatus atque dignitates caduciratis iure ad Imperatorem reuoluuntor, filiae vero si quae fuerint, honesta cum dote maritis elocantor.

VI. Quae interuenerunt offensiones ab vna aut altera parte, per petua obliuione sepultae sunto. Hac pace magna in Austria et Hungaria orta est laetitia, et Viennae atque alibi frequentes ignes publicae hilaritatis indices excitati. Nec tamen hoc gaudium diuturnum fuit Boschaio, quem Cancellarius suus porrecto veneno sustulit, vt in partem illarum dignitatum ipse veniret. Botscaius, cum se toxicum bibisse intelligeret, Alexiteriis vsus, grauique in Cancellarium concepta suspicione, corripi veneficum iussit, confessumque crimen capite truncali. Tanta autem fuerat veneni vis, vt contracto inde morbo, cum frustra pharmacis fuisset vsus Boticaius ad diem XIII Decembris mensis expiraret. Morti se vicinum sentiens, vocaueratad se regni proceres; cohortatus eos ad praestandam Caesari obedientiam, et cole dam inuicem pacem. Hac inter Imperatorem et Botscaium constituta pace, Matthias Archidux mittir duos Oratores cum splendido comitatu ad Vezierum Turcicum, vt conueniretinter ipsos de loco, in quo de pacetractandum erat, et qui transactioni interfuturi essent. Vtque maior vtrique parti constaret securitas, substiterunt Legati Borscaiani in loco non nisi septem Leucis Gallicanis ab Komata distante, vt si qua inter vtriusque Imperatoris Legatos oriretur simultas, ipso praesto essent, quisquam interponere possent auctoritatem.

A.D.XVI octobris Vienna egressi sunt Legati Rudolsi Caesaris, deducente eosillustri viro Budiano cum turma equitum suorum. Habebanthi secum duos Bassas Turcicos, qui Viennae captiui fuerant, quorum vni nomen erat Solimanno, alteri Hali; quos sequebantur sex currus, quibus vehebantur viginti millia aureorum, et Horologium automaton exquisiti artificij, donum Magno Turcarum Principi offerendum, vt et multa vasa argentea.

Bassa Budensis aduerso Danubio vectus cum nauibus XXIV, et ipse adfuit, nec non Legati Botscaiani, vt interessent paci tantopere desideratae. Ad hunc modum cum Oratores Caesaris, Turcae et Hungari aliquoties ad deliberandum conuenissent, tandem pax facta et quindecim his capiribus concepta est.

I. Exules et pulsi suis bonis, redeant, coloni agros vt ante colant, domos resticuant, vt ante bellum fuerunt.

II. Imperator Romanus appellabit. Turcam nomine filij: Turca illum nomine Parentis venerabitur. In litteris scriptis alter alterum non Regem sed Imperatorem salutabit. In hac pace comprehenduntur Tartari, quos si Caesaria. ni laedant, contra pacta fecisse iudicabuntur. Regna, terrae et dominia Domus Austriacae huic paci includuntur omnia, vt ab iis omnis hostilis actio abstineatur: qui secus fecerint, seuerissimis punientur suppliciis. Neuter conabitur dolo aut strategemate aliquo castellum, oppidum, villam aut domum in alterius territorio sitam; inuadere, sed ne alienum quidem hominem mancipem facere, neque speculatores in alterius prouin cias mittere. Pax cum Botscaio facta, bona fide seruabitur. Mercatores libere exercebunt mercimonia sua, cui rei certa loca in sinibus vttiusque regni constituentur, vbi tuto negociari possint.

Si quid controuersiae aut discordiarum inter vtriusque partis homines oriatur, Gubernatori laurinensi, Bassae Budensi et Praefecto Illyciciano eas componere ius fas esto. Si autem lis erit maioris momenti, ipse Caesar et Turca eam decident. Captiui ex vtraque parte liberi dimittentur. Matthias Austriacus mittet oratorem cum muneribus ad Vezierum: et hic vicissim mittet legatum cum eibsdem valoris munerib. ad Matthiam. Eadem erit reciprocatio mittendi et donandi inter vtrumque Principem, Rudolsum Caesarem et Turcam.

Pax haec ita firma stabilisque esto, vt viginti continuis annis sancte vtrimque obseruetur, inter vtrumque Imperatorem, eorumque successores et haeredes: et tertio quoque anno ad conseruandam amicitiam alteli ad alteros oratores mittant, cum ex quisu is ac reglis muneribus. Vaccia oppidum Romano Imperatori in hacttansactione cedet, Strigonium autem Magno Turcae.

Habuit Bassa Budensis Christianos magnifice admodum, eosque magni precij donis coluit. Constantinopoli autem et Viennae, inque omni Hungaria magnam pax haec excitauit laetitiam.

Cum autem mors Botscaij paulo post superuenisset, magna rerum in eius prouinciis facta est mutatio, et pax illa superiot male obseruata per Hungariam, Caesarianis caeteros excursionibus et depraedationibus subinde vexantibus. Quibus incommodis vt remedium afferretur, conuenerunt Ordines atque Proceres Hungariae et Transsyluaniae, quibus placuit omnibus, regem in regnum vocare, vt illius praesentia velut Sol aliquis omnes harum turbarum nebulas discuteret. At proceres superioris Hungatiae et ipsi conuenere Cassouiae a.d.XIV. octobris mensis, vbi decreuerunt non committere, vt Translyluania ab Hungaria separaretur. Interim Haydones (genus militum Hungarorum) nihil morati hos conuentus pergebant rapinis et latrociniis continuandis, cumque vnum et alterum castellum occupassent, aperte se Turcarum amicos profitebantur. Germanorum autem et Wallonum militum hostes. Ibi demum Matthias Archidux Posonium venit. a. d. XV. Ianuarij MDCVIII, centum secum ducens currus et ducentos equites. Prodiere huic in oceutsum honoris ergo omnes Proceres, cumque iis Episcopus Iaurinensis: Archiepiscopus atque Cardinalis Strigoniensis et ipse adfuit. Venit etiam Helias Hascus, nomine ordinum superioris Hungariae, cum aliis quibusdam proceribus. Initium Comitiorum factum est a. d. XXIII. Ianuarij mensis, anni MDCVIII. Ibi Gardinalis et homines Ecclesiastici vole bant mitigare rigorem articulorum transactionis Viennensis cum Botscaio: quibus acriter Helias restitit, cum Legatis superioris Hungariae, negabantque hi conuentum illum alia institutum causa, quam vt reprimeretur Haydonum insolentia. Agebant Austriaci cum ordinibus super confederatione siue Liga, vt vocant, offensiua et defensiua, sed cum parum inter Politicos et Ecclesiasticos conueniret, vocatisunt velut arbitri, qui ab Hungaria superiore venerant. Ibi cum quietiora essent omnia, conuenerunt ordines in diueriorium Heliae, quo annitente conclusum est, ne quid in articulis Viennensib. mutaretur: quodque Liga si qua fieret, videretur aduersus rempublicam facta. De Haydonibus tumultuantibus visum est, vt Helias et Turso ad eos prosicisc erentur. eosque ad officium reducerent: parere nolentibus bellum denunciarent.

Matthias Viennam reuersus, suos conuocauit ordines, vbi omnia eis exposuit, quae Posonij acta fuerant, et quantis sibi opus fuisset laboribus, vt caueret, ne Hungariae regnum ab Imperio auelleretur, monuitque eos vti rem pecuniariam expedirent in futuros belli vsus, si forte Haydones ponere arma nollent.

Apparebat facile, Matthiam ad Hungariae tegnum adspirate, quod vt facilius assequeretur, statuit vntuersae Hungariae pacem et tranquillitatem reddete, nec eam solum ab Haydonibus seditiosis, sed et a Turcis incolumem prestare. Et commodum Helias atque Turso tam bene gesserant rem, vt ex iis conscriberent quindecim signa equitum, vtque caeteri sublata omni dissensionum causa, ad officium frugemque redirent. Sic Matthias coegit exercitum in finibus Morauiae.

Rudolfus Imperator, cognito tumultu, Praga misit Cardinalem Ditrichsteinium ad Archiducem Viennam, per quem approbabat omnia quae non tantum cum Turcis sed et ordinibus Hungariae acta fuerant, cumque alia quaedam impetrare conaretur, inuenit Archiducem minime postulatis suis consentientem. Cuius voluntate cognita Cardinalis, perscribit omnia ad Imperatorem, Hic metuens fratris impetum, conuocat ordines Bohemiae Pragam: imperat omnib. oppidis arma capere, conscribere militem, conuehere commeatum: crebras circum se ipse habere armatorum stationes: scribere ad Electores et Principes Imperij, eosque de auxiliis appellare.

Interea Matthias egressus cum copiis Vienna venit Znoymam Morauiae ciuitatem, vbi delectum egit, lustratoque exercitu comperit, viginti sibi millia equitum peditumque sub signis esse, lectissimotum militum, cum viginti octo tormentis aeneis, et ingenti virorum Illust ium ac nobilium multitudine, qui Archiducem officij gratia sequebantur. Hic scripsit ad ordines Bohemiae, mandans, vt ab vnoquoque oppido duo ad se venirent e primariorum ciuium numero, vt ex ipso coram intelligerër, cur arma sumsisset.

Ibi denuo Cardinalis mittitur ad Archiducem, vt quidnam eum ad hos conatus impulisser, ex eo intelligeret. Legatus Pontificius et diuersorum Principum Oratores, qui nuper in Bohemiam venerant idem agunt: vt et Electorum Brande burgici et Saxonis, qui octo duntaxat dierum inducias petebant, vt interim non progrederetur: sed obtinere non potuerunt.

Rapido igitur progressus itinere, assumtis octo milli bus expeditissimorum militum, ac Coloni. ta cum caeteris copiis subsequi iusso, a. d. XVII Maij mensis, Castrametatur ante ipsam Pragam. At Rudolfus Imperator, cum duos hostes repente nactus fuisset, fr atrem ante muros Vrbis, Ordines Bohemiae in vrbe, dubius consilij, quid faceret non inueniebat. Cum enim Bohemi diuersas sequerentur religiones, quisque pro ie suisque satagebat, petebantque a rege varia, quae ille in his constitutis angustiis negare non audebat. Ibi Imperator ipse in Senatum procerum venit, cumque orationem ad eos habuisset, Bohemi mutatis animis iurauerunt, se bona ipsamque vitam ac salutem pro Imperatore periculo exposituros. Post haec Legati Matthiae Archiducis cim litteras salui conductus a Caesare et Bohemis impetrassent, Pragam ingressi sunt, a. d. XXVI Maij. Ibi Comes Theatinus Legationis caput, ingressus senatum, salurauit Proceres nomine Archiducis, cumque quid in mandatis habebat, exposuisset, ad Imperatorem relatum est, qui respondit; videri bonum factum, vt conueniant vtrimque viri idonei ad communicanda consilia, vtque id potissimum fiat in oppido Debrecinensi, vbi conuentum est inter fratres ad hunc modum.

Tradet Rudolfus Imperator Matthiae fratri Diadema Hungaricum, cedetque ei totum regnum: Hungaris iuramenti religionem remittet, vt alium eligere possint regem. Idem Impe. rator subsidium extraordinarium colliget ab ordinibus suis, ad persoluenda militi stipendia. Accipiet Matthias Archidux omnes titulos, iura, insignia, priuilegia regni Hungariae, intra secundum mensem, nec vllum in ea Imperator sibi reseruabit ius, sed omnia transferet in Fratrem eiusque liberos et haeredes. Pax inter Hungaros et Turcam facta confirmabitur auctoritate Imperatoris. Morruo Imperatore sine liberis masculis, Archidux succedet in regno Bohemie.

Rursum pollicebitur Matthias Archidux ordinibus, si casus ferat, vti ad se regnum Bohemie deueniat, iure successionis, iuramentum se in conseruationem Priuilegiorum regni praestiturum: si vero Electione ad regnum perueniat, iuratur um, vt veteres reges soliti fuerunt. Archidux inter titulos suos, regem se Bohemiae Designatum appellabit, et administrationem Morauiae sibi retinebit.

Plura his alia subiuncta fuere, inque capita pacificationis inter Fratres relata, qualia sunt de iure nonnullorum Episcoparuum: de Priuilegiis Silesiorum: de comitatu Tirolensi: de ritulis quibus vterque vti debeat: de sinibus regnorum et prouinciarum: sed ea quae superius vbertim prosecuti fuimus praecipua sunt: quibus omnibus subiuncta est clausula de obliterandis omnibus offensis.

Haec capita transactionis, postquam lecta, approbata et ab vtraque parte subsignata fuerunt: Corona regni Hungatiae cum omnibus insigniis regis ad Matthiam Archiducem in castra perlata est: fueruntque praeter Diadema haec: Gladius Stephani regis, pomum aureum; ocreae, antiqua vestis regia, et sceptrum regale. Archidux vt haec omnia splendidius acciperet, omnes suas copias in acie constituerat, pugnaturo similis, adstante ingenti virorum Illustrium numero. Ibi exauditus ingens tormentorum aeneorum boatus, explodentibus etiam militibus minora sua siue manuaria, in signum laetitiae publicae. His ad hunc modum factis, Archidux ab vrbe Praga castra mouit, diuisisque trifariam copiis, Viennam repetiit.

Quo postquam a. diem XIV. Iulij mensis venit, magnificentissimo apparatu a ciuibus exceptus est. Eodem tempore Viennam venit Legatus Turcicus ab Buda missus, vrgens confirmationem pacis cum rege initae, nec sine regiis muneribus. Qui postqu im quod voluit obtinuit, ad suos teuersus est. Secutus est eum Oratos missus ab Archiduce siue Rege Matthia, qui cum Constantinopolin venisset, muneribus amplissimis Magnum Turcam salutauit.

A. D. XXII oct obris mensis Matthias Vienna digressus Posonium appulit, ex quisito ab Ordinibus regni exceptus apparatu, erant enim ibi vltra decem millia armatorum. Hic omnium primo ei exhibiti sunt articuli pacificatorij Edicti anni MDCVI, quorum haec est summa.

Primo. Vt Religionis Protestantium exercitium sit in omnibus regni ciuitatibus et oppidis, inptimis Posonij. Il. Vt Germanus nemo constituatur Gubernator in vllo Hungariae Castro, inprimis in oppidis locisque Turcicae potentiae finitimis, vbi nati Hungari praeficiendi sunt. III. Corona regia set uabitur a Politicis Viris non Ecclesiasticis. IV. Ante omnia nouus Palatinus eligetur. V. Rex in ipso regno sibi regiam constituet: quo absente summa rei penes Palatinum erit, vsum auctoritate Senatus: hic si quid conclusum fuerit, rex suo allesu approbabit. VI. Primaria regni officia venalia non habebit rex, ad quae nemo admittetur, nisi is in regno natus fuerit. VII. Iesuitae in regnum restituti, vt et caeteri ordinis Ecclesiastici homines, non itavagabuntur per prouincias, vt antea factitauerunt. VIII. Collatio pecuniae regiae tantum inferatur camerae computorum regiorum Posonij: monetae extraneae ad conformitatem Hungaricae reducentur. Vacante Palatini officio, Praeses curiae vniuscuiusque prouinciae ibi cum imperio esto, donec Palatinus alius creetur.

Hi articuli Matthiae futuro regi oblati sunt, quibus cum is quaedam addidisset, quaedam ade. misset: Helias Hacus Palatinus Hungariae dictus est: Matthias vero rex proclamatus, a. d. XIV. Nouembris mensis: qui et decimo nono eiusde mensis Diademate regio cinctus est, his ferme ceremoniis.

23.

Primum Corona illa Sacro-sancta curruiregio impositu et ab Arce vsque ad primarium S. Martini templum delata est, sequentibus decem vexiliis, cum arcula aureo panno intecta, quae omnia in sanctiore templi adyto deposita fuere. Ad quatuor cutrus angulos

quatuor incedebant primi nominis Senatores, quos Proceres regni sequebantur. Ingrediebatur post hos rex Hungarico more vestitus, insidens Asturconi magnifice exornato, claudente ei latus fratre Maximiliano Archiduce, et sic inter turbam illustrium virorum e diuersis natiohibus templum intrauit. Cumque paulum intra sactarium commoratus fuisset, adfuerunt duo Episcopi, qui eum ad Aram deducerent. Antecedebant ingredientem duodecim illustri loco nati viri, ferentes decem vexilla, et quinque alii, qui haec portabant Cimelia. Primus crucem, II. Pacem. III. gladium regium. IV. sceptrum, V. qui Helias erat Palatinus, Coronam. Rem diuinam peragebat Forgatsius Cardinalis, cui multi adstabant siue ministrabant Episcopi et primi ordinis viri Ecclesiastici. Vnxit ibi Cardinalis regem, imposuitque coronam capiti eius, acclamante populo magna voce, Viuat rex nouus Hungariae. Finito sacro, rex accepto gladio, quem Colonita Marechallus Hungariae sastinebat, ter eum in modum crucis versus viros Ecclesiasticos vibrauit. Postea sumsit Eucharistiam e manu Cardinalis. Cumque sparsisset monetam auream argenteamque digressus rex viginti Equites creauit. Hinc vestirus amictu regio, coronam ferens capite vectus equo, cum ad columnam quandam venisset, praestitit Iuramentum, et Hungari ei vicissim: Postremo alio conscenso equo, cum gladium ter in formam crucis per aerem duxisset, in arcem rediit, vbi paratum erat prandium. Et sic finis factus est cerem oniarum.

POLONIAE REGNAM CVM ADIVNCTIS EI FROVINCIIS.

SVMMA CAPITA.

2 Diuisio Poloniae in Maiorem et Minorem, siue superiorem et inferiorem, et quae vtriusque praecipuasint oppida.

11 Podlassia, quailldo et per quem citm Poloniaeregno vnita fuerit: praecipua eius oppida.

13 Prussia, eius limites, longitudo, praecipui fluuii. Quando in Ducatus formam reducta fuerit: olim in duodecim principatus dinisa, hodie induos. Marieburgum Vrbs celebris.

14 Quibus rebus inprimis abundet Polonia: incredibilis in ea apicularum numerus, quibus syluae plenae sunt. Aerifodinae plumbi, ferri, cupri, lapidis Lazuli et Salis fossitii.

15 Polonorum veterum origo a Slauinis: quibus ceremoniis vtantur cum nomina infantibus suis imponunt. quos prisci Poloni prae caeteris deos coluerint.

16 Ignis, arbores et serpentes olim apud Lituanos in deorum namero, quos sacerdotes in rebus dubiis consulebant. Sacrificabant gallum gallinaceum: ceremoniae eorum in festorum solennitatibus et exsequiis defunctorum.

17 Ratio viuendi Polonorum nostri temparis; quibus vtantur in scribendo characteribus: vsus latinae linguae frequens in oppidis et pagis. Sublimitas ingenii et magnanimitas Nobilitatis Polonicae: eorum vestiendi ratio et arma.

18 Opes Polonorum potissimum consistunt in frumento omnis generis, melle, cera, lino, cannabe, armentis, salinis, coloribus et pigmentis, ferre, succino, pellibus ferarum preciosis.

19 Prouentus annui regis Poloniae, quo vsque adscendant. Bona Nobilium et possessiones amplissimae.

20 Robur et vires Polonorum bellicae: ingens equitum in eo regno numerus. Tormenta aenea et apparatus bellui in locu munitioribus. Naues eorum et vires maritimae.

21 Vicini eorum partim amicipartim inimici: quibus cum Polonis intercedant foedera.

22 Forma et modus gubernationis, magis ad reipublicae quam regnirationem accedens. Qui sint apud eos Nuncii terrestres, quae eorum auctoritas in publicis Ordinum regni conuentibus. Quae sit auctoritas et potentia regis, quae Nobilium.

23 Perperua prope discordia inter Ordines, Senatores et Equtes: familiae Nobiliores per Prouincias.

24 Status Poolonici regni duobus constans membris. Numerus Episcoporum. Palatini qui, qui Mareschalli, caeteraeque dignitates.

25 Diuersae religiones in Prussia totaque adeo Polonia; quibus ansam praebuerum Mercatores exteri, et Albertus Brandeburgicus, mutata forma dominii per Prussiam. In quibus prouinciis etiamnum floreat religio Romano Catholica.

POloniae a planitie terrae nomen inditum arbitrantur plerique: hanc enim Pole sua lingua appellant. dicitur etiam regnum Lechitarum a Lecho primo gentis Polonicae rege, qui sedem regiam sibi stabiliuit apud Gnesnam circa annum Dominicae Incarnationis DL. Estautem multo amplius hoc regnum nostra tempestate quam olim fuit, auctum accessione Lituaniae et Liuoniae.

Dirimitur a Marca Brandeburgensi Nota et Orba fluuiis, alicubi etiam Odera siue Viadro amne a Silesia, extenditurque ad vsque Boristhenem et Moscouiae Russiaeque confinia. Separatur ab Hungaria Monte potissimum Carpatho. Amplitudo eius et vastitas apud alios atque alios maior, vtique cum aliqui ei Pomeraniam Prussiamque accenseant, alii non: cumque forma eius aliquo modo ad rotundi atem accedat, multo spaciosius est hoc regnum quam quis credat: cum non Polonia maior minorque duntaxat, sed et multae aliae Prouinciae tam vasto terrarum spacio comprehendantur. Fait Polonia antiquitus occupata velut deserta: Prussia vero cum Pomeraniae parte, vt et Podolia, Russia, Volhinia, Liuonia, Masouia, Lithuania; haeprope omnes armis acquisitae sunt. Haec tamen postrema cum Samogitia et parte Russiae lagellonis vetus suit patrimonium. Anno enim AN. C. MCCCLXXX VI. lagello Lituaniae Dux matrimonio sibi iunxit Hedwigam filiam regalem, quae sola supererat e stirpe regum Polonorum. Dictae sunt nouo coniugio hae leges: I. Vt ipse fieret Christianus, II. Vt populum Lituanicum ad eandem Christi fidem adduceret. III. vt Prouincias suas cum Poloniae regno in perpetuum vniret. Et primae quidem duae conditiones citra moram completae fuerunt, non nidem tertia, cui vix nostro demum aeuo satisfactum est, cum stirps Iagellonum penitus defecit. Nolebant enim reges se posterosque suos priuare terris patrimonialibus, quarum absolutum ipsi obtinebant imperium, easque incertae Polonorum electioni submitrere: vnde factum est, vt semper quaesito aliquo praetextu id differrent, metuentes scilicet, ne Lituani rem eam aegro ferentes animo, excitata hoc nomine seditione arma corriperent. Videntes aurem Lituani Iagellonis posteritatem masculam deficere in Sigisimundo Augusto rege, imminentibus insuper armis et potentia Moscouitica, coacti fuerunt, cum regno Poloniae se coniungere.

Liuonia fuit primo Equitum Cruciferorum Ordinis Teuthonici, qui ibi Magnum habebant Magistrum. Caterum magno Moschorum Duce terram hanc ingenti cum exercitu inuadente et partim occupante, veriti grauiora dediderunt sese Patrocinio Sigisinundi Poloniae regis, qui eos sibi defendendos sumsit, factum id estanno A N.C.MDLVIII.

Quanquam Liuonia Moscouiticum dominatum excutere penitus non potuerit vsque ad annum MDLXXXII. regnante in Polonia Stephano.

Postquam haec generatim de Polinia diximus, iam etiam speciatim de eius Prouinciis aliquid dicendum erit. Druiditur Polonia omnis in superiorem et inferiorem: Superiorem, quae et septentrionalior est, intersecat ferme in partes duas aequales Varta fluuius: Minorem siue Australem perluit Vistula amnis. Polonia Maior, siue superior, siue septentrionalis, quae vicinos habet Pomeranos et Pruthenos, nomen id acquisiuit ex dignitate, quod in ea primus Polonici regni fundator, Lechus adeificata Gnesna ciuitate, regium sibi constituerit soliun. Caeterae huius vrbes, quae aliis minoribus leges dant et velut patrocinantur hae fere sunt: Posnauia Metropolitana, quae sub se habet alia oppida minora, cuiusmodi sunt, Coscienum, Myedzirceze, Ostrosouium, Vulcauium, cum alns, quorum vel nomina Romani Sermonis scriptura renuit. Calisia inter paludes sita, sub se habet Gnesnam, Picedrium, cum sex aliis. Siradia Ducatus integri nomine censetur, qui peculii nomine assignabatur secundogenitis Regum Polonorum, sub se habet Vieluniam, Sadecum, Petricouiam, Rosporizam et Spicimitiam, cum nonnullis aliis. Cuiauia siue Vladislauia sub se habet Bidgostam: Brestia Radzieiowam, Grusphiciam et Cuualouiam. Raua prae est Sochazouiae, Gostini et Gambi, Plotzcouia sub se habet Rozanouiam, Dobriniae denique subsunt hae: Sloncka, Rapinum, Gotzonum.

Polonia Minor, postquam in Vrbem Cracouiam sedes regia translata est, in maiore semper fuit existimatione quam Maior; hab etque Vrbes principales III. Craconiam, Sandomiriam et Luban um: quarum vnaquaeque non pauca sub se habet oppida. Cracouiam Appianus putat Carrodunum esse Ptolemaei: quod an verum sit, non est mei propositi disputare, sed ipsam potius lustrare Vrbem. Est in hac Arx maguifica, verumue Regum Poloniae Palatium, vbi coronantur et post excessum tumulantur. Magnahmc vrbi celebritas, sed non minor gloria a studio vniuersali, vbi fere semper ingens studiosorum frequentia. Cracouiae tres Ciuitates contiguae sunt Clepardia, Stradomia et Casimiria. Habet eadem sub se Ducatus duos: Zatocensem et Osuniocimensem. Oppida ei subsunt haec, quae suisappellanda sunt nominibust Biecz, Woninz, Sandecz, Lelou, Kzyaz, et Proscouice. Sandomiria ciuitas Principalis illius districtus praeest his oppidis: Chezinus, Kortzin, Viflicia, Pilsna, Opozno, Poloviec, Zauvichost, Zarnou, Malegost. Lublmum sub se habet Vrzendum, Lulouum, Parcouum, et Casimirium.

Liuonia Prouincia est ampla admodum quae in long tudinem extenditur secundum Mare Balticum ad CXXV. milliaria Germanica: vbi augustissima est, milliaria habet in latitudine XL. Terminatur ab Oriente Russia, quae Moschouitico subestimperio, intercedente tamen Nerua fluuio et Lacu Beybas. A Meridie habet Samogitiam: ad Occidentem alluit Mare Balticum: a Septentrione obiicitur Finlandia, a qua separatur interuentu Sinus Finnici. Priminominis Vrbs in Liuonia est Riga, sita in litrore, vbi Duina fluuius aquas suas in mate deponit. Post hanc est Reualia, quam Rutheni Roliuam nominant, portum habens opportunum et capacem in littore maris Baltici. Dirpta tertio loco est, sita in ripa iuxta Becum fluuium,

inter duos lacus, estque non maritima sed mediterranea. Caetera maioris momenti oppida sunt haec: Venda, in medio regionis, Velinum, Pernouia, Wolmaria, Weseuburgum, Witenstein, Wormse, Narua, aliaque muita, quibus fere nomina Cermanica. Neque tamen Linonia in vniuersum Polonorum regi paret, sed quaedam minoris nominis oppida Moschorum Duci obedrunt, alia porro Danum, alia Suecum regem agno scunt; qui eo quo haec scribebamus rempore Polonis prope omnia quae possederant, cum ipsa Vrbe Riga armis eripuerat.

Lituania, prouincia latissime patens, vicina est Moscouiae, habetque ad Ortum illam partem Russiae, quae Magno Moschorum Duci subiecta est; ab Occasu Podlassiam, Masouiam, Poloniam, et aliquantum versus Aquilonem Prussiam. A Septentrione artingit Liuonia et Samogitia: a Meridie Podolia et Volhinia. Complectitur haec prouincia complures principatus et regiones minores, diuiditurque in certos Palatinatus, vt et ipsum Poloniae regnum: cuius generis sunt Palatinarus Vilnensis, Trocensis, Minsciensis, Nouogrodensis, Brestensis, Kiouiensis cum nonnullis aliis. Vrbes in Lithuania ratae, pagi et villae frequentissimae. Caput et Merropolis totius regionis est Vilna, eam non minorem esse affirmant Cracouia cum omnibus suis suburbiis.

Nonnulli Lituaniae accensent Nouogradiam, cuius ambitum ad septem milliaria Germanica complecti perhibent: verum haec Magno Ruthenorum Duci paret, capta a Moscouitis anno A N.C.MCCCCLXXVII. Praecipuus omnium Lituaniae fluuiorum est Borysthenes, quem incolae hodie Neper vocitant, qui per Russiam fluitans, et infra Kiouiam decurrens Pontum Euxinum irrumpit.

Samogitia sequitur Lithuaniam, cui vicina est, habens in longitudine L. milliaria. Terminatur a Septentrione Liuonia, ab Occidente Mari Balthico, vbi nonnihil in aquil onem flectitur, vicinam habet Prussiam. Oppidis elegantiotibus prope omnino destituitur, non item pagis villisque, quae partim Regem, partun Nobiles agnoscunt Dominos. in vniuersum tamen domus plebeiae vilissima structae visuntur materia.

Masouia longelateque extenditur, coniungiturque Poloniae, nomen adepta a quodam Masone regionis Principe, qui victus ac profligarus a Casimiro Polonorum Duce anno Christi MXLV. fugit in Prussiam, vbi non serens tormenta et morsus animi vitam laqueo finiuit. Attingit ab Oriente Lituaniam, ab Occidente Poloniam, ab Aquilone Prussiam, a Meridie rursum Poloniam Russiaeque partem. Habuit haec aliquando peculiares suos Principes, destinata secundo genitis Regum Polonorum filiis. Defunctis autem lohanne et Stanislao heredibus in pueritia, quod contigit anno A N.C.MDXX VI. Ducatus iste ad coronam Polonicam reuersus est. Caput Prouinciae putatur esse Macouia, quae plures sub se habet alias ciuitates. Fuit Masouia grauissimis asslicta calamitatibus, a Mendoco Lituaniae Duce, inprimis annis A N,C.M CCXLVI. et MCCLX.

Volhinia inter Lituaniam, Podoliam et Russiam sita, accensebatur olim Ducatui Lituanico: sed nostro aeuo coniuncta est cum regno Polonico. Diuiditur in Prouincias tres, Leucouiam siue Luzcouiam, Wolodimiriam, et Kryzemenecum: quae eadem sunt oppida praecipui nominis, sub se alia minora habentia.

Podoliae fines sunt ab Austro Moldauia ad Tyrum fluuium, qui nostro aeuo Niester vocatur, ab oriente excipiunt vastissimi campi, prope destituti habitatotibus vsque ad Maeotidem Paludem. Nihil in Podolia cultum occurrit, praeter villas quasdam raras, hinc inde sparsas, ob continuas Tartarorum incursiones. Praecipua regionis ciuitas appellatur Camienieca, diuina prope ratione exadeificata inter praecipitia, tam firmis muris ac munimentis, vt Tartari oppugnantes multories ingenti accepto detrimento inde repulsi fuerint: quod idem et Walachis Turcisque contigit. Accensent huic nonnulli Lemburgum oppidum, cui salsamentorum copia celebritatem peperit, quae inde ob bonitatem ad exteros exportantur.

Russiadiuersis nominibus appellatur, Roxolania et Ruthenia, cui nomini etymologiam assignant, quod Russia velur Rosseya dicatur, significante vocabulo dispersos populos: quod hae gentes aliquando totam Sarmatiam Europaeam occupauerint cum parte Asiatica. Hinc deduxere colonias a mari glaciali vsque ad Mediterraneum sinumque Adriaticum, vt et a Ponto Euxino vsque ad Mare Balticum. Hinc factum est, vt omnes illi populi, qui Sclauonica sine Illyrica lingua vtuntur, communi nomine appellati fuerint Russi siue Rutheni. Non est autem nostri propositi de vniuerla hic agere Russia, cuius potissima pars Magni Moschorum Ducis imperio subest: sed tantum de Meridionali eius parte, quae Russia nigta, vel, secundum alios, Rubra dicitur.

Huius igitur fines sunt ad Austrum Sarmatiae Montes, qui et Carpathii et Tartarici vsm pantur. Ab Oriente habet Volhiniam, Podoliam et Moldauiam: ab Aquil one Lithuaniam: ab Occidente Poloniam. Continet haec Russiae pars Regionem et oppidum Lempurgense, Haliciam, Belziam, Chelmum et Promeliam, quae Prouinciae sub se multas habent alias minores. Caput tamen vniuersae Russiae Nigiae est Lempurgum, sede Archiepisc opali in signe. Dicitur autem vero nomine Leopolis.

Podlassia regio est spaciosa, ab Occidente contermina Masouiae, et ab Oriente Lithuaniae. Fuit haec olim sub Lithuanorum domino: led anno A N. C. M D LXIX. coniuncta fuit cum Regno Poloniae opera Sigism undi Regis Poloniae et Magni Ducis Lituaniae. Visuntur hic oppida Bielsko, Bransko, Suras et Tikolcinium: et

in hoc postremo asseruantur Thesauri regii. Praeter haec est Cnissinum, vbi est domus regia cum amplissimo viuario, pleno omnis generis bestiis et innumeris piscinis, piscibus refertissimis. Caetera oppida sunt Nareuia, et Vasilcouia, postremo Augustouia, oppidum copiosum, quod authorem agnoscit Sigismundum Augustum, Polonorum Regem.

Pomerania (quanquam haec Imperii Romani Germaniaeque prouincia ad Poloniam nihil pertinet, nostro duntaxat aeuo) pulsatur mati Baltico, porrigiturque longissimo spacio a finibus Duca us Megapolitani vsque ad Prussiam. Detiuant plerique Etymon nominis a Sclauo. nico Pa meren, quae vox prouinciam maritimam significat. Vocauerunt hanc Wandali primi eius cultores Pamortzy, ipsi vero indigenae Sidinos sese dixere. Numerantur in ea quadraginta oppida muro et fossa cincta, praeter plurima castra et Monasteria. Ciuitates primi nominis fere maritimae sunt, mediterraneae pauctores.

Littori maris Naturae ipsius prouidentia eximie prospectum est, vt ob insignem firmitatem irruentis maris fluctus contemnere possit, et vbique fere portuosum sit et accessum praebeat nauibus. Vrbium primo loco meretur numerari Stetinum totius Prouinciae caput: sequuntur hanc Nouogardia, Lemburga, Stargardia, Bergradum, Cameneca, Publina Grifenburgum. Maritimae hae fere sunt: Colberga, Caminum, Collinum, Sunda, Pucka, Reuecolium, Louemburgum, Hechelia, Stralsunda, oppidum perelegans et negociatione celebre, cum nonnullis aliis. Fuit olim lulinum oppidum et Emporium nobihssimum, hodie minus, nostris Wollinum dictum. Omnes tamen superat diuitiis et amplitudine Gedanum vel Dantiscum: quanquam plures sint, qui hanc Vrbem Prussiae accenseant. Adiacent Pomeraniae Insulae III. Prima est Rugia, in qua numerantur oppida V. secunda dicitur Vsedoma, in qua sunt III. tertia est lulina, in qua oppidum est vnum, nempe Wollinum.

Prussia, quae ab aliis Borussia, Pruthenia, Hulmigeria et Vlmigeria dicitur, habet a Seprentrione mare Balticum, ab Oriente Lituaniam et Samogitiam, ab Occasu Pomeraniam: Masouiam vero atque Poloniam a meridie. Sumitur longitudo eius ab Aquilonei in Austrum, continerque haec milliaria Polonica ferme quinquaginta, a Castro Memmelio vsque ad oppidum Toroniense. Latitudo prope longitudini compar. Flumina amplissimae huius regionis haec ferme sunt: Vistula, Nemenus, Crononus, Nagotus, Elbinga, Bassaria, Ala, Dre bnicia, Lica, Lauia, aliaque minora. Paruit haec prope vniuersa olim Equitibus Teuthonicis Cruciferis: qui cum impotentius dominarentur, Prutheni concitata seditione, excusso Equitum dominatu, amplexi sunt imperium Casimiri Regis Polonorum, parueruntque deinceps Polono vsque ad annum MCCCCL. Anno vero A N.C. MCCCCL VII. Praesidiarii Cruciferorum milites in Mariaeburgo, vendiderunt Polonis Castrum pro C D LXXVII. florenorum millibus.

Nec tamen vnquam ad duci potuerunt Equites, vt Polonotum Regi iura mentum fidelitatis praestare vellent, sed multa ac difficilia cum Polonis gessere bella, vatioque euentu pugnatum est, inprimis circ annum Christi MCDXCVIII. Postremo cum bellorum calamitarumque finis non esset, Albertus Brandeburgicus, cum tertius et quadragesimus esset in Ordine Magister Equitum, venit in fidem et clientelam Sigismundi Polonorum Regis, quod factum est Cracouiae anno A N. C. MDXXV. Vicissim ei Rex beneficii nomine contulit, atque, vt loquuntur, Feudi iure, Prussiam eam, quae nostro aeuo latissime patet, et Ducalis appellatur: additis egregiis dignitatibus et priuilegiis, vt Dux Prussiae praepositus omnibus Poloniae Proceribus, in Comitiis Conuentibusque regni primum ac proximum a Rege obtineret locum.

Aiunt diuisam olim fuisse Prussiam in principatus XII. quos ita Venedus Dux partitus est pro numero liberorum suorum, circa annum Salutis DLXXIII. Suntque nomina corum haec. Sudauia, penitus a Cruciferis deuastata, Sambia, Nethania, Nadrauia, Slauonia, Bartonia, Galinda, Varmia, Hogerlandia, Culmigeria, Pomesania Michlouia. In vnaquaque harum prouinciarum aliquot arces et oppida exaedificata sunt ab Equitibus Cruciferis, diuersis tamen temporibus, postquam horum opera Christiana fides in Prussiam introducta est. Numerantur in vniuersum ab Equitibus Teurhonicis extructae arces LXXII. oppida vero maiora LXII. quorum ramen numerus nostra aetate factus est auctior: adeo vt sola Prussia cum multis Poloniae Prouinciis iunctim sumtis hoc nomine certare facile possit. Nostra aetate diuiditur vniuersa Prussia in Ducalem et Regiam. Ducis sedes est Koningesburgi siue Regiomonte, quod est oppidum perelegans, maritimum, emporio et studio vniuersali clarum, authore ac fundatore Alberto Primo Brandeburgico, Prussiae Duce. Regalis Prussiae caput est Mariaeburgum. Caeterum cum haec scriberemus, quod fuit ad annum A N.C. MDCXXVI. Gustauus Adolfus Suecorum Rex, illato Polonis bello, magnaque vsus prosperitate, Mariaeburgum, Elbingam, Puscam cum plurimis aliis Prussiae Regiae oppidis armis occupauerat, vt de amittenda vniuersa Prussia non parum Poloni periclitarentur.

14 QVALITAS ET INGENIVM terrae Poloniae.

Est in vniuersum Polonia regio plana, syluis frequentibus obsita, montibus prope vbique cincta. Frigidiot tamen, vnde fir, vt oleis vineisque destituatur: abundat tamen caeteris rebus omnibus ad vitam commode agendam necessariis.

et omne genus leguminis, vt multae prouin ciae transmatinae inde perant alimoniam. Armentorum gregumque hic permagna abundantia, et piscium copia ingens. Fatendum tamen, non latis esse cultam pro amplitudine agrorum, cum ingentes intercedant syluae, in quibus innumerae vagantur bestiae et ferae. Aucupium hic frequens, fructuum arboreorum copia incre dibilis, vt et bu: yrlac cerae. Mellis autem tanta hic est abundantia, vt passim et temere in rupibus concauisque arboribus id inueniatur, etiam quandoque ab apum examinibus destitutum.

Auri argentique fodinas regio haec nescit, praeterquam circa Cracouiam, vbi argenti venas reperiri aiunt, vt et apud Sandomiriam, vbi etiam lapis Lazulus eruitur. Plumbum tamen suppeditat, et fertum, ac aes cyprium perfectae bonitaris. Salis hic immanis copia qui etiam terra effoditur, in magna commendatione. Longissima per aestatem dies in Polonia est horarum sedecim et minutiarum quadraginta.

Liuonia plena est paludibus, quibus potissima parte inuia est, montibus autem collibusque destituitur. Plutimis irrigatur fluuiis, et quamuis ager satis foecundus sit, multis tamen in locis inculti iacent campi. Frumenti hic crescit plurimum, et fructuum aiboreorum, vt magnam vtriusque copiam exteris submittat prouinciis. Piscium hic ob multitudinem vilitas, ferarum et animalium domesticorum copia ingens, inprimis equorum, qui ob gradus firmitatem laudantur.

Mellis ceraeque hic abundantia vt et picis a. ridae. Oleas vitesque Liuonia nescit, vt totus Seprentrio. Lacus habet non paucos, inter quos facile primus est, qui ab incolis Beipas appellatur, habens in longitudine millia XLV. omneque genus piscium suppeditans.

Lituania et ipsa paludosa est et vliginosa, referta nemoribus, adeo vt ob syluarum densitatem impedira per eam sint itinera. Lacus habet ingentes, et fluuios nauigabiles, qui saepius trans. euntur hyeme quam aestate, cum aquae omnes concretae frigore securum viatoribus praebent transitum. Aer hic molestus, crassus et frigidior, vnde sit, vt quae hic nascuntur animalia parua sint et deformia.

Reperiuntur hic praeter ea, quae in Germania inuemuntur, animantia Bubali, Alces et Equi feri ac indomiti. Frumentum hic copiose creseit, sed raro ad maturitatem peruenit. Vinum nisi importatum Lituania non habet, sale vtitur a vicina Polonia aliisque prouinciis acquisito.

Vix vllibi plures Martes, Mures Pontici et quos Zibellinos ac Herminos vulgo nuncupant. Picis hic, cerae ac mellis abundantia. Vilnae quae Vrbs caput est Lituamae, longissima dies est horarum XVII. cum octaua horae parte, neque in tota hac prouincia infra decimam sextam horam procuditur, cum longissima est. In partibus vero septentrionalioribus etiam ad horas XVIII. accedit.

Samogita tota frigore horret, vbi maximam anni partem niues ac glaciem reperire possis. Syluae hic frequentes, vnde abundat nobilissimo ac purissimo melle, quod in omni arbore excauata inuenitur.

Masouia in vniuersum nemorosa est, in qua permulti inueniuntur Bubali et Vri siue Tauri syluestres.

Volhinia, quae inter Lituaniam Podoliam et Russiam sita est, ob agri fertilitarem frugibus omnis generis abundat, caeterisque fructibus.

Stagna lacusque habet frequentes, vbi ingens piscium copia, nec minor ferarum in syluis. Laudatissima hic pro pecudibus pascua et mel. lis ac cerae, vel ut in omnibus his regionibus, mirus prouentus.

Podolia fertilitate se superioribus omnibus praefert, vbi semel seritur, ter metitur. Facta enim semel semente, et leuiter sarrita humo, tribus sequentibus annis messis colligitur. Neque vero opus est singulis annis agros conserere, sed sufficit vt mergae concutiantur leuiter, antequam ab agro auferantur, et quod excidit, faciendae sementi sufficit in annum sequentem. Par pratorum luxuria in ferendo foeno, in tantam gramine excrescente altitudinem, vt pascentes boues vix cornibus emineant: quod adeo magis mirandum est, cum solum multis locis sit lapidosum, vt sex taurorum paria aratro trahendo iungi necesse sit. Armenta boum et greges ouium hic plurimi, ferae innumerae, examina infinita. Sal hic copiose inuenitur.

Russia Meridionalis siue Nigra feraci admodum gaudet agro, abundans equis, bobus, ouibus, martibus et vulpibus. Apum in hac tanta vis, vt non solum in praesepibus ac cauis mellificent arboribus, verum etiam in rupium cauernis et scrobibus terrae. Viribus vt superiores prouinciae omnes caret. Fluuiis perluitur haec permultis, lacusque habet piscibus scatentes. Aiunt in Chelmensi territorio ramos ab arbore pinu desectos, terraeque per biennium aut triennium suppositos in durissimos conuerti lapides. Solum hic etiam cretam gignit.

Pomerania plana est, paucis duntaxat collibus alicubi aspeta, Satis ferax est rerum necessariarum, irrigaturque multis fluminibus, quae pleraque nauigabilia. Agri hic cum cura culti, vnde magna copia farris, butyri, mellis, cerae, et huiusmodirerum, quae etiam ad exteras gentes exportantur. Colligunt etiam Pomerani in suo littore succinum, quamuis id maiore copia in Prussia legatur.

Prussia omnis vndequaque est fertilissima, magno vicinas regiones post se relinquens interuallo. Amaenior sit ager an fae cundior dubitare possis; littus omne portus habet ad mare Balticum commodissimos, vbi in varios sinus in curuatur. Solum frumenti est feracissimum, quod Polonicum et Lituanicum in hoc genere

longe excellit. Aer satis temperatus et salubris, non hominibus solum sed et pecudibus aptissimus, quatum incredibilis hic copia. Abundat Prussia examinibus apum, vnde maior in syluis mellis vis, quam credi sacile possir. Syluae ac nemora hic spaciosa et densa, in quibus ferae frequentissimae, interque eas multi Bubali, Alces, Vri, Equi syluestres. Multi hic amnes, stagna et lacus, in quibus piscium multitudo tanta, vt vilescant, estque ibi lacus, qui septem milliaria Germanica ambitu suo complecti creditur. Colligunt Prutheni in suo littore succinum magna copia, suppeditantibus id maris Baltici fluctibus tempestate aliqua concitatis, incolae Germanico vtentes idiomate Augstein vocant siue Bornstein.

15 MORES VETERVM POLONOrum siue Sarmatarum.

Vt Polonos a Priscis Slauis siue Slauinis ortos constat: ita certum est, horum illos retinuisse mores longissimo tempore, vt qui vnius gent is nouerit ritus atque consuetudines, etiam alterius reneat. Nos quatundam tantum mentionem faciemus. Imposituri nomina infantibus suis iam satis grandibus, deducebant eos ad temple Deorum suorum, desectosque primos capillos illis consecrabant, in arrham pignusque perpetui seruitii. Ad has ceremonias solebant conuocare parentes et necessarios, vt hilarem eum sumerent diem. Mactabatur ibi porcus, et sumebatur mellita potio, siue hydromeli. In Deastrorum numero potissimum colebant Iouem, quem ipsi vocabant lessan: hinc Plutonem, quem ipsi Ladonem appellabant; deinde Dianam, quam Niam, Hinc Martem, quem Marzam, et Zezillam, quam Cererem esse dicebant, postremo Venerem, quam Zienanam vocitabant. Eadem iis de Diis sententia quae caeteris gentibus, nec in sacrificiorum ritibus a Graecis Romanisque abibant longius. Festa celebrabant epulando, cantando, saltando, et omne genus laetitiae exercendo. Narrat Duglossus Historicus, hunc hilaria agitandi modum ad sua vsque durasse tempora: vixit is autem all quot annis, postquam Poloni Christianam susc epere fidem. Quin et ipso hoc nostro aeuo Lituani eosdem saltandi ac exultandi obseruant ceremonias, vocem Ladon subinde in cantilenis reperentes, cum ingenti complosione manuum.

Aitque idem Duglossus, coluisse eos quendam Diuium, quo nomine intelligebant vitalem illam vim aeris, quae dat vigorem rebus animatis. Pogodam insuper Deam veneratos, quam serenitatem et temperiem aeris crediderint.

Constat priscos Lituanos Deorum loco coluisse Ignem, syluas et serpentes, quos etiam intra priuatos aluere parietes, velut Lares quosdam familiares aut Numina domestica, quibus et sacrificia ofterre consuenerunt. Adorabant autem non ignem quemlibet, sed sacratum, quem magna cura nutriebant, ne sponte extingueretur: congerentibus sacrificis ac Templorum ministris perpetuam eius alimoniae materiam. Lapso quopiam in morbum, e vestigio propin qui eius concurrebant ad sacerdotes, sciscitantes, fatalene esset illum morian conualescere? Adibant hi sacerdotes ignem sacrum appetente vespera, et mane reddebant responsa percunctantibus, quibus persuadere volebant, vidisse se languentis vmbram iuxta ignem.

Qui penitiora regionis incolebant, Solem adorabant et syluas, procerissimae cuique arbori maximum deferentes honorem. Foeda horum olim paupertas, et pudenda, si cum Ruthenis conferrentur, vt principes eorum atque Dynastae vectigal a multitudine consequi aliud non potuetint, in signum subiectionis, quam pannos viles atque crassos, suber, pelles, et huiusmo. di vilia mer cimonia. Serpentibus (quod supra dictum oportuit) solebant immolare gallos gallinaceos, eosque lacte nutrire. Duae illis agitandorum festorum causae, prior post collectam messem, appetente septembri mense; altera, cum victis hostibus a bello rediissent, quorum spolia et manubias igne cremabant, immolato insuper vno e captiuis.

Defuncto quopiam inter eos, exurebant cum cadauere preciosiorem, quam viuus habuerat, supellectilem, ne equis quidem parcentes, libantes lacte et melle diffuso super tumulum mortui. Antequam fidem Christi ample cterentur, soli nobiles inter eos vrebantur vestibus panno laneo factis, et calceos gestabant: vulgus lineis amiciebatur, vel rhenonibus ferarumque pellibus.

Non multi anni sunt, cum Samogitae adeo fuere rudes, vt vsum vini, auri, argenti et aeris penitus ignorarent. Licitum erat viro vni plures ducere vxores, et filius siue priuignus, defuncto patte, Nouercam sibi iungebat matrimonio, Fratre etiam Fratriam in vxorem accipiente. Maximum hic Deorum Vulcanum siue Ignem colebant, quem studiose curabant, ne extingueretur, custodiebantque illum atque alebant sacerdotes in edito monte. Syluae apud hos erant et nemora quaedam sacrosancta, quod in iis habitare Deos suos crederent: vnde non arbores solum, sed et bestias in iis degentes, breuiter, quicquid in iis erat, sacrosanctum arbitrarentur. In his syluis cremabant corpora magnorum suorum amicorum cum equis, fellis, armis, vestibus. Tumulis focisque imponebant scamna siue sedilia lignea, onerata eduliis factis ex farina in modum casei, inde fundebant cereuisiam in ignem, eo prolapsi insaniae, vt crederent vmbras defunctorum, quorum cremauerant corpora, de nocte eo accedere, et vesci appositis cibis. Quod si quis exiis velleuiter violasser lyluas illas, aut bestias quae in illis, vel aues sacras, incuruabantur illi Diabolico artificio manus pedesque.

Diu onienses diutissime barbari incultique mansere addicti venerationi Daemonum, ad eum quem modo descripsimus modum. Fuit autem hic populus adeo rudis et simplex, vt expresso e

fauis melle, ceram in vias proiecerint, velut rem fordidam et superfluam. Cantantes vel vlulantes potius subinde repetebant vocem IEHV siue AHV, cuius significationem neipsi quidem satis sciebant.

Fuit Prutheriorum gens antiquitus crudelis et baibara, compotat onibus dedita, lac iumentorum in summis habens deliciis, cum aquae mulsae vsum adhuc ignorarent. Vxores sibi quiuis accipiebat pro arbitrio, quas vilissimarum seruarum loco habebant. Defarigati vel laborando vel potando, in hypocaustis vel balneis se reficiebant: aliquando etiam medio hyemis rigore frigida abluebantur. Defunctos terra sepeliebant, cumque iis supellectilem preciosiorem, arma et equos: ei qui in praelio cecidisset, immolato aliquo e captiuis inferias dabant.

Pro diis colebant Ignem, Solem, Lunam, bestias qualdam et serpentes, aliasque nugas. Hospitales erant et munifici in peregrinos, inprimis eos, ui facto naufragio ad littus eie cti fuerant, vltro eos ad hospitii iura inuitantes. Si quos a piraris exagitari affligique animaduerrebant, eis in auxilium properabant. Argenti aurique apud eos olim parua aestimatio: pluris faciebant preciosas animalium pelles, quas prolaneis lineisque permutabant vestimentis.

17 Mores Polonorum nostri temporis.

Poloni nostri temporis longe absunt a crudelitate et ruditate veterum Sarmatarum: solertes quippe et pradentes in suis actionibus, et Comes erga peregrinos, quod quidem de nobilibus ac ingenuis potissimum intelligi volumus: nam vulgus vsque ad vnum et alterum obulum emungit hospites, si id facere possit. Comportationibus indulgent, vt omnes populi Septentrionales, sed cereuisia se ingurgitant et aqua mulsa: vini enim vsus apud eos pertarus, vt qui nec vites nec rationem colendarum vinearum nouerint. Chara cteribus in scribendo vtuntur compositis, partim e Graeca partim vernacula litteratura: quin et viri ac mulieres non multum a Graecis inuestiendi ratione abeunt. Abstinent Poloni a furto et latrociniis, in sua duntaxat regione et inter suos, vt hyberno tempore nullo metu longa conficiant vel singuli vel bini itinera, trahis curribusve vecti.

Sunt Poloni in rebus suis industrii, studentqui diuersarum cognitioni linguarum, inprimis Latinae, quam vulgo in oppidis pagisque loquuntur, ner sublimiores tantum, sed et plebeii homines. Qui inter eos nobili genere orti sunt, elegantiae in vestitu student, nil parcentes fumtibus: natura sunt robusti et periculorum contemcores, vt non vereantur expectare hostes, etiamsi numero multo superent, vel etiam eos vltro lacessere. Nobiles inferioris conditionis nequaquam tolerant aut dissimulant iniurias, a Baronibus et Dynastis acceptas, sed vlcisci eas quomodocunque nituntur, vocatis etiam in vindictae societatem clientibus, amicis ac consanguineis.

In vniuerlum de Polonis dicere possis, prodigos eos esse potius quam liberales, quod immodici sint in comeslationibus, et magnum alant comitum seruitiorumque numerum, qui cum re lautiore sunt.

Solent Lituani hyberno tempore, cum niue ac glacie omnia obsita sunt, facientes itersyderum ductu proficisci, haud secus ac nauigantes, qui Cynosuram Arctonque obseruant. Feruntur vxores horum concubinos alere, permittentibus id maritis, cum viris vxoratis vicio feratur, pellicum implicari amoribus. Sed et matrimoniorum exigua intereos firmitas, quaefacile de vtriusque consensu soluuntur: quin et diuortio facto, denuo aliis nubunt, quoties et vbi in mentem venerit.

Vini vsum vulgo nesciunt: panis eorum ater est, quod farina non satis cribretur aut a furfuribus mundetur. Potum numerosi suppeditant greges et armenta, cum abundent lacte, quod loco vini iis seruit. Loquuntur Lituani Sclauonicam linguam, vt Poloni.

Ad militiam proficiscentes, potius student magno cum apparatu ingredi, quam animo ad pugnam parato: hinc fit, vt ardor eorum celeriter refrigescat, viresque consumantur. Persequendi hostis vbi iis necessitas oboritur, quicquid precio si secum habent, etiam selectiores equos, et impedimenta, domum remittunt, sequentes Ducem exercitus coacti potiusinuitique, quam pugnae ac victoriae amore.

Obseruatum multoties est, eos, qui ob beneficium aliquod a Rege obtentum militiam et castra sequi obligantur, numerata pecunia misionem impetrasse, et defernisse exercitum; tantumque abfuit, vt hic discessus iis vitio versus fuerit, vt contra voce praeconis et ad tubae sonitum per castra proclamatum fuerit: si quis ad suos deserta militia redire vellet, eum oblato argento missionem impetraturum. Abutuntur hi nomines adeo nimia libertate sua, vt existiment, quiduis sibi licere, quod in mentem venerit.

Vestitu vtuntur longiore, imitati prope Tartaros, armis autem Hungaros repraesentant, ferentes hastam clypeumque. Equis utuntur valde bonis, maxima ex parte castratis, quibus raro soleas inucunt ferreas: quos ad suum modum adfuefaciunt ad vsum magis quam ad ostentationem.

Plebis conditio miser: bilis est, quae in perpetua velut captiuitate detinetur: nec indecorum putant Nobiles, cum comitati longo Equisonum agmine per pagum aliquem viam faciunt, permittere seruis, vt ingressi domos rusticoum, rapiant auferantque, quicquid placuerit: quiritantes eo nomine etiam verberibus obtundant. Clienti patronum inuisere volenti, vacuis comparere manibus fas non est: sed et caeteri vltra census statos atque vsitatos redditus, quos pendunt superioribus, coguntur quot septimanis bis iisdem gratuita praestare sernitia. Quod si vxor sacerdotis moriatur, aut si is nuptias celebret, aut si nascatur ei infans, oportet eos qui sub ipsius sunt cura atque Paroecia, certum

ei argenti modum Xenii loco offerre, vt mitem cum per totum an num experiantur in audienda confessione. Capitalis alicuius criminis reum cogunt sibi ipsi neceminferre, ita iubente principe, vt ipsus sibi nectat laqueum: recusantem verberibus tormentisque tam diu lacerant, donec dolorum taedio sponte vitam abrumpat.

Qui Liuoniam incolunt, omnem vitam insuauem putant, nisi quae in crapula et ebrietate consistit: quanquam haec vicia magis dominentur in aulis magnatum quam plebis tuguriis. Qui hic quamplurimum bibit, et vno ductu praegrande poculum exhaurit, laudem inter caeteros meretur. Praemium horum helluonum est Podagra, Hydrops, Proluuies cruenta ventris, aut morbus aliquis his ipsis atrocior.

Magna in has Amphoras et Gurgites vtuntur viri Nobiles liberalitare, quibus vt affatim suppeditent, crudelibus modis deglubunt tusticos: ita, vt quicquid diurnus horum nocturnusque labor, ac cum sudore multo coniuncta industria colligere potest, id illi insumant in Gna. rhones ac Curculiones istos.

Agricolae hic prope mancipiorum numero sunt: quod si quis longiorem inediam, aut verbera minasque domini ferre non possit, et fuga sibi consulat, Herus ei e fuga retracto vel alterum vel vtrumque iuber amputari pedem, ne rersum fugere possit. Viuunt alunturque miserrimi hi homines cibis tam asperis et vilibus, vt vix porcos nostrates eos degustaturos, nisi famelicos, arbitrer. Calceis vtuntur e subere aut coriis arborum quarundam fabricaris, quo rum id est precium, vt singula paria ternis minutis nummulis vendantur.

Cantantes Luporum vlulatum repraesentant, nec finem pausamque boandi nouerunt, semper vocem Iehu interponentes.

Interogati, quid eo vocabulo sibi velint, ignorarese id aiunt, sequi tamen ritum maiorum suorum, qui ad eundem cecinerint modum.

In vniuersum reputanti occurret, homines hos bestialem potius quam humanam viuere vitam: sed nec aliter quam pecudes tractantur. Mandaturi terrae cadauer hominis mortui, circumstantes id in orbem bi bere incipiunt, inuitantes se mutuo ad compotationem, et ipsi quoque mortuo praebibentes, ad quem, si ordo bibendi rediit, effundunt poculum in pallentem eius faciem. Hunc in fossam vbi demiserunt, adiungunt ei securim, poculum cereuisia plenum, aliquid cibariorum, et nummum vnum alterumque viatici nomine.

Cumque maxima eorum pars Equitibus Ordinis Teuthonici subsit, his mortuum alloquuntur verbis: I, proficiscere in alterum Mundum, vbi dominaberis Germanis, quemadmodum ipsi tibi in hac vita imperitauerunt. Contracturi matrimonium, puictum putant, si non ducunt sed rapiant vxores. Sunt autem variae in Liuonia gentes, puta, Curiones, Litii, Aestii, et Liuones proprie sic dicti, qui omnes diuersis vtuntur in loquendo idiomatis: in vrbibus tamen castellisque, et apud elegantiores praedominatur lingua Germanica.

Audiunt vulgo foeminae Rigenses (quae Vrbs. caput est Liuoniae et Colonia Germanorum) superbae, magnificae, et quae alias praese contemnant: nec mulieres appellari volunt sed Dominae. Illiberale arbitrantur nere, aut acu pingere, aut alio quouis modo laborare manibus, honestius existimantes, ocio et deliciis vacare.

Vnde fit vt abiecta colu instrumentisque mu. liebribus, ament pilencis vehi per vrbes et agros, idque hyemis tempore, aestate vero scaphis lintribusque oberrantes per lacus et fluuiosanimum oblectent.

Sunt Samogitii procera statura et elgantibus corporibus, sed supra modum inciuiles, rudes, barbari: audaces tamen in bello; am ciurtur thoracibus, vtunturque gladiis nostro prope more, sed nonni hil breuioribus.

Equi eorum patui sunt, quos tamen ita adsu efaciunt, vt maximi sint laboris, vt diflicile sit ad fidem dicere. Humum fodiunt proscinduntque, non ferro, sed vomere ligneo, quod et Moscouitae faciunt. Fuit cum quidam Praefectus, eorum subleuandorum gratia vomeres ferreos aratris aptari iuberer.

Verum altero et tertio anno, cum inclementia coeli et aeris intemperie messis non responderet expectationi, stolidissimi mortalium causam tribuentes mutationi patrii moris, etiam concitata seditione effecerunt, vt Praefectus antiquata de vomeribus ferreis lege, ligneos reduceret, ibi demum acquieuerunt. Hos populos, quia ingenio sunt tardo crassoque, Diabolus iudibrio fere habet, et frequentibus terret spectris atque fantasinatis.

Vxores singuli plures ducunt, non obseruata cognatione generis et sanguinis, cum filius defuncto patre etiam Nouercam ducere ausit. Argento signato vel nunquam vel raro vtuntur: tuguria habent admodum humilia, quorum tecta culmis cooperiunt, iniecta terra siue argilla: in summo tecto foramen amplum relinquunt, per quod lumen diei admittunt, vnde toti domicilio lux.

Ignis in medio perpetuus, non tam ob coquenda cibaria, quamvitandi frigoris ergo, quod ibi est tam contumax, vt multis mensibus fluuii glacie obducti visantur. Focus in media domo est, vt assidens ei pater familiae, non solum calefacere corpus possit, sed et omnia circum curiosis lustrare oculis, quid famuli, quid pecudes et alites faciant. Idem enim tectum omnes operit, homines et iumenta gregesque.

Qui ditiores inter ipsos habentur, pro poculis aureis argenteisque Vrorum Bubalorumque cornibus vtuntur. Hypocaustis vulgo non vtuntur, vt vicini eorum. Naturae quadam inclinatione feruntur ad diuinationes, in cantationes et sorti. legia, captantes etiam a rebus obuiis auguria.

Panem communiter comedunt atrum, qui exigui est nutrimenti, bibuntque fere aquam; cereuisia enim et aqua mulsa vtuntur rarius. In lingua et vestitu parum differunt a Lithuanis.

Nec Masouienses a Polonorum caeterorum moribus, habitu, lingua multum abeunt, nisi quod loquendo verba quodam cum sibilo pronunciant, vnde et dignoscuntur ab aliis. Caetera andaces sunt et robustis admodum corporibus. Volhinienses in hac re Masouiensibus similes, lingua dissimiles sunt: Idiomate enim vtuntut Ruthenico.

Sunt autem Rutheni Meridionales firmis praediti corporibus, vtentes in bello arcu et hasta duodecim pedes longa. Regium nomen cane peius et angue oderunt. Habent Poloni colonias suas per vniuersam hanc prope Russiam, quin et Nobiles Equestrisque Ordinisviri inter eos prope omnes Poloni sunt.

Qui Pomeraniam inhabitant, linguam et mores Vandalorum retinuerunt, donec ad sidem Christi conuersi fuere: ibi demum Saxonum idioma et ritus susceperunt, loquunturque etiamnum Germano Saxonice.

Prutheni, inprimis Nobiliores, originem suam deducunt a Germanis, quorum et ingenium et mores ac consuetudines retinent. Aedificia enim multo altiora excitant quam Poloni, et habitant nitidius et firmiores sunt in vrgendo proposito, valentque leges ac consuetudines apud eos diutius. In exercendis omnis generis artibus magis sunt industrii, et eorum tota vita est quam illorum politikw/teros. Et vt vno verbo rem complectamur, superant Germani omnes totius Septentrionis populos multis modis, inuentione et tiactatione artificiorum, legum et consuetudinum aequitate, et rerumpublicarum ad ministratione.

18 Opera et Diuitiae Polonorum.

Consistunt hae in ingenti copia frumenti omnis generis, quo vniuersa Polonia adeo abundat, vt multis exteris prouinciis laborantibus annonam suppeditauerit, nec vicinis saltim gentibus, sed et aliquando Italiae subuenerit fame periclitanti, frumento Genuam, Romam, vt et in Hetrutiam submisso. Colligunt et multum argenti ex diuendito melle, cera, lino, sparto ac cannabe, venduntque incredibilem quotannis vim pinguissimorum boum, arietum, equorum et aliquando bubulorum. Nec minores iis opes accedunt e salisfodinis Ocensibus, quas repertas fuisse asserunt anno AN. C. MCC LII. vt et e Veliscensibus. Eruitur autem partim sal ille e terrae visceribus, praegrandibus micis, partim aqua e salsis fontibus hausta excoquitur, vt praeter ingentem salis vim, qui terra effoditur, multum etiam coquatur: hinc lucrum non spernendum.

Faciunt praeterea rem e pigmentis et coloribus terra effossis, inprimis Glauco Caeruleove, nec non e metallis ferro et aere Cyprio, cuius vtriusque apud eos magna copia. Accedit his Succinum, quod in littore Pruthenico lectum, magno precio venditur: et sufuris abundantia, cuius apud eos vberes venae.

Si demas Portum Dantiscanum et Regiomontanum cum Rigensi et Reualiensi, pauca supererunt loca, in quibus negoci9atio exerceatur aut mercatura.

Quanquam etiam quae in his ipsis exerceantur mercimonia, auro argentoque locupletare prouincias non possint, cum omnia rursus impendant in coemendas telas sericas et pannos laneos preciosiores, qui a Flandria ad illos adferuntur et Britannia: nec non in vinum, saccharum, fructus exoticos et aromata quae a Lusitania veniunt et Hispania: accedente immenso pretio vini Cretici atque Graeci, cuius singula dolia sexaginta quandoque coronatis vendi constat.

De Dantisco autem certum est, ex portari inde singulis diebus vltra mille onera frumenti, tritici, secales, siliginis, praeter ingentem vim lignorum, picis aridae et liquidae, lini, cannabis, cereuisiae, aliarumque mercium quamplurimarum.

Vendunt insuper Poloni immanem copiam preciosarum pellium, diuersis bestiis detractarum, cuiusmodi sunt Vulpes, Ictides siue Martes, et mures Pontici, quarum non exigua sunt precia. In vniuersum tamen fatendum est, Poloniam non esse frequentem mercimoniis aut aptam ad negociationes, ne in oppidis quidem exercendas, cum ingenia Polonorum ad has res facta non videantur, sed potius ad indulgendum genio, et prodigendas in comessationes lautitiasque vestium opes, quas si sint mundiores, exrtinsecus ad illos importari necesse est: vnde sequitur necessario, eos auro argentoque abundare non posse, cum regnum opulentum dici non possit, quod non plurimas ad esteras prouincias emittit merces, paucis vero importatis opus habet.

Quod enim exportatur, argento mutatum, lucrum affert: quod importatur, aurum aufert.

Et hoc est, cur regnum Neapolitanum et Prouincia Mediolanensis tantis abundat opibus, cum emittant tantum frumenti, vini, olei, lanae sericae, croci, fructuum arboreorum, equorum aliarumque rerum, quarum indiget vsus, e quibus ingentem pecuniarum vim conficiunt, et ab extraneis adipiscuntur. Ager Mediolanensis multum exteris submittit tritici, orizae materiae vestiariae, ferramentorum aliorumque mercimoniorum, cum parum ab aliis recipiat.

Quod si regnum Neapolitanum Siculumque ita abundaret opificibus et industria fabricandi praeditis, velut affluit bonis terra natis, vix opinor vllam totius Europae regionem de bonitate et opibus cum iis certaturam.

Vt autem ad Poloniam reuertamur, prouentus eius adeo exigui non sunt, vt quidam arbitrantur. Narrant enim qui rem calculo subduxerunt, prouentus annuos, qui e salis et metallifodinis ad regem redeunt, extendi ad sexies centena coronatorum millia. Non diffitemur, Sigismundum Augustum Regem bonam horum reddituum partem oppignorasse: et Henricum Valesium anno proximo, antequam desereret Poloniam, vt arctius sibi deuinciret Nobilitatem, vltra trecenta thalerorum millia perpetua iis quotannis percipienda assignasse. Possunt tamen Reges Poloni facile augere prouentus suos, beneficiis morte fiduciariorum caducis factis, et coronae denuo applicatis, in primis iis, quae ad tempus, et priuatis hominibus permissa fuere. Potest autem Rex omnes hos prouentus, si velit, aut maximam corum partem in futuros recondere vsus, cum aulae eius de rebus necessariis prospiciatur ex Lithuania, partim etiam ex Polonia, dum vel in hac vel illa commoratur prouincia. Neque profecto haec leuis ad regis commoda videri debet accessio, aut prouentus illi Polonici extenuari, cum constet, Regnum Scotiae, et Nauarrae, et Sardiniae non vltra centum scutatorum millia fisco regio quotannis largiri: sed nec ipsum Arragoniae regnum toto triennio vltra sexcenta millia coronatorum pendere. Multo autem ampliores regem Poloniae percepturum fructus verisimile est, nisi is tam profuse libetalis esset in Palatinos Castellanosque suos, quibus vsitato more earum quibus praesunt prouinciarum redditus ex tertia parte, aliquando duas tertias, quandoque in vniuersum omnes permittit. Ingruente autem bello aliisque necessitatibus publicis, conuocatis Ordinibus Proceribusque regni, et disceptata re, populus ingentibus tributis oneratur, quae vel agrorum nomine, quos possident, persoluere coguntur, vel a vectigali cereuisiario hoc nomine aucto defalcantur, vnde tanta pecuniae vis redundat, vt huius beneficio Stephanus rex ingentem toto triennio aduersus Moschorum Ducem aluerit exercitum.

Nobilitatis opes propemodum aequis portionibus inter eos diuisae videntur, cum alter altero non multo ditior sit aut potentior, vt qui plurimum inter eos possideat, vltra vigintiquinque millia coronatorum non percipiat. Excipiendi sunt ab hoc censu Dux Prussiae et Curlandiae. Hi duo enim, etsi superiorem agnoscunt regem Poloniae, suasque ab eo feudi nomine dependere farentur prouincias: quia tamen Germani sunt Principes, vina Polonici regni membra no sunt, quod nolint interesse Polonorum conuentibus, neque eorum stare decretis, sed nec electioni coronationique intersunt Regum, neque Praefecturas Prouinciarum regnisuscipiunt, contenti suis haereditariisque ditionibus. Neque profecto cines regni Polonici habendi sunt, verum extranei, Germani inquam ambo: prior quidem Marchio est Brandeburgicus, cuius praecipua sedes est apud Regium Montem, qui Germanis est Kûnigsberg et nostra aetate Ducatum Prussiae obtinet Elector Brandeburgicus: alter ex illustri familia in VV estfalia oriundus Curlandiam et Semigalliam possidet.

20 Robur et Potentia regni Polonici.

Consistunt vites regni Polonici in abundantia alimoniae, argento, copiis pedestribus equestcibusque, armis et propugnaculis. Et de victu quide ac pecuniis satis in superioribus diximus: restat, vt caetera quoque persequamur. Si Reipublicae incolumitas id exigat coguntur Nobiles militare regi suis propriis impensis. Omnes hi equis sti pendia faciunt, armati diuer simode, partim more Germanico, partim leui vtentes armatura, ad exemplum Tartarorum. Et hi posteriores vulgo vocantur Cossaqui, quorum singulare opificium est, spoliare, praedas agere, exurere villas, et obuia omnia perdere. Proficiscentes ad militiam magnifice vestiti ingrediuntur, Chlamydes ferentes aureis argenteisque limbis fimbriatas versicolores. plumas cristarum loco pileis ferentes, vel etiam integras aquilarum vulturumque alas, iniecta humeris pelle Leopardi aut vrsi, nihilque omittentes, quod eos terribiles facere in acie, et hosti pauorem incurere possit. Equos habent mediocri magnitudine, mire tamen promtos, agiles, et habenis audientes, nec minus cordatos quam sunt Germanici. Vulgatis est sententia, posse in Polonia, si extrema vrgeat necessitas, colligi centum equitum millia, in Lithuania vero sexaginta vel septuaginta: e quibus omnibus facile legi possint, equitum millia centum, qui bonam in bello pra stare possint operam. Sciendum tamen, equos Polonicos multo esse meliores Lituanicis.

Tantum autem habent fiduciae in equestri illa copia, vt omne prae se robur militare contemnant, nihili facientes munitiones oppidorum castrorumque. Sic enim arbitrantur, deductum per loca aperta exercitum aduersus hostem, maiore animo praeliari pro patria, vxoribus, liberis, libertate, aris, focis, tumulis. Euntes in bellum, negant se obuersuros hosti tergum, quacunque tandem id fiat de causa.

Conatus aliquoties fuit Sigismundus Augustus Polonorum rex, vocatis ad Comitia Ordinibus regni persuadere, vt opere manuque munirent Cracouiam, quae tam vicinum haberet Imperatorem Germanorum: sed conatus hic fuit itritus, verentibus Polonis, ne rex fretus munimento absolutum artiperet dominatum accedente praesidii firmitate: tum quod dicerent, satis sibi esse animi ad defendendam in aperto campo patriam.

Peditatu fere omnino catent, cum populus omnis Polonicus e duobus porissimum consistat generibus: ciuibus inquam in oppidis, qui vel sunt mercatores vel opifices: et rusticis in pagis villisque, quod genus, quam sit setuile et miseru, iam ante commemorauimus: ita fit, vt in solius nobilitatis manibus versentur arma, qui illiberale putant pedestrem sequi militiam. Coacti

autem conscribere pedites, e Germanis eos legunt atque Hungaris stipendio conductis. Sic Stephanus Rex, cum bellum gereret in Liuonia, ex his duabus solis nationibus conscripserat peditum circiter sedecim millia, cum iam ante haberet in exercitu vltra quadraginta millia equitum Polonorum.

In deducendis tormentis aeneis, seruili vtuntur opera Tartarorum et rusticorum e regno, quibus iisdem fossorum officium delegant. Est autem rei Tormentariae ac machinarum bellicarum affatim in hoc regno, quod Illustres viri per Poloniam ac Nobili genere nati multa id genus per arces ac Castella sua constituta habeant, et magno numero ea suppeditet vicina Germania, diues metallis et abundans artificibus, qui nouerunt et fundere eiusmodi cannas praegrandes aheneas, et earum onerandarum ac explodendarum optime tenent rationes. Quanto autem minus est per Poloniam munimentorum ac fortalitiorum, eo plus armorum est omnis genetis.

Haec autem non ita accipi volumus, quasi locis munitis penitus destituantur Poloni: cum contrarium credere suadeat arx Leopolitana, siue Lemburgensis, et oppidum Camenecense in Meridionali Russia, vt et Arx Crac ouiensis in Polonia Minore. Adde his Polociam in Moscouiae finibus, et Mariaeburgum cum nonnullis aliis per Prussiam Liuoniamque: quae tamen non Poloni, sed Germani opere manuque muniuerunt, tunc, cum Equites Ordinis Cruciferi his regionibus potirentur. Et ita quidem habet robur militare Poloniae, cuius tam numerosus est, vt ostendimus, equitatus, vt vix credi debeat, vllum per Europam regnum in hoc genere Polonos aequare, nedum superare posse.

Neque his ipsis promtitudo quidem deest. Vt enim regnum aliquid forte ac validum sit, quatuor requiruntur: primo, vt ex ipso regno, non aliunde petantur copiae militares; deinde, vt sint numerosae: tertio vt sint firmae ac validae: quarto vt sint agiles. Primi capitis ratio haec est: quod parum in extraneo milite sit speiaut fiduciae. Secundi, vt deleta parte copiarum, statim iactura restitui possit, numeroso suppetente exercitu. Firmas validasque esse necesse est, quod multitudo sine fortitudine plus noceat quam prosit. Agilitas necessaria est, vt cito possint contrahi atque expediri milites, si vsus dexteritatem aliquam ac celeritatem exigat.

Ex his quatuor conditionibus vltima Polonis deesse videtur. Nam ad expeditam militiam cumprimis duae res requiruntur: primo auctoritas principis: deinde vt argentum sit in promptu. At in Polonia rex neque capessere potest bellum, neque impetare tributum, nisi de consensu Ordinum, qui in conuentibus publicis impertandus est. Solent autem in conuentibus illis multi conuenire mortales, vnde velut ingens et operosa quaedam machina tarde mouentur, multumque temporis, postquam conuenere, deliberando insumitur. Constat aurem in re bellica celeritate opus esse, ne Princeps ab aliorum pendeat arbitrio, sed in sua ipsius manu habeat rem argentariam. In con ciliandis enim dissentientium animis, et colligenda pecunia tantum perditut temporis, vthostilocus detur, et occasio ex manibus amittatur.

Adde his, quod Ordines Proceresque Poloni, cum ad Conuentus aut Comitia proficiscuntur, tantum in operosum splendorem et apparatum impendant argenti, dum alter alterum magnificentia superare nititur, vt non multum ad expeditionem militarem supersit.

Non negauerim tamen, expeditiora fore omnia, atque celeriora, si prompta defensione patriae opus sit: ingruens enim malum et necessitas reipublicae tollere cunctationes potest.

Sed si ad exteram aliquam prouinciam occu. pandam conferenda sint consilia, dubium nullum est, quin omnia tardius successura sint, quod spes incerti boni non tam valide mouere soleat, quam metus praesentis infortunii.

Quae, etsi ad hunc modum habent, vidit tamen patrum aetas, Magnum Moscouiae Ducem, inuasis Polonici regni limitibus, Smolenskam Vrbem Sigismundo primo eripuisse, nec hunc satis regie iniuriam illam vindicasse. Idem quoque Moscouita Liuoniam bello aggressus, quae se sub patrocinium et clientelam eius dederat, pro lubito suo grassatus est, Polonis nullas copias Ruthenis opponentibus.

Contra haec pugnare videtur exemplum Stephani Battorii. Hoc enim regnante, Polonia non solum ad sui ipsius defensionem sufficiens esse comperta est, et ad arcendas vires exterorum valida, verum etiam ad inferendum bellum vel potentiffimis hostibus. Quia vero de Promtitudine, siue (vt loquitur auctor) Agilitate belli dicere occaepimus: causas illius deinceps persequemur.

Primam ac Principalem esse diximus Auctoritatem Principis, a quo velut primus motus et res nummaria ptoficiscitur, qua copias rectas conseruare potest. Vidimus enim validissimos exercitus tempus inutiliter consumsisse, si caput lentum ac remissum nacti fuissent. Vidimus etiam magnis quandoque ab hoste reportatis victoriis, nihil tamen effectum fuisse in defectu pecuniae, quod miles pergere vlterius, victoriamque, nisi persolutis stipendiis, persequi recusaret.

Sed et multum in eo situm est, quales sint ipsi milites. Nemo enim opinor, negauerit podites Italos Hispanosque agiliores esse Germanis ac Bohemis, non solum quod natura leuitate quadam sint corporum, sed et paucioribus in bello contenti ac frugaliores. Nec enim illi continuod ficiunt, si vino destituantur aut carnibus ad victum, cum multo melius ferant inopiam et caetera belli incommoda. Sed et equorum, quibus vnaquaeque natio in bello vtitur, multum ad rem facit celeritas. Nam et

Flandrici equi superant Frisios, et Polonici Hungaricique celeriores sunt Gernanicis. Hispanici praeualere creduntur Turcicis, et Numidici sine Africani vicissim illis. Neapolitani in cursus celeritate cedunt Hispaniensibus, sed tolerantiores sunt laborum. Ostendit nobis ipsa experientia, equitatum Germanorum parum aptum esse ad persequendum hostem, vel etiam ad fugiendum. Sed ad statarium pugnae genus, vbi firmitate et robore opus, nemo ante hos est. At Valachici, et Vngarici, et Polonici, et Turcici, et Africani fugitiuo hosti tanta pernicitate instant, vt difficilimum sit, euadere; rursum si ipsi fugiant, nemo facile eos assecutus fuerit. Ex disciplina enim quadam auita gentes hae eadem celeritate fugiendum appetere dorsum, et ipsi persequentium cuneis obuertere tergum solent.

In expeditionibus maritimis idem celeritati locus. Onerariae enim naues parum habent agilitatis, quod destitutae vento ne mouere se quidem possint; his autem triremes, celoces, Libutnicae multo sunt agiliores: in his igitur plus ad victoriam momenti. Hinc vidimus classes Christianorum, quae potissimum constabant nauibus onerariis sine remige, magnam quandoque aest tis partem sine vlla re bene gesta transegisse; contra Turcarum triremes celeriter fuisse expeditas.

Vix est autem quicquam, quod Turcarum magis copias expeditiores reddit nostris, quam eorum ratio viuendi paucis contenta. Vinum enim, et cupediae caeteraeque delitiae plus negocii exhibent nostris exerci ibus, quam vniuersus commeatus Turcis. Non est igitur mirandum, quod quoties Turcae in militiam prodeunt, tam egregie ipsis prospectum sit de tormentis aeneis, puluere pyrio, globis caeterisque belli9 instrumentis: quod his potius rebus onerent in militia terrestri quidem currus lumentaque sua, in marina naues; quam vino, cereuisia, carnibus, piscibus, eduliisque. Vis vno verbo dicam? Turcae militaturi ad bellum pugnamque proficiscuntur, non ad comessationes, ebrietatem, popinas, aut lupanaria.

Sed omittamus hunc nostrorum exercituum fatalem morbum, cui velut desperato manum medicam adhibere vanum est: et ad Poloniam reuertamur. Attingunt hanc Sueci, qui partem Liuoniae obtinent, necnon Marchionis Brandeburgici terrae, et Prouinciae Imperatoris, quatenus is est rex Bohemiae et Dux Silesiae. Constatque vix intra centesimum annum cum his Principibus Polono bellum fuisse, praeterquam cum Sueco, a quo Polonus iam multis annis Paternum auitumqueregnum Sueciae repetit, sed parum efficaci postulatione.

Cum Imperatore Polono regi non solum alta pax, sed et foedera ac affinitas, cum Polonus vxorem habeat Annam Austriacam. De Principibus Germanicis fere sic habet, partim affinitatibus, partim mutuo metu alteros ab alteris cohiberi ne bellum sibi inferant. Nec enim Germani Principes, qui Poloniam attingunt, metuunt, ne hi munimenta vrbium suarum expugnent: nec Poloni confisi multitudine, illorum formidant imperum, si aequo loco congrediendum sit.

Ab Oriente vicinum habent Poloni Magnum Moscouiae Ducem, et alibi Tartaros Praecopenses atque Turcas. Et de Moscorum Ruthe. norumque Principe suo loco dicemus. De Tartaris Praecopensibus, qui Tauricam Chersonesum cum vicinis regionibus in habitant, constat, eos in bellum emittere posse circiter quinquaginta equitum millia, vel etiam multo plures, adiutos vicinorum Tartarorum auxiliis, vt factum nouimus anno A N. C. MDLXIX. cum sollicitante Turcatum principe hi populi contra Moschos cum exercitu LXXX. millium progressi sunt: itemque cum anno Domini MDLXI. ipsam magnam Moscouiam subiecto igne exusserunt. Sed hae sunt subitaneae impressiones, quae non diu durant, quaeque potius ad depraedandas prouincias et vastandas latrociniis suscipiuntur, quam ad iusti belli perseuerantiam, vnde plus inde damni quam metus. Affligunt autem inprimis Scythicae illae gentes Podoliam Volhiniamque. Deliberatum saepius est ab Ordinibus, qua potissimum ratione hae immanium illarum gentium excursiones cohibendae forent, visumque est optimum factu, si praesidio ac opere munirentur Insulae Borysthenis fluuii, quem irrupturi in Poloniam Tartari transire solent. Verum consilium hoc eftectu caruit.

Grauis et molestus Polonorum vicinus est Rucarum Princeps, postquam is Valachiam occupauit, quae olim beneficii iure a regno Polonico dependebat, valore conuentionum inter Alexandrum Valachiae Palatinum et Ladislaum Polonorum regem, quae initae sunt anno AN. C. MCCCCIII. et post repetitae anno Christi MCDXXXII. inter Eliam Palatinum et Ladislaum III. Poterat haec prouincia Polonis submittere circiter quinquaginta millia equitum, abundans omni frumenti et pecundum genere. Nostra tempestate, cum magna ex parte deserta et ad vastitatem redacta sit, magna cum difficultate medium numerum equitum expedit. Quid autem Polono a Turcis, et his vicissim ab illo metuendum sit, tunc explicabimus latius, vbi de potentia Ottomannica dicere instituerimus, quo Lectorem temittimus.

22 Modus et Formae Reipublicae Polonicae.

In vniuersum consideranti modum gubernationis Polonicae planum fiet, magis ad Aristocraticam Reipublicae formam, quam ad Monarchicam Regiamque accedere. Nobiles enim regni, quorum est ingens in Comitiis consiliisque auctoritas, eligunt regem, tantumque ei permittunt potestatis, quantum bonum visum fuerit, crescitque potentia et vis nobilitatis propemodum in singulos annos, eoque magis cum in eligendo rege neque legem vllam scriptam, neque consuetudinem a maioribus traditam obseruent, sed solum sequantur arbitrium. Istud

duntaxat constat, interregni tempore potissimam esse Archiepiscopi Gnesnensis auctoritatem, qui conuentus indicit, Senatui praesidet, et nouum Electum, primus Regem consalutat: quem sequuntur Archiepiscopus Leopolitanus, cum vtriusque suffraganeis, numero tredecim: deinde Palatini vigintiocto, et Castellani praecipui qui erant numero triginta, antequam Stephanus rex nouos constituisset Episcopos, Palatinos et Castellanos in Liuonia. Praeter hos pauci intersunt Electioni Regis. Sunt et in hoc regno certi quidam homines cum auctoritate, quos ipsi appellant Nuncios Terrestres: nec non alii, qui adsunt nomine certi alicuius numeri nobilium, qui in quasdam velut classes et districtus distincti sunt, habitantes per certas prouincias. Hi inqua, omnes, velut agentes nobilitatis aut repraesentantes, indictis Comitus regni conueniunt in locum quendam haud procul ab eo, in quo habetur Senatus ordinum. Hic e suorum numero creant duos Mareschallos, per quos sua desideria exponunt Senatoribus. Acquisiuerunt autem hiproximis his annis tantum auctoritatis, vt habeantur veluti principes et capita publicarum deliberationum regni: suntque inter eos, qui malint esse Nuncii quam Senatores. Omnes hi eadem opera et velut condicto magis magisque constringunt potentiam regum, quoties ad noui Principis accedunt electionem. Etsi autem Didema regni Poloniae a libera nobilitatis electione dlependet: nullum tamen apud auctores extat exemplum, quod praeterita sanguinis regii successione ad aliam iuerint familiam, nisi semel, cum neglecto Ladislao (qui tamen postea ad regnum rediit) elegerunt Venceslaum Bohemum. Magno enim semper honore coluerun: sobolem regiam, edito aliquando huius venerationis insigni specimine in Hedwiga, regali filia, quam vna cum regno desponderunt Iagelloni Lituano: et nostro tempore in Anna Maria, quam collocauerunt Stephano Regi. Notum est insuper, Sigismundum III. non alia potiore causa ad diadema Poloniae peruenisse, quam quod esset filius Catharinae sororis Sigismundi Augusti regis.

Etsi autem auctoritas regis in iis quae ad electionem spectant, maxima ex parte ab aliis dependet: in multis tamen rebus absoluta idem vtitur potentia postquam electus est, cum ipse solus Senatores regni conuocare, iisque diem ac locum conueniendi dicere possit. Est et penes eum solum, in numerum Consiliariorum sibi assumere, quotquot placuerint, etiam ex Episcopis, qui visi fuerint. In percipiendis regni prouentibus arbitrium nullius agnoscit, exercetque absolutum in subiectos imperium, exceptis Baronibus Nobilibusque, exequiturque nullius alius, sed sua duntaxat auctoritate, quae in Comitiis decreta fuere. In causis criminalib. supremus est iudex, afficitque spontaneis beneficiis, nullius interueniente auctoritate: quoscunque visum fuerit. Postremo idem est modus illius potentiae, qui est et solertiae, dexteritatis atque prudentiae.

Viuunt autem nobiles per Poloniam in maxima libertate et prope licentia, facientes quicquid in mentem iis venit, cum ipsi dicant, regis reges atque edicta non vltra tertium diem valere, cuius se propemodum fratres atque aequales arbitrantur. Et vt Rex eis qui potestati regiae subiecti sunt, absolute imperitat: ita ipsi quoque suis cum absoluta quadam potestate dominantur, quandoque etiam plus quam regium in eos exercentes dominium, quos seruorum numero habent.

Sicut autem olim Romani vires suas supra modum auxerunt, communicato iure ciuium Romanorum et Latii cum sociis et bello acquisitis vrbibus prouinciisque, ita quoque studuerunt Polonorum reges, salubri sane consilio, extendere atque confirmare regnum suum, communicatis nobilitatis Polonicae Priuilegiis immunitatibusque cum prouinciis exteris, quas vel armis, vel faederibus, vel alia ratione sibi coniunxerant, vt nobiles in iis aequali cum Polonis gauderent libertate et in suos potestate. Hoc Pecto Ladislaus rex adiunxit Poloniae regno Russiam Podoliamque, et Sigismundus Primus Prussiam, Sigismundus Augustus Lituaniam, et Stephanus Liuoniam Res plena prudentiae maturique iudicii, quod aequalitas honorum, priuilegioru et commodorum homines inter se miris modis deuinciat, et ad commune periculum propulsandum paratos reddat.

Vna resprae cipue turbat hanc rempublicam, nempe varietas religionum, quae perpetuis ac noxiis inimic itiis ciues huius regni inuoluit, nec solum in prouinciis, vrbib. oppidisque obtinet, sed et in priuatorum domos singulasque prope familias penetrauit. Accedit et aliud malum. Cum enim regnum hoc penitus ab Electione dependeat, nonnunquam concipiunt spem et exteri principes, dantque operam, vt sibi Polonos deuinctos reddant, variisque modis de iis bene mereantur, cui rei occasionem praebent nobilium iuuenum Polonorum frequentes peregrinationes, et prouincias exteras lustrandi studium vbi comiter et benigne habiti, reuersi in patriam, eorum fere Principum partibus student, a quibus beneficiis affecti fuerunt. Hoc suum studiu melius declarare non possunt, quam in electione noui regis, vbi vnius suffragium tantum valet quantum alterius, vnde animorum alienationes, quae quidem viuente rege in apertum no erumpunt, cum gens haec maxima fidelitate suos colat Principes: illud tamen caueri non potest quin occultis inter se laborent odiis, simultatibus et diffidentia.

Primi summique ordines in Poloniae regno hisunt: Ordo Senatorius et Equestris. Ne inter hos quidem satis conuenit. Etsi enim vtrique ad eundem collineant scopum conseruadae libertatis au??tae, quae inter Nobiles aequalis est: cumtamen necesse sit, quosdam ad prouinciarum gubernacula et recturas adsciscere, factum est, vt ii, qui ad eos honores vocati fuerut, digniores se existimarint semper caeteris, vnde aemulationes, deductis insuper officiis illis ad

duos gradus: quorum alii digniores dicuntur Palatini, alii Castellani, Sed et reges prisci Polonorum, cum potuissent omnia ad suum facere arbitrium, alios quidem afficiendo praemiis, alios poenis: patum tamen consulte adhibuerunt nobiles istos, qui cum maiore dignitate erant, ad priuata consilia, neglectis caeteris, qua ratione discordiis ac aemulationi fenestram patefecerunt.

Posterioribus temporibus lege sancitum est, vt isti Nobilitatis Proceres vnum aliquod corpus Senatumque constituerent, sine quo regi fas nen esset, in rebus ad regnum pertinentibus quicquam consultare aut decernere. Caeterorum nobilium prope nec finis est nec numerus, cum regnum sit longe amplissimum.

Cum autem in ferendis legibus aut proponendis edictis publicis vnusquisque nobiilis intercedendi ius habeat, solet Palatinus quisque nobiles suae prouinciae in vrbem Palatinatus sui praecipuam conuocare, et mandata regis eis exponere, ibi postquam eorum intellexit sententias, secundum plura suffragia eliguntur ex omni numero quatuor vel sex, qui appellantur Nuncii terrestres, qui cum Legatis caeterarum prouinciarum ad locum Comitiis regni destinatum conueniunt, vocaturque totus ille conuentus siue corpus Nunciorum vno vocabulo ordo Equestris, dignitate quidem Senatorio inferior, auctoritate vero et porentia par: et hinc nata est illa contradicendi Senatoribus licentia. Discordiarum et contradictionum haec potissima causa videtur: quod ordo Senatorius prope in omnibus studet placere regi, a quo maximis est affectus beneficiis, ne ingrati videantur: Contra Equites propositum habent bonum publicum, persuasumque habent, nisi ipsi sua auctoritate resistant, breui tempore collapsuram libertatem suam. Dant igitur operam, vt vel minimam Tyrannidis suspicionem in scintilla supprimant, vnde fit, vt Senatorio non satis hac in parte fidentes Ordini, assidue se ei opponant.

Sed nec caeteris prouinciis, Lituaniae dico, Russiae, Liuoniae satis et per omnia cum Polonis conuenit, quod harum regionum Nobilitas parum aequo ferat animo, terras vrbesque suas Polonorum subesse dominationi, et in eas Polonos mitti gubernatores. Possent tamen multorum sententia his discordiis omnibus commoda afferri remedia, si exemplum Stephani regis obseruaretur, qui in communibus totius regni Comitiis causam Religionis inter dissidentes componere conatus, certam quandam formam futurae Electionis concipere aggressus est, vt vanae irritaeque fierent nobilium factiones, et caeterae e medio auferrentur confusliones, quas illa discordia et affectuum varietas solet gignere.

Quod ad dissidium inter ordinem Senatorium et Equestrem, tentauit id sopire, quibuscunque poterat rationibus. Sustulit quidem ex parte dilsensiones Nobilitatis, aequabilem se omnibus praebens, et aequaliter ad Senatum aduocans, distribuens inter eos, qui bene meriti erant de regno, dignitates et prouentus: seuere animaduertens in seditiosos et rebelles, bonos autem quietosque ciues suo defendens patrocinio.

Proumciarum quod attinet discordiam, magno artificio vsus est ad eam sepeliendam, eligens sibi aulam siue regiam in ciuitate Grodna, quae est in finibus Lituaniae et Poloniae, vt ita videretur ex aequo partiri affectus fauoremque suu inter vtramque gentem: et vt vno verbo dicam, studuit, quantum fieri potuit, omnibos satisfacere.

Vt autem Statum et Gubernationem regni Polonici accuratius persequamur, sciendum est, ex duobus eam in rebus Politicis constare membris. Prius constituunt Principes Ecclesiastici, inprimis duo Archiepiscopi. Prior est Gnesnensis, primas regni Poloniae, et Legatus Pontificis Maximi per Sarmatiam, penes quem est auctoritas coronandi reges. Alter est Archiepiscopus Leopolitanus per Russiam Meridionalem. subsunt his complures Episcopi, qui et ipsi adhoc prius membrum constituendum concurrunt, omnes non multo infra principum opes et potentiam, e quo numero sunt Cracouiensis potens per superiorem Poloniam, Posnaniensis per inferiorem: Ploscouiensis per Masouiam: Chelmensis per Volhiniam: Primisliensis per Russiam: Camenecensis per Podoliam; nec non Kiouiensis et alii.

Alterum membrum constat ex nobilibus variarum dignitatum: sunt enim Palatini, Castellani, Mareschalili, Cancellarii, Vice cancellarii, Capitanei, Duces Legionum et alii. Primum locum post Proceres Ecclesiasticos obtinet Castellanus Cracouiensis, assidens proxime Regem; eum sequitur Palatinus Cracouiensis: hunc Vilnensis. Ita primo permixti sunt Palatinis primi nominis Castellani, deinde sedent caeteri, suo quisque loco. Sunt autem Palatini totius regni hi. Cracouiensis, Sandomiriensis, Lublinensis, Posnaniensis, Calisiensis, Sirardinus, Laneciensis Vladislauiensis, Brestanus, Polociensis, Masouiensis. Drobicensis est Palatinus Generalis Russiae, Belzensis Podoliae, Volhiniensis Lituaniae; post hos sunt Vilnensis, Trocensis, Minsciesis, Kiouiensis, Miscislauiesis, Vitebsciensis, Poloiensis. Postremi numerantur qui sunt per Prussiam; Culmensis et Mariaeburgensis. Sunt insuper in toto Poloniae regno circiter Castellani LX. duo Mareschalli in Polonia, totidem in Lituania, habetque Mareschalli, quorum aequus in vtraque pro. uincia est numerus, diuersa nomina, cum alii appellentur Terrestres, alii vero Aulici. Sunt et duo Cancellarii, et totidem Vice cancellarii, qui sigillum vtrumque custodiunt, et Mareschallos ordine sequuntur. Summi duces exercituum duo sunt, totidemque exercitus, quorum alter est in Polonia, alter in Lituania. Praeterea sunt in

inferiore Polonia Capitanei XL. in superiore XXX. in Masovia XII. quorum omnium electio est in arbitrio Regis.

RELIGIO PER POLONIAM.

Cum primum Hussitarum dogma Bohemiam occupasset, dissipatum etiam est per quasdam prouincias regno Polonico subiectas. Huic tamen Ladislaus rex auxilio procerum et Episcoporum regni se firmiter opposuit. Cum enim Diadema Bohemicum repudiasset, quod ordines illius regni obtulerant, cauit pariter, ne doctrina illa in Polonia inueniret locum. Quin et indictis Comitiis regni decretum fecit, vt quicunque Iohannis Hussi placita amplecteretur, aut Hussitis faueret, sine cunctatione puniretur. Cum autem Lutherus iam creber esset in manibus Germanorum, et adolescentes Poloni studiorum gratia Lipsiam et Wittebergam, aliasque Germaniae celebres scholas adirent, partim etiam vt linguam addiscerent Germanica, non tam litteris quam Lutherano dogmate imbuti domum redierunt, vel saltim minus bene affecti erga Catholicos. Huic rei vt obuiam iret Sigismundus rex, edicto vetuit, ne quis ciuis Polonus filium suum ad eas partes mitteret. Exiguus tamen huius interdicti fuit valor, partim quod Nobilium priuilegiis et libertati derogare videbatur, quam isti illibatam volebant, partim quod non possent vrbes Germanicas vitare, inprimis finitimas et quas vocant Hanieaticas, quae per mare Balticum negociantur; factumque deinceps est, vt non solum per regnum spargeretur Lutheranismus, sed et quidam Ebionis et Arrii reuocarent haeresin.

Primi qui Romano-Catholicam religionem deseruerunt, fuere Prutheni, Germani ipsi, et mercimoniis addictissimi, in qua regione Eclesiarum scholarumque ministri tam scriptis libris quam viua voce dogma illud longe lateque sparserunt. Nam ciues Dantiscani (cuius vrbis maxima est auctoritas) anno AN. C. MDXXV. dignitate deiecerunt Senatum, substituto nouo, nouitatis amante, scriba insuper siue Notario consule creato, eruptique eo vsque popularis furor, vt templa profanaret, spoliaret quasdam opulentiorum domos, et Sacerdores ac Monachos indignis modis haberet. Quanquam autem rex eo celeriter profectus, tumultum aliquo modo sedauit, Catholicorum tamen partes adeo debilitatae sunt, vt spoliati templis ea recuperare nunquam postea potuerint, sacerdotibus insuper Monachisque foras migrare iussis: adeo vt in tam vasta vrbe Dantiscana vnus duntaxat supersit conuentus Monachorum e familia Dominici, cum vno Monialium virginum monasterio, intra muros, et alio extra eos. Proximis tamen his annis datus est accessus Iesuitis in suburbio quodam, qui conciones habent, et caetera peragunt religionis exercitia.

Multum autem hanc per Prussiam religionis mutationem iuuit Albertus Brandeburgicus, Dux Prussiae, qui cum antea Magnus Magister Ordinis Teutonici et Catholicus fuisset, persuasus ab Henrico ac Georgio fratribus, Lutheranus factus est. Principis exemplum secutus populus, et ipse dogma Lutheri amplexus est, quod ex Prussia serpsit in vicinam Poloniam, sumsissetque longe maiores vires, nisei Episcoporum se illi cura opposuisset. Viget autem Lutherana doctrina, secundum Osiandri opinionem, potissimum in Regiomontana ciuitate, quae caput est Ducalis Prussiae et Studio vniuersali illustris.

De Liuonia sic habet. Imperante Friderico Primo Caesare, quidam doctores Euangelii in hanc prouinciam profecti, non exiguos fecere progressus, inprimis quidam Meinardus Lubecensis, qui ea de causa in primum Liuoniae Episcopum cosecratus est ab Archiepiscopo Bremensi. Habuit Meinardus Successorem Bertholdum Abbatem Cisteriensem, qui in praelio aduersus infideles caesus occubuit. Hoc facto in Liuoniam introductus est Ordo Ensiferorum ex Germania, vt Christianis praesidio essent, sanctamque Fidem gladio defenderent. Hi cum infirmiores essent, vniuerunt se interuentu Pontificis cum Ordinis Teuthonici Equitibus cruciferis, sumseruntque ipsi abiecto signo gladii crucem, agnoscentes inposterum Magnum Prossiae Magistrum superiorem suum: quod durauit vsque ad Albertum Brandeburgicum, qui accepta pecunia eos liberos a suo seruitio pronunciauit anno Salutis MDXXXI. Erant autem tunc quinque Episcopatus in Liuonia, Dorpetensis, Oeseliensis, Churlandiensis, Riualliensis, et horum Archiepiscopus Rigensis.

Anno AN. C. MDXXVIII. Magister Ordinis cum suis Equitibus aperte amplexus est sententiam Lutheri, vnde sensim maximam partem Liuoniae occupauit, vtsuperius de Prussia commemoranimus: Episcopi tamen aliquousque firmiter in vestigio perstiterunt. At anno Salutis MDLVII. mouerunt Equites bellum Archiepiscopo Rigensi, qui erat e familia Brandeburgica, quod nollet eorum sequi sententiam, eumque captum in vincula milerunt. Metuentes autem vim Sigismundi, regis Polonorum, qui pro liberando Episcopo arma arripuerat, restituerunt eum pristinae dignitati; sed eo mortuo, vrbs Rigensis sub Polonorum deuenit potestatem. Paulo post desiit ordo cruciferorum per Liuoniam, mortuo Guilhelmo Furstembergio. Antequam autem hic ordo expiraret, bellum fecerat Equitibus Magnus Dux Moscouiae, eosque magna ditionis parte exuerat, vnde coati fuere, ad regis Poloni confugere patrocinium, qui multum opis pollicitus, parum admodum praestitit. Progressus enim Moschus Dorpetam vrbem occupauit cum nonnullis aliis, deportatis alio colonis, et in eorum locum Moscouitis submissis. Altera ex parte Iohannes Sueciae rex educto aduersus Moschos exercitu, Reualiam et Naruam oppida cepit, cum magna prouinciae parte.

Postremo Magnus, Regis Daniae frater, ne suam non ageret personam Oeseliam inuasit et Churlandiam, vbi est Episcopatus Vindensis. Ad extremum tamen Stephanus Poloniae rex cum bellum fecisset Moscouitae, coegit eum tota sibi decedere Liuonia, et malo cauere.

Inueniuntur autem in Liuonia sex hominum genera: Estii, Germani, Sueci, Dani, Moscouitae et Poloni. Estii sunt natiui indigenae, vtunturque peculiari lingua, et quanquam saepe mutauerint dominos, nunc quidem Germanos Equites, alias vero Suecos, alias Moscouitas nacti, aliqua tamen priscae religionis retinuerunt semina. Dici enim non potest, quanto honore prosequantur sacerdotes, exhibentes eis subinde salem, candelas et nouas fruges. vt iis rebus benedicant. Habent in suis territoriis templa antiquissima, quae magna deuotione frequentant, aquam benedictam plurimi facientes. Consueuere etiam singuli singulos sibi legere Apostolos, velut Patronos aut Protectores. Confitendi tamen ritus apud eos prope exoleuit, quod iam longo tempore catuerint sacerdotibus. Idem quoque de Sacramentis Romanae Ecclesiae dicendum est. Accidit autem paulatim, vt adeo oblitei sint ce emonias Romanas, vt tari per pagos et villas inueniantur, qui signo crucis rite se munire nouerint, aut orationem Dominicam recitare: nec sane facile, iis hac in parte subuenire, cum lingua eorum tantopere a caeteris discrepet.

Ciuitates per Liuoniam prope omnes a Germanis habitantur, qui et eas fere aedificauerunt. Metropolis totius regionis est Riga: adeo autem hinc exulat Romano Catholicismus, vt in vno, qui solus supererat, Monialium Conuentu, non nisi duae superessent Vestales, anno nimirum Salutis MDLXXXVII. quarum prior annos nata erat centum, altera non multo infra hanc aetatem; donec Stephanus Rex Collegium Iesuitarum fundasset eodem anno: qui tamen paulo post impulsu Ministrorum eiecti fuere. Et dum de reducendis eis agitantur consilia, repentina mors Stephani regis totum euertit institutum. Anno tamen MDXCI. reducti fuere auctoritate Sigismundi regis et consensu ordinum prouinciae.

Loca quae Rex Danus et Suecus occupant, sequuntur religionem Principum suorum. In iis locis, quae a Polonis habitantur, semper data fuit opera, vt ad Priscos ritus reducerentur incolae, erecto in hunc finem Iesuitarum collegio in ciuitate Dorpetana, quae non multum cedit Rigae, sita in finib. Moscouiae. Sed et ipse Sigismundus rex sub annum MDLXXXIX. proposito edicto vetuit, ne inposterum Lutherani per Liuoniam conciones haberent.

Accidit autem deinde, vt multae sectae, multique errores, quibus iam dudum explosae damnataeque ab Ecclesia prisca haereses ab Orco reuocabantur, cuius generis sunt Antitrinitarii, Atriani, Tritheitae, Samosateniani, aliique, in Polonia suos inuenirent fautores magno nationis detrimento: neque Sigismundus Augustus rex multum se tam perniciosae segeti opponebat, cum destitueretur liberis haeredibus, nimium hac in parte indulgens nobilitati, sinens vnumquemque in sequendis erroribus suo satisfacere desiderio, vnde omnia confusione et nouitatibus repleta fuere: fuissetque res in singulos dies peior futura, nisi sigismundus breus vitales deseruisset auras, cuius tamen successot (intermedio Henrico Gallo) Stephanus Barorius huic carcinomati capistrum imposuit, ne serperet latius. Primum igitur dedit operam, vt Episcopatus probatas vitae et doctrinae hominibus committerentur. Idem fecit in legendis ad Electionem Senatoribus et Officiariis regni. Tertio erexit scholas, fundauit collegia, et reformauit Academiam Cracouiensem.

Quanquam autem in vtraque Polonia multi inueniantur haeretici, plures tamen sunt in inferiore quam superiore, inprimis cirea Lublinum et in vicinis locis; quarto enim abeo oppido milliari abest L uatouia studio et schola celebris, quo mittuntii, qui Romanos ritus deseruerunt, liberos suos.

Lituani olim Magno Moschorum Duci subiecti fuere. Battyus autem, Magnus Tartarorum Princeps cum prope contriuisset armis Ruthenos, Lituani cum Erziuillio Principe suo ab horum dominatione se subtraxderunt. Postea Mindocus Lituaniae Princeps, cum Christianismum amplexus fuisset, Magni Ducis Titulum ab Innocentio III. Papa nactus est. Sed paulo post ad vomitum, id est, Idololatriam, reuersus est. Anno autem AN. C. MCCCLXXXVI. a. d. XIV. Februarii mensis recepit fidem Christi Iagello Magnus Dux Lituaniae, baptizatusque est, ducta in vxorem Hedwige, filia et haerede Poloniae regis, cuius exemplum secuti plerique Lituani ba. ptismum susceperunt. Cum autem prouincia latissime pateret, nec satis vigilarentii, quorum id exigebat officii ratio, factum est, vte vicina Russia multi irreperent in Lituaniam atque Samogitiam errores, nonnullis ex his populis etiam veteris Idololatriae reliquias conseruantibus.

Nam in quibusdam locis adorabant quendam Daemona domesticum siue Larem familiarem, cui nomen indiderant Dinflipant, id est, Domino Fumi, vel Principi Camini, offerentesei par pullorum gallinaceorum, et in honorem eius celebre festum agitantes. Aiunt autem in pago quodam Regio, quarta a Vilna vrbe milliari adhuc nostra aetate serpentes coli a quibusda. Sed et Samogitii nutriebant in domibus suis certos quosdam serpentes nigros, quos secum aliquando exire et redire domum conspiciebat, magna quadam superstitione; quod si his hominibus aliquid infortunii obortum fuisset, non satishos Penates ab se cultos existimabant.

Eundem insuper honorem deferebant hi populi, Igni, Fulmini, Soli, Lunae, praealtis arboribus aut vetustate conspicuis. In multis Lituaniae

locis saciificabant Scrofam foetam Deae Telluri, et varias praeterca animantes cuidam Idolo Zieminnio Reperiuntur et hic multi Mahometistae, postquam Vitoldus Lituaniae Princeps anno MCCCXCVI. Hordam Tartarorum introduxit, iiisque agros super Vaccam fluuium assignauit, duobus a Vilna milliaribus, facta licentis, vinendi secundum Mahometi leges. Fuit superioribus annis celebre apud Vilnam Caluinistarum Gymnasium, mittentibus eo studiorum gratia Lituanis liberis suis: sed lesuitae erecta ibidem schola ac collegio, multum illis detraxere auctoritatis, adiuuante horum eximie partes familia Radziuillia.

De Russia Meridionali sic habet. Nobilitas maxima ex parte sequitur Religionem Romanam, at populus agnoscit Patriarcham Constantinopolitanum, sequiturque Graecorum dogmata. Nostro aeuo per totam Russiam atque Lituaniam tantum numerantur quinque Episcopi Romani siue Latini: Vilnensis, Samogitiensis, Kiouiensis, Ianuuiensis, Lucoriensis, eorumque Archiepiscopus Leopolitanus, quem Germani Lemburgensem vocant. Subsunt autem huic praeter iam dictos Episcopi Polosciensis, Vladomiriensis, Premisliensis, Pinsciensis. Est et apud Leopolim Patriarcha Armeniorum, vt et apud Camenecam et aliis in locis, propter frequentia Ruthenorum cum illa gente mercimonia.

Volhinia, quae sub Russia comprehenditur, vt et Podolia, domicilium praebet Duci Ostrogoiensi, qui vltra quatuor millia sub se habere creditur feudatariorum: estque hinc caput eorum qui Graecorum sequuntur ritus. Dicam autem breuiter. Prouinciae regni Poloniae, quae in mare Balticum excurrunt, vti sunt Prussia et Liuonia, vt et eae, quae Silesiam Morauiamque contingunt, easdem fere sequuntur religiones, quae in Germania in vsu sunt. Quae in Orientem et Meridiem porriguntur, Graecam sectantur religionem, ita vt vbique errores intercurrant. Vt autem hoc posterius caput consideremus pressius, sciendum, Luceoriam oppidum Volhiniae continete circiter mille domos siue familias: ex his centum et septem Catholicam, caeterae Graecam, nonnullae etiam Armeniorum profitentur religionem. In Vrbe Polocia, quam Stephanus rex Moscouitis ademit, Graeci septem habent templa, Latini vnum, quod nec ipsum quidem suos habet sacerdotes. Et siautem in Poloma multi sint haeretici, multo tamen maior est Catholicorum numerus, praesertim in inferiore: Masouia tamen prae ommbus Poloniae prouinciis ea laude cluet, quod prope omnes in ea sint Romano-Catholici.

GENIALOGIA DVCVM ET REGVM Poloniae.

PRimum qui Polonis imperauerit, Lechum fuisse aiunt: neque tamen tempus constituunt Historici, quo principatum obtinuerit. Id duntaxat constat, post mortem eius liberos nepotesque eius dominatos fuisse, seruata praerogatiua aetatis. Gesta eorum et tempus dominationis nemo Historicus annotauit. Extincta posteritate Lechi, conuenere Proceres Polonorum, deque assumendo sibi Principe deliberauerunt. Cum autem inter eos conuenire non posset, visum est eis, in libertate potius quam sub alterius dominatu viuere. Duodecim igitur elegere Wayuodas siue Palatinos, non quidem vt imperarent, sed vt vnicuique ius dicerent, et munia obirent publica.

Longo tempore post pertaesi Poloni gubernationis Palatinorum, cum viderent eos suis potius quam reipublicae studere commodis, ad constituendum denuo principem animum adiecerunt. Elegerunt igitur Craccum, qui habitabat ad montes Sarmaticos, iuxta Vistulam amnem. Hic est ille Craccus, qui Craccouiam vrbem aedificauit.

Successit Cracco filius primogenitus, eiusdem cum patre nominis. Sunt qui scribant, haec quadringentis annis ante Christum natum contigisse. Hic igitur Craccus secundus, cum possessionem regni apprehendisset, interfectus fuit a fratre, quo patricldio iste apud omnes se reddidit odiosum et detestabilem: dein de tactus poenitentia facti maerore obiit. Poloni igitur vtriusque sororem Vandam sibi assumserunt principem. Narrant hanc potitam ingenti victoria contra Theutones, vt gratam Diis suis offerret victimam, seipsam deuouisse, et de ponte in Vistulam praecipitasse.

Extincta posteritate Cracci, iterum conuenere ordines Poloniae, aliosque duodecimuiros creauere, qui administrarent rempublicam. His autem inter se dissentientibus, hostes armata mann Poloniam ingressi, ingentia regioni intullere damna, duode cimuitis nihil resistentibus. Quo animaduerso populus strenuum et in bellis exercitatum sibi legit Principem nomine Primislaum, cui ob insignem vafritiem nomen Lesco imposuerunt. Fuit hic quinturs reipublicae Polonicae Gubernator post Lechum.

Quem mortuum secutus est ad olescens, cui nomen fuit Lesco Secundo. Reliquit hic successorem in regno filium suum, Lescum III. qui magna sapientia rem Polonicam administrauit, cum vnum duntaxat haberet filium legitimum, nomine Popielum, spurios autem viginti. Et Principatum quidem morien. Popielo filio reliquit, caeteris prouincias minores distribuit. Numerantur autem filii huius eo, quem subiiciemus, ordine, nominibus quidem omnes Barbaricis siue Sclauicis, vt ipsius gentis Genius admittit.

LIBERI QVOS LESCVS TERTIVS genuit, hi recitantur.

Popielus potitus regno, perosus montes Sarmaticos, deserta Cracouia regiam suam Gnesnam transtulit, vrbem in campestribus sitam. Sed et huius deinde captus taedio, nouam sibi delegit habitationem, extructo interlacus oppido Cruciniza, vbi posteros suos domicilium habere voluit. Hic est ille Popielus, quem ob fratrum caedem a murib. consumtum miro exemplo Historici referunt.

Mortuo Popielo congregati Poloni elegerunt sibi Ducem hominem agrestem, nomine Pyastum, qui mel syluestre colligebat: statura quidem non procera, sed robustum supra modum: qui successorem in principatu habuit Semouitum filium, Polonis apprime vtilem, qui regni limites late protulit, moriensque reliquiit filium, puerum admodum, nomine Lescum, cum per Germaniam Arnolfus Imperaret, per Graeciam autem Michael.

Successit huic Semouislaus filius, qui principatum reliquit decedens filio suo Miesconi aggresso Polonorum dominium sub annum Salutis CMLXIII. Nonnulli hunc Mieslaum nominant, aiuntque Christianum factum persuasione Boleslai Bohemorum Principis, cum is filiam huius Dambrouicam vxorem duxisset.

Excepit hunc in Principatu Boleslaus filius, ducta anno Salutis CMLXXXV. in vxorem Iuditha filia Geysae Hungariae regis. Tribuit huic Otho tertius Romanorum Imperator gente Saxo, anno MI. Diadema regium, eumque primus Regem salutauit, cum antea tantum Duces fuissent, et qui Poloniae praefuerant, non nisi Duces aur Gubernatores appellarentur. Obiit Boleslaus iste Primus rex anno Gratiae MXIV. habuitque successorem.

Miezlaum filium, qui nihil nisi de consilio vxoris suae faciebat, deditus nulli non voluptatum generi. Spreta igitur mollitie hominis, populi, quos pater armis subegerat, ab eius defecere obedientia, inprimis bohemi et Moraui: Rutheni autem cum eandem meditarentur defectionem, ab eo in officio manere atmis compulli sunt.

Filius huius Casimir as, cum Monachus Cluniacensis factus fuisset, repetitus ab ordinibus regni et ad Diadema vocatus est, deserto de consensu Pontificis Monasterio, ea tamen lege, vt singula per vniuersum Poloniae regnum capits, exceptis solis nobilibus, quotannis nummulum vnum Pontifici Romano penderet. Dimissus igitur suscepit Coronam Gnesnae anno AN. C. MXLI. extinctus anno Salutis MLVIII.

Quo ipso anno Bolesaus filius eius natu maximus rex salutatus fuit: homo dissolutae vitae et voluptuarius. Cumque reprehenderetur a Stanislao Episcopo Cracouiensi, et contemneret monita viri, ab eodem excommunicationis fulgure percussus est. At rex ingenti cum excanduisset ira, hominem meliora monentem, gladio transuerberauit. Romanus Pontifex, cum haec intellexisset, liberos omnes Polonos a regis oboedientia pronunciauit, eumque regno indignum dixit, qui furiis agitatus in Vngariam cum fugisset, moerore interiit.

Anno igitur MLXXXII. Vladislaus frater ei successit: coronam tamen accipere non potuit, quamuis regis appellatione veteretur, metuenribus scilicet Episcopis, ne malam apud Pontificem Romanum inirent gratiam. Ad extremum cum se grauatum senio animaduerteret, duisit regnum inter duos filios suos, data meliore regni parte Boleslao filio legitimo: Spitigneo vero notho assignata Masonia, Pomerania et Prussia. Ipse mortuus est anno AN. C. MCII.

Diuiso adhunc modum Poloniae regno, Spitigneus Boleslao fratri bellum intullit. At hic cum facili momento fiatrem vicisset, quicquid possederat Spitigneus, ei abstulit, vt coactus egestate miler, ad genua fratris se abiecerit, a quo impetrauit, vt inposterum Dux esset Masouiae. Ad extremum tamen, cum Spitigneus fratrem vexare armis consilisque non desineret, iussu Boleslai caesus, viuendi et rebellandi finem fecit. Ipse Boleslaus, cum optime de regno meritus fuisset, postremo facto quodam praelio aduerso, tristitia mentis diem suum obiisse creditur anno Salutis MCXXXIX.

Excepit patrem in regno filius maior Vladislaus, cui in diuisione praeter regiam appellationem obuenerat ager Ciacouiensis cum Stradia, Lacisia, Silesia, Pomerania. Huicrestamenio pater Diadema legauerat. Sed non contenius patrimonio suo, bellum fecit fratribus, sollichatis eorum subiectis ad defectionem. At fratres ingressi cum exercitu Cracouiam, cum arcem insuper cepissent, coegerunt Vladislaum deserta Polonia in Germaniam fugere, ad Conradum Imperatorem.

Intellecta huiusfuga, consensere fratres et ordines regni, in Boles Crispum, eique principatu detulere anno Gratiae MCLX. Hic moritucus Testamento haeredem scripsit filium suum vnicum Miesconem, anno MCLXXIII

Miesco ergo siue Mieslaus frater Casimiri adeptus fuit possesstonem Maioris Poloniae et Pomeraniae, addito insuper territorio Graconiensicum tota illa ptounicia. cum autem pro principe tyrannum agerer, coactus est in odinem, substituto ei Casimiro fratre iuniore, quisubitanea motte obiit anno MCXCII. non sine suspicione propinati veneni.

Successitergo patri Lescus filius maior, cognomine Flauus. At Mieslaus pulsus regnorem eo perduxit, vt quamuis grandis aetate denuo actiperet sceptrum, et occuparet regiam sedem Cracouiensem: persuasa cum primis Helena, Lescimatre. Profecto autem Mieslao in maiorem Poloniam, Lescus denuo restiturtus est, tradita etiam arce Cracouiensi, At Mieslaus reuersus, cum iterum profligasset Lesoum, et principatu eruisset, mortuus estanno salutis MCCXXVII.

Lescum patrem secutus est Boleslaus Castus, qui obiit anno Sal. MCCLXXIV. cum regnasset XXVII. annis. Obseruandum tamen est, Conradum, qui Tutor fuit liberorum Lesci, praefuisse rebus abanno MCCXXVII. vsquead MCCXLIII.

Boleslao Casto successit Henricus Barabuts: huic Lescuniger, mortuus an. MCCLXXXXIX. Elegerunt Polonipost Lescum Nigtum Boleslaum Masouiae Ducem. sedrepudiato huic paulo post successit Henricus cognomine Probus, mortuus anno MCCXC.

Sequutusest hunc Henricus, Boleslai filius, Dux Lignicensis Silesius, quo desuncto Principatus patus dmisus est in duos Ducatus. Primislaoenim cossit Craco niensis, at Vladislao Loctico Ducatus Sandomiriensis, At Poloni pertaesi pilnkoirani/as1, pro duobus vnum elegere Principem Primislaum II. qui rexsalutatus et Diademate cinctus est in vrbe Gnesna menselunio anni MCCXCV Sed postremo cum in Procerum tegniinuidiam incurrisset, obtruncatus est aetatis anno XXXVIII. cum solos menses V II. dies XI regnasset Electo Vladislao Loctico Casimiri filio, qui tamen et ipse, quod regno parum vtilis haberetur, submotus est a Gubernaculis, anno Salutis MCC. electo

Ibi Locticus, cum Ducatum Craconiensem adeptus esset, regnum denuo affectauit. At polonorum Procerum nonnulli regem salutauere Henricum Glogouiensem Silesium; et hifuere Poloniae maioris, et Calisiae ordines cum Posnaniensibus, At vero Locticus, cum aliquoties vicisset Henricum competitorem suum, ab vniuersis receptus est ordinibus fortunam secutis, Ad extremum ergo Locticus de consensu Pontificis sumsit Diademain Templo Craconiensi anno AN. C.MCCCXX. mortuus an. MCCCXXXIII.

Successit huic Casimirus filus, potitus regno per quadraginta annos, successorem ipse habens Ludouicum Vngariae regem, sorore Casimirii natum, et in Poloniae regem electum atque coronatum anno AN: C. MCCCLXX. praefuit Ludouicus regno Polonico per annos duodecim.

Reliquerat Ludouicus moriens filias duas. Harum minor Hedwige cum regina salutata fuisset, desponsata est Iagelloni, Duci Lituaniae, qui eo tempore adhuc idoloatra et a Christiana fide alienus erat, hac tamen lege, vt ipse Christianus fieret, et Ducatus eius cum regno Poloniae vnirtur. Iagello igitur perhoc matrimonium Poloniae rex factus, an. MCCCLXXXVI. suscepto Batismate Vladislaus nominatus fuit: mortuus anno MCCCXXXIV.

Excepit patrem Vladislaus filius, potitus regno per annos X. qui exiguo tempore vixit, anno vno et vigesimo aetatis mortuus.

Huius frater Casimitus, Magnus Lituaniae Dux ad Diadema Poloonicum vocatus est anno Gratia MCDXLV mortuus anno MCDXCII.

Ioannes Albertus filius ei suc cessit an. MDI. et huic Alexanderfrater mortus Vilnae in expeditione contra Tartaros cum annis XLV. vixisset.

Sigismundus ergo natu minimus liberorum Casimiri rex factus estanno MDXLIX. finemq, viuendi fecit anno MDLXXIII.

Ibi Poloni vocauere ad regnum Henricum Valesium, Gallum. Cuius frater Catolus IX. Francorum rex, cum diem suum obiisset, Henricus, contemta Polonia in Galliam rediit, regnaturus in patria, an. MDLXXIV.

Ad Stephanum igitur Batorium Transsyluanum itum est, qui rex factus diuturnum cum Moscouitis bellum gessit, aliisque mortuus anno MDLXXXVII.

Excepit hunc Sigismundus, Iohanne Sueiciae rege et Anna Polona genitus. Longo tempore hic reciprocauit serram cum Carolo Sundermanniae Duce, super Suecia, regnosuo paterno: esque inter eos gestum bellum varia foruna. Impediuit hoc bellum Polonos, ne Turcis Tartarisque arma inferrent. Caeterum cum haec scriberemus, quod fuit anno MDCXXVIII. tantum aberat, vt Poloni Sueciam repeterent, vt amissa magna parte Prussiae, vix sua domi defenderent.

DESCRIPTIO REGNI DANIAE; ADIVNCTA NORVEGIA ET ISLANDIA

SVMMA CAPITA.

1. Quae Insulae quaeue regiones sub Regno Daniae comprehendantur. Huius limites et partes principaliores. Iutia siue Iutlan dia veterum Cimbrorum habitatio. huius ambitus, longitudo, latitudo.

2. Per ampli quatuor Episcopatus in Iutia, et quae respublicae, Insulae, Ciuitates, Arces sub quois Episcopatu censeatur.

3. Rupes quaedam imm anis magnitudinis. Angulus Iutlandiae nautis formidabilis. Ducatus Slesuirensis et Holsatiae, pterque situs in Iutia Meridionali. Origo nominis vtriusque, oppida, arces, castella.

4. Scandia prouincia olim in duosprincipatus diuisa. Huius administratio, oppida oppida et arces. Admir anduni Horologium in Londinesi ciuitate, in quo omnes astrorum sphaerarumque caelestium motus.

6. Fionia Insula, diuisa in XXIV. recturas. eius situs et limites, oppida et castella praecipua, quot circumeam minores iaceant Insulae.

8. Situs Islandiae Insulae, quae in quatuor partes diuiditur. Episcopatus in ea et Monaseria.

9. Bonitas aeris et fertilitas Prouinciarum Daniae, quae abundant pabulo praestantissimo et equorum armentis. Campi quidam, in quibus alternatim tribus annis messis sit et piscatio. Metallifodinae, in quibus aurum, argentum, aes, plumbum. Captura diues Merluciorum siue Asellorum piscium.

12. Montes Islandiae in summo aeterna niue cooperti, inferius ignis flammas eiaculantes.

14. Danorum bonum temper amentum, apta corporis mentisque dispositio. Eorum ingenium, mores, modus viuendiatque vestiendi.

15. Opes eorum potissimae ex diuendito pecore, frumento, piscibus, equis panno telae rudioris, sulphure, butzro salito.

18. Quot sint Gubernationes siue praecipuae praefecturae per Daniam. Ritus et ceremoniae obseruari solitae in coronatione regum Danorum

COmplectitur nostro aeuo regnum Danorum ingens tertae marisque spacium, cum multis Insulis, in quibus Peninsula siue Chersonesus Cimbrica, Dithmarsia, Scandia, Hallandia, Selandia, cum omnibus Insulis sinus Codani inter Iutiam Scandiam que. Est et Noruegiae regnum in Daniregis potestare, in quod fructuosissimae a Danis instituuntur nauigationes, Huc quoque perriner Slesuicensis Ducatus et Islandia Insula famosissima:

Cohaeret Daniae regnum vicinae Germaniae, qua orientem et occidentem respicit, velut Isthmo quodam. Fines eiusunt, versus occasum Mare Germanicum: in ortum Balticum. Aseptentrione habet Noruegiam Sueciamque: a Meridie Holsatiam et obiectam in longum Pomeraniam. Est autem vniuersum Danorum regnum velut e pluribus partibus compositum, e quibus potissimi nominis haelunt. Iutlandia, Fionia, Selandia et Scandia, cum suis insulis qui. bus quaeque prouincia veluti cingitur.

Iutia, vulgo Iutlandia, abaliis quoque Gothia nuncupata, antiqua est patria et habitatio Cimbromrum, vnde et nominatur Chersonesus Cimbrica a Geographis Historicisque, diuiditurque in Meridionalem et Septentrionalem. Limes eius Australis est Eydora amnis, longituda putatur esse mill. LX XX. ducta linea ab Albi flutio versus Aquilonem. Vbi latissima est, milliaria constituit XX. Septentrionalis Iutlandia versus Noruegiam excurrit, desinitque inxta castrum Scagam. cum oppido apud nautas non incelebri, ob mercimonia et versuram atgentariam. Latissima est haec regio apud Alenburgum, vbi Sinus Limfordensis terram ingressus prope mediam diuidit interluitque, exceptoexi. guo spacio, vbi vtraque pars cohaeret, quae in occidentem vergit, caetera lutiae septentrionalis parte ad hunc modum Peninsula constituta.

Diuiditur aurem vniuerla Iutia praeter rationem situs in Episcopatus quatuor satis amplos. nimitum Ripensem, Arhusinum, Alburiensem et Wiburgensem.

Episcopatus Ripensis complectiur rectutas XXX. oppida VIL Castra siue Arces principales X. Erexitin hoc doro thea regina, Christietni III. regis vidus suis fumtibus vinue sale studiumin oppido Koldinga. Dioecesis Arhusina continet rectutas XXI. oppida VII. Arces V. Arhusium siue Athusia oppidum est celebre ob portum quem ingens illud Promontorium Hellenifacit, quod abarce regia Kalloe perditionem Molsensem vsque ad altissimum montem Ellemansberg ab duo milliatia proten. ditur. Sub hac Dioecesi Insulae sunt, Samsoa, Hielma, Tuena, Hiarnoa, Gerno, forte Hilgenes et aliae plures. Dioecesis Vandalica, quae et Aalburgensis et Burglauiensis dicitur, praefecutras habet tredecim, ciuitates V I. partes einus maxime illustres sunt Wendsysse, Handhaeret, Thyland et Morsoa. Wendsyssel siue Vensilia, idem est ac sidicas Vandalorum sedes, complectitur praefecturas VI. oppida III. arcem vnam. In hoc Episcopatu est Albergus mons, in quo gigantum reliquiaeatque monumenta conspiciuntur adiacent insulae hae, Grysholm, Hertzholm, Tydesholm et aliae. In Handhaeret est rupes visendae altitudinis Scarrinklind dicta, et in oris eius Sytes, quas Sandores et Braccas vocant. Ei subsunt insulae hae, Oland et Oxeholm. Praefecturas habet quatnot, oppidum vnum nomine Thystadium, vbi Christiernus III. rex scholam in vsum iuuentutis primus condiditi et arcem vnam, Orumnam. Insulae quae ei subiiciuntur hae sunt: Handsholm, Ostholm, Iegen, Sifland, Egholm, Bodhum et Morsea, quae praefecturas habenttres, ciuitatem vnam, Nicopiam, cum arce itidem vna, Lundeslot, cui insula Ageroa diacet.

Wiburgensis Episcopatus complectiur praefecturas sedecim, ciutares tres, Arcesrotidem. Ad Wensliam peniusulam, vbi in conum desinens paulatim se ad ortum Solis aestiuum inflectit, est ille Iutiae angulus, ob periculanautis adeo formidabilis. Et tale quidem est omne Iutiae littus occidentale, vt quiin Norvegiam, vel ex Oceano in orientem nauigare intendunt, longo cirouitu lutiam euitare cogantur.

Iutia Meridionalis, quae veteribus Nordalbingia dicta est, complectitur Ducatus duos: Sleswicensem et Holsatiensem. Sottitur autem Sleswicensem nomen suumab oppido perantiquo, praecipui nominis. Olim hic Principatus Ducatus Iutiae nominabutur, quem Waldemarus, Abelis regis Daniae Pronepos primus in Feudum accepit ab Erico rege circa annum gratiae MCC LXXX. Genetalis horum ducatuum gubernatio Regi Daniae ac Holsatiae Duci incumbit, et pervices ab vno ad alium transfertur. Crantzius et qui Saxonum conscripsere historias oppidum Sleswicense Heidebam nuncupant, quod id a Daniae quadamregina, cui Hetha nomen fuerit, primitus sit conditum. Est autem peroportuno ad negotiationem situ, portum habens ad exercenda commercia commodissimum. Haud procul a Sleswico sita est arx Gottorpia, vbi Telonium est tam quaestuosum, vt compertum fuerit, fertilibus annis quinquaginta millia boumin Germaniam abacta vectigal soluisse. Est et in hoc ducatu aliud oppidum celbre, nomine Flenburgum, quod inter montes excelsos litrori maris Orientalis adiacet, in quod eius portusse extendit, tanta commoditate, profanitate et securitate, vt singuli fete ciues es domibus suis naues mercibus implere, et easdem rursus exonerate possint. Sunt et Hassenum ibi et Hadetslebia oppida. Castra Magnatumatque Nobilum hic sunt permulta et varia, hic non percensenda.

Holsatiam a Syluarum saltunmque frequentia sunt qui nomen accepisse dicant: Holt enim promiscue et Cimbri et Germani lignum appellant. Terminos habet ab ortu Bilenam fluuium, ab occidente Storam, ab Austro Albim, a septemtrione Eydoram. Diuiditur autem in partes quatuor, nempe Dithmarsiam, Holsatiam, Srormariam, et Wagtiam Praecipuae vrbes Holsatiae hae fere sunt. Segenberga in Wagria, quarto a Lubeca milliari: stzohoa situ locique natura nauigationeque praestans: Strora, quae cingitur piscoso et nauigabili flunio: Chilonium vulgo Kile quod vetus est oppidum, portum habens capacem, in quein ex Germania, Liunoia, Dania, Suecia merces deferuntur. Sunt in eodem Holsatiae tractu Crempa et Reinholdes burgum. In Dithmarsia vero Meldorpia, Hein. inckste, Tellinckste: et Stormatiae metropolis Hamburgum ad Albim.

Scania inter regni Daniae pronincias magnitudine et opibus admodum insignis est regio, eademque cum Suecia continens. Hanc alii Scandinauiam, pro Scondaniam, id est, amoenam Dania, alii Scandiam appellant: postremo quidam Sconaim et Sconingiam vocant. vndique cingitur haec Mari, praeter vnum terrae brachiu, quod in Boream protenditur, acinde recuruatur in orientem, vbi Sueciae jungitur: ibiintercedunt ptofundisaltus asp errimaeque repes, per quas e Scania inGothiam Suecici regni partem iter agitur tam difficile, vt fere leuiussit marino discrimine vitare terrestrem labore. Haec quondam in duos Ducatus, Halloandiam et Bleckingiam diuisa, nunc praefecturas viginti tres, et ciuitates quindecim complectitur. Caput totius regionis est Londa siue Londia vrbs. vbiregni Archiepiscopus sedem suam fixit; praeterea et Malmogea, quae Ellebogen a Germanis dicitut, insigne Emporium et praecipua totius regionis ciuitas, propter nundinas et frequentes negotiationes. In Hallandia est arx Warburgum, altissimi montis iugis superstructa. Adiacent huic Regioni Insulae, Landoa, Hannoa, Bornholm, Insula celebris, in quatuor piaefecturas diuisa, tres ciuitates ac vnam arcem continens.

Gothlandia, in qua antiquum Empotium Wisby, aliquando valde florens, nostro aeuo mercatura destitutum. Helsingora ad fretum Sundae arcem habet regiam Croneburgum, praesidium extremae Insulae Selandicae orae. Est in vrbe Londa Horologium, in quo ars mira elucet. In hoc per certos eius rei indices, annus et mensis, ac septimana, dies quoque singuli ac hore liquidissime monstrantur. Item quis luminarium Solis ac Lunae motus, quaeque horum in Zodiaco loca atque habitudines. His rebus iucundum additum est Parergon, vt quoties signum datur horae elapsae, supra tabulam duo concurrante quites cataphracti, qui tot seictibus petunt, quot signa dat malleus campanae illisus. Multa insuper huius generis Automata ibi visuntur. In medio velut Throno collocatum est simulacrum Beatae Matris Virginis, sinut renentis infanrem. Adhanc motu horologii accedunt tres Magi, et adorantes poplitibus flexis puerum, dona eidem offerunt. Sed qui singula haec persequi velit, abundet ocio vel eodem abutatur oportet.

Selandia, quae et Sialandia, inter reliquas Daniae Insulas est maxima longitu dinem enim habetitineris bidui, latitudini fere aequalem. Quindecim ciuitatum, XII. arcium regiarum capax est. Inter vrbes altissime caput effert Hafnia siue Copenhaga, Metropolis totius Daniae, magnitudine, opulentiaet maxima portus commoditato insigni, quem valde securum facit obiecta Insula quam Ammager vocant. Supra Hafniam est Helsingora, et prope eam Arxregia Croneburgum, de qua iam ante diximus. Huic abaltera parte vltra fretum similiter respondet arx Helsinburgum cum oppido eiusdem nomints. Hoc in loco Selandia et Scania prominentibus vtrimque Promontoriis ita prope coeunt, vt vix paruimilliaris inter se reliquant Maris spacium, quod spacium siue Fretum Die Sund vocatur. Adhunc locum omnes naues orientem versus cursum instituentes, velut ad centrum coire, et regi vectigal pendere coguntur: cumque in vtroque littore arx posita sit, Rex, quando id necessitas postulat, suis in medio collocatis nauib. ita has fauces occludere potest, vt quantumuis etiam numerosam classem, ab ingressu vel egressu prohibere queat. Hucsaepevno die CC. aliquando CCC. naues ex variis Europe partibus conuenire contingit. Est et in Seelandia Roschildia vrbs olim Episcopalis, vbi multorum regum et ducum insignia monumenta conspiciuntur: nunc autem ad tenuitatem et infrequentiam deducta est. Habet Selandia sequentes sub se Insulas. Amigriam, Huenam siue Wenam, Moneslandiam, in qua ciuitas Stegoa, et plures alias.

Fionia primum locum inter sinus Codani insulas ac cipit, post Selandiam. Nomen habere putatur a pulchritudine, Fin enim Germanis et Danis pulchrum denotat. Est enim tam formae quam situs amoenitate conspicua. Tam modico autem interfluente freto, quod incolis Middelfar dicitur, a continent clutie auulsa est, vt cohaesisse aliquando videri possit.

Haec sicut ab occasu Iutiam, ita ab ortu Selandiam prospectat, vnde medium regni Danicl obtinere putatur. Habet in longitudine milliaria XII. in latitudine IV. In eius meditullio sere est praecipuum oppidum Ottonium, vulgo Ottenseh. Diuiditur autem Fionia in praefectitras XXIV. habetque oppida XVI. atcesregias VI. Reliquae ciuitates circum Ottonium veluti centrum, aequaliprope distantia, in maris littore ita sunt conditae, vt portuum situsque oportunitate negociationes suas non solum in mari Balthico verum etiam per Sueciam, Norvegiam, Russiam atque vtramque Germaniam longelateque exercere possint. Inter eas sunt, Niburgum, Sienburgum, Faburgum, Assens, Bogens, Middelsfas, Kettemynde. Inter Arces regias praecipua est Neoburgum, Hanc sequuntur Hagen schhow, Hinsgagel, Escheburg et cnria Rugardi. Pagi hic complures et domus multae nobilium.

Sub Fionia continentur insulae LXXXX. ad meridiem sitae, plereque habitabiles. quarum illustrionres hae sunt; Langelandia, Lawlandia, Falstria, Aria, Alsa, Tosinga, Aroe. Langelandia extenditur ad VII. mililiaria Germanica: visiturque quae in ea Ruquepinga oppidum et Tranekera arx, cum multis pagis, parochiis et procerum aedibus. Falstria longa est quatuor milliaria Germanica, continetque oppida, Stubencopen, et Nicopen. Aria sequimilliari ab Elysia distans, habet Paroeciastres, et quaedam praedia nobilium cum arce et oppido Copingo. Pertincthocum Elysia ad Ducatum Sleswicensem: quae Elysia siue Alsia quatuor millioaria in longitudinem duo in latitudinem parens, exiguo interuallo a Ducatu Sleswicensi discreta est. Oppidum huius praecipuum est Sunderburgum, et eiusdem nominis Castrum: deinde Norburg, Osterholm, Die Holle, et Gammelgarda. Habet Alsia Paroecias XIII. admodum populosas, e quibus temporebelli bonus legipossit militum numerus.

Tassinga siue Tosinga, inter multas alias insulas prope oppidum Fioniae Suineburgum praecipua, milliare vnum in longit udine habet. Exhacin oppido Ascensfacto intio, in Iutiam via est duorum milliaium: ex Niburgovero in Selandiam quatuor milliatium per mare Balthicum traiectus, alioquin valde periculosus. Aroe in aditu ducatus Sleswicensis sita, vbi in Fioniam per Arsensem sinum ad oppidum Ascens traiicitur: quatuor est distinctis habitara pagis: Numerantur insuper in illo tractu Insulae Rom. so, Endelo, Ebelo, Fenno, Bocko, Brando, Toroe, Aggernis, Hellenis, Iordo, Birckolm et aliae quaedam. In Insula Huena castrum est Vraniburgum, plurimis elaboratissimisque machinis Astronomicis plenum. Malmogaea

quidem non admodum magna est, sed bona valde atque fertilis: olim quatuor arcibus insignis erat, quarum haecerant nomina: Synderburg, Norburg, Karhecidia, Hamera, harum omnium fundamentaadhuc, vix vlla rudera conspiciuntur.

Norvegia siue Nortwegia, quae nostro aeuo Danorum regi paret, respicit a meridie Daniam, ad occasum Oceanum, ad orientem Suecia, ad Septentrionem Lappia siue Lapponia terminatur: a quibuus duabus vltimis excelsis et asperrimis separatur montibus, perpetua niueadobrutis. Fuit Norvegia regnum aliquando valde florens, imperiumque tenuit lare per Daniam et vicinas maris Insulas, donec sub Danorum regum fuit redactum potestatem. Quinque in vniuersum in ea hoc tempore sunt arces regiae, praetecturae autem septem, quarum prima et extrema versus meridiem est Bahusa. Ei subiecta oppida sunt, Marstand in peninsula scopulosa situm, et Halecum piscatura nobile: obscuriora sunt Koengees, Congel et Oddewold. S cundaarx est Angerhusia, sub qua sunt Asloia, sedes Episcopalis, deinde Koningsberg, Fridetichsstad, Saltzburg, et Schin vel Schon, vbi fodinae cupri et Ferri, item Hammaria maior et minor. Tertia arx est Bergethusia sub qua sunt ciuitates Berga et Staffanger. Est autem Berga totius Norvegiae emporium celeberrimum, et velut horreum Proregis et Episcopi sedes. Portum habet optimum tutissimumque Quarta arx est Nidrosia, (Danis et Germanis Truntheim) Metropolis quondamtotius Norvegiae, nunc in vici formam redacta. Quinta et vltima versus Arctum Norvegiae et orbis Christiani arx est Wardhusis, paruae insulae Wardae, ipsa quoque parua et obsoleta hoc tempore insistens.

Islandiam quidam voluerunt antiquorum esse Thulen, de qua Virgilius, Tibi seruiat vltima Thule: verum his Saxo Grammaticus, Crantzius, Milius, Iouius et Peucerus refragantur. Sita est non sub Meridianoprimo, vt quidam notauit, sed octano indegradu. Longitudo eius est C. mill. German. quanquam volgo his addant XLIV. Latirudo mill. Germ. LX. Paret regi Danorum diuiditurquein partes quatuor. Pars orientalis dicitur Ostlendingsiordung: Occidentalis Westlendingfiordung: Septentrionalis Nordlendingsiordung: Meridionalis Suydlendingfiordung. Vrbes atque oppida non habet, in quorum locum numerat Montes. Habet haec Insula Episcopatus duos: Holam, sub quosunt Monasteria Pingora, Remsted, Modur et Munchenric. Alter Episcopatus est Scalholt cui sub sunt Monasteria haec: Videy, Pyrnebar, Kirckebar et Sckirda.

Qualitas et ingenium horum regnorum.

Gignit Iutia septentrionalis immanem vim frumenti, inprimis siliginis et hordei leguminumque. Abundat itidem multis in locis pascuorum vbertate, vnde tantum nutrit boum vaccarumque numerum, vt vix ad fidem dici possit, quantum armentorum in exteras emittat prouincias, cum constet, in vtramque Germaniam vltra centum et quinquaginta millia capitum boum mirti, Alit et pulchros validosque equos, qui in exteras ducuntur regiones, numero sane magno. Mare quod Iutlandiam alluit, piscibus scatet, inprimis vberem suppeditat halecum capturam. Vnum hocmali habet regio ista, quod incolae variis moribs, inprimis rheumati, catarrhis, Synanche, Pleuresi aliisque id genus obnoxii sint.

Meridionalis Iutia sic habet Ducatus Slewicensis excellit in re pecuaria, Holsatiaeaurem denla nemora et syluae commendantur. Quercus tamen in his grandes ac proceras nonmultas in. uenies, fagosaurem creberrimas, e quarum fructibus lucrosa porrorum obtingit sagina. Sunt autem campi quidam, qui alternis triennis variata vice, iam quidem vberem messem, alia rursum piscationem suppeditant. Postquam enim tribus continuis an nisager cultus constusque est, mertitur frumentum: vicissim totidem annis immittitur a qua lacustris, vt pisces sucerescentes sponte herbas depascant, et ipsi agri illuuie, quam aqua limosa inuehit, stercorentur. Oleas in hac regione et vites frustra quaesiueris: ferinae aurem magna hic copia et equorum crebra armenta. Multis haec lutiae pars perluitur fluuiis, inter quos agmen ducit Eydora amnis: Caeteri enim torrentes acfluuioli magis appellandi veniunt. Porto illa Ducatus Sleswicensis et Holsatiensis pars, quae maris Baltici fluctibus pulsatur, constituit sinus aliquot ac portus percommodos mercatoribus, nec minus vberes piscatione variorum piscium, inprimis Salmonum. Caetera aget vber est, planus, nec montosus.

Scandia nulli prouinciarum Danicarum bonitate aeris cedit, vt nec terrae bonitate aut commoditate portuum, vnde diuitiae maritimae, et piscatio frequens, tam in lacubus quam fluuiis. Nec destituitur Scandia metalli fodinis, e quibus aurum, argentum, aes et plumbum eruitur.

Gothiae magna vbertas est in frumento, butyro, caseo, et animalibus omnis generis. Abietes hic admodum procerae, et saxa ad aedificandum aptissima. Selandia farris copia et ipsa laudem meretur.

Fioniae ager multarum bonatum terum ferax est, multum enimgignit siliginis, tricici et hordei, nec opus habent agri stercoratione. Vnde sit, vt magnus faetor sit citra ingressum oppidorum villarumque, quod fimus extra porta subiiciatur, nec in agros exporretur vtalibi. Dici vix potest, quantum hicsit boum, vaccarum equorumque Abundat insuper Insula syluis, in quibus ingens copia caprearum, ceruorum, leporum et vulpecularum. Mare autem vicinum ingentem vim suppeditat piscium.

Lalan dia Insula ferat, incredibile memoratu est: vicina autem Falstria frumenti vbertate non ruis tantum sufficit ciuibus, sed et exteris subuenit. Alcena vero cum tota prope nemorosasit. omni ferarum genere ad vberem venationem sufficit. Nectamen in his vniuersae eius opes, cum insuper siliginis et piscium affatim habeat, quos tam e mari quam fluu is aquae dulcis extrahit. Pascua hiclaetissima, vnde magnus pecoris numerus. Nec Malmogia sterilis est aut ingiata colono, frumenti fructuumque copia labores compensaus, addita venatione damatum, leporum, cuniculorum, et au cupio peridum, cum equarum armentis. Magna est huius Insulae commo ditas, praecipue ad Piscationem. Syluas hic corylorum inuenies, nec facile fructus earum vermibus terebrari contingit. Quanquam autem Insula minime manga sit, fluuiolis tamen multis perluitur, et aquaedulcis scaturiginibus irrigatur, estque inter fontes vnus, qui nun quam congelasse visus est, quae res inter rariores numerari solet in his locis

Norwegiaeregnum aere fruitur clemente, sicut est captus septentrionalium regionum, cum mareibi frigorenon condensetur, neque niues tanto temporis spacio durent. Telluris sae cunditas magnopere praedicainequit, cum nesuis quidem sufficiat indigenis. Pecudes multas alit, sedhumiles, feras aut em in syluis plurimas. Videas hic Vrsas albas, mangnitudine inprimis conspicua, vt ae Castores. Ad littus Norwegiae occidentale crebrae ac cedunt Balaenae, quarum furorem vt auertant nautae, Castoreo vtuntur; cuenim hocinmare proiicitur, statim belluae istae fundu petunt. Asellorum siue Meriuciorum, quos vulgo Germanico Idiomate propevbique Stock. Fisch vocant, apud Norwegiam incredibilis capitur vis, inprimis mense lanuario, quod eo mense, cum frigus est intensissimum, optime exsiccentur.

Islandia frigidissima septemtrionis regio, paucis locis culta est, inprimis qua in Aquilonem excurrit, quod tantus ibi sit impetus Boreae, vt nihil sinat terra pullulare. Neque sane ipsahumus apta est ad recipienda fouendaque semina, aut gignendas fruges: graminis tamen adeo atque pabuliferax est, vt nisi inde arceantur greges, periculum sit ne crepent aut suffocentur. Equos et boues inter iuumenta habet, nec tamen bubulo generi in vniuersum cornua, non item desunt arietibus. Catelli minuti generis hicfrequentes, vt et Falcones albicantes, sed et coruialbi, maximi agnorum et porcellorum hostes, quibus abhuc teneris multum exhibent molestiae. Sed et albos vrsos hic inuenies, et lepores eiusdem coloris, nec nonaquilarum genus cauda candicante, quae a Plinio Pygargi dicuntur. Lignorum intota Insula prope inopia, vbi vix quicquam praeter Iuniperos reperire est. Estibi fons quidam, eam exhalansvim, vt quicquid contigerit in lapidem conuettat. Sed et alius tanta necandi vipraeditus hic reperitur, vt haurientes non secus intetimat, quam si toxicum bibissent. Mare quod hanc Insulam alluit, adeo piscosum est, vt fidem narrantes haud facile inueniant: nec dubito, quin molestus suturus sim Lectori, si omnes piscium, qui hic capiuntur, enumerare species laborem: quosdam tamen eosque rariores persequar. Naualum quendam vocant, cuius carnes comestae hominem e vestigio perimunt. Prominet huic dens, et ante caput excurrit in monstrosam longitudinem. quidam cum vendiderepro cornu Moncerotis: nam et vi aduetrsus venena pollere creditur. Ipsum mostrum quadraginta vlnas in longitudine habere affirmatur. Cete dentata haec vocari a pluribus indicatur. Roderum ad LXXX. vlnarum logitu dinem excrescere arb trantur, cuis caro in cibo non sit insipida, pinguedoautem ad vatios vsus adhibeatur. Balaena Britannica triginta vluas raro excedit, dentib, omnino caret, linguam habet praelongam, vt quae ad VI. vlnas accedere dicatur. Narrant qui de his monstris marinis scripsere, inueniri in hoc Oceano Balaenas tamgrandes, vt proculnon viua animalia, sed paruae Insulae existimentur: quanquam has videre prodigii instar sit. Sed in his percesendis, cum monstrosa ipsa videri possit narratio, satius erit, Lectorem ad Olaum Magnum, Archiepiscopum Vpsalensem, nec non Geinerum, Aldrouandum aliosque Ichthyographos remittere, penes quos narrationissit fides.

Habet Islandia Insula montes tres praecipuae altitudinis, quorum fastigia perpetua sunt cooperta niue, cum in radice acinteriotibus ignem contineant. Primo monti nomen est Heclae: secundus dicitur Crux: tertius Heilga, id est sanctus. Apud Heclam effodiuntur praegrades sulphuris micae, fit nonnunquam vt hic mons non dubia cieat tonitrua, eiaculetur lapides inusitatae magnitudinis, euomat sulphureos torrentes, et ad decimum milliare omniac ompleat cineribus, vt terra laborari non possit. Fuerunt qui stuio quodam praepostero causas huisincendii perscrutantes, cum inconsideratius in iis locis versatentur, vidua cauernis et hiatibus cinere doloso coopertis hausli perierunt. Vocant imperiti hunc locum Purgatorium animarum impuratum. Accedit huic soliditati alia causa, quod glacies, quae certis anni mensibusad littus huis insulae vi fluctuum appdllitur, immanes ciet strepitus et velut gemitus: vnde simpliciores aiunt, planctus hos esse atque eiulatus animarum, quae in subterraneo illo igne crudiantur. Eadem est natura Helgae monti: etsi hic potius abyssus aut hiatus ingens videri possit, in quo varia phantasmata apparent et illusiones Daemonum.

Mores Priscorum Cimbrorum.

De his enim nobis a principio dicendum est, cum Dania veterum Cimbrorum sedes fuerit, de qua gente haec fere apudauctores scripta innenimus.

Annoante Natum Christum centesimo quinto Cimbri torrentis in modum infudere sese Italiae. Non sustinuit primum horum impetum Silanus, sed nec Manlius secundum, nec Scipio tertium. Fusi fugatique omnes in sum mum Italiam coniecre periculum, fuissetque actum de ipsa Roma, nisi Caij Marij virtus se his peropportune opposuisset. Putantur vulgo Cimbri ortia Cimerits, qui cum multis annis ante Asia ingressi fuissent, eiecti inde per Scythas, cum directo itinere in Occidentem pergerent, primo in Scandiam, deinde in Cimbricam Chersonesum venerint. Narrat Plutar chus in vita Marij, Cimbros, quoties arma vicinis mouerint, quod non semper, sed obseruata certa occasione factum est, cos, quos sub signis habuerint, vel etiam auxilia. res copias, vno nomine Celtoscythas appellasse. Alij he his ita scipsere. Cimmerios, qui ab vltima memoria Graecis notifuere, gentem fuisse minimenumerosam, sed agmen quoddam seditiosforum, quos Scythae patria expulerint: eos igitur transgressos Maotidem paludem duce quodam Lygdamo in Europam ingressos fuisse, et validius corum agmen consedisse in littore maris, loco syluis nem oribusque cooperto, quorum tanta fuerita amplitudo, vt ad saltum Hercynium perrexerint, Festus ait vocabulum cimber, Gallorum lingua Latronem significare.

Mores Danorum nostritemporis.

Sunt plerique Septentrionales populi, inprimis qui Iutiam incolunt, temperamenti frigidi et sicci, magno robusto quo corpore, pulcra facie, colore bono: interim agrestes, suspicaces, vafri, et in rebus suis mire prouidi. Morbis corporis non admodum obnoxij, sed superbae mentis, multum sibi suisque tribueres: crapulae et ebrietati indulgentes, quam tamen bene digerunt, et obid nibilo sunt breui oris vitae. In moribus magnam prae se ferunt seueritatem, quod magno calore cor eorum preditum sit, contemtores periculorum, queruli, peregrinationum auidi, venatores, pertinaces in suis opinionibus: Iustiriae tamen amatores. Miraiis exoricas linguas addiscendi promptitudo, litterarum studiosi, et pactorum obseruantissimi. Pleraeque familiae abudant liberis, quan quam vxores Dan orumfere difficulter habeant in partu, caetera elegantes, nec ineruditae, attëraead rem, et rei Oeconomicae addictissimae. Sunt quiscribant, in his partibus primum puluerem pyrim et tormentabel lica in vsu fuisse.

Noruegij sunt simplices, peregirinorum amantes, quos comiter et benigne pro captu suo accipiunt. Rarum est apud illos inueniti praedones, aut fures, aut Piratas: aut si qui tales sint, oppido quam pauci sunt, necimpuneferunt.

Islandi sube odem cum bobus equisque suis habitant recto. Simplex his victus, nihil desidetantibus, quam quod natura suppeditat. Montes eis oppidorum vicem praestant, fortes veroaquarum, delicias. Quanquam mercatores Angli gentem hanc in naturali paupertate ac quiete viuere non sinant, cum crebro in Islandiam nauigent, vt in de petant coria boum et pisces, in uehentes ipsi peregrina vicia. Vnicum apud eos Annalium ge nus est, maiorum suorum fortia facta cantilenis concepta memoriae mandare: quamuis etiam aliqui per notas saxis acrupibus incidant.

Victus iis potissimum epitcibus, quos vib frigore et vento exsiccauere, in farinam comminuunt, in de panem pinsentes quibus tamen lautiorres familiaris suppetit, aduectitio vtuntur pane, verum biscocto. Potus priscis Islandis fuitaqua eforte, ditioribus recens lac: sed nostro aeuo cereuisiam e frumento aliunde importato coquunt, et oderunt porum simplicis aquae. Afferunt enim ad hos Lubecenses, Hamburgenses, Rostochienses alique mercatores Germani, qui nauigiis hanc Insulam adeunt, frumentum, farinam, panes, cereuisiam, vinum, pannos Anglicanos, telam lineam, ferrum, aureum, argentum, materiam sericam, ligna ad aedificia et nauigia extruenda.

Opes ac Diuitioe eorum.

Mittit Iutia septentrionalis in Germaniam non solum ingetem numerum boum sed et magnam vimbutyri, casei, saeui, corjadde et equorum quos non in Germaniam solum sed et alias diuendunt prouincias, quibus praecipua ob robur existimatio. Multum insuper argenti colligunt ex piscibus, inprimis halecibus, qui in hoc littore magna capiuntur copia. Holsatia abundat equis praestantibus, quos magno numero vicinis vendit. Qui Fioniam colut Insulam remfaciunt ex piscibus et frumento, inprimis siligine et hordeo: praeter equos et boues quos exteris submittunt. Scandia, cum abundet piscibus, argento, aere, plumbo, et Gothlandia fiumento, caseo, butyro, pellibus, abietibus ad malos nauium, et calce viua, oportet vt vitaque prouincia non parum inde percipiat emolumenti.

Noruegia cum immani piscium captura omnem superet viciniam, magnam iis diuendendis exercent negociationem, in primispud Bergam vrbem, commendantutque hi pisces praealiis, et a mercatoribus in varias exportantur regiones. In hoc genere praecipuisunt Aselli siue Merlucij, quorum dici satis non potest, quanta vis hic capitar. Vendunt Noruegij praeter coria ac pelles animalium etiam permultum butyri, piuguedinis e Balenis, saeui bubuli, picis liquidae, tigna abiegna, materiam quernam et asseres.

Nec minor Islandis opum accessioa mercatoribus, qui in de exportant magnam panni vim, telae crassioris, quem ipsi Warman vulgato nomine vocant; necnon ingentes sulphuris micas, pisces induratos siue siccatos, butyrum, saeuum, lanam, coria, falcones albos, equos et alia. Tanta hic picium copia, vt eorum ingentes subdio strues excitent, quo vento ac frigore duratos vendere possint. Butyrisaliti hictanta copia, vt

eo impleant cistas praegrandes, longas pedes quadraginta, altas quinque: praeter minora dolia, quae magno numero nauibus imponunt.

Apparet hinc, praecipuas Danorum regis diultias consistere in immenso pecorisnumero, et piscibus ad Chersonesum et vic nas Insulas captis, quorum quidem tanta est abundantia, vt solum id quod ex halecibus diuen ditis acquiti tur argentum, ad incredibilem summam accedere dicatur, caeterorum omnis generis per mare istud verminantium tanta est multitudo, vt quandoque per angustiasillas inter Insulas tam multas vix remis agi possint naues, adeo facunda et amica piscibus sunt haec littora. Nec viliter aestimandum est partim vectigal partim precium quod ex Asellis piscibus siue Merluciis conficltur.

Omnes tamen hos prouentus superat quaesuosissimum illud fretum inter Helsinoram et Helsenburgum oppida, quod vsitato nomine Sundum vocant: cum mare hicsitram angustum, vt nullanuis transire possit in uitis praesidiariis militibus, quos vtrimque rex constitutos habet. Necessarium igitur est, vt omnes naues, quae per fretum istud vela faciunt, ingens Danorum regi persoluant tribunal. Nec facile quis huius numerum vectigalis iniuerit, nisi qui nouerit, qua incredibilis nauium multitudo ex Hollandia, Selandia, Gallia, Anglai, Scotia, Noruegia, Germania, Prussia, Liuonia, adeoque omni matis Baltici ora, indesinenter per has fauces transeat. Nam omnes septentrionales prouinciae importato opushabent vino Rhenensi, Gallicano, Hispanico, saccaro et atomatibus ab Lusitania, tructibus exoticis ab Andalusia: cum haec regna omnia vicissim ab Aquilonaribus petant mel, ceram, pelles et coria, inprimis autem frumentum ex Prussia, Liuonia Moscouique. Sunt tamen qui existimant, aerarium Dani regis adeo abundare non posse, quod in regnis eius nullum prae caeteris sit quaestuosum mercimoniorum genus, sipisces excipias: et quod vix vllum sit celebrius Emporium, quod argentum exoticum attrahete ad se possit, et negotiationem consetnate perpetuam. Superest igitur grande illudtafamosi freti vectigal, cumeo quod ex equorum ac boumin lutia percipitur, et ex relignatia emolumento, ad dita negotiatione piscium per Noruegiam viciansque Insulas.

Oppidum Warthusum in extremo versus Aquilonem Noruegie angulo aliquid lucti regl huic affert, exquo tempore Angli inter hoc regnum et Gronlandiam Insulam nauigare caeperunt versus Kylduinum Laponum et S. Nicolai fanum. Hic enim met caturam exercent cum ruthenis, a quibus accipiuntsaeuum bubulum, ceranm. mel et linum. Scoti et Franci ad eundem modum negociantur. Est autem Warthusum oppidum et Insula in medio illo sinu, opere et manu munitum auspiciis Friderici secundi Danorum regis. Persoluunt hic ij, quos diximus mercatores vectigal siue portorium, ab omnibus suis mercibus.

Viveret robur militare.

Ea quae Dani contra vicios suos Suecos gessere bella, satis ostenderunt quantum militum rex Daniae vsitato modo possit cogere exercitu, et quae sit eorum ratio gerendi belli. Vt autem de terrestri militia sigillatim dicamus, nondum constiti hactenus, ne ad hunc quidem diem, quas equitum peditumque possit cogere copias, cum bellum terra nullis hactenus intulerit praeterquam Dithmarsist qui cum abrege Woldemaro subacti, pro libertate arma corripuissent, gesto cum iis varia fortuna bello, ab anno AN. C. MD. vique ad annum MDLIV, postremo per Fridericum II. regem iterum victi et iugum ferre coacti fuere, Nec tamen paruo constitit Danohaec victoria, victo pricus exercitu Danico, et a Dithmasis occiso Iohanne Christierni regis filio.

De viribus eius regis marinis iudicium fieri potest ex numero classium, quas aliquando emiserunt. Christiernus enim II. petente Henrico II. rege Francorum, contra Anglos in Scotiam misit classem centum nauium, in quibus fuere decem millia militum. Neque dubium vllum est, cum in tam vasta littorase diffundat reguum istud, cumque tothabeat portus per daniam, Scandiam et Norwegiam. cum ingenti Insularum numero intra et extra mare Balticum, quin maximam conficere possit classem nauium instru ctissmarum, dum satis affluat pecuniatum: de qure, quo pacto habeat, in superioribus dixmus.

Arces, munimenta et forralicia non paca sunt in plerisque regni partibus, quibus fit, vt vim externam timere non habeat necessum.

Modus gubernationis.

Diuiditur omne Danorum regnum in Gubernationes siue Praefe cturas centum et octoginta quatuor, quibus toridem praefecti sunt rectores, in legibus regni et ciuili scientia versatissimi. Rex magis electione Ordinum ad regnum peruenit quam successione haereditaria. Cinguntur autem reges Diademate in Hafnia vrbe, cui rei dedicatum est Templum Matris virginis. Huc deducitu nouus rex ante summum Alcare a procetibus et Senatoribus regni, praecunte caduceatores cum gladio, et alio cum bulla aurea, tertio cum corona. Quibus haec insignia portandihonos contigit, ob meritum et virtutem leguntur, nec est alicui familiae aut genti proptius. Ibi primum omnium iurament orex promlttit, seruaturum se sancte capita proposita, et regni consuetudines, iura ac leges, inprimis autem defensurum Fidem Christianam. Postea vngit eum Epilcopus Roschildeusis, et Senatores imponunt capiti eius Coronam, praestantes paulo post fidelitatis sacramentum, nisi id factum fuerit ante coronationem. Peracta hac celebritate rex quosdam ex nobilitate Equites creat, percussos leniter gladio circa humeros.

Fuit semper Senatoribus Ordinibusque libera eligendi regis potestas, estque etiamnum, quanquam fere semper filium primogenitum in regale collocauerint solium, nisi cum grauissima intervenies causa idimpediuit. Nun quam passi sunt regnum inter plures diuidi, nisi cum id admittere bellis ciuilibus coactisunt.

Secundus est Nobilitatis. Notandum autem est, vocabula Comitum et Baronum hic in vsu non esse, sed suffi ere ad Nobilitatem, silonga feriegenerissui abatauis possint deducere claritarem. Clypeos inter arma fere praeferunt simplices, derogari puritati nobilitatis suae existimantes, si eos varient aut pluribus distinguant coloribus, vel si quid iis addant.

Supersunt nonnullae Nobilium familiae ex iis, quorum progenitores interfuere pactionibus inter Carolum Magnum Imperatorem, et Hemmingum Danorum regem: et in his sunt Vrij aliique nonnulli. Obtinent hipeculiares terras et Toparchias, in quibus habent iurisdictionem superiorem et inferiorem, nec plebeiis fas est in eorum terrtorio venari, vt par eorum sit conditio Comitibus per Germaniam.

Quicquid defuncti bonorum relinquunt. tam in mobilibus quam immobilibus, ex aequo interliberos maculos diuiditur: quanquam autem et sorores corum in parte haereditatis peculiari priuilegio veniant: ita tamen admittuntur, vt quoties fratri duae partes dantur, sorori vna cedat: vtque castrorum arciumque possessio penes solos fratres sit. Sicfit, vt primogenitus non plus accipiat quam quiuis ex fratribus.

Ex Ordine Nobilium eliguntur Sentorees regni, qui rato numerum viginti octo supergrediuntur, Ex reditibus regni his suppetit alimonia, possidetque quilibet eorum Arcem singularem, donec in eo est officio. Exassignatis prouetibus regi nil quiquam pendit, nisi quodquiuis certum equorum numerum nutrire necesse habet in vsus regis, vt semper paratisint equites, quoties vel pacis vel belli ratio exigit.

Quando rex Legatos seu Oratores extra regnum ablegat, curat, vt sufficientes iis ex fisco suppeditentur sumtus, quibus suum Principisque sui conseruare honorem possint. Sed et multi alij insuper nobiles regiis sumtibus aluntur, sine sequantur aulam sine domi viuant. Sunt enim in Dania certae quaedam terrae ac possessiones, quas incolae eodem cum Germanis vocabulo Verlebningen, ide est, Feudaac Beneficia vocant, quorum vsum permittit illis, qui ita meruerunt, vtiis vel omnibus diebus vitae, vel per certos quosdam annos fruartur. Incumbit his, vt certum quendam equitum numerum alant, et regi aliqui de prouentibus pendant: itatamen, vt potissima pars penes ipsos maneat.

Est per Daniam lex quaedam perantiqua, quae non permittit regi, vt bona nobilium fixa siue im mobilia ipse emat, ad vitandas seditiones et discordiam inter regem et Ordines. Permutare tamen bona sua cum nobilium bonis rex non prohibetur. Rusum ipsi nobiles plebeiorum vel rusticorum, qui regi subsunt, bona emere non possunt. quidam enim ex eorum numero agros fundosque habent haereditarios, qui proe ab omni exactione ac oneribus sunt immunes.

Est in Daniae regno Magnus Aulae Magister, cui prope par cum Gallicano anctoritas. Hicfere in Vrbe Hafnia commoratur, vt Legatus regis. Sequitur eum dignitate Mareschallus, qui tampacis quam belli tempore ea curat, quae ad militiam spectant. Admirallij partes sunt, rem curare marinam, expedire, si vsus sit, classem, reficere naues, portuum curam gerere. Subest huic Admiralis inferior. qui magnoilli Archithalasso velut Legatus est; estque in vnaquaque naue praefectus militum, ex equestri ordine. Cancellario regni magna est auctoritas dignitasque; ad hunc enim ab omnibus omnium Pro uinciarum iudiciis datur prouocatio, et ab eo ad Regem.

Sunt autem omnes Prouniciae diuisae in certas rectuaras siue dioeceses, quarum vanaquaeque aliquat Paroecias continet. Litigantes primo in suo foro disceptant, suasque sequuntur leges: deinde licet appellare ad Iudicem Prouinciae: et ab hoc ad Cancellarium. Vltima prouocatio est ad regem velad Senatores, quilententiam ferunt definitiuam.

Habent Danilegem scriptam, auctore Woldemaro I. et Episcopis Senatoribusque regni: vt si primi iudices iniustam tulerint sententiam. multentur media pattebonorum suorum, cuius multe dimidium rursus cedit regi, alteramedietas partilaesae.

Sunt Cancellario, qui fere aulam regis sequitur, adiumcti VII. vel VIII. nobiles, veluta Secretis, quaquam rex ipse fere de causis cognoscat, si praesens sit. Si quae maioris momentires in deliberarionem veniat, rex, conuocatis senatoribus exquirit sententias. Nouum tribut um aut vectigal primuata auctoritate imponere rex noa potest, inprimis Nobilium subditis: potesttamen si Senatores et Ordines consentiant.

Praefectus summus Fisci regij vnus est, qui omnes regios pronentus recipit, portoria insuper et vectigalia acsubsidia; idem audit quaestorum rationes, subducit calculos, in spicit librosratio nales, et litteras Apocharum expedit. Adsistunt huic ex Equestri Ordine duo, ex plebeio complures, quibus omnibus luculenta soluuntur stipendia.

Tertius Ordo est Ecclesiasticorum, in quo sunt Episcopiseptemhi: Archiepiscopus Londensis, Episcopi, Roschildensis, Ortensius, Ripensis, Wiburgensis, Arthurgensis, Slesuicensis. comprehenduntur autem in hoc Ordine etiam Canonici. Cedunt his decimae inregno, quae tamen alibi atque alibi diuersimode diuisae sunt. Nam Episcopi dimidiam partem percipiunt, rex residuum: ab vtr oque tamen Canonici et

Pastores aliquid in suos vsus decerpunt. Fuit Episcoporum aliorumque procerum Ecclesiastiocrum electio ab antiquissimis temporibus penes reges, vt patet ex responso Woldemari Primi, Danorum regis, qui Papae hanc rem sibi arroganti ad hunc modum rescripsit: Egorenum ab Ordinibus meis acceip: vitam a parentibus: religionem ab Ecclesia Romana: hanc sirepetis, ecceremitto cam tibi per proesentes litteras. Christiernus III. legem tulit, ne Ecclesiastici bona sua vendant, nisi expresse rex ita iubeat.

Quartus Ordo est cimum et mer catotum qui in vtbibus oppidisque habitant. Gaudent et hipeculitaribus qulbusdam suis priuilegiis, habentque suos agros Syluas et latifundia, certis limitibus, distincta. Ex horum numero fere et corum liberis eliguntur Episcopi, Canonici, Pastores et Senatores in oppidie, sed et Secretarij in Archiuis, praefecti Castrorum, gubernatores et Capitanei nauium, necn on et quaestores, rationales acprocuratores acprocuratores fisci. Iudicathi fere in causis minoribus, habentque plerumque praesidem ex nobilitate.

Quinto loco sunt Agrestes, quorum duo geera sunt in terse valde diuersa. In primo censentur ij, qui Freibundi dicuntur, id est, liberi Laboratores. Possident hi fundos haereditarios, ita tamen ut certum quodpiam quotannis pendat tributum. Sed nea mercatura quidem omnio abstinent, in piscatione vero frequenres sunt. Nullis seruitiis gratuitis obnoxij habentur, neque tributum aut subsidium extrordinarium conferunt, nisi de consensu Senat orum et Consiliariorum regni. Alterum Rusticorum genus agros proprios non possidet, sed rura ab Episcopsi vel nobilibus Clericique locatione permissa colunt, tenenturque ad multa seruitia, prout pacti sunt cum domninofundi.

Cum autem omnes per totum regnum nobiles inter se aequales sint, nec Ducis, comitis an Baronis inter eos audiatur vel nomen: sit, vt nemo inter cos tam opulentus aut potens sit, qui se familiae regiae opponere possit, cum semper mortuis patribus pattimonium minuatur, haereditate inter filios filiasque distributa. Post regem tamen primo loco habentur, qui Equestri dignitate ornati coruscant, quam rex non facile cuiquam tribuit, niside se qut regno egregie sit meritus.

In ea quae apud Wiburgum oppidum est Curia disceptantur causae ciuiles continuis per totum prope annum litigiis: hic enim deciduntur controuersiae circa terras, praedia et fundos, haereditates, et id genus aliae, ita tamen vt causae criminales hic non excludantur.

Ducatus Slesuicansis oppidaiisdem perfruuntur priuilegiis, quibus Danicae vrbes, et earum incolae eodem cum Danis vtuntur iure. Ciues enim grauati iudicio, a quouis Magistratu prouocare possunt ad Senatores, non vltra, Est autem ordo Senatorius fere compositus ex XXIV viris, Equestris Ordinis, quib adiungitur Cancellarius generalis et duo Doctores iuris.

Holsatorum Senatus constabar olim XLVIII viris, qui toti prae erant prouniciae, et ad hos fiebat prouocatio ab omnibus Paroeciis. Postqua autem diuisus est principarusis, cuique patti duodecim praefecti sunr cum Gubetnatore, qui fere Doctor est aut Licentiatus Iuris. Omnibus his liberalia persoluuntur a Principibus stipendia, quorum impensis adiungitur cutque Senatui Secretarius vnus et Praesesex Nobilitate Holsatica. Qui nomineregis praeest, sere Praefectus simul est oppidi Steinbergnat qui nomine Ducis, apud Gotrorpium habitat. Licettamen populo prouocare ad Supremum Senatum ducatus Sletuicensis et Holsatici, et nonvlterius. Habuerunt hae gentes priscis seculi peculiare iusscriptum, quod cum veterem barbatiem oleret, mutarum et iuri communi conforme redditum est.

Conslat omnis populus Holsticus quatuoi Ordinibus: Nobilitate, Clercis, Ciuibus et Agricolis, qui itidem differunt inter se, vt in Dania. Nobiles exercent in suis ditionibus et terris ius summum, medium et infimum, et vt fere per Germaniam sibi solis potestatem venandi vendicant. Fundi et bona corum potissima ex parte sunt allodialia et haereditaria; quanquam et multi sint qui sua pro Feudis et Beneficiis recognoscunt.

Non sunt in hac regione vltra viginti quatuor familiae nobiles originariae, a quibus tamen singulis multae aliae descendunt, et velut stolones enascuntur. Nam gens Ranzouia sola vitra Centum quinquagintra arces possider, et territotia amplissima. Alfeldenfis familia et pouischia vix illi cedit multitudine et opibus. Iudicantur autem causae Nobilium per Summum Ducatus Senatum Licet autem velreo vel actori, si sufficientem interponat cautionem, Spiram prouocare ad Senatum Camerae Imperialis. Ciues in oppidis peculiari vtunturiute, secundum leges Romanas, vel etiam iura Lubecesia. Est autem appellatio hic multiplex: nam quisque ciuis in oppido aliquo potest prouocare ad Ciuitates maiores, huicrei destinatas, et ab his rutsum ad Senatum Holfatiae: postremo ab hoc ad Cameram Imperij. Contronersiae inter rusticos in aperto campo disceptantur per cniusque partis Causidicos. Solent hic iudices sedere fere nobiles, illius loci domini, cum praefectis et asselloribus duobus, qui adsunt inscar restium, et vbi causa vtrimque perorata est, dimittitur conuentus agrestium. Ibi iudices re matura deliberatione ventilata, reuocant partes litigantes, et vel pro reo vel pro actore pronunciant sententiam.

Habet Isladia duos Episcopos, qui velut sum mi rectores ac praefecti sunt Insulae, altero meridionalem partem, altero septentrionalem regente Vtriusque domui contigua est schola, in qua perpetuo Episcopi sumtibus aluntur et instituuntur viginti quatuor pueri scholastici.

RELIGIO DANIAE.

dogma Lutheri in regno Sueciae admisisset, in causa fuit, vt idem longe lateque per Daniam spargeretur. Cum enim ex Suecia in hoc regnum renersus fnisset, magis magisque ostendit, doctrinam Lutherise amplexum.

Quae res tamen ipsi parum feliciter cessisse visa est. Captus enim a suis et regno profligatus cum coniuge et tribus liberis, exulauit anno A N. C. MDXXIII. Postea diu haesit in Germania Inferiore, sub patrocinio Caroli V. Affinis sui. Cum autem ad annum Salutis MDXXXIII. Classem comparasset, inuasurus regnum suum, atroci quassatus tempestite, quae multas ex ipsius nauibus cum hominibus ptofundo mersit Oceaho, deinde ab hostibus praelio victus captusque, cu in Christierni successoris manus deuenisset, vitam in carcere finiit. Christiernus igitur tertius inito cum Gustauo Suecicae rege foedere (erat autem vterque gener Iohannis Saxoniae Vucis Electoris, qui Luthero mirifice fauebat) in religionis quoque mutationem consensit, vt Catholi smum vterque e regnis suis furcillaret. Nec facile hoc Dano fuit, cum Episcopos totius regni in vincula coniectos maerore et squalore carceris mori coegerit. memoria aurem dignum est, quod nonnulli scribunt, nullum omhino ex Episcopis Daniae, Islandiae, Norvegiae et Gothiae animum religlonemque mutare voluisse, neque promissorum ad ductum magnitudine, neque diuturnitate, et taedio carceris, malaeque tractationis. Populus igitur Daniae, Norvegiae, caeterarumque prouinciarum, cum vsitatis destitueretur Episcoois, rege Lutheri doctrinam sequente, facille consensit in Iohannis Bugenhagij Pomerani aliorumque Ministrotum sententiam. Christierno luccessit Fridericus Rex, eandem cum antecessore sequutus religionem, sub quo rege Dani plus in recepta Lutheri doctrina confitmati sunt. Is qui nostria aetate in his septentrionis partibus dominatur, a proximotum suorum antecessorum fide ac ceremoniis non discedit.

Catalogus Regum Daniae.

Aiunt quendam Danum, qui toti regno nomen dederit, in his Aquilonis partibus supremum dommatum gessisse, multis annis ante Deum in carne manifestatum : cui filios duos tribuut, Humbrum et Lotherum: et Humbrum quidem patri successisse, vetum postea a fratre e gno pulsum fuisse.

Hunc excepisse filium Schiodum; postea Gratum regnasse, qui in praelio occubuerit contra Suibdagerum Norvegiae tegem, qui capta per vium Dani regis filia, eaque in vxorem ducta, Norvegiam armis occupauerit.

Successit illi Froto. Frotoni Haraldus filius, qui fratres suos occidit. helgo, patrius caesis, totius Daniae rex factus est. Huius filius idemque successor Rolfo cum trucidatus fuisset, peruenit regnum sub obaedientiam Atislei Regis Sueciae: postquem Hotherus Atilaei frater vtriusque regni dominus euasit, post hunc regnarunt

Wermundi filius Vso, Saxonas sibi fecit tributarios, factus ex homine stolido, ignauo et dissoluto, strenuus, et magnanimus Princeps. Successit Vsoni Danus filius. Huic Hucletus. Froto secundus.

Haraldus II. victus hic fuit ab Erico Suecorum Rege, qui ea victoria toto Daniae regno potitus est. At Haraldus iterum superior factus non patrium regnum duntaxat, sed et totam occupauit Sueciam. Erat eo tempore Gothorum rex Vnguinus, quem Haraldus vtriusque regni post mortem suam gubernatorem testamento constituit.

Broderus Iamerici filius. Sibaldus quartus; cuius maiores qui fuerint incertum est, successorem habuit Biorem, snionis filium.

Gotericus siue Godefridus regnauit Carolo Magno Francorum regnum obtincnte. vir deditus virtutibus, studiosus belli et munificus.

Olaus, huius filius. Hemmingus Olai filius. hic cum Carolo Magno tum Imperatore in pacta quaedam conuenisse dicitur.

Siuardus filia godefridi et Rege Norvegiae genitus successorem habuit Regnerum filium, hominem plagosum et adulteriis deditum.

Sequuttus eum est Siuardus, et hunc Ericus, qui Moguntiae in Garmania Baptismum suscepit cum Haraldo fratre suo.

Ericus siuardi filius, Regneri Nepos. hic pro. pe solus supererat ex sanguine regio: et quan quam adolescens Christianos atrociter persecutus fuerit, Christianus tamen ipse mortuus est, monitus ab Anscario Archleplscopo Hamburgensi.

Huius filius Canutus regnauit post patrem, qui nullo Christianismi indicio edito, dubiae fidel mortuus est.

Cuius filius et successor Sueno-Otto, cum Baptismum suscepisset annitente Ottone Imperatore, et cum patre aliquandiu regnauisset post. ea abiecit fidem Christianam. Profligatus vero ab Erico Sueciae rege, et vniuerso regno exutus, cum ad frugem et Christianismum rediisset, regnum patrium recuperauit.

Canutus Suenottonis filius Magni cognomentum sortitus est, quod quinque regna suo imperio subiecta habuerit, Daniam, Sueciam, Noruegiam, Angliam, Normandiam, Huic imperator Henricus tertius desponsauit filiam suam Gunildam.

Canutus III, cum tantum duobus annis regnasset, mortuus est nullis post se relictis liberis.

Cuius frater Canutus interfectus est a suis in Iutia, cum in templum et ad Sacra frustra confugisset. Causam fuisse perhibent, quod Danos cogere voluerit ad soluendas bonorum suorum decimas.

Olaus Canuti frater in Cypro Insula mortuus est, relicto haerede filio Haraldo, qui a Danis eiectus regno est, superbiam hominis ferre nolentibus.

In cuius locum subrogatus est Nicolaus Suc. nonis filius, qui tamen et ipse paulo posta suis interfectus occubuit.

Supererat Ericus, Aquini filius, Erici Magni nepos. Verum hic cum sumto cucullo Manachus factus, regno excidisset, peruenit id ad Suenonem, et ipsum Erici Magni nepotem.

Cui successit Canutus filius, et huic Wolde. marus II. mortuus Anno A N. C. MCCXLII, cum regnauisset annis XL. saepe victor saepe victus.

Ericus Woldemari filius, cum successisset patri in regno, interfectus est ab Abele fratre suo. Et hic Abel, non Cain, suit Fratricida.

Abel igitur successit in regnum parricidio partum, ipse vicissim talionis iure a rusticis caesuis in Frisia, reliquit regnum

Christophoro fratrisuo Huic successit Ericus filius, qui interiit anno Gratiae MCCLXXXVI, interfectus a domisticis suis.

Erico patri suc cessit filius natu maximus eiusdem nominis: cumque regnauisset XXXV. aunis, obiit anno A N. C. MCCCXXI

Excepit eum Woldemarus filius cuius varia fuit fortuna. Eiectus enim regno, post resstutus fuit. Hinc iterum proffigatus, denuo reuocatus ad sceptra, postremo expirauit anno A N. C. MCCCLXXV.

Margarita filia vnica Woldemari, mulier masculi spiritus, cum nupsisset Aquino Norvegiae regi, vtriusque regni Domina euasit, cumque Sueci ad Diadema vocassent Albertum Ducem Megalo-Pyrgensem, Margatia eum acie victum regno expulit, et sic duabus coronis adiunxit tetrtiam, nempe Suecicam.

Ericus Pomeraniae Dux, cum Margarita regina filium non haberet, ab eo adoptatus, et in Regem electus fuit anno Salutis MCDXI. sed is anno MCCCCXXXVIII. in Germaniam sponte rediit.

Electus fuit in eius locum rex Danorum Christophorus, Comes Palatinus Rheni et Dux Bauariae, quod contigit anno A N. C. MCD XXXIX. Obiit is sine liberis anno MCCCC XLVIII.

Successit ei Christianus (vel, vt Dani pronunciant, Christieruns) comes Oldenburgensis, electus in regem Daniae et Norwegiae post mortem Christophori Palatini. Mortuus hic est in arce regia apud Hafniam an. A N. C. MCCCC LXXXI, cum regnasset annos XXXIV.

Iohanni Christianus II. diuturnum hic aduersus Suecos bellum gessit, quod cum infeliciter ei cederet, postremo ab ipso Daniae regno profligatus est, negantibus Ordinibus regni, se Tyrannidem et crudelitatem hominis vlterius ferre posse. Cumque vi conaretur recuperare regnum patrium, captus fuit a Christierno auunculo suo, et inclusus carceri in arce Holsatiae Sundenburgo, ibi vitam finiit. Et hic a plerisque scriptoribus Christiernus appellatur.

Regnauit post eum Fridericus Holsatiae Dux in Dania, et post Fridericum Christianus III. (siue Christiernus) filius illius natu max.

Christianus IV nostra tempestate Daniae et Norwegiae regnis potitur, qui cum haec scriberemus, quod fuit ad annum MDCXXVII. graue et vicinis Germaniae proinciis exitiale bellum gessit aduersus Ferdinandum II. Austriacum, Imperatorem.

DESCRIPTIO REGNI SVECIAE.

SVMMA CAPITA.

6 Alia diuisior regni Suetiae in prouincias XI. totidem Ducatus et XII Comitatus.

7 Septem Episcopatus in eo regno, et quot quisque Episcopatus contineat Paroecias.

8 Abundat regnum Sueciae melle, argento, are plumbo, nucleo ferri, piscium variis generib. Suecia aspera et montosa in multis locis, aere tamen gaudens temperato, puro atque salubri.

10 Veteres Sueciae habitatores viri fortes et bello validi: horum leges et consuetudines, idola, vara sacrificia, arma et ratio belligerandi.

11 Suecorum nostri aui corpora robusta, ingenia non mala: mores tamen simpliciores. Varietas magna panis et cibariorum, quibus vescuntur, modus vestiendi, aedificandi et habitandi.

12 Opes eorum consistunt in abundantia alimoniae, metallifodinis, argenti, auris, plumbi.

13 Prouentus regni quousque se quotannis extendant, ratione duntaxat fisci regij.

1 [correction of the transcriber; in the print ---]

Neque enim nostratum est virium, neque patres Historici, pronunciare, maiore ne iute ac meliore titulo possident Sueciam Gustauus Adolfus, an possidere debeat Sigismundus: nostri propositi est, descriptionem huius status Monarchici, ea qua superiores, persequi diligentia, vtsatis faciamus le ctori: caetera vel Marti vel Themidi discutienda relinquere.

Igitur nostra aetate complectitur regnum Sueciae Finlandiam, Gothiam, Bothniam, magnam Lapponiae partem, Scricfinniam, cumque parte Coreliae, Alandas Insulas cum nonnullis aliis, quarum minus est momentum. De Liuonia enim et Prusia, cuius vtriusque bonam partem Suecus occupauit armis, in rebus Polonicis diximus.

Facilis hinc fieri potest coniectura, sub quibus gradibus Eleuationis polaris hae regiones amplissimae vastissimaeque sitae sint, cum constet, ab verbe Stockholmia, vbi sedesregis, quae sub sexagesimo gradu est, in extremos vsque Lapponum fines, ad mille numerari milliaria Italica. Rursum a finibus Daniae Stockholmiam vsque, quae medium regni Suecici obtinet, itet viginti dierum expedito patet: affirmantibus insuperiis, qui Sueciae regni prouincias secundum longitudinem et latitudinem peragrauerunt, aequare illam terrarum amplitudine totam Italiam Galliamque simul, multo autem superare vtramque, si Finlandiae Ducatus et Lapponum regio illi adiiciatur.

Sunt autem ipsius Sueciae limites hi: ab occidente terminatur Norwegia: ab Aquilone Lappia et Bothnia: ab Orientze Finlandiam habet magni sinus Boddici intercursu separatam, et Liuoniam, a qua mari diuiditur: ab Austro respicit Gothiam. Sunt autem in hac Principatus et Dynastiae complures exempli gratia, Ducatus Angermanniae in finibus Lapponum: deinde alij, vt Middelpadensis, lentiensis, Dale Carlorum, Wermelandiae, Daliensis, Helsingensis, Gestriciensis, Fieringensis, Cuperdaliensis et Vplandensis.

Caput et Metropolis totius regni est Holmia siue Stockholmia, quam Russi Stecolniam vocant, natura et opere munita: sita enim inter stagantis maris paludes, aliquo mod Venetiarum vrbem repraesetat. Est in Gothia Vpsalensis ciuitas, in qua studium vniuersale: necnon Nicopiensis maritima.

Gothlandiam quidam Germanorum lingua Bonam terram dici aiunt, nisiforte potius Gothorum terram. Finibus his cohercetur: ab Oriente Oceano: ab Occidente montibus Noruegicis, et parte regni Danici quae Scandea nominatur: a septentrione habet Suediam; rursum mare ab Austro. Oppida Gothiae meliora haec sunt. Lodusia, bono portu celebris. Walburgum oppidum cum arce. Calmaria ciuitas frequens, portu commodissimo instructa, et nonnullae aliae, quatum quaedam Ducali titulo gaudent.

Finnorum terra siue Finlandia pulsatur ab Oriente, Meridie et Occidente mari, separatusque a

Moscouia Sinu Finnico et Polmo amne. Finis eius ad Aquilonem est Bothnia Occidentialis cum Corelia. Meliora huius tractus oppida censentur Abo, in finibus Vplanidae, et Wiburgum in extrema reginoe situm.

Boddia siue Bothnia duplex est: Orientalis et Occidentalis, vt quidem Maginus diuidit: vt vero alij, Septentrionalis et Meridionalis.

Lapponia exten ditur a finibus Sueciae vique ad Mare Aquilonare. ibi est palus Lulia, ad trecenta millia in longitudinem excurtens. Obseruandum tamen est in hac gente, eos qui Orientalia loca habitant, et Dickiloppes, id est Lappones feri ac syluestres appellantur, Magno Moschorum duci tributa persoluere: Occidentaliores vero, qui et partem Sorisfinniae habitant, Suecorum regis agnoscunt imperium.

Corelia siue Carelia, si Iohanriem Magnum scriptorem sequimur, est vltra sinum finnicum extenditurque vsque ad Mare Glaciale: longissima ibi dies per aestatem horarum viginti et dimidiae. Caput regionis est Kexholmia.

Liuoniae magnam nostra tempestate partem, imo prope totam Suecorum regem possidere, in superioribus diximus, vt et Insulas illius maris.

Alij Sueciae regnum in vndecim prouincias diui dunt, in quibus vndecim Ducatus, Comitatus numeraant duode cim. Ducatuum nomina haec funt. Vplandia, Gothia Occidentalis siue West-Gothia (veteres hos per errorem et ignotantiam Germanicae linguae Vestrogothos, et eos qui sequuntur Ostrogothos dixere) Gothia Orientalis siue ostgothia; Smallandia, Westmannia, Dalekarlia, Finlandia, et in hac Satagundia, Caralia, Tauastia. Comitatus putantur ab iis hi: Heslinga, Ange: mannia, Gestricia, Middelpadia, Bothnia Orientalis et Occidentalis, Vlandia, Wermelandia, Nucia, Dalia, et Insularum Vlandicarum, quae tamen Finlandiae accenseri debent.

Diuiditur insuper Sueciae regnum in Episcopatus suos, qui anti quitus fuere VII. si Archiepiscopus Vpsalensis his connum eretur. His nouissime adiunctus est episcopatus Viburgensis in Finnorum terra. Reliquisunt Lincopiensis: Vetrosiensis qui et Aroscosius: Scariensi: Imperialis qui et Strigeniensis: Veximensis, et Aboensis in Finlandia.

Numerantur vero in Dioecesi Vpsaliensi Paroeciae CLXXI, quippe quae longissimis terrarum spaciis extendatur, vsque ad Lappones, complectaturque Finmarchiam, in qua octo amoplissimae sunt Paroeciae. In Veximensi CCX. nec multo pauciores in Scariensi et Lincopiensi. Strigeniensis Paroecias Habet Centum. Aboensis quingentas, maxima ex parte populo frequentes: cum in Finlandia sint, quae mille familias constituant aliae octingentas, nonnullae quingentas pleraeque pauciores. Et hic quidem est numerus Paroeciarum, in quibus tamen multa oppida et alia loca non computata sunt, quae tamen non sunt pauca.

8. Qualitas et ingenium Terrae Suecicae.

Potest Suecia optimo iure numeratlinter fertilissimas totius Septent rionis regiones, in primis ob vberrimum frugum prouentum, Praeter quas multum habet mellis, argenti, aeris, plum bi et ferri optimi. Salburgium oppidum est, vbi defaecatum eruitur argentum, nulli alij permixtum metallo.

Piscium hîc ingens varietas et abundantia, qui tam e fluuiis et lacubus quam e mari extrahuntur. Non tamen est negandum, ipsam Sueciam multis in locis asperam esse et montosam; alibi vero humidam et paludibus foedam: in quibus locis minus prouenire segetes quam alibi necessu est. Omnis ille tractus littoralis, qui Liuoniae obuertitur, editis et praeacutis horet rupibus, vnde terra illa nauibus inaccessa est. Transitur tamen pedibus mare istud, cum immenso stat contretum frigore, vbi hoc incommodi sentiunt viatores, quod propemodum caeci euadunt perpetuo niuis ac glaciei intuitu, si vera est fama. Sunt tamen in partibus Sueciae ingentes planicies, pinos, abietes ac quercus proferentes, cum tamen quicquid inter arbores illas intercedit soli, aretur atque seratur. Fluuiis haec regio non destituitur, qui tamen non sunt nauigabiles, maxima duntaxat ex parte, quod frequentibus arborum truncis impediantur aut rupibus, aut quod minores riui eos ingredientes plerisque anni mensib. congelati sint.

Aer, vt in commune loquamur, purus est et defaecatus, et per consequens salubris: errantque illi, qui sibi persua dent, aerem horum locorum tam esse asperum, et frigus adeo durum et pene. trabile, vt ferri non possit.

Non tamen negauerim in locis paludosis, aut vbi stagnantes lacunae in magna sunt frequentia, aerem exhalari densium, nebulis et vaporibus infectum. Occurrent tibi hic, praecipue in locis montanis aut Aquilonis flatibus expositis, crebri homines, quorum aetas ad centesimum et centesimum vsque vigesimum annum peruenit, nec dubium est quin diutius etiam victuri essent, nisi nimia crapula et ebrietate filum vitae inciderent. Accedit, quod in ipsa regis aula non nisi duo inueniantur Medici et Pharmacopaeus vnus, puto, quod hoc genere parum sibi opus esse putent. Capiuntur in Suecia Bubali, quorum longe marior est corporis moles quam Italicorum.

Gothia diues est frumento, pecoribus, equis, piscib. marinis et fluuiatilibus; nec non ferro, plumbo, et alicubi argento, Pascuis magis abundat quam caeterae regiones Aquilonares. Inuenitur apud Traguallum oppidum ferrum eximiae bonitatis, et alibi plurimum Orichalci.

Finlandia amaenior etiam est, quam proprie sic dicta Suecia (ipsum nomen Etymo Germanico id profitente) quam et supergreditur in bonitate et vbertate frumenti, vt quae maxima sui parte plana sit, nec adeo montibus aspera, aut paludibus vliginosa. Bothniae feracitas praedicari non potest; vtraque tamen haec prouincia non piscib. solum est abundans, sed et animalibus, quorum pelles in magno sunt precio.

albicantes, et Mures ponticos magno numero, similesque bestiolas. Equos non habent, sed horum vicem Lappones vtuntur animali, quod ipsi Rangerum vocant, cui eadem cum mulo magnitudo, pilus qualis asino, cornua similia ceruinis, nisi quod breuiora sunt, et minus ramosa. Nullum haec iumenta dorso ferunt onus, sed trahunt leues currus aut trahas per glaciem, tanta quidem perni citate, vt vigniti quatuor horarum spacio ad centum milliaria conficere credantur. solstitij hyberni tempore, cum sol versatur in Tropico Capricorni et est in Hypogaeo vel loco Augae opposito, nox in his locis est trium mensium, etsi pauculis quibusdam horis aliquid obscurae lucis videatur interfulgere.

10 [correction of the transcriber; in the print ---] MORES ANTIQVI.

Celebratissimae illae in Historiis nationes Gothorum, quae e Suecia vicinisque regionibus magno numero egressae, diuersis se Orbis partibus infuderunt, satis ostendunt, quodnam fuerit illarum gemntium, quae ingentem illam peninsulam, Scandinauiam veteribu dictam, incoluere, ingenium, robur et in bello virtus. Gothi enim inquam vel soli docuere, non posse se torpere ocio et inertia, cum instar numerosissimorum examinum deserta patria, non caeteras duntaxat Europae partes, sed ipsam Italiam, reginam gentium, inuasrunt, obtinuerunt, et longo tempore ibi dominati fuerunt. Crndeles eos fuisse fatendum est, non tamen adeo barbaros vt vulgo creduntur, vt apparet ex ratione et modo quem obseruauerunt in occupandis prouinciis, vt et ex careteris eorum factis, inprimis ex Epistola Sidonij Apollinaris, vbi describit gesta et mores Theodoriciregis. Leges eroum nos docent, saris eos ciuiles et politicos fuisse: et si quid contrarium huic laudi a caeteris perscriptum suerit, id potius amore suarum consuertudinum, et odio victorum dominorumque ab iis factum fuisse, qui non aliter clades suas, quam victricis gentis vituperiis vlciscip porierint.

Huius generis est istud, quod quidam scripsere, fuisse Gothis legem, ne quem possent eligere regem, nisi qui corpulentus, pinguis obesusque foret.

Oderunt autem Gothi ab omni aeuo Danos siue habitatores Chersonesi Cimbricae, infensissimo odio. Putantur eorum scribendi Characteres, qui Gothici appellantur, antiquissimi esse, vnde quidam colligunt, gentem istam litterarum gloriam cum rei bellicae scientia coniunxisse.

In militia solebant Gothorum faeminae simul in aciem prodire, et se pugnantium miscere cuneis, vt viri. fortia maiorum suorum facta versibus concipere, eosque memoriae mandatos in conuentibus canere, Annalium apud eos genus erat.

Inter deos suos fictitios Thorum praecipue colebant, quem potentissimum omnium arbitrabantur. huius caput corona cingebant, dextrae manui sceptrum imponentes, et duodecim alias coronas circa eum, Sunt qui hunc ipsum Iouem fuisse arbitrentur, quod vox Thorr contracte Tonitru significer, et septentrionales populi plerique diem Iouis festum habuerint. Accedit alia coniectura, quod etiam nostro aeuo Sueci fulgentia, tonitru, fulmina et res similes, sonitum fremitumque Thoroni appellent.

Adstabant huic velut Duci alia duo Idola, Othius et Frigga nuncupata. Othinus quidem Martem haud dubie referebat, quem Gothi in omnibus sibi adsistere bellis opinabantur, quanquam ei non tertium, sed quartum ssue medium septimanae diem, qui alias Mercurij dicitur, consecrauerint. Huic Othino sacrificabant manubias, et si quid viui in bello cepissent. Friggam putabant esse Deam pulchritudinis, gratiarum, amoris, quae nuptii omnibsque voluptatib. aliis praesideret. et huic quidem diem Veneris dicauerant, obtinetque adhuc mos quidam apud Suecos agrestiores, vt astra quaedam Colum ac Fusum Friggae antiqua superstitione vocirent. Praeferebat hoc Idolum arcum et gladium, quod faeminae essent in his ocis Martiales, nec minus in hostem pugnare consueuissent quam viri. Haec praecipua Gothorum fuere Numina, nec tamen sola, cum et alia prodiis coluerint, imprimis Methotintz quendam, qui magna famae inter eos Magus fuerat, a quo velut a Numa quodam, multos sacrificiorum ritus et Caeremonias addidicerant. Vpsalenses Froum quendam diu pro Deorum coluere antesignano, cuius molare soliti sunt victimas nigras, et nocturna quotannis sacra celebrat. Sed et Hollerum quidam venerabantur, non minus gloria belli quam Magicis artib. famosum, aiebantque illum osse quodam Characterib. perpicto vti solitum pro nane, in traiiciendo matiac fluminib. Huic succenturiabant alio, Magos, Vagnossum, Haddingum, et Rostiophum de Finlandia, Vaticinandi arte celebres. Hos sequebatur Rostarus quidam, tanta auiditate humani cruolis infamis, vt captiuorum ei deuouerint hostium vitam animasque. Minores Lares, quos magno praeterea numero habebant, Magni illius Thoroni aut Othoni arbitrabantur progeniem.

Solebant insuper Gothi in sacrificiis suis studiose obseruare numerum nouenarium, fortasse ex Pythagorae placitis, quod impar ille numerus; qui ter trib. constaret, praeferendus esset optimo iure caeteriis omnib. Et sane potuerunt priscorum Gothorum Antistites hoc vel ex Zamolxi, vel ex alio aliquo Philosopho didicisse. Quanquam autem vix abibat vlla dies, quo non hono em deferebant diis suis, singulis tamen mensib. nouemdiale sacrum illis agitabant, maiore solennitate, singulis dieb. nouem diuersa animalia sacrificantes, sed nec ab humanis quidem hostius abstinentes. Homo qui diis sacrificandus erat, viuus in fontem propinquum demergebatur. qui si ibi mortuus fuisset, bonum id iudicabatur augurium: et sacerdotes extractum puteo cadauer suspendebant in sacrato nemore, credentes, illum, qui hoc pacto expirasset, inter Deos receptum indigetes.

Immortales esse animas humanas plane credebant, quas corpore solutas in amaena vireta locosque laetos migrare aiebant, vbi praesidebant certus quidam Daemon, Blexus nomine, ad quem mittebant

nauicula actuaria cum remis quinque legatum quendam, cum mandatis, vt peteret ab eo Daemone res eas, quibus ipsi opus habebant. Adeo autem dij hi eis cordi erant, vt si quem fremitum in aere audiuissent, sagittas in quras eiacularientur, veltu laborantibus diis suppetias laturi: quos non dubitabant, tunc ab aliis infestari. Vtebantur insuper malleis quibusdam vasisque aereis, quibus us ingentem ciebant fremitum, imitaturi scilicet tonitrua.

Praeter haec ab antiquo adsueuerant prodituri in praelium immolare equos, et auulsa eoru truncis capita ante exercitum praeferre, adeptique victoriam, eadem diis suis consecrare, ex citatis ignibus laetitiae testibus.

Arma eorum praetergladios erant arcus et fundae. et haec sunt, quae de pricis othis caeterisque regni Suecici antiquis incolis dicere habuimus: quo etiam ea referis possunt, quae de Herulorum, Vandalorum, et Longobardorum veterum moribus, qui populi e vicinis Baltici maris littoribus ac prouinciis prodiere, solent narrari. Ea tamen, quae de Gothis et Suecis ex Iohannis Magni, Archiepiscopi Vpsalensis scriptis adduximus, hoc loco sufficiant.

11. Mores Suecorum nostri temporis.

Sunt Suecis naturae quadam indulgentia valida et robusta corpora, vnde non exiguae ipsis vires, tam equestri militia quam pedestri, vt et maritimo bello. Peregrinos aduenasque magna comitate excipere solent, permutantes cum iis intermercunonia pisces aridos, pelles preciosas, coria cruda, butyrum, saeuum bubulum et metalla.

Paraeciae eorum sparsae sunt per syluas et loca a tempestatibus defensa, vbi aedificandi commoditas et materia suppetit, et praesenti lignorum copia. Hic habitant sub eodem cum gregbus suis tecto, exercentes artificia sua necessaria ad acquiremdum victum et rem vestariam. et haec est causa, quod in Sueciae regno tam ampla oppida et populosa non inueniantur, quam apud alias gentes.

Vtunter autem omnes populi, quotquot Coronae Suedicae subsunt, duabus praecipue linguis, multum inter se discrepantibus. Prior est Suedica, qua non ipsi Sueci saltim, sed et Gothi, Norwegi et Dani vtuntur. Accedit autem haec in multis proxime ad Saxonicum Idioma, haud secus ac Anglica ad Belgico-Germanicum. Altera est Finnorum lingua, quae non solum in vsu est peramplissimum Finlandiae Ducatum, (excepta vna eius prounicia, in qua Suecroum praeualet Idiotismus) sed et per bonam Liuoniae partem, circa Reualiam vrbem: vbi qui sunt paulo elegantiores, vtramque loquuntur, et hanc et Germanicam.

Ingenia suecorum satis apta sunt ad ad discendum quasuis artes, manuarias, liberales et mercaturam. Sed et promte apprehendunt disciplinas, scientias linguasque, inprimis tamen qui sunt com officiis aut dignitate, aut opibus amplioribus, dant operam, vt discant linguam Germanicam, aliqui etiam Latinam. Quod si qui caeteras quoque exoticorum populorum percipiant non minore cum difficultate eas pronunciant, quam Germani Italicam Gallicamque.

Moribus communiter vtuntur simplicibus, qui illis conueniunt, qui res mundanas et elegantias exterorum non viderunt, vnde spiritus eorum formari acuique possent. Neque enim magni quippiam expetunt, sed ne honores quidem, contentis iis quae naturae necessitas exigit.

Hinc est, quod non plus ruris colant, quam quantum in ferendas vitae necessarias fruges sufficere possit. Si enim caesis inutilibus sylnis runcare solum et noualia facere vellent, non est dubium, quin plurimum e terra culta frumenti extrahere possent: quod etiamsi Maio demum Mense seratur, Augusto tamen maturescit, ob eximium solis calorem, qui per id tempus fere semper super eorum Horizonte versatur. Ersi autem prisca illa simpli citas in multis adhuc regnat locis: exterorum tamen, praecipue mercatorum acmilitum Germanorum, Anglorum, Scotorum accessione ac cohabitatione factum est, vt multum ab illa natiua ruditate deposuerint vnde non amplius in iis ea obseruatur credulitas, nec patent eorum hospita, vt olim, iis, qui vacuos nummis circumferunt loculos.

Hoc tamen exantiquo, magno itinerantium bono, tetinuerunt, vt Sueci vel nihil vel perparum a viatoribus exigant pro diuersorio commodato, aut cibo potuue: qua liberalitate inprimis vtuntur erga hospites Ministri Ecclesiarum et Pastores, sine dubio monitu Pauli edocti, qui eos Philoxenos esse vult. Nulli olim hic erant latrones aut grassatores: nostra autem aetate, cum bella inter Danosac Suecos gliscerent, militum extraneorum proteruia rapiendi quoque, vt alibi, inuexit licentiam. Balneis frequenter vtuntur, praecipue in oppidis, nec sunt diuersa cuique sexuiattributa loca lauandi, sed viri mixtim sedent cum mulieribus. Mulieres Suecorum modestae admodum sunt et intelligentes ac sagaces, vt quae penitus ab omni abstineant ebrietate. Panis eorum est ex frumento, quod est duorum generum. Vnum seritur mense Maio, alterum Nouembri. Augusto mense metunt siliginem, quod genus est vsitatissimum: hinc duplex conficitur panis; e grano puro et mixto. Hordei pro. uenrus hic sat felix, vnde magnam eius partem insumunt in coquendam cereuisiam, quae communissimus est eorum potus: quanquam opulem. tiores etiam vtantur vino Rhenensi, Hispanico, Gallico, et medone, sine Hydromelite, interdum etiam vino siue aqua ardente per distillationem extracto.

Comperti sunt pauperes aliquando in summa annonae inopia victitasse pane, e corticibus arborum in farinam redactis cocto, inprimis e pinu et abiete, cuius corticis naturam asserunt esse ca. lidam, et roborare stomachum: aiuntque miseros illos non tantum eo pane vitam tolerasse, sed et robustos validosque inde euasisse.

quarum magnam partem sale conditam seruant, neque bubulam tantum et porcinam, sed et anserum aliorumque animalium. Vitulina raro vescuntur: piscibus vero creberrime tam recenribus, quam salitis atque induratis. quos sale non condiunt, frigoris duritia exsiceant. Auium quoque delicatiorum, vt perdicum carnes hic multo duriores sunt, quam in regionibus temperatis. possent et leguminum magnam habere copiam, siserendi ea constaret ipsis ratio: iam vero non vtuntur nisi cicere, et pisis albis rotundisque, cum panculis fabis.

Butyrum caseumque eo dignantur honore, vt hinc auspicentur caenam, inde finiant. Fructuum arboreorum hic non magna cura est, quanquam Pyrorum apud eos largus prouentus, vt et prunorum, cerasorum et fragorum. Etsi autem olera herbaeque bis aut ter in anno proueniant, nullius tamen adeo tanguntur desiderio, quam caulis siue Brassicae, quam sale et muria condiunt, inque futuras praelongas hyemes feruant.

Amictus plebeiae multitudinis admodum fimplex est, nec multum dissimilis vestitui rusticorum per Longobardiam, quod ad formam. Vtuntur tamen Pileolis et vestibus coriaceis pelliceisque, sed ruditer factis. Faeminae Vrbanae, inprimis Stockholmienses iniiciunt tunicis suis praelongum pallium e materia lanea nigra, densissimis plicis corrugata. Nobiles vtplurimum vestiuntur more Germanico: Aulici quidam Italorum aut Gallorum affectant amictum.

Cum peregre proficiscuntur rustici, arma alia non ferunt quam clanam aut securim. Nobiles vero eorumque serui atriemses gladios gestant, et tormenta minora manuaria.

Domus eorum, (exceptis Templis Acdibusque sacris, quae sunt e laoide) fere e lignis constructae sunt, aliquanto tamen meliores et fabrica durabiliore, quam Polonorum Campestrium mapalia. Inuenies tamen etiam oppida, quorum domus pleraeque sunt e lapide structae Stuuarum siue Hypocaustorum in his vsus non est tam frequens quam Caminorum, quuorum est ea ratio, vt combustis et in candentes carbones redactis lignis, adducta lamina ferrea ab summo orificium occludi possit, iterumque cum lubitum est, aperiri, quod tamen non fit in paludosis regionibus. Lapponum pletique statura bteui sunt, sed mire agiles dextrique. Melius hi Suecis mittunt sagittas abarcu: vestimento vtuntur stricto, hyberno temoore tegunt corpoora pellibus vitulorum marinorum. aliquando pellibus vesorum integris se cooperiunt, quassuora caput consuentes aut nodo constringentes, aperturam nullam relinquunt, nisi qua faciem videndi gratia patere necesse est: qui habitus ferinus quibusdam occasionem praebuit, vt eos totos villosos scripserint. Mapalia inhabitant humilia admodum, corticibus arborum tecta, aut arundinetis vel cespite viuo. Quidam memoriae prodiderunt, eos per aestatem sub tentoriis viuere, more Tartarorum. Venationi et piscationi gens haec vltra modum dedita est, vnde potisimum victum habent, sed et pisces suos vicinis populis impertiunt. Nauigiorum suorum tabulas non connectunt clauis ferreis, sed neruis ferarum vncisque ligneis. Lingua vtuntur peculiari, quam peregrini perdifficulter assequuntur. Multi sunt inter eos venefici et incantatores, qui ventis, nubibus, tempestatibus se imperare posse asserunt. Carent pane atque sale, piscibus solis et ferina victit antes. Incliant natura ad lasciuiam, suntque vagabundi, feri, suspicaces vt aduenien. tibus peregrinis se occultent. Potissimum mercimonij genus consistit in ferarum pellibus, quanquam etiam consuetudine exterorum mitescere incipiant.

12 [correction of the transcriber; in the print ---] Opes et diuitiae Suecorum.

Hae potissimum consistunt in alimoniae abundantia, quae si vsquam alibi, hic copiosa est. habent enim Sueci plurimum frumenti dinersi generis, vt et carnium, piscium recentium, salsorum, siccatorum, vt vix vllus per hoc regnum inueniatur, victum suum mendicando quaerens: suitque tempus, cum peregtinis regionem transeuntib. diuersorium cum rebus necessariis gratis praeberetur; hodie minimum ab hospitib. exigitur. Praecipui tamen huius regni Thesauri proueniunt e vario metallorum genere, plumbo, aere, argento, et pauxillo auri. et priora quidem duo tanta copia montium visceribus eruuntur, vt nullum Europae regnum Sueciam hac in parte superare existimetur. Vbique prope deteguntur vteriusque huius metalli venae, quanquam eas ru. stici forte repertas, summo studio occulunt, ne labore in iis perfodiendis distineantur, aut conuehendis ad defecationem lignis fatigentur, ad quod quidem seruitiorum genus obligantur.

In Vestrosiensi prouincia extrahitur argentum de se carissimum, et nisi incolae tantopere inuiderent extraneorum industriae, possent ad maximas diuitias peruenire. Iam multum ligno. rum frustra im pendunt, quibus parcere possent, nec nouerunt fumum Mineralium colligere ad colores sine pigmenta: sed ne aperiri quidem venas metallicas aequo animo ferunt. Quod autem peregrinos tantopere fugiunt, non fit odio quodam in eos, sed quod se ab iis deceptum iri suspicentur, cum se fere simpliciores esse nouertint in moribus actionibusque suis, nec tententur valde crimine ambitionis aut auaritiae, vt aliae gentes.

13 [correction of the transcriber; in the print ---]

De Prouentibus Regis sic accipiat Lector. Quatuor fere rebus constant redditus regis ordinarij, postquam Catholica religio inde migrauit. Primo, e Prouentibus bonorum Ecclesiasticorum: deinde e Metallifodinis; tertio e vectigalibus et tributis: postremo e decimis frumenti, alimoniae omnis, pellium caeterarumque rerum, quo referuntur etiam portoria et donatiua.

Nam primo, ante mutatam Religionem Archiepiscopus Vpsalensis caeterique episcopi et cum his tot Monasteria et Collegia, incredibiles ex

tanto regno percepere fructus. Sed Ministri Lutherani mira quadam linguae suauitate persuaserunt regi, vt ea bona ac prouentus sibi vendicata fisco addiceret, relicta aliqua eorum, sed exigua parte Episcopis. Hinc a principio ingentes per interdictum collecti sunt Thesauri, qui cum in manus Erici regis peruenissent, gerentis tunc acre bellum, intra exiguum tempus dissipati euanuere. Eruitur terrâ argentum, vnde conflam tur nummi crassiores siue Thaleri Suedici, quorum ob puritatem metalli commendatur probitas. Cumque non multum auri reperiatur, pauci etiam cuduntur nummi aurei.

Inter argenteos nummos maioris precij. praeter Thaleros, cuduntur etiam alij, qui partim semithalerum, partim quartam eius partem constituunt: vt et alij, quorum in frequentissimo vsu sunt ij, qui triceni vel triceni bini vnum Thalerum conficiuntz. Et quanquam Suecia aere Cyprio abundet, moneta tamen ex metallo non conflatur, nisi quod minoribus nummis argenteis aliquid aeris permiscetur. Aiunt praeterea superioribus annis graues salis micas terra extractas fuisse: sed ille salfossitius eiusque vena exaruit, incuria eorum, vt putatur, quibus eius rei cura commendata fuit.

Percipit autem rex decimas ex omnibus metallifodinis, in quas ipse sumtus de suo non facit, hinc sit, vt aliquando ministris suis in stipendiorum solutione cuprum autaliud met alli crudi genus largiatur: nec quisquam est qui dubitet, nisi rustici data opera venas metallicas, quae se quotidie nouae offerunt, occulerent, et si in iis quae iam detectae laborantur, industriorum ac prudentium adhiberetur dexteritas, quin regis populique multo maiores futurae essent dinitiae.

Redeunt insuper ad regem indictiones, vectigalia et decimae per totum regnum, ex siligine, ordeo aliisque frumenti speciebus, itemque de butyro, piscibus, bobus, pelhbus rebutque similibus; cuius fructus certus numerus iniri non potest, quanquam exactae red dantur rationes cuiusque prouentus in Quaestlra et Aerario regio. Tantum autem est, vt hinc alat non solum exercitus cum ductoribus et tribunis, qui tam terra quam mari militant: sed et comitiua aulae et totius regni Ministeria.

Quoties regi bellum suscipiendum est ad defensionem patriae, vel cum exercitus extra regnum educendus: notum id facit prouin ciraum rectoribus, qui rem frumentariam celeriter expediunt, et eum alimoniae submittunt exercitui modum, qui facile sufficere possit. In qua tamen contributione haec obseruatur differentia, quod neque nobiles neque eorum subditi vsirate contribuere quicquam consueuerunt. Cum aurem Collatio omnium Ordinaum adeoque nobilitatis consensu indicitur: tunc subiecti Nobilium simplum pendunt, cumij, quiregi immediate subsunt, duplum persoluunt.

Solet et populus ex obligatione quadam, regiis filiabus, cum nuptum elocantur, dotem conferre de suo. Est autem ea pars dotis, quam populus confert, abantiquis temporibus aestimata centies mille Thaleris, praeter vasa argentea, preciosam supelle ctilem et caetera mobilia.

Prouentus ex animalium pellibus alias maior est aliquando minor, et haec varietas dependert a magnitudine et duratione niuium. quo enim plus ningit, eo plures capituntur bestiae. Plurimum autem ex hac re lucri redit ad regemab Lappia septentrionali, quae gentes aliud tributum praeter preciosas pelles non persoluunt. Soletque quotannis rex certos eo mittete fidosque homines, qui tantam diligentiam adhibent, vt cerus captarum bestiarum ineatur numerus, nec rex de cipi possit. Pelles vero quae separatim in regiosvsus sepositae sunt, delatae ad aulam, distribuuntur inter propinquos et amicos regis, vel etiam dantur mercatoribus, qui exoticas merces varij generis quotannis ad aulam regiam aduehunt. Neque vero calamitosi Lappones aliud tributum pendere possunt, semper occupati in bestiarum illarum venatione, quas pro aliis rebus necessariis permutant, quanquam et sint inter illos quiacu laborent, et alia elegantia opera manu conficiant, quibus ostendunt, ingenium sibi non omnino deesse. Praecipuae tamen impositiones, portoria, vectigalia in porubus marinis sedem suam habent.

Sunt insuper inregno, qui regi non persoluunt pro ratione et proportione bonorum suorum, sed certum argenti modum, quidam thaleros quinque, quidam sex, quidam octo aut plures quorannis. Quod si rex benemerenti referre gratiam et singulare praestare beneficium velit, consuenit ei certum rusticorum attribuere numerum, qui sint eius subiecti tributarij: huic quidem plures, iulli pauciores, prout quisque meritus est, qut regi visum fuerit.

Obseruatum est an. MDLXXVIII. illatas fuisse in Aetarium regium, singulis annis, deductis sumtibus, nec simul computatis subsidiis extraordinariis et collationbus: inferri inquam solitas sex aut septem auri Tonnas, singulis Tonnis centenis millibus Thalerorum Germanicase monetae aestimatis: cum tamen constaret in Munitiones et praesidia apud vrbem Reualiam et Wipurgum, quae sunt in finib. regni Moscouitici, quotannis centena thaletorum millia insumta fuisse.

Arbitrantur autem multi, quorum non est leue aut futile iudicium, prouentus reglos longe futuros vberiores, si eadem in Suecia esset artificum virorumque ad publica commoda promouenda solertium multitudo, quae in aliis multis regnis. Est enim hinc magnus nauium numerus instructissimium, quae procula regno ad exteras nationes negociandi gratia emitti possent, exposrtanto frumento, materia lignea ad fabricandas naues, aliisque mercimoniis: vicissim importato in reditu sale caeterisque rebus necessariis, quas si extranei mercaroes afferant, duplo vendunt precio, cum ipsi ea, quae regnum sueciae suppeditat bona, vili coment. Sed et ex Metallifodinis longe maius coll gi

lucrum pose arbitrantur, si ea res peregrinis committeretur, qui maiore scientia metalla tractarent, et ligno parcerent.

Quanta autem hic sit bertas aeris inde colligi potest, quod ex duabus tribusve aerifodinis solae decimae regi persoluisolitae, anno MDLX XVIII. confecerint quingentos Squipones argenti et vltra. Valet qutem Squipo vnus trignita millia thalerorum. De decimis tantum loquimur: nouem enim partes cedunt iis, qui sumtus faciznt in effodiendum metallum. Quod si vero iis rex alia ratione satisfacere velit, potest totum sibi ratinere: cui fini supremus quidam Ephorum constitutus est, qui sit velut rocuratoraut Commissarius generalis regius.

14 [correction of the transcriber; in the print ---] ROBVR MILITARE ET MVnimenta Regni.

Habet vnaquaeque regni Suedici prouincia suas certas et consuetas equitum peditumque copias. Numerantur autem per Sueciam et Gothiam triginta duo signa peditum, signo vno quingentis militibus constante. Hi in omnes belli casus et occasiones praesto sunt, vt quo visum fuerit, duciconfestim possint. Sunt autem plerique instructi musquetis, vt vocant, suie tormentis longis manuariis: pauci inter eos hastati, ob densas et frequentes syluas, quae transeundae multum impedimenti essent exhibiturae longis illis Sarissis. Et haec eadem est causa, quod equites non ferant lanceas, sed sclopetos manuarios, alii breuiroes, alii longiores, ad modum Equitum Germanorum.

Milites in ipso regno nati, et vsitatae victus rationi adsueti, facile tolerant frigus, neque circa delitias ambitiosi, neque circa ciborum varieratem. Accedir quod quiuis eorum suos sibi conficit calceos, vestimenta, et caeteras res necessarias. Reperias inter excubitores arcis Stockholmensis, qui totas nosctes intensissimo frigore peruigilent, maxima patientia, cum hxbernae noctes ibi ad octodecim horarum longitudinem et vltra accedant.

Habet vnumquodque signum peditum suum Capitaneum, Legatum et Signiferum. Cum bellum intra fines regni veladuersum Moscouitam vel regem Danum gerendum esset, ipsum Capitaneum exiguo stipendio contentum esse oportebat, puta veste vna perannum, et quatuor thaleris menstruis, cum exemptione ab oneribus, tam pro se quam pro paucis quibusdam esuis. Soluebatur autem hoc qualecunque ex tributo, quod regi singulis annis pendi solitum erat. Militi exemptio non dabatur, nisi dum bellum duraret, aut cum aliquod fore suspicio esset, vt eo temporein atmis esse posset. Stipendium gregarii militis olim vsitatum erat thalerus vnus menstruus cum quarta insuper parte.

Cum sparsim aut per signa progrediuntur, artribuunt eis dissigna ores in obuiis domibus diuersoris. At cum phalange facta aut structa acie ingrediuntur, Rex iis praestat alimoniam, nec iis eo nomine detrahit stipendium. Captos ab hoste rex suo aere redimeresoler, persoluto lytro: et si quis inter praeliandum equum perdat, rex ei suppeditat alium.

Vnumquodque pariter signum Equitum suum habet Magistrum, Legatum, Signiferum. Fuit tempus, cum singulis equitibus non nisi viceni thaleri annui stipendii nomine soluerentur, cum veste vna, exemptione, et aliis immunitatibus. Capita tamen militiae Equestris, et qui cum aliquo Imperio erant, obseruata proportione dignitatis, etiam pro seruis suis, qui dominos equos sequebantur, percipiebant vistata stipendia.

Sunt autem perpetuo in Suecia atque Gothia vndecim signa equitum, et duo in Finlandia. Quod si rex in necessarios belli vsus maiorem cogere velit equitum numerum, facile quantumuis magnum conficere poterit, si tacto aerario argentum promat.

In Finlandia sunt equitum turmae duae; vna constat equitibus plebeii oprdinis, altera Nobilibus. Quod autem tam pauci sint in tamampla prouincia, ratio est, quod Finnis aliud onus incumbit instruendae et conseruandae classis, et alendorum militum classiariorum ac nautarum, quod ipsum etiam dici potest de aliis prouinciis magis in Aquilonem proiectis: quae, vel quod nimis montosae sunt, eoque steriles, qualis est Angermannia; vel quod destituantur equis, vt Dalecarlia, ad subsidia classis deputatae sunt, vt nautas militesque subministrent.

In Smallandia, West gothia et Ostgothia, sunt quaedam signa nobilium equitum, abundat enim Westgothia Nobilibus prae aliis plerisque prouinciis: neque vllus potest esse Centurio vel Capitaneus, tam inter pedites quam equites, qui non sit nohili natus genere.

Iubent autem leges militates regni, singulis annis lustrare omnes equitum turmas et signa peditum, ita vt prouinciarum rectores prius de tempore et loco diribitorii moneantur. Quin et ipsi nobiles aulici regem ea conditione sequuntur, vt trecenti (tot enim fere sunt) in singula momenta parati sint, ad conscendendos equos et corripienda arma equestria: a quo seruitii regii genere Consiliarii soli cum paucis quibusdam aliis immunes sunt. His tamen ipsis equitibus, donec militant, pro numero seruorum, qui equo stipendia faciunt, datur aliquod menstruum stipendium, quinque vt plurimum thaleri in singulos menses.

15 [correction of the transcriber; in the print ---]

De viribus marinis sic habet. Cum bellum non est, solet Rex peretuo habere classem quin quaginta nauium militariter instructarum, sub ductu vnius Thalassiarchi siue Admiralii. Ex his nauibus erant sub annum A N. C. MD LXXVIII. septem maiores, quae praetorianarum, siue, vt vocant, Galionum, vicem implere ob magnitudinem porerant: reliquae fere singulae ferebant quinquagena tormenta bellica aere fusa, quamquam non omnes essent

aequales. Constat autem regi optime ratio, vnde possit e vestigio habere sex nauterum millia, nec remiges solum aurseruitia, sed et Magisteria nauium: quin si velit, Multo olures habere possit, cum totum Finlandiae littus, quod ad quadringenta millia in longum excurrit, vt et ora maris Bothnici, quae multo longior, cum littore regni Sueciae et Insulis, iunnumeros subinde alliciant ad rei marinae et nanigandi studium, cuius artis experientiam et audaciam inde acquirunt.

In eo bello quod Iohannes III. Sueciae rex contra Danos gessit, ante pacificationem Stetinensem, ducebat Suecus septuaginta naues longas, vltra alias non contemnendas, quarum non exiguus erat numerus: et praeter equitatum numerosum, qui terrestri itinere proficiisce batur.

Erant autem in illis nauibus decem millia militum, qui vbi vsus ferebat, egressi in terram praeliabantur. Hyeme autem fere in his terris bellum terra geritur, quod concretis glacis fluuiis paludibusque, non milites solum pedem figere possint, sed et instrumenta bellica et commeatus exercitui subuehi. Aestte autem naualia gerunturbella.

Et si autem sine ingentibus sumtibus tam ingens nauticorum hominum multitudo alinon possit, hoc tamen habet commodi, quod ex tributis prouinciarum quae regi penduntur, suppeditentur illis carnes, pisces,butyrum, siligo et hordeum.

Et hinc fit, vt Suecorum rex singulis annis armatam classem paruis impensis suis in mare emittere possit, cum naturiis ac remigibus praeter alimenta nihil soluatur,et hi tamen facile acquescant, cum sint contenti rebus necessatiis. Accedit Lignorum praestantissimorum abundantia et metalli, ferri ac aeris incredibilis copia: vt non iniuria Iohannes III. Suecorum rex dixiss perhibeatur; bellum, in quod Hispanorum rex integrum insumat auri millionem, sibi ne centum quidem millibus thalerorum constrae.

Eadem metallorum copia facit, vt abundet regnum hoc supra modum tormentis siue machinis aeneis: numerantur enim in sola arce regia Sickholmensi machinae fusiles quadringentae, in quibus multae duplices, vt vocahtur; plures colubrinae, aliae minores: vnde potest fleri iudicium, quantum cormentorum per vniuersum Sueciae regnum sit.

Nauium omnium maximae stationem habent in portu Stockholmensi vbi securae stant, ne proiectis quidem nixae Anchoris, quod ab alto mari vsque ad eam Vrbem nauigentur inter scopulos prope per decum milliaria Germanica. Numetantur in isto portu vtplurimum, cuni glacies deliciut, et peregrinae rates appellere possunt, circiter trecentae naues omnis generis. Caeterae naues sunt in diuersis regni Sue. ciae portubus in statione, plurimae tamen in Finlandia, vt caput obuertant Moscouitis, impediantque, ne quid a Germania aliisve regnis huic genti subuehatur, cuius ope Suecis noceri possit.

16 [correction of the transcriber; in the print ---]

Fuerunt olim in hoc regno multa loca munita: sed diuersis bellis tam extraneis quam ciuilibus, accedente diffidentia et aliis causis, mutae arces atque propugnacula coruerunt, quamuis in nouissimis bellis inter Sigismundum Poloniae et Carolum Sueciae regem, nonnullae velut e ruderibus iterum excitatae fuerunt. Ea quae nostra memoria supersunt loca munitiora haec fere sunt.

In littore maris Occidentem versus, inxia Elsburgum, quilocus proximus est Lacui Veneris, Fortalitius est Elfelsburgense: nec longe ab eo duae aliae arces munitissimae, quarum alteri nomen est Goltburgo; alteri Cronebergae. Versus mare Balticum, haud longe a Scania Danici regni prouincia est Calmaria, oppidum cum Arce: at in Ostgothia castrum Wassenense. In Insula Vlandia est Borcholmia, deinde Nicopia, Viderbinum, Gryphsolmia, et Aix Vpsalensis. Inprimnis autem sub hunc computum veniunt Arx Stokholmensis, et Vrbuensis; quarum haec vndecim milliaribus ab illa abest. Et haec fere sunt munimenta atque Arces firmiores regni Sueciae.

In Finlandia praecipuae hae sunt. Arx in Vrbe Aba, et alia in penitioribus prouinciae, cui nomen Elsingsfort. Apud Tauastiam rursum alia, quae Tanuasthausa dicitur, id est Domus Tauastiensis. Haec etiam Finnorum lingua Hisset dicitur, id est Castrum nonum. Est et munimentum Vipurgense in finibus Moscouitarum, et Reualiense in Liuonia.

Vicini Principes regno Sueciae hi sunt: ab Occidente Rex Danorum, ab Oriente magnus Dux Moscouiae. Acceperunt olim Suedi non patum detrimenti a Danis, cum inter alios Christianus II. Stockholmiam, caput regni, arcta obsidione adeo vrsit, vt praesidiarii eam dedere coacti fuerint, vbi magna crudelitate in ciues desae. uiit, totamque vrbem sanguine et cadaueribus mortuorum impleuit.

Odium inter has duas gentes inde oriri putatur, quod Dani reges ad se petrinere Sueciam contendant. Quod autem Dani Suecis toties molesti fuerunt, tribuendum est commoditati locorum et protuum, inprimis Gothlandiae Insulae, quae membrum est regni Gothici. Hanc Sueci sui esse iuris affirmant, eamque a Danis repetunt. Postquam autem Gustauus regnum Sueciae recuperaukt, et post eum ericus, hniusque filius Iohannes regnauere: quanquam bella inter Danos et Gustauum fuerint non exigua, mansit tamen Suecia peculiare regnum: et Vrbs Imperialis Lubecensis, cuius est magna auctoritas et potentia per illas partes, cum modo vnius, modo alterius sequeretur partes, ita contriuit vires vtriusque regis atque exaequauit, vt non permiserit alterum alteri nimis praeualere, quod neutrum sibi vellet esse ob nimiam potentiam formidabilem.

Maiore autem successu et prosperitate Moscouitis bellum fecere Sueci: Causa haec putatur, quod Finlandia, cuins fines Russiam attingunt, ob frequentes lacus et paludes, quibus plena est, difficulter et cum periculo intraripossit, aeciditque non semel, vt exercitus Moschorum inter aquas illas et glaciem penitus interserint. Accedit, quod Suecorum rex perpetuo habet in Sinu Finnico classem expeditam.

Ibi est Munimentum Vipurgense, quo nihil his in locis firmius, Habetinsuper Suecus in eo Moicorum confinio Naruam et Reualiam, de qua superius diximus, cum nonnuilis aliis arcibus, quarum beneficio Russos velut iniecto freno cohercet. Et profecto hoc est optimum munimentorum genus; quae in hostili agro extructa nostri tamen iutis sunt et dominii, quod non tantum nostra defendant, sed et aduersartis in luo ipsorum agro molestias facessant: quoque longius a nostro in hostico abesse putantur, tanto melius nostra domi defendunt.

Hoste enim circa illa velut vlcera laborante, nos non tantum domi pace frui possumus, sed et argenti et militum compendium facere, ea duntaxat lege, vt nostris procul absentibus necessaria submittantur subsidia.

Praeterea, quo propiora hosti nostra sunt Munimenta, eo plus exhibent ei negocii. Quae autem in nostra prouincia siue donii sunt Fortalitia, et si sua quidemdefendant, magno tamen id faciunt suarum rerum cum dispendio. Quoties enim haec hostis aggreditur, necesse est toram prouinciam detrimento affici, vnde variirumores et terrores, cum insuperloca imbecilliora in praedam hostilibus copiis exposita sint.

Sed vt ad regem Sueciae reuertamur, necesse est, tantum hunc Moschotum Duci praeualere, quantum eum, qui pedestres et naulaes copias simul in expedito habet, par est, praeponderare ei, qui nullam ciassem in mari habeat, quod posterius de Moschorum Principe verum est.

17 [correction of the transcriber; in the print ---] MODVS GVBERNATIONIS et forma reipublicae

Regnum Sueciae, quod primitus fuerat Electiuum, tempore Gustaui regis factum est haereditarium. Fert autem consuetudo huius regni, vt rex sibiassumat XII. Consiliarios, et plutes alios ministros, quibus varia adsignat oflicia, cum regnum Sueciae non solum diuidatur, vt diximus, in Prouincias, Ducatus et Comitatus: sed et quaeuis prouincia rursus in sua Territoria, Districtus et Iurisdictiones, sub quibus aliquot Paroeciae continentur, aliquando plutes aliquando pauciores, quarum Paroeciarum vnaquaeque habet suum Landsmannum sine Consulem. Praeterea praeest cuique territorio Vicecomes, cuius propemodum eae sunt partes quae Potestatis, vt vocant, per Italiam.

Supra Vicecomitem sunt alia quaedam officia, velut Seneschalli per Galliam: Suedi Lamannes vocant, habentque pro iudicibus superioribus, datur enim prouocatio a Vicecomitibus ad Lamannos, et ab his ad Consilium regium: et a Consilio ad ipsum regem. Solent hi Lamanni quotannis visitare partem aliquam suae iurisdictionis, donec totam per partes visitauerint prouinciam, ibi denuo incipiunt, vt melius defectus cognoscant reipublicae et iis remedium afferre possint. Haec res aliquid solatii et subleuationis ab oneribus praestat populo: cum ab ea duntaxat Paroecia, quam eo anno visitant, tributum exigant, caeteris missis factis.

Sunt insuper territoria ad hunc modum diuisa. Omnes familiae, quae extra Vrbes habitant, in Centenas diuiduntut. His assignatur quidam velut Centurio aut Index inferior, qui certo quodam anni tempore, quamuis inter eos non habitet, eo venit, vt ius dicat. Solet autem Rex nonnullis horum Indicum, qui metuere prae caeteris, ducentas assignare familias. Et sane nemo ad hoc officium admittitur, nisiaut sit genere nobilis, aut ita meruerit, prudentiae ac probitatis editis specciminibus.

Landsmannus sine Consul cuiusque Paroeciae desumitur xipsa agrestium communitate, et si opus sit, recurrere potest ad Vicecomitem.

Pra terea incumbit ei, quoties rex Prouinciatum primores conuocat, ad Regiam venire, vbicunque ea sit, vt ibi mandata accipiat: et hoc fere singulis annis semel sit. Solet insuper curam gerere diuersoriorum publicorum, vt viatores recipiantur commodis hospitiis, vtque ipsis suppeditentur equi meritorii, aut cum nix est vel glacies, trahae, quarum hyemis temporeibi vsus est frequentissimus.

Vicecomitum conditio tenuis est, praeter enim vestem vnam et quadraginta thaleros annuos nihil a tegiis exactoribus stipendii nomine percipiunt; ab oneribus tamen omnibus exempti sunt, et munuscula quaedam ac alias res tenuiores in quaestu suo numerant. Habet autem sola Smalania, quae vicina regno Daniae, et prouincia saris est ampla, circiter quinqua ginta Vicecomites, quod incolae eius habeantur prae caeteris Suecis bellicosiores; cum enim aliquando rebellassent, circiter triginta millia conuenere hominum, qui apti erant ad arma ferenda.

Magistratus Vrbani apud Stockholmiam sic habent. Ipsum corpus ciuium eligere soler quatuor Consules, qui ius in Ciuitate dicunt: estque iis haec dignitas perpetua donec viuant. Praesunt autem bini inter eos alternis annis: attamencum de reipublicae salute deliberandum est,conueniunt omnes, adscitis quibusdam e numero ciuium honoratioribus, velut Senatoribus. Signularia tamen quaedam officia peculiatiter quibusdam assignatur, vt aedilitium munus, indicia, promulgatio nourum legum, multae, et id genus alia. Omnibus tamen tebus maioris momenti Legatus regius Arcis Stockholmensis interesse solet, cuius maior est quam Consulum potentia: et si de

salute vt bis consultatio sit, reuocant Consiliarii regii, qui sunt ad aulam, causae cognitionem ad se. Sunt autem Senatores, qui quatuor assident Consulibus, omnino duodecim, qui donec viuunt, non mouentur Senatur, nisi ob delictum aliuod, aut causam aliquam manifestariam dignitate deiiciendi sint.

Leges, quibus Sueci communiter vtuntur, antiquae sunt, quae suam originem referunt ad S. Ericum regem, a cuius aetate vsque ad nostra tempora sartae tectae petstiterunt, exceptis legibus Ecclesiasticis, quibus olim Reimundus Cardinalis, cum haec Septentrionis loca adiisset, vnum adiecit articulum: vt liben Sacerdotum vel Monachorum eodem haberentur loco, quo ii qui ex adulterio natisunt.

Non faciunt Leges Sueciae singularem vsurae mentionem, quae locum non haber, nisi cum debitor a multis credit oribus supra modum ad solutionem vrgeatur. Et si quis creditor debitori commodauerit pecuniam sub lege vsutae aut foenoris certi, non solum perdit sortem, quam repetete non potest, sed et a magistratu punitur poena foeneratoribus constitura, nec ipse duntaxat, sed etiam qui talibus contractibus implicantur. Apud ciuitatem tamen Stockholmensem non semper gratuito commodantur pecuniae, quia vicium viurarium per mer catores extreneos in eam vrbem inuectum est.

Adultetium in hoc tegno capitis supplicio punitur, nec huic crimini venia, si vxotatus cum maritata id committat: haec enim eo casu matiti arbitrio deditur punienda. Si alter ex delinquentibus matrimonio solutus sit, prima vice in grandem multam pecuniariam damnatur.

Si autem secunda vice conuictus fuerit, caput ei gladio praeciditur: et rara admodum extant exempla, huiusmodi homines eo casu euasisse.

Qui alterum perculit, quinque taleros multae nomine soluit. Si exiguum aliquod membrum corporis abscindat, puta digitum vel auriculam, duplum soluit. Si membrum aliud inutile reddatur, ad plenariam tenetur satisfactionem. Si quis quem in capite aut pectore vulneret, et saucium ante decursum anni mori contingat, percussor homicidii reus habetur.

Si intetfecto aliquo homicida praesto non sit, corpus mortuum non mandaturterrae, donec is qui eum iugulauit, supplicio affectus sit, quanquam non raro multae septimanae intercedant, antequam reus corripi et puniri queat.

Iudici, qui bis ad cognoscendam causam et ferendam sententiam definitiuam togatus, id studio distulerit, multa irrogatur, quod Sueci nolint controuersiarum ampliationes fieri, litigantium periculo. Eodem facit, quod antiqua consuetudine partibus litigantibus, neque Aduocati neque procuratores dantur, sed quiuis pro se causam agere necesse habet. Si vero in jus ambulet vel vidua, vel pupillus, vel mente captus, aut aliequin rudis ineptusque; agnatus suscepto eius patrocinio litem persequitur! quo si talis persona destituatur, datur ei Tutor auctoritate Senatus, hac lege, vt celeriter et sine mora negotium expediat. Si justa aliqua causa subsit, cur judex vel cognitione causae sibi supersedendum esse, vel a sententiae pronunciatione abstinendum dicat, a multa eximitur.

19 [correction of the transcriber; in the print ---]

De Ministris Fisci, vel Aerarii, vel prouentuum regiorum ita habet. Est quidam, quem Primum Commislarium vocant, qui subscribit decretis de stipendiis eorum, qui cum aliquo sunc officio.

Quanquam autem ipse pecunias non tractat, ne haeredes eius ad rationes et in ius vocari possint: tamen neque stipendium vllum, autsalarium cuiquam persoluitur, nisi ipse subscripserit signaueritque. Habechic Commislarius generalis Quaestorem, qui accipit argentum regium, illud in Aerarium infert, et rariones de eo reddit. Hunc sequuntur decem Cametarii vel Computorum Magistri, qus in Archiuis seruant indices omnium prouentuum regiorum per totum regnum. Solent hi cum Quaestore deliberandi gratia conuenire, si vsus ferat aut temporis ratio: in vniuersum tamen omnes rationem acceptorum expensotumque singulis annis reddunt Commissario Generali, praesentibus quibusdam Consiliariis regiis. Habet insuper quisque Quaestor in sua Prouincia diuersos exactores, qui ad eum referunt argentum e vectigalibus, decimis, cateterisque prouentibus regiis, vt in Fiscum inferatur.

20 [correction of the transcriber; in the print ---] RELIGIONIS RATIO PER Sueciam.

Primus qui Lutheri doctrinam in Sueciae regnum introduxit, fuit Gustauus, quem Ordines repudiato ob crudelitatem Christierno Iohannis filio regem elegerant atque diademate cinxerant. Aiunt id factum quotundam suggestionibus, in primis cuiusdam Olai, Petri Nenicii, et Andreae Archidiaconi, qui ilium spe adipiscendorum opulentissimorum in regno sacerdotiorum, adeoque prouentuum Episcopalium ad hanc Religionis mutationem pellexerint. Et hoc non omnino vanum fuisse, ostendit edictum, quod is rex paulo post proposuit, in quo petsctiptum erat, non licere Episcopis plus possidete bonorum, quam tegi placuisset. Hinc progressus vlterins, praefecit Scholis Publicis per regnum doctores Lutheranos, vetuitque grauibus constituris poenis, ne quis ciuis Suecus liberos suos extra regnum studendi gratia ablegaret, praeterquam Witebergam vel ad alias Germaniae Academias, quas iam dudum Romanocatholicam religionem abiicerant. Hinc impleuit regnum libris Lutheranorum, traductis Sacris Bibliis in linguam vernaculam, nec non instituta concionandi ad plebem vsitato per Saxoniam ratione, vt paulatim in regno Catholicismus abolitus, Lutheri vero dogmata sparsa propagataque fuerint. Quanquam Caluinismus

putetur praeualuisse in terris dominiisque subiectis Carolo III. Gustaui regis filio, Duci Wermelandiae, Sudermanniae et Nericiae. Ericus et ipse Gustaui filius, successorque, errata patris non correxit. Huius frater Iohanries, post Ericum rex, cum diligenter legisset scripta priscorum Ecclesiae doctorum, animum ipse quidem ad Catholicismum denuo applicuit, metu tamen frarris Caroli et neseditio ciuilis oriretut, non ausus est publice quid de Religione sentiret, profiteri. Consuetudine tamen vxoris eius Catharinae, quae filia erat Sigismundi Poloniae regis, multas ceremonias atque ritus Romanae Ecclesiae recepit: cum obseruaret tempus quadragesimale, diebus veneris abstineret a carnibus, Monasterium Vassenense in vigore suo conseruaret, multum honotis deferret S. Brigittae et ossibus S. Henrici Suecorum regis, quos ope Sacerdotum Catholicorum transtulit in templum Vpsalense. Idem solebat Ministris quandoque exprobrare ignorantiam et errores, cum destructas Ecclelias reaedificasset et instaurasset Altare lapideum, in quo puer viderat distribui Eucharistiam more Romano. Misit hic diuersos Oratores ad Pontifices Maximos, primum ad Pium IV. deinde ad Gregorium XIII. permisitque Reginae vxori liberum religionis suae exercitium, vtque filium suum Sigismundum, quinunc Rex est Poloniae, in Romana fide educaret. Obtinuit eadem Regina quosdam doctores Iesuitas in suos vsus, qui aliquando et populum non sine fructu docuerunt, duntaxat donec viueret Regina, quae excessit e viuis anno A N.C.MDLXX XIII. post cuius mortem e vestigio eiecti sunt e regno Sueciae, vt nostra memoria pauca ibi supersint Catholicismi vestigia. Non desunt, qui Carolum, Iohannis fratrem, Sigismundi Patruum, qui Sueciae regnum Sigismundo debitum obtinuit, Caluini dogmata Lutheranismo praetulisie dicant, perque regnum sparsisse vbicunque potuit, ita tamen vt vtraque per regnum nostro tempore vigeat doctrina.

21 [correction of the transcriber; in the print ---] ELENCHVS REGVM SVECIAE.

Longissimum regum Sueciae Catalogum texit Iohannes Olaus Magnus, quorum vel nomina audire taediosum soerit lectori. Nos a notioribus incip emus, facto initio (quod et alii ante nos obseruauerunt) a Sichrrugo, quem perhibent in Suecia regnasse, longo ante Christum natum tempore, caesumque fuisse a Grano Danorum rege qui regnum istud in suam eo facto redegerit potestatem, sactus rextotius Aquilonis, puta Daniae, Sueciae et Noruegiae.

Huius filius Hasmundus in regnis Sueciae et Noruegiae successit Patri, habuitque successorem Vffonem.

Atisla et Hotherus, illius filii recuperauerunt regnum paternum, sub ea conditione, vt certum quotannis penderent tributum. Quod cum Atisla neglexisset, Rolfo Danorum rex, de. bellato eo Sueciam denuo sibi lubiecit. Caeterum Hattuar, natus Suecus, cum in summa apud Rolfonem esset gratia, impetrauit ab eo potissimam Sueciae partem sub citulo Ducatus, vt solueret et ipse tributum annuum vtque Rolfo eo vteretur magis deuoto et fideli, iunxit ei sororem suam matrimonio. Postremo Hattuarnactus occasionem, obtruncauit Rolfonem, Dani autem vicissim trucidauerunt Hattuarum Ibi Hotherus Atislae frater arripuit possessionem Sueciae: cumque insuper occupasset Danias regnum, electus inde fuit armis Balderi.

Hic nos velut interregnum constituemus, cum nihil memorabilea Suecis gestum narrent Annales gentis vsque ad tempora Octauii Augusti, quo imperante Abricum aiunt fuisse Suecorum regem.

Post quem (Haldanum) regnauit in Suecia Siuardus: quem defunctum excepit Ericus, Frotone Danorum rege et Siuardi filia genitus. Fuit hic Ericus caesus in praelio quodam, habuitque successorem

Regnaldus successit Siluado: post Aluerius, lectus ex proceribus regni, qui Sueciam reli quit Iugonifilio suon natu maximo.

Ingelus, cum post lugonem regnasset, successorem habuit Rugonem, qui cum puer admodum extinctus fuisset, reliquit regnum Gotha. rio, Caeso postmodum a Danis.

Iarmericus post Gotharium rex fuit Daniae et Sueciae, secundum quosdam circa Annum A N.C.CCCLXXX.

Hic opottetnos ingenti saltu plurimos transi. lire reges, quod destituamur bonis verisque historicis, cum a Iarmerico ad Frotonem deuenien dum sit, qui tenuit regnum Sueciae cum Ludouicus Caroli Magni filius teneret Imperium. Hunc Frotonem a mulieribus caesum fuisse perhibent in Noruegia.

Sequitur hunc Herotus siue Gerotus: et hunc Sortus, quem cum acie ce cidisset Danorum rex Regrierus, dedit Sueciae regnum Biorno filio suo, qui successorem habuit Wichsertum fratrem.

Regnauit post hunc Ericus, tertius Regneri filius, interfectus a successore suo Ostena. Verum Erici fratres, vlti mortem eius, eiecerunt Ostenam regno, quod deuolutum est ad Stubiornum, Biorni filium.

Ericus Olai filius, Regneri nepos, successorem habuit filium eiusdem nominis. Primum

hunc fuisse perhibent, qui fidem Christi in regno publice suscepit in Baptismatis fonre lacobus appellatus. Factum id narrant anno Christi millesimo, Imperante Othone.

Stinkelus, rex bonus et Christianismo addictus, regnauit post Esmundum. sustulit hic Idolum, quod adhuc adorabatur in Vpsalensi oppido, mortuusque est anno Salutis MC.

Sequuti sunt hunc duo Etici, qui longo tempore pro Diademate inter le digladiati sunt, eo euentu, vt mutuis inter se cortuerint caedibus.

Halstenus Stinkeli filius iis interfectis successit: sed paulo post profligatus est seditione populari, habuitque successorem

Birgerium excepit Waldemarus. Hic dum cum aliis Principibus Christianis Terram Sanctam petit, Magnus frater ejus arripit regnum, retinuitque donec vixit, habuitque successorem

Birgerium, qui filium suum Magnum in regnum sibi assumsitsocium. Hic cum multis a fratribus aftectus fuisset molestiis, inuitatos eos ad epulum, satellitibus suis trucidandos obiecit. Quo parricidio ita contra se irritauit Proceres regni, vt eum cum vxore sua eiecerint regno, reuersumque capite truncauerint. post quem constituerunt regem

Magnum Erici filium, cui Erico Birgetius amputaricaput iusserat. Hoc pacto coniunctum est Notuegiae regnum cum Suecia. Obiit Magnus rex annos Salutis MCCCXXVI.

Albertus filius Ducis Megapolitani. Captus hic fuit vna cum filio Erico a Margarita Noruegiae regina, vxore Hacquini, qui Magni fuerat filius, et detentus fuit in carcere per annos septem. Ad hunc modum mulier illafacta est Regina Noruegiae, Sueciae atque Daniae.

Adoptauerat Margarita in filium Ericum Pomeraniae Duce, qui eo pacto factus est tex trium regnorum. Sed postremo haec omnia deseruit, reuersus in Prussiam ad Germanos suos.

Eius tamen ex sorore nepos, Christophorus, Comes Palatinus Rheni, Bauariae Dux electus fuit rex trium regnorum, omnium Procerum consensu, quo sine liberis defuncto Sueci peculiarem volentes habere regem, qui in tegno natus esset, elegerunt

Carolum Canutum, quanquam genere ortus esset non admodum nobili. Hic cum iam prope per septennium regnauisset, intellexit se ferme omnibusexosum esse. Collectis igitur regni the. sauris, inque loco securo depositis, conscendit nanim petensque Prussiam nauigauit Dantiscum. Ibi ordines regni vocauerunt ad Diadema Christiernum. Eratiam ante Christiernus iste electus rex Daniae et Noruegiae: factumque ita est, vt denuo tria illa regna coalescerent. Huic Christierno Sueci longum et difficile mouerunt bellum, quod non ttaret pactis, quae pollicitus fuerat cum in regem reciperetur, gliscebatque bellum istud potissim um anno MCDLXIX. Postremo coactus est tota cederc Suecia, in qua duas duntaxat reliquas habebat arces. His ita inter se digladiantibus Carolum Canutum moricontigit.

At Iohannes Christierni filius, cum diuturno bello afflixisset Sueciam, denuo redegit id regnum in suam potestatem. Cum vero se id non posse recinere videret, discessit clanculum. Verum filius eius

Christiernus, princeps magni animi, continuauit belium contra Suecos, velut id haereditate a patre accepisset, conatus vi et armis rex Sueciae fieri. Cum autem videret eos valide admodum suis resistere armis, omisla vi, astute cu iis agendum censuit. Separandos igitur Proceres Ordinesque, interque eos spargenda discordiarum semina videns, bona opera vsus est cuiusdam Gustaui, qui se vocabat Archiepuiscopum Vpsalensem. Hic enim circa annum AN.C.MD XVII. cum plures in suas pertraxisset partes, persuasit eis postremo, vt statuerent Christierno regnum m manus cradere. Tandem post aliquot annorum militiam Gustauus exutus est Archiepiscopacu suo: at Christiernus, magno cum exercitu Sueciam ingressus, cum inferior fuisset aliquot praeliis, pactus est cum Suecis inducias, excessitque regno. Sed paulo post reuersus cum copiis, obsidione cinxit vrbem Stockholmensem, regni caput: cumque ciues ad deditionem, coegisset, admissus, crudeliter saeuiit in omnes, trucidato senatu vniuerso cum potissima parte populi.

Euaserat fuga ex Dania Gustauus (diuersus ab isto Vpsalensi) quo eum cum caeteris obsidibus, quos a Stockholmensibus per vafritiem impetrauerat, deduxerat Christiernus. Hic cum in Sueciam delatus fuisset, professus est, fore se Protectorem patriae: et post quadriennii bellum, sumto habitu pauperis et egeni hominis. circumiens per oppida, ostendit populo infelicitatem suam. Postremo, cum Danos regno fortiter eiecisset, fuit coronatus rex Sueciae.

Huic successit Ericus hlius. Cumque pessimis modis haberet Suecos, ob malam administrationem regni a ciuibus captus, mortuus est in custodia.

Successorem hic habuit Sigismundum filium, quanquam regno diu frui non potuerit. Hunc enim cum Poloni sibi regem postulassent, Carolus Patruus eius Suecos in absentem irritauit, vt omislo Sigismundo, quem ob Romano Catholicam Religionem caeteroquin non amabant, Carolum Sudermanniae et Wermelandiae Ducem regem eligerent, qui et ad finem vsque vitae Diademaistus retinuit. Quaeres grauissima inter Polonos et Suecos excitauit bella: quibus

cum vtrique exhausti defessique fuissent, conuenit inter eos, vt induciae in aliquod tempus fierent. Qu bus cum suus iam appropin quaret terminus conuenere tam Poloniae regis quam Sueciae Legati in confiniis Sueciae et Liuoniae, easque produxere ad vltimum vsque diem Mattii anni A N.C.M DC XXV. his conditionibus.

I. Induciae inter vttosque reges pactae vsque ad diem praefixum sancte seruantor ab vtrisque populis.

II. His induciis finitis, si quis alteri bellum facere velit, illud duobus mensibus ante primum Iunii diem per Fecialem de more denunciato.

III. Bellum, etiamsi prius et adhuc durantibus indr ciis inicatur, Inducias tamen pactas antete. minum constitucum neuter rumpito.

IV. Intra quod tempus, si bellum neuter denunciet, induciae vsque in primum diem sequentis anni MDCXXVI. exrenduntor.

V. Quae quisque possidet a primo induciatum die, tetinero: ommadum cessatur ab armis, in eo quo nuncsunt statu, permanento.

VI. Neuter durantibus induciis neque vi nec dolo aut clancularus consilus alterius possessionibus inhiato, aut alterius subditos in suum obsequium pertrahito, multo minus bello inuadito.

VII. Commercia et negociationes, viae, itinera, Suecis omnibus libera sunto, per totam Poloniam, Lituaniam, Liuoniam, Curlandiam, tam mari quam terra, citra metum noxae aut impedimenti.

VIII. S quis aliquem ex Polonis sine Suecis iniuria affecerit, aut damnum dederit, nulli priuato se ipsum vindicandi aut vlciscendi fes esto, sed pars laesa conqueratur apud laedentis competentem iudicemk, qui iustitiam administrato, seuera animaduersione.

IX. Captiui, qui adhuc ab vna et altera parte derinentur, vterque libertati restituito, sine lytro aut pretio vllo.

Carolo Regi mortuo successit filius Gastauus Adolfus. Hoc rege recruduit bellum mter Polonos atque Suecos, eo quidem enentu, vt Sueciae rex non contentus vniuersam occupasse Liuoniam cum capite prouinciae Riga, etiam Prussiam Regiam ac Epilcopalem inuaserit, eiusque maiorem partem felici cum successu sibi subiecerit, cum hoc scriberemus, quodfoit ad annum anato Seruatore nostro MDCXXVII.

DE PROVINCIIS MAGNI DVCIS, SIVE, VT VOCANT, IMPERATORIS MOSCOVIAE.

SVMMA CAPITA.

8 De regione Mosaiski, eius longitudo et latitudo, et quis eam Polonis ademerit.

18 Sterilitas regionis, si consideres ingentia terrarum spacia. Ingens in ea animalium numerus, Alces, boues, Vrsi, cerui, lupi, lepores, apes, cum abundantia mellis, lini, cannabis. Aer salubris.

19 Celebrieres huius prouinciae fluuii et lacus. Fontes Borystbenis nostro aeuo detecti, veteribus ignoti.

20 Particularis consideratio fertilitatis vel sterilitatis vniuscuiusque prouinciae. Montes Riphaei siue Hyperborei admirandae altitudinis.

21 Mirus mos veterum Moschorum in eligendis principibus suis: quomodo tractare soliti fuerint mulieres suas.

22 Corpora eorum temperamenti valde robusti, eorum saga et alia vestimentorum genera: arma: modus in ipsa fuga pugnandi. cibi et potus ratio vsitata: Barbaries, perfidia, vafrities gentis; Stuprae apud Moscos frequentissimae, Iustitia venalis.

24 Opes eorum praecipuae in coriis Alcium, Ceruorum, Vrsorum, nec non pellibus luporum, viuerrarum, et muris Pontici: vt et in copia lini, cannabis, melle et cera.

26 Narratio digna notu, quam magnifice habuerit Magnus Moscouiae Dux Legatum Imperatoris Romani.

27 Potissimae Moscouitarum castra atque propugnacula intra paludes et fluuios: Munimenta eorum e ligno incredibilis crassitiei, vnde difficulter expugnari possunt.

28 Magnus equitum in hoc regno numerus, vt putetur in bellum educere posse CCC. millia equitum.

29 Quosnam potentes hostes vicinos habeat: et primo quidem de Principe Tartarorum Praecopensium.

31 De summa et absoluta auctoritate et potestate Magni Ducis inter suos, et quibus potissimum mediis illam tueatur.

32 Quo tempore in has terras Christianae Religio introducta fuerit, et quibus vtantur ceremoniis in celebraetone Missae.

33 De circumcisione et cultus ratione mortuorum, qui viuunt secundum leges simplices naturae.

QVanquam hic Princeps, de cuius tertis amphssimis potentiaque maxima dicturi sumus, diuisum habeat Imperium, cum partim in Europa partim in Asia longe lateque dominetur: inter Europaeos tamen Monarchas eum compurare voluimus, quia potissima pars potentiae eius, ipsaque adeo proprie sic dicta Moscouia intra Europae limites continetur, si diuisionem neotericorum sequimur, qui eam non tantum Tanai, sed versus septentrionem praegrandi fluuio Oby et prouincia Obdora terminant: et quia Principes isti cum plerisque suis populis iama multis annis Christianam religionem profitentur, etsi nonnihil diuerso a caeteris Europaeis ritu atque ratione.

Primum igitur, vt de nomine eius ali quid dicamus, nouimus eorum principum, quos communi modo loquendi DVCES appellamus, terras angustis plerumque limitibus circumscribi, quam. uis tamen per Germaniam Italiamque potentiores quosdam quam alibi sit inuenire. At hic Princeps, de quo dicere fert animus, etiamsi Dux, vel addito magnitudinis nomine vocetur, sciendum tamen est, illum non minus terrarum gentiumque possidere, quam quemuis etiam maximorum regum. Quin imo non erimus absurdi, si dixerimus, huius potentiam, siue multitudinem populorum, siue amplitudinem vastitatemque prouinciarum spectes, multorum potentissimorum regum longe superare regna atque imperia. Vnde ii, quibus satis perspe cta est magnitudo terrarum quibus dominatur, ipsum non Ducem, sed Imperatorem, Caesarem, velsua lingua Czar appellant, eique tantum deferunt honoris et obsequii, quantum vix vlli tegi in vniuetso terrarum orbe ab suis habetur. Neque profecto aliter est; si quis exactius considerare velit, quantum imperium eius terrarum complectatur, fatebitur longe augustius ipsi quam ducis competere nomen atque titulum, quanquam nomen regium Moscouitis extreme exosum sit.

Sed nos his omissis, videamus iam, quibus dominatus eius comprehendatur limitibus, ex quibus patebit, sienetam potens vti iam ante diximus.

Sciendum igitur, Imperium Moscouiticum nostro aeuo totam occupare Russiam, excepta ea parte, quae ad Poloniam Lituaniamque spectat, quae tamen etiam appellatione Russiae censetur. Siue igitur Russiam in Europa siue in Asia collocemus, habebit a septentrione Mate glaciale: ab Oriente Tartaros; a meridie Turcas et Lituanos! ab Occidente Liuoniam Sueciamque cum parte Finnorum. Deducunt autem omnes hae regiones appellationem istam a regione qua. dam in medio Russiae Albae, quae in septentrionem et Orientem vergit, et sigillatim Moscovia vocatur.

Notandum autem illam Russiae partem, quae Magno Duci Moscouiae patet appellari Russiam Albam: eam veto quae Regis Poloni agnoscit dominium, vocari Nigram, quamuis Polonus etiam partem aliquam Albae Russiae possideat, Situs est antem praegrandis hic principatus intra decimumnonum Parallelum, ad quinquaginta duos gradus latitudinis siue eleuationis Poli, et quadragesimum tertium Parallelum, qui est ad sexagesimum sextum gradum ab Aequatore! vel, vt aliter sententiam nostram explicemus; est intra medium octaui climatis et medium vigesimi, comprehenditurque intra Tropicum Cancri et Circulum Arcticum: vnde fit, vt magna mutatio ibi obseruetur ratione longitudinis dicrum per aestatem. Nam ad parallelum Meridionaliorem longissima dies est horarum XVI. cum dimidia; at iuxta Parallelum Septentrionaliorem eiusdem impetii longissima dies est viginti duarum hotarum cum dimidia, quae res latis ostendit ingens spacium, quod inter hos et illos limites intercedit. Si enim vnumquemque gradum computes per triginta Leucas Gallicas siue milliatia Germanica XV. inuenies ducta linea a finibus meridionalibus ad septemtrionales, Lencas CCCCXX. si vero ab occasum ortum metiaris dimidio minus.

Si veto cum Italis loqui velimus, dicemus, Status iste habet in longitudine ter millemilliaria, in latitudine mille quingenta.

Sola enim prouincia, quae peculiariter Moscouia dicitur continet ab Ortu ad Occasum cir. citer sexcentas Leucas: estque in ea ciuitas regia siue caput huius imperii, quae dicitur moskuua vel Moskel, ab amne qui non procul inde fluit. Arx siue regia Magni Ducis est in medio huius vastissimae vrbis, inter amnes Moskam et Neglinnam, qui duo confluunt sub ipsius Arcis maenibus: cuius quidem Arcis tanta estamplitudo et capacitas, vt vel lola mediocris ciuitatis nomen mereri possit. Munita est turribus XVII. propugnaculis vero tribus. Solet hic potissimam anni partem commorari Magnus Dux, cum comitatu circiter viginti quinque millium hominum. Ipsa ciuitas nekque folssa neque bono muro, vel aliis defensaculis tuta est, domus etiam priuatorum in ea prope omnes sunt ligneae: ampla tamen est, et supra modum lutulenta. Putantur in ea esse habitationes quadragies semel mille et quingentae. Sunt in ipsa vrbe inter domus multae aedes splendidiores, sed dispersae atque rarae, velut insulae in magnis areis atque

Ducatus Voldomiriensis, vel Vlodimirensis nomen trahit magna vrbe in eo, in qua casttum amplum, sed e materialignea. Distat haec ab Vrbe Moscua versus orientale latus circiter XXXVI milliaribus Polonicis.

Hunc sequitur Ducatus inferiotis Nouogardiae, vbi pariter visitur vrbs eiusdem nominis, et ipsalignea, dissita a Moscua milliariubus Polonicis C.

Prouincia Rhezanensis sita est inter fluuios Oquam et Tanaim, quam Maguus Dux inter titulos suos adscribere solet. Haud longe abest Ducatus Voritinius et prouincia Seuerensis valde spaciosa: multa haec complectitur oppida, in quibus praecipui nominis sunt Starodub, Petiuula, et Czerniga.

Prouincia Smolenskana extenditur iuxta Borysthenem fluuium, qui hodie Neperdicitur. Etipuit hanc olim Polonis Basilius Magnus Dux Moscouiae. Praecipua in ea ciuitas dicitur Smolenska, ampla atque spaciosa valde, distansab Vrbe Molqua circiter octoginta milliaribus Polonicis.

Regio quae Mosaiski vocatur in longitudine habet ad CCCL. milliaria Italica, et totidemprope in latitudine. Et hanc ademit Iohannes Moscotum Princeps Basilii in regno antecessor, Alexandro Polonrum Regi. Bielskia similiter est Prouincia magnae Russiae, habens oppidum Biele dictum, cum castro eiusdem nominis supra fluuium Opskam. Abesthic locus a Mosqua sexaginta milliatibus Germanicis, et a Smolenska XXXVI.

Ducatus Roscouiensis ab oppido eiusdem nominis dicitur, in quo arx est ligneadistans a Mosqua: qua versus Occidentem itur. milliaribus XXIII. Ipsum oppidum situm est supra magni nominis fluuium, qui Volga dicitur.

Tuueria siue Regio Tuuerensis est ex maximis prouinciis totius Russiae. Vrbem habet Tuueram quae amplitudine non multum cedit Mosquae, quam magnificentia superat, a qua abest milliaribus XXXVI.

Prouincia Plescouiensis extenditur ad CCC. milliaria Italica, estque tertia sui parte longior quam latior. Caput tegionis est Plescouia vrbs, magna potensque, muris cincta, quibus fere omnes caeterae per Moscouiam destituuntur.

Nouogardiae magnae Ducatus amplissimus est totius Russiae, adeptus nomen suum a vastis. sima et opulentissima vrbe Nouogardia, quae eminetior est omnibus septentrionalibus, quanquam maxima pars aedium priuatarum in ea e ligno sit. Distat a mari Baltico ad milliaria CC. a Mosqua vero C. a Plescouia XXXVI, a Iohannogrodo XL.

Volskia regio intra Occidentem et Septentrionem sira, habet ad manum sinistram Castellum Iuannogrodum. Carelia distata Nouogardia LX. milliaribus Polonicis, qua itur in Aquiloncm, extenditurque vsque ad mare Glaciale. Longissima ibi per aestatem dies est horarum XXII. cum dimidia, quo toto temporis spacio Sol lucet, vt tunc prope nox vel obscuritas nulla obseruetur.

Bielesiorensis ptouincia ab Vrbe eiusdem no. minis ita dicitur, traxitque appellationem istam ab Albo Lacu, in cuius sita estripa. Est in ea castrum quod rarione situs iudicatus inexpugnabile. Solet in id Magnus Moscouiae Dux suos velut in Asylum deponere Thelauros, quoties tempore belliab hostibus premitur. Distat centum milliaribus Germanic is tam a Mosca, quam a Nouogardia Magna. Alia ab hac est prouincia Vologda, in qua arx est munitissima, in quam nonnunquam thesaurorum suorum partem transfert Magnus Dux, in necessitate constitutus.

Ducatus iaroslauiensis cum vrbe et castro eiusdem nommis supra Volgam fluuium porrigitur. Distat Vrbs ista a Mosqua milliaribus XLVI. Ponitur etiam principatus Rostunensis post Nouogardiam a quibusdam.

Prouincia Duuinensis nomen accipit a fluuio quo perluitur, quanquam a iurisdictione Nouogardiensi dependeat. Potro ipse fluuius nomen accepit a confluxu duorum amnium, quorumalteri luchae, alteri Suchauae nomen est. Dwina enim Ruthenorum lingua duo significat. Quanquam autem regio illa centum milliaria habet in latitudine, oppida tamen atque arces non habet praeter Castrum Comogorenle et Pineguense, cum ipso oppido Duuina, quod fere vmbilicum prouinciae obtinet. Villas pagosque multas habet, longis tamen terrarumspaciis ab inuicem dissitos, cuius rei causa est sterilitas terrae. Cum Sol Tropicum Cancriattigit, quod fiosolstitio aestiuo, dies est horarum XXI. et dimi. diae, ita vt initium noctis mox Aurora excipiat. At circa Brumam siue solstitium hybernum dies est non nisi duarum horarum cum dimidia.

Huc etiam collocatur prouincia Suldaliensis cum oppido et arce eiusdem nominis, nempe inter Rostuniam et Volodimiriam. Haber oppidum Sudali sedem Episcopalem, fuitque aliquando elegans et populosum: sed nostro aeuo prope desertum visitur, ob continuas Tartarorum incursiones. Prouincia Viatcana cis Cammum amnem distat a Mosqua Vrbe milliaribus quasi quin quaginta. Parebat haec olim Tartaris, verus Basilius Magnus Dux armis occupatam Moscouiae regno adiunxit.

Permia prouincia est amplissima, distans CC L. milliaribus a Mosqua, habetque oppidum vnum eiusdem nominis super Vistoram fluuium. Longissima hic per aestatem dies est horarum XVIII. Regio quae Iugra dicirur siue Iuhra at tingit littora Oceani septentrionalis, putanturque hinc orti Hungari, atque inde profecti in Pannoniam, quam de suo nomine Hungariam appellauere. Prouincia Petzorensis longissimo spacio versus Orientem excutrit et Septentrionem vsque ad mare glaciale. Qui eam incolunt, longissimum diem habent horarum XXII.

sub suo impetio Czeremisses, qui sunt infra Nonogardiam; nec minus Mordues populos iuxta Volgam fluuium infra Nouogardiam inferiorem: iuntque praeter omnes eas quas commemotauimus terras prouinciasque, adhuc aliae versus Aquilonem, quae huius Principis agnoscunt imperium, vt Obdora, Condora, Culomoria, Lappiaeque pars, nec non quaedam Hordae Tartarorum, cuiusmodi est Horda Cassanensis, Hordae Nahaicenses, Astracanensis, Citracanensis, aliaeque.

18 Qualitas et ingenium terrae.

In vniuersum considerantes tetram Russiam, dicemus eam esse palustrem, vliginosam, humidam, parumque fertilem: nam et aspera aeris ibi est temperies et campi fere sabulo obte cti, vnde agri foecundi esse non possunt. Hincfit vt fruges alicubi raro maturescant, et necesse sit frumenti manipulos in hypocaustis exsiccare: satis tamen habent incolae siliginis atque graminis olerumque. Tota Moscouia neque vitem neque oleam neque paulo suauioris pomi arborem frugiferam, praeter cerasa et auellanas procreat, quae tamen ipsa gustus sunt acerbioris. Altiora regionis plena sunt frequentibus densisque nemoribus, quae putantur partes vel propagines esse magnae illius syluae Hercyniae, in quibus sunt arbores admirandae crassitiei et proceritatis.

Animalium ferarumque mita hic varietas et multitudo: nam inueniuntur Alces, Vri, Bisontes, cerui, lupi, et magna copia leporum. Oues in Russia multo sunt minores quam in Germania et Anglia. Armenta gregesque hic maximam partem visuntur destitura cornibus. Melle adeo abundat, vt in vastis syluis, in specubus et excauatis roboribus aliquando ingentes mellis massae reperiantur, et homines feraeque in illos mellis lacus improuide delapsi, ibi immersi tanquam muscae in melle haereant et periclitentur, quod ex narratione Pauli louii, quam apponemus, patebit. Is refert Demetrium quendam Romam Legatum natrare solitum cum mulco omnium risu: Agricolam quendam quaerendi mellis causa in praegrandem cauam arborem desiliisse, atque profundo mellis gurgite pectore tenus fuisse haustum, ac biduo vitam solo melle sustentasse, cum vox opem implorantis in easyluarum solitudine ad viatorum aures penetrare nequiuisset. Ad extremum vero, desperata salute, admirabili casu ingentis Vrsae beneficio inde extractum euasisse, cum forte eius belluae ad edenda mella more humano se demittentis, pedes manibus firmiter apprehendisset, et eam subito timore exterritam ad resiliendum cum tractu ipso tum multo clamore coegisset.

Lini et Cannabis regio fertilissima est, quae faciendis funibus materia aptissima in varias Europae partes exportatur. Nulla Auri Argentive, vel ignobilioris Metalli, Ferro excepto, apud eos vena secturaque reperitur. Herbis palcuisque hic omnia plena, vnde tanta armentorum gregumque abundantia, et summa carnium vilitas.

Aere porro Moscouia fruitur adeo puro et sa. lubri, vt instar portentisit, audire ibi aliquid de peste, etsi morbum haud dissimilem habeant, quem Calorem vocant, qui intestina et caput adco infestat, vt paucis diebus pereant. Accidit quandoque, vt humus ibi rimas agat atque dehiscat immani vi frigoris, haud secus vt apud nos fit per aestatem, cum nimis diuturno Solis calore exsiccatur. Neque tamen putandum est, quod nunquam ibi intense calescat, cum Sigismundus Herberstenius scriptum reliquerit, anno A N.C.MD XXV. adeo toiridam in lis locis fuisse aestatem, vt fruges in agris et arbotes in syluis correpto igne sponte arlerint.

Magnus insuper bicamniam fluniorumque numerus, inter quos mulci satis celebres lunt, tam obamplitudinem quam commocum nauigandi et vberem capturam piscium. Praecipui, qui partim in illis tetris oriuntur, partimper eas labuntur hisunt. Borysthenes, vulgo Nieper et Nester, cuius Fons veteribus, inprimis Herodoto ignotus fuit, nobis vero probe cognitus, gnaris, quod non longe a Nieperca pago Moscouiae oriatur, et e nemore Vulconskio proflunt. Currit hic fluums versus meridiem, alluitque prius oppidum Smolenscam, deinde Kioviam cum nonnullis aliis oppidis, exhaustisque multis amnibus minoribus, tumidusaquis Pontunm Euxinum irrumpit. Sequitur hunc qui Ptolemaeo Turuntus est, Baroni Herberstenio Rubo, incolis Dwina. Oritur hic ex lacu quodam non procul a fonte Botysthenis, in eadem sylua. Tertium locum sibi vendicat Rha, siue Volga, qui et Edil, fluuius praegrandis, oritur ex lacu cognomine, distante vigintiquinque milliaribus ab Vrbe Mosqua, qua itur versus Lithuaniam. Tanais, quem accolae Don appellant, non prosilite Riphaeis montibus, vt quidam existimauerunt, sed ex magno lacu stagnantis aquae, in denso nemore, haud procula Tullo fluuio. Hic Tanais egrediens Moscouia, confecto itinere non breui, flectitur in meridiem, facitque Maeotidem paludem, quaehodie sub nomine Temerindae notior est. Est autem amnis valde piscosus, ripas habens amoenas, herbis et arboribus fructiferis vndique consitas, radices insuperpraebins palato admodum gratas. Narrat Herbersteinius Baro, fluuium istum perautumnum adeo excrescere, vt sufficiat portandis etiam maximis nauibus oneratiis. Occae fluuii caput est in Prouincia Miscenekensi. hic facit fertile ac laetum quicquid tetrarum aquis suis contingit, qutaturque plus alere piscium quam vllus per vniuersam Russiam.

Lacus etiam multos magnosque habet Moscouia. praeter enim Volgam et Duinam lacus, vnde magna illa oriuntur flumina, spectaru dignus est lacus, quem Rutheni Ilmen nominant supra Nouogardiam magnam, cuius lacus longitudinem metiuntur milliaribus Germanicis XII. latitudinem VIII.

Vtautem pressius exactiusque consideremus singularum prouinciarum foecunditatem vel sterilitatem: satis constat, prouinciam

Volodimiriensem ram laetum et fertile habere solum, vt vnus modius farris in agrum proiectus, saepe viginti gignat, aliquando etiam viginti quinque. Rhezanensis tamen ager multo putatur fertilior, quam vllus per totum imperium Moscouiticum, cum singula fere grana binas spicas ferant, aliquando tres velplures: aiuntque culmos tam densos ibi stare, vt difficile sit equiti per eos expedite currere, quin et conturnices in legetes delatas non nisi magno conamine et difficultate sursum euolare posse. Melle, vt diximus, vniuersa Russia abundat, vt et piscibus, auibus, similibusque cupediis. sunt insuper in hac prouincia fructus arborum meliores quam alibi per Moscouiam; suppeditat praeterea preciosas pelles Castorum muriumque Ponticorum.

Seueria Ducatus est ingens et rebus omnibus affluenis, quanquam etiam vastos habeat et desertos campos, cum sylna iuxta Branquin, in compertae longitudinis, in qua ingens vis illorum animalculorum, quorum pelles in summa sunt aestimatione, et vulgo Hetminaeatque Zibellinae appellantur.

In Ducatu Smolensko nemorum densissimarumque syluarum prope non est numerus, quae incredibilem vim preciosarum pellium suppeditant. Mirum est quod de prouincia Volsquensi referunt. Narrant enim certa fide, omnia animalia, cuiuscunque pili sint siue coloris, si in eam importentur, et aliquandiu ibi nutriantur, euadere pelle alba. Prouincia Bielesiorensis tota plena est syluis ac nemotibus paludibusque ac stagnis. Vstingensis parum fert frumenti, plurimum aurem habet carnium et piscium.

In omnibus his ingens est multitudo animantium variorum, vnde necesse est pulcherrimarum pellium hic magnam inueniri copiam, si solos Martes excipias, qui hic neque adeo pulchri sunt, neque nimis frequentes.

Duuinensis fere sterilis cum sit, ingratitudinem soli vbertatepiscium compensat, animaliumque terrestrium. In locis maritimis huius regionis permulti subinde visuntur Vrsialbi, qui ipsum mare crebro ingrediuntur, diuturnasque ibi moras trahunt, vt incolae narrant. Viatca sterilis est et infinitis paludibus inuia, diues tamen melle, piscibus, et feris omnis generis. Permia prouincia frumenti gignendi inere, ceruorum aliorumque animalium foecunda mater, vnde mira ibiferinae vilitas.

Petzorensis Principatus editissimis montibus ac praealtis rupibus asperatur, quibus veteres Riphaeorum montium nomen imposuerunt atque Hyperboreorum, inquibus aeternae niues fastigia obtinent. Aiunt quosdam esse tantae altitudinis, vt quidam confecto x. dierum itinere ad summitates tamen eniti non potuerint. Parum hic crescit farris, armentorum vero gregumque felix pastura et copia incredibilis.

21 MORES ANTIQVORVM MO. schorum.

Qui ante multos annos Mosquam Vrbem inhabitauerunt, mira vsi fuerunt consuetudine, quam successio Principum in vniuersum aboleuit. Stabat in medio foro saxum quadratum, quod si quis conscendisset, ea firmitate, vt deiici non posset, dominium Vrbis sibi acquirebat. Multi sunt, qui memoriae prodiderunt, vxores Moscouitarum plorare ac tristitia affici solitas, deque maritis conqueri, nisi saepius ab his percuterentur, id obsoleti veteris amoris signum interpretantes, quod eos non affici circum se Zelotypia arbitrarentur. Fecit haec stoliditas, v ii, quibus vxores prae caeteris cordi erant; vel inuiti cogerentur, vt eas bis terue singulis septimanis verberarent, ne eas parum curare viderentur aut diligere.

Ita res ista, quae apud alias gentes discordiarum sempet, aliquando diuortii causa existit, apud Moschos amoris pignus est, firmiusque ligat matrimonium.

22 Mores eorum nostri temporis.

Sunt Moscouitae maxima ex parte corporibus validis et robustis, membris insuper alilibus celeres. Statura quidem mediocri, lati tamen ab humeris, compactique. Solent nutrire barbam, gestantque tunicas longiusculas, simplices fere et sine rugis, quas ad talos vsque demittunt, manicis instructas angustis, vt Hungarorum prope est vestiendi ratio. Colore maxime delectantur vel albo vel caeruleo aut cyaneo. Ocreis fere calceantur rubris, quae non adscendunt vsque ad genua, solea sub calcaneo est eleuatior, et inducto ferro munita velut vngula equina. Hocipsis laudi merito datur, quod quisque vestitur pro modo facultatum et ordinis conditionisque suae: habent enim leges vestiarias, a Magno Ducelatas, quas violare capitale est.

Arma eorum haec fere sunt. Pharetra plena sagittas, arcus, securis, hastile, culter longior, gladius incuruus, caestus plumbo consutus, cuiusmodi veteres Graeci in vsu habuerunt. Pedites in militia ferunt lanceas, muniti corpus thorace ferreo, ferentes etiam capitibus cassides galeasve ferreas. Vtuntur equis fere castratis siue Cantheriis, paruis iis quidem et leuiter instratis. equitant fere vt Mauri et Arabes, euitantque ictus corporis inclinatione, etiam cum fugiunt, miraagilitate. Vbi semel fugere caeperunt, non habent quicquam spei praeterquam in fuga, deprehensi autem ab insequente hoste, nullo modo se defendunt. Capti in bello, nunquam auditi sunt vel precibus vel precio cum hoste pro vita et libertate pacisci.

Communis eorum vita satis misera est tenuisque, cum vsitatus eorum potus sit aqua aliquando cereuisia aut Hydromeli, neque licer iis ad ebrietatem bibere, nisi bis terue inanno. Viuunt insuper calamitosam vitam planeque seruilem, oppressi durissima seruitute: quin ipsi Nobiles quoque et Illustribus nati familiis instar

seruorum addicti sunt Magno Duci, qui eos non alio quam mancipiorum habet loco: rursum plebeii ad eundem modum habentur a Nobilibus. Mirum est gentis ingenium et velut naturae morbus, quod ad dicenda inuicem conuicia totia procliues sunt, et ad litigia proni, vt se muto accusent, inque ius vocent, multoties ob res leuissimas nulliusque precii. Vtuntur et hac, nescio vafritie dicam an malitia, vt res suas secreto in alterius domum inferant, vt facta perquisitione, furti eum accusare possint, apud quem res amissa reperta fuit. Adeo vulgo sunt batbari et persidi, vt frustra vllum mentis candorem aut ingenuitatem apud illos quaesiueris: ingenio insuper tam malo leuique, vt amicitiam nunquem vel sincere colant vel diu conseruent: neque vero maiore fide inpactis conuentisque agunt, aut vnquam promissa praestant, neque affinitatum aut consanguinitatis rationem vllam habent. Versipelles, astati, deceptores maximi, praesertim in vendendo et emendo, vbi ridentes fallere si dem solent et circumuenire eos quibus cum vllo pacto contraxerunt. Est autem hocanimi vicium adeo frequens et velut natiuum inter eos, vt ipsi, quoties cum exceris negociantur, se non esse Moscouitas fingant. Lustitia apud eos venalis est, vincitque in iudicio is qui plurimum, velut in auctione, dedit pecuniae nec hoc clam fit, aut vllo cum rubore: nec vlla spes est pauperi, vt vnquam in conspectum Principis admittatur: magnae difficultatis res est, ad Consiliarios impetrare aditum. Quid quod egenis ignotisque ne ad Nobiles quidem aut maioris auctoritatis vitos datur, nisi difficilime accessus? Qui Illustribus Nobilibusque natisunt familiis, raroprodeunt in publicum, ne conspecti crebrius a plebe, parum tueantur suam auctoritatem.

Mulieres eorum fere exornantur margaritis et gemmis frequentibus, vt et preciosos vniones ab auriculis dependentes gestent. Quae defuncto marito ad secunda transtuit vota, in castitatis famaeque periculum non incurrit. At sit rtio nubat, impudica habetur: et eadem de viris quoque est opinio. Duobus prae caeteris vi. ciis haec gens dedita est, icortationi et ebrietaci. Circa aegros inualidosque admodum sunt curiosi. Cum olim monetam ignorarent, nostro aeuo argento auroque signato vtuntur. Lingua eorum Sclauonica est, ita tamen aliarum linguarum commixtione variato idiomate, vta Dalmatis Illyriisque intelligi vix possit.

Non licet Moschis, edicto Magni Ducis prohibitis, extra imperii illius exire limites, vnde sit, vt vulgus ignatum quid alibi agatur, totum Orbem Moscouiae finibus includi opinetur, nec vllum reperiri in mundo Principem, qui cum eorum Czar siue Knez opibus et potentia comparari possit: hinc fit vt non tantum fer sint barbarique, sed et arrogantes ac superbissimi. Eadem feritate ac rusticitate sfit, vt nec Medicos habeant nec Pharmacopoeos.

Vt aucem de certarum quarundam Prouinciarum incolis aliquid magis speciatim enarremus: ii qui prouinciam Rhezanensem incolunn iudicantur anim osiores esse caeteris, et velut ad bella nati. Seueriani et ipsi in pugna magno ac praesenti suntanimo, exercitati insuper, ob continua cum vicinis Tattaris bella. Nouogardienses olim habiti sunt elegantes et commodis ciuilibusque moribus: sed nostro rempore frequenti cum Moscouitis conuersatione multum ab illis virtutibus deperdidere. Volsquense speculiari vtuntur idiomate, quod fere idem est cum veterum Piutenorum lingua. Permienses in tanta frumenti inopia rarissime vtuntur pane, vescentes fere semper ferina et aliorum animalium carne.

Loquuntur hialiam quam Rutheni linguam, aliisque in scribendo vtuntur characteribus. Scripserunt quidam, eos praegrandes canes arque ceruos loco equorum curribus trahisque iungere, ad vehenda onea: nos animal istud ex. istimamus esse, quo et Lappones ac Hinni vetuntur, rang ferumque vocant. OIugrenses siue Iuhrenses loquuntur lingua Hungarorum: Petzorienses vero homines sunt stolide simplices, quiproprio suo vtuntur idiomate, et vix nouerunt viumpanis. Czeremissii in densis viuunt habitantque nemoribus, in quibus nullas sibi excitant domus. Lingua eorum abomnium caeterorum loquela discrepat: caetera sunt celeres cursores et sagittari optimi, quibus semper arcus in manbus, quem adeo amant, vt pueris ne cibum quidem praebeant, nisi prius destinatum scopum sagitta attigerint. Viuunt autem potissimum melle, et carnibus ferarum, rarissime vecentes pane, vestiuntmque ferarum pellibus. Mordui in omnibus prope rebus similes sunt Czeremissis, ex cepto, quod domos temere structas incolunt, et in lingua difte. unt.

24 [correction of the transcriber; in the print ---] Opes eorum et diuitiae.

Plurima boum tergora, vt et Alcium, Ceruorum, Vriorum, pelles luporum, vulpium, aliarum animantium, praecipuum est Moscouita. rum genus mercimonii, cum in omnes prope Europe partes exportentur. Insuper nobile vendunt Linum et Cannabim in restes: mellis praeterea ingentem vim, et massas cerae ingentes. Habent portum quendam marinum, qui a S. Nicolao denominatur, in quo satis frequens et quaestuosa est negociatio. Huc enim veniunt mercatores Angli, fuitque tempus, cum Londensis societas huc frequenter nauigaret, nec paruum inde perciperet lucrum. Sed Magnus Dux, cum non seruasset pacta quae cum illis secerat, eosque insuper iniuriis afficeret, deseruerunt Angli cum portu ipsam negociationem.

Vt tamen communiter de tora Russia loquamur, neino existimer eam valde esse aptam mercatoribus, quod ipsi Moscouitae ac Rutheni non sintsolertes ac industrii, et omnis regio, in qua non florent artes, opificia, ingeniosae

inuentiones, parum adeatur ab extraneis, quae quidem vna causa est: altera, quod Moschis pedem extra Magni Ducis imperium efferre non liceat, vnde vel paruam vel nullam habent rei maritimae notitiam. Permutatione tamen vtuntur, dum ea quae terra producit, cuiusmodi est pix, mel, cera, pelles, coria, panni et id genus pauca alia, Armeniis dant pro exoticis aduectitiisque mercibus, qui ea quae a Ruthenis acceperunt, Astracanam vsque deducunt ad Mare Hyrcanum siue Caspium, quanquam aliquando etiam Angliad Portum Nicolai appellant.

25 [correction of the transcriber; in the print ---]

Diuitias Magni Principis ipsosque prouentus eius annuos necesse est magnos esse, cum suptemus sit et absolutus dominus omnium hominum atque retum per suum imperium, vtens non aliter rebus ac peculio subditorum suorum quam siserui ac mancipia eius forent vniuersi. Ex pellibus, quas e venatione animalium colligunt, ipse preciosiores ac pulcherrimas quasque seligit sibique retinet, inita cum suis Leonina partitione. Idem facit quoque in piscibus, quorum maximam partem sic cari iubet ventis et in vsum praesidiatiorum inarcibus limitaneis seruari. Nemo quic quam in nundinis locisque publicis mercatui destinatis vendere potest, antequam omnia diuendita fuerint, quae Principis iussu venum exposita fuerunt. Emporia autem praecipua, ex quibus plurimum lucri trahit sunt haec: Astiacana oppidum situm ad mare Caspium, quo conuehuntur merces ex Perside et Armenia. Deinde Portus S. Nicolai in sinu Gramico, quo appellere solent naues ex Anglia et Hollandia, oneratae cupro, stanno, aliisque mercibus, quae in. de deporantur Vologdam.

Si quando Oratores Magni Ducis ad exteros missi Principes domum reuertuntur, coguntur munera atque donaria, quae ab iis ad quos Legatione functi fuerunt, honoris ergo acceperunt, vniuersa reddere Principi suo, quae bonus ille Czar siue Caesar sibi retinet, Legatis in solatium iacturae velres quasdam exigui precii vicissim largitur, vel omnino nihil. Vt vno verbo dicamus, quicquid in vniuerso suo regno habet pulchrum atque preciosum, ad se attrahit sibique vendicat. Vnde non absque ratione putatur habere ingetes thesauros in syluis Moscouiae, in Albo Lacu, et apud laris lauiam. Constat enim Iohannem Moschorum Principem vniuersas cruces argenteas, calices, patinas, reliquiatum capsulas, adeoque omnem sacrum Ecclesiarum ornatum ex tota prope abstulisse Liuonia, suisque intulisse Gazis. Neque vero permissum est vlli, quicquam argenti e Principatu isto exportare, nisi id fiat ad redimenda mancipia aut persoluendum lytron pro iis qui in bello ab hoste capti fuere. Quanquam negandum non sit, amissa Liuonia, qua cessit magnus Dux Stephano Poloniae regi circa annum AN. C. MDLXXXII. multuma prouentib. annuis decessisse Moscouitis, ademta non solum regione optimaus, sed et vectigalibus atque mercimoniis Maris Balthici. Nec tamen ob hanc causam existimandae sunt mangi Ducis paruae diuitiae, cum praeter superiores augendi fisci modos, quos commemorauimus, plena salis horrea in iis partibus regni, quae in Liuoniam conuersae sunt, habeat, e quibus quotannis non infra vnum auri millionem conficere putatur, non sine detrimento et praeiudicio Gallorum, qui antiquis temporibus salem suum in has vendidere regiones. Defertur insuper plurimum e Moscouia frumenti in vicina regna Suecram Daniamque, aliaque loca extranea, vt et ad littora Maris Caspii et Pontum Euxinum. His ipsis populis submittunt Moschi ferrum, saeu um bubulum, cineres, cannabim, pllaes atque coria, vnde non parum quotannis colligunt argenti.

Vt autem paradigma quoddam et velut specimen Magnificentiae et opulentiae huius Principis lectoris oculis obiiciamus, operae precium putamus subnectere paucis verbis ea quae Philippus Bernsteinius Baro, qui Legatione ad Moschum functus est nomine Ferdinandi Imperatoris, de eo commemorat. Ait igitur eum capite sustinuisse Diadema siue Coronam auream, tanti precii, vt triplicem illam Papae, et coronam Imperatoriam, et Regis Francorum, et Regis Hispanorum superauerit, adeo vt magnitudo precii illius concipianimo, aut iniri ratio eius non potuerit. Togam eius ait non perpictam sparsamque fuisse, sed obsitam peitus riguisse Adamantib. Pyropis, Smaragdis, aliisque gemmis, non vulgaribus iliis, sed preciosissimis, quarum nonnullae ad auellanae magnitudinem accesserint: vt oratorem Caesaris subierit admiratio, quo pacto tam grande onus corpore sustinere poruerit. Filium eius prope ad eundem modum vestitum ornatumque fuisse refert. Cum caenam caperent, ait, centum viros Nobiles circumsterisse mensam, qui cibos toridem lancibus aureis intulerint, equibus cum nemo amplius gustaret, eos, qui ministrarent mensae, ablatas lances grandi repositorio imposuisse, aliam alii, velut struem quandam, quamuis pleraeque adhuc plenae essent cibis. Legato Imperatoris ab aula sua discedëri dono misit Magnus Dux CCCXXX. preciosas pelles animalium, quarum vnaquaeque sigillatim Viennae aestimara fuerit, ita, vt quadragenae ducentarum librarum precio contra charae esse indicarentur. Addit his Philippus iste, cum ipse a Magno Duce mensae adhibitus fuisset, tantum adfuisse vasorum ac supellectilis aureae argenreaeque, vttriginta currus vectando illi thesauro vix suffecturos existimauerit, quanquam haec nequaquam omnia fuerint eius vasa, verum ea duntaxat, quae in arce illa, vbi caenabatur, asseruari erant solita. Pecunia insuper supra modum eum abundare necesse est, quod quidam ex numero Magnorum Ducum expugnata et spoliata Horcograda narretur trecentos currus argento signato onustos inde in Moso ouiam asportasse. Vt verbo rem finiam, infiniti supperunt huic principi modiacquirendi, cum ipse solus tracter omnia mercimonia et

negociationes, vt et iam ante diximus, nihilque omnino ex thesaurus suis exponat, ne iis quidem qui negocia regni tractant, vt neciis qui sibi militant, nisi quod cum in expeditionem itur, ductoribus ordinum pauxillum argenti in singulos impertit milites. Et haec habuimus, quae de opibus diuitiisque Magni huius Principis, diceremus: videamus nunc potentiam eius et robur militare.

27 POTENTIA MAGNI DVCIS MOscouiae.

Negari non potest, ob continuas Tartarorum Prceopensium et Norgaiorum excursiones, qui nunquam quieti suut, nec vicinos suos longinqua rutaque pace laetari sinunt, sed populariter abductos homines, quos non in finibus duntaxat, sed et interioribus regionis inimicae interceperunt, Turcis vendunt: Moscouiticum Imperium habitatoribus minus esse frequens. Accedit quod frequentes Magnorum Ducum expeditiones bellicae, quas in longinquas regiones susceperunt valde diminuerunt numerum populorum per Moscouiam. Vix autem vlla res est, vnde melius elucescat prudentia alicuius Principis, quam si sedulo dispiciat, sitne conatus, quem intra animum suum concepit, vtilis terris dominiisque suis, an vero dam nosus noxivsque, ne cupiditate et desiderio ostentandae nescio cuius magnitudinis abreptus, contracti, sibi ac principatuisuo variis periculis, a securitate in perpetuum merum ac vix euitandas noxas seque suosque praecipitet. Qui enim starum dominiumque suum reddit im becillius, aut rei bene gerendae priuat exuirque mediis, nihil aliud facit aut diuersum ab eo, qui fundamenta domus suae ipsesubruit, vt inde excitet nouos muros, aut ex ea materia tectum construat. Nam qui aliquid acquirit cum aperta diminutione vi. rium potestarisque suae, haud dubie impingit in leges ac regulas Principi viro cum primis obseruandas. Nam acquisitio externi dominii debet augere Statum Principis, non deteriorem reddere. Sicut hortulanus, qui facit insitiones, hunc sibi propositum habet scopum, vt vel mitescere doceat syluestrem aliquam arborem, aut stirpem infrugiferam reddat ex sterili faecundam: ita cogitationes Principis eo conuertendad sunt, vt commodum aliquod aut diuitias afferant: alioquin praeter onus nihil habebunt aut molestiam, aptiores ad consumendum et perdendum quam creandum emolumentum. Huius generis sunt pleraque bella, quae ad acquirendam aliquam prouinciam suscipiuntur, quae nihil commune cum nostris haber terris, qut quae nimis longe distat, aut supra nostras vires est, adeoque defendi conseruarique non potest. Certum enim est, omnia eius generis consilia tribus velut inniti debere fundamentis, quorum primum est Ius, quod praeten dimus in eam quam bello acquirere volumus prouinciam.

Alterum vt eam facile occupare possimus. Tertium consistit in fructu victoriae: vt omne bellum quod sine ingenti spe certi prope fructus suscipitur, nihil nisi mera stultitia et temeritas existimetur.

Nemo sanus negabit, Magnos Moscouiae Duces longe lareque protulisse limites dominationis suae: nemo tamen proinde vere dicet, eos multum auxisse vires potentiamque suam. Qui exactius rem considerabit, dicet nobiscum, nullum ex omnib, istis Principibus longiores suscepisse expeditiones, aut maiores impendisse sumtus, quam Iohannem Magnum Ducem, qui occupauit regnum Cassanense supra Volgam fluuium, et Astracanum ad mare Gaspium, qui et magnam sibi subiecit Liuoniae partem. Hic ipse tamen dici vix potest, quantum amiserit in istis expeditionibus hominum, qui partim longitudine vie, partim fame et frigore, partim oppugnationibus vrbium arciumque, partim apertis praeliis, insidiis, morbo, aliisque modis interiere. Haec regna, postquam occupauit, necesse habuit maximis continere militum praesidiis, et nouas deuotorum sibi hominum eo mittere Colonias. Hinc factum est, vt infiniti mortales longissime a suis abducti laribus, vel ad acquirendum vel ad conseruandum extraneas prouincias, suas domi reliquerint vxores velut viduas, sine spe propagandi genetis prollisque. Eadem prope ratione, qua cor in corpore humano, cum nimium sangumis spirituumque ad extantia mittit membra, ipsum in pectore destitutum flaccidumque deprehenditur. Minus igitur difficile postea fuit Stephano Poloniae regi, occupare atque obtinere Liuoniam, aliaque loca, quae maioribus eius per Moschos ademta fuerant, recuperare, ita vt postremo Mo. schus coactus fuerit, tota Polonis decedere Liuonia.

De aedificiis Moschorum ita habet. potissima eorum pars constat e trabibus inuicem sibi iunctis, et in medio terra expletis. Habent et turres penitus ligneas, tantae firmitatis, vt compages eatum facile sustineant tormenta aenea militaria, cuiuscunque sint magnitudinis aut ponderis. Non desunt inter Architectos militares, qui quaerant, vtra munimenta meliora sint: illano quae caemento et lapidibus sunt constructa, aut ligno et terra fabricata? qui pro posterioribus sententiam ferunt, hanc adducunt rationem, quod citius et minore cum sumtu excitentur; quodque firmius repellant assilientium globorum ferreorum ictus: quod deiecta munimenta lignea facilius reficiantur: postremo quod iis facile quaeuis propugnaculi forma indui possit. Nemo tamen his moueri debet, vt munimenta lignea lapidib. anteferat. Cum n. multimodi sint oppugnationis, tormenta machinaeque aeneae: Cuniculi et suffossiones ignis: credibile est, muros lapideos minus valide resistere tormentoru ictibus, quibus postremo cedunt: sed in omnibus caeteris oppugnationum generibus multo meliores sunt aggeribus terreis ligneisque. Vt

autem regio quaepiam difficulter inuadi occuparique poossit, multae possunt esse causae. Primo si sit multis inuia paludibus: dein de si magnis alluatur et irrigetur fluuiis: rertio si densis cirtumdetur syluis: alias enim nunc tacemus. Huic postremo fini intenti Moscouitae extremitares regionum quas ab hostibus acquisiuerunt, colohis vacuas relinquunt, vt Syluescant (quod facile et cito fit ob solum humidum et sponte arborescens) vt densis illis nemoribus defendantur, haud secus ac ciuitas quaepiam vallo atque fossa. Et haec res plurimum exhibuit molestiae Polonis Moscouiam inuasuris, cum plurimum insumerent laboris nec minus perderent temporis in caedendis densissimis nemoribus, et aperienda sibi ad hostem via.

Inuenies remen eriam quaedam vrbium Arciumque munimenta partim e lapide partim e celpite structa; simpliciter tamen sine angulis et proiecturis, sine scientia Archirecturae militaris. Eius generis videbis apud vrbes Mosquam, Nouogardiam, Plescouiam, Poricouiam, Stariciam, Slobodam et Smolenskam. Quanquam muri castrorum locorumque munitiorum lunt fere facti e praegrandibus trabibus, ad eum compactis modum, vt quod intercedit spacii, terra expleatur, qua quidem re magna illis accedit fimitas. Relinquuntur autem in illis contignationibus quaedam foramina, pro explodendis maioribus minoribusque tormentis. et hi quidem muti lignei satis roboris habent ad eludendos machinatum ictus, caeterum aduersus Vulcani vim sunt inualidi.

Seruiunt autem Rutheni ac Moscouitae Principi suo in bello ita, vt satis ostendant, facere se officium militum non magnitudine quadam animiaut spe praemiorum, sed timore poenarum grauissimarum, si sint ignaui. Hinc fit, vt ductoribus tribunisque suis promtissime obediant, et ad leuissimum oculi nictum adsirit facturi imperata, insuperque magna patientia omnis generis perferant incommoda, siue pluuia, siue frigus, siue fames sit toleranda, cum sponte quadam naturae minimo contenti esse didicerint.

Iohannes Magnus Moscouiae Dux, cum videret remissos suos et langiudos in pugnis atque velitationibus, Polonos vero non tam audacia quadam quam temeritate irruere: dixit illos quidem opus habere calcaribus, hos vero frenis.

Potissimae vires militares Principis et in quibus plurimum momenti situm est, consistunt in equitatu, neque tamen sciri potest, quantum hic equitum in bellum emittere possit. Dixere nonnulli, posse ipsum educere si opus sit CCC. millia equitum, quod ego quidem credere difficulter possum, cum terrae ipsius valde desertae sint, multisque locis incultae. Neque enim vel vnicum interiacet oppidum inter Cassanam et Astracauam, quanquam itinere bidui altera ab altera dister. Patuit insuper id quod diximus in bello quod Stephanus Poloniae rex fecit Molchouiae, qui quamuis non vltra LX. armatorum millia in exercitu suo haberet, Iohannes tamen Moschus tantum copiarum contrahere non poruit; vt iusta auderet cum illo confligere acie, aut impedire, ne Poloni caperent Polociam, Velicolucam, et alia oppida, neue obsidione eingerent Plescouiam.

Annus numerabatur a nato Christo MD. LX. cum Tartarorum Princeps habens in exerciru suo equitum millia LXXX. ad ipsum vsque cor Imperit Mosconitici penetrans, ipsam vrbem Mosquam, domiciium et regiam Magni Ducis igne exussit. Sic igit ur statuemus, eos qui dicunt Moschorum Principem posse conficere exercitum constantem CCC. millibus equitum, Polonum vero regem CC. millibus, equos potius numerare quam viros. Verum vt demus immanem equorum esse numerum per Moscouiam, satis tamen notum est, non omnes esse habiles aptosque bello, cum non omnibus qui equos alunt, suppetant media, quibus equites se praestare possint, aliis quidem destituris argento, aliis robore corporis animique. Et dato, tot millia equorum virorumque reperiri in Moscouia, fieri tamen non potest, vt omnes simul in vnum aliquem locum contrahantur, cum Princeps nunquam sit necessarios in tantam rem suppeditaturus sumtus, neque tantum possit conuehi alimoniae rerumque necessariarum, cum totidem oporteat equos habere ad vehenda oner,a commeatum, arma, instrumenta et tormenta militaria, quot sunt in acie equites. Taceo iam immanem numerum mercatorum, artificum, tormentariorum, coquorum, cacularum, lixarum, calonum, pueroium seruorumque, qui pedites eque strem exercitum sequi nolent, et quos ex vniuer so imperio Moscouitico in vnumaliquem locum contrahere necessarium foret. quibus omnibus quo pacto alimonia, aut quomodo animalibus suffecturum foret pabulum, equidem videre non possum.

Sed (vt pergamus Philosophari) esto sanem posse haec omnia fieri: quantum istud erit incommodi, omnes qui suntad defensionem finium in praesidiis; detractos abarcibus aditibusque regni alio auocare? hoc enim nihil foret aliud, quam am purare suffragines, incidere neruos reipublicae, spoliare oppida ciuibus Magistrati busque, agros viduare colonis. Concludunt ergo, Principi, quo possit ex omni Principatu suo colligere centum quinquaginta millia equitum, satis esse; si rertiam huius equitatus partem in aciem educat, quoties ab extero aliquo hoste bello petitur.

Et alii quidem, qui in aestimandis Magni Ducis viribus contractiores sunt, aiunt eum contrahere posse CL. equitum millia, si omnibus viribus aduersus potentem hostem sir defendenda prouincia. Nam et Iohannem III. Magnum Moscouiae Ducem contentum fuisse,

in expeditionem Astracanensem educere XXVI. millia equitum peditum vero millia XX. Idem Iohannes, regnante in Polonia Alexandro, Liuoniam aggressus est cum tribus validissimis exercitibus, habens insuper quartum in finibus velut in procinctu.

Adiunxit idem Princeps equitatui suo aliquot peditum sclopetariorum millia, in quibus potissima pars constitut militibus extraneis, quorum egregia opera vsus est in defendendis oppidis suis adue sum hostes. Solent autem Moschorum Principes altero quoque anno instituta per vniuersum regnum lustratione, delectum habere eorum, qui sint ad arma idonei, referunturque in hunc censum etiam Nobilium filii, cum numero seruorum et equorum quos possunt militatum emittere. Equites qui sunt inter eos cum te lautiori, vtuntur Thoracibus Chalybeis et galeis e laminis factis, quas a Persis accipiunt, nec non hastis siue lanceis. Alii gestant amicula siue tunicas denso suffarctas gossypio, ita vt quosuis ictus facile respuant. qui procul pugnant, partim vtuntur sclopetis bombardisque, partim arcu et sagittis. Vtitut insuper hic Princeps opera Germanorum in militia, sed in muniendis oppidis arcibusque ingenio Italorum.

Vicinos Dux Moschus hos haber. Principem Tartarorum Precopensium, qui Tauricam habitant Chersoneum: den Circassos, qui dicuntur quinque montium, habitantque longam octo dierum iter prouinciam, regunturque a septem velut capitibus: Tertio Tartaros Nogaieros: Quarto regem Sueciae: Quinto Regem Poloniae. Et a Precopensibus quidem multum damni accipiunt Moschi, de quibus se vindicare nullo modo possunt, cum sint Tartari illi Turcarum confae derati, a quibus accipiunt maiora minoraque tormenta cum instrumentis necessariis. Habent insuperiidem Precopenses oppida et arces satis munitas, quibus Turcica ad desensionem sunt imposita praesidia, vt qui Chersonesum illam adoriri velit, rem audacis consilii aggrediatur. Facile praeterea est Precopensibus, excursiones facere in terras Magni Ducis Moscouiae, exque iis praedas agere, quod ipsum et non semel in Regno Poloniae fecerunt.

Quod autem Magnus Dux Casanen ses et Astracanenses Tartaros suo adiecit imperio: factum id est beneficio rei tormentariae, quae penirus deerat Tartaris istis. Et aduersus Casanenses quidem variis vsus est machinis bellicis, interque eas his. Temonibus curruum alligauit densas tabulas ligneas, erectas eas quidem et perforatas, perquae foramina milites explodebant bombardas suas siue tormenta manuaria in hostes, qui non vtebantur aliis missilibus nisi sagittis, quibus penetrare tabulas illas non poterant: et hoc quaeuidem artificio Moschi Casanensibus plurimum damni intulerunt. At Precopitae et ipsi sunt sclopetarii, suntque in faedere et Patrocinio Turcarum, quique, vt aperirent sibi viam liberius excurrendi in Moscouiam, caeperunt his proximis annis fodere canalem, et aquam e Tanai deducere vsque ad Volgam amnem: quae quidem res videtur maioris ingenii, quam est captus Tartarorum. Verum infeliciter cessit iis hic deriuandi fluuii conatus. Tartari enim caeteri, cum non sine causa metuerent, ne sub iugum Turcicum et ipsi redigerentur, coniunctis cum Moscouitis armis aggressi eos, qui supra Tanaim in armis erant, deuictos eos penitus prostrauerunt, nec ho cduntaxat, sed et illum exercitum, qui in media erat regione, aggressi, etiam hunc vicerunt, quanquam in eo essent LXXX. millia Tertarorum, XX. millia Turcarum, III. millia Ianizarorum. Circassi, vt diximus viuunt vitam more Helnetiorum, parum solliciri, de occupando agro alieno. Addicti autem diuersorum principum stipendiis, nunc quidem militant Turcis, alias Persarum regi, aliquando Moscouitis, nec vllam vim externam metuunt. Magis tamen his metuendi sunt Tartari Nogaieri, quod celerrimas et instar furiosorum in Moscouiae Prouincias faciant excursiones quanquam tantum quantum Precopenses colligere virium non possint. Fuit superioribus annis cum Moscouiam magna vi inuasissent, vt placati praemiis et promissis sponte domum reuersi aliquandiu quieuerint. Vtuntur autem eadem latrocinandi grassandique insania qua Arabas Nomades, vt expediat illos muneribus donisque quam armis sopire. Accedit quod res futura sit magni sumptus nullius fructus, si quis conetur illis bellum in ferre, cum neque oppida habeant neque arces, quarum munimentis deuicti velut freno quodam in officio contineri queant. Hos tamen vt compescat magnus dux, non exiguum militum numerum, inprimis equitum perpetuo alit apud oppida Citracanam, Cassanam et Viaticam: quod idem quoque facit supra Tanaim amnem ob metum Precopensium.

In finibus Finlandiae vicinum habet Moscorum Princeps Regem Suecum. Amiserunt autem Sueci in diuturno et difficili aduerius Moscos bello munitissimum castrum Sereniscam, cum maiore et minore Pernaula in Liuonia: nec finis fuisset iacturarum, nisi Stephanus Polonorum Rexaltrinsecus fuisset aggressus Moscos. Obtinet autem Rex Suecus in Sinu Finnico fortissimum castrum Vipurgense, cuius ope Moscis in illa quidem parte capistrum iniicit. Idem Rex magnum nauium militariter instructarum in illo Mari habere solet numerum, non solum vt traiectu prohibeat Ruthenos, sed et impediat, nearma et instrumenta militaria Moscis ex Germania supportari possint. Et huius quidem classis beneficio Suecorum Rex aliquoties superior euasit in bellis contra Moscouitas, in iis duntaxat locis, quo nau bus licuit

appellere. Ita factum est, vt multa ademerit hosti per Liuoniam partesque vicinas. In locis vero aequis aut planitiae vbi concursum est plaerumque Rutheni superiores fuere Suecis, ob ingentem equitum numetum. Videtur autem eos velut Natura dispescuisse cum inter vtriusque fines asperrimi intercedant montes, aeterna glacie et niue cooperti.

Nunc de Rege Poloniae aliquid dicendum est, cuius Regnum frequentius et ciuilioribus incolis habitatur; quanquam in tam vasta terrarum spacia non diffundatur. est insuper inter vtrumque Principem hoc differentiae, quod Moscouitae maiore Ducem suum colant atque veneerentur obedientia, Poloniautem audaciores sint et animi maioris. Illis plus virium ad resistendum in acie, his maio impetus ad assiliendum. Illi videntur nati ad defensionem oppidorum castrorumque: hiad confligendum in aperto campo. Illi minus metuunt famem et et caetera belli inc ommoda: hi minus formidant ferrum et mortem. Vtrique tamen magis minusque valent prout Princeps eorum, sub cuius ductu militant, animosus est et rei bllicae peritus. Nouimus enim Magnum Ducem Basilium occupasse armis Smolencam et Polociam cum magna parte Liuoniae. Contra vero stephanum Poloniae Regem eripuisse Iohanni Basilii filio Polociam cum aliis locis non parui momenti.

31 MODVS GVBERNATIONIS.

Certum est Magnum Moscouiae Ducem pleno atque absoluto citra vllius mortalis arbitrium in subditos suos dominari imperio, et in eo quidem vix parem habere interomnes Principes totius huius vnluersi, vtes lis quae superius diximus lectori planumerit. Habet enim omnem potestatem atque ius in vitam et bona eorum, a quibus adeo metuitur vt mandatis esus aduersari, aut super acerbitate eorum conqueri nemo nisi quem vitae taedium ceperit audeat. Et hoc illud est, cur Mahometus plimus purpuratorum in aula Ottomanica dicete solebat solos Moscorum et Turcarum Principes absolutos vero sque retum suarum esse dominos: quae cum is diceret paruifecit expeditiosiem Stepliani Regis, quod minus haberet dicto audientes Polonosuos.

Vtitur autem Magnus Moscorum Princeps magna sollicitudine et cura incredibili vt hanc inter suos consirmet atque tueatur auctotltatem. Neque enim vlli esubdiectis eius pedem efferre extra limites permissum est: constituta capitis poena, nisi impetrauerit licentiam. Hinc fitvt nemo Moscus nauigare audeat, aut marinum suscipere iter: sed ne colloqui quidem cum Legato Principis exteri, vel in morbis peregtino vti Medico, nisi prius imperrata venia.

Conatus insuper omnibus modis plusquam regiam ostentare Maiestatem in Magnificentia et splendore amictus: coniungit enim grauitatem prope Pontificiam cum dignitate regia, gestans capite mitram incredibilis pretli et pulchritudinis exquisitae, gemmis atque vnio nibus rigentem: quam si capite non sustineat praeferri manibus illustris cuiusdam Mosci ante thronum suum Regium iubet, quam tamen non habet vnam sed laepius mutat, graphicus ostentator diuitlarum suarum. Sinistra manu praefert crucemauream gemmatam, indutustoga longa quasi papali quoties in sacellum Pontificale digreditur. Dextera manusustinet imagunculam Christi seruaroris, in summo cathedrae eius eminet statua Marlae Virginis. In cubiculo eius atque vestibulo videbis innumeros oberrantes, non purpuratos sed coopertos tela aurea absumma ceruice ad talos vsque. Ne quis autem doctio euadat ipso, scholas alias in Regno non habet, nisi humiles, in quibus docentur adolescentes legere et scribere litretas, et in quibus nihil praelegitur aliud, quam historiae Euangelicae cum vita alicuius sancti, et homelia aliqua Chrysostomi, Basilii aut alterius alicuius. Quod si quis ad altiores videatur adspirare scientias, non effugit suspitionem affectatarum rerum nouarum, et cum se non contineat intra ruditatis subsellia indubias dat curiositatis poenas. Hoc autem ideo Princeps obseruari vult, ne qu sex suis ipso scientior enadat. Et hinc fit quod neque princeps consilii neque qui sunt a secretis quicquam aliud, respondent exterorum Principum Oratoribus, quam quod exore Magni Ducis exceperunt. In rebus quae cum exteris tractantur nunquam faciunt Magni Ducis mentionem, nisi cum manifesto reuerentiae singo. Idem fit in mensa, si quem propinato poculo ad bibendum inuitet aut aliquid cibi e suo disco poirigi mandet.

Quin et pueris suis cum primulum eos formare verba docent, hanc in stillant reuerentiam, vt de Principe haud secus ac de Deo ipso loquantur. Nouit Deus (inquiunt) et Magnus Princeps me vera loqui, quin et eo stoliditatis deueniunt, vt eum omnia scite, ipsamque sanitarem adeoque quicquid vspiam est boni ab eo proficisci glorientur. Ad hunc modum a puero instituti, videntes insuper magnitudinem splendoris et Maiestatis, cum exterum Principe in nullum vnquam conspiciant, ita colunt atque venerantur suum vt mancipia, aut si quid vilius fingi potest, vitae necisque dominos. Non sunt apud Moscos ambitiosi illustrium virorum tituli, necvt apud nos Ducum Comitum, et Baronum nomma. nam si cui forte alicnius loci possessionem beneficii nomine largiatur, vix vnquam idad posteros haereditate transmitrtitur. Et quanquam einsmodi dominia velut Feuda purpuratis suis conferat, plebs tamen agrestis nihilominus soluit partem fructuum Principi, eique praestat gratuita seruitia. Vt verborem complectar, omnia dependent a bona Magni Ducis voluntate, et

quo quis estditior, eo magis est obligatus Principi. Solet autem hic quandoque integras familias suorum de loco in locum deportare aut quasi per honestam missionem in longinquas Prouincias velut in exilium mittere, ne quae oriatur in regnum aut personam suam coniuratio.

32 RELIGIONIS CVLIVSQVE RATIO.

Susceperunt Rutheni et Moscouitae Religionem Christianam a Graecis circa annum partae Salutis DCCCCLXXXIX. vel vt alus placet quadraginta trib. annis ante, cum ante id tempus Idolorum cultibus addicti fuissent, quae quidem tanto deseruere studio, vt nunquam post id tempus a fide Christi defecerint, quanquam successu temporis multis eam implicuerint superstitionibus. aiunt insuper solos Graecos atque Ruthenos veros esse Christianos, Romanos autem caeterosque deserrores, qui defecerint a primitma Ecclesia. Lingua vtuntur Sclauonica siue Illycica quaeipsis cum Polonis et Lithuanis commis est, peraguntque Missae sacrum reliquasque ceremonias in eadem lingua, quanquam aliquando Euangelium aut Epistolam Graecam interserant. Iudaeos capirali prosequuntur odio, eosque minime in suis habitare sinunt prouincus. Vitulum mactare aut eius vesci carnibus nefas putant. Narrat Berensteinius Legatus Caesaris ad Magnum Ducem, animaduert ssese ingens in Moscouiris visendae Romae disiderium, qua in vrbe nouerint multos Sanctos Martyrio affectos et sepultos esse, inprimis autem spectandi cempli Virginis Lauretanae. Ex omnibus sanctis max mum deferunt honorem Nicolao, cuius corpus apud se depositum magna conseruant veneracione. In ceremoniis magis sunt circa religionem quam nostri homines ambitiosi: neque enim vllum praetereunt Monasterium Templumue, vel Crucem in biuio positam, quin desiliant ab equo, si equitent, subsidentesque in genua ac facto signo crucis dicant sua lingua, Miloy Hospodii, Miloy Hospodii, quod est, Miserere nostri Domine, vel vt Graeci efferunt, Kyrie Eleison. Ait idem Bernsteinius, eos, quibuscum velut comitibus vrbem perambulauerit, quoties ad Templum aliquod venerint, in quo celebrata fuerit Missa, adduci non potuisse, vt pergerent, antequam audiuissent Sacrum istud, sed demissos in genua terram locumue vicinum pulsasse fronte, inprimis in Eleuatione, aut cum portaretur Eucharistia. Memores sesuperiore noctecum feminis rem habuisse, templum nullum ingrediuntur, sed ab omniloco sacro abstinent, donec lauarint corpus aqua. In peragenda re Diuina eodem prope modo vestiti sunt, quo nostri Sacerdotes: quamuis plus insumant temporis in vnam Missam quam nostri in duas. Durante Sacro duo vel tres Diaconi adsunt, continuo cantilantes, Miloy Hospodii et Alleluia. Hos velut praeeuntes verba sequuntur caeteti, munienres se subinde signo Crucis. Finita Missa diuidit Sacerdos praesentibus quosdam minutos panes consecratos, quos cum singuli magna cum reuerentia acceperunt, deferunt secum domos suas, atque inde singulis domesticis suis exiguam impertiunt particulam. Vtuntur insuper candelis cereis, imaginibus, aqua item et sale bene dicto, more Ecclesiae Romanae.

In monasteriis singulis die bus sub Auroram celebratur Missa, cui soli viri intersunt, inueniasque nonnullos, quibus tantus deuotionis feruor, vt per totam noctem in templis commorentur cum Clericis, qui per vices sibi succedentes, psalmis eam continuisque absumunt cautilenis. Sed et in communibus negotiis suis ostendunt se multum esse dediros ceremoniis: neque enim pedem domo efferunt aut aedes suas ingrediuntur, quin se ter inc linent ante crucifixi aut Virginis Matris imaginem, quarum alterutram habent in omnibus prope hypocaustis aut cubiculis suis, cum appenso lumine, vbitamen non ipsum simulacrum, aut diuum quempiam adorant, sed haec verba dicunt Hospody Pomiloy, Domine miserere nostri. Hoc facto demum colloquuntur cumiis, qui eos conuentos voluerunt, aut iis valedicunt. Idem faciunt in mensa, quories cibum capere volunt.

Processiones Sacrae apud ipsos forte frequentes sunt, et quamuis aspera saeuiat hyems, ramen ad longinqua progrediuntur loca. Baptismum eodem quo nos peragunt modo, et paenitentes publice de admissis delictis in medio erecti stant templo, vt noscitariqueant, neque vnquam consident. sanctis multum deferunt honoris, petentesab iis, vt ad Deum pro se intercedant, inprimis autem vt patronum venerantur S. Nicolaum, vtab initio diximus. Est statua eius Diai in vrbe Massouia, in qua iulla Magni Ducis singulis diebus mane in loco vbi imago est, offertur magna vis panis, carnium et aliarum rerum, quae postea distribuuntur inter Ministros Ecclesiae, qui assidui sunt in officio latro, dicentes Hymnos in laudem Dei, et orantes pro Salute Principis. Idem suppeditat sumptus et alii Monasterio, quod S. Trinitatis vocant, in quo perpetuo aluntur decentir eligiosi, in cuins templo aiunt requiescere corpus S. Ignatii ibique clarere miraculis. Proficentur autem Monachi omnes per Moscouiam ordinem siue regulam S. Basilii, viuuntque vitam probam atque sobriam vt Eremitae solent, suntque in quibusdam locis siue partibus Regionis eiusmodi Monasteria admodum frequentia. Sacerdotibus permissum est semel ducere vxorem, qua mortua oporter eos perpetuum obseruare caelibatum, nec licet iis ad secunda transire vota. Cum autem negent Ignem Purgatorium, in Missis tamen precibusque suis ortant Deum pro fidelibus defunctis vt eos solutos cruciatibus in coelestem transferat patriam.

Vertitur iis a plaerisque vitio, quod negent vlli mortalium faseste, de nouo cogere Concilia, cum omnes coatentos esse deceat primis septem; quae cum ipsi constanter retineant obseruentque, repudiant caetera omnia cuiuscunque sint generis. Hinc illis tanta cum Romana Ecclesia discordia.

Habent Rutheni Metropolitanum suum, a quo totus per Russiam Clericatus omnesque veluta capite suo dependent Episcopi, cui tantum ordo Ecclesiasticus defert honoris, quantum alii Pontifici Romano. Etsi autem fateantur hunc Metropolitanum agnoscere superiorem suum Parriarcham Constantinopolitanum, parum ramen alter alterum curat, quod Patriarcha iste inter Turcas habitet, quibus cum Moscouitis est naturale et internecinum dissidium. Celebrat hic Metropolita quotannis Synodum, ad quam conueniunt omnes Ep scopi et maiorum gentium Proceres Ecclesiastici, quibus singulis praefertur pedumpastorale siue lituus, vt Legatis Pontificis ccrux. Episcopus antem nemo fieri potest, nisi sit ex ordinereligiosorum: hinc Monachi in monasterirs plurimum student vitae probitati vt digni inuenianturillo fastigio. In rebus magni momenti Princeps non staturt aut determinat quicquam, nisi prius eiusrei conscium fecerit Metropolitanum.

Ieiunium quadragesimale strictissime obsernant, ab omnibus abstinentes coctis cibariis, nisi forte morbus aut imbecillitas diuersum exigat, duratque ieiunium istad vna septimana amplius quam nostrate. Idem facinnt quatuor septimanis ante festum Natiuitatis Dominicae, per tempus aduentus, appellantes istud Ieiunium S. Philippi. Neque vero Princeps exemptum se putat ab obseruatione religionum atque ceremoniatum istarum omnium: quin cum tabulae siue mensaeassidet, quoties mutarur discus aut leuat poculum ad bibendum, aliquo cruces digitis pingit, nec sibi indulget, cum ieiunandum est, pulsatque fronte humum deuotionis ergo non minus ac quisquam eplebe.

Mordui qui extrema Moscouiae colunt vtuntur circumcisione velut Turcae et Indaei. Neque colunt Idola neque baptizantur, dicentes se viuere secundum leges naturae. Dicunt se adorare Deum creatorem vniuersi, cui offerunt primitias omnium terum, cibos aduersum coelum iactantes, antequam quicquam edant bibantque.

PRINCIPATVS AVSTRASIAE SIVE DVCATVS LOTHARINGIAE.

SVMMA CAPITA.

1. Lotharingia olim Austrasia dicta. Etymon et origo vocabuli LOTHARINGIA. Limites eius et praecipui amnes, quieam perluunt.

2. Praecipua Lotharingiae oppida, quorum caput est Nanceium, sedes atque domicilum Principis.

4. Fertilis et abundans vino, thermis natiuis, salinis, metallis varii generis, Lasurio, pigmentis piscibus in quibus aliquando Carpiones tres pedes longi capiuntur. Officinae poliendi laepidis Chalcedonit, qui hic miregrandes reperiuntur, et vitriariae.

5. Lotharingorum natura et ingenium, inter Gallorem et Germanorum indolem medium obtinens, velex vtrisque participans.

6. Opes atque facultates incolarum, consistunt potissimum in negotiatione coloris caerulei, margaritarum, speculorum vasorumque vitreorum, lapidis Chulcedonii, telarum et pannorum, argentifodinis, salinis.

EXcedens e viduis Ludouicus Pius. Caroli Magni filius, Imperator, quatuor reliquit filios, qui cum bellum intulissent Patri, diuiserunt inter se Principatus, ita, vt Lotharius natu maximus esset Imperator, haberetque Italiam et Galliam

Narbonensem, cum omnibus regionibus et prouinciis, quae deinceps sub Lotharingiae nomine comprehensae fuerunt: Ludonicus haberet Germaniam: Carolus eam Galliae partem, quae pertendit vsque ad Oceanum, facto a Mosa fluuio initio: Pipinio cessit Aquitania. Fuit autem huic Lothario, praeter Ludouicum filium, qui patri auoque successit in imperio, alius filius Lotharius qui se regem appellauit Lotharingiae. Eam igitur, quam Lotharus hic Minor obtinebat prouinciam vocauerunt Germani suo idiomate Lothari Ryck siue, Lothars Rych diuisis vocabulis, quae significant Lotharii Regnum. Haec duo deinde coaluergunt, vt ab ignotantibus linguae Gerimanicae effectum fuerit nomen Lotharingiae. Ipsi indigenae vocant Lorraine, conciso derortoque more Gallorum vocibulo. Extendit autem Lotharingia olim fines suos multo latius longiusque quam hodie, fuitque appellata Austrasia, continens, quicquia fuit terrarum inter Rhenum, Schaldim et Mosam amnes, diuisa in superiorem et inferiorem. Haec nostro aeuo diuersis appellatur nominibus, paretque pluribus Principibus: illa retinuit vetus vsitatumque Lotharingiae nomen.

Habet autem superior Lotharingia has confines prouincias. ab oriente Alsatram eamque regionem, quam Germani Westrych (id est Occidentale regnum) appellant; a Meridie Burgundiam: ab occidente Campaniam Galliae; a Septenttione Arduennam syluam, Lucenburgum et Archiepiscopatum Treuirensem, quae duo olim sub Lotharingia comprehensa fuerunt. Percurranthunc Ducatum flumina celeberrima, Mosa, Mosella, Sarauus, Voloia, Mortana, Murta, Sella. Hida cum nonnullis aliis. Mosella quiden et Sarauus hic fluunt potiore parte: caeteri fere integri. Oritur Mosella in monte Vogeso haud procul Araris fontibus, paulo supra vicum qui vulgo Bussan dicitur, lapsusque ab Vulturno in Caurum ventum, perlustratis oppidis, quae vernacule vocantur Estraic, Remiremont, Espinal, Charmes, et Baion, flexo ab oriente in occidentem cursu, recta Tullum perit, vnde in orientem resurgens Fruardum vsque versus Aquilonem tendit, hinc iuxta Mediomatricum vrbem et Augustam Treuirorum praeterlabens, variis curuaturis et anfractibus Rhenum perit, a quo pone Confluentiam oppidum absorbetur. Narrat Cornelius Tacitus, Imperante Nerone Lucium quendam verum agitasse consilium, coniungendi Araris cum Mosella b eneficio fossae siue canalis, vt copiae militares, quae mari venirent ab Italia, adscendentes nauibus aduerso Rhodano in Aratim, atque inde per fossam aqua plenam in Mosellam, hinc porro in Rhenum ipsumque Oceanum Germanicum deportari possent, et sic sublatis in finitis itinerum difficultatibus facilis fuisset via ab Occidente et Meridie in Aquilonem. Murta multis in se receptis amnibus, Mosellam loco plano inter pratos paullatim accedit; et longo tractu, aequali quati cursu comitatur; relicta inter vtrumque ad alueum exigua admodum terra, donec tandem paulo supra Condeiam Arcem, quae a dextris in ripa est, facto cum Mosellae alueo angulo acutissimo, eius aquis misceretur. Iungit se eidem apud Mediomatricum vrbem Sella.

Inter oppida Lotharingiae primum locum sibi vendicat Nanceium, sedes et regia Ducum, non quidem amplitudine vasta, sed situ pulcherrimo et commodissimo, nec non Arce Ducali conspicua vrbs. Est in hac templum S. Georgii, in quo spectatur tumulus Caroli Pugnacis, Burgundiae Ducis, quihoc loco ab Heluetiis et Lotharingis in praelio occisus est anno AN. C. MCD LXXVII. Sunt in eodem antiqua quaedam Ducum Lotharingiae sepulchra, sed sine inscriptionibus. Sunt et in aliis templis sacellisque quorundam Ducum humata corpora, cum locus sepulturae eorum certus destinatus non sit. Visuntur multa eorum monumcuta in Templo Franciscano, quod est ad latus iuxta Palarium: inter quae superbit sepulchrum Renati, cuius auspiciis victus est Burgundus. Sunt in eodem templo spectatu digna monumenta Antonii Principis, et filii eius Francisci, nec non Claudiae Valesiae, vxoris Caroli, quae filia fuit Henrici II. regis.

Alluit autem Murta fluuius muros Nanceii oppidi, handlonge ab eo loco, vbi caesus fuit Carolus Burgundus, iuxta exiguum riuum, quemtransilire voluit. In huius reisignum erecta est ibi crux lapidea, cum inscriptione Gallica insculpta laminae aereae. Paulo superius, vbi commissum fuit praelium, Sacellum extructum est, quod adhuc vocatur. Ad Burgundos, cum caemererio, et tabula aerea, in qua leguntur versus quidam Gallici testes tam actis conflictus.

Post Nanceium collocatur in ordine oppidorum Fanum Nicolai, quod populo satis est frequens, ob reliquias S. Nicolai, quas ibi asseruari aiunt. Cumque aliquando vicus fuisset humilis, nostra aetate oppidum adeo copiosum factum est, vt inter optima Lotharingiae recenseriposset; si cinctum esset moenibus, adeo elegantibus rectilsque distinguitur plateis, et magnificis assurgit domibus, accedente mercimoniorum frequentia et opisicum multitudine.

Ad Lencam vnam Gallicam ab Nanceio abest Fruardum oppidum: ad tertiam Ormesium, hinc Baynum et Lunaeuillae. Ad quartum milliare Pons Mussonius, Studio vniuersali celebris, et Gerbeuilla: hinc Charnesium, Castanoium, Vancolorium, patria Iohannae Puellae illius famosissimae, quae per errorem Vulgo Aureliensis dicitur. Caetera oppida haec fere sunt: Moranges, Maxan sus Bresse, Dompaire, Deneure, Hodon,

Chasteau, Ramberuiller, Raon, Bellemont, Castrum-nonum, Mugstadium, Marchainuilla, Espinal, Bruyeres, Arney, Ormont, Walderfanus, Beaurains, Vaignus, Estraye. Praeter haec omnia, in quibus vernacula appellatio retinenda fuit, sunt insuper in Lotharingia Charme, Simie, Castellum supra Mosellam, Claremontium in Argonna, Gondrecurtum fortalirium, Astenaeum, Marsacum fortalitium, Pfalsz burgum, Luzeburgum minus, Fontenaeum Hombonegum, fanum Analdi et alia.

Comitarus in Ducatu Lotharingico sunt hi. Validi montis, quod oppidum quinque Leucis abest ab Nanceio: Chalignium, ad dimidium milliare ab eadem vrbe: Amencea, septem Leucis ab vrbe Metensi in Meridiem: et hic olim fuit Cancellaria Lotharmgiae: Richecurtium, iuxta Gardam Lacum, vnde profluit fluuiolus, qui miscer se Murtae intra S. Nicolai Fanum et oppidum Roserias. Remiremontium ad sinistram Mosellae, qui fluuius ibi constituit Insulam, in parte Lotharingiae meridionaliori. Vltimus est Comitatus Mothensis, super fluuium qui et ipse miscetur Mosellae. Baroniae siue Dynastiae per Lotharingiam sunt hae. Marsalensis, iuxta Linderum lacum, in quo est Insula cum oppido Techempful. Remireuillensis ad tertiuma Nanceio milliare. Bellemontana, Ramberuillana, Hombarcana, Mariemontana, Sandacuria.

Postremo loco coniungenda est cum Lotharingia ditio Barrensis, quae se extendit vsque ad Castrum Nouum. Praecipuum eius oppidum est Barium Ducis, quod posterius additum est ad durerentiam aliorum oppidorum, quibus idem est nomen. Est enim Barium supra Sequanam, Barium supra Aubam. Caetera eius oppida sunt La Morthe, Lignus, et Arquequan quam et alia minora sint, de quibus non est laborandum. Denique continet hic Ducatus inclusa simul Barrensi regione quatuor dierum iter ab oppido Astenaeo ad Darnaeum: rursumque viam tridui a Bario Ducis vsque Bicham.

QVID IVRIS PRAETEND ANT DVCES Lotharmgici super regnum Hierosolymitanum.

Obtinuit Ducatum Lotharingiae nomine matris suae Violentae, quae filia fuit Renati Ducis Andegauensis, Renatus Comes Validi monris, dictus Renatus eius nominis II. Cumque decessisset auus eius, Renatus primus, Dux Andium, Comes Prouinciae, Rex titulo tenus Neapolis et Aragoniae ac Hierosolymorum: Renatus II. eius nepos dixit se legitimum aui sui haeredem, ad quem deberet peruenire sucessio Renati primo. Fuit autem hic impeditus in iure, vt arbitrabatur, suo per Carolum II. Andegauensem, Comitem Maenium, filium Caroli, qui frater fuerat Renati Mioris. Cumque hic Crolus esser Princeps sanguinis Francici, Andium vero et Turonum principatus essent Fiduciae perperuae, dependenres a corona Francorum, in quibus succedere faeminis per legem Salicam non liceret, obtinuit post mortem patrui sui Renati primi Andegauensem principatum atque Turonensem cum Comitatu Prouinciae, sumsitque sibi eosdem, quibus Renatus vsus fuerat, titulos regios. Huic tamen Renatus II. Lotharingiae Dux aduersatus est quantum potuit, nec tamen tantum habuit virium, vt bello eum aggrederetur. Cumque Carolus Andega uensis non haberet liberos, adoptauit in filium Ludouicum XI. Gallorum regem, cum adhuc Delphinus esset. At Renatus, cum amplius nihil posser, retinuit duntaxat tirulum Regnorum Neapolitani, Siculi, Arragonii et Hierosolymitani, aususetiam armis inuadere et auserrereguum Neapolitanum haeredibus Alphonsi, et Arragonrcum successoribus Iohannis.

Nihil hic dicam de Gorefrido Bullionaeo et Baldewino fratribus, Ducibus Lotharingicis et regibus Hierosolymitanis, cum liberos hi non habuerint, et Gulielmus frater Gotrfridi et Balduini obtinuerit Ducatum Lotharingiae, ex cuius posteris est Renatus iste II. et successores eius Duces Lotharingiae. Hic ergo Renatus, cumipse vteretur Armis regni Hierosolymitani, reliquit ea omnib. suis haeredib. qui adhuc eadem ostentant, vti superius de Ducibus Lotharingiae diximus. Sed et Duces Guisii, orti de stirpe Lotharingica transegerunt pro se atque successoribus suis cum Francorum regibus, qui et ipsi vtebantur titulis regnorum Neapolitani et Hierosolymitani et Comitum Prouinciae, et pro compensatione huius Comitatus acceperunt Ducatum Bariensem, Guisium et Maenium: vnde planum est Duces Lotharingiae et Giusios non vti titulo regni Solymorum, quam quod praetendant ius Neapolitanum.

4 Qualitas et Naturaterrae Lotharingicae.

Quanquam vniuerlus prope iste ducatus montosus est et nemorosus, non tamen multum indiget exteratum proninciarum ope, sed satis frumenti vinique profert ad incolarum alimoniam. Stagna insuper haber piscola et Laeus, inter quos memoratur ille cuius ambirus est XIV. milliarium, in quo Carpiones insolitae magnitudinis, trium videlicer pedum, saporis gratissimi capiuntur. Salmones, percae, trutrae, lucii, tinchae et globii magna copia in Mosella: Animalium terrestrium insuper hic nullum non genus. Salubres vero cumprimus sunt Thermae Plumberianae, inquibus curantur morbi qui aliam medicinam respuunt, vnde ab omnibus partibus magnus huc aegrorum concursus.

Salem exfontibus excoquunt insigniter bonum. Varia hic itidem terra erruuntur metalli genera, argentum, cuprum, ferrum, stannum, plumbum: neque margaritis siue vnionibus destitiutur, qui reperiuntur ad radicem Vosagi montis. Multum insuper hic eruitur coloris caeulaei, quem vulgo Lasutium appellant. Multae hic officinae vitriariae, in quibus fiunt infinita vasa vitrea et specula nitidi laeuoris, cuiusmodi vix in aliis Europae partibus datur inuenire. Nascuntur in Lotharingia lapides Chalcedonii dicti, solito maiores, vnde varii generis ornamenta conficiuntur. Gignit postremo haec prouincia Equos optimos, inter quos reperias, qui cum Turcicis et Neapolitanis certate possit.

5 Mores et ingenia incolarum.

Quanquam videri possim; tunc cum de Natura et moribus Gallorum verba feci, simul Lotharingos inclusisse: non tamen absurdum erit, de his aliquid sigillatim dicere. Vtunturaute Lotharingi moribus mixtis, vel, vt clarius dicam, sunt eorum mores et ratio viuendi, partim Galliei partim Germanici. Habent aliquid vrbanitais et ciuilitatis Gallicanae: minus tamen sunt quam Galli alacres et excitati, rudiores nonnihil in conuersatione, et habent nescio quid peculiare in moribus suis, quod inter Gallos locum non inuenit, inprimis in aula regis. Veit hoc, vt opinantur plerique, ex vincinitate Germaniae, quae gens natura est grauior seueriorque, quos, et Lotharingi imtantur in compotando. Gignit Lotharingia milites satis bones, qui vbiad hostem ventum et viros se praestare nouerunt. Populus est tiber et apertus, non adeo deditus fraudibus et calliditati, vt quaedam aliae gentes, neque spiritus adeo habent subtiles et ingenium acre; quanquam et haec regula in multis patiatur exceptionem. Qui inter eos sunt ex Equestri Ordine, vere Nobiles dicipossunt, aperti et generosi, inter quos quidam viuunt more nobilium Germanorum, alii affectant Gallicismum. Inprimis tota aula Lotharingica in imitanda aula Gallicana ambitiosa est: et sunt quidem in ea non pauci Galli, qui huius Ducis vltro addixerunt se seruitiis. De ipso Principe dicere superuacaneum est, cum per vniuersum orbem Christianum nota sit illustrissima familia Lotharingica, et horum Principum semper ea fuerit virtus et perfectio, vt praesentes quidem auctoritate, absentes vero celebritate nominis atque fama in admirationem rapuerint, vt a nobis laudandi non sint, sed ipsi suapte sponte non omnem solum laudem, sed ipsam quoque inuidiam vicisse atque exsuperasse iudicentur.

6 OPES ET DIVITIAE.

Qui Lotharingiam incolunt multum argenti colligunt exdiuendito Lasurio lapide coloris caerulei materia, et ex vnionibus, quos ad radicem Vosagi montis reperiunt. Neque contemnendum est lucrum, quod ex mageria vitrea et factis inde operibus exquisitls, inprimis speculis, ad eos redit, vt et ex lapide Chalcedonio, cuius tam grandes reperiuntur micae, vt inde non crepundia solum et globi, sed et vasa aliaque opera elegantia conficiantur. Sed et ex Equariis, quos magno numero exteris vendunt, pecunia importatur Lotharingis, qui insuper quotannis magnam copiam telae laneae lincaeque prouincia sua exportant, in vicinam Galliam Germaniamque: nam de argentifodinis vt multa dicam nihil est opus.

Aiunt autem ipsum Lotharingiae Ducem ex terris possessionibusque suis quotannis percipere ad duodecies centena millia coronatotum, cuius auri magna pars colligatur ex salinis, quarum illi exploratus nec dubius est prouentus, cum sal iste miro artificio confectus, non per eam duntaxat diuendatui prouinciam, sed et per vicinas gentes: existimantque nonnulli, si Princeps iste vellet omnibus reb compar constituere vectigal, vt Principes per Italiam solent, posse eum triplex inde percipere emolumentum, obingentem multitudinem hominum, quibus tota scatet verminatque prouincia, et ob fertilitatem agtorum. Reliquum praeter salinas argednti conficitur ex syluis, agris decumanis, pensione frumentaria, agro compascuo, metalli. fodinis et huius generis prouentibus principalibus. Populus non nimiis opprimitur exactionibus, vnde quiere et tolerabiliter viuit, ditescitque magio magisque.

8 Robur et vires militares.

Praecipuum totius Lotharingiae munimentum est Nanceium oppidum, cui exquisira diligentia nouae munitiones adiectae fuerunt circa annum MD LXXXVII. quod Dux non sine causa metueret, ne Germani, qui tunc ingenti collecto exercitu in Galliam proficiscebantur, magnumque exteris terrorem inferebant, sibi suaeque prouinciae detrimentum afferrent. Igitur suburbia muris fuere cincta, ipsiusque vrbis ambitus auctus, prolatis pomaeriis, et vallo fossaque adiecta, vt ad sustinendam talem vim haberetur idonea. Qui secutus est Princeps eam operibus ac munimentis deinceps ita auxit, vt inter munitissima loca Europae numerari mereatur.

Est intra oppidum Armamentarium plenum omni armorum instrumentorumque bellicorum genere, quale vix apud vllum Principem alium sis inuenturus. In oppido Bario Ducis Arx est satis firma, quae inter superiorem et inferiorem partem ciuitatis medio loca sita est. La Motta, cuius supra fecimus mentionem ratione situs et operum adiectorum capi posse non videtur. Cui non multum cedit

Castrum de Iamais dictum, in finibus agri Luxemburgici, vt et Astenaeum et Claromontium. Nam deminoribus locis, quantumuis firmis, nunc dicere supersedebimus. Multum autem potest Princeps hic sibi polliceri de populo suo, quem habet ad omnes nutus addictissimum, et cuinec cornec animus deest, vt dubitandum non sit, propter ingentum plebis multitudinem, eum qui velit armis inuadere Lotharingiam, multum habiturum negotii et suscepturum periculi, Sed de hoc quidem Dux iste securus esse potest, cum Principibus Germanis vicinis suis vtatur amicis, et cum rege Hispano Galloque magnis iunctus necessitudinibus, nihil ab vtroque quam fauorem et beneuolentiam sperare possit.

9 CATALOGVS DVCVM LOTHAringiae.

Habuit Lotharingia priscis temporibus reges suos, qui longe lateque imperitauerunt vicinis prouinciis, quae nostra tempestate non amplius agnolcunt hunc Principem. Ipsa Ducum successio multoties interrupta fuit.

Primus, qui Ducis appellatione vsus est, nominatur Carolus, secundus Otho, cuius temporibus Lotharingia separata fuit ab Alsatia, et haec in peculiarem Principatum siue Landgrauiatum erecta. Mortuus est hic Otho circa annum Salutis MXX. habuitque successorem

Gotefridum filium, mottuum anno a n. C. M LXX. quem excepit Gotefridus gibbosus interfectus anno AN. C. MLXXVI.

Tradidit tunc Henricus IV. Imperator Ducatum istum filio suo Conrado: Sed is postea denuo reuolutus est ad familiam Gotefridi, videlicet nepotem eius ex sorore, qui et ipse Gotefridus dictus, Hierosolymorum primus rex fuit.

Huius frater Baldouinus successit in regno et Ducatu, et post eum tertius frater, nomine Eustathius: quanquam non desunt qui dicant post Baldouinum Henricum Limburgensem occupasse armis Ducatum istum, et fuisse Septimum in ordine Ducem circa annum Gratiae MC Vl.

Postea dedit Henricus V. Imperator Principatum hunc Guilelmo Comiti Louaniensi, qui successores habuit hos.

Theodoricum filium, et Theobaldum ex hoc filio Theodorico nepotem. Cui successit Fridericus, sub quo Brabantia a Ducatu Lotharingico auulsa fuit.

Post Fridericum aiunt quendam Matthaeum Ducatupotirum fuisse, qui reliquerit Simonem filium, itemque alium nomine Fridericum, extinctum anno Salutis MCCXXXIX. Habuit hic successorem

Matthaeum filium, quem secutus est filius, Fridericus, hunc rursus Theobaldus filius, qui obiit anno MCCCXI.

Iohannes Rudolfi filius duxit vxorem Sophiam filiam Eberardi Comitis Wirtembergensis, excessitque e viuis anno AN. C. MCCCLXXXII. sepultusque Nanceii, successorem habuit CAROLVM filium, cui vnica fuit filia, iuncta matrimonio Renato regi Siciliae, filio Ludouici Ducis Andium. Adeptus est hic Ducatum nomine et iure vxoris, reliquitque filium Iohannem et filiam Iolen, vxorem Friderici Comitis Validi montis, qui IOHANNES successit Renato Patri, relicto

Deuenit tunc Lotharingia in manus Friderici de Valido monte iure Ioles coniugis suae, Renati Siculi filiae. Ab hoc peruenit Ducatus in potentiam familiae Bullioneae, vnde tota domus et prosapia Principum Lotharingicorum ad nostra vsque profluxit tempora, cuius familiae Genealogiam subiicere conabor.

Igitur RENATVS Dux Lotharingiae, Comes Validi Montis, eiectus prouincia sua armis Caroli Pugnacis Ducis Burgundiae, cum auxilia ab Heluetiis impetrasset, interfecit hostem suum in praelio ad Nanceium Nonis Ianuarii anno A N. C. MCCCCLXXVII. Hic cum priorem vxorem repudiasset ob causam sterilitatis, duxit alteram, Philippam, filiam Adolfi Egmondani, Ducis Geldriae et Comitis Zutphamensis, et Catharinae Burboniae Caroli Burbonii filiae. Ex hoc matrimonio natus est

ANTONIVS Lotharingus, qui filium habuit Franciscum, Ducem Calabriae, Hotharingiae, Barri, et Geldriae, mortuum An. Salutis MDXLVI. cum duxisset vxorem Christianam Daniae regis filiam.

CAROLVS Dux Calabriae, Lotharingiae, etc. habuit in matrimonio Claudiam Valesiam, Henrici II. Gallorum regis filiam, vnde natus est

HENRICVS Calabriae, Lotharingiae, etc. Dux, et frater huius Carolus Cardinalis Lotharingiae, Episcopus Metensis, quibus defunctis vita successit

CAROLVS Comes Validi Montis, cum haberet vxorem filiam Henrici Lotharingiae Ducis defuncti, qui nunc per omnem dominatur Lotharingiam.

10 Origo Domus siue familiae Guisiae.

Claudius Lotharingus, Dux Guisius et Aumalius, Principum sui temporis belli gloria celeberrimus, duxit vxorem Antoniam Bourboniam, Filiam Francisci Ducis Vindocinensis et Mariae Lucemburgicae. Ex hoc matrimonio nati sunt liberi vndecim, filii quidem septem, et filiae quatuor.

Maria Lotharingica primo nupsit Ludouico Aureliensi, Duci Longaeuillae: deinde Philippo Croyo, Duci Arschorano.

Ludouica Lotharingica, primo nupsit Renato Nassouio, Principi Vraniensi, ex quo nullam suscepit sobolem. Post quem iunxit se Philippo Crouiaco, vnde est Carolus, Marchio Haurensis, parer Alexandri Croii, qui habuit vxorem filiam Marchionis Vrsaei. Fuit hic proditorie interfectus, cum ageret Bruxellis in domo sua mense Nouembri, an. AN. C. MDCXXIV.

Ex Francisco Lotharingico, maximo natu Claudii Guisii Ducis filio, natisunt, Henricus Guisius, Carolus Maenius, Claudius Aumalius, Renatus Elbouius.

11 Principes vtriusque sexus ex Familia Guisia.

Franciscus Lotharingus Dux Guisius, interfectus fuit, cum obsideret Aureliam a Merano Poltroto anno Salutis MDLXIII. Nominabat hic se Principem Ioinuillium, Marchionem Maenium, Parem et Magnum Magistrum Franciae. Vxor eius fuit Anna Estensis, filia Herculis Estensis Ferrariae Ducis II. et Renatae, quae fuerat filia minor Ludouici XII. Gallorum regis. Suscepit is ex hac filios tres, filiam vnam, nempe Catharinam, secundam vxorem Ludouici Bourbonii, Ducis Mompenserii, mortuam sineliberis.

Henricus Lotharingus, Dux Guisius, Par et Magnus Magister Franciae, Gubernator et Legatus Regis in Comitatib. Campano et Briensi, vxorem habuit Catharinam Cliuiam, secundam filiam Francisci Cleuensis, Ducis Niuernensis et Margaritae Burboniae, ex qua suscepit plures liberos, interque alios filios IV. et totidem filias.

Carolus Lotharingicus, Dux Guisius, Ioieusius et Ioinuillius, Par Franciae, Gubernator et Legatus regius per Prouinciam Galliam, Archithalassus Maris Mediterranei versus orientem, vxorem habuit Henricam Catharinam, filiam vnicam Henrici Ducis Ioieusii et Catharinae de Valetta, quae vidua fuerat Henrici Burbonii, Ducis Montpenserii, ex qua hi ei fuere nati liberi.

Secundus filius Henrici Lotharingici et Catharinae Cliuiae fuit Claudius Lotharingicus, Dux Cheureusius, Magnus Galliae regni Cubicularius, Legatus regius per Aruernos, habuit coniugem Amatam, filiam Herculis Rohanensis, Ducis Montbassonii, ex qua vnicam habuit filiam.

Tertius Henrici filius fuit Ludouicus Lotharingicus, Cardinalis Guisius, Rhemorum Archiepiscopus, Dux et Par Franciae, Abbas Cluniacensis et ad S. Dionysium; mortuus est hic anno Salutis MDCXXI. durante obsidione oppidi S. Iohannis Angelici.

Quartus fuit Franciscus Paris Lotharmgicus, Eques Ordinis S. Iohannis Hierosolymitani, Legatus Regius per Prouinciam Galliam. Extinctus hic fuit in Prouincia fragore tonittui ex tormento aeneo emissi, a. d. 1. lunii anno MDC. XIV.

Ludonica Lotharingica, secunda vxor Francisci Burbonii, Principis Contiaci: ex his coniugibus non nisi vna nata est filiola, mortua in infantia.

12 Principes vtriusque sexus de Familia Maenia.

Carolus Lotharingicus, Francisci Ducis Guisii et Annae Estensis secundus filius, primo Marchio, deinde Dux Maenius, Par et Magnus Galliae Cubicularius, Vxorem habuit Henricam Sabaudam, filiam Honorati Sabaudi, Marchionis Villariensis, Archithalassi Franciae ex qua suscepit filios duos totidemque filias. Nempe

Henricum Lotharingicum Ducem Maenium et Aguillonium, Parem et Praefectum Cubiculi Regii, Legatum regis cum potestate per Aquitaniam. Duxit hic vxorem Henricam, filiam minorem Ludouici Gonzagae, Ducis Neuernensis, et Henricae Cliuiae, quae mortua est in puerperio, dum eniteretur filiolum, qui e vestigio periit. Hic Princeps, cum aliquot annos in viduitate transegisset, multaque virturtum variarum specimina edidisset, traiectus fuit globo plumbeo cum obsideret Montem Albanum, mense Septembri anni MDCXXI.

Catharina Lotharingica, filia maior Caroli Ducis Maenii. nupsit Carolo Gonzagae, Duci Niuernensi et Rethelensi, Principi Mantuano, Pari Franciae, Legato regio cum potestate, per Comitatum Campanum et Briensem. Habuit hic liberos sex, filios tres et filias totidem. Nos filios recensebimus.

Primus fuit Franciscus Gonzaga, Dux Rethelensis, qui iuuenis excessit e vita mense Septembrianno AN. C. MDCXXII.

Renata Loth ringica, filia minor Caroli Lotharingici, Ducis Maenij, Marij, S. Flori Comitis vxor, qai filius fuit natti maior Ducis Sfortiae in Italia, ex quo matrimonio natus est filius vnus.

13. Series Principum vtriusque sexus ex familia Aumalia.

Claudius Lotharingicus, tertius Ducis Guisij et Anton ae Burboniae filius, fuit Dux Aumalius, Par Franciae, Produx regis nomine Burgundiae, caesus fuit ante Rupellam oppidum anno Gratiae MCLXXIII. Coniux eius fui Ludonica, Ludouic. Bressaei, Magni Senelchalli Normandiae, Dynastae Aneti, et Dianae Pictauiensis, Valentinensium Principis, filia. nati sunt ex hoccouiugio filij tres, filiaeque totidem. Nomine

Carolus Lotharingicus, Dux Aumalius, Par Franciae, qui ex Maria Lotharingica, consanguinea sua, filia Renati Marchionis Elbouij, sustulit silios duos, filias totidem.

Anna Lotharingica vxor fuit Henrici de Sabaudia, Ducis Nemurcensis, Carnutum et Genuensium, ex quo suscepit filios duos, nimirum Franciscum Paulum Sabaudum, Principem Genuensem et N. Sabaudum, Ducem Aumalium.

Henricus Lotharingus, secundus filius Claudij Aumaliae Ducis et Ludouicae Bresseae, Comes S. Valerij, in ad olescentia extinctus est.

Claudius Lotharingicus, tertius illius Claudij filius, Eques ordinis S. Iohannis, interfectus est in S. Dionysij oppido, per Toparcham Vicensem, cui oppidi fuerat commendata custodia.

Iohanna, vel secundum alios Catharina, tertia fuit coniux Nicolai Lotharingici Comitis Vandemontij ex qua sustulit

Henricum Litharingum, Chalignij Comitem, et Ericum, Episcopum Virodunensem. Henticus habuit ex vxore sua Claudia Mouiaca filios filiasque, quorum cum plerique adhuc sunt superstites, ab eotum laudibus est abstinendum.

Carolus factus est Episcopus Virodunensis post Ericum patruum suum, qui vt se cum Iesuitis Romae degentibus coniungeret, resignauit Eplscopatum.

Diana Lotharingica fuit secunda filia Claudij Aumaliae Ducis, vxor Francisci Lucenburgici, Principis Pinaei et Tingrij, Paris Franciae, ex quo suscepit

Henricum Lucenburgicum, Pinaei et Tingrij Principem. Nataesunt huic ex Magdalena, Gulielmi Montmorancij, Thoraei Domini filia, duae gnarae, quarum prior nupsit Brantesij Toparchae, posterior iuniori Duci Ventadurio.

Maria Lotharingica, Abbatissi Cellensis: Ludouica, Abbatissa in Monasterio Matris Virginis apud Suessiones.

Series Principum vtriusque sexus ex Familia Elbouia.

Renatus Lotharingicus, Marchio Elbouius, septimus filius Ducis Guisij, et Antoniae Burboniae, vxorem duxit Ludouicam filiam Claudij Dynastae Riuensis et susannae Montpenseriae, ex quibus coniugibus nati sunt liberi: Maria Lotharingica, vxor Caroli Ducis Aumalij.

Carolus Lotharingicus, Dux Elbouius, Par Franciae, habuit in matrimonio Margaritam chabotiam, Leonardi Chabotij, Magni Stabulorum Regiorum per Galliam praefecti filiam, vnde nati fuerunt filij duo, filiae tres:

Carolus Lotharingicus, Dux et Par Franciae, Comes Harecurcius, qui duxit Catharinam Hëricam, Legitimam Franciae, ex qua habuit duos filios et filiam vnam, quorum nomina ad nos non peruenerent.

Henricus Lotharingicus, filius minor Caroli, primi Ducis Elbouij Comes Brionius et nomine tenus Harcurcius.

Claudia Eleonora, vxor Ludouici Gofferij, Ducis Ruennensis et Marchionis Boissiaceni, plures marito peperit filios, inter quos primogenitus factus est Marchio Boissiacenus, duae filiae ingressae Monasteria. Moniales factae sunt.

Maria Lotharingica filia maior Claudij Ducis Guisij et Antoniae Burboniae bis nupsit. Primo Ludouico Aureltensi, Duci Longaeuillano, ex quo suscepit duos filios, quorum Franciscus mortuus est, cum octauum annum aetatis ageret, anno AN. C. MDLI. cum esset sub tutela aui sui materni, Claudij Ducis Guisij.

Ludouicus Aurehensis, natus a. d. IV. Augusti anno MDXXXVII, puer admodum extinctus est, duobus post motrem patris sui mensibus.

Maria Lotharingica nupsit primo Duci Longaeuillano: deinde Iacobo V. Regi Scoriae, cui pepetit filios duos, mortuos in infantia, et filiam vnam, Mariam Stuartam, Reginam Scotiae Haec primo nupsit Francisco II. Gallorum regi, ex quo nullos habuit liberos: secundo conuenit in manus Henrici Arlaei, filij Ducis lenoxij, vndo natus est filius, nempe

IACOBVS VI. Rex Magnae Britanniae et Iberniae, Pater Caroli, qui nostra tempestate Britannicarum Insularum rex est.

CAROLVS Magnae Britanniae, Franciae et iberniae Rex vxorem duxit Henricam Mariam, Henrici IV. Gallorum regis filiam, Ludouici XII. Sororem.

ELISABETHA Britannica nupsit Friderico V. Comiti Palatino Rheni, Electori Imperij, Bauariae Duci, cui, cum haec scriberemus, septem pepererat liberos, tam mares quam faeminas.

Series Principum vtriusque sexus ex familia Mercurina.

Nicolaus Lotharingus, Dux Mercurij oppidi in Aruetnis, Comes Validi Montis, secundus fuit filius Antonij Lotharingici et Barrensis Ducis, cui tres fuerunt vxores.

Ex prima, quae fuit Margarita Egmondana, sustulit Henricum, Catharinam et Mariam, morcuos inpueritia, et vnam filiam superstitem. Ludouicam, vxorem Henrici III, regis Franciae et Poloniae.

Post hanc duxit Iohannam Sabaudam, Philippi Ducis Nemurcensis filiam, ex quasustulit filios tres, filiam vnam. filij fuerunt hi:

Philippus Emmanuel, Dux Marcurij et Ponthicurrensis, cuius vxor fuit Maria Lucenburgica, filia Sebastiani Lucenburgici, Dynastae Martiguij, ex quo matrimonio nati sunt hi liberi:

Philippus, qui infans decessit. Francisca, Ducissa Mercurij nupsit Caesari Duci Vindocinensi, Gubernatori et Legato Regio per Britannil Minorem et Aremoticos populos, peperitque filios duos, filiam vnam:

Carolus Lothatingicus, secundus filius Nicolai Validimontij, ex secunda vxore, fuit Cardinalis et Episcopus Tullensis.

Tertio iunxit sib Nicolaus Lotharingicus, Comes Validimontis Iohannam Lotharingicam, filiam Claudij Ducis Aumalij, vnde natus est Henticus Lotharingicus, Comes chalignius, qui mortuus est in Hungaria, relictis tribus liberis ex vxore sua, Claudia Mouyaea, filia Caroli Marchionis Mouyaei.

DVCATVS SABAVDIAE, OVAE PARS EST VETERVM ALLOBROGVM, Cum Principatu Pedemontij.

SVMMA CAPITA.

1 Quibus limitibus circum scribantur terrae et dominia Ducis Sabaudiae, quae diuiduntur in Sabaudiam et Pedemontium.

2 Descriptio exactior Ducatus Sabaudia, et qui sint in eo Comitatus atque Baroniae.

4 Taurinum Vrbs, caput vrbium Pedemontanarum Celebratur ob sedem atque domicilium Principu et Studium vniuersale inea, in quo omnis generis artes sloren et scientiae: accedente Viuario magnifico nuper instituto.

6 Vrbes et oppida praecipua Pedemontij, muris cincta, praeter oppida Episcopalia.

8 Fertilitas soliper Sabaudiam et Pedemontium, qui vtrimque lacus et fluuij celebriores.

11 Opes Pedemontij consistunt in metallifodinis auri, argenti, ferri; in negociatione: in pecudibus et panno Pinerollensi.

13 Potentia et vires huius Principis: loca in vtraque prouincia munitiora. quos habeat amicos et confaederatos Principes.

15 Modus Gubernationis et administraendae Iustitia, tamper Sabaudiam quam Pedemontium.

16 Catalogus Ducum Sabaudiae, qui vsque ad nostra tempora principatum in vtraque prouincia geserum.

SIomnes terras atque regiones, quae hac tempestate Sabaudiae Ducis agnoscunt dominium, simul comprehendamus, circumscribemus eas his limitibus. Ab Oriente Ducatu Mediolanensi et Monferratensi. Ab Occidente ea Parte Galliae, quae Bressa et Francus Comitatus dicitur: A Meridie statuemus varios limites, Prouinciam Galliae, Delphinatum, qui pars est Allobrogum, et paulo inferius agrum Genuatem in Liguria, vbi vero est Comitatus Nicaeensis Mare Mediterraneum: postremo ad Aquilonem Heluerios Bernates et Friburgenses.

Vtautem haec omuia dilucidiora fiant, diuidemus vniuersum istum Principatum tantum in duas partes, secuti Naturae ipsius ductum, quae interiectu montium ipsas dirimit, nempe in Sabaudiam et Pedemontium.

Igitur Ducatus Sabaudiae hos haber fines. A Septentrione est Burgundiae Comitatus, turbatioribus limitibus, et pars Heluetiae, Lemanno lacu interposito: ab Ortu Valesia et Pedemontium, finibus non multo certioribus, nisi quod montes interiacent editissimi: ad Meridiem et Occasum Delphinatus se offert cum nonnulla

Rhodani portione, Sabaudos separantis ab Butgundiae Ducatus incolis. Accensetur vulgo Comitatus Maurianensis et Marchionatus Susensis Sabaudiae partibus, quamuis potius pertineant ad Pedemontium. Extenditur autem Comitatus Maurianensis vsquead Archum fluuium, vbi S. Iohannes de Morienne oppidum non ignobile. Sepultas est in hoc Humbertus Primus, qui ab Henrico III. Imperatore accepit in Beneficium Comitatum Maurianensem cum ipsa Sabaudia. Tarantasius ager conclasus fere spectatur inter montes Alpinos, fluuiosque Archum et Aram. Praecipaum huius regionis oppidum vocatur Monasterium in Tarantasia, vbi spectatur tumulus Humberti II. Comitis Mautianensis, quiagrum Tarantasium sibi acquisiuit.

Dynastia siue Baronia Fessigniensis Ripalliam habet, locum nontantum ob amaenitatem commendatum, sed et eo celebrem, quod Amedeus VIII. Primus Sabaudiae Dux, spoliatus omni ditione, vitam amplexus Monasticam, in eo oppido fuerit cum a Patribus in Concilio Basiliensi Pontifex Maximus creatus fuit, anno AN. C. MCDXL. Sunt Praeterea Ducatus Cablasii et Baronia Raudensis et Gazensis. Metropolis Sabaudiae est, Cameriacum, Vulgo Chamberi, sita in conualli, et Montibus vndique cincta, praeclaris ornata aedificiis. Reliquae fere sunt, Nicium, S. Iohanns Maurianensis, Monasterium, Tononium, Monsmelianus, Inciliae. et quaedam alia.

Pedemontium, in quo iam Comitatum Nicaeensem non comprehendimus, porrigitur a fluuio Caesio vsque ad Delphinatum, inter Alpes, inter agtum Monferratelisem, Mediolanensem et Genuatem: fines habens ab Orienre Padum, a Meridie Ligurum Alpes, qua Occidens est, Alpes Galliae, qua Septentrio, Duriam Ripariam.

Caput Regionis est antiqua Ciuitas Taurinum, caetera oppida sunt, Vercellae, Asta, Iurca, Osta, Mondeutum, Fossanum, Salutium, Carmanola. Asta, et Iurea fuerunt antiquae Coloniae Romanorum, vt et Taurinum. Astensi et Vercellensi oppidis ambitus spaciosior quam reliquis, aedificia exquisitiora, suntque qui Astam cum celeberrimis Longobardiae vrbibus conferunt, ob Palatiorum in ea vrbe magnificentiam. Vercellae, oppidum mirae antiquitatis, caput est populorum, qui inter Caesiam et Duriam amnes habitant. Celebrauit hic aliquando Leo IX. Pont. Max. Concilium contra Berengarium. Iurea, quae priscis scriptoribus est Eporedia, metropolis est Salassiorum populorum Alpinorum, sita in valle Ostensi, super ripam Duriae flutiij, loco adeo commodo, vt hui us fiducia Berengarius et post eum Ardouinus Marchiones ausi fuerintad totius adspirate regnum Italiae.

Osta, rectius Augusta, ab Augusto Caesare structa creditur, in faucibus Graiarum et Poeninarum Alpium, quae nostro aeuo appellantur maior et minor mons S. Bernardi. Transituri Valesiam, maiorem superare necesse habent, qui Tarentasiam, minorem. Est autem Augusta oppidum caput illius Vallis, quod inde nomen Ostensis accepit. Visuntur hic nonnulla Antiqui atis monumenta, inter quae est Arcus pulcher admodum et integer.

Taurino Vrbi maxima hodie celebritas ob regiam et domicilium Principis, nec non ob Academiarn in ea Clarissimi nominis. Fuit olim multo maior quam nunc est: Gallis, qui huius aliquando possessores fuerunt, eam arctioribus complexis spaciis, vt facilius defendi posset. lacet ad ostium in Pado Duriae, qui locus totius Italiae maximi momenti est: quae causa mouit romanos, vt eo deducerent Coloniam, et Augustus eam auxit structa porta exquisiti operis, quae adhuc hodie nominatur Porta Palatij, et Longobardi, cum omni potiti fuissent Insabria, vnumex quatuor Ducibus regni sui huc collocauerunt. Fecit iuxta hanc Sabaudiae Dux Theriotrophium siue viuarium, cuius ambitus quinque vel sex milliaria complectitur, quo loco haud scio an quicquam amoenius in tota Europa inueniri quear. Clauditur hoc viuarium Pado, Duria et Sura amnibus, intus plenum saltibus nemoribusque, paruis stagnis, fontibus et omnis generis feris, quae alibi capraehic ad voluptarem spectantium inclusae sunt. Circa ipsam Vrbem Taurinam tantum est palatiorum, villarum, praediorum, aedium ad delitias extructarum, vtalteram quandam vrbem constituere videantur.

Mondeuium, quod oppidum quidam sub Conrado II. Imperator structum existimant, in monte situm est, eius suburbiis circum circa sparsis, potissimum tamen ad ipsius monticuli radicem super Ellam amnem, qui duobus inde milliaribus in Tanarum influit. Populi hic maior frequentia, quam in vllo alio Pedemontij oppido. Vicense dicitur vnum ex suburbiis, vbi praecipua religione Diua Virgo Mater colltur, cui Princeps nouum Templum dedicauir, inque eo sacellum, in quo visuntur sepulcra quorundam Ducum Sabaudiae.

Fossanum et ipsum in colle conspicitur, in media assurgente planicie, super Sturam fluuiolum. Superbit hoc oppidum arce siue castro pulcherrimo.

Salutiorum oppidum iuxta Alpes aedificatum, caput est Marchionatus, qui in dedenominatur, in quo fons est Padi fluuij. Ambitus oppidi satis est spaciosus. In quo Castrum amplissimum, hybernis aestiuisque distinctum caenaculis. Praeter hoc sunt in hoc Marchionatu maioris momenti oppida Dronera et Carmagnola. Postea Rauelia, Dolianum, per quod deducuntur, potissimae merces ex Pedementio in Liguriam; hinc Versola, Mantea, Pagnium, et opulenta Abbatia Staffardensis.

Fuit hic Marchionatus cum quibusdam terris prouinciae cis alpes nostro tempore vnitus cum Pedemontio, deditque eum Dux Sabaudus facta permutatione Galliae regi, ad quem omnia illa pertinebant, Bressa et circumuicinae regiones, quae longius multo latiusque patent, quam Marchionatus Salutiarum.

Suntautem in Pedemontio praeter Vrbes et oppida Episcopalia circiter CCL. loca maenibus cincta, inter quae sunt, quae vel cum frequentissimis oppidis certare possint, tam pulchritudine quam opulentia, cuiusmodi sunt, quae patria lingua adscribemus: Biela, Quiers, Cuna, Susa, Auiliana, Riuola, Pinarolum, Moncalerium, Carignanum, Raconisium, Queyras, Beneum, Villa Franca, Vigonium, Pancalerium, Brusca, Barga, Iauena, Sauillanum et alia multa.

Est Oppidum Biela satis spaciosum, aedificiis cultum perpulchris, inter quae caput alte effert Caenobium S. Hieronymi, vt et SS. Dominici et Sebastiani. Pineroli arx est lpectatu digna. Quieram eo honore dignatus est Barbarussa Imperator, vt eam Vrbem adpellaret, quo sane nomine indigna non est, si quis consideret egregia termpla, monasteria et conuentus Religiosorum, domus publicas priuatasque, multitudinem nobilium hominum, qui hic habitant, et mercatorum.

Susa olim fuit oppidum amplum et magni momenti. Sed Fridericus I. Imperator illud spoliauit exussitque, vnde nunquam potuit ad veterem assurgere splendorem. Loco situm est commodissimo, quod duae hinc pateant viae ad diuersa itinera: vna per Icilias ad Briansonium, altera per Monsanenses Lugdunum Galliae.

Auiliana bonum habetur oppidum, opulentum, mercatoribus aptum: arcem habet, in summo monte structam, cum scaturigine salientis aquae. Riuolae potissima gloria, quod ineo oppido Dux Sabaudiae, qui nuncrebus praeest, primum hauserit vitales auras, qui hunc natalem sibilocum praeclaris caepit exornare aedificiis.

Moncalerium amplitudo ambitus, Carignanum vero Arx munita commendat, cuius praesidio diuturnam aliquando sustmuit obsidionem. Multae in hoc oppido sunt familiae nobiles, quae praeter alia libera litatis suae monimenta fundauerunt Collegium Virginum Sacrarum, dicta lege, ne quae reciperetur, nisi quae genere nobili nata foret.

Vtautem de caeteris taceamus Sauillanum ipsa loci elegantia et amaenitas extollit, accedente S. Benedicti Monasterio. Situs eius ratione loci naturalis talis est, vt Carolus V. Imperator, cum per has partes exercitum in Prouinciam Galliae duceret, dixerit, vix vllum se vidisse alium locum commodiorem, vbi quantumuis magnus exercitus sisti melius atque retineri posset: Philibertus vero Emmanuel tantum huicloco tribuerit, vt hic habitare constituerit, et Sauillanum erigere in caput totius illius prouinciae.

Cheua caput est parui Marchionatus, qui viginti sex loca habitata complectitur interque ea quatuor Valles: Tanatensem, Banascam, Garessa. nam et Ormeensem. Hinc transitus est Maream versus et Oneliam.

Digresso hinc occurret Mulasanum, locus in transitu Alpium situs, et paulo post Quiusa, vbi commodissima peraestarem habitatio, hinc Fanum Trinitatis, et Montea, et Granum, oppidum cum valle eiusdem nominis. Chentaliumsu. periorib. temporib. munitum reddidit Mareschallus Bellogardius. Hinc inuenies Pollem iam antiquum oppidum, Gelolam, Caraium, Staffardam, Carsilianam et infinita alia, quae omnia recensere, non video quid vtilitatis adferat. Lucerna oppidum est, vnde vallis Lucernensis denominatur, latis quidem ampla, vt viginti millia hominum capere credatur. Diuersa haec est a Valle Perusina, nectamen abest longius. Transgresso Duriam amnem offerentse multae arces et quaedam oppida, inter quae Stropianum, Fanum Germani, et Sancia, infelicirer quondam obsessa a Duce Albano. Candelia habitationes creditur complecti DCC. Adornia MCCC. Dioglia DCC. Gattinariam oppidum extruxerunt Dynastae Arborenses, qui et inde denominari volucrunt, idque obtinuerunt aliquot seculis. Gerente autem bellum aduersus Pontifices Friderico Imperatore, dediderunt hi sein dlientelam et obsequium Imperij, et ad hunc modum tantisper quieti vixerunt, donec metuentes sibi a vicinorum Principum Mediolanensium potentia, confugerunt sob Patrocinium Amedei primi Ducis Sabaudiae Sunt in comitatu Astensi plurimae arces et oppida, quae cum omnia percensere taediosum futurum sit, nos ad Comitatum Niceae nos conuertemus.

Est autem hic porrectus in longitudinem ad vigesimum secundum milliare, habens vndecim in latitudine, intra Vatum fluuicm, cis quem tamen fines confunduntur, vt quaedam loca spectent ad Delphinatum, quaedam ad Pedemontium, postremo quaedam ad agrum Genucnsem.

Diuiditur autem Comitatus Nicaeensis in vicariatus quatuor, qui denominantur a quaruor praecipuis oppidis, suntque haec: Nicaea, Pogetum, Barcellonetia et Sospella. His non male iungemus S. Stephani fanum cum sua valle: quamuis enim Vicarij dignitate non vtatur, numeranturtamen in ea adtriginta loca firmis muris cincta, praeter pagos villasque.

Celeberrimum horum oppidorum est Villafranca, ob commoditatem Portus Marini, quem veteres vocauerunt Portum Herculis Monoeci. Postea cernitur Aesa, et Zobia, natalis locus Pertinacis Imperatoris, vbi etiamnum visuntur Trophaea Augusti. Caetera loca celebriora sunt: Pellia, Saurga, cum firma arce, Briga, in qua domus prope CCCC. Lantusca caput propinquae Vallis, vti S. Dalmatij oppidum caput est locorum campestrium. Boglia, Comitatus est peculiaris; Pogetum attingit Prouinciam: Barcolonetta patria est Hegonis Cardinalis, vbi frequens est mercatura. Sospella aedificiis clara est, et Aquaeductu elegantissimo.

Ipsa porro Vrbs Nicaea pulchra est elegansque, populo frequens, rebus affluens: domus in ea fere ad quintam aut sextam contignationem adscen. dunt, plateas habet rectissimas, inter quas pulcherrima est quae pertingit a radice montis vsque ad Partam Eligij.

extenditur vlque ad fines Cunae. Patet autem quatuor locis via, transituris e Pedemontio in Comitatum Nicaeensem. Primo per Coruum Montem, qui Tendam ducit; deinde Per Fent stram (ita dictam) qua ad S. Martini Fanum itur: per Arnouiam, supra Valderam: postremo per Argenteriam versus Barcelonettam.

8. Natura et Qualitas harum regionum.

Gignit Sabaudia plurimum frumenti in suis vallibus, in decliuitate vero montium affatim pabuli: alicubi etiam praestans vinum, in primis apud Montem Melianum et Mortenam. Nec destituitur lacubus piscosis, inter quos eminent Nicyensis, Burgetanus, et Geneuensis sinc Lemannus. Montes excelsi in hac prouincia multi sunt, estque obseruatione dignum, quod quiper has regiones crebro iterfaciunt, subinde aliquid noui inueniant, aliquando transitus disclusis montibus factos largiores, aliquando compressis faucibus factos angustiores, terra aliquando subsidente in vallem, aliquando se atrollente in montem et collem. Praeter hoc Naturae opus nihil hic admodum est memorabile. Aer Sabaudiae purus sanusque est: aquarum tamen quibusdam in locis ea natura, vt infler hausta fauces oesophagumque, et tumere faciat ad instar Strumae.

Pedemontana regio omnis alluitur Pado, Tanaro, Stura, Duria maio: ib. fluuiis, cumaliis circiter XXVIII minoribus amnibus canalibusque, vt gelidis sit vberrima vndis. Existmant vulgo, vix vllam totius Italiae regionem amaeniorem esse, aut liberaliorem in generando tritico, vino, fructibus arboreis, ferina carne, pecudibus, caseis, castaneis, cannabe, lino, mineralibus. Ager circa Astam Vrbem irrigatur frequentibus fluuiis, inumbratur densis saltibus, attollitur amaenis collibus, expanditur in campos sloridissimos, giguit fructus suauissimos, inprimis Pepones, quibus meliores inuenirinegant. Vercellis panis in vsu est miri candoris, et comeduntur ibi capones maiores quam alibi.

Auctor est Plinius, inueniri circum Vercellas aur fodinas, cuius rei adhuc quaedam extan vestigia, inprimis apud Ponderanum. Apud Epore. diam plurimum nascitur cannabis. Vallis Augustana siue Ostana, quae duorum dierum itinere in longum porrigitur, hoc habet velut peculiare, quod tota a parte sinistra frumento consita est, ad dextram vero perpetuis vineis cooperta, quae vinum producunt laudatissmum, inprimis circa Caloniam. Ad quartum a Taurino milliare supra ripam Padi fluuij mons est, sibi ipsi valde inaequalis, vt modo assurgat, alicubisubsidat, nunc inse ipsum curuetur et recedat, vt prope ab omni parte aquis irrigari queat. gignit ergo res varias, gramen copiosum pro pecudibus, fructus arboreos, et inprimis vinum generosum.

Ager circa Mondeuium longe lateque patet. In Collibus crescit vinum nobile, in montibus syluae castanearum, in plano triticum. Sunt hic Latomiae, e quibus marmoris grandia saxa effodiuntur, etiam genus quoddam albissimum, variis perspersum venulis, velut metalli alicuius.

Terra circa Fossanum abundat frumento omnis genetis, cuius ea quidem hic colligitur vis, vt quinquaginta millia curruum eo quotannis onerentur, cumque multis hinc inde irrigetur aquis, plurimum in super gignit pabuli, vnde magna carnium et lactis abundantia.

Marchionatus Salutiarum aere fiuitur temperato: Doglianus ager optimum gignit vinum, estque circa Pagnium et Pinarolum tantum vinearum, vt si quis exterus eas videat, possit existimate, vel has solas toti prouinciae in suppeditandum vinum suffecturas. Quanquam autem ager Cuneensis solum habeat leue et petrosum, tot tamen irrigatura quis, vt exuta sterilitare, faecundissimum se praestet. Abundat enim castaneis, inrer quas seritur frumentum, vt duplex ex eodem solo prouentus ad colonos redeat: quamuis praeterea neque vineis neque locis compascuis destituantur.

Susanum territorium multum vinr habet, Auilianus vero ager distinctus in colles, valles, et planos campos, duos insuper lacus habet. Riuoliensis incertus est, vtrum magis glorietur de salubritare aeris an bonitate terrae. Et verbo dicam, omnia vicina oppida eo fruuntur solo, vt videatur in eo Baccho ac Cereri certamen propositum, vter alteri eripere gloriam possit.

Marchionatus Cheuae castanearum incredibilem habet vim, et armenta gregesque plurimos, colligiturque quotannis latga in quibusdam locis vindemia, inprimis apud Prieram, vbi singulatis Bromiolaus. Valles Mateana et Oneliana tam exquisite cultae sunt, vt vnus perpetunsque hortus videri possint. Cumque omnis generis fructibus luxurient, olei tamen ex oliuis expressi hic tanta est bonitas et copia, vt huius beneficio torum Pedemontium, im portato oleo nihil opus habeat. At apud Gattinariam eadem laus est Baccho, quae ibi Mineruae.

Non diffitemur, quin maxima pars Comitatus Nicaeensis solum habear asperum et montosum: dummodo sciamus, illud colonorum diligentia ita excultum esse, vtsatis gignat rerum necessariarum, nisi quod Xicaea Vrbs alieno vti cogitur frumento. Irrigantur montana huius regionis circiter XII. fluuiis, qui omnes abundant Truttis piscibus.

Contesius ager ferax est olei et castaneatum supra modum. Pelliensis abundat vino, frumento, oleo, quod optimae habetur notae. Briga magnam habet vim albivini, quod hic rarius, et tritici ac meilis plutrimum. frequens insuper hic captura perdicum et Phasianorum. Colligitur insuper apud cosdem Manna, terebinthina, agaricum, et alia simplicia (vt vocant) Medica. Fluit per hanc vallem torrens, Leuantia dictus ab incolis, qui prodiens e fonte celeritur augetur, hinc rursus diminuitur, postremo deficit omnino.

leguminum, vino tamen destituitur et oleo. Circa Sospellam autem haec omnia eo maiore luxuria proueniunt, vbi et res pecuaria amplissima et syluae castaneis densae. Nicaacum aliis rebus affluat, minus habet quam pro necessitate tritici arque carnium: vtitur igitur importatis, frumento quidem ex Prouincia Galliae, carnibus vero ex Pedemontio.

10. Ingenium et mores incolarum.

Quanquam ingenium et mores Sabaudorum non multum abire videri possint ab indole Delphinatium, aut Pedem ontanorum vicinorum suorum: et rursusPedemontanorum natura satis expressa in descriptione morum Italorum: non erit tamen absre, de vtrisque aliquid exactius commemorate. Est Sabaudis hebetudo nidularia et domestica simplicitas adeo frequens et vsitata, vt etia masiex eo vicio, dum inter exteros versantur, aliquid deponant, in lingua tamen et externis gestibus illam ineptitudinem adeo retineant, vt quid differat inter Delphinatem et Sabaudum, primo statim congressu deprehendi possit. Est autem vile inter eos vulgus adcostolidum, vt credat, Ducem Sabaudiae esse Primum inter omnes Principes totius mundi, quae stultitia et imperitia etiam maior ac intolerabilior fuit ante proxima ista bella. Nobiles autem viri, qui inter eos, sunt admodum iucundae conuersationis, vt ciuilitate vicinis parum sane cedant, dediti virtuti et equestribus exercitiis. Videas harum rerum specimen in Vrbe Camberiana, quae caput est Sabaudiae, vbi nulla ex parte conceditur nobilitati Gailicanae, in elegantia motum et polita vita, Populus non habetur bellicosus, compertumque est, multos saepe a paucis exteris in fugam compulsos. At Nobilitati satis estanimi, quanquam in equitandi peritia ad aliarum gentium solertiam non accedant.

Pedemontani ad belli et pacisartes idonei habentur, litterarum amatores, aperti rotundique, satis ciuiles et vrbanierga peregrinos. Vercellenses magnifice iactant nobilitatem suam, affectatores gloriae apud vicinos suos. Taurinenses verborum sunt parci, clati animo, iracundi, qui nunquam non maiorum facta et nobilitatem ostentant. Videntur adhac in ea vrbe superesse scintillae Guelphorum et Gibellinorum factionis, quae tamen prope per totam Italiam extinctae sunt. Bielenses putantur esse ingenio subtili atque vehementi, ipsi attenti ad res suas, et quos non facile possis decipere. Quierenses et Cuneenses industriosse et cordatos ostenderunt in aliquot quas sustinuerunt obsidionib. Beneensium studium circa bonas litteras laudatur, cum armorum scientia coniunctum. Bagaei celebres sunt ob ingentem numerum molendinorum, et officinas ferrarias, vbi plurimum armorum fabricatur, quibus incolae vtuntur cum opus est. Populus Nicaeensis vafer est et callidus, ciuilis tamen et politus, aptus ad negociationes et tractanda arma.

Vtautem in vniuersum de Populo Sabaudico dicamus, constat, non paucos in ea gente bonos esse milites, paucos autem qui se addicant artibus Mechanicis, quas parui faciunt, contenti victu et amictu, imitantes in hac parte Nobilitatem, vnde abstinenta mercatura, quamuis Padus fluuius magnam illis praestet commoditarem negociandi in Ducatum Mediolanensem, et exercendi mercimonja cum Venetis. Ethoc quidem commodum Pedemontanorum est proprium, quod amnis ille suppeditat: quo contemto, permittunt, vt exteri magnas percipiant diuitias ex eorum telis, laneisque pannis cannabe, serico: vt quis non absurde dicere possit, quicquid exteri mercatores ex his mercibus lucrantur, id omne dono accipere a Pedemontanis, qui et ipsi pariter rem facere possent, si vellent. Verum nihil his adeo curae est, quam suauiter et ex sententia palati vinere, etiam opisices, qui lurcando prodigunt quicquid manibus merentur. Princeps quidem haec omnia nouit, ideoque non parum indignatur negligentiae et dissolutioni eorum, vnde modum inuenit, vteos ad agitanda mercimonia excitaret, ostensa negotiationis facilitate per varias rationes atque attificia.

Minus sunt Pedemontani solertes, vt diximus, et industrij, quem tamen defectum supplent cultu et obedientia erga Principem: in caereris vita eorum est simplex, et de qua non multum possis conqueri Sunt enim feremites et benigni, partim instinctu naturae, partim reuerentia iuris et aequi, vt amice vna viuant, nec multae inter eos videantur digladiationes, pauciora vero etiam homicidia.

11. Facultates et diuitiae eorum.

Parum admodum aut nihil omnino argenti accipiunt Sabaudi ab exteris: at Pedemontani melioribus vsi commoditatibus, multa habent quae peregrinis impertire possunt, vnde largiter ad ipsos redir quotannis pecunia. Apparuit autem, quam abundans sit haec prouincia omnium rerum in bellis, quae inter Gallos et Hispanos gesta fuerunt, quando vtriusque partis exercitus in hac haesere regione, annis continuis prope XXIII. sine vllo tamen defectu alimoniae. Opes autem Pedemontanorum quantae sint, patuit in nouissimo hoc bello Gallico, vbi Diguierius Connestablius Galliae exercitum duxit in hanc prouinciam: tunc enim Pedemontani contribuerunt Principi suo extra ordinem, pauculorum annorum spacio vndecim Coronatorum Milliones, quanquam etiam milites ac praesidia aluerint.

Mittunt enim hi populi ad exteros frumentum, pecudes, multum Vini, Orizae, incredibilem vim Sparti ac Cannabis, caseorum, chartae, gossvpij et materiae bombycinae crudae.

Complectitur insuper Comitatus quinquaginta, Marchionatus quindecim, praeter ingentem numetum Toparcharum, qui superioribus opum ratione non multum cedunt. Abbatiae in ea numerantur XX opulentissimae, praeter alia beneficia Ecclesiastica innumera Qui ante alios insigniter abundant diuitiis, hic fere nulli sunt,

cum ita distributae sint inter cos opes, vt quiliber suam possideat partem. Neque tamen hoc ita accipiendum est, quasi non sint inter eos potentiores, qurad VIII. XII. XV. millia cotonatotum exprouentibus annuis percipiant.

Multum autem facit ad intelligendas huius prouinciae diuitias, responsum, quod dedit Eques quidam Pedemontanus nobili Veneto, interropanti, quidnam esset Pedemontium? respondit is, esse vnam vrbem quae circiter CCC-milltaria haberet in ambitu suo, quo voluit innuere quam esset frequens populo, et omnibus locis habitata Pedemontana regio.

Sunt in valle Augustensi siue Ostensi fodinae auri et argenti. In Salutiorum regione eruitur ferrum, quod vt et pecora sua, vendunt Prouincialibus, nec pauci sunt in hoc Marchionatu dinites mercatores. Panni qui apud Pinarolum oppidum conficiuntur sane quam boni, magna copia ad exteros perferuntur. Bargenses et Iauennenses lucrantur nummos ex armis quae fabricant, vt et ex telis lineis et corio.

Comitarus Nicaeensis submittit exteris oleum, vinum, fructus varij generis, legumina, telas lineas, fila delicatiora, quae Catalanis venduntur: praeterea chartam, pannos crassiores, pisces salitos conditosque, mel optimum, abietes ad malos et antennas, aliamque materiam ligneam ad aedificandas triremes, quae fluuiorum beneficio e moncanis per conualles deuehitur vsque ad mare, et Genuatibus magno precio venditur. Et vt rem verbo complectamur, hic Comitatus ita nouit vti mercimoniis, vt inter Genuam et Massiliam non inueniatur oppidum, vbi frequentior sit negotiatio, aut plus pecuniarum: estque Nicaea velut horreum et apotheca pennotum laneotum, qui veniunt e Languedocia, et Serici quod defertur Genuam.

Quanquam vt verum fateamur, ipsa terra inops, et coloni mulris in locis egeni sunt, quibus non superest, vnde lucrum facere possint, adeo vt fi quando Curia Ducis non nisi per bimestre tempus ibi commoretur, statim animaduertatur ommum rerum difficultas: sed hanc soli ingratitudinem incolae, vt diximus, vincunt ingenij acrimonia et mercaturae studio, vnde hae ipsis opes.

12.

Fuerunt qui Prouentus annuos Ducis Sabaudiae sub computum et Calculum vocare voluerunt, inita subductaque ratione ad hunc modum.

Ex caeteris Teloniis, comprehenso simul vectigali Villaefrancano, XXIII. millia scutat.

Taxae ordinariae per Pedemontium cum permuratione salis cis montes, omnia redacta ad impositionem statam et perpetuam CCLXIII millia scutat.

Confiscationes bonorum, commendationes, auctiones vectigalium, Falcidia Principi debita, ab eorum bonis, qui ciera consensum disponere de iis non possunt: Tributum Iudaeorum, et eiusmodi res, quae fere arbitrariae, L. millia scutatorum.

Horum computus si verus est, emergent non vltra D. millia Coronatorum siue Scuratorum, quae quotannis ad Sabaudiae Ducem redeunt. Sed ex iis quae supra diximus de vndecim Millionibus extra ordinem a Pedemontanis tributim collatis, idque spacio paucorum annorum, manifestum fit, prouentus eius annuos vltra Millionem vnum adscendere, si inprimis ad ea quae adduximus, redditus e Sabaudiae Ducatu addantut. Statuimus igitur, huic Principi non defuturum argentum, si illius quantumuis magnum numerum exigi velit, etiam rationabili exactione, et non exhanstis oppressisque ciuibus.

13. Robur prouinciarum et vires militares.

Suntin Sabaudia quaedam loca firma munitaque, inprimis Montmelianum, quod semper castrum inexpugnabile iudicatum fuit, donec ab Henrico IV. Gallorum rege captum est. Erat haud procul inde locus quidam editior, vnde videri porerat quicquid ab obsessis rerum gerebatur. Qui praeerat arci, vehementer perterritus fuit, cum videret mane se salutari tormentis aeneis explosis, quae in altiorem illum locum magna solertia subuecta fuerant. Aiunt vero Sabaudum, postquam locum illum recepit, demolitum fuisse altitudinem illam, vt nihil deinceps inde sit periculi. Magni hoc oppidum est momenti, cum sit in finibus atque aditu regionis. Sunt et alia loca munitiora, ad Conflantes, ad Carbonarios, Annuncia da iuxta Romillium: sed qui rem propius considerant, negant in his multum esse praesidij. Fanum Catharinae fuit satis munitum, sed anno AN. C. MDC. solo aequatum.

Iam de Pedemontio dicendum. Est in vrbe Taurinorum Castrum Pentagonale, tam elegans, spaciosum et munitum, vt simile vixinueniri posse videatur. Vt autem iam nihil dicamus de immani vi armorum et instrumentorum bellicorum in eo, vnius tantumrei faciemus mentionem. Est in medio puteus aquae, quo potum agi siue deduci pollunt quingenti vel etiam plures equi, vt nullus alteri sit impedimento, neque adscendendo neque descendendo. Sunt hic perpetuo in praesidio trecenti milites, quibus Princeps soluit stipend a. Praeter hoc praesidium, alit Canassij milites L. Cunae C. apud Villam-nouam XL, et alibi plures paucioresque, in locis quae non sunt in regionis finibus neque limitanea: cuius generis sunt Quieres, Fossanum, Bentium, Villafranca in Pedemontio, Suerna in valle Angroniensi. Sed et alit nonnullos milites apud Caliortium et Susam oppida, prout vicinorum potentia id exigit.

Iurea siue Eporedia arcem habet, cui additae sunt quatuor firmae turres, ipsa arx situ est locata

optimo firmissimoque. Ostensis Vallis beneficio Naturae munita est, cum perangustiac difficiles sint ad eam aditus, quodque animosos habeat incolas, vt peregrini, etiamsi totam sibi subiicerent viciniam, hanc tamen non facile sint aggressuri.

Salutiis quoque bono casteilo cautum est; Carmaniola vero expugnari posse vix videtur, est enim in arceista sponte munitissima ingens vis armorum, alimoniae, tormentorum aliorumque omnium instrumentorum bellicorum. Pinarolum ob firmitatem arcis, quam habet, omnibus vicinis vallibus im peritat.

Quae Auilianae est arx, sustinuit olim sub Duce Carolo obsidionem, quamuis grauiter concussa rormentis. Briquerense Castrum situ optimo et ad defensionem aptissimo structum est, minus tamen quam pro necessitate munitum. Caetera vix meliora sunt, hic non commemoranda.

Comitatum Nicaeum ipsa asperitas et montium frequentia fortem munitumque facit, cum multos angustosac difficiles habeat aditus, in quibus decem homines quingentis negare transitum possint, cuiusmodi is est, quem vocant Passum Puellae. Ad hanc naturalem firmitatem adiecerunt Principes cistra quaedam, quae ratione situs non oppugnari nedum capi posse videntur: in quibus et Saurga numeratur. Pogetum est in finibus Prouinciae, locus satis firmus, vbi Princeps habet praesidium militum. Villa-franca oppidum est humililoco situm, nec valde magnum. Arx vero supra istud inter omnium munitissimas censeriporest, quod super praecipitem rupem extructa, manu atque opere insupet exquisite munita sit. Sunt hic perpetuo centum milites extranei in praesidio.

Quid autem de Nicaea Vrbe dicemus? id quidem: non esse fortalitium, sed corpus quoddam ex fortalitiis munimentisque compositum. Nam primo, ipsa quidem Vrbe cincta est bonis fortibusque maeniis, additis propugnaculis optimis. Supra montem munimentum excitatum est, quod tertiam vnius milliaris parten. h bet in circuitu, crepidine et margine tam recto, vt ob praecipitium adscendi non possit. Et hoc quidem loco ol mfuit nobilissima pars ciu tatis, Templum Cathedtale, domus Episcopi, Monasterium virginum cum exiguo quodam nunimento. Aiunt Carolum Burbonium, cum ex Italia transiret in Hispaniam, considerata loci naturali opportunitate, submissa voce adeos dixisse, qui pone adstirerint: Videte situm loci, cuius quantus vius esse possit nemo agnoscit? Ibi Gubernatorem tritemis in quavehebatur Burbonius, excepta haec verba principi suo (erat enim ciuis Nicaeensis) Carolo Sabaudiae Duci retulisse, qui eo profectus, cum et ipse situm loci pressius considerasset, iusserit illum summa cura atque diligentia muniri, quod quidem intra paucos annos perfectum, et oppidum ita munitum fuerit, vt cum Ariadenus Barbarossa, Pirata Afer, illud circa annum Christi MDXLIII cum classe ducentûm velorum obsedisset, et vehementer tormentis concussisset, capere tamen nequaquam potuerit. Quod si munimentum istud tunc quidem capi non potuit, quamuis nondum absolutum fuisset, quid de eo nunc censendum est, post quam ad naturale situs robur humanae manus industria accessit? non igitur mentitus est, qui Nicaenum primarium orbis Christiani Mummentum adeoque ipsius Italiae propugnaculum dixit. Est inter alia ibi puteus, quem Mutius Iustmopolitanus, qui aliquandiu Nicaeae vixit, mundi Mitaculum nominare solebat: factus est autem in hunc, quem narrabomdoum. Iudicabant omnes nihil deesse fortissimae illi Arci siue Fortalitio, quam ne aliquando aqua destitueretur. Adfuit ibi Germanus quidam, homo ingeniosissimus, qui effecturum se pollicitus est ne illi vnquam aqua decsset. Viderat hic ad radicem montis prosilire hinc inde fonticulos aquae, inprimis vnum largiorem, qui in vicinum mare profluebat. Existimauit igitur persodiendo montem atque rupem, ad fontis illius scaturiginem se peruenturum. Cum igitur iam aliquot mensib. fodiendo laboriosissime prope ad fundum peruenisset, nec inueniret aquam, re desperata Venetias effugit miser. Id cum intellexisset Carolus Dux, reuocarum inde hominem comiter assatus, iussit propositum persequi, quod postremo ei successit felicissime.

Paulo supra nouum munimentum occurrit vetus fortalitium, Donion appellatum, quod a caetero corpore muro separatum est, suntque vbique per totum spacium plura loca editiora velut tumuii, qui omnes fortificari possunt, non simul ac semel sed pedetentim. Ad fortificationem Caroli Ducis adiunxit Philibertus Emmanuel nounm munimentum, quod Citadellam appellant, quo munimento complexus est id spacij, vnde Turcae constitutis tormentis maioribus oppidum quassauerant. Habet hic Sabaudiae Dux perperuum praesidium quadringentorum militum, cum peritissimis rei tormentariae praefectis et artisicibus.

Inter Nicaeam et Villam-francam est Fortalicium S. Albani, quod tantum prope ab vno eorum oppidorum distat, quantum abaltero. Cumque loca satis etiam munita nihil prosint, nisi snfficiente virorum numero, velut corpora spiritu suo animentur: habet Dux hic in vtraque prouincia Sauoia et Pedemontio magnam virorum multitudinem, qui in armis instituuntur et exercentur, inprimis autem vtitur in hoc genere Pedemontanis, qui magis ad arma nati videntur.

Nunc videndum est, de quorum Principum amicitia dubitare, aut a quorum vimetuere possit Sabaudus Dux. Primum non videtur habere cansam metuendi aliquid mali ab Ducatu Mediolanensi, oba ctum illud faedus et necessitudinem, quae ipsi cum rege Hispano intercedit. Et quamuis rex manifestis signis deprehendat, non ita in se affectum Dutem, vt olim solebar esse, cuius: ei causae melius tacentur quam exprimuntur, quodque illa pristini affectus refrigeratio eo ipso se ostendit, quod Sabaudus milites Hispanos e suis arcibus

oppidisque exire iussit; accedente eriam, quod non putetur amplius accepturus Pensionem annuam ab Rege: Non tamen est verisimile, abrupturum Hispanum omnino amicitiam cum Duce affino initam, cum ratio praecipua, cur Dux animum mutasse videri possit, haec sit, quod ei non prestitum fuerit promissum super Ducatu Mediolaneusi, cum duceret Sororem regis Hispani. Est et alia causa, quae Hispanum ab inferedo Sabaudiae bello auocare possit, nempe liber transitus militum Italicorum ad bellum in inferiori Germania persequendum, quibus inuito Sabaudo via nunquam patere possit.

Cum Principibus Germanis colit amicitiam, quod sciat hanc sibi multis modis vtilem esse posse, inprimis bene illi conuenit cum P incipibus Saxonicis, e quorum familia se genus ducere nouit.

Nec minus amicis vtitur Heluetiis, inprimis Catholicis, quibus multum e suis prouinciis sub mittit frumenti, quo hi inprimis indigent. Estautem haec cum Heluetiis amicitia atque pactum Duci inprimis magni facienda, quod ex rebus praeteritis facile de futuris indicare possit: quamdiu enim auus eius Carolus in amicitia Helueriorum perstitit, tamdiusaluus ei fuit Principatus, Postquam illam abrupit, nec promissas soluit persiones annuas, innuens parui se facete illorum societatem tibi Franciscus rex veniens cum exercitu, dicto citius prope vniuersam pessundedit Sabaudiam, nec adfuerunt Duci Helnetij, sed irriso eo, dixerunt eum meritas persoluere poenas, seque mox insuper adfuturos et antiquum repetituros debitum.

Posset quidem aliquid metuere ab Heluetiis Geneuensium nomine quorum est apertus et iudicatus hostis. Sed non est pulandum, gentem illam facile leuaturam arma contra Ducem, vt apparuit in aliquot expeditionibus, quibus hic Geneuam non dissimulanter aggressus est. Ipsa porro ciuitas longe est imbecillior, quam vt eius proninciis inferre damnum possit, contenta si se ab ipsius vi ac iniuriis defendere qucat.

Dux Mantuae hoc nomine ab ipso non metui debere videtut, quod inter liberos horum Principum matrimonium conciliatum, velut vinculum reciprocae amicitiae esso possit, non obstante veteri litigio super Marchionatu Monferratensi, quod sublatum videtur isto coniugio.

Quod ad regem Galliae attinet, facta iam permutatione inter Marchionatum Salutiarum et Bressam terrasque vicinas, omnia pacifica dicuntur et audiuntur, inprimis ex eo tempore, postquam Dux ab Hispanis se alieniore animo ostendit. Arctius autem multo adductum est hoc concordiae inter principes istos vinculum, anno A N.C. MDCXX. quando Victor Amedeus Pedemontij Princeps vxorem duxit Christianam Gallicam, Ludouici XIII. regis sororem, celebratis nuptiis Lutetiae Parisiorum magna cum celebritate et magnificentia, vnde certa speratur atque diuturna animorum inter Regem atque Ducem coniunctio.

In quas regiones, pronincias, Vrbesse Ius habere praetendat Sabaudiae Dux.

Cum huius notitiae aliquis et forte non exiguus possit esse vsus, paucis verbis eas praetensiones expediemus.

Primo ait firmis iustisque se rationibus repetere dominium Vrbis Geneuensis, postquam illa se ab obedientia eius subtraxit anno salutis MDXXXV. Prima ratio est, quod declarationes Imperatorum in promtu sint, in quibus perscriptum sit: quanquam Episcopi Geneuenses fuerint domini in temporalibus et spiritualibus, et se nominauerint Principes Imperij, debere eos tamen Superiorem agnoscere Ducem Sabaudiae, eiusque successores, eique praestare fidelitatis iuramentum, vt appareat ex iis quae fecerint Episcopi vsque adannum MDXXX, quo tempore adhuc cusa fuerit moneta Geneuae cum nomine et imagine Ducis Sabaudiae.

His additur, vsitatum fuisse vsque ad illud tempus, vt Duces Sabaudipossent gratiam facere atque condonare crimina, quantumuis enormia, quibuscumque visum fuisset, neque Episcopos aut Ciuiles Magistratus potuisse vel pronunciare vel exsequi sententiam, nisi prius ostendissent Magistratui quem Dux constituisset, vt videret iustumne esset quod decreuissent an secus. Anno AN. C. MDXIX Geneuenses foedus iniuerunt cum Friburgensibus, cumque Dux intercederer, nec illud vellet habere ratum, dati sunt ab vtraque partearbitri, qui contra ciuitatem pronunciauerunt, et caeteri Heluetiorum pag contradixerunt Friburgensibus, quifaederis illius rationem haberivolebant, quod hoe modo factum est irritum.

Ne autem plura in hanc rem ad ducam us testimonia, constat Carolum Ducem, Auum eius qui nunc serum potitur, saepe Geneuam venisse cum Beatrice coniuge, ciuesque ei semper obtulisse claues portarum, aliaque plura edidisse documenta, quib. ipsum supremum agnoscere Dominum testati sunt. Sed et ea quae sequuntur videntur adstruere ius, quod praetendit Dux in dominium Ciuitatis. Fuit prope perpetua lis Episcopis Geneuensib. cum comitibus Sabandiae, super dominio huius Vrbis, cumque Humbertus Episcopus mortuus fuisset, successor cius ac cessit Imperatorem Fridericum Primum, et impetrauit ab eo, vt ipse solus esset Genenensium Princeps, neue in rebus ciuilib. ab vilo quam Imperatore dependeret, essetque liber atque immunis ab omnib. tributis. Reuersum autem domum Episcopum exceperunt eadem litigia et molestiae donec Guilielmus Comes proscriptus fuisset ab Imperatore ob rebellionem, et eadem opera excidisset beneficio, quod ab Episcopo Geneuensi obtinebat. Cum autem bellum diutius durauisset, exhausta opibus ciuitas, vocauit in patrocinium Comitem Maurianensem, qui postea factus est Comes Sabaudiae. Sed ne sic quidem a bellis cessatum est, vt Comes multa minora oppida

et castella Geneuensium occupauerit, ad ipsamque insuper ciuitatem accesserit, postulaueritque a ciuibus testitutionem sumtuum, quos fecisset in istud bellum.

Respondente autem pro ciuibus Episcopo, debere Comitem contentum esse iis bonis, quae iure beneficii ab Episcopatu teneret, nouae ortae sunt querelae et lites, metuente populo, ne Comes iritatus cum communi hoste pacisceretur: consensit igitur, vt in vrbe omne id possideret, quae Comites Geneuenses antea habuerant, iure ac nomine Hypothecae. Ingressus autem ciuitatem Comes, cum crudeliter haberet ciues, quidam e Canonicis atque ciuibus facta in eum conspiratione reuocauerunt Geneuensem Comitem, qui cum adduxisset ad vrbem copias, victus fuit a Sabaudis, qui obtinebant vt bem, qui et ingressi domos coniuratorum, captos quos poterant interfecerunt: durauitque illud dissidium, donec defecit Comitum Geneuensium familia, et Principes Sabaudiae, quicquid illi habuerant iuris, sibi vendicauerunt.

Ad extremum Amedeus Sabaudiae Princeps iniquo ferens animo, infra Episcopum se constitutum conatus est ipso superior euadere, cumque ab Imperatore Carolo IV. impetrasset, vt esset Vicarius Imperii in omnibus suis ditionibus, voluit, vt vigore huius dignitatis Episcopus cum omni sua iurisdictione sibi subiiceretur. Huius autem cnatibus Episcopus summa vi restitit, vt suam conseruauerit sibi authoritatem, populo vero Geneuensi libertatem.

Durauit hoc vsque ad tempora Amedei VIII. nepotis superioris Amedei, qui primus factus est Dux Sabaudiae, deinde Papa creatus et Felix appellatus. Obtinuit hic a Martino Pontifice iurisdictionem temporalem in Geneuenses, qua tamen frui non potuit, non magis quam successores eius. Ab eo tempore nunquam cessauerunt Sabaudiae Duces praetendere ius supremi dominii super ciuitatem Geneuensem.

Idem Princeps Marchsonatum Montisferratensem tribus rationibus adse pertinere asserit. Primo quod cuidam Duci dotis nomine promissus fuerit, si contingeret familiam Palaeologorum (quae ab stirpe periit) deficere. Deinde, quod in eodem matrimonio centum coronatorum millia promissa fuerint, quod aurum nondum est persolutum, cum tamen expresse cautum fuerit, si intra constitutum tempus illa pecunia non numeraretur, vt pro ea Marchionatus iste traderetur. Tertio quod orto bello inter Marchionem Monferratensem et Ducem Mediolanensem, hic illum euerterit omni ditione sua. Dux vero Sabaudiae sumtis pro Marchione armis, eum in prouinciam suam restituerit: vnde in signum gratitudinis Marchio se beneficiarium Ducis constituerit, eique obedientiam iurauerit.

Dum autem haec causa coram Carolo V. Imperatore controuertitur, pronunciauit is irritam conditionem, de suc cessione deficientibus Palaeologis, neque vllam habuit rationem caeterarum praetensionum, cum vxor Ducis Mantuani, filia Marchionis Montisfe ratensis diceret, se, quae silia esset, etiam baeredem esse debere.

Ait insuper sibi deberi Principatum Achaiae, quod Philippus Sabaudus Thomae III. filius vxorem habuerit Iamben, filiam Principis Achaiae, cuius matrimonij nomine Sabaudus bellum fecit Despotae Graeciae eiusque occupauit prouinciam. Habuit hic filium sanum, qui fuit Princeps Achaiae: hic rursus genuit Amedeum, quitertio loco successit: cumque careret liberis, successore ha buit Ludouicum fratrem, qui cum nec ipse haberet sobolem, voluit Regina Siciliae succedere, quod diceret Principatum caducitatis iure ad se deuolutum, vnde eum tribuit Magistro Equitum militiae Rhodiae. Tandem venit Turca et vtrumque abstulit, Achaiam et Rhodum.

Postremo vendicat Sabaudiae Dux sibi ius regni Cyprij et Hierosolymitani. Et constat sane, Cypri regesveros esse reges Hierosolymitanos: vnde si ius regni Cyprij ad Sabaudum pertinet, idem quoque iure petet regnum Hierosolymorum. Nos autem id exactius considerabimus.

Appellant se Sabaudiae Duces reges Cypri quatuor de causis. I. Haereditatis iure, H. Adoptionis, III. Renunciationis, IV. Testamenti. De primo sciendum est, Annam Lusinianam, filiam Iohannis regis Cypri, Hierosolymorum et Armeniae, ex Carolotta Borbonia, vxorem fuisse Ludouici Ducis Sabaudiae, ex quo matrimonio nati fuerunt XVI liberi vtriusque sexus. Nos hic nihil dicemus de Amedeo II. Duce, primogenito illius Annae, quod qui ex eo nati fuere liberi morcui fuetint: sed tantum de secundo filio, Philippo, qui senex admodum ad Duc tum Sabaudiae peruenit. Huic successit filius Philibertus, frater Caroli Emanuelis, qui cum destitueretur liberis, peruenit principatus ad eum quem diximus fratrem, Habuit hic successorem Emmanuelem Philibertum, patrem illius Caroli Emmanuelis, qui nostro tempore dominatur. Tertius Ludouici Ducis et Annae Lusinianae filius fuit Ludouicus Comes Geneuensis, qui iure vxoris suae Carolottae Lusinianae habuit regnum Cypri cum titulis Hierosolymorum et Armeniae; sed hic fuit pulsus regno nec habuit liberos. Iohannes Lusinianus rex fratrem habuit Iacobum, mortuum in aetate puerili, superstite sola Anna, vxore Ludouici Sabaudi, sorore sua, quae sedec im peperit, vt diximus liberos. Iohannes II. rex duas solum habuit filias, vni nomen fuit Cleopatrae, quae mortua est; alteri Catolotrae, quae post mortem patris regnum obtinuit, fuitque coronata cum vidua esset Iohannis Lusitani: ex quo cum nullos susce pisset liberos, nupsit iterum Ludouico Comiti Geneuensi, Annae Lusinianae filio, quae soror fuerat Iohannis II. sed nec ex hoc habuit prolem Hanc cum marito eiecit regno Iacob. II. filius nothus Iohannis II. Carolotiae frater.

Haec cum sine liberis vita excessisset, debebatur regnum Annae: quae cum mortua fuisset deuoluebatur omne ius regni in Sabaudiae Ducem Annae filium. Cum autem Iacob. Spurius illud iam obtineret, solum nomen et titulus reliquus fuit Sabaudo, qui

suum sibi ius retinuit, cum vlterius nihil posset, Et hinc factum est, vt post acquisitum ius istud maiores sibi sumserint Duces Sabaudiae ritulos, et se ipsos Serenissimos scripserint.

Ad hunc ergo modum omnes Sabaudiae Principes, qui ad Annam illam Lusinianam genus maternum referunt, aiunt se esse haeredes regnorum, Cyprij, Hierosolymitani, et Armenij.

Quod de iure adoptionis diximus ita habet. Pulsa Cypri regno Carolotta, cum liberos non haberet, ad quos possessionem regni transmitteret, adoptauit sibi in filium et haeredem Carolum I. Ducem Sabaudiae, Amedei Secundi filium, fuitque haec adoptio Priuilegio confirmata, rata habita, et scripta in Archiuis Ducum Sabaudie, facitque eius mentionem Philibertus Pingonus in libro De Genealogia Ducum Sabaudiae, estque similis adoptioni Iohannae reginae Neapolitanae, quae cognatum suum Carolum Dyrrhachinum adoptanit sibi in filium, qui et haeres factus est. Post quem rursus adoptauit Ludouicum Ducem Andegauensem, qui tamen cum haeres scriptus nonfuerit, non est adeptus regnum, sed is qui prior adoptatus fuerat. Et dicta adoptio Ducis Sabaudiae facta fuit post mortem Ludouici regis Cyprij, Comitis Geneuensis, Carolottae adoptantis mariti, qui diem suum obiit an. AN. C. MCCCC LXXXI. a. d. vltimum Februarij mensis, cum annos XV. regnasset.

Quod praetendit de iure renunciationis, ita narratura Philiberto Pingonio, Consiliario Ducis Sabaudiae. Ait se anno Salutis MDXXN, cum Taurini versaretur, et in Archiuis Ducum Sabaudiae antiqua litterarum monimenta ad pertexendam eorum Principum Genealogiam rimaretur, inuenisse, dictam reginam Carolottam Roma profectam fuisse, vt inuiseret Ludouicum Ducem Maritum suum, quem inuenerit in Abbatia Ripalliensi, degentem vitam solitariam et contemplariuam. Ibi reginam Duci Sabaudiae renunciasse totum regnum Cypri cum omni quod in eo habebat iure. Haec ita se habere confirmat sub annum Christi MDLXXX Dominicus Ducis Sabaudiae Secretarius, aliique boni viri, qui testantur se vidisse renunciationem illam scripto comprehensam, et aureis exaratam litteris. An vero haec tenunciatio sit eadem illa adoptio, de qua diximus, ego pol quidem scire haud possum.

De iure Testamenti quod praetendunt sic habet. Carolotta Regina Cypricum Romae esset, et graui conflictare tur morbo, condidit Testamentum ad XXV. Februarij diem an. MCCCC LXXXI, scripto haerede atque successore suo Carolo I. Duce Sabaudiae, orto ex Anna Lusinia, vnica sorote Iohannis regis, quae Carolotta se portari fecit in Basilicam S. Petri, in illud sacellum, in quod reges et reginae recipi solent, praesente Papa Innocentio VIII, et plerisque Cardinalibus: cumque paucis dieb. postea mortua fuisset, sepulcrum inuenit in eodem Templo. Alij dicunt cadauer fuisse deportatum Assisium in Templum B. Francisci. Anno AN. C. MDXXXIII, cum Carolus V. Imperatoria cingeretur corona, adfuit Carolus III. Sabaudiae Dux, et ad tribunal eius repetiit ab Venetis, velut iniustis possessoribus regnum Cypri, vt narrauerunt Bononienses aliique, qui Coronationi illi interfuerunt: et tunc quidem Clementem VII. Pontificem et Carolum Caesarem pronunciasse secundum Sabaudum. Sed iidem aiunt, Venetos protestatos fuisse atque dixisse, habere se id regnum bona Ordinum regni voluntate, et ex dono Reginae Cornatiae, quae vxor fuerit Iacobi Spurij, qui Cypri regnum armis suum fecerat.

Post mortem huius reginae, quae decessit anno AN. C. MCDLXXXN, cum vixisset annos LV. reperierunt Duces Sabaudrae regnum Cypri a Venetis, qui inter alia quae responderunt, etiam haec verba dixisse natrantur: Coeli Coelorum Domino, terram dedit filiis hominum, quo dicto sacro innuere voluerunt, regnum illud sibi diuinitus datum, neque se alios agnoscere haeredes quam seipsos.

Ad annum AN. C. MDLXX, decidit Turcarum Monarcha hanc controuersiam, cum armis sibi subiecisset totam Insulam, exclusis tam Venetis quam Principibus Sabaudis, et sic diuturnam finiuit litem.

CATALOGVS VITAE ET SVCcessionis comitum et Ducum Sabaudiae, ab anno Christi millesimo vsque ad annum MDCXXIV.

Beroaldus, sine vt ab aliis vocatur Geroldus III, filius Hugonis prim. Ducis Saxoniae, qui frater fuit Othonis III. Imperatoris, cum duobut fratrib. suis, Friderico et Vldarico in aula patrui Imperatoris educatus fuit, cum admodum puer amisisset patrem suum. Hic Beroaldus vigilantia et dexteritate sua effecit, vt valde gratus esset Imperatori, vt prope omnium consiliorum suorum Caesar eum faceret patricipem. Hic cum deprehendisset Mariam Arragonicam Imperatoris coniugem prostituisse se suo Aulae Magistro, susto commotus dolore, cum inuenisset eos in actu venereo, vtrumque valido gladij ictu simul transuer berauit.

At consanguinei Mariae cum tam Tragicum facinus vltum ireht, concitauerunt ingens bellum aduersus fratres Saxones, quod postremo en sopitum est conditione, vt Beroaldus per decennium exularet a Germania.

Paruit hic, atque discessit in Burgundiam circa annu= Salutis CMXCVIII, cumque illam prouinciae partem purgasset a latronibus, qui omnia itinera et vias reddiderant periculosas, venit Arelaten ad Bozonem Burgundiae regem, a quo comiter et benigne exceptus, vtilis illi fuit in bello contra Genuenses et eorum confederatos. Bozoni mortuo successit Rudolfus frater, qui Beroaldum constituit Legatum suum per territorium

Viennense, cui prouinciae summa cum laude praefuit, felix insuper bello, vt qui tribus vel quatuor praeliis vicerit Genuates et Pedemontanos, qui occupauerant Vallem Maurianensem. Hanc cum Beroaldus recuperasset, reliquit eam illi Rudolfus deditque propriam. Huc venit ad eum coniux eius, ex qua sustulit filium nomine Hunbertum Albimanum. Extincto igitur Rudolfo, cum regnum eius caducitatis iure ad Imperatorem deuolutum fuisset, mansit Beroaldo suprema illius Praefectura, beneficio Patrui Imperatoris, donec hic quidem vixit. Cumque Dominium Maurianense per annos XXVIII obtinuisset, decessit Massiliae, et sepultus est in Arelatensi vrbe, anno AN. C. MXXVII, cum Pontificatum Romanum gereret Iohannes XVI. Imperio praeesset Occidentali Conradus II. Orientali Constantinus Porphyrogenitus, et in Gallia regnaret Robertus.

II.

Humbertus primus Beroaldi filius, defuncto patre, Conradi Imperatoris beneficio Burgundiae recturam obtinuit, qui Conradus, cum territorium Maurianense in Comitatum erexisset, Humbertus primus fuit Comes. Erat huic ab initio bellum aduersus Marchionem Susae, sed hoc finitum fuit factis inter vtrumque faederibus. Habebat enim Marchio filiam vnicam, nomine Adelam, hanc elocauit in matrimonium Humberto Comiti, sicque factum est, vt Marchione mottuo, gener de iure filiae eius, vxoris suae, succederet in Marchionatu. Habuit hic ex Adela coniuge filium eundem quesuccessorem nomine Amedeum. Praefuit autem toti illi regioni in summa pace et tranquillitate per ann. XX et amplius, mortuus anno vitae L. Sepulcrum eius extat intemplo S. Iohannis Maurianensis, quod luculentis auxit donauitque redditibus annuis. Obiit autem anno MXXXXVIII.

III.

Amedeus primus huius nominis, Humberti filius, secundus Comes Maurianensis, partim in. dole paterna, partim institutione Adelae matris princeps fuit mitis et pacificus. Iuuit hic Guilielmum Burgundiae Comitem, Rinoldi Burgundi et Alicis Normandicae filium, in bello aduersus Lotharingos, cumque insignem victoriam a Godefrido Lotharingiae Duce obtinuisset, duxit Iohannam, dicti Comitis Burgundiae filiam vxorem, ex quagenuit Humbertum filium cognomento Caudatum, cuius appellationis haec fuit ratio. Cum proficisceretur in Italiam, vt salutaret Imperatorem Henticum III. qui tunc orat Veronc, magnum post se traxit nobilium homi. num comitatum. Iussit Imperator vt solus ingrederetur ad seiat ille, negauit se sine cauda, id est, comitatu ingredi posse. Risit Imperator, cumque cum omni sua sequela admisit, et per iocum deinceps Caudatum appellanit. Reuersus a Verona domum, quiete vixit vsque ad ann. MLXXVI. quo anno ab Imperatore adeptus est titulum Marchionis Italiae, mortuusque conditus est in templo S. Iohannis Maurianensis, iuxta patris Humberti tumulum, quod templum vltra superiora, magnis et ipse ornauit donis atque priuilegiis. Huius tempore fuit in Ecclesia Schismaob Berengarium Archidiaconum Andegauensem, qui de Sacramentis aliter scripsit, quam Romana sentiebat Ecclesia. Contra hunc tria fuerunt habita Consilia, postremumque Vercellis in Pedemontio, vbi eiurasse dicitur errorem suum, vt ex corpore Decretorum Gratiani appatet.

IV.

Humbertus II. Amedei Primi filius, Comes Maurianensis tertius. Hic cum aliquando in venatione acrius persequeretur feram, accidit vt in eum locum incideret, vbi degebat Comes Venissenus: quiaudito venatorum clamore et latratu canum, conscenso equo profectus inuenit Humbertum Comitem ciusque totum comitatum, quem omni comitate et beneuolentia excepit, secumque aliquot diebus retinuit, quibus coaluit mattimonium inter Hu mbert et huius Comitis filiam Laurentiam, quae putabatur virginum sui temporis esse formosissima. Celebratae sunt nuptiae in oppido Carpentoratensi, vnde natus estan. MLXXX Montemeliani filius nomine Amedeus. Fuit ei bellum aduersus Dynastam Briansonium, quem coegit ad aequitatem: deinde subiecit sibi armis Valles Tarantasiam Iciliamque.

Huius Humberti temporibus conuocauit Vrbanus II. P. M. Concilium ad Claremontium in Aruernis, vbi conclusa est prima profectio vltramarina in Palaestinam, ad recuperandam Terram sanctam, ad preces et exhortationes cuiusdam viri nobilis Ambianensis, qui vitam vinebat solitariam atque sanctam: ipsi nomen erat Petro Eremitae. Ad hanc expeditionem susceperunt crucis notam circiterCCC. hominum millia, interque eos molti Principes et Illustres viri, e quorum numero et hic Humbertus fuit, qui non parum momenti attulit ad occupationem vt bis Hierosolymorum, vbi Gotefridus Bullioneus rex creatus fuit. Rediit Hunibertus domum ann. AN. C. MC. vbi multis grauibusque exagitatus morbis, mortuus est ann. MCIX. cum per annos XXXIII. prouinciae suae praefuisset, relicto successore Amedeo filio suo, et filia Adela, quae facta est vxor Ludouici VI. cognomento Crassi, vnde natus est Ludouicus Iunior, Pater Philippi Augusti Adeodati.

Huius tempore Papa fuit Gregorius VII. antea Hildebrandus dictus, qui Pontifices Maximos exemit ab obligatione Imperatorum. Eadem tempestate institutus fuit Ordo Carthusianorum in Delphinatu, per Patrem Brunonem Coloniensem Germanum. Mortuus autem est hic Humbertus in Palatio regali oppidi Monasteriensis in Tarantasiana valle, vbi et sepultus est.

fuit vir bellicosus et armis deditus. Conuenerat viuo adhuc patre eius, vt duceret vxorem Claram Comitis Geneuensis filiam. Factus autem sui iuris, omissa priore sponsa duxit aliam Cunegundam Comitis Albonensis filiam, quae res causa fuit grauissimarum inimicitiarum inter Amedeum et dictum Comitem Geneuensem.

Habuit is ex hac vxore plures liberos, interque cos Humbertum filium, qui patri successit. Huius tempestate in Germania Imperator electus fuit Henricus V. voluit hic intrare Galliam, vt acciperet possessionem regni Arelatensis, quod asserebat ad Imperium pertinere. Cum igitur recto itinere Comitatum Maurianensem petiisset, iussit, vt Amedeus se comitaretur in Italiam, ad recipiendum Diadema Imperatorium. Fecit id Amedeus, vt Imperator, cum seipsum in possessionem regni Arelatensis misisset, profectus Romam Coronatus fuerit ipso festo die Paschatis, cum iam ante corona fercea Mediolani de more cinctus fuisset. Hac solennitate peracta, petiit Amedeus ab Imperatore licentiam redeundi domum: nes hanc solum dedit Imperator, sed vt Amedeum vlterius sibi obligatum redderet, erexit terram Sabaudicam in Comitatum, iussitque eum praeconis voce primum Comitem Sabaudiae salutari, eique Comitatus insignia solen niter contulit, hac lege, vt eum Comitatum ab Imperio Beneficii nomine teneret, et inter ritulos honoresque suos primo loco scriberet: addito insuper ad instar donatiui territorio Baugaeo. Sic amedeus imposterum se appellauit Comitem Sabaudiae. Reuersus domum resumsit bellum contra Geneuensem Comitem, qui in eoperiit, et Amedeusquietum imposterum habuit Principatum. Nactus igitur ocium, construxit Abbatiam et Monasterium S. Sulpicii, Ordinis Bernardini, itemque aliud Ordinis Cistertiensis, quod appellauit Tamisam. Fuerunt huic nonnullae simultates cum Ludouico Crasso Galliae rege, quae durauerunt vsque ad nepotem eius Ludouicum Iuniorem: sed postremo compositae fuerunt per S. Abbatem Bernardum, qui insuper Amedeo persuasit, vt suscepta Cruce proficisceretur in Syriam, quod et fecit mense Maio anni MCXLVI. cum simul eo proficiscerentur Conradus III. Imperator et Ludouicus Iunior Gallorum rex. Finito ex parte belloisto, cum quisque domum repeteret, delatus Amedeus ad Cyprum Insulam, obiit ibi ex morbo anno AN. C. MCLIV. cum praefuisset rebus annis prope XLV. Guido Lusinmnus Cypri Rex honorifice eum tumulari fecit in Abbatia S. Crucis in monte. Fuerat et hic creatus Legatus Imperatoris per Italiam.

VI.

Defuncto Amedeo patri successit filius Humbertus III. Comes Sabaudiae II. Duxit hic Mathildam, Theodorici Comitis Flandriae et Sibyllae Andegauensis filiam: quam cum florentem aetate et specie amisisset, tantum concepit moetoris, vt abiecta secundatum nuptiatum cogitatione construxerit Monasterium et Abbatiam, quam Alpinam vocauit, circa annum AN. C. MCXIII. susceptoque Monachi cucullo in illa more religiosi vixerit vltra annum. Videns autem vicinos principes per occasionem vitae illius Monasticae captare occasionem inuadendi Sabaudiam, deserta regula vxorem duxit Annuam, filiam Comitis Salingensis in Germania.

Nita est ex hoc matrimonio filia Agnes, quam Pater iam desponsauerat Henrico II. Anglorum Regi. Dum autem de futuris nuptiis agitur, contigit filiam mori, pauloque post Annam matrem: ex quo geminato casu tantam concepit Princeps tristitiam, vt denuo proponeret sibi, deserta consuetudine mundi vitam solitariam viuere et includere se Monasterio, quod et fecit. Verum assiduis populi atque Ordinum Prouinciae fatigatus precibus et prope extractus latibulo, tertiam duxit vxorem Petronillam filiam Comitis Burgundiae, Ducis Austriae viduam, ex qua vertente anno sustulit filium nomine Thomam. Pro quo vt Deo condignas redderet grates, fundauit Monasterium cum Prioratu, sub nomine S. Mauricii: extruxitque insuper elegans delubrum in magna Carthusianorum domo, cum Xenodochio pro egenis et peregrinis.

Anno AN. C. MCXVIII. proficiscenti in Syriam Philippo Augusto regi, comitemse runxit Humbertus, vbi Christiani Prolemaidem vrbem infidelibus eripuerunt. Reuersus domum Humbertus mox in morbum incidit, cuius violentia extinctus est anno Salutis MCCI. tumulatus in Monasterio quod ipse struxerat, cum annis prope XLVII praefuisset.

VII.

Successit patri Humberto in Comitatu Sabaudiae Thomas filius, puer adhuc sub auunculi Burgundiae Comicis constitutus tutela. Advirilem aetatem vbi peruenit, nupsit ei Beatrix Comitis Geneuensis filia, contra tamen voluntatem Soceri, quem Thomas captum inclusumque carceri, coegit approbare matrimonium filiae, sibique iurare fidem et obedientiam, vt Beneficiarium atque clientem Comitis Sabaudiae facere par est. Post haec profectus est in bellum contra Albigenses siue Valdenses, quod iis inferebat Philippus Augustus Galliae rex. Reuersus inde multa occupauit per Pedemontium, quod principum Pedemontanorum familia desiisset. Cepit ergo Pinarolum et Vignonium, et arcibus muninit vtrumque, deinde Carignanum et Moncallerium, vnde sibi etiam tribuit titulum Pedemontii. His omnibus cum praefuisset annis XXXII. mortuus est anno MCCXXXIII. cum ex vxore sua filios sustulisset octo, filias duas. Sepultus est in Abbatia S. Michaelis iuxta Aullianam in Marchionarum Susano, velut Testamento iusserat, cui monasterio iam ante donauerat oppida, lauentiam et Fanum S. Amb.

VIII.

Amedeus III. Thomae filius, post mortem patris factus est quartus Sabaudiae Comes, Maurianensis VII. Prima eius vxor fuit filia Comitis Albonensis, et Delphini Viennensis, quae mox mortua est non relictis liberis. Postquam duxit Ceciliam filiam Reimundi Comitis Prouinciae, virginem nobilitate et pulchritudine conspicuam, quae ei peperit Bonifacium filium, et filiam

Constantiam. Adiutus a fratre minore occupanit armis Cablasii regionem, et Augustam Vallem. Cum autem XIII. annis Principatum gessisset, extinctus est apud Montmelianum anno Gratiae MC CXLVI. a. d. XXIV. Iunii, humatus in Monasterio Altae Combae.

IX.

Amedeo patri successit Bonifacius filius, quintus Sabaudiae Comes, ob probitatem Rolandus cognominatus. Primum ei bellum fuit contra Marchionem Montisferrati, Astisanos et Taurinos, qui repetebant terras, quasipse victorsibi subiecerat. Postea coniunxit socia arma cum Carolo Comite Andium et Prouinciae, ferenti auxilium Margaritae Comiti Flandriae. Ex eo bello redux Taurinorum Vrbem obsedit: cum vero ciues implorauissent opem Marchionis Monferratensis Astisanorumque, coactus est deserere obsidionem. Nec hoc solum, sed Bonifacius ipse, cumque eo Salutiarum Marchiocaptus in Astam deductus est. Tulit captiuitatem adeo indigne Comes Sabaudus, vt prae moerore exhalauerit animam anno AN. C. MCCLVI. cum quasi nouem annis praefuisset rebus suis. Corpus in S. Iohannis Maurianensis templum illatum tumulatumque est. Liberos non reliquit, cum nec vxorem habuerit. sed sororem Constantiam quae fratri in Comitatu Sabaudiae succedere non potuit, cum sit Feudum sine Beneficium Imperiale, quod haereditate ad filias non peruenit.

Supererat Petrus Thomae filius, ad quem morte Bonifacu Comitatus Sabau diae peruenit. Hic igitur cum possessionem adiuisset, exegit iuramentum fidelitatis a Nobilitate et populo Prouinciae. Volens hic vlcisci captiuitat em Bonifacii antecessoris sui, et ipse obsedir vrbem Taurinorum, quae post diuturnam obsidionem deditionem fecit. Miserat Imperator Legatum quendam suum, qui praeesset prouinciae Cablasiae et Valli Augustanae, quod vtraque pertineret ad Imperium, sed Petrus huncarmis victum cepit, et plura insuper occupauit.

In Angliam profectus est vt inuiseret Eleonoram reginam, filiam sororis suae Beatricis, quae Comiti Prouinciae nupserat. Per eius absentiam Comes Geneuensis, vt ei noceret, auctor fuit, vt subditi partis cuiusdam prouinciae in eum rebellarent. Quo audito Comes Sabaudiae celeriter rediit, trahens secum quatuor millia militum, quosab Eduardo Angliae rege acceperat: horum opera obsedit atque cepit Castella Clcense et Rouense, cumque iam in eo esset, vt cum Comite Geneuense acie consligeret, fuit inter eos constituta pax, auctoribus Burgundo et Matisconensi Comitibus.

Hinc in Germaniam profectus est, vt iuramentum praestaret super Comitatu Sabaudiae et Maurianensi Richardo Anglo, qui Imperator Electus fuerat: quo facto petiit sibi conferri ius super Cablasiam, Vassensem et Ostanam vallem, quod et cito impetrauit. Reuersus domum, longo conflictatus morbo expirauit sine liberis maribus, instituto haerede dominiorum suorum Philippo fratre: cum filiae Constantiae, quae Albonensi Comiti nupferat, multa et magna testamentole. gasset. Gessit hic Principatum annis XII. defunctus an. salutis MCCLXVIII. sepultus in alta Comba.

XI.

Philippus igitur successit fratri, ducta in vxote Alice, Comitis Palatini Burgundiae filia vnica et haerede ex asse Othonis patris sui, qui erat ex posteris Friderici I. Imperatoris. Huius matrimonii beneficio factus est Comes Burgundiae. Paulo post defertur ad eum nuncius demorte Comitis Sabaudiae fratris sui, vt Comitatus illius insuper haeres factus sit, cuius statim Philippus apprehendit possessionem, adactis in verba sua Ordinibus prouinciae et populo. Dictus salutatusque hic fuit Comes Burgundiae et Sabaudiae, praefuitque regionibus illisquiete, vsus summa prudentia et experientia, quam acquisiuerat adole cens, educatus in negotiis Italiae cum Thoma fratre sito. Hydropi tamen per totum decennium obnoxius fuit, cumque spem prolis suscipiendae ex vxore non haberet, vocauit ad se tres ex Thoma fratre suo nepotes, quibus testamento diuisit terras et dominia sua. Primo dedit Comitatum Sabaudiae cum Annulo S. Mauricii, caeteris alia. Pau. peribus legauit preciosam suam supellectilem, partem etiam Monasterio Altae Combae, in quo conditiis est anno AN. C. MCCLXXXV. cum XVI. annis dominatus fuisset.

XII.

Excepit Patruum Amedeus IV. in Comitatu, qui Magni cognomen in uenit, tam ob fottia bello facta, quam ob proceritatem corporis. Fuerat hic educatus in Italia ibique Eques creatus. Vxor ei fuit Sibylla, Baugaei et Bressae domina, quae earum terrarum maritum fecit dominum, eiusque successores, Comites Sabaudiae. Bellum ei fuit cum Comite Geneuensi, subnixo auxiliis Humberti Delphini Viennensis, in quo frater Amedei huius occu. buit. Filios habuit duos, Eduardum et Amedeum cum tribus filiis. Iurea oppidum vltro venit sub cius obedientiam. Geneuensi Comiti eripuit Fanum Germani et Amberium oppida.

Huius tempore Philippus Pulcher Galliae Rex postremam expeditionem suscepit aduersus Flandros, cui militauit Eduardus Sabaudus Amedei filius. Henricus VII. Lucenburgicus, Imperator proficiscens Romam ad sumendum Diadema. Amedeum Comitem habere voluit, sibique assistere in illa Coronationis solennitate. Idem Imperator creauit Amedeum Hunc Comitem, S. Imperii Principem. Multum hic iuuit Equites S. Iohannis Hierosolymitanos, in occupatione Rhodi Insulae, quae causa est, vt in armis Sabaudiae conspiciantur signa Religionis Hospitalariorum Hierosolymitanorum, accedentibus insuper his literis, F. E. R. T. quae significant, Fortitudo Eius Rhodum Tenuit. quae verba sibi propria atque peculiaria habent Duces Sabaudi. Postiemo cum Amedeus Auinionem ad Papam iuisset, vt impetraret ab eo auxilia pro Imperatore Constantinopolitano Genero suo

contra Turcas, mortuus est anno MCCCXXIII. cum praefuisset rebus annis quasi octodecim.

XIII.

Eduardus filius successit Patri, corpore procero et quadrato, nec minus tamen agili: deditus armis, magnanimus, liberalis. Bellum gessit contra rusignium Toparcham, quem bis deuicit, vt et Comitem Geneuensem, postremo tamen victus in praelio Vareio quae causa fuit, vt profectus ad Ducem Burgundiae et Britanniae, vtrumque de auxiliis appellaret. Cumque Lutetiam venisset, vt idem ageret apud Philippum Valesium regem, incidit in morbum, cuius tanta fuit vehementia, vt intra sextum diem moretetur. Corpus eius aromatibus conditum et ad Altam Combam deportatum, monumentis maiorum illatum est anno AN. C. MCCCXXIX.

XIV.

Mortuo Eduardo, successit in Comitatu Sabaudiae Amedcus V. filia illius vnica Margarita, vxore Ducis Minoris Britanniae, exclusa per leges Imperii, Factus hic Princeps, receptoque S. Mauricii Annulo duxit vxorem Iolen, filiam Marchionis Montisferratensis, quae peptit ei Amedeum filium aliosque liberos. Fuit et huic bellum cum Genuensi Comite, cui ademit Castrum Montusium, victo ipso acie. Hinc extruxit duas arces, quarum alteri nomen fecit Marchesiae, alteri Mottesiae, ad defensionem Vrbis Camberiacensis. Postremo auctoritate et interpositione Philippi Valesii regis Galli pax facta est inter duas illas familias, Delphinorum et Comitum Sabaudiae.

Nactus a bellis ocium Amedeus, extruxit templum Praedicatorum apud Montmelianum, et Sacrum Delubrum Camberiaci. Magnus huic per omnem vitam a vicinis habitus est honos, cum insupet diligeretur a Nobilitate et omni populo. Reliquit filium vnicum, Amedeum, cuius tutelam suscepit Ludouicus patruus eius: cumque praefuisset prouinciis suis annis XIII. mortuus est anno AN. C. MCCCXLII. tumulatus in Sacello Monasterii Altae Combae, quo transtulerat collecta omnia ossa antecessorum suorum.

XV.

Amedeus VI. vndecimus Sabaudiae Comes non nisi annos nouem natus erat, cum pater eius moretetur, traditus igitur est tutelae Ludouici Sabaudi Dynastae Vassensis, consanguinei, et Amedei Geneuensis Patrini, qui puero dederunt annulum S. Mauricii, quem fere semper secum ferebat. Cumque in concursu hastatorum equitum in Hippodromo, primo die Maij mensis, aliquan. do victor fuisset, adeo dilexit colorem viridem, vt non ipse duntaxat tali vteretur veste, sed et famulitium omne aulicum adeoque equos viridi vestiret ornaretque colore, vnde vulgo Comes viridis dictus fuit. Mortuo Roberto Neapoleos rege, pars quaedam Pedemontii vltro sub eius se tradidit fidem et obedientiam.

Episcopus Sedunensis, deturbatus sede eiekusque per rebelles Valesios, ad hunc Amedeum confugit, ab coque auxilium et restitutionem peciui, quam et eius ope obtinuit. Fuit huic bellum contra Delphinum Viennensem, cui et quaedam oppida pagosque extorsit. Mouit haec res Delphinum, vt cum liberis careret, Principatum suum traderet Gallerum regi, vt eum defenderet aduersus Sabaudum. Nec mora, emit rex Delphinatum, et Humbertus cum sumsissec habitum Dominicanorum, factus est Monachus Lugduni, deinde Archiepiscopus Rhemorum, postremo Patriarcha Alexandrinus, mortuusque est Lutetiae anno Gratiae MCCCLV. Delphinatus autem possessio cessit Carolo filio primogenito Iohannis regis: in emtione enim expresse cautum erat, vt primogeniti regum Galliae appellarentue Delphini Viennenses, vtque arma Delphinatus inngerentin clypeocum atmis Galliae.

Mouit hoc Sabandiae Comitem vt ambiret amicitiam Ioannis regis einsque filii primogeniti, neue imposterum bellorum nascerentur fomites, conuenrum fuit, vt Amedeus Comes acciperet vxorem Bonam, sororem Ludouici Burbonii, diuisisque finibus de nouo inter Delphinatum et Sabaudiam, constitutoque limite fluuiolo quodam Guiero.

Instituit hic Amedeus paucis post nuptias suas mensibus Ordinem Equestrem Annunciatae: deditque Torquem aureum insigne Ordinis quatuordecim Equitibus, partim sorte partim electione, ipse qui decimus quintus erat, constituebatse Caput et Magistrum illius Militiae. Insigne huius Ordinis est Torques sine Monile magnum auteum, in quo tres laquei siue nodi amoris, inque iis hae litterae FERT. ter repetitae, quod est antiquum Symbolum Comitum Sabaudiae. ab ima parte Torquis dependet Agalma Annunciationis factae per Angelum Gabrielem ad Beatam Virginem Matrem. Idem auctor est Monaster ii Carthusianorum in loco qui Pierre Castel vernacule appellatur, vt ibi assidue fundantur preces pro salute Equitum huius Ordinis. Commisit hic Amedeus magna prosperitare praelium cum rege Bulgarorum, qui captiuum detinebat Alexium Graecorum Imperatorem coegitque eum, vt hunc remitteret Constantinopolin. Reuersus vero ab Oriente bellum habuit cum Vice-Comite Mediolanensi, qui illius absentis terras inuaserat. Cum Carolus IV. Imperator per Sabaudiam transiret, Amedeus illum magnificentissi. me excepit coluitque, instituto epulo sumt uosissimo: at Imperator vicissim eum creauit Principem Imperii, et Vicarium Imperatoris perpetuum, eique de nouo contulit omnes terras, dignitates atque titulos. Postremo tulit opem Duci Andegauensi in eo bello, quo repetebat regnum Neapolitanum, cum iam filio suo Amedeo, despondisset Bonam filiam Ducis Biturigum. In isto regno ceperunt aliquotoppida, interque ea Aquilam, Montessardum, et S. Stephani Fanum, vbi grauis morbus corripuit Amedeum, ex quo moituus est magnocum dolore Andegauensis omniumque militum in castris Gallorum. Habuit ex vxore sua Bona Burbonia duos filios,

Amedeum et Ludouicum. Vixit annis L. regnauit XL. mortuus Kalendis Martii anni A N.C. MCCCLXXXIII. quidam aiunt eum Capuae discessisse e vita.

XVI.

Amedeus VII. cognomento Rufus, duodecimus Sabaudiae Comes excepit patrem, cum annum aetatis ageret XXIII. Restituit hic in suam dignitatem Eduardum Sabaudum Philippi filium, Episcopum Sedunensem, qui a Valesiis deiectus fuerat: hos redegit sub eius obedientiam. Nicae enses ciues hunc receperunt vltro dominum, eique praestiterunt iuramentum, et sic Comitatus Nicaeensis coniunctus fuit cum Sabaudia. Adeo hic amauit donec vixit, venationes, vt nimius in eo studio fuisse visus fuerit. Cumenim aliquando equo insidens, Aprum concitatissimo cursu sequeretur, excussus magno cum impetu e sella, humoque aliisus, vulnus accepit in femore, nde nata inflammatio homini mortem attulit Kalendis Nouembribus anno Salutis M CCCXCI. cum annis octo praefuisset.

XVII.

Huic ad cum modum extincto, successit Amedeus Octauus filius, annos natus octo, sub tutela et cura matris suae Bonae Bituricensis, mulieris virtuosissimae. Cum annum aetatis vigesimum art gisset, contraxit matrimonium cum filia Philippi Audacis Ducis Burgundiae. Ingens hunc habuit ab ineunte adolescentia aedificandi studium, cumque sibi delegisset locum munitum simulque amoenissimum in ripa Lacus Lemanni, dimidio milliari a Thononio oppido, nomine Ripalliam, excitauit ibi aedisicium mirae pulchritudinis, et ad solam factum delectationem, quod per totum vitae suae tempus postea amauit, ibique dies suos finiuit. Templariorum domum Coelestinis dedit, mandauitque filio suo Ludouico, vt ex eo magnificum templum faceret. Iohanni Burgundiae Duci, Affini suo auxilia misit ad bellum quod ille contra Leodienses gerebat.

Anno AN. C. MCDV. Lutetiam Parisiorum venit Sigismundus Imperator, Comitatus Amedeo isto, qui erat vnus ex quatuor Comitibus Imperii, anno vero MCDXVII. erexit idem Imperator Comitatum Sabaudiae in Ducatum, salutato publice et solemniter Amedeo Primo Duce. Hic Dux pacem constituit inter Carolum VII. et Philippum Bonum Ducem Burgundiae.

Annoa N. C. MCDXXX. instituit Parlamentum siue supremum Sabaudiae Tribunal in Vrbe Camberia censi: triennio vero post, despondit Ludouico filio suo Annam filiam vnicam Iohannis Lusiniani Regis Cyprii. Cum Amedeus annum aetatis artigisset LVI. statuit valedicere Mundo, et vitam ingredi religiosam; cumque anno salutis M CD XXXIX. filio suo omnes tradidisset terras ac principatus suos, abdidit se intra Ripalliam, vbi erat Prioratus Ordinis S. Mauricii: hic sumsie habitum Eremiticum cum non nisi decem famulis nobilibus et plebeiis. Paulo post electus fuit in Pontificem Maximum a Patribus Concilii Basiliensis, qui loco mouerant Eugenium IV. fuitque Amedeo mutatum nomen in Felicis V. Hinc natum est Schisma, cum Italia et Gallia Eugenium nihilo minus Pontificem agnosceret, quod durauit ad nouem annos, et postremo auctoritate Regum Galliae, Angliae et Siciliae ita compositum est, vt Felix cederet Nicolao V. qui post Eugenium Romae Electus fuerat. factum hoc est anno M CDXLIX. Sic Amedeus mansit Cardinalis, Episcopus Sabinus, Legatus et Vicarius perpetuus Sedis Apostolicae, reuersusque R palliam in Eremum suam vixit sibi atque Deo vsque ad annum M CDLII. quo mortuus est anno sexto Pontificatus Nicolai, cum vixisset annis LXIX. sepultus Lausannae in summo Templo. Rexit proumciam iuam annis XLVIII. vsque ad annum salutis MCCCCXXXIX. quo ad Papatum vocatus est.

XVIII.

Huius filius Ludouicus primo appellatus fuit Comes Geneuensis: patre autem Eremum ingresso Princeps Pedemontii? postremo eo in Pontificem Max. electo proclamatus fuit Secundus Dux Sabaudiae. Fuit hic Princeps mitis; bonus simplexque, haeres patris non in possessione duntaxat Principatus, sed et lenitate, mansuetudine et vitae sanctitate. Nati sunt ei ex vxore Anna Cypria complures liberi masculi et foemellae, inter quas maxima natu Carolotra nupsit Delphino Franciae, filio Caroli VII, regis, qui postea et ipse rex factus, ac Ludouicus XI. nomi. natus fuit. Data est in matrimonium Amedeo filio eius primogenito, Iolanta Caroli VII. Galliae regis filia: minori vero Ludouico Carolorta, filia vnica et haeres regni Cyprii, sic per vxorem hic factus est Cypri Insulae rex: verum cum ipse tum vxor eius eiecti fuere regno per Iacobum Spurium, adiutum copiis Sultani Aegyptii. Erexit Ludouicus hic Supremum Tribunal in Vrbe Taurinorum, circa annum Christi MCDL IX. Cum autem multis annis post portari lectica voluisset Lugdunum, vt conueniret Ludouicum XI. Generum suum, extinctus est anno Salutis MCDLXVI. cum viginti sex annis Dux fuisset. Cor eius sepultum fuit in Choro Templi Coelestinorum Lugduni, quod iussu patris Amedei viuus struxerat, corpus vero deportatum Geneuam, vbi conditum est iuxta vxorem Annam Lusinianam.

XIX.

Post mortem Ludouici patris factus est Sabaudiae Dux tertius Amedeus filius eius, patri auoque minime dispar in bonitate, simplicitate, innocentia et religionis amore. Fuit hic obnoxius morbo caduco siue Epileptico. Vxor eius, vt diximus, fuit Iolanta Gallica quam apud alios Isabellam appellari inuenio, hinc nati sunt Philibertus et Carolus, quorum vterque

luccessitin Principatu. Hic Amedeus, cum esset Aureliae, mortuus est ex languineo alui fluore mense Iunio annia N. C. MCDLXXI. corpus eius Vercellas delatum ibique humatum est. Refert Philippus Bergamensis, iuxta huius Ducis sepulcrum aliquot facta fuisse miracula. Fuit sane latgus beneficusque in pauperes, sed non nisi quinque annis rebus praefuit.

XX.

Philibertus primus quartus fuit Dux Sabaudiae, cum autem mino. esset aetate, fuit sub tutela matris suae Iolantae Francicae, quae rei publicae laudabiliter praefuit per decennium, adiuta ab Episcopo Geneuensi consanguineo suo: quanquam non sine magno labore. Capta enim a Duce Burgundiae, in libertatem asserta fuit per Ludoui um vndec mum fratrem suum, qui eam in Sabaudiam remisit.

Habuit Philibertus vxorem Blancam Mariam, Gabeacii Vicecomitis Mediolanensis filiam hinc factum est, vt Galeacius iste in suam reciperer tutelam atque patrocinium Philibertum adolescentem, quem et defendit contra conspirationem Eipscopi Geneuensis et aliorum, Episcopo apud Taurinos in carcerem conlecto. At Philibertus cum venisset Lugdunum extinctus est morboanno AN. C. MCCCCLX XXII.

XXI.

Ergo Carolus I. successit Philiberto fratri, cum hic sine liberis mortuus fuisset. Iuncta fuit ei matrimonio Blanta, Guilielmi Marchionis Monferrarensis filia ex Elisabetha Sfortia, quae ei vnicum peperit filium Carolum. Fuit hic Carolus Dux inter fortissimos et generosissimos sui aeui Principes. Intercessit ei aliquid litis cum Marchione Salutiarum, ob recognitionem superioritatis. Cum enim Marchio praestare luramentum Duci nollet, eiectus fuit armis omni Marchionatu, quem possedit Carolus per totum triennium vsque ad XIV. diem Martii anni MCDXC. quo anno Carolus mortuus est Pinaroli vix annos XXII. natus, cum annis octo Prin. cipatu praefuisset. Sepultiis est Pinaroli apud Franciscanos.

XXII.

Octauo mense aeratis suae successit Carolus secundus patri suo Carolo primo in Ducatu Sabaudiae, sub administratione et tutela matris sinae, Blancae Montisferratensis, quae ipsa vicissim vsa est consilio Philippi Sabaudi, Comitis Bressensis, propatrui pueri, Principis in magna aestimatione, qui amplas possidebat in Gallia dignitates, cum esset Sacri Cubiculi Praefectus, Magnus Franciae Magister et Eques Ordinis S. Michaelis, quem non ita pridem instituerat Ludouicus XI. Huius igitur Philippi ope Blanca optime rexit Principatum et feliciter. Carolum VIII. Gallorum regem proficiscentem in Italiam ad recuperandum reguum Neapolitanum excepit honorificentissime, cum transiret is Pedemontium, cui et in vsus belli atque sumtus mundum suum muliebrem et preciosam supellectilem commodauit. At miserrimus puer cito e vinis sublatus est, vix septem annos natus, a. d. XVI. Aprrlis anno Christi nati MCDXCVI. quo toto tempore mater pro filio rexit Principatum.

XXIII.

Factus est igitur Dux Sabaudiae Philippus II. Comes Bressensis, in ordine septimus, Ludouici filius, Amedei VIII. nepos, Amedei IX. Frater. Hic cum in Patrem insurgeret, Ludouicus IX. Galliae rex, qui ob Carolottam Sabaudam affinis Philippi erat, captum eum per biennium detinuit in castro Lociatum. Restitutus autem Libertati vxorem duxit Margaritam Burboniam. Succedente tempore secutus est partes Caroli Ducis Burgundiae contra Ludouicum regem, qui inuenit rationem, vt moueret Philippum, decederet Burgundia, et pro eo iure amplas possessiones acciperet in Gallia: et sane hic Philippus postea bonam vtilemque praestitit operam Ludouico vndecimo, eiusque filio Carolo VIII. regibus. Natus est ei ex vxore Margarita Burbonia Philibertus filius, qui patri successit in Principatu Filia cius fuit Ludouica Sabanda, nupta Carolo Inculismensi, vnde natus est Franciscus Primus eius nominis sex. Altera eius filia fuit Philiberta, vxor Laurentii de Medicis, qui frater fuit Leonis X. Pontif. Max. Exsecunda vxore Claudia Ponthierensi, ex familia Ducum Britannia Minoris, filium habuit Carolum, qui successit in Ducatu Philiberto fratri suo: itemque Philippum Ducem Nemurcensem eundemque Comitem Geneuensem, patrem Ducum Nemurcensium. Fuit ei insuper fillusnaturalis, Renatus nomine, qui factus est Magnus Magister Franciae, vnde ortum duxerunt Comites Tendenses et Villarienses.

Potitus est hic Philippus rerum per Sabaudiam non nisi anno vno, sex mensibus, diebus XXI. cum vixisset annis LIX. mensibus XI. diebus III. Mortuus est Camberiaciaid. VII. Nonemb. anno MCDXCVII.

XXIII.

Philiberto secundo cognomen Pulchro fuit, qui Philippo II. Duci Sabaudiae in Principatu successit, factus in ordine Dux octauus. Educatus hic fuit in Gallia cum Carolo Octauo Rege consobrinosuo, quem et proficiscentem in Italiam ad recuperandum regnum Neapolitanum comitatus est. Cum autem Pater eius intellexisset, pestiferam contagionem inuasisse exercitum, reuocauit eum ex Italia ad se in Sabaudiam. Cum vero Ludouicus XII. rex Galliae factus fuisset, iuuit eum idem Philibertus in bello Mediola. nensi. Iunxit hic sibi matrimonio Margaritam Austriacam, Maximiliani Imperatoris filiam celebratis nupriis anno AN. C. MDI. Verum ex hac nullos sustulit libetos: cumque vix annum aetatis vigesimum quintum attigisset, extinctus est Pleuresi anno Christi nati M DIV. mense Septembri, cum septem annis Ducatu gauisus fuisset. Vidua eius cum reuocasset sibi in

memoriam, Philippum II. dicti Philiberti patrem voto se obstrinxisse, ad fundandum et aedificandum Monasterium haud procul a Foro Sebusianorum (Bourg en Bresse) aedificauit magnificam illam Abbatiam siue Monasterium Brouense, quae structura tantae est pulchritudinis et firmitatis, vt cum superbissimis aedificiis atque elegantissimis per Europam certare valeat. Triginta quinque anni insumti sunt, donec amplissimae illi moli Colophon imponeretur, estque in eo monasterio tumulatus Philibertus hic, cum matre et vxote. Qui sumtus huius aedificii subduxere calculo, dicunt ad XXVI. Coronatorum millia eos adscendere.

XXV.

Extincto sine liberis haeredibus Philiberto secundo peruenit Principatus Sabaudiae ad Carolum III. cognomento Bonum, filium Philippi II. ex Claudia Ponthierensi, fratrem consanguineum defuncti Philiberti, qui nonus factus est in ordine Dux, receptusque mense Septembri anni AN. C. MDIV exclusa Ludouica Sabauda, Francisci Primi Gallorum regis matre, sorore germana Philiberti, Vor eius fuit Beatrix Emmanuelis Lusitaniae regis filia, mulier pulchritudinis et virtutis incredibilis, ex qua is habuit filios duos; Carolum, qui de cessit in Hispania in aula Caroli V. Imperatotis: et Emanuelem Philibertum, qui post patrem Dux Sabaudiae factus est. Cum ad Principatum peruenisset, rexit suae populum commissum fidei in summa pace et tranquillitate vsque ad annum MD XVI. quo tempore Franciscus primus Gallorum rexcum exercitu in Insubriam venit, ad occupandum Ducatum Mediolanensem, vbi cruenta potitus est contra Heluetios victoria.

Quam adeptus, venit Camberiacum, vt deferret honorem Sudario Seruatoris nostri, quod ibi asseruari fama est. Aduenientem excepit Carolus Dux honoribus exquisitissimis et rege tanto dignis. Superuenerunt deinde bella et motus ciuiles ob mutarionem religionis, per Lutherum introductae, per quam occasionem Geneuenses se subtraxerunt ab obedientia sui Episcopi.

Ad extremum, cum Franciscus Primus rex multum iuris praetenderet in Subaudiam, quod Rex esset Galliae, eiusque caput, et nomine matris suae Ludouicae, quae soror Germana fuerat Philiberti II. Ducis: mouit ei bellum in Pedemontio anno AN. C. MDXXXVI. et sequentibus, vsque adannum MDLV quo Carolus mortuus est Vercellis, cum vixisset annis prope LX VII. regnauisset L.

XXVI.

Successit optimo Principi Carolo III. patri suo filius Emanuel Philibertus, factus in ordine decimus Sabaudiae Dux. Fuerat hic educatus in aula Caroli quinti Imperatoris, qui eum tanti fecit, vt constitueret praefectum equitum Turmae Imperialis, quae quatuor millibus equitum constabat. Defuncto hoc Imperatore, factus est Gubernator prouinciarum inferioris Germaniae, sub regno consobrini sui Philippi II. Hispanorum regis, qui eum summum Ducem constituit exercitus contra Gallos, qui victi sunt praelio atque magnastrage concisi ipso die Laurentii anni AN. C. MDLVII. ante Fanum Quintini. Ad extremum facta est pax inter reges, Henricum II. Gallum, et Philippum II. Hispanum, interuenientibus, vt fieri solet, matrimoniis, Henrici II. filia natu maxima, nomine Isabella promissa Philippo Hispanoregi: Margarita vero Bituricensi, Francisci I. regis filia, Henrici sorore vnica desponsata Emmanueli Philiberto Sabaudiae Duci. Et hac transactione restitutus fuit Emmanueli Philiberto Principatus, cui postea quiete praefuit, latis nonnullis legibus, factisque salutaribus constitutionibus, instituta praeterea Academia sine Studio Vninersali in Monte Regali, quae postea in Taurinorum Vrbem translata fuit. Idem quoque auxit atque instaurauit Ordinem Equestrem Annunciationis, quem Amedeus VI. instituerat, adiuncto ad eum alio, quem S. Lazariappellauit, assignataque insuper Nicaea Vrbe Equitibus, vt perpetuum ibi haberent domicilium. Mortuus est Emmanuel Philibertus Taurini a. d. XXX. Augusti mensis anno MD LXXX. Princeps sui seculi inter prudentissimos et sagacissimos, relicto successore filio achaerede vnico Carolo Emmanuele, qui Margarita Francisci I. regis filia, vt diximus, genitus fuit. Praefuit autem Principatui annis XXVI.

XXVII.

Vndecimus in Ordine Sabaudiae Dux factus ess Carolus Emmanuel succedens patri Emmanueli Philiberto, cum annos natus esset circiter octodecim: Princeps ingenii acris et excitati, optimae memoriae, facundus, versatissimus in scientiis et disciplinis Mathematicis, gnarus plurimarum Historiarum, postremo Dux belli perltissimus. Anno AN. C. MDLXXXV. iuncta est ei matrimonio Catharina Austriaca, filia Philippi II. Hispanorum regis, ex Isabella Gallicana, Henrici II. Francorum regis filia. Ex hoc matrimonio nati sunt filii: Philippus Emmanuel: Victor Amedeus: Philibertus: Mauricius: et Thomas: filiae vero quatitor: Margarita, Maria, Isabella, Catharina.

Omnes hi superstites fuerunt matri, quae decessit e vita anno AN. C. MDXCVII. sub initium Nouembris mensis. Durantibus nouissimis tumultibus Gallicis, occupauit Marchionatum Salutiarum, vsus occasione, quae res causam praebuit maximis bellis inter ipsum et vicinos, inprimis inter Sabandos et Valettam ac Dediguerium, Regios per Prouinciam Galliam et Delphinatum Praefectos siue Gubernatores.

Haetamen turbae postea sedatae fuerunt in tractatione pacis Veruiniensi, vbi redierunt in gratiam Henricus IV. et Philippus II. reges, quod factum est anno MDXCVIII. cui compositioni inclusus quoque fuit Sabaudus, ita vt quicquid amplius inter cum et regem Gallum esset

Venit aliquo tempore post Sabaudiae Dux Lutetiam Parisiorum, vbi honorifice admodum a rege exceptusest, qui insuper promisit, red diturum se Duci intra primum diem Iunii mensis anni MDC. Marchionatum Salutiarum: vel relicturum ei Sebusianorum agrum cum Pinarolo oppido et vicinis Vallibus, ita vt optio penes Ducem esset: fueruntque haec promissascripro concepta, sigillisque roborata.

Cum autem Dux reuersus in Sabaudiam tergiuersaretur, nec vellet stare pactis conuentisque, coactus fuit ab Henrico rege eodem anno.

Hic enim intra exiguum tempus omnem prope occupauit Sabaudiam, captis locis aliquot munitissimis, et quae vix expugnari posse videbantur. Tandem interponente anctoritatem suam Clemente VIII. Pontif. Max. pax facta fuit, confirmata Lugduni a. d. XVII. Ianuarii. Pacis illius conditiones hae fuerunt, vt Dux haberet sibi Marchionatum Salutiensem: regi vicissim cederent hae regiones: Sebusianorum territorium (la Bresse) Baugaeum, Veromaeum aliaeque regiones atque Toparchiae in compensationem pro Marchionatu Sabutiarum. Caeterum cum haec scriberemus, quod fuit ad annum AN. C. MD CXXVI. ardebat bellum inter Ducem Sabaudiae et Rempublicam Genuensem in Liguria, cum vtriusque partis incredibili damno, fouente Genuensium partes Hispano rege, Sabaudo vero Gallorum rege subministrante auxilia, quanquam vtrumque per summam fieret dissimulationem.

DE TERRIS AC DOMINIIS MAGNI DVCIS HETRVRIAE.

SVMMA CAPITA.

2 Descriptio Vrbium et oppidorum huius Principatus, et primum quidem vrbis Florentiae, eius ambit us, capacitas et situs amoenissimus. palatia et superba aedificia mea, et aedes captandae voluptatus ergo extructae.

4 Postorium oppidum priscis temporibus valde affictum a duabus factionibus, Nigra et Alba.

6 Principatui Florentino praecipua laus asino Trebiaeno, Melopeponibus Pisanis, pascuis Pistorianis, latomiis Alabastri faenis Chalcanthi, lapidis Lazuli et aliorum mineralium, nec non a fontions aquae salsae.

7 Florentini ingenio acuto et subtili, amatores libertatis. Senensis liberales magnifici Vrbani. Pratenses sacrilegi: Pistorienses sanguinarii, caedis auidi.

8 Fertilitas insignis agri Senesis: opes Florentinorum ex negotiatione serici lanae, pani preciosi et telae aurea.

9 Clericorum per Hetruriam ingentes opes, cum ad quingentae milliae scutatorum prouentus eorum ascendant.

11 Potentia et robur eiusdem militare. fines Hetruriae montibus frequentibus interiora munita praestant. arces firmissimae intra vrbes Florentiam, Pisam et Senas.

16 Quae sit ratio administrandae Iustitiae, et quo pacte praecipui Magistratus in hoc principatu eligi solet.

1 [correction of the transcriber; in the print ---]

POstquam Duces Florentini tres coniunxero respublicas nimirum Floreniam Pisam et Senas, possident ii nostro tempore longe maximam parte Tusciae sine Hetruriae, quae amplissima, nobilissima et elegantissima pars estrorius Italiae. Non est hocloco mei propositi, multum perdere temporis in enarra ione bellorum ciuilium, et quoties hae prouinciae mutauerint dominos: cum non solum id longum futurum sit et taediosum, sed et superfluum ac inutile recensere ea quae vbertim perscripta suntin historiis. Vnum hoc dicam Principatui Florentino naturae beneficio et liberalirate plerasque simuleas contigisse dotes, quib. alioquin singulis singulas solet ornare prouincias. Neque enim voluit Hetruriam vlli cedere ratione situs, cum sit in medio, adeoque ipse vmbilicus Iraliae, cincta atribus lateribus praealtis montibus, in quarto vero qua mare respicit et Latium defectum naturae ars abunde suppleuit, cum territiorium Senense plenum sit castris fortalitiis de quib. suo loco dicemus.

2 [correction of the transcriber; in the print ---]

Numerantur autem in hoc Principatu vrbes siue oppida quin decim: octo in statu Florentino quae sunt Florentia, Pisa, Pistorium, Volaterrae, Aretium, Burgum Sancti Sepulchri, Corrona et Mons Policianus. In rerritorio Senensi comprehenduntur septem: Senae, Mons Alcinus, Rosetum, Pratum, Pientia, Massa et Liburnum.

Florentia ambitum habet sex millium, supra nonaginta millia continens incolarum. Sita estaequali loco iuxta Arnum fluuium quo intersecatur quatuor eximiis coniuncta pontibus, quadrato silice strata latis ornata plateis, collibus cincta instar Theatri ab Oriente et Septentrtrione amoenissimis, splendore et elegantia summa, ante plerasque etiam Italiae Vrbes: vt prouerbio locum fecerit quo dicitur Florentia Bella.

Palatium Ducis quod in ea inter pulcherrima et superbissima totius Europae aedificia referri meretur. Complectitur istud intra se vltra quinquaginta diuersoria, in ordine iuxta

Theatrum agendis comoediis dedicatum extructa in quibus diuertere possuntatque solerit peregrini velut Legati et Oratores exterorum Principum.

Certat igitur hoc aedificium non solum cum plerorumque Principum Italiae Palatiis, sed et superat multorum per Europam Regum palatia et Regias, siue amplitudinem consideremus huius molis siue architecturam et excellens artificium, siue denique ornatum et pulchtitudinem hortorum, fontium, statuarum, cryptarum aliarumque retum.

Aiunt nobilem quendam Hetruscum nomine Lucam Pittyum hocae dificium primunstruere ausum. Sed cum multo plus pecuniae exigeret, quam ipse animo conceperat, etiamsi anteriorem partem iam struxisset, impar feren dis deinceps sumpribus, coactus est vendere Cosmo Duci. Interfectus hic postmodum fuit, sic exigente, vt ferunt bono publico. Carolus Austriae Archidux, cum transiret Florentiam, miratus eius pulchritudinem, dixit vrbem esse quae diebus festis duntaxat ostendi deberet.

Praeter hoc Magni Ducis palatium aliud assurgit aedificium spectatu dignum, quod Pratolinum appellatur, in quo plurimae camerae fornicatae et coenacula amplissima quorum quaedam aquas vomunt, vt videre est apud Tybur.

Praeter haec duo magnificae aedes et solis delitiis ac voluptatibus structae visuntur extra vrbem. quarum prioribus Poggiis nomen est, posterioribus Castro. Est autem vtraque haec domus incredibilis pulchritudinis tam ratione situs quam ipsarum structurarum accedente amoenitate fontium et hortorum, vt insul hic ad summam elegantiam desiderari posse videatur.

Volaterrae Vrbs difficili asperoque iugo est imposita. Moenia quadratis constant lapidibus longitudinis senum fere pedum; qui eleganter et affabre absque bitumine compositî. Quinisin vrbem portis aditus datur: pro singulis Fons eximius aquas eiaculatur purissimas. Antiquitatem eius arguunt muri quibus adhuc cingitur, Sepulcra, Epitaphia literis Etruscis posita, veterrimae ex Marmore Statuae, Lapides elaborati qui in dies hic eruuntur, et alia.

Pisam veteres inter Hetruriae ciuitates maritimas recensuere, cuius tanta est antiquitas, vt est inter priscos Historiae scriptores paucos sis inuenturus, qui eius mentionem non faciant. Sita est inter amnes Auserem et Arnum, vt Strabo Pliniusque notant. Hodie Arnus per eam fluit, tribus ornatus pontibus. Vrbs ipsa ampla satis atque spaciosa, muris cingitur praealtis, ex marmore structis. Est in ea templum portas habensaereas, cum turre apposita structurae artificio sissimae. Si enim exterius spectes, pendere putabis ita, vt iamiam casurae similis sit, interius vero si arbitreris oculis, rectissimam inuenies, et ad lineam perpendicularem structam. Baptisterium in eo Templo est operis exquisiti: Coemiterium vero maioris etiam elegantiae, cinctum vndique mutis et Xystis porticibusque pulcherrimis. Terrae quae in eo continetur spatio satis amplo, id est ingenium, vt intra vigesimam quartam horam consumat sepultum cadauer. Quatuor haee aedificia intus et extus marmoribus exquisitis structa, sunt in eadem platea, non quidem contigna, neque tamen longius ab inuicem dissita. Fuit antiquis temporibus Pisanae vrbis tanta potentia, vt bellum fecetit Venetis et Genuenbus. Ex horum enim cladibus, quas ab Saracenis perpessi fuerunt circa annum Salutis DCCCCXX XIII. mirum sumsit incremen; um, cum multi ciues relicta Genua se Pisam conferrent, velur in locum tutiorem, postremo tame vehementer debilitata fuit, cum Classis Pisana deuicta fuisset a Genuensium triremibus iuxta Insulam, cui a Lilio nomen est. Neque enim post illam stragem tantum potuit colligere vicium vt luamole staret, et bello se aduersus exteros tutaretur, sed toacta fuit submittere collum ingo Florentinorum: quod cum excutere Pisani conatifuissent, Carolo VIII. Gallorum Rege in Italiam aduentante, de nouo ab illis subacti sunt quindecennali exhausti bello: hinae factum est vt pene deserta manserit, ciuibus impatientibus dominationis Florentinae; paltim in Sardiniam, partun in Siciliam traiicientibus, aliis alia sibi ad habitandum loca deligentibus. Studuit quidem Cosinus Magnus Hetruriae Dux eam populosiotem reddere, constituro ibo Stodio Vnitiersali, vocatoque eo Lutetia Parisiorum Iulio Caesare Bulengero Doctore Theologo, cuius magna eiat ob eloquehtiam et doctrinam fama. Extruxic idem Magnus Duxin ea Palatium, quod domicilium esset Equitum S. Stephani, multaque ae insignia ciuibus largitus est prinilegia; nec tamen haec omnia Ciuitatem habitatoribus satis frequentem efficete potuerunt.

Pistorium ad radices Apennini montis conspicitur. fuit haec vrbs prope pessundata discôrdiis ciuilibus, quibus etiam ipsam Florentiam totamque prope Hetruriam implicuit.

Duo enim adolescentes Nobiles ex familia Cancellariorum, cum inter iurgandum ad manus venissent et alter leue vulnus accepisset, pater eius qui alterum vulneratierat ne vlterioribus querelis locus esset misit filium suum ad eum qui saucius erat, vt cum eo rediret in gratiam, at pater vulnerati mira vsus feritate coripi a dolescentem iubet eique dexteram praecidi, additis verbis: iret, diceretque patri suo, vulnera non curari aut vindicari verbis sed ferro, haec res postea ciuili bello occasionem praebuit, cum due illae cognatae familiae armis se appeterent inuicem pertractisque in partes prope omnibus ciuibus, duae exortae sunt factiones, quarum altera volebat appellari Alba, altera Nigra, vnde non parum ciuilis fusum suit sanguinis.

At Florentini cum capita factionum illarum dedere morti deberent, pertraxerunt vtramque partem in suam ciuitatem, Pisanis hic exilio eorum quietem reddituri; cum enim Florentinorum alii, inter quos praecipui fuere Donati Nigros sibi defendendos sumsissent, alii vero

Albos, factum est vt ipsa Florentia in similes vel potius easdem diuisa factiones, statum suum non parum labefactaret.

Aretium et ipsum longis ciuium dissensionibus afflictum debilitatumque vendidit Ludouicus Dux Andegauensis Horentinis quadraginta millibus aureorum: Cortonam vero [correction of the transcriber; in the print ve o] paulo post iisdem Ladislaus Rex.

Sunt et praeter eas quas superius commemorauimus Vrbes et oppi da alia quoque non contemnenda, quae Florentini Ducis agnoscunt imperium, vt Prescia, Miniatum, Empolis, Fanum Germani, Fiquena [correction of the transcriber; in the print F quena], Petra Sancta, Barca in littore maris, Plumbinum cumaliis nonnullis.

Senatum Vrbs Roma distans DCCC. stadiis edito sita est loco, cis Arbiam, flexu sinuoso propter Montis dorsam, lateribus angustior et procliuior, tria habens quasi cornua: quorum quod Meridiem spectat, latius est iis quae ad Ortum sunt et Occasum. Exarsit inter hanc vrbem et Florentiam exitiale bellum, durauitque diu, donec Gibellinorum et Guelphorum factiones Italiam turbauere. Postremo cum ipsa libertate maximam populi patrem amisit: quanquam adhuc circiter viginti millia capitum in ea reperiri credantur.

6 QUALITAS ET INGENIUM regionis.

Est ager Florentinus planus aequabilisque, cinctus montibus, intus paucis distinctus colliculis. Tota terra Hetrusca spectatu iucundissima, qua mari propior, planior est intus monticulis amoenis ateollitur: vniuersim pulchra, nobilis, nullique Italiae Regioni sua beatitudine postponenda. Latos laetosque aperit Campos rerum omnium fertiles, amoenissimas valles, montes collesque, praediis hortis arboribus praecipue malis Medicis Citreisque nitentes consitis. Colligitur ibi in exiguo agri spatio vinum, oleum; triticum; legumina et fructus arborei in magna abundantia. Vinctis abundat vina producentibus Generosissima, inprimis quod incolae appellant Trebianum, quod suauitate et effectu non cedere perhibent Maluatico. Solum aliud diligentius cultum aut maiore consitum cura industriaque frustra perrotam quaesiueris Italiam.

Ager Pisanus frumento omnis generis gignendo mire aptus est, adeoquefertilis; vt credatur vel solus in alimoniam sufficere posse toti Hetruriae: quatiquam non est dissimulan dum amissa libertate ciuium colonorumque in agro numerum valde esteimminutum. Vina ibi notae non admodum probae. Fructus quos profert cum contemnendi non sint, Pepones tamen gignit optimus. Mare non longe in de distans Vrbem facit mercaturae aptam. Aere vtitur crassiore et noxio inprimis peregrinis: cuius impuritatis arbitrantur essecausam, quod non ea qua debet habit etur frequentia.

Pistoriense territorium asperum est et montosum, pascuis tamen vberrimum ad rem pecuariam. Ager Volaterranus magis gloriariporest de iis quae in visceribus terrae quam in eius crescunt superficie; eruitur enim ibi Alabastrum, Chalchantum quod et vitriolum vocant, Lazurium et alia Mineralia. Coquunt insuper incolae magnam vim probissimi saiss ex fontibus aquae salsae terra scaturientibus.

Fluuius qui agrum Aretinum perluit, turbidus est multumque limi vehit, vicinisque noxius, quanquam colonorum potissima et prope vnica cura est vt deriuatis alio aquis exsiccent ac detergant foedum paludibus solum. In pede Apen ninim ontis ager est Mugellanus latus amoenusque aspectu et fructibus arboreis. Inter Arnum vero amnem et terrstorium Aretinum ager est Casentinus, diues frumento, vino, pecudibus.

Campi circa Senensem vrbem denso cooperti gramine magnam vim nutriunt boum bubalorum et ouinm: quanquam non minus ferant tritici, vini, olei et fructuum.

7 MORES HETRVSCORVM

Excelluntinter omnes Hetruriae populos Florentini, ingenio praediti acri et subtil, attentiad rem, apti dextrique ad res gerendas, diligenres et industrii ad percipiendas omnis generis artes, tam bello quam pace vriles. Parei, rei familiaris et commodorum suorum perst diosi, hostes prodigalitatis et desidiae. Defenderun, hi longo tempore libertatem suam: verum ob nimis acres spiritus et ingenium inquietum in perpetuis viuentes discordiis, postremo pessum luere. Adeo verum est quod Thacydies scriptum reliquit, homines ingenio erassiuseulo aptiores esse ad gubernacilâ reipublicae, quam nimis acres et subtiles. In exercenda mercarura incredibilisunt deteritate; nec in extrueridis aedificiis pares habere creduntur. Vestitu vulgo vtuntur modesto et grani, superantque caeteros Hetruscos in ciuilitate et eloquii suauitate.

At Senenses multum ab horum diuetsi abeunt moribus. Florentini enim parci sunt nimisque attenti: contra Senenses liberales; et qui prolixe accipiunt peregrinos: illi curiosi in futurum non parum anguntur animo: hi faciles et viuentes in diem. Illi dissimulatores et vafri in captando lucro. hi simplices apertique, et quos vulgo aiunt cor in fronte gerere. Illorum omne studium versatur circa mercimonia et lucrum: hi contenti sunt prouentibus anni et fructibus, quos ex Fundis suis percipiunt.

Non videtur hic silentio praetereundum Italorum prouerbium, quo populos et vrbes huius Principatus notant perstringuntque. Florentinos enim appellant lentos, affectatores splendoris externi, inprimis erga perêgrinos, parcôs, arque tenaces, in mercimoniis vasros callidosque.

Senenses aiunt esse tardos in consiliis et deliberationibus, felices in bello: quanquam hoc quidem cognomentum, quo pacto nostro rueantur aeuo, postquam libertatem amiserunt, viderint Itali, qui eos isto ornant elogio: magnifici tamen sunt erga exteros, magnanimi cupidique

Pistorienses auidos fundendi sanguinis humani, vt qui dolosas secum ferant sicas, et in euitandis declinandisque aduersariorum ictibus sint exercitatissimi.

Aretinos in contractibus esse simplices, parumque opipare habere hospites, amare autem gladios acutos et studiosos esse bonorum feriramentorum.

Pisanos ferunt leues esse et inconstantes in suis consiliis et deliberationibus.

De mulieribus hoc vulgi Iralici est iudicium: foeminas Senenses esse pulchras, Florentinas delicatas, Pistorienses faciles, Aretinas renaces et auaras.

8 OPES ET DIVITIAE.

Etsi Principatus Florentinus abundantissimus vino, carnibus, aliisque rebus necessariis, alicubi minus quam pro necessitate frumenti habet, ager tamen Senensis ob eximiam camporum fertilitatem, tantum gignit tritici vt nequaquam cedere perhbeatur Apulo Campanoque: cum non solum Florentinorum subleuer necessitatem, sed et multum suppeduet Genuensibus, Lucensibus, aliisque vicinis populis. Respondet autem foecunditati soli industria colonorum per iliam prouinciam, vt multum ipsi submittant aliis, nihil vicissim ab illis accipientes. Facit haec res vt dignae sint opes priuatorum consideratione. Veniunt hae vel ab eorum industria, vel ab prouentibus, quos oportet non esse exiguos, si solum sit pingue foecun dumque, vt multum inde fructuum percipi possit exiguo cum labore: vbi vero humus aridior noneam praestat abundantiam, videmis fere florere artes et mercimonia. Hinc Senenses et qui vicinum vrbi habitant agrum, diuites sunt ex prouentibus et beneficiosoli, nec multum addicti mercaturae: qui vero vrbem et agrum Florentinum incolunt, diuitias suas industriae ingenioque suo adscribere recte possunt. Hinc fit vt vrbs ea plena sit opificibus omnis generis, qui miro artificio et industria iis quas didicere incumbunt artibus, inprimis conficiendae laneae, fericae, et aureae telae, qua quidem in re nihil cedunt Flandris. Magna tam en prae caeteris hic est eorum multitudo, qui occupantur circa sericum et lanificium, texe ntes pannos, quorum vsus ne a ditioribus quidem aut honoratioribus respuitur, non per Hetruriam solum, sed et caeteras Italiae Europaeque partes. Deportatur insuper hoc panni lanei genus vique ad Noui seu aduersi Orbis incolas magno cum mercatorum emolumento, cum fere dimidium eius, quod proiis accipiunt, in lucro ponant. Apparuit autem quantae sint ciuium Florentinorum opes, tum, cum adhuc libertate fruerentur, in bellis non paucis quae suis gessere impensis. Testantur idem magnifica aedificia et operosa palatia, regalibus prope sumptibus excitata, non in vrbe duntaxat, sed multo magis extra illam, tam in locis planis quam vicinis montibus.

Sed et Clerici per Hetruriam perhibentur opulentissimi, vt patet ex tot Episcopatibus, Abbatiis, Praeposituris, Xenodochiis ditissimis, magnoque insuper monasteriorum numero, obtinuitque constans fama eorum omnium prouentus annuos conficere circiter quingenta scutatorum millia.

Hae diuitiae priuatorum mirum in modumaugent aerarium Principis cum opes ciuium putentur esse thesautus illrus qui dominatur ciuitari, distributus solummodo in plures loculos, quibus cum necesse est in sua commoda vti potest: nec hoc est ei difficile per variatributa efficere, et exactiones, quae in illa vrbenon sunt rarae. Nam contractus matrimonii caula soluunt VIII. pro centum: contractus empti atque venditi in agris aut rebus immobilibus idem soluunt. Locationes domu in numerant decimam partem. Qui litigant in foro causarum certam numerare coguntur pecuniam, antequam fiat litis contestatio: et haec pecunia vocatur Sportula. Cedit et principi vectigal ab armentis gregibesque qui Florentiam aguntur. In macello cum carnes ad bilancem appenduntur, de singulis libris singuli penduntur nummuli et vt verbo dicam, nihil importatur in vrbem neque effertur, de quo non aliquid soluatur Principi.

Praeterea facilem et expeditam habet Princeps rationem, qua vtitur pecuniis priuatorum quoties ipsi commodum aut necessarium est. Cum vsus publicus exigit vt in expediro sint centum vel ducenta millia coronatorum, consignantur nomina omnium eorum qui habent argentum in numerato, qui ministris principalibus apprime notisunt. Inter hos diuiditur summalilla, pro modo facultatum, assignaturque vnicuique sua portio, quantum debeat soluere: nec tamen vnquam vltra quinque ducatorum millia imperantur vni, etiam opulentissimo. Hac diuisione ad eum modum facta constitutoque die, nemo est, qui vltra praefixum terminum differat solutionem, ne vel incurrat poenam vel gratiam amittat Principis. Haec pecunia postquam collata est, vnicuique vicissim tantundem assignatur ex prouentibus publicis, quantum de suo praestitit, intra vigesimmum octauum mensem recipiendum. Hac ratione potest Princeps prompta facilique ciuium suorum vti opera, quoties necessitas reipublicae exigit, nec ad modum illis graue dispendium creat si ad hunc modum ei subueniant. Quanquam haec versura aut mutuatio patrum aeuo magis quam nostro vsitara fuerit: nec enim Magnus Dux qui hodie rerum poritur, ea vtitur: cuius prouentus publici ad vsque Milionem vnum cum dimidio quotannis ascendere creduntur: quorum redituum hanc solent per computum inire rationem.

Iam primum constat, ex vectigalibus, tributis, aliisque exactionibus in sola vrbe Florentina eum percipere sexcenta millia ducatorum annua.

Ex molen dinis per totum istum Ducatum, exceptis solis Senis, percipit CLX. millia Ducatorum.

Ex versuris, cambio, vsuris, dici vix certopotest, quantum ad ipsum redeat: Vt nec, quantum et nauibus mercatoriis aut triremibus, quibus olim praefuit Nobilis Gallus, Belloregardus, qui non paruas, qoties in mare excurrit, praedas egit, nec exiguum Domino suo conciliauit emolumentum.

11 POTENTIA VIRES ATQVE robur.

Non sinistri fuit rudicii homo, qui Principatum istum dixicferreum: postquam is praeter naturalem situs rationem, qua tribus a lateribus, velut natino muro montibus cinctus est, in quarto magno fortissimorum castrorum numeromunitur, quae sunt in territ orio Senensi. Numerantur enim in hoc oppida munita quinque, inter quae facile primum locum obtinet ipsa Senarum Vrbs, tam naturae beneficio quam industria manus egregie munita. Idem dici potest de Monte Alcino, Quinsio, Roseto et Soina, quanquam his tribus nouissimis multa deesse videntur ad perfectam munitionem. Praeter autem oppida habet Ducatus iste Castra atque Arces, ob munimenta magni momenti, inprimis Radicofanum, Montem Falconium, Lucinianum, Monterilonium, et alias, quibus tamen duo ad perfectam fortalitiorum constitutionem deesse videntur: primo, quod non sunc ad hodternae Architecturae militaris formam absolutae: de ride quod nimis angustae, nec iustum capiunt defensorum numerum.

Quae in territorio Fio entino sitnt oppida, et ipsa satis flrma munitaque esse videntur, inprimis amrem ipsa Plorentia: quae licet nouis moenibus et nostro modo structis non per omnia cincta sit, duobus tamen fortissimis castris superbit, quorum prius dicitur S. Miniati, structum super motitem, qui vrbimminer. Alterum appellatur Castellum in Plano, quod ciues aedisicauere, cum adhuc hbertaresua fruerentur.

Quinquam autem et hae et aliae arces opere manuquefirmatae fuerunit, vt eorum ope velutfre no populus Hetruscus in officio contineriposset; corum tamen vitis non exiguus potest esse contra hostem extraneum, quanquam, vt superius diximus, ob sidentibus inde multum detrimenti infer. tinon possit, quod legitima forma destitiantur, et nimis sint augusta. Habet Magnus Dux in arce S. Miniati praesidium militum XL. in altero vero Castro, quod in Plano centum. Sunt insuper in territoriis Florentino et Pisano alia quoque fortalitia, vt Empolis, Pratum, Liburnum, Castroearum et Sassumiquae omnia quamuis satis fir ma habeantur, iisdem tamen viciis obnoxia sunt, quibus superiores ares, inprimis quia nimis sunt exigia, necsufficientem propugnatorum numerum capere possunt. Haec vt per partes singula describam, nec rempus nec instituti nostri rarioparirur.

Porro quod ad milites attinet, inprimis eos quos Duxalit per suas prouincias, sciendum est, illum egregium et numerosum habere pedirarum, in certa signa atque enturias descriprum, numero ad XXXVI. vel XXXVIII. millia, sunt autem pedites illi in armis probe exercitati, et apprime boni milites, quales Hetruriam gigenere par est, quae lemper et ab antiquo bellicosa iudicatafuit prouincia. Instituuntur autem hi atque exercen ur in armis assidne, velut gladiatores a Lanistis in Ludo, vt expeditifiant, praeterquam quod quiuis sponte sua in feriendo scopo magna vtitur solertia, vel amore laudis, quam ex illa scientia captat, vel spe praemii destinata ferientibus a Principe propositi.

Colligitur autem omnis hic militum numerus non ex agro duntaxat, verum etiam ex vrbibus oppidisque exceptatamen Florentia, quod Princepsparum ex vsusuo iudicet, armare eum populum, qui olim adeo pro libertare pugnauit. In caeteris locis nemo a populari illa miliria exemptus habetur, nisi qui sunt ex Ordine Ecclesiasticorum aut Scholasticorum. Qui in horum militum numerum non est adscriptus, illi non licet arma ferre, nequeintra neque extra oppida, constituta poena.

Gaudent autem hi populares milites variis Priuilegiis exemptionibusque, inter quas non est postremum, quod nemo eos debiti nomine in carcerem rapere potest, vt non dicam de caeteris immunitatibus, quae libertas facit, vt multi qui sunt ex professo milites, etiam Veterani ex Flandria, Gallia Gei maniaque sua inter eos profiteantur nomina, et adsc ibi eorum numero optent. Ita non errauerit, qui dixerit, copias istas caeteris omnibus per Italiam praestare, non tantum propect numerum militum, sed etiam ob bonitatem corundem. Dantur his arma a Principe, sed vt ipsi pro iis soluant precium, eaque conseruent proba atque nitida in omnesvsus repentinos reipublicae.

Hunc exercitum potest Magnus Duxad subitaneos casus Florentiam conuocaie intra VII. vel VIII, dierum spacium quod ea vrbs veluti centrum obtineat totius ducatus, aequali ab extremis prouinciis dissita spacio, et quod apud hanc omnia recta atque ordine constitui atque expediri possint.

Habet is praeter militares illas cohortes magnum numerum Fossorum, quos assidue in opere exercet, etiam cum alta pax floret, vt vel noua apud Castella erigant munimenta, vel aggeres iaciant, vel factis fossis aquarum inundationes deriuent, desicandis agris.

De Equitatu huius Principis sic accipe. Habet ille perpetuo expeditos centum equites grauis armaturae, quibus singulis, extra belli tempus numerat septenos coronatos menstruos: militantibus autem largius soluit stipendium. Piaeter hos alit quadringentos equites leuis armaturae, ternis coronatis menstruis, quibus et ipsis, cum bellum est, lautius et pro more

numerat stipendium. Et hic quidem est veluri Ordmarius Principarus illius equitatus, qui praeter stipendium militare, vt diximus, gaudet multis insignibus priuilegiis ac immunitatibus, tam realibus, (vt loquuntur) quam personalibus. Quod si forte contingat, Piratas Numidas ab Argerio Africae cum classe praedatoria Tusciae litrora inuadere, non satis praesidii esse videtur in turribus maritimis, quas magnus Dux bono numero in diuersis locis in eum finem excitauit, et quae propositis sub aduentum hostium signis sibiinuicem respondere possunt. sed equitum euocantur turmae, qui tuta ea aduersum praedones, communicata cum turribus opera, praestent littora.

Et hae quidem sunt vires eius militares vsitatae atque, vt vocant, ordinariae. Sed si opus sit maioribus copus, perfacile eas contralrere potest, cum tota prouncia sit populo frequentissima, accedente magno extraneorum militum numero, quos exigno potest sui, addicere stipendiis labore, more aliorum Principum.

Vt classe quoque valeret, omnem olim Magnus Dux impendit operam atque studium, cum non ignoraret, quanti sit ea res momenti atque vsus, et quod Princips non possit vere appellait Magnus, qui non tantum mariquantum rerra possit. His ergo morus rationibus, et quod vltro ad marora adipiraret, obtinuit ancntoritare potiffimum Caro i V. Caesaris, vt Plumbini Toparcha decederet sibi possessione Il'uae Insulae, oum is eam aduersus Piratas Mauros, a quibus grauiter afflicta fuerat, ob imbecillitatem defendere vlterius non posset, simulque metueret, ne in Turcarum redacta potestarem, toti Italiae praeiudicium pareret. Reirquit tamen Hetruscus eidemi Plninbini Dynastae omnes illius prouenrus, iussitque ipsum vt ante obtinere imperium in pagos et oppida, quae mumita non erant. Habet haec Insuia Portum, quem vulgo appellant, Portoferrario, tanrae amplitudinis, vt possit quantumuis magnam et potentem classem capere. Ergo huc appellunt omnis generis nauigia, qui vel Occidentem petung, vel inde veniunt, indeque traiicientes Liburnum, deponunt suas merces, magno cum Principis huius emolumento. Est autem ea huius Insulae ratio atque situs, vt si quis animosus, mediocri triremium instructus classe, cum proposito vicinos adoriendi eam obtineat, facile possit inde excursiones facere in littus Africae, vel Prouinciae Galliae, vel Genuae, vel denique Herruriae, totumque illud mare Piraticam faciendo infestum reddere nauigantibus.

Habet in ista Insula Magnus Dux exiguum oppidum, nomine Cosmopolim, a Cosmo Duce ita dictum. Ad custodiam Portus duo castella in duroum montium summitate extructa sunt, rem ratione situs quam artificii humani adeo munita, vt vix capi posse vi videantur. Multum est in iis rei tormentariae et armorum instrumentorumque bellicorum.

Est in vrbe Pisa Armamentarium Nauticum Magni Ducis, quod vicinus ager abundet lignit, sparro atque Cannabi, caeterisque rebus necessariis ad instruendas naues, quarum rerum abundantia confisi olim Pisani, tam longe extenderunt dominatum suum. Nostro tamen aeuo parum laboratur in aedificendis nauibus nouis, sed omne studium ponitur in conseruandis veteribus.

Habet hic Princeps et aliud Armamentarium Nauticum in Insula Illua, vbi triremes atque biremes conse uantu, vt et naues grandiores, et quiin eo ergasterio laborant homines, vel ibi et in hunc finem educati sunt, vel ob flagitium aliquod ad hos labores damnati, vel denique mercede conducti. Sunt in eo portu triremes armatae duodecim, biremes quinque, maiores naues, quas Galliones vocant, duae, quarum altera praegrandis et multorum hominum capas est: altera minor, sed ob res saepe benegestas satis nora. Imponuntur his nauibus, remiges varii, mancipia bello capta, damnati ob flagitium ad remum, aliquando mercenarii. Raro autem vritur hominum liberorum opera. quod id parum sibi expedire arbitretur. Ad officia et imperia nautica vtitur aliquando Gallis, saepius Siculis, Corlis, Graecia, frequentissime ramen natis sub dominro Reipublicae Venerae. Scaphas siue lenrbos nambus suis plures adiungere solet, quam Veneri, machin as tamen aeneas imponere pauciores. Apud Liburnum fiunt panes biscocti pro nautis, in quo oppido tantum est clibanorum, vt vno die quadragies mille eiusinodi panes coqui possint. Seruatur ibidem magna vis anchorarum ferrearum, innumerique funes ac rudentes, caeteraque naurica supellex, vt appellentibus eo nauibus in promtu sint.

Vt autem huic miitiae marinae plus roboris conciliatet, et amplius huiesuo conatui adstrueret auctoritatis Cosmus Magnus Hetruriae Dux, in stituit Ordinem Equestrem, vocauitque eum S. Stephani, obtinuitque a Pontificibus Pio IV. et V. varia Priuilegia pro illis Equitibus, inter quae et haec sunt: vt possint pensionem annuam ducentorum coronatorum percipere ex bonis Ecclesiasticis: vtque possint contrahere ma rimonium; vna sola obiecta est difficulras, ne quis ex iis possit esse capax vllius Commendaturae, nisi prius tribus continuis annis in triremi militanisset. Vtque plus adderet huic nouello Ordini dignitatis, voluit ipse Dux illius summus Magister atque Caput esse.

Quod ad instrumenta militaria attinet, largiter haec suppetunt huic Principi, cum constet, habere eum ad CL. machinas aeneas campestres in Arce Florentina, et caeteris in super locis hac in parte bene prospectum esse, inprimis Illuae Insulae. Est in eadem Arce Florenrina magna vis pulueris pyrii et globorum, nec minor copia alimoniae puta farris, tritici, milii, carnis salitae, aceti, casei, et aliarum rerum vescarum.

Corporis sui stipatores habet centrum, quam cohortem Praetoriam dicere queas. In Stabulis

suis magnum alit equorum numerum, ad centum juin quaginta, quos maxima ex parte e propris habet Equariis sine Armentis, etsi multi inter eossunt Apuli Calabrique, Asturcones et alii.

Amicitiam cum Pontifice Romano serio colit conseruatque, quod sciat Ducatum suum ab nulla parte facilius inuadi offendique posse, quam a prouinciis Pontificiis, quod montes, qui roram prope cingunt Hetruriam, nulli sint in ea parte, qua Principatus iste dominii Ecclesiastici fines attingit. Habent autem montes isti hoc pro Magno Duce commoditatis, quod per eos difficulter duci possit exercitus, inprimis autem tormenta maiora: et si vel maxime hostis per eos ingrediatur prouinciam, alere tamen copias non queat, quod tota illa regio (excepta Papali) non minus habeat steriliratis quam difficultatis. Ergo si hostis veniat cum exiguis copiis, non potent multum damni inferre Magni Ducis Prouinciis: sin magnum trahat exercitu, non poterit eum alere, cum veteri per Hetruriam instituto commeatus atque alimonia in loca munita, cuius generis sunt arces et oppida, conuehi soleat, vt vix quic quam in agro relinquatur, praeterquam quod in diurnos colonorum vsus sufficere possit. Ast a terris Pontificis, per quas ob planitiem latissimus patet in terras Magni Ducis aditus, satis subuehi potest rerum necessariarum, vt et ab Longobardia per viam Bonouiensem: adeo, vt certa constet experientia, vrbem Florentiam nunquam maiori in periculo constitutam fuisse, quam cum a territorio Pontificio tempestas venit, inprimis eo tempore, cum duo Pontifices e familia Medicea rerum potentes fuerunt, LEO et CLEMENS, qui posterior penitus subiecit suae familiae florentissimam ante Florentiam. Vicissim non semel Magni Duces expertisunt, quantum sibi suoque Principatui profuerit illa Sedis Apostolicae amicitia, cui magnam porentiae, opum et auctoritatis suae debet partem.

Hinc semper omni ope annixi sunt Florentini Principes, ne quis Eligeretur Pontifex Maximus, qui non familiae Mediceae aliquo modo esset obligatus: hinc omnem dederunt operam, vt quam plurimos e Senatu Cardinalium in amicitiam suam pellectos, sibi redderenr obnoxios, inprimis eos, qui caeteris plus possunt pollentque. Quanquam amiciria ista non minus esse putanda est e re et dignitate Romanae Sedis, quae cum Principe tam potente et vicino colitur, cum vtriusquae Principatus in tanta propinquitate propemodum coalescant, vt in altero alterius quoque contineri salutem sit verisimile.

Matrimonia quae inter familiam Mediceam et Austriacam intercessere, inprimis Francisci Medicei cum Hispana coniugium, sua dent credere, eos non facile discessuros a mutua amicitia confirmata per affinitatem Philippi tertii Hispanorum regis; accedente, quod Hispani in summa gratia sunt apud Populum Florentinum.

Neque ramen ideo verendum est, vt multi viri cordati in dicant, ne amicitiam cum Gallorum regibus interrumpant, conseruante eam duarum reginarum, Catharinaria et Maria Medicea, e quibus reges Francorum nati fuerunt, memoria, et accedentibus frequentibus officiis in testimonium amicitiae. Nisi forte vxor Hispana eum qui nunc dominatur per Galliam, regem, transuersum agat, accedentibus aliorum quoque suggestionibus, qui minus beneuolo sunt in Gallos animo. Iungatur his, si placet quod Galliae regis prouinciae ab Hetruria longe absunt; rex vero Hispanus vicinus est ob Ducatum Mediolanensem et Regnum Neapolitanum, vt propter multas causas penitus in faedus et amicitiam Hispanorum in linare Florentini Principes possint. Haec quidem omnia, si vel maxime ad eum habeant se modum, Francorum tamen rex susque dequeferet, cum sibi a Florentinis Ducibus suoque regnon hil imminere arbitretur periculi.

Genuensibus quondam parum bene conuenit cum Francisco Mediceo, cinus rei causa fuere Hispani. Sed vt res et affectus variant, Genuensis Respublica nunc quidem eximie colit amicitiam Hispanicam, vnde dubium non est, quin bene affecta sit eadem in Florentinum. Nisiforte Corsica Insula, quam Hetrusci asserunt esse iuris Pisanorum, eam interpolare possit amicitiam.

Quid autem de Allobrogum siue Sabaudiae Principe dicemus? foris quidem nihil apparet, nisi officia amicitiae reciproca, et summae beneulentiae signaicerrum tamen est, illum inuidere Florentino ob opes, potentiam et repentinam felicitatem: hunc vicissim illi ob nobilitatem generis, aucto ritatem, antiquitatem principatus et auitas diuitias. Nouimus autem, vbi aemulatio et inuidia inter duos regnat, neutrum alterius optare incrementum et felicitatem.

Cum Mantuano Principe saris conuenit Hetrusco ob sanguinis necessitudinem, sunrque qui pro certo affirmefit, vtriusque eundem scopum esse, conseruationem sui Status. Dubitant tainen nonnullt, annon faedus cum Sabaudo possit restinguere in Mantuano affectum erga Florentinum. Causae quas illi ipsi allegant, hic rectius tacentur quam proferuntur.

A Duce Vrbinensi nihil sibi meruunt Florentiae Principes, quod inualidiores illi sint, quam vt his multum nocere possint. Quamuis saepe inter eos oriantur rixae et litigia de finibus et iu. risdictione.

Postremi omnium sunt Lucenses, siti atque ab omni parre inclusi in medio prope huius Ducatus. Ager eorum cum angustus sit, nec tantum quantum iis opus est, gignat rerum necessariarum, oportet vt id quod defit, ex Magni Ducis prouinciis petant. Hanc rempublicam exiguam sane, cum citra gladii ictum in suam is redigere

possit potestatem, non tamen id facit, non magis quam antecessores eius, quod Lucensis Relpublica sit sub Patrocinio Imperatoris, et supremum tribunal agnoscat Cameram Imperialem, major igitur Hetrusco exca oppressasoret oritura inuidia et periculum, quam emolumentum, cum eam caeteroquin habeat ad omnia paratam officia. Contra sieam vi et per iniuriam oppressam sibi subiiciat, nihil fore certius nouit, quam Lucenses, amatores libertaris summos, auidissimos gloriae, quorum praecipuae opes consistunt in argento numerato et rebus mobilibus, non fundis, agris et possessionibus, deserturos esse muros, et alio abituros, vnde ipsi carendum foret, omnibus commodis, quae ab iis ad eum vsque diem percepit.

16 RATIO GVBERNATIONIS.

Monet nos instituti nostri ratio et series operis, aliquid deratione administrandae institiae per hunc Principatum, et Magistratuum creandorum consuetudine dicere, quorum cura atque vigilantia respublicaintra virturis et honestatis orbitas continetur.

Prima pars gubernationis, quae consistit in tractandis rebus ad Principatum pertinentibus, quanquam omnia dependent â voluntate Principis adhibet is tamen in consilium eos, quos familiarius circum se habet, cum a temporibus Iohannis Medic ei hactenus non fuerint Consiliarii Status: vnde dici vere non potest, sic censuisse vel staitaisse Consilium aut Senatum, sed, ita voluisse Principem: accedente, quod ipsae deliberationes, quo sunt secretiores, vt reuera occulrae sunt, eo sint securiores.

Altera pars administrationis publicae consistit in iudiciis. Deciduntur autem hae controuersiae, sine sint ciuiles siue criminales, ab iisdem Magistratibus, a quibus solebant tunc, cum respublica adhuc esset libera. Causae enim ciniles iudicantur per certos quosdam Doctores de Rota, sicut Romae fit et Bononiae. Causae vero criminales, vt priscis temporibus, nisi quod primae in iudicando partes, quae olim Confallonerii erant, hodie tribuuntur alii, quem Locum tenentem vocant. Est in vrbe Senatus vsitato more, sunt Octouiri, sunt alii Magistratus, quos Potestates appellant: Gubernatores tamen et rectores praecipuarum vrbium a Principe dantur, vt et praefecti Castrorum ac Munimentorum, quos olim Respublica siue Senatus Populusque Florentinus mittebat. Distinguitur autem vniuersus populus velut in tres Ordines, vt quondam Romae, in Patricios, Equites, Plebem. Ex primo ordine siue censu leguntur Magistratus summi: ex secundo intermedii ex tertio infimi, quanquam tamen hos omnes nobili genere natos esse oportet. Quoties legendus est aliquis ad Magistratum, quinque nominantur viri, et qui plurimorum ex Senatu designatur siffragiis, adipiscitur dignirarem. Instauratur autem illa ordinum in tres classes distributio quinto quoque anno, ira, vt qui in inferioribus fuerunt, ad supremam transferri possint. Accipit aurem electio ista atictoritatem fuam a Principe, qui et hanc et omnia alia suro calculo rata facere potest.

Non quidem solet impedire aut prohibere, ne creentur hi vel illi Magistratus: habet tamen quempiam a Secretis, quem vocant Criminalem, qui omnia litigia omnesque controuersias maioris momenti inspicit, et quie iudicatum sit, ad Principem refert. Et hinc sit, vt Magistratus atque Iudices, gnari Principem omnium factorum et iudicatorum fuorum esse conscium, magnopere studeant iustitiae, metu ignominiae, et formidine poenae: quanquam hoc potius eo videtur sine facere, vt se supremum dominum omnium rerum ostendat.

Conseruat autem hanc veterem exercendorum iudiciorum formam, vt hac quanquam exigua priscae libertatis vmbra satisfaciat aliquo modo ciuibus, qui occasione illorum honorum et officiorum publicorum aliquid emolumenti percipiunt.

Idem quoque apud Senas obseruatur, et iisdem de causis, spectantur enim in ea vrbe adhuc Veteres Magistratus Senatores, Anthoritas Palatii, penes quod olim summa porentia erat, vel potius veretum Magistratuum nomina et vmbre, quales fuerint in libera Republica. Praeest huic vrbi Rector sine Gubernator nomine Magni Ducis, quem immediate repraesentat. Intentum habet hic oculum in omnes res, nihilque fieri ipso inscio potest: quod si quid accidatin vrbe vel agro maioris momenti, continuo certiorem facit Principem. Et ad hunc modum reguntur vrbesillae, quae nostro aeuo non minus celebres sunt ob magnum hominum nobilium in iis numerum, quam olim propter libertarem.

Cum autem splendor et magnificentia in omni vita P. incipis magis ostendat potentiam eius, et Maiestatem faciat illustriorem: sciendum est, aulam Magni Ducis consideratione; adde etiam admiratione, minime indignam esse, quae talis est, vt superet splendorem Ducis siue Principis, non tamen accedat ad Magnificentiam regiam. Magnus est in ea virorum Nobilium numerus, qui in duossunt distriburi ordines, prioribus a Persona principis, posterioribus a Domo eius nomen est: quibus accedit magnus ministrorum aliorumque aulae Comitiuorum numerus. Habet in super Princeps iste in suo seruitio sexaginta adolescentes, Illustrium Nobiliumque virorum filios, quos magna cura educari, et in omnibus nobilibus scientiis atque equestri ordine dignis exercitiis curaterudiri.

18 ORIGO ET STIRPS PRINCIpum Florentinorum siue Magnorum Ducum Hetruriae.

HIstoria Familiae Mediceae non minus est memorabilis, quam prudentia illius et felicitas admirabilis. Haec cum Francorum Regibus non vno modo mix a cum sit, et Franci reges bis e familiae illius floridissimae rosariis lilia decerpserint, e quibus propagarent genus et florere facerent Regium in Gallia genus expedit, non minus Maternam Francorum Principum nosse stirpem quam Paternam. Hanc vt in elius intelligamus, oportet nos recurrere ad Historiam Florentinam, adeoque secunda eius vrbis fundamenta, sub Carolo Magno Imperatore, postquam vrbs ea iam olim ab Ostrogothis deleta fuerat. Primam mentionem facit Guido Vellamis libro 1. suae Historiae contra Guicciardinum, fortissimi viri Euerardi de Medicis, Equitis Franci, quimilitauit sub Carolo Magno, cum hic bellum facturus Desiderio Longobardorum regi exercitum duceret in Italiam, circa annum AN. C. DCCCI. quem aiunt iam tum ostendisse, quid de posteris eius sperandum esset, interfecto Mugello immanis roboris Gigante, quitoram illam regionem impleuerat caedibus et latrociniis. Dependebat runc Florentia vrbs ab Imperio, gubernabaturque per Consules atque Senatum, quae ratio gubernationis adhuc durat in vrbibus Imperialibus, praeter quam quo Imperatori subiectae sunt. Postquam vero Italia turbara a Guelphis et Gibellinis in duas factiones diuisa fuit, et plerique per Europam Principes in pattes abiuerunt: Florentina ciuitas, in qua magnus hominum numerus nouitatis aurdorum et ad seditiones procliuium tumultabatur, ad eam reducta est conditionem, vt intra libertatem et seruitutem se continere, siue inter dissidentes partes mediam gerere non potuerit, ob conatus et potentiam vicinorum, vnde factum est, vt eodem prope momento et quiete se et liberrate spoliatam viderit, diuisa in factiones, et ex vna scissa in duas.

Sicut aurem vna scintilla ignis sufficit ad excitandum immarie incendium, et vna querela ad insanam ciendam in foro litem: ita vnius hominis caedes toti vrbi exitium attulit. Erar in ciuitate homo nobilis, e familia Bondelmoniorum. Hic interfectus est ipso die Paschatis intra veterem pontem et S. Stephani Fanum Florentiae ab Amideis, quod cum ille cuidam puellae ex Amideorum gente matiimonii fidem dedisset, deserta hac, duxisset aliam. Per hanc velut rimam siue ianuam intrauit ciuilis furor in hanc Rempublicam, cum duae illae familiae vindictae cupiditare flagrantes, priuata sua desideria atque studia, factionum publicarum mantello velarent; Bondelmoniis quidem Papam sequentibus et Guelphorum nomen professis, Amideis vero Imperatoris amplectentibus partes atque Gibelinorum.

Nondum fuerat ex petra Respublica, quam facile possent immoderatae cupiditates euertere statum et felicitatem vibis; nondum senserat violentas illas conuulliones, quibus contrahunur atque debilitatur nerui ciuitatis: aliquantulum duntaxat murauerat nouitas illa temperamentum ciuium. Perstabat enim adhuc vetus gubernationis ratio, fruebatur adhuc respublica pace et tranquillitare, vigebat adliuc auctoriras Consulum et Senatus, qui magna cura vigilabant pro bono publico. Verum postquam Fridericus Imperator cum magno Gibellinorum exercitu in Itallam irrupit ibi quotquot in vrbe erant partium Caesarianarum, aperre atque violenter arripere ciuitatis dominium ausi fuerunt, vt Guelphos cum suo robore rum auctoritate Imperatoris opprimerent.

Non quidem erat corruptio tanta in illa ciuitate, vt omnes illlustres familia, interque eas Mediceam contagione sua infecerit: quin potius multi erant, qui curare vulnus illud reipublicae serio potabant, viide in id vnico incumbebant studio, vt oppressa sceleratorum licentia Magistratibus suam auctoritarem, bonis ciuibus restituerent quietem. Verum id frustra fuit. Gibellini enim cum intellexissent, Conradum Friderici filium magnas cogere militum copias, vt patris bello petituri Guelphos persequeretur institutum, arrepta capillis, quod dici solet, occasione, consilium ceperunt inuadendi atque ex improuiso opprimendi aduersarios. Horum morus fuit Guelpliis instar rubae aut classici, qui ineruentes ne praeuenitentur, vocauerunt ad vrbem Carolum Andegauensem, adeoque exterruerunt Gibellinos, vt a nemine coacti meru maioris infortunii vltro excederent ciuitate. Paulo post Clemens IV. Pontifex Romanus ornauit Carolum Andegauensem titulo Vicarii Imperialis per Hetruriam, odio liberorum Friderici Imperatoris.

At Nicolaus III. P. M. ex familia Vrsinorum, cum videret Italiam sero dolituram, quod se ad eum modum submisisset Conrado Principi extero, statuit huius conturbare fortunam: cumque rem eo adduxisset, vt Praefectura ciuitatis Florentinae committererur Cardinali Larino, Episcopo Ostiensi, reduxit hic in gratiam Guelphos cum Gibellinis; ita, vt vna conspirarent in restituendam pacem ciuitat. Gibellini, cum magnis se arbitrabantur moueri rationibus, propter quas inimicis suis fidere non possent, petierunt obsides e praecipuis Guelphorum familiis, vt tractatio pacis eo sanctius obseruaretur: quae tractatiô, auctore Pontifice, hoc volebat, vt essent Gubernatores Vrbis XIV. seprem e Guelpnis, totidem e Gibellinis, quatiquam singulis annis noui eligerentur ad placituin Papae.

Durante hac concordia, occupauerunt Flofenrini Volaterras oppidum, idque maenibus nudauefunt: Pistorium vero, Aretium et Senas

coegerunt secum foedus inire. Haec tamen Malacia vix integro decennio durauit. Videntes enim Gibellini, Manfredum Friderici II. Imperatoris filium nothum per suos occupata Florentia, Magistratus ab officii fastigio deiecisse, delenisse oinnia prope libertaris signa, expugnasse Neapolim, arma inferre Guelphis; ipsum insuperin vrbem suam vocatum admiserunt, sub nomine duntaxat Protectoris. At Manfredus sevrbis Dominum constituit, telicta post se ciuitatis administratione Iordano Comiti: qui, cum hic exigentibus rebus, Neapolim abiuisset, vt nescio quid officii praesta et Principi suo, constituit suo loco Guidonem Nouellum Comitem.

Videns autem Vrbanus IV. P. M. quanta ad res Gibellinorum facta fuisset accessio occupatione Vrbis Florentinae, oprimum putauit, vocare Carolum Andegauensem, quitunc redibat victor a praelio Beneuentano. Huius Victoriae nuncius recreauit Guelphos Florentiae existentes, vt Gibellinos cum Comite eiicerent ciuitate. Videns ergo populus Florentinus, restitutam sibi libertatem, eosque profligatos, qin seruitutem vrbi minati fuerant, reuocauit exules vtriusque partis: qui vbi venere, consensit ciuitas, vt omnes coniuncta opera conseruarent libertarem reipublicae, neue deinceps vel Pontificis sequerentur partes vel Caesaris, sed illos inter se digladiari sinerent, falua sibi republica. Sed hoc mali habuit vrbs, vt ii, qui primo locoerant inter ciues, nimo factionum studio, vt sit, priuata sua commoda praeferrent emolumento publico.

Conscenderat iam Solium Pontificale Martinus, natus in Turonibus, grandis Gallorum amicus. Hic restituit Carolo potentiam, per Hetrutiam, quam ei antecessor eius prope omnem ademerat: quaeres occasionem praebuit, vt Gibellini excluderentur ab officiis publicis. Hinc noua inducta est reipublicae forma, et Magistratus, quiantea penes duodecimuiros fuerat, reductus est ad tres, postea ad sex, hinc ad nouem, postremo iterum ad XII. quibus Priorum nomen impositum fuit, cautumque, no portentia eorum vltra duos menses duraret.

Interea Gibellini, cum se tam graui tempestati frustra obluctari viderent, statuerunt ad tempus cedere Guelphis. Nam Carolus Andegauensis fir missima horum columna, cum Conradinum adolescentem acie victum securi percussisset (in quo deleta fuit Nobilissima Ducum Sueuiae famiiia, quae Imperium per CXV. annos poffederat, Regnum autem Neapolitanum per annos LXXVI.) is inquam in ingentem spem erexerat Guelphorum animos. Sed post Vesperas Siculas, quibus Sueuis parentauerunt Galli, cum familia Arragonia occupasset vtrumque regnum, Neapoleos et Siciliae, aperuerunt Florentini oculos, quanquam sero, caeperuntque se retrahere a fatalibus illis factionibus, quibus se toti viciniae ludibrio exposuerant.

Sed mala ciuitatis Fortuna nouas in duxit factiones, Alborum et Nigorum: quaeres, velut imperuosus torrens nobiles et bonas aufert plantas, relictis sentib. et dumis: ita odiosam ad omnem posteritatem ciuitati reliquit memoriam, interfectis magno numero optimis quibusque e ciuibus, et exustis circiter mille depringentis in vrbe domibus: vnde vrbs adeo labefactata est, vt quid faceret, qut quo pacto tam graue sarciret damnum, non inueniret. Postre mo dedidisse Carolo Valesio.

At Henricus VII. Imperator ingressus cum exercitu Italiam, cum obsedisset Florentiam, et proscripsisset Guelphos, erexit confirmauitque animos Gibellinorum. Verum hic, quo pacto e medio sublatus fuerit, norius est, quam vt a nobis commemorari debeat. Implorauere Florentini patrocinium Regis Neapolitani, qui eis dedit Gubernatorem Adrianum Ducem: quem cum calcare libertatem suam viderent, eiecerunt ciuitate, vocato in eius locum Lando Dagobio, et posthuc Guidone Bentiuolo. Cum autem a Gastruccio Lucensi acie victi ingens detrimentum accepissent, vocauerunt in auxilium Carolum Calabriae Ducem, qui cum prius adeos misisset Athenarum Ducem, postea ipse ad vrbem venit.

At altera ex parre Exules Florentini attrahebant Ludouicum Bauarum Imperatorem, dum interim Athenarum Dux adeo suam in ciuitate confirmat auctoritarem, vt nihil ei ad summam potentiam nisi nomen Principis deesset. Hinc voluit experimentum capere, possetne vrbem, quam oppresserat, in suo retinere obsequio: verum id frustra fuit. Nam Medica gens prouido consilio coegit hominem contentum esse Protectoris et amici nomine, et abiicere violentum domini et vsurpatoris titulum.

Nimis vere dixit ille: ciuitatem facilius posse triginta Tyrannos ferre quam vnum. Erat Respublica mirum in modum deformata, optabantque omnes boni, vt tantae confusioni medela ad hiberetur: cum Syluester, Alemanni de Medicis filius ad dignitatem Confallonerii, adscendit, quae rantasuit Florenriae, quanta olim Dictatoris Romae: nisi quod modus reformandi rempublicam dependerer ab auctoritate iudiciorum. Non fugiebat Syluestrum, sua tempora acrem et expeditam medicinam non admittere, et periculosum esse, reuocare sub limam res praeteritas. Ne tamen omnino manum abstineret a vulnere, publice prae setulit, moneri se officii sui ratione, qpplicare animum ad tam grauium errorum correctionem. At seditiosi, non secus ac remiges addicti, cum semel remum e manibus dimiserunt, nimia licentiae cupiditate ad arma concurrere, occupare Palatium, subiicere ignem aedibus, mouere dignitate Magistratus: breuiter, instituere administrationem reipublicae Cyclopicam. Quidam enim Carminator lanae, cum ariipusset insignia

Confallonerii, nixus suffragio quatuor opificum ex infima plebe, nouum orsus est dominatum pro arbittio seditiosae multitudinis. Haecram detestanda confusio, quae omnem Retpublicae detraxit splendorem atque pulchritudinem, durauit ab anno MCCCLXXVIII. vsque ad annum MCCCLXXXI. donecnobiliores in ciuitate, memores officii et auitae virtutis, ad restituendam lalutem atque dignitatem reipublicae euigilauerunt.

Ibi demum prodiit in conspectum familia Medicea, quae hactenus latuerat, cum alii indulgentiore vterentur fortuna. Haec domus quamuis ingratitudinem ciuium experta fuisset, non tamen omisit vllam occasionem benemerendi derepubl. Vierius enim Mediceus, cum dissidentes adconcordiam reduxisset, restituit Senatui auctoritatem, populo libertatemtipsi tanta accessit apud omnes dignatio, vt si plus habuisset ambitionis, quam in virum bonum cadete potest, potuerit facile supremum arripere dominatum, et calcare libertatem patriae. Agitabatur enim haec domi quidem discordiis ciuilibus, foris autem robore et armis Vicecomitum Mediolanensium, qui exercitum sub signis habebant.

Satis erat Iohanni Mediceo prudentiae ad corroborandam patriam. Exhauserant varia bella era. rium Reipublicae, in quae tempore non admodum longo insumta fuerant epublico tres Milliones et sexcenti Ducati: nec vllae erant amplius priuatorum facultates. Non pepercit hic thesauris suis, quos habebat opulentissimos, cumque statuisset reipublicae emolumentum priuatis commodis anteponendum, legem tulit, vt opulentiores non minus pro modo facultatum suatum conferrent ad belli sumtus, quam tenuiores, neue diui es plus perciperent ex belli fructib, quam pauperes. Hac aequitate hominis per mota plebs, principem eum ciuitatis constituit, qua dignitate maximo cum reipublicae tum suo emolumento functus est aban. AN. C. MCCCLXXXIV. vsque ad bellum contra Vicecomitem Mediolanensem. Vt autem magnam plebis sibi conciliauit beneuolentiam, ita magnorum aduersum se concitauit inuidiam, quod monsttum omnium primum appetit eos, qui versar in lumine opuli, et virtutibus suis se illustres reddere student. At Iohannes iste Medicenstanta securitate super spinas et aculeos inimicorum suorum ingressus est, vt in administratione rerum publicarum neque conscientiam suam neque honorem vnquam laeserit. Etsi enim omnem auctoricatem Senatus in suis videret manibus, et quidam examicis ei consulerent, vt opprimeret eum ordinem, negauit se id facturum, qui non desideraret aliam in vrbe auctoritatem, quam per leges patrias obt nere posset: sic omnes repudianit honores, quae maiores erant, quam vt in ciuem cadere possent, et vnde sibiinuidia nasceretur.

Eadem fuit Cosmo de Meditis sententia, idem animus, qui Iohanni patri. Princeps hic Senatus et Rector omnium negotiorum, cum sensum principis haberet, populariter tamen vixit. Nec alium volebat diuitiatum suarum esse vsum, quam vt iis ornaret virtutes suas, et pararet sibi amicos; solebat enim dicere, satis amicorum babere neminem posse. Foris gerebat se ciuem, domiregem, cum domus ipsius esset refugium pauperum, ata afflictorum, templum iustitiae, receptus omnium per Italiam doctorum hominum. Cosmus vnus erat in vrbe, et sine Cosmo Florentia nihil erat.

Qui cum talis esset, non potuit tamen immu. nis esse ab inuidis et obtrectatoribus. Quidam enim inuidiae oestro perciti, cum maligno et suspicace oculo omnes eius obseruassent actiones, palam dixerunt, affectate eum Tyrannidem in vrbe, einsque largitiones, liberalitatem atque pietatem nihil aliud esse quam operimentum amibitionis. Erat iam eins auctoritas, magnificentia, gratia, dignitas, fauor populi, postremo omnia suspecta magnatibus, quibus obviam eundum statuerunt. Igitur Bernardus Guadagnus, Confallonerius, cum Cosino imperasset, vt in summam veniret Curiam, abducreum in carcerem iussit: quod factum estanno A N. C. MCCCCXXXIII. Erant in Senatu; quirogati sententiam, morte eum afficiendum censerent: qui mitiores erant, multandum exilio iudicabant. Aiunt autem Cosmum in Bernardo reperisse, quod Caesar in Bruto inuenire non potuit. Guadagnus enim verbis Cosmi persuasus et delinitus liberalitate, dimisit eum, qui profectus est Venetias. Tulit exilium eadem qua Metellus constantia, idque leuiter aestimauit, vt Rutilius, cum virtutes suae eum vbique comitarentur. Offerebant ei praeciupi per Italiam Illustres nobilesque viriauxilium operamque suam, vt vlcisceretur suas de ingtata patria iniurias. Sed his nihil opus erat. Non enim per integrum annum hoc viro Florentia carere potuit, sed reuocatum eum ab exilio, pristinis restituit honoribus.

Reuersum ergo domum vniuersa patria nouo ornauit titulo, vt Patrem Patriae appellaret, quae verba postmodum ipsius sepulchro inscripta fuere: tota vero Italia cognomentum Magui adiecit. Produxit autem familia Medicea tres Principes, quibus Magnis appellari communi consensu contigit: Cosmo Prisco, Laurentio, et Cosmoalteri, qui primus MAGNVS DVX saluratus fuit, quique ingentibus sumtibus extrui iussit Hierosolymis domum hospitalem pro peregrinis.

Hic, de quo loquimut, Cosmus, prima supremi dominatus in republica Florentina pro sua posteritate iecit fundamenta, viis rationibusque iustis ac elgitimis; in qua quidem re clarissime elucet diuinae Prouidentiae vis, quae pietatem, iustitiam, religionem, caeterasque huius domus virtutes tam luculentis affecit praemiis, eamque claram fecit per Europam Asiamque.

moderatae tamen et cum ea coniunctae modestja, vt praecipui ciuis captum non superarent: cumque principum Italiae affinitatibus gaudere potuisset, praetulit tamen ciutum Florentinarum matrimonia. Nam filio suo Iohanni vxorem dedit Corneliam ab Alexandriam, factis nuptiis sine strepitu et operosa pompa, ex quo matrimonio descenderunt posteri nobilissimi. Petro alteri filio coniugio iunxit Lucretiam Turnabonam, et hinc natus est Laurentius de Medicis, cognomento Magnus siue Magnificus: Cuius posteritas defecit in Catharina Francorum quondam Regina.

Iobannes Mediceus reliquit filium posthumum, patrem Cosmi, Primi Magni Ducis. Mortuus est hic Iohanns cum globum ex tormento aeneo in genu recepisset, dum Germanos Caesari militantes praelio tentat. Luxit eum vniuersa Italia, quam haud dubie, sivixisset, ex Serua Reginam fecisset. Cum amputaretur ei tibia, quae tota vi globi ferrei conquassata erat, dixit, maiorem se pe cipere dolorem ex recordatione sceleratorum hominum, quam ex sensu ferri et cauterii.

Spectabat sibi amputari crus, intrepido oculo, irridebat amico, qui ipsi condolebant, rogabatque, vt ad se vocarent Cosmum filium suum, quo coram arbitraretur oculis, quae soleret Mars distribuere praemia fortirer pugnantibus. Iacturam enim brachiorum, manuum, crutum pedumque esse torques et monilia bonorum centurionum. Factum id fuit Mantuae in domo Ludouici Gonzagae, Marchioni, Mantuani, quo etiam visitandi aegri gratia venerat Vrbini Dux.

Solebat de eo dicere Franciscus I. Gallorum rex: nisi Fortuna vulnerauisser Iohanncm, Franciscum captiuum facere non potuisset. Erantn. in eo omnia, quae ab iummo duce militiae requiri poterant, tolerantia in laboribus, magnanimitas in periculis, promtitudo in executione, prudentia in consiliis. Sequebantur eum milites eadem alacritate ad pugnam, qua ad lautam caenam, quos fre quenter etiam in maximis periculis his verbis compellare solebat: Sequimini me, nonpraecedite. In eo felix fuit, postquam eum regnare in patria fas non fuit, quod caeleste Numen posteris eius dignitatem eam reseruauit.

Petrus de Medicis filius minor Cosmi Magni, cum paternarum virtutum aemulus esset, fiuctus tamen earum speratos in iuuentute sua per. cipere non potuit. Pauci fuerunt in vrbe Florentina, tam ex patriciis quam plebeis familiis, qui non opibus eius subleuati debitores eius fuerint. Iniuriam fecit Lycurgus auro, cum id materiam iniquitatis dixit. Fuit enim hoc peculiare familiae Mediceae, vt ingentibus diuitiis suis bonos sibi obligatos red derent, malos vero ad frugem inuitarent.

Neque tamen Petrus hac beneficentia sua cauere potuit, ne inimici in eius coniurarent vitam, quorum manus vix effugit cum rediens ab carregio, monitus de insidiis, a via regia deflexisset.

Huius vero filius Laurentius Mediceus multum splendoris ad maiorum suorum egregia facta attulit, cum haberetur in republica Florentina, qualis Scipio Aemilianus in Romana, iisdem ornatus virtutibus, quas iuueni illi Romanae historiae tribuunt. Hic videns in mango se esse apud populum honore,, subnixus insuper Duxis Mediolanensis amicitia, caepit apulo altius loqui. Neque impedie bat Senatus hoc tam ingens hominis incrementum, vel, ne ipsum prohibitum irritaret, ultro ad maiora adspirate, velquod periculosam metueret mutationem. Videtut autem fatale fuisse, vt haec familia i peraret Flo. rentiae, cum aliae ad summam illam potestatem ne aspitare quidem ausaefuissent.

Erat Laurentius in ea vrbe, quod Pericles Athenis. Etsi enim Respublica Attica videbatur Popularis, reipsa tamen erat Monarchia. Neque vero tam exigui momenti erat res Florentina, aut tam patua, vt non inueniret, qui cam procarentur, auctam accessione oppidorum, Arctii, Liburnt, Cortonae, Pisae, Montispolitiant. Erat autem ea Laurentii in gerenda republica dextetitas, vt perannos prope viginti omnia eius consilia etiam a prudentissimis ciuibus approbarentur, cum in omnibus summum prae se ferret iustitiae studium. Frequens erat in lectione Librorum Platonis, quos ipsius iussu Marsilius Ficinus e Graeco in Italicum verterat sermonem, solebatque dicere, neminem aptum esse posse ad gerendam rempublicam, qui eorum librorum cognitionem nullam haberet.

Magni fecit Laurentii huius amicitiam Ludouicux XI. Gallorum rex, cui et obtulit et suppeditauit auxilia contra Ferdinandum Arragonium, ductore illarum copiarum Argentonio. Sed et Aegypti Sultanus missis regiis donis ac muneribus ipsius amibuit amicitiam. Matthias Coruinus, Hungariae rex in periculosissimis regni sui turbis ad Laurentii confugit prudentiam et consilium.

Innocentius vero VIII. Pont. Max. tanti eum fecit, vt quo arctius cum sibi deuinciret, Francisco Ciboni filio suo Magdalenam filiam eius ambiuerit coniugem. Colebat eum totus populus Florentinus, neque inimici eius poterant obscurare lumen virtutis eius, quod ad claritatem tantam peruenerat. Inuidia virtu. ti comes est. Quidam enim illustriores ciues ex familia Pazzia, Saluiata et Bandina impatientes tranquillitatis reipublicae et illius formae dominationis, constituetunt humi prostet nere duas illas vrbis Columnas Laurentium et Iulianum Mediceos. Statuerunt autem exequi illud facinus in ipso S. Reparati remplo, cum Sacrum religiosissime celebraretur: proposito signo, cum Sacerdos hostiam (vt vocant)

eleuaret, tunc stringendas esse sicas. Franciscus P zzus, vtexploraret an Iulianus armatus esset, tentauit vestes eius manu, dixitque, videri sibi habitiorem illum paulo factum esse post morbum. cumque eum armis carere deprehendisset, impegit ei sicam siue pngionem in ipsum cor. Recepto ferro Iulianus in terram prolapsus est, cui tanto perpetrandae caedis irruit studio Franciscus, vt se ipsum in crure vulneraret.

Iohanni Baptistae de Montesicco demandatae erant partes iugulandi Laurentii. At is siue quod ante Missae Sacrum cum eo collocutus, tantum deprehendisset in viro virtutis et suauitatis, vt in eius vita inclusam pub licam lalutem crederet: siue diuinitus a tanto facinore absterritus, tantisper ab eo abstinuit, vt in proximum sacellum effugere posset. Concurrente autem populi multitudine, deductus fuit Laurentius in Palatium suum; tota autem ciuitas consternata, ad arma concurrit.

Erat in omnium ore atque corde nomen Mediceum: plebs ergo furens, cum coniuratos perquisiuisset, correptos eos, laqueis de fenestris suspendit, non expectata alia iudicii forma, inter quos etiam fuit Archiepiscopatus Saluiatus. Erat autem omnium tantus vindicandae caedis ardot, vt Iacobi Pazzi corpus humatum terra eruerent, et eodem fune quo strangulatus fuerat, per vrbem traherent, postremo in Arnum abiicerent. Iis solum vita concessa est, quib. Laurentius ignonit, et eos furori populi subduxit. Pazzi, Bandini et Saluiati, cum ob caedem illam vrbe in exilium eiecti fuissent, confugere supplices ad patrocinium Sixti I V. Pontificis, qui iratus erat Florentinis quod suspendio necassent Legatum suum, neque amabat Mediceos, cum ob eos elisae fuissent Cardinali Pisano Legato eius, vt diximus, et quidem induto habitu Pontificali. Breuiter res ad apertum bellum deuenit, collgentib. exercitum Pontifice et Ferdinando Arragonensi, cuius summus Dux erat Alphonsus Calabriae Dux. Belli causa dicebatur, non vt Florentini peterentur, sed vna domus Medicea: neque enim pacem haberi posse nisi exauctorato Laurentio. Qui cum videret prosperos successus suos causam esse belli, conuocatis praecipuis in vrbe ciuibus dixit; postquam se familiamque suam videret praetextum belli, quod Papa atque Rex in vrbem sumsissent, non antepositutum se prinatam suam salutem incolumitati Reipublicae, neque recusare, extinguere ignem illum suo sanguine, et compar cum fratre subire fatum. Respondit ciuitas, salutem publicam a salute Laurentii separari non posse, quo non conseruato saluos se esse non posse.

Capto hoc consilio, nihil supererat Pontifici quam labor et molestia, qui, cum videret prudentia et dexteritate Laurentii tumultum profligari Italia, pacem reduci, in Comitiis insuper Cremonae habitis, quo ipse miserat Legatum suum Cardinalem Mantuanum, quo etiam conuenerant Alphonsus Calabriae Dux, Ludouicus Vicecomes Mediolani, Laurentius Mediceus, Hercules Estensis Ferrariae Dux, Ludouicus Gonzaga, Marchio Mantuae et alii per Italiam Reguli, communibus suffragiis bellum contra Florentiuos et Venetos in tractationem pacis conuersum fuisse, quodipse geri volebat, aegritudine mentis mortuus est.

Laurentius, cum se totum reipublicae negotiis impendisset, confectus perpetuis proeius salute curis ac vigiliis, exhaustus insuper variis aduersitaribus, excessit vita anno aetatis suae quadragesimo quarto: homo ad omnia summa natus, cuius prudentia in summis conatibus, constantia in aduersitatibus, perfectio in scientiis, religo in pietate, splendor in omnibus actionibus, contemtus inuidiae, magnanimitas in periculis adeoque inimicorum conspiratione, clarissimum viro conciliauerat per omnem Europam nomen. Erat litteratis omnibus apud eum receptus, quibus patebat vniuersa domus eius: miserat Iohannem Lascarin Constantinopolitanum, vti conquireret sibi praestantissimos libros per Asiam atque Graeciam, aucturus iis famosissimam Bibliothecam suam, quam pater eius inchoaucrat. In hocigitur Musarum delubrum comportati sunt libri non solum optimi, sed et rari atque vnici, qui alibi praeterquam in hoci hesauro non erant inneniendi: hanc tamen Bibliothecam amplificauerunt postmodum Leo X. et Clemens VII. Pontif. Max. Reliquit moriens virtutem in existimatione et precio, populum in libertate. Nobilitatem in honore, vrbem in omnium rerum abundautia. Sustulit ex Claricea Vrsina Petrum de Medicis, qui duxit vxorem Alphonsinam Vrsinam, itemque Iohannem, qui postea Papa factus et Leo X. appellatus est, postremo Iulianum. Ferdinandus rex, audita viri morte satis eum sibi vixisse dixit, Italiae vero parum.

Defuncto Laurentio, caepit Fortuna obuertere tergum familiae Medicae, quando Carolus VIII. Gallorum rex exercitum duxit in Italiam, vt reflorescere faceret Lilium, quod Ludouicux IX. plantauerat in regno Neapolitano.

Petrus de Medicis Laurentii filius, cum probe nosset, Florentinorum non esse cas vires, vt aduentantem cum copiis Gallum transitu prohibere possent, profectus regi obuiam, permisit potestari eius partem Hetruriae, iuprimis Vibes maritimas, Pisam et Liburnum. Fuit hoc tale fa. cinus quod Pater eius semper improbauerat, vt imprudens et iuuenili impetu susceptum. Transactio illa Petri cum Gallo in tantam eum apud Senatum Populumque Florentinum adduxit inuidiam, vt Plebiscito ipse et Iohannes frater eius iudicati fuerint hostes patriae, proscriptique spoliatis direptisque eorum domibus, vbi perierunt ingentes diuitiae tot annorum cura et laboribus collectae, cum res rarae atque preciosae facta auctione sub hasta venirent, ad lubitum vulgi, cuius iussu rescissa

fuerunt damnataque omnia eorum acta, quod contra libertatem reipublicae esse viderentur.

At Carolus ingressus Florentiam, diuertit in Palatio Mediceorum. Ibi Alphonsina Petri vxor exposuit regi calamitates mariti filiique sui, adeoque totius familiae. Impetrauit Rex a Senatu, vti liceret Petro redire in vrbem, suisque perfrui facultatib. Eo vero iam Venetias in exilium prorecto, cum Rex digrederetur Florentia petiturus Romam, non fuit amplius de restituendo homine factamentio. Afflixerehae aduersitates Petrum toto decennio: qui cum implorasset patrocinium Pontificis Alexandri VI. deceptum sesensit, cum hic aliter faceret quam loqueretur. Sed nec Imperatoris fauor ipsi quicquam profuit. Ad extremum ergo coactus confugit ad Carol. VIII. et Ludouicum XII. Gallorum reges, in cuius exercitu cum militaret, mortuus est apud Garillanum. Dum adhuc exul Venetiis ageret, cepit consilium occupandae vnius portae vrbis Florentinae, confisus beneficio noctis et fauore amicorum quos in vrbe habebat. Sed cum non nisi mille passibus ab ea abesset, Auora praecoci aduentu conatus eius detexit irritosque reddidit. Igitur ii, qui caeptis eius fauisse credebatur, capti et suppliciis affecti sunt.

Ab eo tempore semper cum variis aduersitatibus colluctata est domus Medicea, donec Pontificale Solium conscendit Iulius II. homo ingenii teriibilis et impetuosi, vt Paulus Iouius loquitur, et qui vuice id agebat, vt exciraret motus per Italiam, et sereret inimicitias inter Regem Gallum et Florentinos: qua de causatantum defendendos sibi sumut Mediceos, quantum Sixtus IV. eos oppressum iuerat. Habebat Iulius in precio et honore Iohannem de Medicis Cardinalem, quem Legati Bononiensis honore auxit: cumque conuentum principum indixisset apud Mantuam, misit hunc eo, vt suas ageret partes. Aderant insuper Remundus Cordubensis, Prorex Neapolitanus, Legatus Imperatoris, Venetorum et Heluetiorum. Primum caput, quod ad deliberandum propositum fuit, erat de restituenda familia Medicea in bona et honores suos, quos Florentiae habuerant. Hancrem ita vrsit Pontifex, vt facto Decreto copiae a confederatis conscriberentur, primumque belli impetum Neapolitanus Prorex faceret in Hetruriam, obsesso validis cum copiis Prato oppido, vbi ex Florentinis caesa fuerunt duo millia, captis complurib. qua clade perterrita ciuitas ipsa in factiones abiuit, praeualentibusque iis, quos habebat Medicea domus in vrbe sibi fauentes, receptisunt in ciuitatem. Ergo Iulianus Mediceus more Principis Vrbem ingressus est. Enimuero sequi solet populi fauor Fortunae aspirantis auram. Progressa est viro honoris ergo obuiam magna pars cuiitaris, eumque laetis excepit acclamationib. Dominumque appellauit, quod ille simulata modestia nomen tunc quidem repudiauit, nihili faciens sterilem Laurum, vt Aurelianus Imperator dicere solebat, sed florem quaerens Florentiae, qui suo rempore optatos ferret fructus. Hic est ille, qui arma Familiae Mediceae fecit aequalia Florentinis quicquid maleuoli contra garriant, et de sex Pilulis Medicis nugentur. Causa multo est illustrior antiquiorque. Euerhardus enim Mediceus, vt liberaret Hetruriam ab immani homine, Mugello Gigante, deuictum eum in duello prostrauit ad pedes suos, cum iam Gigas vibraret manga vi in eum clauam suam. Texit fe Eberardus Scuto suo, cuius aequor erat aureum, quod recepit impressionem sex globorum ferreorum, quia claua dependebant, vnde sex insignibus suis intulit globos rubicundos, in aureo protuberantes aequore. Sunt qui huius reialiam adstruere rationem malint, totidem pilas lusorias esse interpretantes, eosque, qui primi iis vsi in armis fuerunt, voluisse innuere diuersas agitationes et vices fortunae inter motus populares illius Reipublicae, srcut est natura Pilae, vt alias quidem in altum subsiliat, alias vero in terra prouoluta humi repere videatur. Haec enim domus in vrbe Florentia modo floruit caputque alte extulit, modo intra priuatam fortunam delituit, vt eam Fortunae Pilam appellare recte possis, quod et Heluium Pertinacem aliquando fecisse accepimus. Erat autem numerus Pilarum istarum incertus. Inuentes enim in quibusdam clypeis nouem, in aliis octo, rursus septem et sex. Medicei Mediolanenses non nisi vnam ostendunt.

Vltimus Fortunae in familiam Mediceam insultus, non afflixit eam, sed virtutem Mediceam a Tyrannide vin dicauit, eamque multo fecit quam ante sublimiorem et gloriosiorem. Videntes Florentini, Caroli V. exercitum cepisse Romam, et Papam in Mole Adriani captiuum detineri: eiecerunt ciuitate Alexandrum et Hippolytum Mediceos, deiecerunt atque solu afflixerunt eorum arma et insignia, vbicunque in vrbe vel picta vel sculpra essent, confregerunt Statuas Leonis et Clementis Romanorum Pontificum, quod facinus in eas redegit ciuitatem miserias, vt in alia re quam in seruiture felicitatem sperare posset nullam. Clemens enim, postquam cum Imperatore in gratiam rediit, effecit, vt Florentia obsessa Caesaris armis, victoris leges suscipere cogeretur. Lex suprema haec erat, vt Alcxander Mediceus, ducta in vxorem Margarita Austriaca, Caorli Caesaris filia norha, esset Dux et Princpes Florentiae, cumipse tum liberi eius posterique, legitimi nati matrimonio, et his deficientibus agnati consangumeique. Hunc tamen Alexandrum interfecit Laurentius de Medicis, propinquus atque necessarius eius, factaque caede Venetias profugit. Sic factum est, vt eodem die, quanquam diuersis annis, et caeperit haec potentia Principalis, et is, qui eam primus habuerat, interierit.

Successit Alexandro Cosmus Iohannes filius, in quo patuit, dari Imperia et Principatus a Deo, et quod suprema potentia non fundetur aut sustineatur humanis consiliis: nihilque adeo posse hominum studia et conatus aduersus caelestia Senatusconsulta. Receperat

se Cosmus hic post mortem Laurentii in Palatium suum Mugellanum, agebarque ibi priuatus, ne quid suspicionis afferret ad magnitudinem Alexandri. Eo quo hic obtruncatus est, die deambulanti Cosmo per hortos suos, oblatum est ostentum, cum conspiceret flores quosdam, praeter anni tempestatem atque ordinem. Fuit hoc certum augurium noui Principatus in florentissima Italiae Vrbe, cuius posse ssionem tertio ab inde die adeptus est, cum nihil tal speraret. Ostendit hic vir magnitudinem iudicii sui, et amorem iustitiae in tam repentina occasione. Quamuis enim sciret, caede Laurentii quam Alexandro intulerat, patefactam sibi ad Principatum ianuam, passus tamen est ab eo exigi poenas et vindictam publicam percusloribus Principum legibus constituitam. Debet semper Princeps reuereri atque conseruare memoriam illius, cui successit in potentia. Sic Caesar noluit deiici statuas Pompeii, vt suae illarum loco erigerentur.

Florentini, qui iam didicerant, quantum interesset inter libertatem et seruitutem, adspitauerunt quidem ad priorem reipublicae formam: sed quoties has animo voluebant cogitationes, toties periculorum futurorum mole adobruti, mutauerunt studium libertatis in necessiratem obedientiae. Populus enim, quisemel suscepit iugum et dominatum vnius, difficulter illudd excutere potest: et qui velut postliminio ex ciuibus ad libertatem adspitant, non laudan. tur ob libertatis studium, sed puniuntur vt malae frugis serui et equi recalcitrantes.

Successit ergo, vt diximus, Cosmus Alexandro vitransactionis Florentinorum cum Caesare: electusinsuper a Senatu. Vrbemingressus est cum eo exercitu, quo compescere posset aduersantes sibi vsuro suo iure. Neque tamen nimis rigide dominati volebat ciuibus suis, quasi mancipiis, quod multi faciunt, sed temperabat porentiam suam modestia, suspensos habens animos hominum inter liberratem et seruitutem medios, cum milites sibi deuinciret liberalitate, populum deliniret suauitate, Nobilitatem communicatione officiorum et honorum, vniuersos autem dulcedine pacis.

Stabiliuit hic deinceps principatum suum tanta prudentia, vt Florentini propemodum gloriarentur de iugo, quod ipsis imposuerat; sicut generosi Asturcones, qui velut ludentes lupata spumantia mandunt, a quibus initio laesi suerant.

Auxit Cosmus Ducatum suum accessione Pisarlae Vrbis. Eidem dedit Hispanorum rex Senas Vrbem cum territorio, etiam absens in in feriore Germania. Beneficio haec annexa fuit lex, vt quicunque nouus Florentiae Dux acciperer in Beneficium Prouinciam Senensem, numeraret Hispanorum Regi duo millia coronatorum, insuperque teneretur Hispano in Italia bellum gefenti, suis sumtibus alere atque submittere milites mille et quingentos. Volebat Cosmus, vt liberi sui ab illis oneribus liberati essent. Quaesitum est, an in secunda inuestitura idemiutis esset praestandum? respon derunt luris consulti affirmate.

Pius V. Pont. Max. ornauit Cosmum hunc titulo nouo, cum ad appellationem Ducis, Magni cognomentum adiecisset, eumque Romae corona cinxisset, cuius precium aestumatum fuit CXX. coronatorum millibus. Inambituillius coronae scripta legebautur haec verba: Pius V. Pont. Max. ob eximiam dilectionem, et Catholicae Religionis zelum, praecipuumque Iustitiae studium donauit. factum hoc est anno A N. C. MDLXIX.

Solebat Cosmus dicere Principem nullum porentem aestimari debere, quicum militia terrestri non posset coniungere vires marinas et classem. Has cum nocte dieque agitaret cogitationes, et suapte sponte ad maiora adspiraret, obtinuit auctoritate porissimum Caroli V. Caesaris, vt possessione Illirae Insulae sibi cederet Plumbini Dynasta, quae insula magnum ad quie. tem Italiae potest afferre momentum, quod ad eam fere appellant naues quae ab occidente veniunt. Extruxit in hac oppidum, quod de suo no. mine Cosmopolin appell uit, portumque, quem habet insula satis c pacem, appositis duobus castel is firmum securumque effecit, Auctor hic fuit Ordinis Equestris S. Stephani, quem ex bonis prouentibusque Ecclesiasticis ducenos coronatos anuos percipere, et matrimonium contrahere posse, etiam superius recensuimus, itatamen vt hi Equites continuo triennio in triremibus militent.

Cum iam satis sirma potentiae suae sibi videretur iec sse fundamenta, conuertir eo omne suum studium, vtieam conseruaret, semperque in promtu haberet Neruos Reipublicae. Nechoc ei fuit difficile, cum prouinciam haberet opulem. tam atque affluentem, non terrae tantum naturaeque bonis, sed et industriis artificibus et mercatoribus, quirem faciunt ex lanificio, ex serico et panno aureo: quanta autem textorum sic copia, vel hinccognosci potest, quod in sola vrbe Florentia quotannis aliquot millia, imo myriades relatum aurearum conficiantur. Etsi autem plura sunt colligendorum thesaurorum atque augendi fisci media et rationes, nullo ramen vsus est praeterquam subsidio consuero et imposit onibus in merces omnis generis, in quo genere tam oculatos attentosque habuit ministros, vt nihil neque Florentiam inferti neque exportari potuerit; vnde non aliquid emolumenti rediret ad Principem. Hincadeo mirandum non est, si mo iens reliquit in thesauris suis auri, vt loquuntur, Milliones decem: tantum autem gemmarum atque vnionum, vt earum precium duos Milliones constituere credere. tur Habent hoc plerrque Principes in more positum, vt cum nouum ingrediuntur Principatum, ambitio siores fere sint atque cupidiores, quam ii, quorum iam sunt confirmatae opes et potentia. Sic fit, vt assidue vicinorum terras et posse ssiones non alio adspiciant oculo, quam adulteri

venustas aliorum coniuges. At Cosmus noster contentus firmam sibi Hetruriae fecisse dominationem, non tamen latis eam tutam sibi fore cre. didit, nis amicos sibi domi fortisque compararer.

Nati sunt ei ex Eleonora Toletana, Proregis Neapolitani filia hiliberi. Franciscus, Ferdinandus, Petrus, Garcias, filii. Filiae vero hae, Isabella et Eleconora. Iunxit sibi Franciscus matrimonio Iohannam Austriacam, Ferdinandi Imperatoris filiam, factis nupriis a.d. XVIII. Decemb. anni A N. C. MDLXV. Ferdinandus vero duxit Christianam Lotharingicam. Ex matrimonio Francisci cum Iohanna natae sunt filiae duae: Eleonora et Maria. Illa nupsit Duci Mantua: hanc bona fortuna reseruauit sibi, vt faceret Reginam Gallorum, coniugem Henrici IV. gloriosissimae memoriae. Cuius morte, cum soluta matrimonii vinculo denuo nubere honeste posset, abiecit omnem secundarum nuptiarum cogitationem. Mortuus est Franciscus anno Sal. MDLXXX, VII.

Post hunc rexit rem Hetruscam Ferdinandus frater, qui antea Cardinalis fuerat. Audita autem morte fratris, deposito Galero purpureo, factus est Magnus Dux Hetruriae nomine tertius. Vxor eius fuit vti diximus filia Caroli Ducis Lotharingiae. Mortuus hic est, cum non multis annis rei summae praefuisset, relicto vnico filio

Cosmo secundo huius nominis, Magno Duce, qui cum et ipse non diu post patrem regnasset, prae matura morte obiit. Coniux eius fuit Magdalena Austriaca, Ferdinandi II. Imperatoris filia, ex qua genuit filium auo materno cognominem, Ferdinandum et ipsum Secundum, Magnum Ducem Hetruriae, qui nostra memoria rem Hetruscam suo imperio feliciter moderatur,

DVCATVS MANTVANVS.

SVMMA CAPITA.

4. Ratio loci et situs Vrbis Mantuae, superba eius aedificia inter quae eminentissimum Palatium, quod Marmirolum dicitur.

5. Marchionatus Montisferratensis olim a Palaeologis possessus. quando hic in Ducatum erectus fuerit.

7. Mantuani amatores linguae Hebraicae ante plerasque alias gentes: simplices in vestitu, ingenio audaci. faeminae eorum ferociusculae.

8. Prouentus annui Ducis Mantuae, et de Gubernatione Marchionatus Montisferratensis.

NOn patum terrarum ac dominiorum possidet Dux Mantuanus per Italiam, vt optimo iure post Magnum Herruriae Ducem collocari a nobis possit, qui principes Italos descripturi sumus. Obtinet enim omne id, quod antiquitus Mantuani Principes possederunt, et praeterea Marchionatum Montisferrati, qui etiam maior est quam ipse Principatus Mantuanus.

Ipsa Vrbs Mantua sita est in ea Italiae parte, quae a veteribut Germaniae populis Longobardis nomen accepit, cis Padum fluuium, tantae antiquitatis, vt non desint qui asserant, eam sexcentis septuaginta annis antiqulorem esse Roma, totisque sexaginta annis ante ipsam Troiam conditam. Fuit haec cuiutas olim capur duodecim Coloniarum Hetruscarum, quanquam verior videatur esse sententia eorum, quia fatidica Monto eam primo aedificatam fuisse tradunt, quae filia fuit Tiresiae Vatis. Galli Cenomanni cum in Italiam irrumperent, eam sibi subiecerunt, omnemque vererem Hetruscorum gloriam calcauerunt.

Post hos Romani retum ibi tunt potinti, quorum cum labesceret potentia, primo Gothi, deinde Longobardi eam sibi vendic auerunt, quorum regno destructo Carolus Magnus eam rursus Imperio Romano adiecit. Cum autem Caroli huius posteri regna paterna miseris modis lacerarent, et in se ipsos mutuo saeuirent, fecit Mantuana ciuitas, quod multae aliae per Italiam Vrbes factitauerunt, quae seipsas in libertatem asseruerunt. Mansit igitur Mantua iugi principalis expers vsque adtempora Othonis II. Imperatoris, qui eam donauit Theobaldo Comiti Canossano, in praemium fidei et obsequiorum, quae Imperatori is praestirerat. Cuius posteritas cum defecisset, factum est anno Salutis MCCXX. vt Sordetus Vicecomes Goitensis arriperer illius dominatum, dum resistit crudelitati Ezelini, Tyranni Paduani. Hinc dominati sunt in ea

Bomalcocii, vel pitus Tyrannidem exercuerunt, prostrgatianno A N. C. MCCCXIX. per Gonzagas. Anno vero MCCCXXVIII. caepit in ea dommari Ludouicus Gonzaga, Guidonis Gonzagae filius, quae fuit nobilis et perantiqua famnia, quam etiam tunc claram fuisse asserunt, cum primum Longobardi regnum in Italia fuerunt auspicati.

Ipsa porro Mantuana ciuitas satis ampla est, elegans, aspectu iucunda, plena pulcherrimis domibus, in qua magnus habitat numerus nobilium atque elegantium hominum. Posita est in medio paludum, quas Minicius amnis e iacu Benaco egressus, efficit, nec nisi ponribus, qui hic eximiisunt, aditi potest vrbs. Ipse Mincius prog essus vlterius, aquas suas in Padum praecipitat. Ad quintum ab vrbe milliare, quae via omnis arboribus ab vcroque latere pulcherrimae consitis amoena est, attollitur Palatium, quod Marmirolum vocant, aedificium magnificentiae plane regiae, ingentibus structum sumtibus, satis capax ad recipiendum cum vniuerso suo comitatu quemuis magnum Principem; breuiter, qui structuram illam contemplatus fuerit, non tam in admirationem quam stuporem rapiatur necesse est. S nt in eo fonres salientis aquae, admirabili facti arrificio, lacus siue stagna plena piscibus, adiectis hortis nemoribusque omnis generis atboribus consitis, vt nihiliucundius fingi possit. Sunt et alia loca in hoc Principatu, sed si Mautuam seponas quae restant oppida, etus sunt generis, vt in eorum descriptione non sit laborandum.

Marchionatus Montis ferrati inclusus est inter Tanarum et Eridanumamnes, estque vnus e septem Marchionatibus, quos erexit Orho II. Imperator, quivnicuique exsiliis Alerani Saxontae Ducis vnum dedit. Habuit hic olim dominos Palaeologos vsque ad annum MDXXX. IV. quando Georgius postremus egente Palaeologorum obiit. Ibi Carolus V. Imperator Ducem Mantuanum legitimum Morchionatus Montisferratensis pronunciauit haeredem. Maximilianus II. Imperator fecit ex Marchionatu Ducatom anno Salutis MDLXX V. fuitque primus Dux Montisferrati appellatus Guilelmus III. Dux Mantuae.

Possider Dux Mantuae in hoc terrae tractu tres vrbes insignes, quae sunt Casalis D. Euasii, ciuitatis ius adepta ab Sixto IV. Pont. Max. anno A N. G. MCDLXXIV. populo satis frequens, egregiisque culta aedificiis. Altera est Alba, Plinio Pomperia cognominata, quae amplitudine superat Casalen. Terria dicitur ab aquis calentibus et medicatis Aquae, non contemnendum oppidum. Caetera sunt Villanoua, Balzola, Trinum, Palatium, Blanca, Liburna, et alia, quae ad LX. esse perhibentur in vniuersum, nequaquam his incluso ingenti pagorum villarumque numero.

6 Natura et qualitas terra.

Est ager Mantuanus egregie cultus, vnde omnis generis fruges fructusque abundanter profert. Amoenissimus autem est aspectuque longe iucundissimus tota illa via, qua Mantua itur ad Marmolinum.

Solum Monfertatense collibus hinc inde attollitur, totum tamen amoen m et fcuctiferum, omn umque rerum ad vitam vtilium fer ile, colonis frequentissimum. Incipit diurno fereitinereab Alpibus, planicieque sepatatur, quae inter hos colles et Alpes intercedir. Nihil hic incultum quidquam proprer eximiam soli bonitatem. Laeuam Tanarus, dextram Padus alluit, neutriusque alucum regio egredirur.

Sunt et hic aquae calidae, quas terra venis suis percalefactas euomit, affirmantque nonnulli, her. bae quoddam genus crescere in ipsa bullientis ac ferurentis aquae scaturigine.

Ager circa Casalen partim planus est, partim collibus asperatur mira tamen vbique faecunditate luxurians, cum frumenti, vini, fructuum incredibilem vim procreer. Aer vero circa Albam Pompeiam parum salubris h betur solum fertilitate ac pinguedine omnium rerum bonarum ferax, quod Tanarus flunius humectat. Aquae calidis et medicatis aquis clarae sunt, quod in ea ciuitare sint Thermae publicae cum mensis gradibusque lapideis.

7 Ingenium et mores Incolarum.

Sunt in ea opinione Ital, Mantuanos prae caeteris gentibus amatores esse Linguae Hebraicae singulari quodam instituto: haud secus ac dicunt, Calabros pari studio ferri in linguam Graecam. Aiunt eosdem Mantuanos viliapparatu excipere hospires, vestitu vti, qui puerilem magis deceat ineptitudinem quam grauiratem virilem, insuperque peregrinis tam iniquos esse, vt eos deglubant, ipsamque medullam ex ossibus extranant. De faeminis eorum dicunt, eas animosiores, et paulo ferociores esse. Monrisferrari incolae in moribus multum sunt similes Pedemontanis, quos cum tunc descripserim, cum de terris ac dominiis Ducis Sabaudiae disserui, non video causam, cur illa noc loco reperere debeam.

8 Opes et diuitiae eorum.

Satis bonum est territorium Mantuanum, gignitque tantum, quantum sufficit ad incolarum alimoniam largiter suppeditandam, non autem vt pecunias ab exteris prouinciis alliciant. Clarius dicam. Bene atque commode viuere possunt homines ex iis, quae

alma mater Terra suggerit, non autem vt iis in exteras diuenditis prouincias, multum inde lucri acquirant, aut negotiatione vel mercimoniis diuites euadant.

Existimatur autem Dux Mantuae quotannis ex prouentib. suis vltra quingenta millia coronatorum percipere, neque dubium est, quam multo plus sit habiturus, nisi tam moderato et clementi vreretur Imperio.

9 ROBVR ET POTENTIA.

Est vrbs Mantuana vna ex munitissimis firmissimisque totius Italiae non ratione situs duntaxat, sed et operum manu factorum. Naturae enim prouidentia ita aquis cincta est, vt aditi ad eam nisi per pontes non possit, vnde non parua hosti eam armis inuadere volenti sit oborituta difficultas.

Casale oppidum muros habet firmissimos, quos prisci Marchiones Montisferratenses struxerunt, qui ibi frequenter habitauerunt, per quos etiam arxibi est aedificata. Sed Vincentius Gonzaga, Mantuae et Montisferrati Dux adiecit nouum castrum, quod communi nomine Citadellam appellauit, tanti roboris, vt videatur viribus humanis capi non posse. Praeter haec S. Saluatoris arx fortalitii nomen non iniuria meretur, et inter loca munitiora Ponstura referri potest. Caetera huc adducere longum futurum esset et taediosum, cum non pauca sint. Habentur equites Mantuani in manga existimatione, quod in bello viros se praestent, nec facile aliis per Italiam cedant, si caetera constent quod de iis ipsorum Italorum est iudicium.

MODVS GVBERNATIONIS.

Habet Princeps iste supremum suum Senatum siue Consilium in vrbe Mantua, qui Senatus de omnibus rebus iudicat in causis concerrientibus iustitiam, nec datur ab eo prouocatio. In Monferratensi principatu Gubernatorem habet cum summa potentia, cum Tribunali iustitiae, vnde omnes ius petunt per totum illum Ducatum.

SERIES ET ORDO DVCVM MANtuanorum.

Iohannes Franciscus Gonzaga successit patri suo Francisco, Domino Mantuanae vrbis, estque per Imperatorem Sigismundum creatus Primus Marchio Mantuae anno A N. C. MCD. XXXIII. qui et insignia Principatus ei dedit Aquilam nigram in campo argentato cum Cruce rubea. Mortuus est hic anno Sal. MCDXLIV. cum satis vixisset ad gloriam, et principatum inter liberos suos diuisisset.

Reliquit moriens Iohannes Franciscus Ludouico Gonzagae filio suo Mantuam cum omni circumiecta prouincia, quam late ea se extendit Veronam vsque. Fuit huic Ludouico diuturnum bellum cum Carolo fratre, a quo postremo reportauit victoriam, decessitque e vita anno A N. C. MCCCCLXXVIII.

Friderici III. Gonzagae, Marchionis Mantuani tanta praedicatur fuisse erga populum sibi subiectum comitas et beniguitas, vt petentibus egentibusque ipse pecunias mutuo dederit, in quosdam ea vsus liberalitate, vt mutuatum ne repetierit quidem, mortuus est anno Christina. ti MCCCCLXXXIV.

Huius filius et successor Franciscus, primus fuit omnium Principum Italiae, qui longamnutriuit barbam. Habitus fuit inter oprimos belli duces sui temporis, electus summus copiarum Ductora Venetis, qui duas insignes subeius du, ctu ab hoste reportauerunt victorias. Excessit Franciscuse vita anno AN.C.MDXIX.

Successit huic Fridericus V. Marchio Mantuae, qui supremus Pontificii exercitus Duxelectus fuit, eodem etiam affectus honore a Florentinis, quanquam iunenis ad huc esset. Cum Carolus V. Imperator venisset Bononiam, vt a Clementa VII. Pontifice Maximo Imperatorio Dia. demate cingeretur, adfuit ei Fridericus, quem Caesar eo honore dignum iudicauit, vt ex Merchione Ducem Mantuae crearet. Anno MDXX XI. vxorem duxit Margaritam filiam Guilielmi Palaeologi Marchionis Monferratensis, a quo Marchionatum illum luculentissimum accepit in dotem. Obiit diem suum anno MDXL.

Hunc sequutus est in Ducatu Mantuae et Marchionatu Montisferrati Franciscus II. filius, puer admodum, vt qui non nisi septem annos natus erat, sub auunculi sui Herculis Cardinalis constitutus tutela. Succedentibus annis duxit vxorem Catharinam, Ferdinandi I. Imperatoris filiam. Cum vero ex trauilapsu collisus in ferbe incidisset, paulo post extinctus est, anno videlicet Christi nati MDL.

Successit fratri Francisco Guilhelmus Gonzaga frater in vtroque Principatu, tam Mantuae quam Montisferrati, qui posterior nuper a Maximiliano II. Imperatore in Ducalem dignitatem euectus fuerat, quod accidit anno AN. C. MDLXXIII. Mortuus est Gulielmus anno M DLXXXVII.

Post Guilielmum patrem factus est Dux Man. tuae et Montisferrati Vincentius Gonzaga.

Et post Vincentium Ferdinandus Gonzaga illius filius, qui antea Cardinalis fuerat Romanae Ecclesiae, qua dignitate se abdicauit, vtregeret Principatus et prouincias paternas. Graues intercesserunt inter hunc Ferdinandum et Sabaudiae Ducem inimicitiae, quae postremo in apertum bellum eruperunt. Causa tam grauis dissidii fuit possessio Marchionatus Montis fertarensis, quem vterque Dux sibi de iure debere existimabat. Nos de iure ac praetensionibus Ducum Sabaudiae super hunc Marchionatum siue Ducatum prolixe egimus in superioribus, vbivarias Ducum Sabaudorum super diuersa regna, principatus et vrbes praetensiones, exliterarum monimentis collectas persecuti fuimus, quo lectorem remittimus.

DVCATVS VRBINAS.

SVMMA CAPITA.

1 Ampitudo et limites Ducetus Vrbinatium, cum praecipuis in eo Vrbibus et oppidis, arcibus et castris.

2 Ager eius foecundissimus, plurimum gignens frumenti, vini, olei, ficuum, aliorumque fructuum arboreorum: aere fruitur non admodum salubri, inrpimis circa Pisaurum et Forum Sempronii.

3 Opes regionis potissimum consistunt in negotiaetione, ex diuendito vino, quod circa Pisaurum probissimae notae, vt et ex caricis. Nec non quanti sint prouentus redditusque Principis.

5 Catalogus Ducum Vrbinatium, qui vsque ad nostrahaec temper arexerunt Principatum.

POssidet hic Dux partim in Vmbria, partim in Piceno (hodie Marca Anconitaua dicitur) septem Vrbes, castella veroatque arces amplius quam ter centum.

Vrbes sunt hae. Vrbinum, Eugubium, Caglium, Forum Sempronii: et hae quidem proprie pertinent ad Ducatum Vrbinensem.

Deinde Fanum S. Leonis, quod oppidum caput est comitatus Monfeltriensis: Senogallta et Pisaurum.

Complectitur hic principatus in longitudine milliaria Italica circiter L X. in latitudine accedit ad triginta quinque.

Vicinum habet, vel potius includitur hic Ducatus vndique intra dominium Ecclesiae Romanae, a qua pleraque sua accipit beneficii nomine, quanquam etiam sit Fendatarius Ducis Florentini, vnde in recognitionem Dominii Directi numerat quotannis bis mille ducentos quadraginta coronatos, tam Pontifici Romano quam Magno Duci Hetruriae.

Est autem Vrbinum inter antiquissimas Italiae Vrbes, cuius Plinius quoque et Tacitus mentionem faciunt. Sita est in monte, loco inaequali, lautissima sane, et satis splendide aedificata, in qua domicilium est Principis.

Tempore Conradini, in quo nouissimo defecit antiquissima stirps Ducum Sueniae, subiugara fuit per Comites Feretrios, quorum successores atque posteri, cum latius protulissent dominii sui pomaeria, Eugubium etiam acquisiuerunt.

Pisaurum Vrbs Episcopalis et celebre Italiae Emportum, mercimoniis diues, splendidisque exornatum aedificiis, vt si quae alia per Italiam ciuitas. Fotum Sempronii et ipsum oppidum Episcopale, in quo quotidie magis magisque plura venerandae antiquitatis se offerunt vestigia arque monimenta.

2 QVALITAS REGIONIS.

Est ager circa Vrbinum supra modum bonus atque fertilis, solo pingut fructus tam bonos ferens, vt vix meliores inueniri possint. Aeris quidem circa Pisaurum, non est ea quae alibi salubritas, ager tamen mire foecundus, praesertim vber in fructibus arboreis, inter quos primas ferunt ficus praestantissimae.

Vinum autem quod iuxta Forum Sempronii crescit, optimae per hibetur esse notae, quanquam idem aeri vicium quod iuxta Pisaurum. gignit insuper solum Foro Semproniensi triticum, adeoque omne frumenti genus, oleum insuper fructusque optimos et gustus suauissimi: nam de vino iam ante diximus: et vt vno comprehendam verbo, potest Ducatus Vrbinas cum fertilissimis voerrimisque per Italiam certare regionibus.

3 Opes et diuitiae.

Extendit se bona pars huius principatus secundum littus maris Adriatici, vnde consequens est, posse incolis ab omnibus partibus res varias nauibus subuehi, quae commoditas non est leuiter aestimanda. Vinum enim Pisaurense deportatur Venetias, vnde coloni non parum argenti percipiunt, vt et ex caricis, quas magno numero vendunt Veneris atque Bononiensibus, aliisque extra Italiam gentibus.

Prouentus Principis, quas ex possessionibus, vectigalibus, tributis percipit, constituunt quotannis C. millia coronatorum; neque tamen dubitandum est, si vellet vlterioribus populomolestus esse exactionibus, quin multo plus sit collecturus auri. Sed fuit hoc propemodum natiuum et peculiare Ducibus Vrbini, antecessoribus eius, vt vnice darent operam, vt amarentur a populo, illiusque vterentur beneuolentia: horum is qui nunc prae est, sequit utr mansuetudinem, nec graniora, quam superiores principes imponit onera

Maximus vero prouentus, qui ad hunc Principem redit, emergit ex negotiatione frumentaria, in omnibus prope vrbibus oppidisque quae possidet, cum non solum ingens frumentivis ex Ducatu Vibinate Senogalliam aduehatur, sed et ex terris ac dominiis Pontificis Romani, quod hic inagno cum principis emolumento diuenditur. Et quamuis ex proninciis Ecclesiae exportare alimoniam non liceat, non desunt tamen, qui in hoc genere quaestuosum exercentes Propolium id faciant suo periculo et insciis praefectis Pontificiis.

4 ROBVR ET VIRES MILITARES.

Non leuiter aestimatur in Italia hic Princeps, non tantum quod ex prouincia sua aliquot millia optimorum militum et in armis exercitatorum conduci possint, qui magna animi prom. ptitudine sint secuturi Principem si vsus exigeret: sed etiam, quod deuotum et adomnia etiam grauissima pericula subeunda paratum habeat populum, qui nec bonis sui nec sanguini aut vitae parsurus sit, dummodo Principigrata praestet officia: qui quidem affectus, an non amplissimis sit praeferendus redditibus, haud scio.

De locis firmis munitisque ita habet. Vrbinum satis est munitum ad defendendum se contra hostes: Pisaurum tamen existimatur fortius, cum habeat arcem egregie munitam: quanquam et alia loca sint per hunc Principatum ad repellendam vim hostilem apta et idonea.

SERIES ET ORDO DVCVM Vrbinatium.

Guido Baldus Antonius Vrbini Dominus, cum vixisser pluribus annis sine liberis, cogitauit, neminem se melius habiturum haeredem successoremque in principatu suo, quam Fridericum de Monte Feretrio. Hunc ergo, quanquam adolelcentem adhuc adoptauit in filium, scripsitque testamento haeredem. Fridericus cum non ignoraret, se successurum in principatu, omnibus modis studuit de Guidone bene mereri, quem cunctis coluit obsequiis officiisque, studens vnice se dignum tanto declarare beneficio: deinde annixus est, vt populiquoqueac. quireret beneuolentiam.

Natus est autem postea Guidoni Baldo in extrema constituto senectute filius, nomine Odo Antonius, vt omni spe lapsus Fridericus a successione iam prope certa exciderit. Nec tamen populi in eum fauoratque beneuolentia imminuta fuit, quam tot virtutibus sibi acquisiuerat. Mortuo Guidone Patre Odo Antonius filius nimis libere abusus dominatione, interfectus est a quibusdam coniuratis, adolescens admodum, nullisque relictis ex se liberis haeredibus: ita factum est, vt Fridericus decommuni consensu vniuersi populi ad principatum vocatus fuerit, cui non solum Pontifex Max. Vrbini dominium in Feudum concessit, sed et eum pri. mum Ducem creauit.

Reliquit Fridericus moriens haeredem Guidonem Baldum filium suum, qui cum in adolescentia nimis deditus fuisset exerctiis militaribus, totus deinde factus est Podagricus, et quamuis haberet coniugem, nullos tamen ex ea sustulit liberos. Hic Priticeps cumob Articularem morbum aliis animum oblectarerbus, aut exercere corpus non posset, studuit aulam vatiigeneris et diuersarum professionum hominbus implere, comem se atque benignum praestant erga omnes qui liberali et excitato ingenio etant praediti, vt ad ipsum fuerit confluxus hominum, qui precium sibi in virtute constituebant, ad eum quidem modum, vt alii Princ pes inde exemplum aulae verae Principalis et probe atque ordine constitutae petere potuerint. Adoptauit sibi hic Baldus de consensu Pontificis Max. in Filium Franciscum Mariam Rouerensem, sorore sua natum, Praefectum militum Romae et dominum Senogalliae, nepotem Sixti Pontif. et fratrem Iulii II.

Totum autem se dedit Franciscus Maria armis et exercitiis belli, in quibus ram indulgente vsus est Fortuna, vt appellatus fuerit lumen et splendor Italiae. Contigere ei praecipui honores in re militari. Nam et Venetieum constituerunt supretnum caput suae militiae, et paucis ante mortem mensibus eundem ei honorem derulerunt Paulus III. Pont. Max. Catolus V. Imperator et Respublica Veneta, cunfoedus inter se percussissent.

Possedit autem hic Franciscus Maria praeter Ducitum Vrbinensem et Comitatum Montis Feretrii oppidium Senogalliam, quam a patre sibi relictam habebat: a Pontifice vero, qui ei Ecclesiae Romanae nomine grandem debebat pecuniam, nec non in compensationem bonaeac fidelis operae, quam sanctae sedi praestiterat, accepit vrbem Pisautum, quam anteid tempus Sforciatum gens possederat.

Donec quidem Iulius II. Pontifex vixit, vsus est Franciscus Maria summa pace et tranquillitate, non vexans populum exactionibus, sed illius sibi magis magisque studens conciliare beneuolentiam, quam quidem Princeps, qui apit, tantimerito facere debet, quanti opulentissim os thesau. ros.

Leone autem Iulio in Pontificatu subrogato, multis implicatus estmolestiis. Nam Leo eum exiguo tempore omni priuauit Principatu, eumque dedit Laurentio Mediceo, patri Carharinae, quae reginafuit Galliae.

At Franciscus, qui cum ditione non amiserat animi magnitudinem, neque valorem neque scientiam rei militaris, ausus est cum quatuor Hispanorum millibus, qui incitati virtute eius sponte hominem secuti fuerant, destituti argento caeterisque rebus necessariis; cum his, inquam, ausus fuit obuiam ire toti exercitui Papali, vt recuperaret per iniuriam sibi ablatum prin. cipatum: eo quidem successu, vt trucidatis quam plurimis ex hostili acie, omnia sua intra paucos dies victor recuperauerit, excepto solo Pisauro oppido. Habuit hic ex Eleonora Gonzaga vxore sua duos liberos masculos,

Guidonem, Baldum, et alterum, qui Cardinalis factus est, filiasque tres. Prima fuit vxor Ducis Calabriae, primi in regno Neapolitano Principis: secunda nupsit Alfonso Estensi: tertia Marchioni Massae.

Guido igitur Baldus, filius eius, quartus Dux Vrbini factus est. Etsi enim Laurentius Mediceus se aliquandiu appellauerit Ducem Vrbini: quia tamen non est ex hac familia inter Duces a nobis non numeratur. Habuit hic ex vxore secunda Victoria Farnesia nullos liberos: cumque multis affligeretur incommodis, abdicauit se Principatu, eumque reliquit filio.

Franciscus Maria II. vir viuidi ingenii et deditus exercitiis corporis, vxorem habuit Lucretiam Estensem, sororem Alfonsi Estensis postremi Ducis Ferrariensis.

Mortuus est hic anno A N. C. MDCXXIIII. quo defuncto Papa sibi vendicabat Ducatum Vrbinatem, vt qui Feudum siue Beneficium esset Ecclesiae. Idem tentabat Hetruriae Dux, qui vxorem haberet Vrbini Ducis filiam et haeredem. His ita litigantibus, reuo catus fuit ad Principatum Guido Baldus, qui se abdicauerat, et adhuc nostro aeuo praeest Ducatui, quanquam iam extrema senectute et morbis insuper exhaustus. Existimant eo defuncto Principatum caducitatis nomine ad Ecelesiam Romanam rediturum, Consentiente Magno Duce Florentiae. Non desunt tamen qui aliter sentiant, postquam Serenissimus Leopoldus Archidux Austriae, Fetdinandi II. Imperatoris frater huius Ducis filiam superiore anno, qui fuit A N. C. MDCXXVI. sibi iunxit matrimonio.

DVCATVS FERRARIENSIS ET MVTINENSIS.

SVMMA CAPITA.

1 Quibus rationibus adstruant Pontifices, Ducatum Ferrariensem esse peculium Sedis Romanae.

2 Ferraria Pontif. Romano dedita per Caesarem Estensem. Quibus conditionibus res inter Ecclesiam Romanam et dictum Caesarem Estensem super Ducatu isto fuerit composita.

3 Mutinensis Principatus. Mutina olim sub dominio Romanorum. Euersa per Gothos, Hunnos, Longobardos: a quibus et quando in staurara.

5 Regium Lepidi quos habuerit Dominos antequam in Caesaris Estensis potestatem veniret.

6 Ferraria antiquum Iudaeorum asylum. Horum reformatio per Papam. Conspirationes in diuersis eorum Synagogis contra Christianos.

7 Territorium Mutinense et Regiense quale. bono gaudet aere, abundans frumento, fabis, vino.

NOuit Pontifex Romanus superioribus annis tam belle agere rem Ecclesiae suae, contra Caesarem Estensem: vt eum possessione Ducatu Ferrariensis euerterit, adductis pluribus rationibus, quibus euincere conatus est, Ducatum istum ad Ecclesiam Romanam pertinere.

Primo enim ait, vel solam confessionem atque declarationem Senatus populique Ferrariensis suflicere debere, qui semper Pontificem Romanum supremum suum agnouerint Dominum, Deinde, quod omnes Principes, quotquote domo Estensi fuerunt, idem confessi fuerint.

Tertio infinitas extare Bullas, Indulta et Innestituras Pontificum, iam inde ab Innocentio tertio.

Quarto, Pontifices aliquoties recuperasse sibique vendicasse Ferrariam, vel via iuris, vel armorum, e manibus diuersorum possessorum, vel eorum qui eam vsurpare voluerunt.

Quinto, extare Declarationes aliquot Imperatorum, quibus ostendant, Ferrariam deberi sedi Romanae, qualis illa est Caroli, Nepotis Caroli Magni, qui vixic temporibus Paschalis I. qui confirmauit donationem Pipini, qui Ferrariam nominauerit Vrbem Sanctae Sedis: Deinde Othonis primi, qui idem fecit in donatione facta Iohanni II. Id autem postea confirmatum fuisse in Concilio Lugdunensi.

Et de populo quidem Ferrariensi quod dixit, ita deducit, Gregorium IX. conuocato populo ad sonitum campanae constituisse Procuratorem nomine Boninum, cui Ferrarienses nomine Pontificis iurarent fidelitatem, et illi quidem Bonino cerros assignatos fuisse prouentus. Eundem populum agnonisse imperium Pontificum Vrbani IV. Honorii IV. et Bonifacii VIII.

Postea etiam Clementis V. qui vixerit anno AN. C. MCCCI. quem quidem Pontificem etiam eo misisse Legatum suum, qui regeret Vrbem, factis statutis et ordinata republica, constitutis etiam praefectis et magistratibus: vnde innumeri extent actus, quibus ostenderit populus iste subiectionem suam, Sed et Dynastas Estenses, qui sub Pontificatu Gregorii IX. praeesse Ferrariae coeperint, semper nomine Pontificum praefuisse, eosque veros dominos vrbis agnouisse, idque adeo clarum esse, vt constet, primum, qui fuit Azo Estensis ibi Gubernatorem constitutum fuisse per Gregorium Pont. Rom.

Praeterea post eiusdem Gregorii IX. tempora, nimirum anno Christi MCCCLXXII. primo

anno quo dedit Inuestituram dictis Estensibus, fuisse Ferrariae Legatum Pontificis Petrum Cardinalem, qui inuestiuerit Nicolaum et Albertum Azonis filios, donec ipsi viuerent, cum censu quater mille Ducatorum: imperasle autem Pontificem Legato Petro expresle, ne illos inuestiret, nisi promisissent prius sub fide iuramenti, se reddituros vrbem postquam tempus inuestiturae expirauisset, vtque prius claris verbis profiterentur, vrbem esse S. Sedis Apostolicae: quod quidem illi ita fecerint anno Salutis MCCCLXXII. a. d. xv. Maii mensis.

Eosdem Estenses semper obtinuisse nouas Inuestituras, procuso indulto a tempore Bonifacii IX. qui confirmauerit eam Inuestituram. Postremo Alexandrum VI. initis nouis pactis cum supra dictis Estensibus, confirmatisque Inuestituris facto initio a temporibus Sixti IV. de nouo iis permisisse Principatum istum, anno Salut. MDI. prorogato Beneficio vsque ad tertiam generationem, reductoque censu annuo ad mille coronatos, ob causam, quod multos fecisset Dux sumtus in amplificationem Vrbis.

Leonem X. Pont. Max. sub initium Pontificatus sui, restituisse Duci omnia quae habuerat, antequam a Iulio II. priuatus fuerat. Eundem postea Leonem ob causam Mutinae et Regii excommunicauisse Ducem illum, quem tamen Adrianus VI. restituerit, certis cum conditionibus, quae semper obseruarae fuerint, ne Duci liceret Salem conficere in Comachia, sed solis ministris Pontificiis.

Clementem insuper VII. excommunicauisse Ducem, quod vacante Sede Romana Regium ingressus fuisset, vocatis in auxilium Principibus Christianis ad recuperandam Ferrariam. Cum autem Dux honestissimis modis satis fecisset Pontifici, mutatum fuisse consilium.

Paulum quoque tertium P. M. inuestituram dedisse Duci, et post eum omnibus Alfonsi posteris super Ducatum Fetrariensem cum omnibus quae inde dependent, cumque vectigalibus, quae antecessores eius iusta ratione exegerunt: sed et contulisse eidem beneficii nomine omnia iura, quae Sedes Romana praecendit in omnibus aliis terris quas Dux obtinebat, praesertim Mutinae et Regii, addita conditione, vt in casu deuolutionis finitae lineae successores Ducis citarentur per contradictionem, nisi haberent Procura. torem Romae. Et id quidem tunc ita accidisse: Cumque nonnulli dicerent, Inuestituram Pauli Tertii extendi descendente linea Alfonsina vsque ad defunctum Ducem qui fuerit Alfonsi nepos, cuius dicebatur Caesar esse filius: Respondit Papa, porrigi beneficium in naturales et legitimos simul: Caesarem autem esse quidem naturalem, sed nonlegitimum: non igitur eo comprehendi. Hoc vt ostenderet clarius, proferri iussit stirpem siue Genealogiam factam per Hieronymum Foletum, impressamque ac dedicatam Duci Alfonso defuncto, in qua perscriptum erat Patrem Caesaris Estensis, qui se nominauerat Alfonsum, esse natum ex Laura Eustochia et Alfonso Duce, mulieris quidem faciens mentionem, non tamen eam vxorem eius appellans: neque apparere, eum factum fuisse legitimum per subse quens matrimonium: quod si vel maxime factum fuisset, verba tamen Pauli III. de legitime natis capienda esse non Legitimatis.

Regerentibus nonnullis fuisse aliquando Ducem, qui legitimo thoro natus non fuerit, et ob hanc causam naturam Feudi transiisse ad alios: responsum fuit, in tot annorum decursu id non nisi semel factum: vnum autem actum consuetudinem introducere non posse: quin potius contrarium sequi, quod Naturalis iste, antequam ad capeslendum P. incipatum admitteretur, habilis factus fuit per Pontificem expresse, sine quo capax Beneficii esse non potuisset. Et praeter haec omnia extare Legem Papae Pii V. quo inhabiles et incapaces beneficiorum Ecclesiae pronunciantur, qui naturales tantum sunt. De eo, quod dicebatur, tot modis per hos Duces meliorem atque fructuosiorem factum esse principatum istum, vt aliquot milliones auri excedat: responderunt Pontificii: primo, in Bulla Pii V. claris perscriptum esse verbis, ob meliorationem (vt loquuntur) Ducatum ipsum detineri non debere. Secundo extare conuentionem et renunciationem factam per ipsos Duces, tempore Gregorii Pont. Max. qua polliciti sunt, se finita linea reddituros Principatum, neque repetituros quitquam. Tertio sumtus in eam meliorationem exactos fuisse, ex vasallagiis et beneficiis Ducatus, vnde ex liac parte quicquam praeten dinon possit: accedentibus etiam pactis; quibus cautum est, ne possint Duces aedificare, nisi de voluntate Pontificum.

Quod Caesar Estensis praetendebat, se communi consensu populi vocatum esse ad Principatum, ita illusum fuit, vt diceretur, nihil iuris in hoc populum habere, vigore declarationis factae tempore Clemeniis V. quin si populus aliquid iuris habuisset, deletum tamen istud fuisse tot Inuestituris factis per Pontifices.

Et quamuis extet in Inuestitura Gregorii IX. quod Pontifex eum Ducem constituisset, quod ita placere vidisset populo; non tamen ibi extare, fuisse populo ius aliquod nominandi. Postremo Papa tot firmis innitens rationibus, multo autem firmiore instructus exercitu efficit, vt Caesar Estensis egrederetur vrbe, desertoque Ducatu Ferrariensi esset Dux Mutinae et Regii: Capita autem in quae tam a Pontfice quam ab ipso Caesare conuentum fuit haec sunt.

Caesar deserta semel Ferraria eiusque iurisdictione, Ferrariam Vrbem non ingredietur, neque eius limites.

Tormenta bellica omnia diuidentur inter Pontificem et Estensem, ita vt optio sit penes illum.

Constituitur Estensi triennii spacium, intra quod omnia vendet, quae vel in Vrbe vel Agro Ferrariensi possidet: si tempus diutius traxerit, Fisco pontificio addicta sunto.

Omnes dignitates, quas vel ipse Caesar vel aliquis ex iis quibus familiariter vtitur, habent, agnoscent se a S. Sede Romana accepisse.

4 [sic]

Mutina ciuitas multis est afflicta modis, donec fuit sub Romanis, inprimis eo tempore, cum Marcus Antonius obsedit in ea Decium Brutum. Etsi autem instaurata postea fuit, munimentis tamen caruit, ne seditiosi in eam haberent receptum. Iterum euersa per Gothos, Hunnos et Longobardos, ad eum reaedificata est modum, vt hodie cernitur. Carolus enim Magnus, cum domuisset Longobardos, et Pipinum regem fecisset Italiae, videntes Itali, restitutam sibi Francorum ope libertatem, inprimis qui supererant e veterum ciuium Mutinensium posteris, in vicinis oppidis et vicis latitantes ceperunt consilium instaurandae patriae, facto struendi initio in ripa Panari fluuii, vbi adhuc hodie visitur: vtque structura maturius ad finem deduceretur, conuenit inter eos, vt quaeque familia illustrior Mutinensis, ex iis quae supererant, portam vnam ciuitatis suis strueret sumtibus.

Prima porta, dicta Saliceta, aedificata fuit per Bosquetos, Portam S. Petri struxerunt Freddi: Caesaraugustanam Gazzoni: Rodecocanam Gorzani. Bassuariam aedificauere Sazolii; Portam Ciuitatis Nouae Sabiniani: Ganacetam Manfredii, Pedocci et Pandeui. Pici, Pii et Pappazones Abretensem: Postremo Portam S. Iohannis struxerunt Rodeenses cum suis, Ad hunc modum reaedificara fuit ciuitas, quanquam fundamentis paulo longius ab eo loco positis, vbi vetus vrbs stererat. Sed hoc multis annis post Caroli Magni Imperium accidisse refert Volaterranus.

Cum autem Mutinensis ciuitas sub protectione Imperatorum libertatem suam diu conseruasset, venit tandem sub dominium Opitii, Reginaldi Estensis filii, Marchionis Ferrariensis, cui tradita fuit per Legatum Benedicti XI. Pontif. Max. ita, vt nouus vrbis Dominus decem coronatorum millium tributum solueret Papae, qui consensit in eam conditionem anno A N. C. MCCCIV. Henricus tamen septimus Imperator. qui non facile approbat quicquam eorum quae Pontifices faciebant, cum alias quoque Sedis Romanae terras occupasset, constituit Legatum suum Mutinae Franciscum Picum Mirandulanum, sibi tamen, qui Imperator esset, supremo dominio reseruato.

Postea hic Picus eiectus fuit per Guelphos, Passarinos, Butriones et Bonacolsios, qui eam possederunt vsque ad annum MCCCXXVII. cum et ipsi profligati sunt, propria sua tyrannide potius quain viribus ciuium.

Rursum Manfredus et Guido ex Piorum familia ibi Gubernatores constituti sunt per Iohannem Bohemiae regem, qui cum vix Italiae tergum obuertisset, Pii rcstituerunt ciuitatem Opitio Marchioni Ferrariensi, qui deinde confirmatus fuit per Benedicti XII. Pontif. Max. Legatum, vt Vicarius Mutinensis perpetuus esset, fuitque Mutina in fide et obedientia Ferrariensium vsque ad annum AN. C. MDX. quando Iulius II. eam iis ereptam dedit Maximiliano I. Imperatori, qui hanc rursus oppignorauit Leoni X. pro XL. millibus coronatorum. Capta autem postea a Caesarianis Roma, et Glemente VII. in mole Adriani obsesso, Imperante Carolo V. Alronsus Estensis, tertius Ferrariae Dux, vsus tam eleganti occasione, armis recuperauit sua, adeptus denuo possessionem Mutinae et Regii (quod a quibusdam colonia Lepidi vocatur) quod oppidum Regium, cum a Gothis, quos Stilico pessimo consilio irritauerat, euersum penitus suisset, restiturum fuit nouisque cinctum moenibus circa annum Christi nati MCCCXIV.

Arripuerant eius dominium anno AN. C. M CCLXXXVI. Comites Canossini, sed tertio anno post eiecti fuere per Bononienses, qui eam restituerunt Opitio Estensi, ptimo eius nominis Marchioni Ferrariae. anno autem MCC CXXVI. tradiderunt se ciues Patrocinio Pontificum, qui suos cum imperio eo miserunt Legatos. At hi, cum insolentius se gererent, interfecti fuerunt a populo. Ad extremum Mastinus Scaliger, Veronae Regulus emit eama Folianis, qui eam occupauerant.

Prius autem, quam Scaliger vrbem ingrederetur, Ludouicus Gonzaga arrepta dominatione extruxit arcem haud procul a porta S. Nazarii.

Post haec cum Gonzaga eam defendere non posset contra vim fratris sui, qui dominabatur Mantuae, vendidit eam Barnabae Vicecomiti Mediolanensi pro DC. millibus ducatorum, qui cum suis successoribus eam obtinuit vsque ad annum MCDII. cum multi per Italiam Reguli vel Tyranni potius hinc inde varias opprimerent ciuitates. Tunc enim Otrobonus constiruit seipsum Principem Regii, interfectus paulo post a Sfortia Cotignolo, incitato per Nicolaum II. Estensem, Marchionem Ferrariae, qui sibi vendicauit oppidi possessionem. Dominati sunt in eo posteri eius vsque ad annum M DXII. cum Iulius II. ereptam eam Ferrariensibus adiunxit possessionibus Ecclesiasticis, vt manserit sub Pontificum obedientia, donec Alfonsus eam Papae vicissim ademptam suis reliquit successoribus.

Anno A N. C. M D XCVIII. rediit Ferraria ad Patrimonium Pontificum, ingressusque est eam Clemens VIII. P. M. Aprili mense, qui et ibi mansit vsque ad finem anni. Nihil toto eo tempore, quo hic commoratus est, prius antiquiusque habuit, quam vt ita constitueret res cum ciuitatis tum totius prouinciae, ne populus querimoniarum haberet causam, neue conciperet desiderium Alfonsi Ducis, cum nihil aeque sit euitandum nouo Principi, quam ne plebssuspiret

ad dominatum antecessoris eius. Ita autem solertia sua composuit res ciuitatis, vt populus, qui in varia studia scissus fuerat, magno animorum consensu nouum amplecteretur imperium.

Fuit Ferraria ab omni prope antiquitate Asylum et refugium Iudaeorum, qui hic habitantes tanta Ducum gratia et fauore vsi sunt, vt eos a ciuibus distinguere difficile fuerit. At Pontifex rationi non esse consentaneum iudicans, vt iisdem infideles cum Christianis fruerentur priuilegiis, non magis quam Plato inquilinos cum ciuibus eodem dignitatis gradu consistere voluit, conquisitos eos iisdem noris a caeteris distingui voluit, vti Romae et in caeteris Italiae Vrbibus. Cum autem inueterati abusus rolerantia superiorum in consuetudinem conuersi, lento pede corrigi debeant, contentus fuit, vt a regumento capitis flauum demitterent funiculum, quo agnoscerentur. Fuerunt tunc quidam adeo contumaces, vt maluerint egredi ciuitate, quam notam illam admittere, inprimis autem Marrani (vocantur autem inter Iudaeos Marrani illi, qui Nati quidem Iudaei non sunt, sed abiecto Christianisino susceperunt circumcisionem) qui omnium peruicacissimi fuere, exulceratis eorum animis etiam alia causa, quod generalis eorum conspiratio, qua in Christianos aliquo tempore ante conspirauerant, non successisset. Proditum enim fuerat in vulgus, ditissimos quosque ex omnibus Synagogis totius Orbis contulisse ingentem vim auri, et ad quingenta millia coronatorum obtulisse Turcarum Monarchae, vt destrueret Hierosolyma cum Sancto Sepulchro Dominico, et deleret tam memorabile monimentum crudelitatis Iudaicae. At Principes Christiani, intellecta tam insigni proditione, non dissimulauere facinus, sed Recutiros illos grauissimis poenis, inprimis multa pecuniaria affecere.

Inter ea quae acta sunt Ferrariae, donec Clemens Pontifex ibi haesit, memoria dignissima sunt duo matrimonia, quae conciliata fuerunt inter quatuor Principes eiusdem stirpis, nominis, familiae, armorum. Nam Philippus III. Austriacus, Hispanorum Rex vxorem duxit Margaritam Austriacam: et Isabella Austriaca, Haeres Hispaniae, nupsit Alberro Archiduci Austriae. Consensit autem Pontifex, ratumque habuit vtrumque istud matrimonium, dum fuit, vt dixlmus, in Vrbe Ferrariensi.

7 Qualitas agri Mutinensis et Regini.

Abundat ager Mutinensis frumento, fabis, aliisque rebus ad vitam humanam necessariis, inprimit autem gignit vinum optimae notae. Huic non cedit territorium Reginum, foecundum in generando frumento omnisgeneris, vt et leguminibus. Vinum quod hic crescit album, mirae bonitatis est, potestque cum caeteris per Italiam de palma certare. Aer circa vtramque ciuitatem purus est et salubris, vt raro ibi dominentur morbi contagiosi.

Mores et ingenia incolarum.

Apparuit in ciuibus Mutinensibus semper ingens libertatis desiderium, quam vt defenderent, non semel facultates suas vitamque extremis periculis exposuerunt: quod idem et Regini aliquoties factitauere. Prodierunt autem ex ciuitate Mutinensi non pauci, quos vel litterarum notitia et exquisita eruditio, vel armorum scientia atque in bello felicitas per Orbem illustres fecit, Aiunt vulgo Itali, Mutinenses esse ingenio acri et subtili, acutos in consiliis, qui offensas quas intra se conceperunt, non facile exanimis deponunt. Erga hospites vero comes et ofliciosos.

Mulieres eorum perhibentur suaues in colloquio, minimeque agrestes et feroces. Regienses inprimis sunt affabiles ingenio capaci et ad quidvis discendum apto. De amore liberratis diximus, qui apud vtramque gentem tantus fuit, vt non nisi maximo Tyrannorum Regulorumve labore subigi potuerint.

Opes et Gubernationis ratio.

Habet vtraque vrbs ciues satis opulentos; quanquam certo dici non queat, quantum auri quotannis inde ad nouum Principem redeat. Est vtraque insuper satis munita, Regium tamen maioris firmitatis quam Mutina, ob egregiam arcem, conseruatque Caesar Estensis vtrumque agrum, Mutinensem et Reginum cum aliquo militum praesidio.

De gubernandi ratione, cum adhuc nouus sit principatus, multa dicere neque est nostrae scientiae, neque praesentis instituti.

GERMANIA INFERIOR, QVAE NOSTRO AEVO SEPTENDECIM PROVINCIIS CONTINETVR: ET PRIMO QVIDEM DE IIS PROVINCIIS QVAE Hispano Regi parent, sub Gubernatione Isabellae Clarae Eugeniae, Philippi III. Hispani Regis sorore.

SVMMA CAPITA.

5 Quo pacto in vnum redactae corpus sub vnius regis Hispani dominium peruenerint.

6 Donatio Prouinciarum Belgicarum, quas Philippus II. Hispanorum Rex dedit filiae suae Isabellae Cl. E. in fauorem Matrimonii cum Alberto Archiduce Austriae.

8 Prouinciae quae nostro aeuo Hispani Regis agnoscunt imperium. Vrbes in iis praecipuae, facto initio a Flandria.

19 Pictores in ed excellentissimi, qui primi inuenerunt pigmentis siue coloribus miscere oleum.

21 Robur harum prouinciarum, consistens in munitissimit oppidis et exercitu, quisemper ibi alitur in praesidiis.

24 Commissarii missi per prouincias. Modus conuocandi Status siue Ordines. Religionis ratio et cultus.

26 Catalogus Dominorum et Comitum Flandriae. Illustriores ductores copiarum in bellis Belgicis.

27 Postrema bella, nostra tempestate gesta inter Regem Hispaniae et Hollandos, cum obsidione et deditione Bredae oppidi.

ETsi res Belgicae superioribus temporibus multis modis confusae et intricatae fuerunt, ob diuersos possessores, qui nunc has nunc illas, aliquando singulas aliquando vniuersas occupauere prouincias: confidimus tamen, nos quicquid ad earum notitiam pertinet, clare, ordine et citra obscuritatem explicaturos esse. Vbi enim generatim de omnium illarum regionum limitibus et ambitu disseruimus: quo pacto in XVII. diuisae fuerint Prouincias, quo tempore in vnum redactae corpus, sub vnius domini, et postremo Regis Hispani dominium peruenerint: veniemus postea ad specialiora, dicemusque de iis proninciis, quibus nuper admodum dominatus est Serenissimus Albertus Archidux Austriae, cum coniuge, Isabella Clara Eugenia, Philippi III. Hispanorum regis sorore.

Ex altera parte exponere conabor, quae sit ratio Prouinciarum Inferioris Germaniae foederatarum, et quodnam sit earum dominium.

Si forte non ommbus curiosis ingeniis satisfecero, solabitur me totius rei diflicultas, et quod nulli studio ac labori pepercerim, qui res Belgicas partim inspexi ipse, partim ex aliorum natrationibus hausi.

Primum de ratione nominis aliquid dicendum erit. Nuncupatur nostro aeuo communiter Germana Inferior. Et Germania quidem, quod lingua, moribus, legibus et vitae institutis parum a caeteris Germanis, Alemannis, Teutonibus differant. Inferior vero, quod Mati propior sit, et superioris Germaniae respectu campos agrosque situ humiliores liabeat. Ipsi Germani tam supetiores quam inferiores totum illud terratum spacium, vocant communi nomine Niderland. Appellatur eriam per vniuersam prope Europam (extra Germaniam) Flandria synecdochice, vel propter illius prouinciae veterem potentiam et splendorem prae reliquis: vel propter prima et celeberrima ibi commercia et Nundinas Bru. genses vetustissimas notissimaque Emporia: veldenique quod Galliae, Angliae, Hispaniae et Italiae finibus propior Flandria nota inagis et diuulgata sit.

Sed omissis his curiositatibus, quae parum ad rem faciunt, de finibus ac limitibus eius videamus. A Septentrione est Oceanus: a Meridie Lotharingia, Campania Gallica et Picardia: ab Ortu Rhenus et Mosa fluuii; ab Occasurursus Mare cum parte Artesiae Picardiaeque.

Habet tota Germania inferior, quemadmodum Guicciardinus metitur, in circuitu mille milliaria Italica, vel CCCXL. milliaria Flandrica, subestque medio septimi totique octauo climati, inter Gradus longitudinis quidem XXII. cum semisse et XXX. Latitudinis autem inter XL VIII cum sem. et LIII. cum semisse. Maxima dies aestatis ad medium climatis VII. horarum est XVI. et ad initium noni hor. XVI. cum tribus quaitis. Continet vero omnes Parallelos qui sunt mter XVI. et XXI.

Flumina Germaniae inferioris praecipua sunt: Rhenus, Mosa, Scaldis, Amasis. Minora haec: Mosella, Aa, Lisa, Demera, Rura, Scarpa et alia non pauca De Rheno et Amasi diximus in Germania superiore. Mosa profluit ex Monte Vogeso, qui est in finibus Lingonum, haud longe ab Araris Matronaeque fontibus, et in septentrionem procurrens S. Theobaldi fanum radit, vbi nauigabilis esse incipit. Inde Virodunum perlabitur, et ab eo in Caeciam vergens, Mosonem et Maseriacum pergit. Inde ad septentrionem se conuertens, Carolomontem, Bouiniacum, Dinantum et Namurcum lustrat, ibique Sabi auctus et tumidus aduentu Graecum se flectit, atque Hoyum contemplatus, et Leodium traiectumque Mosae perlapsus, ad Stochemum, Ruremundam et Venioium labitur. Hinc ad Occidentem conuersus, Cuickam, Grauium, Rauesteinum et Megenam adluens, post apud Heruerdum pagum, recepta Rheni traditaque vicissim sui parte cum Vahali commiscetur, et continuo seruatis nominibus suis iterum disiunguntur, et separatim Louensteinium feruntur, vbi Insulam Bomelianam mcludunt. Hinc rursum confluentes iunguntut, et pristmo amisso Merouae nomen accipiunt, atque ira Worcomium et Gorcomium praeterlapsi, maximo sinu Dordrechtum perueniunt: ibique facta Infula Iselmonda, Mosa proprium nomen recipit, idemque retinens Roterodamum et Vlaerdingam praeterlapsus nobili ostio circa Brielam Oceanum tam violenter ingreditur, vt longo spacio cursum retinens, aquas suas dulces conseruet.

Scaldis oritur in Veromanduis prope Abbatiam, vt vocant, D.Martini, quo inter Castelletum et Belliuorium duo Gallorum propugnacula placidior ingrediens Cameracum Vrbem adit. Hinc Annoniam petens, Valencenam vrbem nobilem suis aquis ditat, hinc nauigiis vehendis secommodum praebens, ac Hania amne recepto, Condatum praeterfluit: deinde Scarpi auctus S. Amandum lustrat: ab eo in Septentrionem vergens Tornacum, Aldenardam, et Gandauum vrbem celeberrimam perlabitur, vbi flumina minora duo, Lisam et Liuiam aliasque aquas recipit. Sinuosis inde flexibus multisqi Maeandris Teneramundam pergit, ibique Tenera amne recepto ad dextram flnens Rupelmundam perit, ibique Rupelam ac paulo post Delam amnes suscipit. Hinc auctus et tumidus mox Antverpiae moenia alluit, Emporioque huic Portum insignem et tutam nauium starionem efficit: deinde paulo longius progressus, bipartito cursu Brabantiam ac Flandriam a Zelandia discriminat: siquidem sinistra in Austrum contortus ac deflexus, Flandriae oras ac littora prosequitur, alioque nomine insigniutus de Hont a latratu ac fremitu vocatur, quo per Suitbeuelandiam et Walacriam in Oceanum Occidentalem patet aditus, ac rursus in has oras accessus: dextra vero, relictis Brabantiae sinubus, continuato cursu, seruaroque vereri alueo per Scaldiae Insulae littora violento vastoque gurgite in Oceanum deuoluitur. Caeterum flumen hoc aestum Oceani reciprocantis sentit Gandauum vsque, ab ostio milliaribus (hisce tamen adnumeratis eius anfractibus) plus quam XXX. Et haec quidem de praecipuis fluminibus dicere vo. luimus: caetera rectius ex Geographicis chartis petuntur.

Continet autem Germania inferior in vniuersum Prouincias (vt vocant) XVII. Ducarus quidem quatuor, qui sunt hi: Brabantia. Limburgum, Lucenburgum, Geldria. Comitatus veroocto: Hollandiam, Selandiam, Flandriam. Artesiam, Annoniam, Namurcum, Sutphaniam, et Marchionatum S. Imperii. Dominia de. nique quinque: Machliniam, Vltraiectum, Frisiam, Transisulanam, et Groningam. Ratio quod XVII. prouinciae appellentur, haec est, quod vnaquaeque separatim veniat in Titulos principum, qui eas possident.

Porro in conuentibus generalibus non omnes hae regiones conuocantur, neque etiam ius serendi suffragii habent, neque contribuunt subfidia hoc ordine. Marchionatus enim Imperii inter has non numeratur, Ducatus vero Lim. burgensis cum Valckenburgo et Daltmio dependent a Ducatu Brabantino.

Tornacum cum agro suo, Insulae, Duacum et Orchesium, quamuis inter XVII. illas prouincias non numerentur, contribuere tamen solent ad modum prouin ciarum. Anno MDL. conuenere Germaniae inferioris prouinciae, vt Imperatori Carolo V. ita exigenti persoluerent CCC. millia florenorum menstrua. Limburgum, Lucenburgum, Geldria, Groninga nihil huc pecuniae conferunt, quod sint limitaneae, et vicinorum bello petitae ad paupertatem redactae. Supersunt igitur XIII. prouinciae quae tributum soluunt: Brabantia, Flandria, Artesia, Annonia, Valencinae, Insulae, Duacum et Orchesium, Hollandia, Selandia, Namurcum, Tornacum, Mechlinia, Vltraiectum. Et caeterae quidem, quae ab hoc tributo immunes sunt, nihilo tamen minus a conuocationibus et generalibus conuentibus non excluduntur.

vltra CC. oppida cincta moenibus, cum CL. aliis locis, quibus eadem est iurisdictio et priuilegia quae oppidis vrbibusque, pagorum autem vltra sex millia.

Horum ramen numerus nouissimis his diuturnisque bellis valde imminutus est. Haec omnia vt planiora sint subiiciemus oppidorum pagorumque in vnaquaque prouincia numerum, ex quo facile de omnibus ratio iniri poterit.

Tempotibus ante natum Christum Iulius Caesar et Romani prope totum hoc terrarum spacium sub Galliae Belgicae appellatione comprehendebant, nomine, vt quibuldam videtur ab audacia et pugnacitate tracto, quod summis viribus pro libertate, legibus priuilegiisque suis aduersus hostes pugnauerint. Nam Gallorum omnium eos fortissimos vocat Caesar, cui et diuersis appellantur nominibus nunc quidem Germani, Bataui, Frisii, alias Aduatici, Menapii, Atrebates, Neruii, Morini. etc. Et Germani quidem vt tunc, ita nunc quoque magna ex parte vocantur. Bataui sunt Hollandi et ex parte Geldri. Frisii antiquum nomen tetinuerunt: Aduatici qui circa Antuerpiam habitant: Menapii partim Geldri, partim Cleuenses: Neruii Tortiacenses, Morini magna Flandrorum pars.

Caeterum septendecim hae Prouinciae, in quas Germania Inferior diniditur, aliquando dominos sibi assumserunt, qui apud eas cum imperio fueruntiea tamen moderatione vti semper cauerent, ne potestas ea in tyrannicum conuertetetur dominatum, qui cum imminutione prinilegiorum et libertatis periculo coniunctus esset. Hinc semper Belgae Principes suos magis amasse visi sunt, cum adliuc aetate tenera vel adolescentes essent.

Extant horum populorum, cum adhuc sub singulis principibus viuentes certis tamen inter se deuincti essent foederibus, egregia bello facinora, olim quidem contra Romanos, posteriofibus vero temporibus aduersus Saracenos et Turcas, inter quae primo loco numerari meretur celebris illa Gotefridi Bullionaei aliorumque Principum in Terram Sactam expeditio. Cui non immerito accensetur Balduini Flandri virtus, qui Graecorum Imperium arripuit occupata Constantinopoli, de quibus vt et aliis adeantut Historicorum libri, qui locuples dicent testimonium, hos populos semper fortes habitos exterisque formidabiles fuisse. De his enim velut compendio facto narrat Corn. Tacitus: Gallos solitos fuisse pugnare pro liberrare: Germanos pto praeda: Barauos pro gloria et honore. Scilicer haec est causa, ob quam veteres Romanorum Principes custo des atque stiparores corporum ex his gentibus sibi legerint, quod fidem earum et vitrutem bellicam prae omnibus populis laudarent et amplecterentur. Quin et nonnulli inferioris Germaniae populi Socii Romanorum et Amici appellati fuerunt, inque primis Bataui atque Frisii, vt idem Tacitus commemorat.

Quanquam autem superioribus temporibus singulae propemodum Prouinciae suos habuerint dominos Principesque, postremo tamen fere omnes redactaefuetunt sub dominium Ducum Burgundiae: ab his peruenerunt ad Archiduces Austriae, et inprimis ad Carolum V. eiusque filium Philippum, Hispanorum reges. Quod quo pacto factum sit, operae precium fortasse erit cognosere.

Ludouicus Malanus iure Paterno Comes et Dominus Flandriae, Niuerniae, Rostellae, Salinarum, Antvverpiae et Machliniae: post matris autem obitum Comes Burgundiae et Arresiae, vxorem duxit Margaritam filiam Iohannis Ducis Brabantiae, quo coniugio ipse Dux Brabantiae et Limburgi factus est. Ex hac vnicam genuit filiam Margaritam, ditionum paternarum haeredem, quae anno MCCCLXIX. Gandaui nupsit Philippe Valesio Duci Burgundiae, iuniori filio Iohannis Galliarum Regis, cui Audaci cognomen fuit. Vixit is annos LXX. Hinc natus est Iohannes intrepidus, Burgundiae, Flandriae,

Artesiae Comes, aliarumque prouinciarum dominus Duxit hic Iohannes anno AN. C. MCD. XV. vxorem Margaritam, filiam Comitis Hannoniae, Hollandiae, Selandiae Frisiae que: ipse postea nefarie trucidatus fuit a Carolo Delphino anno Christi MCDXIX. apud Monterium Galliae, cum vixisset annis XL VIII. praefuisset rebus suis annis XV. Huius filius vnicus nomine Philippus Bonus successit patri annos natus XXIII. factus Dux Burgundiae, Comes Flandriae, Artesiae, Marchio Antuerpiae, Dommus Machliniae et Salinarum. Hic obitu Theodorici Comitis Namurcensis factus est eius Comitatus haeres: morte autem Philippi auctus est Ducatibus Brabantiae, Lotharingiae et Limburgi: obitu vero Iacobae Comitatibus Hannoniae, Hollandiae, Selandiae et Frisiae. Huic eidem donauit Ducatum Lucenburgicum Eli abetha Antonn Patrui eius Vidua, ad annum Salutis MCD XLIII. Hic est ille Philippus, qui ptimus instituit Ordinem aurei velleris Brugis in Flandria, cum perageret nuptias in ea vrbe cum Isabella Lusitanica sub annum Domini MCD L. Mortuus est Brugis Flandricis anno MCDLXVII. cum vixisset annis LXXII. regnasset vero XL VIII.

Reliquit hic haeredem successoremque in omnibus suis terris atuqe Principatibus Carolum Valesium filium, cognomento Pugnactm, qui Gubernacula rerum suscepit annos natus XXXIV. Emit hic ab Arnoldo Egmondano Ducatum Geldriae et Comitatum Sutfaniae, qui Arnoldus venditionem illam moriens confirmauit, nominato successore suo Carolo Burgundo et excluso Adolfo filio per testamentum. Adiuit Carolus possessionem Geldriae anno Christi MCD LXXIII. Conatus est hic Carolus coniunctas omnes illas prouincias constituere regnum, seque appellare regem Burgundiae, adducta ratione, quod olim quoque Burgundia reges habuisset: quod vt a Friderico III. Imperatore facilius impetraret, pollicitus est, se filiam suam Maximiliano Friderici filio daturum in matrimonium.

Cum autem vnaquaeque prouincia suam peculiarem habere dominandi et parendi rationem, suisque sigillatim vteretur priuilegiis, iuribus, prouentibus, pondere et mensura, et quae nunquam absolutum principibus suis, sed limitatum permisissent imperium, omissum fuit istud consilium. Interfectus est magnus ille bellator Carolus ante Nanceium Lotharingiae anno AN. C. MCDLXXVII a. d. v. Ianuaris mensis, proditus, vt ferunt per Comitem quen dam Italum, cui nomen fuerat Campobasso, instigatione Ludouici XI. Gallorum regis, cum tribus praeliis ab Heluetiis et Lotharingis victus fuisset. Agebat aetatis annum cum caderer XLIIII. relicta vnica filia Maria Valesia annorum XVIII. virgine, quae anno MCDLXXVII. a. d. XVIII. Augusti mensis nupsit Maximiliano Austriaco Friderici III. Imp. filio, qui Maximilianus recuperauit pleraque, quae Rex Gallus vxori eius Caroli filiae per vim eripuerat. Restituit hic idem vigori suo Ordinem Aurei Velleris, qui valde labefactatus fuerat. Nati sunt ex hoc matrimonio Philippus Austriacus filius, et Margarita filia. Horum mater Maria Burgunda quinto matrimonii sui anno delapsa equo, cum femurfregisset, mortua est ex eo casu. Praefuit Inferioris Germaniae prouinciis aliquandiu Maximilianus nomine filii sui Philippi: sed cum accusaretur a nonnullis, quod Brabantiam, Hollandiam atque Frisiam a caeteris separare et parri suo Friderico tradere vellet, multaque faceret, quae libertati Prouinciarum aduersarentur: dederunt populi Belgici fidem Philippo filio eius, Caroli Nepoti anno Salutis MCDXCII. eumque Prin. cipem suum vniuersi agnouere. Nupsi huic Philippo anno AN. C. MCDXCVI. Iohanna Ferdmandi regis Aragonum filia, vnde natus est Carolus V. Imperator, Phllippi II. Hispanorum Regis Pater.

Sic hae Prouinciae, quae antea plures habuerant dominos, coniunctae, in vnum quasi corpus coaluerunt, redactae sub imperium Regis Hispanorum.

Vt autem horum populorum coniunctio maximum ad eorum felicitarem atrulit momentum: sic separatio causa fuit crudelissimi et longissimi belli ciuilis, quo tam hi quam illi afflicti fuerunt, de cuius belli vel potius separationis causis alibi dicemus.

Qualitas et Natura soli Belgici.

Abundat Ager Atrebatensis siue Comitatus Artesiae frumento, cuius magnam vim subministrat vicinae Flandriae et Brabantiae, vbi tantum non prouenit, vt plerique in hisregionibus ex aduentitia siligine panes coquant. Vineis vitibusque caret, quanquam id fieri plerique censeant, non vitio soli sed colonorum imperitia, Aer hic bonus et serenus.

Quo non peiore nec minus temperato perflatur Hannonia, accedente magna camporum vbertate, et in producendo frumento omnis generis felicitate. Multum hic pratorum et pascuorum: nec desunt horti arboribus fructiferis consiti. Terrae visceribus eruitur fetrum et plumbum, praetereaque marmorea saxa, nec non carbenes fossiles, quibus succendendis pauxillo ligni opus est. calent qutem quam maxime.

Comitatus Namurcensis asper est et montosus, amoenus tamen et salubri fruens aere. Terra colonis non ingrata, quantum opus est, profert frumenti, intus vero venasferri et plumbi alitz vt et marmora, quorum grata nigredo colorem iaspidis imitari velle videtur. Nuper etiam coeperunt hic effodi Lithanthraces ad alendum ignem. Fluuii qui hicsunt, abundant piscibus, campi salientibus aquis, syluae alitibus et feris omnis generis.

Ager Lucenburgicus licet montosus sit et saltuosus, benignus tamen est et fertilis, proferens alicubi multum frumenti, vini aliquantum; qui hoc soli beneficio carent, sarciunt istud

damnum larga venatione, et ferarum omnis generis mirifica abundantia. Ferrifodinae sunt non proculab oppido Manderscheid, in dominiis Keyla, Gronenberch et Sleyda, ad vallem cui nomen est Hellenthal.

Brabantiae aer bonus et temperatus est, solum planum atque fertile, quod multum farris gignit, quamuis ea pats, quae Campania nominatur sterilior sit, quia sabulosa magis; quamuis ne haec quidem omnino infelix aut sterilis iudicanda sit.

Flandria aerem reciprocat insigniter temperatum. Terrae hic foecunditas non contemnenda, inprimis qua versus Oceanum tendit, et Galliam contingit. Graminis et pabuli pro pecudibus hic ingens copia, quae vel hinc colligitur, quod ex vicinis prouinciis magua equorum armenta huc aganturpastum. Abundat insuper Flandria animalibus domesticis, inprimis vero feris syluestribusque, in quo genere excellunt cerui Aptique. Nec desunt hic varia auium genera, Ardeae, Phasiani, Perdices, Pauones et Ciconiae.

Mores veterum incolarum.

De Galliae Belgicae, hodie Germaniae Inferioris populis Caesar haec haber: Gallorum omnium fortissimi sunt Belgae: propterea quod a cultu atque humanitate Prouinciae longissime absunt, minimeque ad eos saepe Mercatores commeant, atque ea quae ad effoeminandos animos pertinent important: proximique sunt Germanis, qui trans Rhenum mcolunt, quibuscum continenter bellum gerunt. Horum quantum robur, quantumque libertatis defendendae studium fuerit, ex eo cognosci potest, quod Romanorum imperium summa viauertere, etiam C. Caesaris tempore annixi sint. Neruiorum, qui hodie Tornacenses sunt, adeo fuit indomita feritas, vt nunquam ad id temporis Mercatores passi sint ad se vina aut alias res venales deferre. Quin et iam olim habitatores Flandriae adeo dediti fuerunt armis, vt nunquam quieti viuere potuerint, sed arma sustinentes manibus in Syriam vsque et Palaestinam excurrerint. Nec prisco tempore minus hae gentes addictae fuerunt mercaturae, quam feliciter admodum exercuerunt, accedente patrum aeuo laboriosa colonorum industria, qui solum eruncatis sentibus et dumetis, detersisque paludibus melius fructuosiusque reddere conati fuerunt.

Mores Belgarum nostri temperis.

Sunt Germaniae Inferioris incolae fere procero corpore, quanquam antiquitus etiam maiores fuisse credantur: quam amplitudinem corporum C. Caesat tribuit inprimis viuendi libertati, et ocio, quodque nihil faciant, quod nolint. In vniuersum putantur formosi, quieti, parum cholerici, non multum ambitiosi, ciuiles, aperti, blandi, ad omnia promti, laboriosi, industrii, Baccho magis quam Veneri dediti, vt et caeteri Germani. Multi inter eos adeo morosi et molesti sunt. vt eorum vix ferri possit conuersatio, cumque facile credant, fit vt facile decipiantur. Suspicionibus multum indulgent, vrgentque propositum obstinatissime: garruli nimisque loquaces, et qui facile obliuiscuntur beneficiorum quae acceperunt: nec tenaciori infigunt memoriae offensas.

Extraneos parum amant, amore ipsi suo occupati, studentque semper nouatum rerum inuentionibus. In Musicis omne prope hi populi tulere punctum, cum in ea scientia vix vlli nationi sub sole cedant, ad quam naturae quadam inclinatione feruntur.

Quod ad militiam attinet, meliores putan. tur esse pedites quam equites, habentque id prope peculiare, vt omnibus modis vitent praelia et conflictus cum hostibus, quantum fieri potest. Istud quidem certe farendum est, in re marina eos pares in Mundo non habere. Ad vnguem enim callent nauigandi rationem, nec vllus Orbis angulus est, in quem non excurrerint ac penetrauerint nauibus suis porissimum Hollandi.

Ad negociationes non facti sed nati videntur, cum varii generis merces, partim domiapud ipsos, partim alibi factas, cuiusmodi sunt telae lineae, panni lanei, inprimis aulaea et tapetia, non in Europam duntaxat, sed et Asiam, Africam et vtramque Indiam exportent.

Pane vulgo vescuntur Secalitio: Potus fere est Cereuisia, quae conficitur ex farre triticeo vel hordeaceo mola fracto, adiecto lupo salictario. Opulentiores vinum bibunt, quod ex superiore Germania vel Gallia aduehitur. Vestitu vtuntur communiter bono et honesto. Domos nitidas abstersasque conseruant, ab omni supellectile, et quidem commodissime instructas, vt nihil desiderari possit. Est autem munda ibi et ad aspectum iucunda ae bene ordinata supellex, qua in re fortasse omnes totius Mundi nationes superant. Domos in ciuitatibus prope omnes ad eandem architecturae rationem et normam extruunt, vt ignari multas ad vnum spectare dominum arbitrari possint.

Mulieres Belgicae formosae sunt, neque tamen adeo vel omnes, vel pleraeque, aut numerosae, vt imperiti clamitant. Est tamen hoc earum formositati vicium vt flos ille pulchritudinis nequaquam sit diuturnus, sed plerisque marcescat vel defluat, cum annum aetatis trigesimum attigerunt, post quod tempus euaduns deformes et rugosae. Promptae sunt et audaces, loquunturque ac versantur libenter in publico cum viris.

Vertitur his a Gallis aliisque vicio, quod vino valde sint deditae, vt quis etiam matutinis horis non frustra ad bibendum sit inuitaturus puellam, certus eam haud dubie responsuram. Quibus nec facultas est nec consuetudo bibendi vinum, cereuisiam hauriunt tanta auiditate et copia, vt inde debilitentur. Ingresso peregrino in domum, occurrit filia familias, pletumque adolescentula nec deformis, cyathum

cereuisia plenum manu praeferens, eumque ad bibendum inuitat, ita vt propinato caliceprior ipsa bibar: cui nisi respondeas, et quidem promte, non effugies notam ruditatis et inciuilitatis. Non mefugit, hunc morem, multorum opinione, esse vel videri posse incitamentum ad effectus amoris: Sed profecto minus est in his regionibus stuprorum adulteriorumque, quam in plerisque regnis, vbi ebrietatis vicium inter atrocissima computatur.

Caeterum omnes hierrores siue vicia (si modo ita appellanda sunt, cum his mulieres a primis prope cunabulis adsueuerint) peruertere eas atque impedire non possunt, vt non optime et rectissime curent rem familiarem, et aliquando tractent negotia virilia, mercimonia et alia quae summam requirunt prudentiam, vigilantiam et sobrietatem. Amant eaedem splendidum ac sumtuosum ornatum in vestitu, nec tantummodo solae peragrant ciuitatem, sed etiam exiguo comitatu in vicina oppida commeant, sine vlla criminis suspicione. Ergo cum viri iis non raro omnium rerum procurationem permittant, plerumque nimis imperiosae, imo superbae et molestae euadunt.

Moris est tam apud Principes quam inferioris sortis homines, primogenitis parentum, licet adhuc viuentium et aetate vigentium, indere nomina: et Nobiles, Dynastarum more, plus semper filiae natu maximae tribuunt, quam reliquis minoribus, licet parem omnes dotem habeant: ita vt reliquas alicui saepe despondeant, cui illam denegarent, meliori conditioni aut marito maximam reseruantes. Hoc peculiare videntur habere, quod facile cum exteris matrimonia contrahant, si id occasio postulet, quod has afsinitates patriae vtiles esse arbitrentur. Indecens et absurdum iudicant, Adolescentem Vetulam, Senem contraducere puellem, ignobilem nobili, Dominam seruo iungi matrimonio.

In Picturae artificio nulla aeque natio excellit. Iohannes Eickius primus fuit, qui oleo miscere colores docuit. Solent Belgae Festis praecipuis, inprimis nomine ipsorum indigrtatis, itemque Bacchanalibus conuiuia instruere, parentes, consanguineos et amicos inuitare, et cumiis pollucibiliter comessari: natura enim amant epulas et conuiuia.

Opes eorum et diuitiae.

Non sunt exiguae populorum inferioris Germaniae, inprimis maritimorum diuitiae, cum mercim oniis exercendis vicin um mare pulcher. rimas suppeditet occasiones: hinc enim multiplex percipiunt emolumentum, nec dici satis potest, quantum ex diuenditis pannis laneis sericisque, nec non aulaeis et stragula veste conficiant pecuniae, cum haec omnia ob bonitatem et elegantiam ab exteris supra modum expetantur.

Accedit et aliud lucri genus, quod percipiunt ex conditis salitisque piscibus, quorum non vnum genus est, excelletibus tamen inprimis Salmonibus Halecibusque, quos maxima copia Germanis superioribus, Gallis, Hispanis, Italisque suppeditant: vnde quantum ad eos redeat pecuniae, difficile est ad fidem dicere.

ROBVR PROVINCIAE ET VIres militares.

Sunt in prouinciis Belgicis, quae Alberto Archiduci Austriae parue unt, loca non pauca exquisite munita, apta non solum ad defensionem et ferendam longam obsidionem, sed et propemodum inexpugnabilia. Quid enim munitius firmiusque fingi potest Castello sine munimento Antvverpiensi? quod tantiroboris est atque firmitatis, vt inter praestantissima fortalitia totins Europae iure referatur.

Grauelinga oppidum Flandriae maritimum, duobus a Caleto distans milliaribus, cum per se sit munitissimum, magna vi tormentorum et instrumentorum bellicorum superbit: quae omnia, cum Duinkercka pariter habeat, ciuibus insupet etiam gloriatur animosis. Quanta vero fuerit firmitas et robur Ostendae, facile intelliget is, qui sciuerit, tribus illud oppidum annis et sex mensibus obsessum oppugnatumque, postremo vix aegrein Archiducis manus venisse.

In Atrebatibus siue Comitatu Artesiae est Atrebatum, vulgo Arras ciuitas ingens, propugnaculis fossisque munitissima: hanc sequitur Terouanna, Hesdinum in finibus Galliae. Montes, oppidum Hannoniae, amplitudine et vallatis moenibus inclytum, vt et Valencenae, in quo oppido est Armamentarium ad belli vius instructissimum. Philippevilla et Mariaeburgum, vtrumque munitissimum in finibus regni Galliae.

Est et in Namurco ciuitate arx munita et instructissima ad belli vsus, adque sustinendam vim hostilem valida. Et ne singula persequi laboremus, sunt in his prouinciis, quae Hispaniregis subsunt dominio, hinc inde multa fortalitia et oppida acarces munitissimae, vt qui vel vnam ex iis bello sit petiturus, rem sit aggressurus plenam laboris et periculi.

Etsi autem Vrbes ac oppida plena sint ciui. bus cordatis et bellandi peritis, quique non semel ostenderunt, quid in armis possint: Rex ramen perpetuo in iis alit exercitum, constantem ex Germanis, Hispanis, Italis et Belgis: qui exercitus ante pactas Inducias pet hyemem quidem in vicinis oppidis se continebat, primo autem vere in campum progrediebatur, ad obsidendam aliquam arcem vel ciuitatem, vel alia ratione inferendum hosti detrimentum. Deinde durantibus induciis, multis exercitus ductoribus dimissis, milites exauctorati fuerunt: quibus finitis omnia denuo ad belli cogitationes conuersa sunt, occupata Breda, vt paulo post dicemus.

Ratio et Forma Gubernationis.

Haec vel est Vniuersalis, quam in vniuersum obseruat Princeps, harum Prouinciarum dominus:

vel particularis, quae in vnaquaque prouincia sigillatim in est, secundum cuiusque priuilegia et cousuetudines.

Consilium Principis triplici est in differehria: dicitur enim primum quidem Consilium Statuum: alterum Consilium Priuatum; tertium Consiliam Finantiarum, siue Fisci, siue Aerarij Principalis.

Consilium Statuum, vt vocant, constat Praeside vno, et incerto Consiliariorum numero: arbitrio enim Principis negociorum necessitate plures vel pauciotes adhibentur. Cum hoc Consilio deliberat Belgij summus Praeses super rebus principalibus et publicis, puta de bello et pace: nde faeberibus cum vicinis Principibus; de Legatis exterorum: de rebus domi forisque gerendis: de mittendis Oratoribus ad reges atque principes; denique quicquid ad salurem et conseruationem reipub: pertiner. Huc etiam referuntur ex caeteris Consiliis magis ardua negocia.

Consilium Priuatum seu Secretum constat vsitato more XII. Consiliariis, a Rege vel eius summo Praefecto electis. In hoc de ciditur quicquid ad iustitiam, politiam et ius pertiner, estque magna huius eminentia super caetera tribunalia. Huius itaque est concedere Priuilegia, imperitire consensum, gratiam, veniam, remissiones. Item condere leges, ordinationes, Statuta, Edicata. Eiuidem Consilij est congnoscere de limitibus finibusque Prouinciarum, deque Principalibus dominij. Hoc res magis arduas cum Consilio Statuum communicat, vt et versa vice Consilium Statuum illaque Politiam ac Iustitiam ali quo modo concernunt, cum Priuato confert.

Tertio Consilio, quod vocant Fiantiarum, communiter praefecti fueret res illustres ac magni ob prudentiam nominis viri, in Patria clariores. Primus appellatur Intendens Finantiatum: secundus Thesaurarius: ertius Receptor Generalis, adiunctis quibusdam Commissariis alusque minoribus officiis. Hoc Consilium curam habet bonotum patrimonialium et redituum Principis, subsidiorum pecuniariotum, cameraeque rationalis. In eodem fiunt taxationes, assignantur rationes soluendi, quicquid vel pacem concernit vel bellum. Camerae autem tationali praeest Praeses vnus, et VII. Magistri rationum, cum quibusdam inferioribus ministris. Reddunt huic rationem administrationis pecuniarum regiarum omnes Thesaurarij et Receptatores Brabantiae et adiunctarum ditionum, vt et agri Lucenburgici. Quanquam vero et aliae Camerae rationales hinc inde per Prouincias sint, omnes tamen huic consilio Financiarum reddunt rationes, quod Bruxellis est, et quod velut summum suspiciunt atque venerantur tribunal.

Est et aliud Consilium in singulis fere Prouinciis, quod Parlamentum regium vulgo nominant, quale est Mechliniae et aliis in locis: quod vero in Brabantia est, Cancellariam vocant. Praesunt huic communiter secundum diuersa loca vel XII. vel XVI. vel XVIII consiliarij cum Praeside vno siue Cancellario. Adsistunt pariter Aduocatus et Procurator Fisci, Secretarij et Scribae, quibus omnibus a Principe nuimerantur stipendia. Hic Magistratus summa pollet auctoritate cuncatrum ciui ium et criminalium causarum. Hucvocantur in ius non solum omnes regij officiarij et Ministri proninciales, sed et ipse Princeps, si quis sit, qui eum de iure in hoc tribunali conueniat. Ad hoc trbunal cuncae deuoluuntur appellationes inferiorum culusque prouinciae iudiciorum, et in tribus huiusmodi Tribunalibus, nempe Brabantiae, Hannoniae et Machliniensi iudicatur definitiue. Iudicarur in omnibus hisce summis Curiis secundum ius commune, saluis tamen legibus municipalibus, singalorumque locorum constitutionibus, Decretisque Principum.

Praeter iam d cta deputat etiam Regisnomine Praeses certos singulis annis legatos per singulas fere Proumcias, qui rationes prouentuum seu redituum aliaque patriam concernentia cognoscant; et specialiter in Brabantia, vbi Princeps singularem habet in loca sacra auctoritatem, priuilegio speciali Pontificis: quapropter mandat etiam, vt animaduertant in rationes Ecclesiarum, Monasteriorum et Hospitalium siue coll giorum.

Princ: ps petiturus quid, vel nouum tributum nouasueleges impositurus, conuocat per litteras Status siue Ordines, issque mandat, vt certo tempore conueniant Bruxellas, hic enim est locus solennis Conuentuum. Nouerunt autem in omnibus Prouinciis, Comitaribus, Ciuitatibus, qui ad Conuentuum venire debeant, et quot numero, quibus id singularis priuilegii nomine comperit. Caeterum Ordinum generalium tres sunt Status. I. Ecclesiasticus Ordo, II. Nobilitas, III. Praecipuae Ciuitates.

Hoc modo coacto Consilio in Praesentia vel Principis vel supremi Praefecti, Praeses vel quis Statuum Consiliarius, Principis nomine petitionem emsdem Ordimbus humanissimis verbis exponit. Si Princeps non pro voto accipiat responsum, Otator eius multis conatur argumentis, et rationibus Ordines ad suam permouere sententiam: neque enim hic locum habet illud: Sic volo sic iubeo. Si propter votorum diuersitatem Princeps non obtinear quod vult (oporter enim vt ad vnum omnes consentiant) patienter acquiescendum est pro tempore, et meliores expectandae conditiones. Qu nquam enim summum Imperium et substantiale dominium sitpenes Principem, Vibestamen fere principales habent singularem administrationem, magnaque fruuntur libertate, sua habentes iura, leges atque priuilegia.

Multum autem haec iura, leges, consuetudines inter se differunt, cuius rei putatur esse causa diuersitas Principum, qui diuersis temporibus aliis atque aliis dominati sunt regionibus. Quin et ipsaeprouinciae multoties capitalibus inter se

sunt digladiatae inimicitiis, vndetante etiam ponderum, mensurarum, motumque dissimilitudo. Accedit maxima linguarum differentia, quae res m causa fuit, vt Carolo V. Imperatori saepe multumque deliberanti, quo pacto has prouincias ad vnum corpus redactas in regni formam reduceret, id impossibile factu visum fuerit. In tanta nihilo minus diuersitate omnes tamen iunctim velut membra vnum corpus constituunt, ita saltim, quod ab vno regantur capite, etsi in priuata gubernatione non parum est discriminis.

Constat autem cuiusque Vrbis praecipuae gubernatio membris quatuor. Primo loco numeramus eos qui in officiis siue Magistrat bus maioribes et minoribus constituti, iisdem funguntur. Secundo eos, qui Magistratibus maioribus functifuetunt. Tertio loco est corpus Ciuium siue ipsa Ciuitas, in tot diuisa decuriones siue decurias, quot habet praecipuas plateas. Quartum membrum complectitur decanos opificum, qui et ipsi varij sunt, pro modo ac captu ciuitatum. Et ex his quatuor membris constat Gubernatio particularis. Huius exquisitum peti potest exemplum ab Vrbe Antuerpiensi, a qua caeterae non multum differunt, nisi in numero, quod vnum oppidum maius sit altero.

Vtautem ea quae de vrbe Antuerpiensi diximus melius capi possint, sic accipe Lector. Primum membrum gubernationms Antuerpiensis constatnouem viris nobilibus, et aliis nouem, quinominati sunt per Praefectos plateatum siue Vicomagistros, vnde emergit numerus XVIII. Hisiunguntur alij XVIII. qui sunt in praecipua auctoricate, vt ita totum corpus eorum quiad futuros Magistratus adspirant, sit virorum XXXVI. Horum omnium nomina mittuntur ad Principem, qui inde XVIII. eligit, quisic designati, deinceps Senatores vocantur, habentes ius et auctoritatem, eligendirursum duos Magistros Ciuium siue Consules. Horum vnus cum caeteris ordinibus eodem in loco in Consilio Principis de republica tractat; alter in vrbe manens, res curat ciuitatis, dicitqueius tam ciuibus quam extraneis. H nc constat Magistratum Vrbanum Antuerpiensem consistere in XVIII. Senatoribus, et Magistro Ciuium vno, quibus omnibus plena est auctoritas tam in rebus Ciuilibus quam Criminalibus. Caeterum quoad executionem iustitiae duo adsunt Legati Principis. Prior cuius officium versatur circacriminalia appellatur Sculterus: posterior, qui in cmilibus causis occupatur, dicitur Ammanus. Sculteti officium est, vt iubeat comprehendi delinquentes, eosdem sistat iudicio, et petat a Iudicibus, vt sententiam in eos ferant, quam ipse mox exsequitur.

Ammanus proponit Magistratui causas ciuiles, rogatque, vt auditis litigantibus ius dicant, sententiamque pronuncient sumtu litigantium impensisque. Eligit autem summus hicce Magistratus non interueniente auctoritate Principis vel Commissariorum eius nonnullos Maglstratus Inferiores, interque eos Thesaurarios duos, de nominatione populi, itemque Rece. ptorem vnum ad nominationem nobilium, vt hi exignat et distribuant argentum publicum, obseruantes iussa et leges superioris Magistratus, qui praeterillos etiam creat Consiliarios populares, qui Antuerpiae sunt numero XII. omnes lecti ex Decanis opificum, cuiusmodi sunt naurae, pistores, hortulani, fullones et eius generis alij.

Machliniae Magistratus Vrbanus diuisus est aequali portione. Exnumero enim Senatorum, qui sunt XII. Sex sunt genere nobilt, totidem plebeio nati, ex Decanisop fi. um, interquos honoratiore loco sunt piscatores, lanij, pistores, hortulani et cocto es cereuisiarij Intersunt hi Consiliarij populares Senatui non minus ac prmi nominis Senatores, audiunt querelas supplicantium, non libere tantum dicentes sententiam, sed et aliquando seditios, cum de exigenda a ciuibus pecunia agitur, cum notum sit, quanta hi ho mines plebei vtantur insolentia, postquam ad hunc honoris gradum conscenderunt accedente perpetuo odio, quo hi in nobilitatem omni tempore flagrauerunt, vnde et frequentibus in hac vrbe laboratum est seditionibus, magno cum ciuitatis detrimento.

Inter has ciuitates primarias non paucae sunt, quae egregiis prouentibus publicis annuis fruuntur, cum constet, solam Ciuitatem Antuerpiensem in red ditih. singulis annuis percipere CCL. millia Scutatorum. Haec tamen ipsa graui aere alieno oppressa fuerat circa annum MDLVI, nec est dubium, quin etiam plus debeat nostro aeuo ob perpe ua bella et exactiones, accedente defectu opificum et Mercatorum ac proinde cessante negociatione, quae praecipuum Fundamentum est diuitiarum in vrbibus inferioris Germaniae: quo labefactato vel euerso bellis continuis, facilisest coniectura, quantum in singulos annos detrimenti patiatur Antuerpia.

Aurhoritas eorum Nobilium, quihabent Arces, dominia aliasque possessiones et iurisdictiones, per est exigua, vt non possint suis vasallis clientibusque aliquid imponere oneris, vel etiam donatiua ab illis vltro oblata accipere, nisi de consensu Principis: sed necesse habent eiusmodi Toparchae, vt populo suo relinquant gubernationem, pro legibus eius et consuetudinibus, iisque magna imperent modestia. Quanquam negandum nonest, esse nonnullos Dynastas, qui particulares quasdam habeant iurisdictiones ita meras et absolutas, vt in iis praeter Deum superiorem a gnoscant neminem.

Magna autem est Ordinis Ecclesiastici potentia, ingentes diuiriae per omnes has prouincias, vt necesse habuerit Carolus V. Imperator, iis modum constituere, ne in immensum crescerent. Legem igitur tulit, ne quis Clericus fundos aut domum emere posset, aut vlla bona

immobilia, sine expresso Principis consensu. In subsidiis pecuniariis Clerici sigill atim suansoluunt portionem, suntqueseaedem fere connentiones interharum Prouinciarum Principes et Pontificem Maximum, quae mter hunc et Regem Gallorum, Principe nominante Praelatos et Papa confirmante; neque vllum rescriptum Pontificis mandatur executioni sine bona Principis voluntate, neque quisquam ciuesh rum Prouinciarum vel commissione Pontificis potestad peregrinum citare tribunal, sed necesse est, vt mittantur cerri Commissiarij, vt causa in suoloco intra prouinciam disceptetur. In ritulos quibus Princeps harum Prouinciarum vtitur, venit et hic, quod se appellat Viearium perpetuum Imperij per toram Frisiam, vsque ad Dietmarso um regionem, in confinio Daniae, quam Praeeminentiam Maximiltanus I. obtinuit a patre suo Friderico III. tam prose quampro suis successoribus.

Religionis cultusque Diuini ratio.

Quam longe patet Hispani regis per inferiorem Germaniam dominium, alia Religio quam Romano. Catholica in publico vsu non est: neque tamen proinde putandum est, non esse permulto;, qui vel Lutheri vel Caluini sequuntur dogma, cum paucaesint ciuitates, interque eas praecipue, quaealiquando Hispanis negauetunt obedientiam, in quibus non inueniarut hoc genus hominum. Sed non profitentur id quod sentiunt publice, formidine paenae, quam vix sint effngituri, si noscantur. Qui ex Belgis vere, et non persim lationem amplectuntur Catho licam fidem, adeo ei addicti sunt, vt in de auellî non posse vidtantur: adeo Lutheranorum et Caloinistarum vicinia et consuetudo reddit eos ardentiores in Zelo et propositi tenaciores.

ARCHIEPISCOPI ET EPISCOpi per Inferiorem Germaniam.

Constat omnis Ordo Ecclesiasticus per has Prouincias e tribus Archiepiscopis et quindecim Episcopis.

Archiepiscopi sunt hi. Cameracensis: cui suffragantar. Episcopi Atrebatensis, Tornacensis, S. Audomari et Namurcensis.

Archiepiscopo Machliniensi subsunt Episcopi, Antuerpiensis, Gandauensis, Brugensis, Boscoducensis, Iperensis, Ruremondanus.

Archiepiscopus Traiectensis sub se habet Episcopos Harlemensem, Dauentriensem, Middelburgensem, Leuzardiensem et Groningensem.

Fuit erectus Cameraci Archiepiscopatus per Paulum IV. Papam, anno M. DLXII, cum antea non nisi Episcopatus ibi faisset. Primo eius vrbis Episcopo nomen suit Diogeni, nationi Graeco, qui consecratus perhibetur in Atrebatensi vrbe per Remorum Archiepiscopum anno Gratiae CCCXC, fueruntque deinceps coniuncti hi duo Episcopatus vsque ad annum Christi MXCIV, quando separati sunt, obtinente Cameracensi iursdictionem in haec oppida: Came. raeum. Monres, Condaeam, Atheam, Quesnaeum, Landresium, Auenes cum aliis multis per vninersam prope Hannoniam et partem agti Atrebatensis, cum oppidis Tornaca et Valencenis. Cum Clerici Atrebatenses d u petissent a Pontifice separationem sui Episeosptus a Comeracensi, postre mo impetrauerunteam, datusque estiis peculiaris Episcopus per Vrbanum II. anno Salutis MXCIV. Subsunt Episcopatus illins Inrisdictioni haec oppida: Acrebatum, Duacum, Bethuna, Bapama, Lensium, Armenterij. Buchanum, Bassea cum aliis oppidis vicisque minoribus.

Eposcopatus Tornacensis primordia incidunt in annum Gratae CCCCLXXX. Hic deinde coniunctus fuit cum Episcopatu Nouiodunensi, manseruntque hi duo vniti prope totis DC. annis. Circa annum vero MCXXIII. consensit Episcopus Nouiodunensis in separationem, omisso Tornaco, qua quidem in re obtinenda non parum apud Pontificem laborasse aiunt S. Bernardum. S. Audomari Episcopatus erectus est tunc, cum Terrouanna diruta fuir per Carolum V. Imperatorem, anno Gratiae MDLIII. Fuerunt autem prouenturs Episcopatus Terrouanensis in tres partes diuisi: vna fuit assignata Episcopatui Bononiensi Morinorum pro Gallia: altera Audomariensi, pro Arresia. teria Iperensi pro Flandria. Sic igitur Ecclesia Fani S. Audomari collegiata erecta fuit in Cathadralem anno MDEIX habetque sub sua iurisdictione haec loca. Audomari Fanum, Aeram, Hesdinum, Grauelingam oppida cum multis pagis per Artesiam Flandriamque.

Anno AN. C. MDLIX Templum Collegiale S. Ramboldi Machliniae sublimatum est, vt fieret Metropolitanum, sueruntque ei praerer Episcopatus suffragantes assignata oppida XVII, Machl nia, Louanium, Bruxellae, Tillemontium, Landaeum, Diesta, Arescotum et alia cum in finitis villis porrectis in longitudinem LX. in Latitudinem XXX milliaribus.

S. Iohannis Templum Gandaui factum est Cathedale anno Salutis MDLIX, continens in sua Dioecesi oppida quatuor, inter quae Gandauum et Audenarda, cum multis pagis per Flandriam.

Templo Collegiali B. Matris Virginis accessit honor circa eadem rempora, vt esset Episcopale ad ditis oppidis VII, in quibus Antuerpia, Liera, Bergae et alia, cum magno pagorum numero.

Boscoducense templum eodem honore auctum fuit anno MDLIX. quando mutatum fuit in Cathedrale, adiunctis oppidis VI. Buscoducali, Helmontio, Bomelia aliisque, et pagis permultis.

S. Donati Templum in Vrbe Brugensi eodem anno Cathedrale factum est, adiunctis oppidis nouem, inter quae Brugae, Clusa,

Ex Monasterio Canonicorum Regularium in Aede S. Martini apud Iperam factum est Templum Cathedrale eodem anno MDLIX, contines sub sua iurisdictione Episcopali oppida X, in quibus Ipera, Duin kercka, Furni et alia, cum multis minoribus oppidulis et villis.

Ruremundae oppido is honor obrigit eodem anno, mutato S. Spiritus in eo templo in Episcopale, extensa iurisdictione super oppida X. in quibus est Ruremonda, Neomagus, Sutfania, Venloium cum permultis oppidulis pagis atque villis.

Vltraiectinus Episcopatus multo est antiquior, erectus anno Gratiae DCLXXXX per Sergium Pontificem. Accessit eihonor Metropolitani anno Salutis MDLXI, subiectique sunt ij, quos sup a commemorauimus Episcopi. Patet huius iurisdictio per rotum territorium Vltraiectense, partemque Hollandiaeatque Geldriae, perque Baronias, Burensem, Culemburgensem et Vianensem, in quibus terris continentur circiter XXX vrbes et oppida cum immani pagorum villaiumque nu mero.

Hatlemi templum est S. Bauonis insigne. hoc anno Christi MDLIX nouo honore auctum, Cathedrale factum est, extensa eius iurisdictione in XII oppida Hollandiae et multospagos atque villas.

S. Leuini aedes in Vrbe Dauentria eodem anno facta est Episcopalis subiectis iurisdictioni eius oppidis XXV cum pagis villisque plurimis.

S. Petri templo Middelburgi in Seelandia idem honor contigit eodem anno, prolata eius iurisdictione in decem oppida et pagos permultos.

Apud Leuardiam Frisiae S. Viti Ae des est. Haec Episcopalis honoris eodem anno capax facta fuit, cum iurisdictione in oppida X, et pagos non paucos.

Templum Parochiale S. Martino de dicatum in vrbe Groninga Carthedrale factum est anno Christi MDLIX, complectens sub sua iurisdictione torum territorium siue agrum Groningensem, qui non est exiguus, cum Insulis quibusdam vicinis in littore Frisio.

Nostra aetate, postquam Ordines confederatarum prouinciarum occupauerunt Episcopatum Vltraiectinum, cum omnibus sequentibus, introducta diuersa a Romana Religione, abrogatisque Episcopis, in vniuersum aboleuerunt ordinem istum Hierarchicum, quem Pontifex non ita pridem instituerat.

Catalogus Dominorum et Comitum Flandriae.

Lydericus cognomento Hircus primusfuit Saltuarius siue Cultos Nemorum Syluarumque per Flandriam, anno AN. C. DCXXI, constiturus a Dagoberto Francorum rege, cum iure in haeredes transferendo. praefuit hic regioni per annos LII. mortuus anno aetatis XCII.

Huic successit Antonius filius anno Salutis DCXCII, gubernator constitutus Flandriae: cuius temporibus Gothi, Wandali, Hunni, aliique barbari populi factis irruptionibus omnem vastauere Flandriam, fugiente Antonio Saltuario cum suis in penitiora Galliae.

Bochartus filius Lyderici III. Cui et ipsi cognomen Hirci fuit, post mortem Antonij fratris sui magna parte Flandriae priuatus fuit, relicta ei duntaxat per Theodoricum Francorum regem ditione Halebecensi. Ibi rursus Hunni, Gothi Wandalique ingressi Flandriam eam itaafflixere, vt prope vniuersa descolata caruerit habitatoribus circa annos cenrum.

Post mortem Partis Estoredus factus est Princeps Louaniensis et Halebecensis, et Saltuarius partis Flandriae, mortuus anno Christi DCCXCII.

Lydericus Estoredi filius, cum duxisset nobilem mulierem ex Germania nomine Flandrinam, toti prouinciae nomen ab vxore creditur imposeisse. Hunc Magni Salturaij nomine honestanit Carolus Magnus, vt nomine regis purgaret syluas atque vias regias a grassatoribus et iatronibus, quod magna virtute is praestitit. Huius meriti gratia primus creatus fuit Comes Halebecensis, praefuitque cum iure et dignitate Principis Flandriaeper annos XLIV. lub Francorum Regibus, Carolo Magno, Ludouico Pio, mortuus anno Christi nati DCCCXXXVI, cum fidem Christi amplexus fuisset. Vocauit hic in Flandiam multos Episcopos, Pastores, Sacerdotes aliosque viros doctos, vt conuerterent Gentiles, qui magno numero adhuc ib restabant.

Ingeramus Lyderici II. filius secundus post patrem accepit gubernacula Flandriae et Comitatus Halebecensis anno AN. C. DCCCXXXVI, reguantibus in Gallia Ludouico Pio et Carolo Caluo, quibus et iuratuit fidelitatem de terris dominiisque suis. Restituit hic multa oppida, arces, aliaque aedisicia a barbaris gentibus destructa, mortuus vigesimo quarto Principatus sui anno.

Cuius filius Odoaeer siue Oedacker Flandriam regere caepit anno AN. C. DCCCLII, praefuitque rebus per annos XI. Echic collapsa restituit oppida et castella, cinxitque Gandauum vrbem primis maenibus, mortuus an. DCCCLXIII.

Balduinus, cui cognomen Brachio ferreo fuit ob robut et animi magnitudinem, Odoacrum patrem in rectura Flandriae sequutus est. Vxorem hic habuit Iuditham, Eduardi Anglorum regis viduam, Caroli Calui Imperatoris et Francorum regis filiam, viraptam ob formae elegantiam. Hinc multis annis bona Imperatoris gratia vti non potuit: qui postremo delinitus a Genero primum eum creauit Comitem Flandriae, data in dotem omniea prouincia, reseruato tamen sibi suisque successoribus supremo siue directo dominio. Mortuus hic est in Ciuitate Atrebatensi, cum praefuisser Flandriae nomine Magni Saltuarij annis XXV, nomine vero Comitis et dominiannis XV anno Christi DCCCLXXVIII.

Sequuntus est hunc Baldninus Caluus filius, secundus Flandriae Comes, qui multas retulit victorias a Danis et Normannis. cumque obiisset anno AN. C. DCCCCXIX, sepultus est Gandaui in Aede S. Petri.

Arnoldus Priscus, cognomento Magnus, filius Balduini Calui, tertius factus est Flandriae Comes, eodem quo pater obiit anno. Ingens huic fuit bellum cum familia Normannica, cum Guilielmum, qui a longo gladio cognomen habuit, interfecisset; decessit Arnoldus anno Christi nati DCCCCLXIV. sepultus et ipse Gandaui iuxta Patrem.

Excepit hunc Balduinus Iunior siue III. Comes Flandriae quartus, cum pater ei vltro principatu cessisset, filio quippe vnico, qui cum tantum annis tribus rexisset prouinciam, defunctus est vita anno CMLXVII.

Arnoldus Minor Balduini Iunioris filius, Comes Flandriae quintus factus est anno CMLXVIII, quem febris maligna sustulit Gandaui a. d. XIII. Maij anno CMLXVIIII, sepultum postea in eadem vrbe iuxta auum.

Successit huic filius Balduinus ab elegantia barbae cognomen sortitus, Flandriae Comitum Sextus. Fuit huic sub initium Principatus sui bellum aduersus Henricum II. Imperatorem. Factaautem pace, Imperator, expertus hominis virtutem in bello, donauit ei Walachriam Insulam Seelandiae, vt eam perpetuo iure possideret, quae causa fuit longi ac difficilis belli inter Falandros et Hollandos. Hic cum rexisset Prouinciam annis XLVI obiit, ad annum Dominicae Incarnationis MXXXV, tumulatus Gandaui iuxta parentem.

Baldouino V. cognomen fuit Bono, qui patri in Comitatu Flandriae successit. Et huic bellum fuit cum Henrico III. Imperatore, cumque praefuisset Comitatui annis XXXIII mortuus est anno MLXVII, sepultus Gandaui.

Pacifici cognomento ornatus fuit Balduinus VI, Octauus Flandriae Comes, eo quod toto dominatus sui tempore hastam gladiumue non tulerit, perpetua, vusa tranquillitate; more eius intidit in annum AN. C. MLXX.

Hunc excepit in Principatu filius natu maximus, Arnoldus Simplex, huius nominis tertius, Comes Flandriae nonus, interpellatus in iure suo a Patruo, Roberto Frisio: qui sub praetextu tutelae, quam sibi arrogabat in fratris filios, eos patrio euertit principatu. Arnoldus cum bis praelio cum Patruo conssigere ausus fuisset, in posteriore caesus occubiut, anno AN. C. MLXXII.

Sic igitur Comitatum arripuit Robertus Friso, primus huius nominis, factusque est Comes Flandriae decimus, qui filius erat natu minor Baldduini V. Caeso enim in acie, vt diximus, Arnoldo, et Balduino, Arnoldi fratre cum Richilda matre in Hannoniam fugato, totam sine labore occupauit Flandriam, mortuus anno Salutis ML XXVII.

Cui eodem anno successit, Robertus Friso Iunior, cognomento Hierosolymitanus, vndecimus comes Flandriae. Hic sumsit signum Crucis, sub eo pugnaturus aduersus infide les. Profectus in Galliam interfuit Coronationi Ludouici Regis, cumque apud Melodunum Pontem Nellae transiret, collapsus sub eo equus ita afflixit hominem, vt tertio post casum die moreretur, quod accidit anno AN. C. MCXI, sepulcrum eius conspicitur in Aede D. Vedasti apud Atrebates.

Baldouino VII, qui Roberto successit, Securis cognomen dedit, Comes hic fuit Flandriae XII. aequitatis et institiae amator, mortuus an. AN. C. MCXIX. scripserat hic mortivicinus testamento haeredem Carolum, Canuti Danorum regis filiam. Monimentum eius est Betrinij.

Huius, vt diximus, ex testamento haeres Carolus I, Comes Flandriae XIII, Boni appellationem meruit, assumsitque gubernacula prouinciaean. AN. C. MCXIX. Bonus autem dictus fuit ob virtutes egregias et vitae sanctitatem. Hic Iudaeos ab aula Flandrica proscripsi texegitque, defunctus sine haered busanno Salutis MCXXI, sepultus in Aede Christophori Brugis.

Igitur Guilielmus Normandus Comes Flandriae XIV, vnicus Normanniae haeres, qua prouincia per Henricum Angliae regem priuatus fuerat, creatus est Comes anno MCXXVIII per Ludouicum Crassum Gallorum regem. Hicsub initio dominatus sui magnam prae se tulit lenitatem et modestiam. Confirmatum se autem videns in potestate, ex principe tyrannus euasit, quae morum mutatio interitum homini attulit. Ordines enim et Nobiles Flandriae repudiato eo elegerunt Dietericum Alsatiae Comitem, filium Dieterici Landgrauii Alsatiae ex Gertruda Flandrica, filia Roberti Frisonis primi. Guilielmus armis hoc impedire volens, caesus est ab aduersario, cum Alostam Vrbem obsidione cinxisset, quod accidit anno AN. C. MCXXIX. sepultus Bertini.

Hic igitur Theodoricus siue Dietericus Alsatius a cunctis Ordinibus, Praelatis, Nobilitate et Populo in Comitem Flandriae receptus, ostendit se Principem supra modum ingeniosum et prudentem, nec minus fortem ac bellicosum. quater enim in Palaestinam profectus, cum quinto ire eo constituisset, filio suo Philippo tradidit Principatum, quem et redux eidem reliquit, ipse Monasterium Vatenense, quod suis struxerat sumtibus, ingressus. Annos natus LXIX, mortuus est, qui fuit annus a natiuitate Domini MCL XVIII, sepulyus in eo quod diximus Monasterio.

Cessione Patris adeptus Principatum Philippus Alsatius Cognomento Magnus, factus est Flandriae Comes XVI, Princeps qui cum prudentia fortitudinem coniunxit, quique bis in Syriam profectus est, vt opem ferret consanguieno suo, regi Hierosolymitano. Mortuus procurante vxore sua sepultus est in Templo summo Clareuallensi, nullis ex se relictis liberis, cum praefuisset Flandriae annis XXII.

Decimus septimus Comes Flandriae fuit Balduinus VIII, Comes Hannoniae et Namurcensis, qui anno MCXCII successit affini suo Philippo

Alsatio, quod Margaritam Sororem eius haberet in matrimonio: quanquam ipse quoque recta linea descenderit a Balduino Pacifico, cuius filius Arnoldus pulsus fuerat per Robertum Frisonem. Bel um huic fuit contra Dierericum Comitem Alostanum, contra Henricum Comitem Namurcensem, vt et aduersus Comitem Niuernensem, Excessite viuis anno AN. C. M XCV. sepultus Montibus Hannoniae.

Huncsecutus fuit Balduinus IX dictus Constantionppolit anus, adeptus possessionem Hannoniae et Flandriaeanno Salutis MCXCIV, in quo Comitatus Flandriae rediit ad verum iustumque haeredem ac dominum suum, qui fuerat iniuste pessessus a Roberto Frisio suisque successoribus ab anno Christi MLXXII. caeso Arnoldo vero Comite Flandriae in praelio Casselensi, profligaroque fratre eius Balduino, qui postea factus est Comes Hannoniae. Fuit hic malo suo fato electus in Imperatorem Constantinopolitanum anno MCCV, captus paulo post a Bulgarorum rege et in Turciam missus. Sepultus est in Graecia.

Ferdinando, Sanctij Lusitaniae regis filio, decimo nono Flandriae Comiti nupserat Iohanna, filia maior Balduini noni, haeres et domina Flandriae, cui Ferdinando atrox conflatum est bellum aduersus Philippum Augustum Galliae regem, in quo Ferdinandus captus est, deductusque in Arcem Parisiensem, in quo carcere fuit totis annis XII. Postremo liber factus paulo post expirauit anno AN. C. MCCXXXII.

Post hunc Thomas, filius minor Thomae Sabaudiae Comitis aliquandiu praefuit Flandriae iure ac nomine vxoris suae Iohannae, mortuus sine liberis.

Iohanna autem fuit filia maror Balduini Constantinopolitani, nata domina Hannoniae et Flandriae, quaeanno MCXCV annum aetatis agebat septimum, fuitque sub tutela auunculi sui Philippi Namurcensis, donec nupsit Ferdinando Lusitano. Defuncta est haec Iohanna anno Christi MCCXLIII. sepulta apud Margiertes iuxta priorem maritum.

Sorori Iohannae mortuae successit Margarita filia minor Balduini IX. Imperatoris Constantinopolitani, facta domina Flandriae et Hannoniae, post mortem prioris Mariti, qui ruit Boch rdes Auenensis, prognatus ex antiqua et nobili comitum Hannoniae familia. Hic cum Margaritae propinquus et Tutor esset, captus pulchritudine et amore pupillae, non obstante Ordine Ecclesiastico (erat enim Praepositus et Canonicus apud Insulas Flandriae) impraegnauit puellam, quae ex eo duos mares liberos peperit. Deinde nupsit Gulielmo Burbonio, Dampertae et S. Desiderij dynastae, ex quo suscepit filios tres vnainque filiam , quos mater praetulit duobus prioribus in successione Principatus, quod eos non legitime procreatos diceret, vnde multae mulieri obiectae sunt difficultates et molestiae. Constitutis autem Dampertrae filiis haeredibus mortua est anno AN. C MCCLXXIX.

Post mortem matris Margaritae Guilielmus Dampertra, facta transactione cum Iohanne Auenensi, fratre suo spurio, successit in Comitatu Flandriae, factus Comes in ordine XXI. Hic suscepta Cruce cum Ludouico Rege in Syriam profectus, captus fuit a Turcis siue Saracenis, a quibus se ingenti persoluto lytro redemit. Dum autem domum reperit, moritur anno Christi MCCLI. sepultus in patria.

Huius frater Guido Dampetra, secundus Guilielmi Burbonij et Margaritae Flandricae filius, princeps fuit magnae virtutis et prudentiae: sed in eo errauit, quod nimis se credidit iis, quos suos putabat esse amicos. Mortuus est in Carcere apud Compendium Vrbem, annum aetatis supergressus octogesimum, cum praefuiss, trebus LIV.

Robertus III cognomento Bethunensis, Comes Flandriae XXIII, princeps magnanimus et fortis, permisit Gallorum regi oppida Insulas et Duacum. Postea profectus in Siciliam cum Carolo Andegauensi Vitrico suo aduersus Manfredum, quem commisso praelio ipse sua manu interfecir. Hic idem occidit Iolantam Burgundam, secundam suam vxorem, impacto magna vi in caput illius equi sui freno, quod porrecto veneno interemisset Carolum filium suum e priore matrimonio, Excessit e viuis ann. MCCCXXII in vrbe Iperensi, cum vixisset annos LXXXII, sepultus in eadem vrbe in Aede D. Martini.

Successori huius Ludouico Niuernensi cognomon fuit Cressiaco, propterea quod occisus fuit in praelio Cressiaceno contra Anglos. Fuitautem filius Ludouici, Niuernensis et REtelensis Comitis, cui mortuo in vtroque dominio successit, vt et in Comitatu Flandriae Roberto Bethunensi auo suo paterno, non obstante, quod Robertus Ca stellanus patruus eius affectasset dominium Flandriae. cum igitur Ludouicus anno MCCC XXII Roberto successisset, mortuus est anno Salutis MCCCXLVI.

Ludouicus Malanus a loco natiuitatis fuae ita dictus, filius vnicus Ludouici Cressiaci, adeptus est morte patris possessionem Comitatuum, Flandrici, Retelensis et Niuernensis anno MCCC XLVI, factus etiam post mottem proauisui materni Comes Atrebatensis et Burgundiae, vit bellicosus et inuicti animi, nimis tamen vindictae cupidus. Hic cum praefuisset rebus annis XXXVIII, occisus est a Duce Biturigum, ob nescio quas controuersias super Comitatu Bononiensi. Obiit diem suum anno AN. C. MCCC LXXXIV. sepultus Insulis Flandriae.

Philippus Francicus cognomento Audax, filius fuit Ioh nnis Valesij, Gallorum regis, quartus in ordine, idemque Caroli V. regis frater: quorum dono factus est Dux Burgundiae. Ducta autem in vxorein Margareta filia vnica et haerede ex asse patris sui Ludouici Malani, acquisiuit cum ea Flandriam, Brabantiam, Artesiam, Machliniam aliaque dominia. Magna fuit huius auctoritas per Galliam ob famam sapientiae: Mortuns est anno AN. C. MCCCCIV, sepultus Diuione in Burgundis.

ex Margarita Flandrica, Dux Burgundiae, Comes Flandriae et Artesiae, Dynasta Salynarum et Machliniae, anno Salutis MCCCCIV. Vir. statura quidem breui, animo vero magno, qui Leodienses grauiter afflixit: ipse vicissim caesus dum transit pontem fluuii iuxta Montereum, quod accidit anno MCCCCXIX. cum prouinciis illis praefuisset annis XV. Sepultus fu tapud Carthusianos iuxta Dinionem in Burgundia.

Reliquit Iohannes moriens filium vnicum Philippum, qui ob admirabiles virtutes Boni cognomentum inuenit, factus Dux Burgundiae, Comes Flandriae, Artesiae, Palatinus Burgundiae, Dynasta Salinarum et Machliniae.

Hic vt mortem partis vlcisceretur, foedus percussit cum Anglis, quae res magnorum per Galliam bellorum causa fuit, Sense ehuius vim castigari Candauenses et Leodienses, vt et Dinanrum solo aequatum. Adiecit ad superiores, quos habebat Principatus Ducatus hos: Brabantiam, Lucenburgum, Limburgum, cum Comitatibus Hollandiae, Seelandiae, Hannoniae et Namurci. Fuit eo tempore Burgundia in supremo honorum et opum fastigio, cui illustrandae vlterius instituit Philippus Ordinem Aurei Velleris, circa annum Dominicae Incarnationis MCCCCXXIX. Desiit viuere natus annos LX. XII. id est AN. C. MCDLXXVII. in Vrbe Brugensi, sepultus Diuione.

Huius filius Carolus, vnicus et legitimus Philippi Boni Haeres, omnium superiorum prouinciarum factus est Dominus, Princeps potentissimus et bellicosissimus, qui viuente patre ausus est exercirum ipsi Lutetiae Parisiorum admouere. Leodienses, cum Episcopum suum eiecissent, acri castigatione imperata facere coegit. Cum iam multos annos feliciter regnasset, et non vnum bellum ex sententia confecisset, tedacto etiam in ordinem Francorum rege, ad extremum tria praelia aduersa fecit. Prmum ad Moratum in Heluetiis; alterum ad Grangium itidem in Heluetiis: terrium apud N nceium Lotharingiae, vbi ipse quoque trucidatus fuit: anno AN. C. MCDXLVI. sepultus Brugis in Basilica Beatae Virginis.

Huius filia vnica et haeres, Maria Burgunda, nupsit Maximiliano Austriaco, Friderici III. Imperatoris filio, contemto Ludouico vndecimo Gallorum Rege. Hunc Maximilianum postea cepere Flandri Brugis, eumque per nouem Menses captiuum detinuerunt. Cum autem pater eius Fridericus Imperator grandem collegisset ad liberandum filium exercitum, vim eius metuentes Brugenses, Maximilianum dimiserunt, qui longo tempore post mortuus est in Germania anno nempe Christi nati MDXIX. sepultus Neostadii in Austria.

Huius Maximiliani, qui Imperator et primus fuit eius nominis, filius Philippus ex Maria Burgunda adeptus est pleham possessionem omnium Prouinciarum quas auus Carolus et mater Maria obtinuerant, anno Christi MCDLXXXII, puer ad. huc sub tutela constitutus patris sui, quo tempore Flandria multas perpessa est aduersitates. Etsi autem hic princeps adolescens admodum erat, ante annos tamen mentemque animumque ostendebat virilem, mortuus in Hispania non sine suspicione porrecti veneni anno AN. C. MDV, viuo adhuc patre, tumultatus apud Granatam.

Philippi husus filius maior fuit Carolus, Dux Burgundiae Belgarum Princeps, hic successit patri in omnibus Principarbus et dominiis, postea etiam Imperator factus. Huius facta commemorare non est praesentis instituti.

Reliquit Carolus vnicum filium Philippum, natum a. d. XXI. Maij mensis anno AN. C. MD XXVII. Tradidit huic Pater viuus etiam, omnes in vniuersum Germaniae Inferioris Prouincias, cum annum aeatis ageret XXII. id est anno Christi MDXLIX. Hicpost morrem patris sui varios misit in has Prouincias Gubernator es, qui cum diuersimode tractarent populos istos, nata sunt per vniuersum Belgium exitiosa bella, partim ob Religionem, partim ob imminuta Ordinum Priulegia: eo quidem euentu, vt pars prouinciarum se ab illius subtraxerit obedientia, inito inter se ad defensionem faedere. Philippus Rex declinante iam aetate circa annum Salutis MDXCVIII. tradidit in dotem filiae suae maiori isabellae Clarae Eugeniae, omnes Inferioris Germaniae prouincias cum Comitatu Burgundiae, cum illa nuberet Alberto Archiduci Austriae: ipse defunctus est vita a. d. XIII. Sepiembris an. AN. C. MDXCVIII. cum annos vixisset LXXII.

Igitur Albertus Archidus Austriae eiusque coniux Isabella Clara Eugenia, vi cessionis siue traditionis, quam postea inseremus, apprehenderunt possessionem Prouinciarum Belgicarum, quae quidem sub imperio Philippi fuerant, consentiente Philippo III. Hispaniarum rege; conati omnium primo rationibus pacis separatas a reliquo corpore rursum ad officium reducere Prouincias, vt hoc Atchiducis testantus litterae. Quod cum minus succederet, ventum est ad vim et arma. Post longum nouem annorum bellum, intercedentibus Gallo et Anglo regibus, induciae factae sunt in annos XII. quae exspirauerunt anno AN. C. MDCXXI.

ARCHONTOLOGIA COSMICA JO. LVDOVICI GOTOFREDI.

DE INSVLIS BRITANNICIS, QVAE HODIE OMNES VNIVS REGIS AGNOSCVNT IMPERIVM, Et primo quidem DE ANGLIAE REGNO.

SVMMA CAPITA.

1.

2.

3. Natura et ingenium regionis.

4.

5.

6.

7.

8.

9. Mores antiquorum Britannorum.

10.

11. Mores Anglorum nostro auo.

12.

Ex vicio alterius sapiens emendet suum.

OPES ET DIVITIAE ANGLIAE.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21. ROBVR MILITARE REGNI ANglicanae.

22.

23.

24.

Forma reipublicae et gubernationis.

25.

26.

27.

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40 CATALOGVS REGVM ANgliae ad nostra vsque tempora.

41

42 ARCHIEPISOPI PER ANGLIAM.

REGNVM SCOTIAE, QVOD NOSTRA AETATE CVM ANGLICANO COALVIT.

SVMMA CAPITA.

1

2 Qualitas Terrae Scotiae.

3

4

5

6

7

8

9 Mores veterum Scotorum.

10 Mores Scotorum nostrie aeui.

11

12 Opes regni Scotici.

Vires et Robur Scotiae.

13

14 Forma reipublicae Scoticae.

15

16

17

18 Religio quae in Scotia obseruetur.

19

20

21

22

23 ELENCHVS REGVM Scotiae.

HIBERNIA INSVLA, QVAE REGIS ANGLORVM PARET IMPERIO.

SVMMA CAPITA.

1

2

3 Qualitas terrae in Hibernia.

4