31 January 2004 Ruediger Niehl markup
typed text (without Italics) - structural tagging completed - no semantic tagging - no spell check
6/2005; 8/2005 Ruediger Niehl, Jutta Jaeger markup
spell check partially performed
10/2010 Reinhard Gruhl markup
spell check partially performed - no orthographical standardization
image: s0001
ARCHONTOLOGIA COSMICA JO. LVDOVICI GOTOFREDI.
image: s0002
[gap: praeliminaria; body text]
page 181, image: s0225
[gap: body text]DE PROVINCIA BEARNENSI QVAE PARS EST GALLIAE.
SVMMA CAPITA.
1 Termini regionis Bearnensis: eiusdem situs, ingenium fertilitasque soli: Vrbes ac oppida praecipua, cum aliis locis memorabilibus.
2 Fluuii eius et amnes plerique non nauigabiles.
3 Robur militare Bearnensium fortalitia, armamentaria, inprimis Nauarrensium.
4 Forma dominii et ratio gubernandi apud Bearnenses. Qui apud eos Principes cum summa potestate
page 182, image: s0226fuerine. Summa curia siue Parlamentum Bearnense vbi et quando constitutum.
5 Religio vetus et noua Bearnensium: Episcopatus Escariensis et Oleronensis: quando Romaena Religio eiecta fuerit ea regione: Iohanna Regina introduxit Caluini dogmata. Ludouicus XIII. rex reduxit Missam in Ducatum Bearnensem. Tenor Edicit regiis, quo Episcopi et Ecclesiastici in Bearniam restituuntur.
1 SITVS AC TERMINI REGIONIS.
BEarnia prouincia est non adeo magna, nulli tamen superiori praeterquam Principi suo vllo iure obnoxia, qui ibi est cum Maiestate. Occurrit haec descendentibus a Pyrenaeis montibus, quibus Gallia ab Hispania velut saepimento diuiditur, facto initio a prouincia Tarraconensi. Extenditur autem Bearnia ab Austro in Aquilonem, quae est eius longitudo: fines habet, a Meridie Comitatum Bigorrensem; a Septentrione Biscaiam Regalem (quae pars Cantabriae) separante hanca Bearnia Cano fluuiolo. Latitudo ab Ortu in Occasum sumitur, habetque limites hinc quidem Biscaiam Nauarrensem, illinc terram tesquis incultam et Chalosiam, secundum Adarem fluuium.
2
Amnes non magnos solum duos habet, quorum neuter nauigationi aptus est.
3
Diuiditur autem regio Bearnensis in territoria duo: quorum illud montibus vicinum multis collibus cliuisque attollitur, cuius oppidum praecipuum est Oleronense: alterum totum vallibus deprimitur ad pedem montium, vbi oppidum est Escarium. Est autem Pauium totius Bearniae ciuitas praecipua, vbi sedes est summae Curiae siue Parlamenti per Ducatum ius dicentis. Caetera oppida sunt Orthesium, antiquum domicilium Principum Bearnensium et Comitum Foxensium: Morlassum, vbi cuditur moneta in vsum regionis: Naya oppidum mercatu celebre, quod totum igne caelitus lapso exustum est circa annum Christi M D XLV. Pontacum, Codercum et Nauarrenorum oppidum, situm ad radices montium, vbi est armamentarium regionis: quin et hic est Naurarra inferior, cuius primas fert oppidum S. Palatii.
4 FORMA DOMINII ET RATIO GVBERNATIONIS.
HAbet Bearnia curiam supremam et nulli alii obnoxiam, in qua ius vnicuique dicitur, suntque ibi Praesides II. Consiliarii XX. Aduocatus vnus, Procurator vnus. Conueniunt autem Ordines regionis quotannis, permittente Principe, vt ibi quae ex vsu publico sunt, in commune consulant, vtque inter se deliberent de Donatiuo, quod Ordines Principi quotannis offerre solent. Legum consuetudinumque suarum sunt obseruantissimi, adeo vt iniquis animus ferant, si vel princeps in iis aliquid immutet. Porro qui scire desideret, quo pacto Bearnensis regio auulsa sit a caetero corpore regni Francici, is nouerit, quod iam a CCC LX. et amplius annis prouincia ista peculiares suos hahabuerit Principes, qui noluerunt recognoscere superiorem, quem quidem titulum confidentius vsurpauerunt, sancto Ludouico expeditionibus in Terram sanctam occupato: hoc enim ipso tempore incolae elegerunt sibi velut supremum principem Reimundum de Moncada. Habuit hic filium nomine Gastonem de Beatnia, qui cum non haberet nisi duas filias, quas ex vxore sua haerede comitatus Bigorrensis susceperat, elocauit maiorem natu Comiti Aremicorum in matrimonium: minorem vero Rogerio Bernardo, Comiti Foxensi, cui in dotem dedit Principatum Bearnensem et Comitatum Bigorrensem. Cumque Bearnia in Comitum Foxensium possessionem venisset, sempet in illo libertatis statu perstitit, donec nouissimis his annis mutauit faciem, vt in sequentibus commemorabo; perstitit autem in Autonomia ista beneficio potentiae et auctoritatis magnae illius et opulentae familiae, quanquam ab inicio vsur pauerit absoluti dominii titulum in fraudem et praeiudicium regni Francici. Nihil enim certius est, quin Bearnia, quae olim fuit pars regni Aquitanici, quod Carolus Caluns cum regno Galliae coniunxit, deincepsquoque sub Aquirania comprehensa fuerit, postquam illa in prouinciae formam redacta est. Porro hoc pacto ad regis dominium peruenit Bearnia. Nupserat Catharina Nauarrena, Bearniae Princeps, Domina Comttatuum Eoxensis et Bigorrensis, Iohanni Alani filio, Duci Albrotano, e quo matrimonio natus est Henricus Albretanus Rex Nauarrae, Princeps Bearniae, Comes Foxensis, Bigorrensis et Aremicus: deinde Carolus, qui periit apud Neapolim; nec non quaedam filiae, inter quas Margarita Valesia, soror Francisci I. Regis: huius hlia Iohanna Albretana Nauarrae regina nupsit Antonio Burbonio, vnde natus est Henricus Burbonius, Rex Franciae et Nauarrae; Pater Ludouici XIII. qui nunc rerum per Galliam potitur.
5 QVIS SIT STATVS RELIGIONIS IN BEARNIA.
PRofessa est antiquitus Prouincia Bearnensis, Religionem Romano-Catholicam, habuitque duos Episcopos, Oleronensem et Escarensem, qui erant velut duae mamillae, vnde incolae sugere deberent lac Christianae fidei et virtutum. Durauit hoc vsque ad Margaritam Valesiam, Francisci I. regis sororem: quae accersiuit in prouinciam quosdam Lutheri discipulos, quorum passim multi erant in regno: quanquam non eo fine, vt publice profiterentur sua dogmata, sed vt ipsa priuato studio eos audiret. At filia eius Iohanna Nauarrae regina progressa vlterius, patesecit prouinciam Lutheri et Caluini. inprimis autem huius sectatoribus. Hi enim cum liberum ad eam obtinuissent aditum adeo in suam sententiam pertraxerunt mulierem, vt dicto citius, anno salutis M D LXIX omnes sacerdotes et Monachi prouincia pulsi eiectique
page 183, image: s0227fuerint, bonis Ecclesiasticis vel dispoliatis vel in aliosvsus conuersis.
Multum autem ad hanc rem opis attulisse putatur magnus huius reginae animus, et iniuriarum impatiens, quae clandestinum odium conceperat in Sedem Romanam propter amissum regnum Nauarrenum, quo Auus eius Iohannes ab Hispanis spoliatus fuerat: cum ipsa crederer, secutum tunc Pontificem Iberorum partes.
Cum ad Diadema peruenisser, aperte nec dissimulanter fecit, quod Henricus pater eius vix in occulto ausus fuerat. Nam vixtutela exiuerat, cum caepit ostendere Romano Pontifici, quam patum is posset in suis prouinciis. Nam cum regnare incepisset, statim aboleuit sacrificium Missae per vniuersam Bearniam, euertit Diuorum templa, sacrificos Monachosque in exilium egit. Cumque Iohanna ista esset indolis praestantis, ingeniosa supra modum et acuta; non solum scriptis libris calamo suo testari voluit libertatem spiritus et menti quam iactabat, sed et acu ac opere phrygio depictis peristromatis. Cum enim admodum delectaretur acutis sententiis atque Emblematis sua ipsius manu elegantibus coloribus vatiegauit lata Aulaea siue peripetasina, pictura textili ipsam materiam profitente, quanquam occulto sensu. Erat inter haec Mineruae opera tentorium duodecim aut quindecim partibus siue stromatis constans, miro arrificio elaboratum, quod appellabat carcerem Rupeum: quo innuebat rupisse se vinculum, et excussisse iugum Captiuitatis Pontificiae. In medio vniuscuiusque parris siue telae depinxerat historiam aliquam e veteri Testamento, quarum omnium argumentu erat vnum LIBERTAS: cuiusmodi sunt Iosephus triennali carcere exemptus: populus hebtaeus egrediens captiuitate Babylonica: Susan na a calumniis Vereratorum vindicata, et alia huiusmodi. Ab extremis telarum oris visebantur catenae dissolutae, compedes ac Boiae ruptae, instrumenra suppliciorum fracta delectaque, Ab summa parte literis praelongis haec verba ex Corinthiis descripta erant: Vbi Spiritus, ibi Libertas. Vtque ostenderet cuidentius odium quod conceperat in Romanam Religionem, inque primis quantopere derestaretur sacrificium Missae; cum haberet telam siue peristroma egregium, in quo Margarita mater eius totum actum illius sacri acu depinxerat, antequam per ministros Ecclesiae in diuersam sententiiam perducta fuisset; stanre ad aram sacerdote et populo Hostiam (vt vocant) monstrante: euulsit subtemen, quod sacerdotem repraesentabat, inque eius locum substituit sua manu Vulpeculam, quae conuersa ad populum cum fremitu quodam dentium videbarur minitari adstantibus, et tamen proferebat adscriptas has duas voces, Dominus vobiscum.
Quid post acciderit narrare superuacaneum puro, cum per omnem Europam notum existimem, quantas Carholici perpessi fuerint per Bearnensem prouinciam oppressiones, quibus exagitati fuerint modis, quibusque artificiis, Multi tamen a prisca sententia non decesserunt, sed Romanae Ecclesiae Pastorem firmiter complexi, venerari perrexerunt, quanquam exercitio Ecclesiastico destituerentur. Hi cum magno numero essent per prouinciam, praeualuerunt contra violentas constitutiones et Edicta Reginae, quibus priscam colendi DEVM rationem adimere populo moliebatur, substiruta noua.
Henricus IV rex cognomento Magnus, cum miro affectu complectererur Natale solum, et quae inde dependent terras, recordatus, a Pontifice Romano ea se diris Papalibus exsolutum conditione, vt restitueret res Ecclesiasticas per Bearniam: auspicatus fuerat emendationem: sed impeditus mole negotiorum, cum ipsi occu. pationes aliae ex aliis nascerentur, satisfacere stipulationi non potuit, cum mater ipsius Regina Iohanna Albretenna omnes iam ante ferme profligasset Catholicos. Contentus igitur, Romanam Regligionem in quatuor aut quinque locis restituisse, cum plura non posset, conquceuit. Mouebat haec res admodum vicinos Episcopos inprimis Baionesem, cum viderent nouiss opinionibus oppressam hanc prouinciam, quae priscis temporibus floruisset in Catholica fide, eoque nomine praeclarissimis fuisset ornata Ecclesiasticorum priuilegiis et immunitatibus. Dolebant popuium, cui Deus prae caeteris ingenium acre, sensusque subtiles, terram insuper omnibus ad vitam necessariis largitus fuisset, ade o a prisca et Francorum regibus propria, perque regnum recepta religione discessisse. Sed videtur Deus hanc gloriam Filio reseruasse, vt Pater eius Henricus saepe vaticinatus fuerar. Agebatur tumc terrius annus, cum Rex sedeps in consilio sno, sine vllius suggestione, sed vt loquuntur, motu proprio, sententiam tulit in cauta redituum ac beneficiorum Ecclesiasticorum, quae hactenus sub iudice et litispen dentia fuerant, vt omnes Ordines Ecclesiastici per Bearnensem Prouinciam restituerentur in bona sus, inque suas Ecclesias; constituitque edicto proposito, vt diuinus cultus antiquo more peragererut, fuitautem edictum illud huiusmodi.
Ad D XIII. Iulii mensis A N.C. MDC XVI. Ecclesiasticos Catholicos per Ducarum Bearnensem, qui sit ipsius Regis peculiare patrimonium, exhibito libello supplice petiisse, vt religionis illius per omnem illam prouinciam, tam in vrbibus, oppidis, castellis, quam pagis villisque restiruerentur exercitia, ad eum modum quo antiquitus vistata fuerant, vsque ad annum A N.C. M D LXIX, vtque bona Ecclesiasticorum, quae ad cum diem interdicto subiecta, in manibus Regis fuissent, priscis possessoribus re. stituerentur et Episcopis caeterisque clericis potestas fieret, conuentibus prouincia libus sua quoque ferre suffragia et perfrui dignitatibus. Propositum tum suisse edictum per Henricum IV. Regem anno A N.C. M D XCIX. quo Catholici quibusdam in oppidis aliisque in locis restituti fuerint, cum vtraque pars tam illi quam Reformati suas Regi exposuissent tationes, Ante quidem Montgomerium Legatum
page 184, image: s0228Generalem Reginae Nauarrenae Iohannae, omnia Ecclesiastica bona interdicto adeoque fisco subiecisse perrotam Prouinciam, tantisper, donec Reginae aliter visum fuisser, facta haec esse a. d.II. Octob. mensis anni A N.C.M. DLXIX. Ordines autem Regni Generales in nuperis Comitiis exhibito libello periisse, vt Cathol. religio per eum principatum pristino iuri ac nitori restitueretur, in oppidis, castellis pagisque omnibus. Regemigitur eorum petitionem ad animum admisisse, vtique cum constaret, patrem eadem animo agitasse consilia, ideoque velle atque iubere, vt omnia Ecclesiastica bona, quocunque censeantur nomine, quae hacten us interdicto subiacuerint, ipsis restituantur, omnis sublata exceptione et protestarione. Quin eriam Regem sub patrocinium et tutelam suam suscipere omnes, quicunque per illam prouninciam Religionem Roman. amplectantur, et non solum cultum suum libere exercere possint, sed et bonis suis, iuribus, dominiis, decimis, et quibuscunque aliis possessionibus perfrui, vt ab antiquo.
Pari modo se quoque incolumitatem et securitarem praestare praesenti edicto caeteris omnibus, qui reformaram (vt quidem vocent) sectentur religionem, corumque ministros, Ecclesiasticos, Collegia, Professores, Scholasticos pauperes viduasque, ita, vt quandoquidem praesenti cdicto Catholici eas capessere redicus, vnde alteri hactenus victicauerint, iussi sint, Rex spondeat, se c redditibus Regiis illius prouniciae, qui de more fisco inferuntur, quotannis tantundem repensurum, vt illis legirima possint persolui stipendia, et egentibus distribui Eleemosynae. Quod ad iura suffragiourm consessunmque potestatem, quam Episcopi pariter petierint, attinerer, de iis Regem nondum liquido constituisse, cogniturum autem de hac quoque causa. Scriptum est hoc edictum A. D. XXV. Iulii. A N.C.M DC XVII.
Instantius autem Episcopis caterisque clericis, Rexaltero mense post, aliud edictum proposuit, solennibus verbis conceprum, in eandem cum superiore sencennam, nisi quod insuper iubebanrur praefecti ac magistratus in illa prouincia operam dare, vt mandatis Regis per omnia satisfieret.
Quanquam autem vtrumque hoc edictum plenum esset aequitate et iustitia, cum reformatis sua permitteretur libertas, et rex etiam iis de suo polliceretur stipendia cumque aequissimo iure Carholicos suis perfrui bonis et patrocinio Regis, qui eandem profitebatur religionem, tuti esse deberent, reperti tamen sunt non pauci qui querelis omnia implerent, idque vnice agerent, vt caeteros quoque ad seditionem commouerent. Caeteritame extra Bearnensem Prouin. ciam Galli, secus senriebant, dicebantque, eleganter secum agi, quod sub Regis patrocinio et tutela viucre possent. Et sane edictum supremae curiae Tolosanae hoc clarissime loquebatur, etiam tunc, cum Regis mandaro de restituendis bonis Ecclesiasticis subscriberet, et id suo calculo comprobaret. Contirmabantur enim eo Senatusconsulto Ministris reformatarum Ecclesiarum Collegiis, Professoribus, seminarus Scholasticis, pauperibus, iidem reditus annui, quos ante ex clericorum bonis interdicto subiectis perceperant, vt tantundem quotannis ex Regio fisco ipsis persolucretur. vtque eo certiores essent, nominatae sunt quaedam praefecturae, comitatus, oppida et conuentus, e quor um contributionibus, Regi debitis, tantum defalcaretur aeris quantum iis debebatur. Mandabaturin. super omnibus praefectis magistraribus, quaestoribusque per rotam prouinciam darent operam, neper eos starer, quo minus huic edicto satis fieret, sed curarent vt illi sine omni molestia, et querela hoc beneficio Regio perfruei entur. Scriptum fuerat hoc Senatosconsultum A. D. VII. Decembris, Anno M DC XVII.
Cum autem Ministri Ecclesiastici eo nomine quererentur, quod sibi stipendia extra prouinciam Bearnenesem assignara essent, eoque nomine non parum de persolutione sibi dubitandum dicerent: Rex, annitenre potissimum Philippo Mornaeo Plessiaci toparcha, constituit, postquam redditus Ducatus Bearnensis abunde suffi erent ad persoluendum illudaes, non aliunde ipsis collegiis, scholis, pauperibusque satisfieret, ne de Regiae Maiestaris bona promtaque voluntate dubitandi vel minimam causam haberent. Hoc mandatum Rex solenni formula conceptum, magistratibus misit. A.D.II. mensis Februarii. A N.C.M DC XVIII.
Interim venit ab Rege commissarius Renardus, vt adesset restitutioni bonorum Ecclesiasticorum, velut executor quidam edicti Regii, sed ita, vt priusab Parlamento Bearnensi contirmaretur. Erat autem Parlamentum illud nulli alii per Galliam subiectum constabarque maxima ex parte reformatis, paucis Catholicis, vnde superantibus illis multitudine suffragiorum, coclusum est, vt Rex suppliciter rogaretur, ne quid in publico prouinciae statu mutaret, sed sinerec habitatores illis vti legibus, quibus in praesens vterentur. Quo intellecto, Renardus libellum supplicem misit ad Regem, ispe in finibus Ducatus Bearnensis consistit, expectans vlterius abeo mandatum. Dum adhuc in prouincia moraretur, non abiit vlla dies, quin domus illius ex vltima plebe hominibus cingeretur, potiffimum mendicis, qui mira viro insultabant petulantia, dictisque incessebant, quasi ideo adesset, vt ciues ac prouin ciam ad mendiciratem redigeret. Dissimulanichoe suprema Curia et Legatus, connixitque importunitati horum histrionum, cum eos castigate debuisset, Certe erat hic Renardus vir magnae auctoritatis, et de Republica non vulgariter meritus, et si maxime nihil tale ipsum commendasset, maiore tamen honore dignus erat, quia Legatum Regis agebat.
De Parlamento adeo mitum non est, illud hac in parte aduersatum esse intentioni Regiae; nec enim nouum erat, Senatores illos etiam
page 185, image: s0229alias obluctatos, quoties de restitutione Catholicorum agebatur, quanquam conquerendi atque aduersandi causam adeo nullam haberent, vt cum eos pessimis modis habuissent, non veriti samen reuercri Scorpionem a quo misere icti fuerant, et coacti osculari purpuram suo sanguine tinctam. Sed videamus rationes quibus vsi sunt contra mandatum de soluendo interdicto, et restiruendis Ecclesiasti corum boriis.
Primo querebantur, detici se possessione fortunarum suarum, quas iam quinquaginta annis obtinuissent, adeoque possessio illa praescriptione diuturni temporis confirmata in ius transiisset, ne auditos quidem.
Constituti igitur sunt disquisitores, qui de causa cognoscerent, Castellonouanus, Pontecarus, Rosseus, Lomenius, aliique nonnulli.
Consederunt hi ad audiendum, cum Lescunius consiliarius, duoque ex ecclesiarum ministris, Diserottus pater et filius, Binciniusque Toparcha dixerunt pro resormatis, suntque auditi ad latietatem. Praescriptionis ius quod allegabant, ita elusuin est, vt dicerent Catholici, alia se praescriptione mille quingentorum annorum niti, non obstante, quod Iohanna Regina, sub praetextu ctiminis inobedientiae, quod Ecclesiasticis intentauerat, possessiones clericorum sisco addixerit, vnde parcat nullitas obiectionis, quod nunquam horum bonorum possessores fuerin. Conitare autem patrimonium Dei (vtappellabant) fisco addici non posse, ne ob proditionis quidem aut fractae fi dei flagitum: ipsum Clericum eo priuari posse dofiec moriatur. Detur igitur, omnes Clericos; qui eo tempote vixerunt, culpae a ffines fuisse s cum autem iam dudum exspirauerint cuncti, negari non posse simul exspirasse confiscationem.
Alterum quod ptaetendebant, hoc erat, Reginam Iohannam quasdam Ecclesiasticorum possessiones et dominia oppignorasse nobilibus quibusdam, quibus Hypothecarii hactenus, tanquam propriis; vltra quadraginta octo annos vsi fuerint, velut haereditarn possessores, sine interruptione vllius mortalis. Iam dubiuni nequaquam esse, quin si eorum posteri qui vel pignoris vel feudi nomine ea dominia easque facultates obtinenr, iis moueri debeant, forte, vt multa nobihssimae familiae ad mendicitatem redactae, querelarum grauissimarum causas sint habiturae. Ad quod obiectum id respondebatur: non iam ptimum hoc ab Rege mandatum esse, sed superiorem Regem Henricum IV. idem mandasse, vt reducerentur etiam ea bona ad pristinas possessiones, quae ab summa poresate fuerint aballenata. Deinde, non facienda mala vt eueniant bona, neque fas esse, vt ob quoruridam priuatorum emolumentum, bonum publicum aliquid detrimenti patiatur. Vix enim fieri posse, vt litigantibus de aliqua possessione duobus, altero vincente; alter, qui causa cecidit, non laedatur.
Tertio vtor inuersione, si, vt isti dicunt, Regina per confiscationem patrimonio Regali ea bona propria vindicauit; sequitur dominia et possessiones illas oppignorarinon posse, nisi sub conditione et iure aererno redemtionis. Qua fronte igitur queruntur, si Rex sua ad se recipiat caque postea iis restiruat, quorum anre aliquot secula fuere propriar.
Quarto die post quam Renardus Bearnensi protincia excessit, quod fuit ad XXIX. Iumi mensis diem; tantus tamque horribilis terrae inotus vniuersum principatum concussit, vt ipsa humus vidererur excuutere velle, cum ipsos habitatorestum ciimen inobedientiae, substiritque hic tremor intra prouinciae Bearnensis fines, nec se exten dit vltra. Pars quaedam domus Regiae quam Forceus Toparcha incolebat, corruit cum nonnullis aliis domiciliis, quaedam aedificia, interque ea turres ad templa appositae, ita concussae sunt, vt campanarum pistillis illisarum audiretur sonus: et per eoidem dies quodam mane subauroram apparuit crux rubicunda in nubibus, de quibus prodigiis, vt fit, varii varie pronuntiabant.
Non fuit vllum contumeliarum genus aur iniuriarum, quo commissarii Regii per inconditum vulgus non fuerint affecti. Legati qui eo missi sunt, contra ius gentium se irriso; consputos, vexatos fuisse querebantur. Vulgo conturrebatur ad arma, legebantur duces e factiosissimis ciuibus, con citabatur populus, praeparabantur omnia ad detensionem, quin illud quoque agebatur, vt in societatem huius belli pertraherentur Aquitani, Pictones, et Galliae Narbonensis incolae; cratque velut fermentum, cuius acote rotprouinciarum masse et conspersiones leuarentur.
Regis anims non erat primo impetu armis vti, ne paucorum in saniam calamitate publica vindicaret, sed non poterat sinelaesione con scientiae et authoritatis Regiae conniuere inom nibus vrgentibus praesertim Catholicis, et de iniuriis sine fine querclas ad eum deferentibus. Proposuit igitur adhuc aliud edictum, certus fore vt mos gereretur. Sed tantum abfuit, vt etiam ad seditionem currerent, vnde Rex coactus ipse in Bearnenses proficisci, quanquam via admodum longa esset, periculumque ne interim ad aulam aliquid nouitatis oritetur.
A.D.VIII. Octob. mensis redierunt, qui Lutetia eo missi fuerant, irritorum conatuum suorum nuncium referentes: aderantque illis duo Senatores Parlamenti Pauensis, qui dicebant, libera suffragia nequaquam fuisse, cum Baro Benacensis armata manu curiam impleuisset, neque se potuisse Regis animum exponere aur suo calculo approbare, nisi euidentissimum vitae voluissent adire periculum, quam tamen libenter Regiis iussibus postposuissent, si communi malo remedium quaerere potuissent.
Quanquam autem Forceus dynasta per eam prouinciam omnia posset, Regique Burdegalae pollicitus fuisser, curaturum se, vt edictis regiis suus constaret valor vigorque, idque tanta facilitate, vt ne minimus quidem motus oriretur:
page 186, image: s0230nihil tamen horum praestirit quae proniiserat. Rogatus enim a Regiis legatis, vt lemaioris securitatis atque authoriatis ergo cum iis coniungeret, veniretque ipse in supremam curiam, vt ab eo obedientiae exemplo capto caeteri imperara facerent: excusatione valerudinis aduersum Regios vsus est: ad suos autem se aliter excusauit: non potuisse se impedire, quin peregrini ingrederentur Prouinciam: nam et eos saepius idem factirasse.
Suprema Curia Patisiensis non necesse esse iudicabat, vt ipse Rex tam nebuloso et plnuio anni tempore, id iter in Prouinciam tam longinquam susciperer, sperare enim, Senatum Bearnensem se subiecturum authoritati sui Principis, vt superuacaneum esser eo Regem proficisic. Hoccuriae Parisiensis consilium, cum ad Bearnenses nescio quomodo euolasset, freti absentia Regis, mandara eius tanta obstinatione contemscrunt, vt iam nemo dubitaret, Regis aurhoritatem vlcro proculcari. Rex igitur cum haec intellexisset omnino sibi in prouinciam proficiscendum staruit, dixitque legatis, cum per eos adducere refiactarios ad obedientiam non potuerit, per se ipsum hocsaciendum esse. Cum autem interea saepe a reformatis, vt vocant, sollicitaretur, respondit iis: abirent, dicerent supremae curiae senatoribus, se ipsum ad fururum, et res prouin ciae inspecturum.
Sic profectus is est ad XIII. Octob. non habira ratione itineris valde per id anni tempus obscaeni et difficilis. Profecto duorum dierum itinere, occurrit Adoucarus Generalis consilii Bearnensis, afferens Senatusconsultum, quo curia illa Regis mandatum approbauerat, eique subscripserat; precabatur hic Regem per omnia sacra ne progredi vlterius veller. Quin et ipse Praeses regius Forceus adfuit, adhibuirque omnes machinas vt Regem a profectione diuerterer, sed tardius hoc erat: Rex enim respondit: Tua vero, Forcee, maxime interest vt eo proficiscar, tibique qui debilior es, quam vt mandata min effectum mittas, copiis meis subueniam.
A D.XIV. eius mensis Arsacu aduenit, qui locus quinque miliaribus a Pauo oppido, quod est, regionis caput distare creditur. Adfuere e ciuib. qui percontabantur, quo pacto vellet verbem ingredi ex cipique? respondet vt absolutum supremumque dominum decerer, siquidem in vniuersa ciuitare templum esset, quo ingredi salua sua fide posset.
Quod si nullum ibi inuenturus foret, se ne ingredi quidem Ciuitatem velle, in qua aram non esset habiturus, ad quam pro ea prouincia, quae haereditate ad se deuoluta, proque felici itinere Deo gratias agere posset. Ingressus tamen est vrbem sibi ante eum diem non visam. Habebant Catholici in extremo angulo suburbii vetus delubrum, sane angustum, quo velut in exilium aliquod relegari fuerant, vbi sua sacra peragerent. Noluit eo ire Rex, ne videretur cum ipsis proscriptus, quin potius in ea domo in qua diuerterat aram extemporaneam strui, sacrumque sibi fieri iussit, et cultum peragi.
Ingressus Rex in oppidum, starim animaduertit, non fuisse vanos, qui Lutetiam ad cum petuenerant rumores. nam nec faustis acclamationibus populi exceptus, vt moris est in introitu Regis, sed et dicebatur vulgo, (quanquam hoc difficile sit ad fidem dicere) subtractam fuisse alimoniam et occultatam annonam. ne regiis suppeteret, ferebanturque auditae quorundam in publico voces, vbi primum Rex prouincia discessisset, se euersuros omnia quae ille constabiliuisset, Potuit igitur Rex supersedere disquisitioni, quid circa legatos actum fuisset, cum quid in se perpetraretur praesentem, ad oculum liqueret.
Necessarium igitur iudicauit, vi agere, ad praecauendas Nauarrenorum seditiones, quae iam non occulte agirabantur, collocandaque in omnibus ciuitatibus firma militum praesidia, quibus praefectos Gubernatores constituit, spectatae fidei et prudentiae viros, inssitque vt suauiter quidem, verumetiam fortiter agerent; quod vbi factum est, cleriter ceciderunt arma e mainbus inobe dienrium, et hoc modo finis impositus est factiosorum conatibus. Laudariautem satis digne non potest eorum prudentia et magnanimitas, qui tam fidele Regi suggesserant consilium, vt ipse proficisceretur in exulceratam prouinciam, caeteroquin non esse sperandum, vt felix rerum sequeretur exitus. Erant multa qui iret hoc dissuadere poterant, sed illi perstantes in sententia euicerunt, ea tanti momenti non esse, vt tam luculentae prouinciae salus et incolumitas publica negligeretur. Rex quoque maturo indicio et fausto euentu illis subscripsit.
Commiserat Rex Poyano Baroni, cuius fides constantia et prudentia cognita fuerat, supremam in Bearnenses, qui bona pars sunt Regni Nauarreni, praefecturam. Hunc quidam ex primi ordinis proceribus in prouincia ad hunc modum allocutus fertur. Tu quidem, Poyane, mihi non nisi nomine notus es: nullis tibi sum acceptis beneficiis deuinctus. Regisi quo nomine obligatus sum, existimo me id debiti optima ratione exsoluturum si in ope et consilio adsim, qui ei bonam fidelemque prastant operam, quod tu quidem non obscuris facis argumentis. Macte hac virtute vir optime, paremque fidem et operam Regi tuo imposterum praesta. Spondeo tibi, hac te via ad summos honores peruenturum qui in vllum e ministris Regiis cadere possint.
Erant ab antiquo in prouincia Bearnensi quidam, quos Perfanos vocabant, capita quaedam militiae, quorum ea erat authoritas et potentia, vt perexiguo tempore possent septem aut octo millium hominum exercitum colligere. His Rex frenum iniecit sine vlla violentia, tantum authoritate sua atque praesentia, sustulitque noxiam eorum potentiam magno incolarum bono, qui illis molestiis hac ratione eximebantur. Cum autem illi hanc potestatem colligendorum militum Feudi nomine antiquitus obtinerent, Rex ereptam illis Regiaepotestati addixit.
page 187, image: s0231inde ad officia, magistratus praefecturasque deuentum, quibus tere in vmuersum Catholici praefectisunt, cum ante proprer multieudinem Reformatorum, atque in suffragiis ferendis potentiam, illi se oppressos quereretur, et ab officiorum adminiltratione exclusos.
Haec autem in rebus Politicis mutatio erat tantum apparatus quidam ad eam quae secuta est in Religione mutationem, et restitutionem clericorum in sua bona. Nam paulo post interdicto exempta sunt bona Ecclesiasatica non iam per edicta, sed vi ac potestare Regia, conscriptis tabulis, et in executionem missi, antequam Rex oppido decederet, Igitur Episcopis reddita sua in Parlamenticuria subseliia, quae ipsis prisco iure competebant, cum plena authoritate. Deinde Templum primarium quod parochiale vocant illis restitutum est, cum reformati per quinquaginta annos soli possedissent: noratumque est, hanc institutionem eodem die contigisse, quo ante annum quinquagesimum iussu Reginaeillis cesserat, etectis Clericis. Certum enim erat Mongommenum Comitem acie vicisse Terlideum haud ionge ab vrbe Nauarrenorum, eodem die eiusdem mensis, quinquaginta annis, antequam Rex oppidum Pauum ingredetetur, et officium missae reftitueret, quae totis quinquaginta annis inde exulauerat. Eod. mque die tuerant edicto Iohannae Reginae pulsi Episcopi, iam vero reuoluro illo anni iubilaei circulo restituti.
Dignum autem visu erat spectaculum et ad polternatem memorabile, videre Regem cinctum principibus et officiariis Coronae Gallicae, omnique tamilia aulica, cum bellt ducibus praecipuis exire templo nouiter expiato, et longo tractu per medium Oppidum ingredi, vsque ad vltimum suburbii angulum, vbi erat sacramentum (ceu loquuntur) constitutum in altari exigui illius delubri, cuius in supenoribus mentionem fecimus. Sublatum inde istud fuit, portatum sub vmbone vel velo, sub quo Rex ingredi noluerat: sequen ibus cum Rege Principibus, Ducibus, Cardinalibus, Episcopis, Abbatibus, omnique Ecclesiasticorum numero, qui eo conuol uerant ad tam amicum oculis eorum spectaculum, quantumuis insperatum. Audiebantur per compita et vicos laetae gratulantium voces VIVAT REX, sine fine clamantium, quibusdam lachrymis prae gaudio, ciuibus prae dolore manantibus. Post prandii tempus concio habita est, in eodem primario templo, inque eadem Cathedra, quae tot annis Refo: matorum Ministris inseruierat, Concionator Regis ordinarius amplam sibi sumserat declamandi materiam, traducto ad institutum suum loco sacro ex verbis lacobi Patriarchae: Quam terribilis est locus iste! vere non est hic alim nisi Domus Dei et porta coeli. Auditores vtriusque partis frequentes aderant: quod curs animaduertisset orator, accommodato ad vtrosque sermone dixit: Regem quidem omnibus proponere media salutis acquirendae, cogere tamen neminem, vt quicquam credar faciatque, quod sua aduersarerur conscientiae.
Rex parum se fecisse ratus, quod starum Reipublicae et Religionis reformasset, nisi etiam institurioni iuuentutis, quae sundamentum religionis videbatur, consuleret, ad hanc quoque animum adiecit. Cum igitur cognouisser Iohannam Reginam Auiam suam erexisse (siue vt loquuntur) fundasse studium vniuersale in oppido Orthesio, pro erudien dis adolescentibus, in ea, quam ipsa secuta fuerat, religione, siue domestic, regni forent, siue extranei, vt esset hoc velut seminarium Ministerii Eccleliastici: Rex existimans hoc ferendum non esse sibi, qui Christianissimus haberi vellet, accedentibus insuper Eplicoporum precibus, et supplicante omni Catholicorum multicudine, constituit, vt ibi Iesuitis bonas literas et ar es docendi potestas sierer. Prospexit illis insuper eorumque collegio de sufficientibus redditibus, vt iuuenrutis insticutioni toti vacare possent, volutique ipse haberi vocarique Fundator illius Collegit Iesuitict. Permiserat illis Rex Henricus IV. vt in Bearnensi prouincia habitarent, sed certis quibusdam strictisque conditionibus, nempe vt a docendi munere abstinerent, et ab audiendis priuatis confessionibus, vtque numero non multi essent. Sed haec omnia sublata sunt, ipsisque plena potestas harum rerum facta.
Erat per omne id tempus, quo Rex in prouincia commorabatur mira coeli serenitas et clementia, cum an nitempus suapte natura pluuiis nebulisque fere obnoxium, ingenium suum exuisse crederetur, nec deeiant qui hoc ad mitaculum trahebant, quia ita volebant. Quis autem miraculorum finis erit aut praesagiorum ominumque, si ad hunc modum omnia quae accidunt, ad portenta trahi fas erit? haec sunt ea quae Rex quinque dierum spatio effecit, cum in oppido Pauo, quod est prouinciae Bearnensis caput, commoratus fuisset. Et haec sunt illa, quae cicra mutationem Religionis per Bearniam nostro tempore contigerunt.
page 188, image: s0232
REGNVM ET POTENTIA HISPANORVM.
SVMMA CAPITA.
1 Catalogus omnium regnorum et prouinclarum, quae nostro aeuo sunt sub Dominro Hispanico.
2 Diuisio ac termini veteres nouique Hispaniae, et tria gubernationis genera.
3 Topographia Catalaniae et plerarumque Hispaniae prouinciarum.
4 Metalli fodinae auri, argenti, aeris: Thermae natiuae, aquae medicatae ac salubres, quarum hinc inde venae per Hispaniam.
5 Ingenium et mores veterum et nouorum Hispanorum.
6 Opes et diuitae Hispaniae in quo consistant. Mercimonia et negotiatio frequens in Portubus et oppidis maritimis. Redditus annui atque fructus, quos ex regnis prouinciisque suis percipit rex Hispanorum.
7 Vires et Robur militare Hispani Regis, tam terra quam mari.
8 Hispanorum copiae pedestres quantum paleant. Numerus copiarum Equeflrium, quae in Regnis Hispanorum Dominio subiectis, regiis stipendiis merent. Propugnacula cius et munitioraloca.
9 Quanta auctoritate valeat Hispanorum Rex in regnis prouinciisque suis. Senatorum et Consiliorum numerus. Principes et Illustriores familieae per Hispaniam.
10 Ordo et Leges nauigationum Hispanicarum.
11 Quae Religionem in Hispania concernunt, quoinodo se habeant. Archiepiscopi et Episcopi, eorumque prouentus annui.
12 Genealogia Regum Hispanorum. Suecessio Regum Gothicorum in isto regno.
1
NE perplexum dubiumque reddamus lectorem, neue necesse habeat tot regna; principatus, prouincias, quae Hispanorum subsunt dominio, hinc inde et sparsim per hunc librum conquirere, operae precium duximus, vna quasi Synopsi philohistoris oculis subiicere, omnes terras ac regiones, quas in diuersis Orbis terrarum partibus Rex iste nostra tempestate possidet: quod vbi a nobis factum fuerit, proposita velut generali potentiae Hispanicae tabula; deinceps ad specialem prouinciarum regnorumque considerationem nos accingemus.
Possidet igitur hoc aeuo Hispaniarum Rex in Europa omnia illa et vniuersa regna, in quae superiori saeculo Hispania diuisa fuit: praeterea regnum Neapolitanum, Ducatum Mediolanensem: ex Insulis Siciliam, Sardiniam, Balearicas, id est, Maioricam, Minoricam, Iuicam vel Ebusam. Nam deprouinciis eius in Belgica alibi dicemus.
In Africa possidet portum longe opitmum, qui est in toto illo littoro ad mare mediterraneum, quem lingua Arabica Marzalcabil, id est, Portum Magnum vocant; rpaeterea haec oppida munita: Oranum, Melillam; Pignoniumque Africae.
Extra fretum Herculeum Hispanici iuris sunt Insulae Canariae siue Fortunatae, quae etsi duodecim numerantur, septem tamen precipui sunt nominis.
Postquam autem Lusitaniae regnum ad Hspanum regem peruenit, cum eo Diademate simul nactus est in eadem Africa Septam et Taugeram, oppida maximi momenti, et quae velut claues habentur freti Gaditani: extra quod etiam Hispanici iuris est oppidum Nazaganense.
Eodem iure acquisiuit Insuias Azores, inter quas praecipuae sunt V. Tercera, s. Michaelis, S. Mariae, Picae, et S. Georgii. Idem Dicendum est de Madera Insula amoena et diuitiis abundante.
Obtinet praererea in Africa rex Hispanus totum illud Africae littus quod extendiur a promontorio Atlantis minoris vique ad promontorium Aromaticum, quod Guardafu barbaris vocatur: Cum capitis viridis et S. Thomae Insulis.
In Asia nomine ac titulo regni Portugallici obrinet optima fere loca a parte Orientali, incet quae sunt Ormus, Dius, Goa et Malaca. Regnum autem Ormusanum complectitur bonam partem Arabiae felicis, cum Insula Bariensi magna atque copiosa.
In opposito littore possidet Damanam, Baziniam, Zanaam, cum munitioribus locis Regni Canonor et Cochin.
Praeterea quicquid extenditur littoris inter Damanam et Melipurium oppidum, vel ad Hispanos, vel ad eorum socios et amicos spectat; excepto solo Calicuto oppido. Insula Manaria cum Portu Columbano in Zeilam grandi illa Insula, quae vererum Nauigeris esse putatur, Hispanorum dominium agnoscit: vt et circiter XL. Insulae, quas Philippinas vocant, inter quas amplissima est Luconia, quae ad CC Leitcas porrigitur, angustior tamen quam pro ea longitudine.
In his Philippinis ptimae post Luconiam numerantur, Vendenaea et Tandaia, quae per excellentiam Philippina vocatur, quod prima omnium detecta fuerit et Celebe, in qua mortuus est Ferdinandus Magellanus.
Secunda Pars Dominii Potentiaeque Hispanicae consistit in possessione Noui Orbis. Diuiditur autem is in Insulas et Tertam Firmam siue Continentem. Est autem Insularum in eo
page 189, image: s0233mari, quod Europm Africamque respicit, et vulgo Mare de Nort appellatur, immensus numerus, qui ne ad nostra vsquetempota initri certo potest, cum conster solas Lucaias vltra quadringentas esse. Boriquena (hodie S. Iohannis de Porru diuite) magnum complectitur terrae spacium, nec minot est Iamaica (nunc S. Iacobi) Cuba, et Hispaniola, Barbaris Haity dicta.
In continente Noui Orbis Hispanus possidet totam Oram Floridae, Nouae Hispaniae, lucataniae, cum ingenti illa peninsula vsque ad Promontorium Califormium et regionem Quiuiram: quod vastissimum terrarum spacium Castilienses detexisse gloriantur.
Adde his Noui Orbis partem Australiorem, quam vniuersam prope possidet, exceptis interioribus: vbi quidquid est inter duos praegrandes fluuios, Argenteum et Maragnonium, Brasiliae nomine censetur: cui aduersum est auriferum regnum Peruanum: nam Mexicanum est vltra Isthmum Nominis Dei versus septentrionem.
Haec breui pede et generatim percurrisse sufficiat: videamus iam singula regna et prouincins, easque consideremus pressius, facto initio ab ipsa Hispania, terrarum dictarum omnium tegina, et magni regis domicilio.
2
Est haec prima Terrae Continentis pats, opposita Africae, interiecto Mediterraneo mari et Freto Herculeo. Terminos haber ab Ortu Pyrenaos montes, perpetuis iugis ab Oceano, vbi Flauiobriga, hodie Fonterabia, oppidum tendentes ad Mare Mediterraneum, duobus insignes promontoriis: vno, quod Olarso cognominatum, in Oceanum proiicitur: altero quondam ab Veneris Templo, nunc a S. cruce denominato, quod in Mediterrancum excurrit ad initi un Catalanniae inter Rosas et Colibram oppida. Ad meridiem alluitur Mari Mediterraneo, quod et Orientale vocant, quod Hispaniam ab Africa diuidens, coniungitur Oceano ad Fretam Gaditanum, excurrens vsquead S. Vincentii Promontorium.
Ab Occidente Oceano pulsatur Atlantico, a S. Vincentii Promontorio, vsque ad Promontorium Celticum, quod hodie Caput Finis Tertae nominant. Aquilonare littus eundem respicit Oceanum, qui Cantabricus appellatur. facto initio a Promontrotrio Celtico Callaicorum vsque ad Fon erabiam Cantabrorum. Estautem Pyrenaeorum montium ea natura, vt ab ea patte qua Hispaniae imminent, non recta progrediantur linea, sed tortuosis anfractibus difficilem longamque viam faciant, ab vna eorum extremirate ad alteram proficiscentibusicum cotra, qua in Galliam vergunt, multo facilius et expeditius praestentiter, ditnidiaque sui parte breuius.
Porriguntur autem longo ductu Pycenaei montes per Nauarrenos et Ronceualienses, seeundum vallem Salazatiam et Ponoaliam vsque ad Hisauam, quod oppidum extremus est regni Nauarreni limes: hinc conuertuntur per Arragoniam vsque ad angusta siue fauces Catalauniae, et promontorijm S. crucis, vbi finiuntur mari mediterraneo, ad quod a Fonterabia vsque fere numerantur I. XXX. Leucae.
A Promontorio Crucis vsquead Caput S. Vincentii, maxima sumitur Hispaniae longitudo, conslitnens CC LXXV. leucas, vt calculus ostendat, circumferentiam eius esse milliarium Hispanicorum DC XX. quorum milliarium vnumquodque quatuor milliaria Italica continet, vt ita spacium illud in peripheria constituar milliaria Italica MM CD LXXX. Si quis terrestri itinere viam illam conficiat: nauigio enim emetiri si quis velit, multo longius hoc spacium inueniet.
Diuiserunt olim Romani Hispaniam in Citeriorem et Vlteriorem. Citeriorem vocabant eam quae propiot erat terris Imperii Romani, sitam inter Pyrenaeos montes et Iberum fluuium. Vlterior erat longius a popul. Rom. prouinciis dissita, vltra Iberum amnem, a quo exrendebatur vsque ad Fretum Gaditanum. Haec deinde diuisa est in tres prouincias: Baeticam, Tarraconensem, Lusianiam: vbi Romani tribunalia constituerunt XIIII. Tarraconensi, quae caeteras magnitudine anteibat, comprehendente VII. Lusitania III. Baetica IV. Durauit haec diuisio vsque ad tempora Attilae Hunni. Postea enim in Locum Baecicae successerunt regna haec: Granatense, Andalusiae, Estremadurae. Tarraconensi prouinciae subrogatae sunt: Arragonia, Castilia, Nauarra, aliaque parua regna. Portugallia autem et algarbia Lusitaniae nomen aboleuerum.
Nostro aeuo noua distributione partiuntur totum imperium intria regna: Arragoniae scilicet, Castiliae, Portugalliae. Sub Arragonia comprehenduntur praeter ipsum Arragoniae Regnum, Catslonia, Valentia, Insulae Balearicae, Sardinia, Sicilia, Neapolis. Castilia complectitur Biscaiam (siue Cantabriam) Legionem, Asturiam, Galloeciam, Estremaduram, Andalusiam, Granatam, Murciam, Castiliam vtramque; Insulas Canarias, Regnum Nauarrenum, Ducatum Mediolanensem, Nouum Orbem, Philippinas Insulas aliasque. Portugalliae accensentur Algarbiae regnum, Portugalliaeque, cum iis terris quas Hispani possident in guinea Afcicae et Aethiopia; In Occiduis autem Indiis Brasiliam cum nonnullis Insulis.
3
In descriptione horum regnorum siue proninciarum primum omnium occurrit nobis Cataloniae regnum (rectius hi dicuntur Gothalani, quanquam nos vulgarem scribendi modum sequamur, a Gothis et Alanis) quae ab Salsibus oppido exorditur, et ad Iberum fluuium terminatur. Est ergo aliqua sui parte vicina Galliae.
Sequitur Porpennianam in Comitatu Russilonensi, quem Gallis oppignorauit Iohannes Atragoniae Rex, acceptis multis coronatorum millibus. Postea cum Hispano reddidit Carohis VIII. cum is pollicitus fuisset, non interpellaturum se Carolum in iure suo Neapolitano.
page 190, image: s0234Extenditur autem Comitatus iste inter duo velut brachia Pyrenaei montis, quorum illud porrigitur ad Salses oppidum, hoc ad Colibram quae veterum fuit Illiberis. Visuntur hic in ipsa maris crepidine, aut haud proculinde varia oppida cum portubus quibusdam, necessariis porius quam securis, cum diuesis ventis expositi sint, nec satis capaces nauium. Ibi enim est Euna siue Illae, Illiberis, Rosae, Emporiae, Palmosa, Blanda. Barchino tamen caput est Catolonicarum Vrbium.
Interiora commendant haec oppida; Geronda, Vica, Cardona, Ilerda, Monsferratus miraculosa imagine et deuotione accolarum clarus, Vrgella. Tarraco tamen maritimum est oppidum, vnde magna pars Hispaniae nomen acquisiuit: quae Vrbs, etsi Portu excipiendis nauibus careat, loco tamen admodum opportuno sita est. Vbi fluuius Iberus Mare Mediterraneum ingreditur, Insula est, antiquus Romani et Carthaginensis imperii limes, vt et ipse fluuius. Oritur autem Iberus haud procul ab Oceano Canrabrico, erumpens ex Idubeda Monte duobus fonribus, quorum dexter in saltu Aucensi: sinister ad oppidum, quod ab Incolis Funtibra appellatur. Inde magnis crescens am nibus, primo Calagurritanis exceptus aruis, Iuliobrigam et Tubellam petit, Nauarrae oppida, Iuliamque et Celsam, ac inde Caesar-Augustam alluit. Illinc digressus in Austrum, et mox versus Euronocum labitur, per Laletaniae populos, quinunc Catalani, Torrosamque praeterlabitur. Angetur Iberus aquis a pede ac radicibus Idubedae montis prosilientibus, nam ab altero littore solum Bilbilim accipit. Irrumpens Mare, ab suo nomine dictum Ibericum, duobus ostiis. Insulam efficit, incolis Alfaques dictam, receptaculum Piratarum. Reliqua Hispaniae flumina prope omnia habent littora edita, alueos autem valde depressos, vt natationi hominum male apta sint, quamquam in Arragonia Iberus alicubi natari possit, et in Valentiae ac Granatae regno flunioli minores huic vsui seruiant.
Arragoniae regno adhaerent ad Caurum Ventum, Nauarra: ad Vulturnum Caralania: qua Africo exponitur, Castiliam spectat: qua Aquiloni, Pyrenaeos montes habet. Visuntur in hoc regno, vel potius in hac Hispaniae Prounincia, Vrbes praecipuae: Caesaraugusta, amoenitate et rectitudine platearum elegans: itemque Osca, (illa hodie Sarragossa, haec Huesca dicitur) Iacca, Calaiuta, cui primae debentur post Caesaraugustam: Barbastrum; Monsonium, aliae.
Valentiae regnum nomen a praecipua Vrbe sortitur, Emporio nobilissimo summaeque antiquitatis. Hoc regnum ad merdiem Murciam respicit; ad occasum vtramque Castilliam: ad Septentriones Arragoniam: ad Ortum littora eius pulsat mare Internum. Oppida praecipua habet duo Oriuellam et Valentiam. Numeranturin hoc regno vltra viginti duo millia Maurarum familiarum. Fluuii illustriores sunt, Duria, incolis Arabico nomine Guadalabiar dictus, quae vox aquam puram limpidamque denotat. Suero amnis, nouo nomine Xucar dictus, Sucronienss sinui nomen dedir, qui se extendit ad Insulam vsque, quam irrumpens in mate Iberus dobus brachiis amplectitur. Portum habet regnum istud Alicantensem, in magno illosinu, qui antiquis dicitur Illicitanus.
Muricae consinis est Alicanta, et Gatense promontorium. Regnum hoc est exiguum, pauca habens oppida, nec ea populosa, nec magni momenti. Praecipuum est Murcia, et Carthagenae Portus, omnium Hispanicorum, qui ad mare Internum, optimus, quod e diametro oppositam habeat paruam insulam, quae eum abaccessu ventorum immotum, et a Neptuni furore tutum praestar. Ipsum oppidum male cultum peius adificatum est.
Granatense Regnum a Veravsque Malacam se extendit, ostenditque, quantu intersit boni publici, vt Agricultura diligenter exerceatur. Cum enim Maurorum gentes has rerras possideret, omnis illa ora frequentissime habitabatur, afflucbatque omnib. rebus bonis vtilibusque. Colles cooperti erant vitibus arbotibusque frugiseris, valles et loca campestria abundabant frumento, luxuriabat horris, alebautque innumeros homines. At nunc, eiectis illis, destituro colonis solo parum gignitur, quod neglecta agricultura terra facta sterilis nequaqua tam liberali fructus profundat sinu. Ipsa Vrbs Granatensis refert malum Punicu, quod aperra fissura hians grana ostentat. Complectitur enim dous colles, quos propemodumontes vocare possis, qui intercedente valle, per quam Bara amnis fulit, diuiduntur: Est autem diuisa in partes quatuor, quae differunt ratione siuts, nominanturque, Granata, Mons Solis, Albacina, Antequerula. Hic est locus ille, qui Maurorum vocabulo alcacer dicitur, repraesentans paruum oppidum constans decem portis. Itemque Alliama, (Atrigis veterum) Maurorum quon dam regum Palatiu, tam ob artificiosum structurae genus, quam ob viuorum fontium multitudinem dignus locus, qui inter stupenda Mundi numeterur. Nihilaurem est ipsa ratione sirus huius arcis admitatione dignius, nam ab Oriente subiectum sibi oppidum spectat; a metidie montes perpetuis niuibus tectos: ad Aquilonem ingens se offert planicies. Complectitut autem tota Vrbs circuitu suo septem millia; cincta inoenibus firmis, cum grandi numero turrium: suntque qui eas ad mille esse ferant:
Nouem milliaribus Hispanicita Granata abest oppidum Guadix: praeter quod consideratione digna sunt haec: Rotunda, Maluella, Veles, Mohacara, Bazaea paucaeque aliae. Castrum Alharnense sept Leucis Hispanicis a Granata Vrbe distat. E ciuitatibus maritimis primas obtinent Almeria et Malaca, circa quae oppida ingens villarum numerus spargitur. Occupauit autem regnum istud Ferdinandus Catholicus, Arragoniae et Castiliae rex anno salutis M CCCC XC.
Andalusia, Hispaniae Baeticae pais est, porrigiturque a freti Herculei angustiis v sque ad Anam (barbaris Guadiana dicitur) fluuium.
page 191, image: s0235Estque haec velut porta quaedam aut ianua maris mediterranei, quod per hanc ingreditur, de qua vt et ipso Freto in ferius aliquid dicemus: quanquam videatur non minus ad [reading uncertain: page damaged] regnum Granatense quam ad hanc prouinciam pertinere. Habet igitur Fretum illud, siue Herculeum siue Gaditanum appellare malis, in latitudine millia septem, cum aestu ac reciprocatione, quae Oceano conueniens est, qui per has ingressus angust as nouum nomen acquirit, vt Mediterraneum siue Internum Mare appelletur: porrigiturque vsque ad extremitatem Ponti Euxini versusorientem milliaribus circiter MMM DCC X. Craeci appellant Fretum Herculeum, obingentes duas columnas aeneas, quas in Templo Herculis Libyci eo loco extitisse memorant: aut, vt aliis placet, ob duos montes, quorum qui in Hispania est, Calpe: oppositus autem in Africae littore, Abila nuncupatur, quibus poetarum fabulis claritas et nomen partum est, cum fingant, Fessum Herculem, eos consticuisse peregrinationum itinerumque suorum limites. Gaditanum Latinis dicutur, ob Gades Insulam, haud longe inde distantem. Mauri et Arabes nomen ei imposuerunt stricto ad Gibraltar, ob castrum, quod supra Calpen montem extruxerant, non amplum quidem, sed tantae altitudinis, vt procul adspicientibus insula a continente separata videatur. Emensis Fretum illud occurrit Insula, quae hodie Caliz, veteribus Gades dicepatur, a Continente Hispaniae littore circiter DCC. pedes distans, a qua proximo interuallo abest alia parua insula, non vltra cc passus in circumferentia continens: vtrique harum Latini Gades nomen imposuerum. In maiore oppidum est, quod slorentibus Romanorum rebus inter nobilissima et dirissima Hispanicorum oppidorum locum inuenit: vt Strabo scribere non vereatur, Gadium vrbem vix vlli per Romanum Orbem cessuram, sine amplitudinem spectes, sine M gnificentiam, siue denique habitatorum multitudinem, cum id aeui numerarentur ibi quingenti Equites Romani, qui praererquam in Patauina ciuitate haud remere extra Vrbem reperti vno loco fuerint. Nostra aetate immane quantum infra splendorem illum id oppidum imminutum est, vt verius inter ooprtuna appellen dis mercatorum nauibus loca, quam inter inagnificus verbes adscribi mereatur. Mauri eam dest uxerunt, sed Piratae restituerunt. Exhausta autem est potissimum atque labefactata vicinicate Hispalis, quae omnia ad se attraxit mercimonia, magno cum Gadium detrimento. Est autem inter Gades et continentem terram eximius Portus, quem Regalem vocant; et qua in Septentrionem vergit Insula alius, Virgini sacer, a quo, si exiguum Promontorium circumiueris, occurret famosus ille S. Lucae portus, vbi fere naues sunt in statione, expectantes commodum ventum, cuius beneficio in altum mare exurrere, aut vsi refluxu Oceani Hispalim adscendere possint, quae Vrbs sita est in sinistra Baetis fluuii ripa. Habet haec vrbs in circuitu circirer millia sex, quo spacio comprehenduntur Basilicae ac Templa, Monasteria insuper operosissima, accedente ad ornatum platearum rectitu dine et latitudine. Circa id tempus, quo Ferdinan dus Magnus Hispalim armis tecepit, numerabantur ad viginti millia pagorum villarumque ac mapalium, cum nostro aeuo numerus multo minor sir. inueniuntur tamen circa ducenta loca sirmata maenibus.
Constiruit autem Baetis fluuius, qui Arabum lingua, Gadalqui vir, id est Fluuius Magnus appellatur, tutam nauium starionem ad Hispalim Vrbem, mereturque non abs renomen illud, vt Grandis appelletur, non tantum ob amplitudinem suam, verum etiam quod aquas vehit tingendis pannis vtilissimas, et aptas ad couailiandum hominibus cutis nirorem. Adscendit autem fluxus maris repellitque aquas fluuiales vsque ad alterum supra Vrbem milliare. In opposita Hispali ripa fluuii Triana (aliis Traiana) est, locus et pars Vrbis amoenissimae. Etsi autem Solis calor hic mediocriratem excedere videtur, vt frumenta quae in illo agro nascuntur, Aprili mense fere matureicant, quod et in Aegypro accidit, tantum tamen est ibi refrigeriorum, vt Ferdinandus rex dicere solitus fuerit, Hispali aestiuandum esse, Burgis vero (quae vererum Auca) hybernandum: quamnis enim aer circa hanc frigidior sit, multa ramen ibi adnersus frigus adminicula.
Habet antem Andalusia siue Baetica praeter Hispalm alia quoque oppida non contemnenda, inprimis Cordubam, ad quam nauigiis super Baerjs aquas adscenditur ab Hispali, maioribus minoribusque. Est autem Corduba Vrbs satis ampla, si ambitum spectes, minus tamen frequens aedisiciis, quod magna pars intra mmaenia hottis occupetur. Circa hanc sunt non paucae arces et Castella munita, inter quae Lorena eminet. Iaenna oppidum est non parus momenti, vt Hilpanorum reges inter titulos et dominia sua referre id non dedignentur. Depenssent enim ab eo Vbeda, Boessa, Anduartum, loca consideratione digna. Praeter haec inuenio ibi Almadenam et Marchenam oppida: quorum illud est Equitum Ordinis militaris Alcantarensis; hoc (quod veteres Cormonem dixere) situm est in consinio Granatae et Andalusiae.
Extremadua incipit a Villa Regali extenditurque vsque ad Baiados, et hinc post Morenam montem vsque ad Tagum. Visuntur hic in ripa, qua Anas fluuius regionem intersecat oppida, Baiadorum et Augusta Emerita. Omnem autem admirationem vincit, quod anas fluuius, vbi subret humum se occuluit, quindecim milliaria Hispanica sub terra fluit, donec rursus emergat apud Merelinum oppidum, cui natalibus suis splendorem attulit Ferdinandus Cortesius, expugnator Mexici, apud Antipodes. In hoc territorio imago S. Virginis Guadalupanae, ad quam ingens quotannis est concursus hominum, ostentatur,
page 192, image: s0236
Magna est similitudo vtriusque Castiliae, (veteres Castulonis regnum dixere) nisi quod Castilia Noua planior est in vniuersum quam Vetus. Diuiditur autem haec ab illa interuentu quorundam montium, qui a Nauarreno regno incipientes per rotam fere porriguntur Hispaniam vsque ad Mare. Castiliae nouae Caput est Vrbs Toletana, Veteris Burgensis. Est autem Toletum amplissima Ciuitas, sita loco paulo editiore, vbi semper ascenden dum aut descendendum est, habens in circuitu milliaria ferme quatuor, quanquam non videatur tam magnum complecti spacium, ob inaequalitate situs. Ambitur ab omnibus partibus motibus, praeter quam ab vno latere: plateas vicosque habet angustos, domos desas frequentesque, quae intus ornatiores sunt qua foris pollicentur. Diuiditur in vicos viginti tres, habetque fora siue capita XVII. A tribus partibus alluitur Tago fluuio, qui ersi deorsum fluenslabatur, sursum tamen aque eius attrahutur beneficio cuiusdam machinae, cuius anctor extitit Iacobus Cremonensis. Haud longe ab Toleto Vrbe offert se plani. cies arridens admodum illi loco, vbi aqua Tagi deducitur. Vbi ab Toleto in Septentriones te conuerteris, occurret ciuitas Madridum siue Madrilia, (veterum Mantua Carpetanorum putatut) domincilium et habitatio Regum Hispanorum. Cis Anam fluuium apparer Ciuitas Regalis, super autem ipsam ripam Oretanorum oppidum, quod hoc tempore Calatraua dicitur, vnde certus quidam Equitum per Hispaniam denominatur ordo. Visit ur eriam citra eundem Tagum oppida, Coequium et Ocagnum, quibus nomen illustre pepererunt Chirothecae, quae ibi fiunt.
Ad eundem fluuium sita est Norba Caesarea, quae nostro tempore Alcantara dicitur, vnde alius Equitum Ordo per Hispaniam denominatur. Infra Madridum est complutum celebre oppidum, quod mutato monstrose nomine hodie Alcala de Henares dicitur.
Sed pergamus ad Veterem Castiliam. vbi primum se nobis offeret oppidum Burgi, (Brauum Ptolemaei putatur) Metropolis regionis, vt et supra diximus. Est haec ciuitas perantiqua, frequeterque habitatur, sed plateas habens angustiores, cincta omni ex parte monribus, vnde dies ibi per annum breuiores, quam Clima et latitudo grasuum illius loci requirit: tardius enim iis sol oritur, citius occidit,
--- Longaeque cadunt de montibus Vmbrae.
Vnde frigidiori aere fruuntur incolae. Visitur ibi inter alia opera spectatu dinga Templum Metropolitanum, ad mirandi artificii, vt sacra officia eadem hora et momento in quinque sacellis sub eodem tecto cantari possint, nec tamen vllus sacrificus a caeteris impediatur aut turbetur. Est ibi crucifixi simulacrum, rantae antiquitatis, vt a Nicodemo factum sculptumve vulgo putetur. Est et apud Burgenses conuentus Religio sorum numerosus, vt e centum quinquaginta professis constare credatur, qui omnes sunt nobillbus orti familiis.
Litigat autem Burgensis Vrbs cum Toletana, vtra alteri praeferenda sit in Consessibus, inque Conuentibus Ordinum Hispaniae, et adhuc sub iudice lis est, quanquam Ferdinandus Rex vrbano quodam dicto vtrique [reading uncertain: paged damaged] satisfacere annixus fuerin.
Supra Thormim fluuiolum Salmantica est; studio Vniuersali celeberrima, a qua versus septentrionem haud longe abest Medina Campi; oppidum opulentum et mercatura celebre: demceps Zambra et Vallis Oleti, ciuitas inter amoenissimas merito numeranda, sita supra Pisercam amnem, elegans aedificiis, spaciosis plateis compitisque, exornata magnificis palatiis: artificum hic magnus numerus, inprimis autem aurifabrorum. Creuit Vallis Oleti amplitudine et elegantia ob habitationem regum, quorum aliquandiu fuit domicilium. A Salamantica in Ortum vib te conuerteris, occurrent Auila, Segobia, Sequentia et alia multa oppida, quae commemorare taediosum foret. Numantia tamen illa apud priscos tantae celebri aris mihi non abibit indicta, quae hodie amisso tam memorabili et glorioso nomine Soria dicitur: oppidum aeterna memoria dignissimu, cum nullum ex omnibus totius orbis, tor cladibus affecerit Romanos, toc annis eorum exercuerit arma, quanquam ptaesidio vteretur nec magno nec firmo. Medina Riui Sicci (olim Egurorum Forum) Emporium nobile non multum disat a Pallantia.
Egressus e finibus regni Castalonis, in montanis Asturum videbis Legionem oppidum a Legione VII. Germanica sic dictum, caput regni ilhus: quanquam non desint, qui hoc nomen oppdio demum impositum fuisse autumant, postquam Hispani Mauris id armis eripuerunt. Itlud memorabile est, quod ab hac Vrbe caepit recuperatio regnorum Hispanicorum, quae prope omnia Mauri et Sarraceni occupauetant: vnde Hispanorum reges diututho octingentorum annorum bello Barbaros continuo atslixetunt, donec eos terra Hispania exactos Africam repetere coegerunt: quo quidem bello non pauca virtucum et perseuerantiae specimina edidit cum Ipsis regibus Hispanorum Nobilitas.
Galloecorum regnum complectitur hinc Auia fluuius, illinc Oceanus. Maxima huic regioni celebritas a Monumento S. Iacobi Apostoli, quem Hispani vencrantur Patronum Protectoremque suum apud Flauium Brigantium, hodie Compostellam. Instituit autem Ordinem Equitum Iacobaeorum, cuius magna est per Hispaniam existimatio, Alfonsus IX. rex cum non sine miraculo superasset Miramolinum. Haber hoc regnum portum praestantissimum ad Coronam oppidum. (priscis Phanus dicebatur) quo Carolus V. Imperator negotiationes Aromatorias ab aliis locis transsetre voluit: sed res catuit successu. Oppida Gallaeciae maritima praecipua sunt, Baiona, Ribadea et Pons Vetus.
Inter Ribadeam oppidum et S. Andreae sanum interiacet Asturia, cuius caput est Asturum lucus siue Bregantium, hodie Ouiedum. Huc se pulsi omni prope Hispania receperunt Gorhi, dominantibus alte Saracenis, et restiterunt
page 193, image: s0237hostibus. Hinc originem suam reperiunt Hidalgorum familiae per Hispaniam. Porrigitur a item haec prouincia longe in Septentrionem, extendente se Ptomontorio Scychico, quod hodie caput de Fico dicitur, extremum obtinente San. tilliano oppido.
Sequitu Boscorum regio, cuius termini sunt Nanarra, Guipuscoa, Ocanus, Astures. Cantabri hic olim habitarunt vbi nunc Biscaia. Principale oppidum huius est S. Andreae Fanum, cum Portu multarum nauium capaci. Talem habet etiam Lauretum oppidum maritinum, et Portus Galettae. Boscorum caput est Belli Vadi oppidum, (hodie Bilbao) loco situm percommodo. Domus in ipso non continua serie cohaerent, per vicos plateasque, sed sparsim ac temere positae sunt, quod asperitas soli petrosi aliter non serat.
Guiposcuae fines statuo Vidosonam vel Vidosorium amnem, qui Galliam ab Hispania separat, Pyrenaeos Montes, Nauarram, Biscaiam, Oceanum Cantabricum. Caput regionis habetu Fanum Sebaestiani, deinceps sequuntur Funterabia, Deuia, Oria, Tolosetta, Mons Trici et alia.
Limites Nauarrae sunt, hinc Iberus fluuius, illinc Pyrenaei montes. Caput regni Pompeiopolis: hanc sequnturo Stella, Turella, Lucronta, Calaegurris. Itur ex hoc regno in v cinam Bearniam duabus viis t caetera montes occludunt. Si ratio ineatur, deprehendemus, sextam ferme huius regni parrem a Gallorum rege possideri, quod iniuste inuasit rex Hispanus, regibusque Nauatrenis eripuit, cum optimo iure pertineat ad Ludouicum XIII. Gallorum hoc tempore regem: qui legitima procreatione descendit a Catharina Nauarrena, Comite Foxensi et Bigorrensi, nec non Principe Bearnensi. Nupserat haec mulier magno suo malo Iohanni, Alani filio, Duci Albrerano, qui secutus partes Ludonici XII Gallorum regis, opem tulit ei contra Venetos, Hispanos et Germanos. Quo fucto ita iritauit Pontificem, vt regem Nauarrenum diris deuoueret, regnum ipsum interdicto subiiceret, idque Ferdinando Hispano donaret: qui occupara Pompeiopoli totoque prope regno Nauarreno, vsurpator alienae regionis, possessionem eius ad posteros haereditate transmisit. Posteris Iohannis reliquus est titulus regius cum parte aliqua regni Adicribam autem in gratiam Lectoris Genealogiam regum Nauarrenorum.
Alanus Dux Albretanus.
|
Catharina Regina Navarrae oo Iohannes Dux Albretanus.
|
Henricus Rex Navarrae, Dux Albretanus, Princeps Bearniae, Comes Foxensis, Bigorrensis, et Arminiacensis. oo Margarita Valesia. Soror Francisci Primi, Gallorum Regis, eius uxor.
|
Iohanna Albretanae Regina Nauarrae oo Antonius Burbonius, Maritus eius.
|
Henricus IV. Burbonius Galliae Rex et Nauarrae.
|
Ludouicus XII. Galliae et Nauarrae Rex.
4. NATVRA ET INGENIVM TERrae Hispaniae
NON per omnia et vbique culta est Hispania, quod multis in locis solum habeat lapidosum et sabulosum, et hinc inde vastae occurrant sterilesque solitudines. Si tamen cum obiecta Africa conferatur, maior illius deprehendetur fertilitas, quod non tam feruidis torreatur Solis aestibus. Fert enim multis in locis, producitque affatim, quicquid vsibus humanis est necessarium, cuius generis sunt frumenta, legumina, vinum, fructus arborei, oleum, linum, ferrum et alia meralla, mel et ceram, alicubi etiam gregea et armenta. Fluuios habet, qui pisces abunde iuppeditant, et apti sunt nauigationi. Non ita frequentibus perflatur ventis vt Gallia, nec aer ibi caliginosus est, nec vaporibus malignis infectus. Aurum, argentum, ferrumque optimum vix vlla terra suppeditabit liberaliore manu quam Hispania. Nec aurum solum terra effoditur, sed etiam in fluuiis inuenitur, qui vbi hybernis intumuere pluuiis, sabulum vehunt ramentis auri mixtum quae virtus praecipue est Tagi amnis, Fuit autem tempus, cum in Hispania auri defaecatissimi dimidiam libram graues micae inuentae sunt. Sunt alicubi hoc regnum calidae et frigidae scaturigines, magnae ad curandas aegritudines virtutis. Pecudibus non destituitur, vt vulgo existimatur, cum non mansuetis duntaxat, sed et seris abundet. Magna autem cum primis equorum ibi praestantia, qui tantae sunt celeritatis, vt a ventis progeniti vulgo dicantur. Bestias noxias non multas ibi inuenies, nisi forte Cuniculos in hoc genere ponas, quod terram subruant, radices plantarum corrodant, et fodicendo habitatoribus molesti sint. Amnes per Hispaniam leni cursu fluunt, nec quicquam damni ripis suis vicinisque terris impetu suo inferunt. Maximam autem Hispanis piscium copiam vicinum mare subministrat. Aer vbique fere bonus
page 194, image: s0238et salubris est, frigidior qua septentriones et Pyrenaeos montes spectat: calidior qua regnum in Oceanum Atlanticum et Mare Internum vergit, Fructuum arboreorum nullum non genus hic prouenit, quorum tanta est bundantia, vt omnibus prope septentrionalibus gentibus submittat oliuas, poma aurea, citrea, Medica, ficus et similes. Caro pecudum ibi exquisiti saporis, inprimis veruecina et porcina Piscium praestantiam, quos Mare affatim suppeditat Andalusiae, Lusitaniae, Galloeciae et Cantabris, nemosatis digne depraedicauerit. Auctor est Strabo, pinguescere Thynnos supra modum circa Fretum Gaditanum e glandibus, quae a vicinis littori quetcubus in mare cadant. Ludouicus autem Granarensis scriptum reliquit, in littore Lusitanico circa annum Salutis MDLXXV fluctuum impetu in terram eiectum fuisse piscem longum Orgyias XL, latum pedes Geometricos XV, tam crassum, vt duo proceri homines cum vtrinque ad latera belluae constitissent, altet tamen alterum vix conspicari potuerit. Extremae caudae bifidae interuallum fuisse Orgyiarum V. In regno Valentiae eiecit mare anno Christi MDLXXVIII in littus Vitulum marinum, centum pedes Geometricos longum. Ceperunt et aliquando Cantabri in suis littoribus Balaenas tantae vastitatis, vt ex vna CC amphoras adipis collegerint. Sed, vt quae terra suggerit bona persequamur, abundat Hispania praeter fruges fructusque pice, Cocco, iunco siue sparto, lino, cannabe, argento viuo, sapone, therebintina, alumine, lapidibus ad aedificia. Laudat alicubi Plinius Aerifodinas in montibus Marinis, (qui etiam hodie Sierra Morena vocantut) quod vberes metallo fuerint. Lanam greges et multam et commendatae bonitatis praestant.
Vt autem ad specialem regionum descriptionem perueniamus: Catalonia maxima sui parte sterilis est, felicior in producendis arboribus quam segetibus, illisque potius sylue stribus quam fructiferis. Circa Vicum oppidum asperior est ager et prope desertus, melior tamen circa Tortosam.
Arragoniae ad radices Pyrenaei montis sita solitudinibus adeo vasta est, vt integrum vnius diei iter confecturus sis, antequam vllam hominum habitationem inuenias: sunt tamen quaedam valles, in quibus satis frumenti fructuumque gignitur, accedente aquarum praestantia, quae mira faecunditate imbuunt loca, per quae fluitant. Apud Calaiutam oppidum aer valde temperatus est, terra felix, populosa, amoenissimis hortis consita.
Valentia tamen laudabiliorem haurit aerem, quo vix benignior reciprocatur per totam Hispaniam. Ipsa regio obsita hortis secessibusque iucundissimis: agri multum fundunt orizae, saccari, farris, pomorum, vt Campaniae Calabriaeque, quae est Italiae pars amoenissima, per omnia conferri possit. Fluuij, quibus Valentiae regnum perluitur sunt, Durias, quem Incolae retenta Arabica voce Guadalabiar vocant; et Sucro. Effodiuntur hic apud diuersa oppida metalla, aurum, argentum ferrum: nec non Alabastrum, alumen, Calx fossitia, crustae lapideae.
Murica ciuitas anno anato Christo MCCXLI e Maurorum manibus crepta est per Alfonsum VI. regem, qui a Germanis ad Imperium vocatus fuit. Receperat autem iam ante fidem Christi circa annum CCXVI. vt ita in Saracenorum manibus fuerit annis DXXV. Ab eo tempore semper in fide erga reges suos perstitit. Habet autem Murcia siue Murgis ciuitas circa decem habitatorum millia, in ambitu continens sesquimilliare Hispanicum. Tota sita est in plano, nec vlla platea decliuis est adeo, vt adscendendum vel descendendum sit: distatque a mari Leucis Hisp. IX. â Valentia IV. Huius imperio subest Orcinia et Carthagena, quorum oppidorum neutrum contemni debet, quod vtrumque portum satis commodum habeat, quanquam illud paulo longius absit a Mari. Est autem in ipsa Ciuitate Rector Prouinciae, cum Legato, causarum ciuilium iudice, consiliariis siue Senatoribus XII, scribis XXIV. Aduocatis vero pluribus quam XXX. Seueris autem legibus poenisque cohercentur mercatores ac institores in hac vrbe. Si enim quis deprehensus fuerit vendidisse viciosas merces, aut auxisse precium, aut fraudem fecisse fisco, aut si quis de furro accusatus, reus peractusfuerit, impositus asinoper plateas ac compita vrbis ductatut, sequente lictore, ac nudum eius tergum virgis caedente, vbi in singulis quadriuiis tot excipitictus, ad quot condemnatus est. Praetor cum iudicibus sequuntur eum in equis, praeeunte tubicine, altumque exclamante: Haec est poena, quam regia Maiestas, eiusque nomine Praetor Capitalis infligi iussit huic homini conuicto furti, vel alius criminis, cuius culpa damnatus est, vt pragnantet plagas totidem accipiat, quot scelere suo promeritus est. Hinc rursus inflatur tuba, et carnifex pergit eum caedere flagris, numerans sollicite ictus, neplures inferat quam iussus est. quod si faciat, obruitur pulsaturque a populo. Est et apud Lorcam oppidum (Ellocrata haec putatur) Legatus in Causis ciuilibus, itemque apud Carthagenam, vnde prouocandi ius est ad tribunal Muriuiae, et hinc ad Vrbem Dicasteriumque Granatense, quod ibi sit summa curia regia.
Vbi primum Murciae sonuit campana, in subitis casibus peticulisque pulsari solica, Praefectus vrbis euestigio cum armata manu ad portam aduolet necesse est, ad arcendos littore ac Portu Mauros aliosque Piratas. Est autem quicquid inter Murciam et Carthagenam interiacer soli, fere sterile et desertum,e t parce habitatur, cum asperi hic sint montes, vbi aestiuo tempore guttam aquae inuenire non est, ad reficiendos viatores, nisi secum aliquid humoris ferant. At vero ager circa Orcinum oppidum crebris habitatoribus soli bonitatem profitetur. Murciae insuper imperium agnoscunt oppida Carauaca, Moratella, Calasparra, Colomera et alia quaedam. Ipsam Vrbem Murgim Sucro fluuius
page 195, image: s0239perluit, ortus in regno Valentiae, commodus ciuitati, quae clara est frequentibus mercimoniis, ob praestantiam Serici, cuius hic magna copia et bonitas. Hesperidum hortos et Adonidis si quis alicubi quaerat, hic inueniet, quibus pares esse poterunt Murcensium horti, non solum quod omne genus arboribus referti sint; de quibus Aurantia poma, Limonia, citria immanis magnitudinis dependent, sed et cannis dulcibus, vnde Saccarum conficitur. Taceo iamo iuas, amygdala, Vineas, poma Medica siue Malogranata, et alios fructus arbo reos praestantissimos. Omnem autem elegantiam vincunt crebrae fontium limpidissimorum scaturigines, quae Crystallino aquarum splendore oblectant et ad hauriendum inuitant spectatorum oculos.
Granatense territorium cum pulcherrimis fertilissimisque totius Hispaniae certare potest, inprimis vbi Genili et Dara fluuiis irrigatur, accedente incolarum industria, qui in colendo circa hanc vrbem agro mire satagunt: vnde plantarum, herbatum, frumenti fructuumque tam faelix prouentus: quam faelicitatem auget Saccari copia, et Scrici, nec non gregum armentorumque. Saraceni, qui anno Salutis MCDXCII hinc profligati fuere, dicere sunt soliti, Paradisum future beatitudinis nullibi rectius collo cari posse, quam in ea caeli parte, quae respondeat territorio Granatensi.
Qua Aquilonem spectat, offert se campestris planicies, vbi omnia quae terra nascuntur, tanta vberrate luxuriant, vt nisi quis ipse coram oculis arbitratus fuerit, credere nequaquam possit. Ad fluuium Genilem campi amaeniores an fertiliores sint, iure dubitaueris, cum multum frumenti gignant: in montibus autem vicinis ouium caprarumque greges non pauci palcuntur.
Est apud Granatenses Archiuum et Dicasterium Regium, et sedes Archiepiscopi; ipsam vero Arcem regiam turrium multitudo facit admirabilem. Habet ea vrbs insuper Cisternas, siue lacus compluuios, aut aquae caelestis recepracula mirae pulchritudinis, imprimis vnam totam marmoream, quam sustinent XII Leones e marmore sculpti. Numerantur in hac vrbe foci siue Lares ad quadragies mille, et vltra bis mille fontes aquae frigidae limpidaeque. Apud Alhamam oppidum Thermae sunt natiuae, quae sanis hominibus lauantibus delectationem, aegris vero morborum leuamen praestant. Mirum est, quod proxime ad ipsas aquas calidas riuulus fluit, cuius aquae sunt frigidissimae, nactus a reipsa nomen, vt Riofrio riuus frigidus appelletur. Territorium Malacense, partim planum est, partim collibus ac valleculis inaequale, vbique tamen laudabile ac fructuosum.
In omni, quam late patet Hispania, non est prouincia fructibus segetibusque fauentior quam Andalusia (Baeticae pars) nec quae pascendis gregibus armentisque sit aptior, inprimis equis, vt non mentitus fuerit, qui hanc Hispaniae partem nominauit Granarium, Conditorium, Horreum et Cellam vinariam Hispaniae. Tantum insuper hic auium, inprimis Turdorum, quorum hîc caro delicatissima, vt difficile sit ad fidem dicere. Ager Hispalensis rorus consitus estarboribus fructiferis, oleis, viribus, segetibus. Spectatu digna est sylua, meris constans oleis, tantae longitudinis, vt ad trigesimum milliare Hispanicum extendatur. Territorium Cor dubense vberrimi prouentus est, hortis elegantissimis amoenum, fontibus irriguum, vsu vtilissimum. Apud Almadenam oppidum multum effoditur argenti viui (metalli species haec est liquescens, ponderosior tamen caeteris omnibus, appetens auri, cui indiuulso nexu adhaerere gaudet: destitutum hoc auro, ad argentum currit, idque purgat a scoriis sordibusque terrae, ab aere Cyprio et plumbo. Caetera metalla omnia non contemnit solum, sed et corrumpit, arrodit, penetrat, fugit. Igne excoctum resoluitur in fumum, et efumo in pristinam metalli speciem reuertitur. Reperitur autem apud Almadenam duplex Argentum Viuum. Praestantius iudicatur quod e confractis petris egreditur: quod terrae visceribus eruitur, vilius habetur: vtrumquae tamen venenatae qualitatis et virulentiae. Nam fossores, qui in eruendo eolaborant, breui tempore euadunt pallidi et cadauerosa facie, vt mortuis similiores sint quam viuis, nec fere viuaces deprehenduntur. Est autem hoc metallo isti ingenium, vt ipsa ossa subtilitate sua sine sensu penetret, vt compertum fuerit, cruptis putridisque ossibus fossorum, qui obiuerant diu ante, argentum viuum prodiisse. Hinc aurifices inauraturi aliquid, vt se a malignitate hac tutos praestent, paullum auri ore occultum tenent, donec laborant, satisque constat, micam illam auri exemptam palato, exhibere argentum viuum, quod interim attraxit. Rupes autem, e quibus extrahitur argentum hoc liquidum; totae rubicundae apparent, ob Minium, quod est velut excrementum huius metalli, ei perpetuo adhaerens. Et haec est causa, cur Plinius huic loco venas Minij adscripserit, quae ipsius aeuo in aestimatione fuerunt Circa Marchenam (quod oppidum Veteres Carmonem dixere) nascuntur optimi Equi; quo non praestantiores in tota Hispania.
Extremadura magis radiis solaribus exposita est, quam vlla prouincia Hispaniae: vnde fit, vt quemadmodum in Italia aduentante hyeme pecudes ex agro Brutio et Samnio in campestria Apuliae aguntur; sic armenta gregelque e partibus Hispaniae Aquilonatibus in Extremaduram deducuntur, calidissimam regionem. Estautem hic excessus caloris in causa, vt rarius habitetur, et minuta habeat oppida. Totum illud terrae spacium, quod Anas Fluuius subterraneo labens meatu subit, pascuis vberrimis faelix est: vnde prouerbio factus locus: esse in Hispania fluuium, super quem armenta boum pascantur. Territorio Guadacanalensi celebritatem nominis nostro aeuo peperit vena argenti, quae nuper ibi detecta est.
Castilia Noua planior est, magisque campestris
page 196, image: s0240quam Vetus, vergitque magis in Austrum, vnde etiam feruentior. Illa plus valet in gignendo frumento, haec in pascendo pecore. Nona irrigatur Tago aliisque compluribus amnibus: Vetus Durio fluuio, qui ob numerosos amnes quos exhaurit, in tantum crescit aquarum copia, vt inter maxima Hispaniae flumina numeretur. Nauigationi tamen non satis est commodus, quod angustioribus coarctatus ripis, ob praecipites, quibus includitur, rupes et petras, rapidius fluit, neque ea faecunditate vicinos agros imbuit, qua Iberus, Baetis, et Tagus. Madridum (Mantua Carpetanorum) aerem haurit admodum salubrem, habens in vicinia iucunda nemora, apta venationi Iuxta vallem Oletiager est pinguis et ferax omnium bonarum rerum, pabuli, vini, fructuum, carnis, lacticiniorum.
Asperior hac multo est Gallaeciae, et alicubi aquarum inops. Apud Auriam oppidum (Orens vulgo) vinum non illaudabile prouenit. Venatio in hac regione et piscatio frequens. Asturum ager Galloecano similis est, alicubi asperior horridiorque, et minus idcirco habitatus.
Apud Cantabros Boscosque rarus vini est prouentus, quae res cogit incolas, praesertim circa A driani Fanum, vt pro vineis pomaria plantent, conficiantque e pomis potum vini aemulum, qui difficilis iudicatur concoctionis: etsi gustu non insuauis est iis, qui huic Baccho adsueuerunt. Lignorum copiam Biscaia subministrat ad extruenda omnis generis nauigia. Vicinum mare in promendis piscibus liberale est. Apud Bilbaum oppidum panis coquitur optimi saporis, et carnes ibi quam alibi sunt delicatiores. Apud Tolosettam amnis fluit sane modicus, qui Salmonum et Truttarum captura nobilis est. Vicina regiuncula Alauae abundat ordeo aliisque frumenti speciebus, estque paulo commodior.
5. MORES VETERVM HISPANORVM.
Iulius Firmicus hoc Elogio ornat vereres Hispanos; quod dicit plenos esse arrogantiae et vanae iactationis. Vopiscus addit vafros et versipelles, corpore satis composito, quietis impatientes, nouarum rerum auidos: Iustinus etiam grauius iis conuicium facit, cum ait, illos ingenio propius ad bestias quam ad homines accedere. Vtebantur Prisci Hispani, vt Diodorus scriptum reliquit, sagis nigris breuibusque, quem habitum Isidorus Striges nominat. Ptolemaeus cum Diodoro ait, eos non esse ineptos ad quas vis res, quodque sint mundiciei studiosi. Alius quidam eos ait tam sordidos impurosque fuisse, vt non solum corpus vniuersum, sed etiam dentes vrina lauerint perfricuerintque. Faeminis eorum Strabo agriculturae studium caeterorumque operum rusticorum tribuit, additque sine dubio fabulose, mulieres enixas partum, solitas ministrare viris, qui sc ipsos in lecto collo cauerint composuerintque ita, acsi ipsi peperissent infantes. Carniuoros supra modum facit Diodurus, quod potionis genus e melle conficiant, bibantque vinum importatum non natum apud ipsos. Florus autem e frumento potum coxisse affirmat. Hispanos inter populos, qui ad ebrietatem vlque perpotare solent, Athenaeus refert. Contra lustinus parsimoniam, abstinentiam, sobrietatem illis tribuit: vt vel ditissimi inter eos aquam biberint et soli sine ministris cibum ceperint: addente Troge, ne festis quidem diebus lautiorem apud illos conspici apparatum. Ait Plinius, suo aeuo illos glandem secundis mensis inferre solitos, subscribente Strabone, qui panem quidem et farinam e glande fabricasse affirmat, quem panem caeteraque edulia prior ille decumbentes humi sumsisse ait Lauare corpus aqua calida, a Romanis dedicerunt post secundi Belli Punici tempora. Corpora firma, et ad tolerandam famem ac labores valida tribuit eis cum Iustino Valerius Maximus, animumque mortis centemtorem. Seruio iure succensent, qui eos latrociniis rapinisque addictos autumat. Trogo est natio bellicosa, amans pugnae, ocium odio habens. Solebant veteres Hispani plurimum sibi ipsis tribuere in bello, non equites solum sed et pedites qui molestiarum erant patientiores: quod si equestris pugna finita esset, desilientes ab equo equites peditibus in auxilium properabant. Gladiis vtebantur breuibus, teste Liuio et Polybio, aptis ad comminus et prope feriendum hostem, quem punctim non caesim percutiebant. Athenaeus iaculorum vsum iis tribuit, et Diodorus Galeas aeneas, et tegumenta crurum e pilis facta. Strabo leui armatura eos instruit, ferentes cetram, phaleras et fundam. Polybius pugnam ingrefsuris induit amiculum lineum, purpureis limbis praetextatum, et sagum candotis exquisiti. Solitas etiam matres atque auias iunioribus in belllum profecturis narrare patrum auorumque fortia facinora, Sallustius in Historia prodidit.
Circum sepulcra mortuorum totparuas erexisse eos pilas auctor est Aristoteles, quot ex hostibus sepultus interfecisset. Consueuisse eos. flumina natando superare Caesar obseruauit. Quod si Iustino credimus, pluris Iberi prisci fecerunt equos, seruos, arma sua, quam vitam ac sanguinem. Crudeles fuisse in hostes, comes ac hospitales in peregrinos affirmat Diodorus. Repertos fuisse inter eos, qui mortuis regibus superstites esse noluerint, post Sallustium Seruius refert. Libertatis fuit gens illa adeo cupida, vt bello Cantabrico inuentae fuerint matres, qui liberos trucidarent, ne in victoris hostis venirent potestatem: narrante Strabone, filium Cantabri hominis, ita iubente patre, interfecisse omnes sibi sanguine iunctos, in carcere conclusos, cum gladium ad eam rem nactus fuisset: quin et faeminam praecidisse capita omnibus, quae cum ipsa in vinculis asseruabantur. Aliquos etiam in cruce extentos iamque morituros cantasse legimus. Laudat hanc animi magnitudinem in mancipio Iustinus, quod tempore belli Punici cum herumsuum sumra de eo
page 197, image: s0241vindicta interemisset, inter tormenta incunde riserit, ipsamque tam in tem pestiua laetitia tortorum vicerit crudelitatem.
Fidelitatem Hispanorum Caesari notam fuisse inde constat, quod secum habuerit stipatores corporis Hispanos, qui ipsum cum gladiis sequerentur. Addit his Strabo, solitos illos parare venenum, quod necaret sumentes sine dolore, vt si quid ipsis aduersi contigisset, vterentur eo parato ad expellendam vitam. Refert Silius Italicus consueuisse eos cadauera mortuorum humi exponere, a vulturibus deuoranda: Aelianus tamen hoc solum affirmat de iis qui bello caesi fuissent: nam quos morbus aut senium consumsisset: eorum corpora exusta fuisse. Et haec quidem tam varia de priscis Hispanis auctores memoriae prodiderunt.
MORES HISPANORVM NOSTRI Temporis.
Temperamentum eorum communiter calidum et siccum habetur, vnde coloriis subfuscus, et faeminae Hispanorum frequenter vtuntur albo et rubro. Membra viris dura et teteria, minimeque laxa. In superstitionibus ante omnes mortales esse creduntur, praebentquese velut duces in hoc genere ac Magstros ceremoniarum: peritissimi blanditiarum et adulationis, qui eos quos captant, magnificis ornare nouerunt titulis. Ad simulandum et dissimulandum, tacenda secreta, occultanda animi penitioris sensa non docti, sed nati factique videntur. Grauitatis studiosi sunt eum affectatione quadam seueritatis, quo nomine omnium gentium sibi odia conciliant. Faeminae eorum rarissime vinum bibunt, nec saepe in publicum prodeunt, spectari vulgo nolentes: nobiliores autem nunquam exeunt domo, nisi praeeunte anteambulonum numero, sequentibus ancillis non paucis.
Domi Hispani modice viuunt, suntque pauco contenti: sed cum ad alienas adhibentur mensas, effusiruunt in fercula, mire indulgentes genio et cuticulam beantes. Exteros parum humaniter excipiunt, inurbani in hoc genere. Extra Hispaniam cum versantur, mutuis se cumulant honoribus, magnificisque alterum alter effert laudibus, vt plebeio natos genere in star nobilium venerentur; nobiles autem paulo infra regem. Iustitiae amantes fere sunt, studentque suum cuique exacte tribuere. Magna est Magistratuum sedulitas, et in puniendis maleficis seueritas: vnde pauca in tam numerosa gente inueniuntur furta, pauciora homicidia. Nemo enim speret, se hicimpune contem urum leges, aut detrimenti quid illaturum alteri, quisquis ille tandem sit. Quoties duo vel tres Hispani conuenerunt, quantumuis humilis conditionis, inprimis cum sunt militiae, non tamen nisi de rebus sublimibus colloquuntur, de incolumitate Reipublicae, de euertendis hostium consiliis, de summa rerum, de frangendis inimici viribus, de astu militari ac nouis stratagematibus. Quod si quis opporrunum aliquid in medium attulerit, et dignum altiore indagine; ad superiores suos referunt.
In castris incredilem ostendunt toletantiam, patinunturque diutius quam vlla gens sub sole famem, sitim, vigilias, omnisque generis labores Praelio commisso, artificiose et caute magis pugnant quam furiose: estque non tantum corporum sed et armorum eorum ea ratio ac leuitas, vt vrgente nimis hoste referre celeriter pedem possint, eundemque recedentem insequi. Et si autem ingenio sunt acri ac subtili, infeliciter tamen plerumque discunt, quod existiment, si aliquo modo litteras perceperint, iam ad summam eruditionis se peruenisse. In omni autem philosophandi ratione nihil perinde amant, ac sophisticen ac fallacias in argumentando: Sumque etiam in scholis tam amantes suae linguae, vt malint Hispanice quam Latine loqui. Sunt tamen nostro aeuo, qui Gallorum curiositatem aemulantur, cum magnus eorum numerus inneniatur, qui litteris operam dant Lutetiae et Lugduni. Atrae bilis plus habent aliis mottalibus, vnde tardiores fere sunt in expeditionibus. Quietis studium non respuunt, dantque enixe operam, vt splendide ac ornate incedentes, ob externam speciem magnifiant: quod vt obtineant, argento sumtibusque nequaquam parcunt. Nouerunt autem omnia sua magnifice depraedicare, et inter ipsas gloriationes tamen lucrum si captare possunt, minime omittunt: tegentes quantum possunt pauperiem ac debilita. tem suam. In pugna pedestri plus valent quam Equestri, non quod destituantur equis, quos habent praestantissimos, sed quod rectius vtantur bombardis igniuomis quam vllo alio telorum aut armorum genere. Ostendunt autem publice summam erga res diuinas venerationem, nec desunt, qui pietati eorum et cultui Numinis acceptam ferunt Noui Orbis inuentionem. Amori venereisque affectibus cito succumbunt, etiam in affecta et decliuiaetate: estque amor eorum non repentinus aut supersiciarius, sed passionum ardorisque plenus, nec facile quis credat, qui non viderit, quam miros effectus in iis hic affectus generer. Neque enim vlli rei quantum uis charae, ne ipsis quidem diuitiis parcunt, dummodo amicae placeant. Et haec quidem generatim de Hispanorum natione dicuntur: iam specialiora sectemur.
Qui Cataloniam inhabitant, tudes fere habentur, inciuiles, efferi, pleni ignorantia. Sed Arragonij, inprimis qui Caesaraugustam incolunt, ciuiles et esse et haberi student, exercitia sectanres nobilibus vitis et equestri ordine digna. Valentiani a caeteris Hispaniae populis non admodum aestimantur, quod immersi deliciis vitae ac voluptatibus, quibus et Vrbs et rota regio affluit, nullum prae caeteris sectentur studium, ne armorum quidem, vt vulgo a vicinis delicatuli audiant et contemnantur. Nulla est in tota Europa Ciuitas, in qua meretricibus ac prostitutis mulieribus maior habeatur honor quam
page 198, image: s0242Valentiae, ita voluptatum cura omnibus modis potior est honestate. Andalusiae incolae politiori et ciuiliori vitae student, suntque animo erecto et laudis auido, et quidem non est hoc iis inuidendum, cum prudentiam cum gloriae cupiditate coniungant. Cantabrorum populi in re maritima sunt probe vetsati, boni milites pariter, siue terra sit gerendum bellum siue mari.
6 DIVITIAE HISPANIARVM.
Cum Hispania non abundet fluuiis amnibusque, neque mul um ibi pluat, consequens est, non eandem esse posse vbique rerum affluentiam: quin et multo maior futura esset commerciorum raritas, nisi nauigia ab Indiis reuersa ad has oras appellerent. Cum enim omnis commercandi et negociandi commoditas consistat in facili mercimoniorum de loco in locum transportatione, praetereaque in ipsius regionis, in qua commercia exerceri debent plenitudine et copia, fluminumque ac amnium nauigabilium multitudine: Hispania autem plerisque in locis montibus asperetur, et paucos habeat fluuios: necesse est, vt minus in ea sit commerciorum, quam pro regni amplitudine. Neque tamen quisquam negauerit, habere eam bonos idoneosque portus, in quibus negotiatores magna copia naues appellere et commercia agitare possunt. Faciunt autem potissimum rem Hispani ex diuendito vino, oleo, cera, melle, saccaro, croco, fructibus ar boreis varij generis, quorum tam vber hic prouenntus, vt toti septentrioni inde satis subuehi possit, inprimis oliuarum, Aurantiorum, Citrior m, ficuum, passularum et eiusmodi. Thynnorum piscatio tam quaestuosa est, vt solus Dux Medinae Sidoniae quotannis percipere inde credatur ad octoginta ducatorum aureorum millia, Arcosius autem circiter viginti millia.
In Ciuitate Murcia conficiuntur vasa cretacea, magno numero, commendatae bonitatis et pulcritudinis, vnde multum colligitur pecuniae, plus ramen e Serica lana, quae ibi praepa atur praestantissima. Carthagena vero negotiationi ex ouilla lana multum debet, quae inde auehitur Genuam, Mediolanum, Florentiam et ad alia Emporia, in ipsam quoque Galliam, vbi magnus est lanae Hispaniensis vsus, in re vestiaria. Accidit vt vermes serici artifices siue Bombyces per totum territorium Murciense, aduersa tempestate perculsi emorentur penitus. Sed incolae accepto a Granatensibus semine defectum illum instaurauerunt, vt iam toto illo agro plus sit Bombycum quam fuerat antea. Ex eodem serico, vt et lana ouilla Granatenses potissimum lucrum percipiunt, Malaca vero ex copta alimentorum.
Vniuersae autem Hispaniae quaestuosus est Portus Hispalensis: hinc enim mittitur vinum, oleum, fructus et alia mercimoniorum genera in Aduersum vsque orbem, et in Aquilonaria regna, conuehiturque huc ex omnibus partibus tantum vini, vt vulgo dicatur, nisi singulis diebus quatuor millia doliorum vini importentur Seuiliam, publicanus, qui portorium et vectigal vinarium conduxit, viri boni nomen tueri non possit, sed fallere creditum necesse habiturus sit. Vicissim huc adferunture noua Hispania et regno Peruano precio sissimae merces, aurum, argentum, et ab Cubagna Insula Margaritae, Smaragdi ab S. Marthae fano, materia Cocco similis ad ringendas telas pannosque a regno Mexicano, Saccari et corij vis maxima ex Insula Hispaniola, aliaeque immensae opes ex nouo orbe; vnde illae in totum mundum distribuuntur: vt haec sola vrbs propter incredibiles thesauros, qui huc velut in aerarium Hispaniae publicum inferuntur, tantum regisuo emolumenti gignere credatur, quantum integrum aliquod regnum.
Nec parum lucri prouenit Hispanis ex Argento viuo, quod magna copia effoditur et inuenitur apud oppida Almadenam et Cordubam. In plerisque autem Hispaniae interioris locis gignuntur equi perfectissimae pulchritudinis, quos ipsi Genettos vocant, corpore tam eleganti et bene composito, vt natura in proereandis iis secum ipsa certasse videatur, pulchriores illos an celeriores effingeret. Tam enim velociter currunt, vt si laxatis habenis eos impellas, non ire, sed volare aut vento rapi videri possint, Audacia iis incredibilis, vt vltro in praelia ruere gestiant, nec quicquam acceptis vulneribus terreantur, sed animos sumant a conspecto suo cruore. Quin et reperti sunt, qui secto immani vulnere ventre, trahentes calcantesque intestina sua, sesores tamen, antequam caderent, in securum aliquem locum transferre annixi sunt. Hinc non abs re maximo venduntur precio, vnde non parum lucri Hispanis accedit. Quod si natura illis respondens animositati robur corporis largita fuisse,t iam nihil esset quod in perfectissimo equo desiderari posset Haec in eum finem dico, quia compertum habeo, plus illis esse audaciae quam virium, vnde ob celeritatem aptiores sunt ad velitationes et pugnas extemporaneas, quam ad diuturna praelia, vbi longo tempore in acie consistendum est, quod melius faciunt equi Germanici. Et vt verum dicam, multum his equis commune est cum natura et ingenio ipsorum Hispanorum, qui in externo splendore proram puppimque existimationis collocantes, magnifici et gentiles haberi vnice student, ad in star equi spectari desiderantis. Gallaeci e duabus rebus lucrum percipiunt: e vino quod apud Auriam oppidum prouenit; et e piscatione, tui maritiam oppida multum dant operae.
Biscaia septentrionalibus populis lanas suas submittit, et enses, qui cuduntur optimi apud Bilbaum oppidum. In Guipuscoa etiam argentifodinae sunt apud Tolosertam oppidum.
Lusitanorum siue Portugallensium diuitiae
page 199, image: s0243magnae sunt. Serici enim copiam exteris vendut, inprimis quod apud Bregantiam colligitur, praestancius quouis alio. Exportatur etiam hinc multum salis, et salitorum Thynnorum vis magna, qui potissimum apud Turdetanos (hodie Algerbia) in oceano capiuntur, vnde non parum argenti colligunt. Lissabonam (quae olim Iulia felix et Olyssippo) ab omnibus patribus mercatores confluunt, ab Orientalibus Indiis, ab Aerhiopia, Brasilia, Madera Insula, aliisque, quin et ab Quilonaribus prouinciis, velut in communem commerciorum locum. Hinc quoque classes Oceanum nauigaturae commeatum, instrumenta nautica, aliasque res necessarias petunt: ex hac vrbe velut instructissimo conditorio ac penu totum Lusitaniae regnum suis consulit vsibus.
Sed age, Lector, videamus clarius, quae merces exterae in portus varios Hispaniae, praesertim autem Olisipponensem aliunde importentur.
Igitur ab Creta Insula (hodie Candia) inferuntur vina Maluatica siue Cretica, quae postea ad Orientales Indos auehuntur, euaduntque beneficio longae nauigationis saporis longe laudatissimi, adeo vt dolium vnum (quod prope omnes populi Pipam vocant) ibi vendatur scutatis XC aut interdum C.
Africa et Mauritania submittit magnam vim corij, nec non lapillos preciosos, peristromata et aulaea variegata cum aliis mercimoniis: quanquam nostro aeuo non in tanta abundantia vt antea.
Ab Anglia veniunt multae merces Britannici generis, inprimis panni preciosi.
Ab Inferiore Germania telae lineae, et minuti generis merces, crepundia, vtensilia, monilia, quae in orientalem Indiam asportantur.
Galliae regiones submittunt frumenti vim, et instrumenta Mechanica.
Ab Indis occidentalibus veniunt praegrandes naues, oneratae corio crudo boum ingentium, cuius generis praecipue suppe ditat Hispaniola Insula, vt et Casiam medicam, Saccarum, nec non aliquantum auri argentique, aliasque merces Indicas, quas illa pars Orbis gignit.
A Brasilia Ingens vis Saccari affertur, cuius prouentus in singulos annos fit vberior: quin et Ambra Chrysea a colore dicta, ingensque Gossipij vis: estque harum rerum adeo ferax illa prouincia, vt plus procreet quam optari possit. Madera Insula mittit quotannis in Hispaniam DC vasa dimensa laccari, cuius tanta est bonitas, vt in hoc genere primas partes obtineat, vendaturque illud mensurae genus, quod Hispani Arrobam appellant quatuor Ducatis vel etiam amplius. Affertur etiam inde sanguis Draconis, quod est nomen succi arborei siue Gummios, cum nonnullis aliis rebus. Sancti Thomae Insula vero plus saccari suppeditat, vt annuus prouentus ad duo millia arrobarum adscendere credaturia qua Insula etiam Aethiopica mancipia nigerrimi coloris in Hispaniam perferuntur. Non sunt multi anni, cum primum Xylinum vel Gossipium in illa regione plantari colligique caepit, cuius tam felix et vber est prouentus, vt primo anno Olyssipponem illatae sint sexagies mille librae, nec in his stat faecunditas illa, sed in singulos annos augetur.
A Parana et Insula Principis venit oriza, nuces, sac carum, mancipia atra, simiae non caudatae, et Psittaci Cyanei coloris.
A Promontorio Hesperidum siue Capite Viridi Hispani accipiunt Saccarum, Gossipium, Corium erndum, pelles caprarum, Orizam, Ceram, Oleum, et inprimis plurima mancipia Aeth opica nocte nigriora.
Ab Azoribus Insulis immanem vim Isatis siue Glasti, quod distrahitur nauigis per Angliam Siciliamque: multum insuper frumenti ordeique, quod frumentum fere in Isulam Maderam aut Africae partes deuehitur, Rege decimas inde defalcante: praeterea Alumen Petrosum, quod in hoc genere optimum iudicatut.
Ex Guinea Africae regno aurum venit, cuius singulis annis importa precium accedit ad bis centena millia Scutatorum: in quem censum non venit id, quod priuati iuris est, et quod secreto in Hispaniam infertur.
Ab Indis Orientalibus quotannis inuehuntur ducenties mille centupondia (ipsi Quintalia nominant) Piperis. Gingiberis, Cinnamomi, Mastiches, Caryophyllorum, nucum Myristicarum, precium vltra ducenta millia Ducatorum adscendit.
Adfertur et inde Borax, Camphora, lignum Aloes, Hebenum, Santalum et alia Pharmacorum materialia, quorum omnium prouentus est quadraginta millia Ducatorum. Sunt quidam qui proptio auspicio inferant Glossipij graues massas diuersi generis, coemt as pro quadragies mille ducatis, vnde propemodum duplum lucrantur.
Margaritarum, Vnionum, gemmarum, Carbunculorum, Adamantum, aliorumque preciosorum lapillorum Oriens magnam copiam in Hispaniam mitrit, quorum omnium precium sciri certo non potest, quod multa hu us generis per Mercatores ac Gemmarios clam inferantur, ve vectigal aut quintas exlege persoluere regi cogantur.
E regno Chinensi, Malaca, Bengala, Malnia, Lambaia aliisque partibus Orientis venit ingens vis serici candidi, vasa pellucida nec tamen vitrea, gratissimi aspectus, quae ipsi Porcellina vocant, et aliae res subtiles, ingeniosae ac delicatae (Lusitani Brincos vocant) non exiguo numero. Margaritae
page 200, image: s0244etiam minoris generis ab China afferuntur, et v sa caeteraque opuscula incredibili ingenio et subtilissimo artificio fabrefacta, quae magno precio venduntur apud Vlissiponenses et in caeteris Hispaniae vrbibus. Ex eodem regno Chinensi Mercatores aduehunt capsulas, abacos, tabulas, arcas, sellas, repositoria, mensas, e ligno faberrime facta omnia, nigroque colore inducta, vt ipso splendore ebenum lignum mentiantur, emblemate tessellisque ac flosculis aureis perspersa, quae cum superioribus perspicue loquuntur, homines Chinenses minime esse stupidos aut heberes, sed ingenij acris et ad quaenis artificia percipienda ac inuenienda aptissimi.
E Perside aduehuntur stragulae vestes, petistromata, aulaea picta, auro ac serico versicolore variegata, et lanea, sed subtilissimi staminis. Nautae qui ab iis partibus veniunt, apportant secum conchas patuas, exquisiti candoris, in littore maris repertas, quas Lusitanis diuendunt.
Omnia haec mercimoniorum geneta ad Vrbem Olysipponensem ab omnibus orbis partibus conuehuntur, vnde in longe dissita regna et prouincias iterum diuenduntur, incredibili cum Lusitanorum lucro, vnde coniectura quisque assequi potest, quanti sint redditus, quos rex inde percipit, quod Aromataria negociatio ab ipsius solsus arbitrio dependeat, nisi a praefectis ministrisque suis circumscribatur. Quamquam, si veritatem sine interprete perquiramus, inueniemus, Regis Hispanorum prouentus et aerarium iam ab aliquot annis imminutum fuisse, postquam Mercatores tantos congessere thesauros. Hinc prinatis quibusdam regis indultu permissum est, vtipsi haec mercimonia et nego ciationes exerceant; rege sibi sola vectigalia Aromataria reseruante, vnde septies centena millia ducatorum in fiscum eius illata perhibentur, non connumeratis expensis. Sunt autem hac tempestate tres Proreges in India: Primus apud Ornum in sinu Persico: alter in regno Malacae: tertius apud Mosambicam: his iniunctum est, dent sedulo operam, ne merces Orientales, inprimis Aromata, per Sinum Erythraeum Alexandriam perferantur, vt aliquando factum fuisse constat, ministris regiis per mercarores auro corruptis:
Ab Olyssippone vicissim in Indias exportantur hae merces: Vinum Creticum et Hispanicum, telae lineae et sericae, panhilanei, et quaedam minuti genetis. In Chinam, Guineam et ad Nigritas deuehuntur inter alia grandes annuli teretes ex orichalco; qui in inferiori Germania fabricantur, vbi singuli singulis nummis Regalibus emuntur, vendunturque terni Nigritis pro singulis ducatis aureis, non modico negociatorum quaestu.
In Brasiliam mittitur vinum, panni lanei, materia vestiaria, ipsaeque vestes iam confectae omnis generis, quod opific es in ea regione non sint: quamquam haec corporis openmenta non pro natiuis soli incolis (qui penitus nudi incedunt, in syluis victitantes, et carnes humanas deuorantes) sed in vsum Lusitano. rum praeparentur mittanturque, qui in ea parte Americae habitant.
Anglis ex Hispania itidem supporratur vinum, oleum, saccarum, aromata omnis generis, quae eaedem merces etiam Belgis aduehuntur, praeter magnam salis copiam, qui apud Lusitanos terra cruitur, perhibentibus iis, qui harum rerum pollent notitia, inde quotannis ad exteros exportari CCC Vrcas salis, vrca autem apud Lusitanos constituit CD dolia silaria.
Naues ab Italia Olyssipone onetantur aromatibus pharmacisque, vt et saccaro; in Algarbia autem et apud oppidum Lagos Thynnis piscibus qui saliti quoque per reliquam Hispaniam diuenduntur.
Iam vt de prouentibus redditibusque regis loquamur, satis constat illum ex Italia Siciliaque vltra quatuor auri milliones percipere: vltro duos ex sola Lusitania, tres aut amplius ex Noui Orbis prouinciis, ex Insulis Balearicis quin quaginta millia scutatorum: ex Hispania vero reliqua millionem vnum cum quater centies mille coronatis. Quanquam hi ordinarij annuique prouentus ne comparandi quidem sint cum iis diuitiis: quas velut extra ordinem ac sortem variis modis colligit, quae exactiones iam etiam in consuetudinem abinerunt, cuiusmodi est Cruciata, vt vocant, vnde vel cuiusuis regni opes ad eum confluunt; praeterea subsidia Ecclesiasticorum; quibus vel solis centum triremes instructissimas armare ac sustinere potest: Vacam tiae Beneficiorum Feudorumque, quae caduca facta sunt, quarum fructus maior est, per Italiam Hispaniamque, quam quisquam credere possit: taceo iam collationes et donatiua tot principum et populorum, tam certa et fixa quam arbitratia. Nam et regnum Neapolitanum tertio quoque anno confert auri millionem vnum, in superque bis centena millia coronatorum: et Sicilia, Sardinia, Insubria, Castilia, Prouinciae Noui Orbis, singulae suo tempore, ingentia regi donatiua offerunt. Contributiones insuper, rebus dubiis supra modum magnae sunt, quod vno Castulonensium exemplo probabimus, qui superioribus annis regisuo quatuor auri milliones contributionis nomine polliciti sunt; intra quartum annum soluendos.
Quid dicam de Ordinibus Equestribus siue Militaribus per Hispaniae regna, Manteggij, Calatrauae, Alcantarae, S. Iacobi: quorum omnium caput et Magnus Magister ipse rex est, e quibus tantum ad ipsum diuitiarum redit, vtiis solis ditare possit, si velit, omnes eos, qui quacunque ratione de rege regnoque bene sunt meriti, quod Anglorum Polonorumque reges factitare nouimus. Sed hoc omne absumitut in sumprus Aulae regiae, in stipendia Proregum, Ducum
page 201, image: s0245militarium, Praefectorum, Praesidum, Consiliariorum, Legatorum, Rectorum in prouinciis, Quaestorum, honoraria Cardinalibus tribui solita, postremo in copias militares nauticas at terrestres: quorum omnium nec finis est nec numerus, vt compertum sit, netot regnorum quidem prouentus annuos tot nummipetis suffecisse, praesertim cum diuersis in locis bellum gereretur. Vnde non est mirandum, Hispanum regem grande aes alienum habere, vt qui solis Genuensibus aliquot auri milliones debeat, delperanre Republica illa de solutione in aeternum futura. Quid quod praestantissimos quosdam portus marinos per Europam mercatoribus oppigneratos nouimus? Summa spei et fiduciae Hispanice consistit in ex pectatione Classium Indicarum, quae vbi vix portum attingunt, ad sunt creditorum centuriae, et dicto citius diripiunt, quid quid est aduectum auri argentique. Quod si naues Indicas vel tempestare perire, vel ab hostibus intercipi contingat, cum Batauos Anglosque nonnunquam bonam inde partem delibasse satis constet: res Hispanica desperationi proximaest. Nulla autem res saepius exhausit aerarium Hispaniense, quam bella Inferioris Germaniae, in quae, incredibile memoratu est, quantum pecuniae impenderit, prope sine vllo fructu. Quae si vel composita fuerint, vel per inducias longiores ampliata, crediderim sane, collecturum id denuo vires, et cistas illas capaciores repletum iri. Sed ne sic quidem multum superfuturum existimamus, cum expensorum in tot regnis ac prouinciis, vbi semper aliquid occurrit, nunquam sit futurus vel modus vel terminus.
7. ROBVR ET VIRES HISPANORVM.
Sunt quidam, qui existiment, Potentiam Hispanicam diu duraturam non esse, his adducti rationibus. Primo, quod regna et prouinciae, quibus rex ille imperat, per omnes Orbis partes dispersae sint, longeque ab inuicem distent. Secun. do, quod incredibiles sumtus requitantur ad submittendos subinde milites et nauigia. Tertio quod populi remotiores pertaesi dominationis Hispanicae, contemta corum paucitare, memores libertatis, conspirare contia eos possint, eosque exigere ac profligare terris suis. Quarto, quod Prorex aliquis aut Gubernator Hispanus, videns se tot marium terrarumque spacio a rege suo diuulsum, adlpirare ipse ad dominationem possit, spretoque principe non amplius se praefe. ctum dicere, sed regem dominumque prouinciae: securus ab animaduersione tot terrarum interuallo. Sed his postremis ita respondent alij: Hispanum hominem numquam id ausurum, cum nihil certius sit, deficiente ipso a Principe suo, incolas regionis, qui nihil peius oderunt nomine Iberico, insurrecturos e vestigio in ipsum rebellem, destitutum iam subsidio ex Hispania. Et haec est causa, quod hactenus nihil tale quid acciderit, nec valde etiam metuendum sit, auctis vbique numero Hispanis.
De re bellione populorum aiunt nihil admodum formidandum esse. quod eos Hispani arcte habeant, et duris lupatis sine sine coherceant, sintque in omnes occasiones, quibus exteri ad insurgendum abuti possent, intentissimi. De dinisione terrarum ac prouinciarum, frustra hoc obiiciaiunt: allatis inter alias hac quoque ratione: Magna imperia satis valida esse ad occurrendum externis periculis ruinam minitantibus: Mediocria vero ad resistendum internis. Esse autem in Monarchia Hispanica, quae in tot membra diuisa sit, vtrumque genus. Magnitudinem in toro corpore tot partibus composito: Mediocritatem in plerisque membris, quod patet in regnis, Hispanico, Peruano, Mexicano, quae satis valida sint, et sua mole stare possint. Vnde Dominatio Hispanica vtroque perfruatur bono, quod gignat Magnitudo, et quod Mediocritas: vt tuti esse possint ab exterorum hostium insultibus, et a domesticorum seditionibus.
His addunt, omnia tam vasti corporis membra coniungi vnirique posse beneficio virium marinarum. Sicut enim Augustus Imperator classem quidem vnam habuit Rauennae in Italiatalteram vero apud Messinam Siciliae, quibus totius Imperij Romani tutas praestiti prouincias: ita Hispanum regem habere classes praeualidas duas: vnam in Mari Mediterraneo; alteram in Oceano, quibus in imperio contineat omnia regna prouin ciasque, tam in Europa nostroque orbe, quam in aduerso: quodque tam magno nauium militariter instructarum numero non solum tuta praestare queat loca maritima, per Italiam, Hispaniam, Nouumque Orbem; classesque euntes ac redeuntes deduceret sed et frenum iniicere Anglorum Belgarumque nauibus, ne pro lubitu vltro citroque discurrere possint. Beneficio enim classium in Mari Mediterraneo illum vnire atque coniungere posse omnia sua regna per Europam et Africam. haud secus ac Lusitani viribus suis marinis obtinent ac defendunt, quicquid habent in Perside, Cambaia, aliisque partib. Orientalibus, quas magna cum gloria hactenus possederunt vltra nonaginta annos.
Cum hoc caput in deliberationem venisset, reperti sunt quidam magni iudicij nec minoris experientiae viri, qui potentiae Turcicae magnam habendam esse rationem dixerunt, arbitrantes: si Rex Hispanus, contractis immodicis sumtibus, quos in varios casus expendit, thesauros colligeret, eosque in classem centum et quinquagin, ta triremium, aut etiam plurium conuerteret, (quod quidem ipsi non sit futurum difficile) fore, vt Turca, qui hactenus circiter centum triginta triremibus contentus fuit, duplicaturus esset nauium numerum, volens semper Hispanis superior esse: ita futurum, vt rex iste maximam pecuniae vim profunderet in vsus nihil profuturos.
Sed mihi quidem consilium hoc nimis videtut subtile acscrupulosum, compertumque est, in rebus, quae praesentem animum et celerem effectum requirunt, nihil magis noxium fuisse nimia
page 202, image: s0246subtilitate ingeniorum. Nec enim satis est dicere, velle Turcam numero nauium superare Hispanum: sed videndum etiam est, an superior euadere possit, cum neque hominibus rei maritimae peritis, neque numero nautarum aut Architectorum Hispanum vincat. Si enim Argeriam et Tripolim excipias, totum littus Africanum vix suffecerit alendis duabus tiremibus. Idem possum dicere de Ponto Euxino, vbi duo tantum sunt loca maritima alicuius momenti, Caffa (olim Theodosia) in Taurica, et Trapezus. Quid si hoc idem de littoribus Asiae dicam? Nec enim satis est, possidere prouinclas quae mari alluuntur: sed videndum etiam est, an incolae prompti sint ad militiam nauticam, ad exercenda mari mercimonia, an supperat materia nauibus fabricandis, an ibi sit copia ferramentorum, funium, telae: an homines ij per imbecillitatem ferre possint iactationes fluctuum, pericula tempestatum, taedia nauigationis, insuetum aerem victumque. Da mihi vel mediam partem rotius Imperij Turcici, quantum ibi est hominum marinorum, et dicam, vix pares eos futuros solis Catalanis, Cantabris, Lusitanis et Genuensibus, quos postremos sciens seruitio Hispani regis adscribo.
Postremo duabus rebus Hispanus, vel omnium Confessione, superior erit Turca. Primo, etsi in Imperio Turcico plures sunt homines: quia tamen magna eorum pars fidem profitetur Christianam, fidere iis non nimium potest, cum pugnandum est in homines eiusdem religionis ac fidei. Deinde, quod loca maritima Hispani propius iuncta sint, quam Turcae, vnde vires nauticas citius contrahere, et simul in expeditionem mittere potest. Adde his, si placet, quod ex historiis colligitur, fere semper exercitus Occidentis victoriam reportasse ab Orientalibus, et Aquilonares a Meridionalibus, Romanos vicisse Carthaginenses, et Graecos homines Asiaticos. Sic Augustus Caesar habens exercitum Italicum vicit fuditque classem Aegyptiorum: et nostro tempore Christianorum naues fuderunt Classes Turcicas, qui ipsi fassi sunt, nostras triremes fuis esse multo meliores, vt semper horruerint cum illis concurrere. Accedit, quoties Carolus V. Imperator classem in mare ar matam emisit, Turcam nunquam ausum fuisse, contra in aciem progredi, aut belli fortunam cum nostris hominibus experiri. Duxit idem Imperator ad Argeriam Africae quingentas naues, et ad Tunetem vltra sexcentas: quin et Andreas Auria tanta classe Graeciam adortus est, vt sine magno labore ceperit Patras et Coronen oppida. Sed de hoc satis.
Nihil iam dicam de viribus marinis, quas rex iste multis iam annis habuit in Oceano Germanico, dum oppugnat inferioris Germaniae populos, eosque sub dominationis suae iugum reducere nititur. Quod si ad Hispanorum robur nauticum Hollandorum, Selandorum, Frisiorumque vires accederent, iure gloriari posset, omnium omnino principum totius Orbis mari se esse potentissimum.
Neque mentionem saciam tot nauium omnis generis, quae incredibili multitudine Hispalim quotidie veniunt: cum hic appellant integrae classes ab Peruano regno et Noua Hispania: vbi perpetuo exercentur milites in armis et re nautica. Tacebo Poscos Cantabrosue, qui quantum mari possint, satis notum est. Sunt enim hi fortes pariter milites et praestantes naurae, qui nec aduersi hostis minas, nec furentis Neptuni metuunt violentiam.
Vt autem euidentius pateat, quantum mari possit rex Hispanorum, videamus quaeso ingentem apparatum nauium, cum rex iste bellum facere statuisset Reginae Angliae et Inferiori Germaniae, ad annum Christi MDLXXXVIII. Iusserat autem instrui CCCL vela cum nauticis ministeriis nouies mille. In hoc numero erant, onerariae quatuor ab Neapoli, ab Hispali praegrandes naues XXV. totidem a Cantabria, Orcae Germanicae XXX: nauigia minora ab Catalania et Valentia L. Celoces et Liburnicae ab littore Hispanico totidem: ab Lusitania naues C. ab littore terrarum Austriae, Biscaia, reliquae Hispania triremes XX. ab Neapoli XIV, a Sicilia XII. praeter minora nauigia.
In hac classe erant circiter sexaginta millia hominum, tam Hispania, quam Itali et Germani. Et Hispanorum quidem erant millia XXV, in quibus erant Legiones veteranae, euocatae ex praesidiis Italicarum Vrbium, et sex millia praesidiariorum, accersita ab Insulis Canariis, ab Indiis et Lusitania. Italorum erant millia XII, Germanorum autem millia XXV. Equitum Hispanorum erant MDC. Ad hanc classem subsidia contulerunt hae prouinciae.
Andalusia panis nautici biscocti centupondia duodecies mille.
Malaca et ager vicinus centupondia septies mille quingenta.
Carthagena et Murcia centupondia quinquies mille.
Neapolis et Insulae Maris Mediterranei centupondiorum millia quindecim.
Hispalis et Extremadura contulerunt carnis salitae centupondia quater mille.
Gallaeci centupondiorum millia VI, Asturia et vicinae regiones mille.
Rursum Seuillia et Extremadura contribuerunt laridi centupondiorum millia V. Ronda millla II. Gallaecia totidem: Biscaia totidem.
Algerbia suppeditauit salitorum piscium doliola octies mille. Almandraua Ducis vndecies M. Gades quater mille.
Maiorica Insula dedit Casci centupondia bis mille. Senegallia et Extremadura mille. Portugallia centupondiorum millia viginti quinque.
Genua et Valentia subministrauit orizae centupondiorum millia XIV.
Andalusia et Neapolis cados aceti et olei vicies ter mille, appendit autem Cadus libras V. libra vero vncias XVI.
Carthagena submisit quindecim millia modiorum ciceris, pisorum et fabarum. Neapolis
page 203, image: s0247autem cum Sicilia millia modiûm XI.
Ab Malaca, Maxouella et Ceresa agroque eorum oppidorum venerunt vini Amphorarum millia XIIItab Neapoli millia VI, ab Conuentu Hispalensi millia VII.
Frumentum, ferrum, relas lineas, instrumenta nautica aliasque res necessarias suppeditauit Andalusia, Neapolis et Bilcaia.
Ad rem tormentariam lecta sunt hominum in vniuersum millia IV et CC, in quo numero fuerunt fossores CD.
8.
Postquam marinas Hispanorum regis vires persecuti sumus: videamus iam, quantum possitidem militia terrestri, quae consistit in peditatu et equitatu.
Et de peditatu quidem ita sentiunt, regem in omnibus suis prouinciis extra Hispaniam meliores pedites non habere quam Wallones, (qui populi olim Atrebates, Morini Neruij dicti fueiunt) Extra Hispaniam dico, qeod Hispanorum peditum cirtus satis eluxerit in eo, quod patriam in libertatem asseruerunt, excusso Maurorum iugo, profligatisque Saracenis: nec hoc contenti in ipsam quoque Africam traiecerunt, in qua opportunissima loca armis sibi vendicau runt. Lusitani quoque Mauritania infestata, Guineae auriferum littus sui iuris fecerunt, cum parte Aethiopiae qua Cafres habitant: praeterea in India Malacam in Chersoneso aurea et Insulas Moluccas. Castulonenses vero transito Oceano Atlantico, Nouum mundum occupauerunt, in quo sunt tot regna amplissima, tot prouinciae vastissimae, tot immanes populi, omnes lingua, habitu corporum, moribus immane quantum differentes. Consistit autem prope omnis eorum vis in dexteritate et solertia, cum nulla natio Europae melius videat, qua re in bello iuuari qua impediri possint. Ad hanc adiungunt diligentiam, vt caueant erroribus, ne obliuilscantur aut omittant rei bene gerendae occasiones, sed omnia in commodum suum vertant. Concordiae inter se admodum studiosi sunt, vt vix vnquam auditum sit, Hispanos inter se digladiaros fuisse, cum extrapatriam essent. Postremo iam olim audiunt famis, sitis, caloris, fiigoris, laboris et aduersitatum omnis generis patientissimi, in quo genere omnes alias gentes superare creduntur.
Hac ratione multas victorias obtinuisse leguntur, et si aliquando victisunt, vicissim etiam saepe vicerunt. Nec enim semperfauentem experti sunt fortunam, inprimis cum Carolus V. exercitum quinquaginta millium in Prouinciam Galliae misit, vbi Hispani ita excepti sunt, vt vix decima pars miseriis illis superesset, Nec melius rem egerunt apud Argeriam Africae. Contra Anglos autem quam infeliciter pugnauerit inuicta illa Classis, quam in superioribus descripsimus, satis notum esse arbitramur.
De peditatu Italico in iis prouinciis, quae Hispanis subiiciuntur ita sentiunt, posse cum bonam gnauamque operam praestate principi suo in expeditionibus bellicis.
De Equitatu sciendum, optimis Hispanos abundare equis, quibus meliores in vniuersa Europa non inueniantur: cuiusmodi sunt non Hispanici tantum et Lusitanici, sed et Apuli Calabrique, vt et Burgundici ac Flandrici.
Videtur autem Natura his hominibus prospicere voluisse de ferto et armis, apud Cantabros Asturesque, vet et apud ferrifodinas Molinenses: nec minus apud Billaum, Tholosettam, Oretanosque, accedentibus officinis ferramentotum in vrbibus, Mediolano, Neapoli, Boscoduci. De victu prospexit iis natura, perabundantiam granariorum Apuliae, Siciliae, Sardinie, Castulonis, Andalusiae et Artesiae. De vinis, in multis locis, inprimis in Calabria, ad S. Martinum, Aimontij et alibi.
Solent autem reges illi, ne nimirum exhauriant viris Hispaniam, quibus continuo vtuntur ad tam varias expeditiones, neue patria hominibus viduata inculta maneat, conscribere validas copias exterorum, tam equitum quam peditum, inprimis autem Germanorum et Italorum. Sed defectus argenti (cujus in tot locis necessario quotidie immanem vim prodigit) multoties in causa est, vt tantos exercitus cogere non valeat, quibus ambitioni ac desiderio suo satis facere possit, quod est, omnia occupare, omnia possidere.
Alit autem Rex Hispanus in regnis prouinciisque suis, non modicum equitum numerum. Nam et in Hispania tria millia equitum haber: et Mediolani mille quadringentos equites vtriusque armaturae: in REgno Neapolitano duo millia et centum: et Siculi obligantur submittere armatos equites mille quingentos. Neque vero parui aestimandi sunt Beneficiarij ac Clientes regis, qui Feudorum nomine ipsi in militiam proficisci et equo militare tenentur, vltro et sine stipendiis, si pericu um a patria propulsare necesse sit, cum Principum virorumque nobilium, qui huiusmodi bene ficiis perfruuntur non pauci sint, vt in sola Hispania numerentur Ducatus XXIII, Marchionatus XXXII, Comitatus XLIX, Vicecomit atus II. Archiepiscopatus VII. Episcopatus denique XXXIII.
In Regno Neapolitano et Siculo pethibentur esse Principes XIV. Duces XXV. Marchiones LVII, Comites LIV, Barones postremo CCCCLXXXVIII. Et haec isto quidem loco sufficiant, ne necesle habeam caeteros persequi.
Propugnacula et loca munitiora in Hispaniae interioribus perpauca sunt, plura tamen in finibus et littoribus Maris. In confinio Languedociae Hispani habent Salsas, munitum oppidum, oppositum Lauquetae Gallorum munimento. Est autem illud oppidum ad Salsas maximi momenti, tam ratione situs (angustus enim ibi transitus est, ob paludes et stagnantes aquas, quarum exhalatione aer per aestatem pestifera malignitate im buitur) quam ob munitiones manu factas. Perpennianum in Comitatu Russiliensi, non contemnendum est oppidum, habens arcem quae
page 204, image: s0248inter firmissimas Hispaniae numerari meretur. Barchino satis aduersus assultus munita est. Philippus II, Hispanorum rex cum cognouisset, quamtum situm esset in portu Nouae Carthiaginis, ruslit vt is exquisito opere inuniretur, ne Tureae illic sibi nidum extruerent. In regno Granatensi plura sunt loca munita quam alibi, quod Mauri in hac parte postremum habicauerint. Arx apud Pompeiopolim cum munitissimis totius Europaeture computabitur, cui non multum cedit Funterabia, ad repellendos hostiles impetus, suique defensionem sufficiens.
Olyssippo Lusitanorum vna est ex optimis torius regni Hispaniei Vi bibus. Sunt in hac armamentaria tria, in quibus tantum armorum est, vt inde armari thoracibus possmit peditum millia XV. com non exiguo equitum Cataphractorum numero. Sunt et alia insupt rarmamentaria ibi pro tormenris igniuomis metallo fusis, inter quae vna miachina est admirandae longitudinis, globum ferreum totquens centum librarum, facta summo artificio. Erempta est haec Machina Mauris expugnato oppido Dio in aditu Indiae.
Assurgit ante Monasterium ad Bellam turris quaedam cota aquis circundata, in qua asseruantur triginta machinae aeneae, non vt ii, sustineatur vis hostium, cum is qui vicinum collem occupauerit, cormentorum ictibus ipsam tureim facile deiectut us sit: sed vt seruiatpacis tempore contia hostiles naues appelleric volentes, quo etiam fine ad os siue fauces portus munimentum com vallo excitatum est, quod cum insto sit angustius, non magni vsus esse potest. In Lusitania haud procul a Tago fluuio est propugnaculum S. Iuliani, opere nouo structum, vt custodiatur transitus amnis eo loco.
Lusitanorum vires paulatim labefactatae sunt, propter tam longinquas nanigationes et ex peditiones, adeo, vt lohannes III. amiserit oppidum premontorij Aguerini, et Safinum desernerit, cum Aiamotio et Arciila oppidis. Et Sebastianus rex profectarus ipse in Africam, ad occupandum regnom Marocanum, vix magho labore potuit colligere duodecim Lusitanorum millia. Idem quoque eueniet Hispanis, quae in singulos propedies fit infirmior, exhausta ciuibus acinquilinis tam crebris manigationibus, vt prope soli pueri ac faminae relinquantur in oppidis, cum quotannis aliquor militum millia, in quibus consistit flos iuuenturis patriae, regno egrediantur, quivix redeunt, nisi mutilati membris, aut morbis vel senecture affecti, et ad generandum inepti, vt non solum viduetur regnum viris, sed et pueris, in quibus consistit spes reipublicae ac posteritatis.
Videntur aurem mihi Hispani, dum hoc faciunt, plane alia ac diuersa inerementum potentiamque suam quaerere via, quam prisci Romani. Hi enim cum prudenter considerassem, ad ilstria facinora et duraturam ad posteros felicitatem nihil aeque necessarium esse ac multitudinem hominum, omni studio in id incumbebant, vt contractis matrimoniis liberos gignerent, augendaeque ciuitatis ergo etiam eos qui antea hostes fuerant, in Vrbem recipiebant: vt vna eademque genes eodem die cum Romanis congrederen ur armis et eiusdem vrbis ciues fierent. Quin et jipsi Romani ius ciuitatis suae non tantum exteris vrbibus oppidisque conferebant, sed etiam integris prouinciis. Hac ratione omne prope Imperium suum amplexi sunt, et ad id fastig um adsc endit nomen Romanum, vt non tantum auctoritate et robore., sed etiam multitudine omnibus caeteris orbis partibusse opponere auderent, vnde factum est, vt Roma ruere ac euerti non potuerit nisisuis ipsias viribus. Contra Lusitani et Castellani in suis exped rionibus, in quibus proprer regionum, quas obtinent, vastam amplitudinem et d stantiam plurims hominibus opus habent, non aliis quam apud se natis vtuntur, cum gentes illae riequaquam numerosiores sint caeteris per Europam, sed singulis annis earum numerus imminuatur. Et vt Castilienses cum Lusitanis conferamus, illi quidem velut subsidiariis copiis vti possunt Mediolanensibus, Neapolitanis, Siculis, Sardis alisque gentibus, quibus iam a multis annis imperitant, et quorum perspectam habent fidem et obedientiam, quasi non subacti sed sub eorum dominio nati sinn At Lusitanis talia illa supplementa penitus desunt, sed coguntur, si velint externis supperiis vti, conductos aere milites ex regione non suspecta, in praesidiis aut finibus regionum collocare.
Hic defectus et penutia hominum in causa fuit, vt tam Hispani quam Lusitani multas maximi momenti expeditiones et consilia omitterent, vtque nonnunquam ea, quae iam sub manibus habebant, lento pede procederent. Haec eadem causa est, vt vix aegre hac tempestate defendant Insulas et loca maritima Noui Orbis, Brasiliam, Caput Viride, Guineae littora, vbi magno labore resistunt Belgarum incursibus, et Piratis Anglis. Taceo iam de mancipiis Aethiopici genetis, qui saepissime concitatis tumultibus in Hispanos insurgunt, in S. Thomae Insula, Hispaniola et alibi. Quod enim Lusitani his proximis annis quaestuosissimam Insulam Ternatem amiserunt, paucitati hominum adsc. ibendum est.
Habet Hispanus rex e Principibus et Rebuspublicis potentioribus hos vicinos: Turcam, Gallum et Venetos. Ex his Galliae rex hoc tempore pacem et amicitiam cum Hispano colit: nisi forte Gallus allegato prisco iure, aliquot prouincias et oppida ab Hispano repetere velit: quae res vtriusque regnis quietem rumpere possit. Sed pone casum, intercedant inter eos inimicitiae, non est dubium, quin Galli, quorum est ingens multitudo, et animi ad bellum procliues si ab Langedociae vel Vasconum partibus Hispanos inuadere vellent, ingentem eorum ammis sint
page 205, image: s0249iniecturi scrupulum, quibus paucitas sua et regionis vastitas nota est. Neque mihi quis obliciat, vicissim ab altera parte Galliam ex Picardia inuadi posse, aut a Sabaudia et Allobrogibus. Praeterquam enim quod Picardi per se satis validi sunt ad sustinendum exercitum: Hispani, qui Flandriam obtinent, satis habent quod agint, dum se ab Ordinibus Inferioris Germaniae tueantur, quorum quanta sit potentia non ignorant, vt exercitus quos habent, in alios vlus conuertere non possint, gliscente, vt nunc fit, inter eas partes bello. De Sabaudia mihil metuendum putamus, quod per eam Italorum exercitus per Insubriam aut regnum Neapolitanum conscriptus, inuadere possit Galliam. Nam sivel maxime Allob ogum princeps eos persihes suos transire patiatur, non est tamen dubium, quin solus Prorex Delphinatus copias illas italicas sit remoraturus, earumque fracturus impetum, quod nuper contigisse recens memoria suggerit, cum Dediguerius Heros id praestitit, Hispanis per Insubriam et Liguriam maxime tumultuantibus.
Iam de Venetis dicendum. huic Reipublicae sic satis cum Hispanis conuenit, quandoque Ducatus Mediolanensis in horum est pote state: et Veneti quidem potius custodiendis iis queae possident, et mumendis finibus, quam acquirendis alienis terris intenti sunt. Cumque Respublica illa tota pacis artibus dedita sit, nullo cum eius emolumento futura sit tranquillitatis in tumultus conue. sio, in tanta praesertim vicinia. Accedit, quod Hispani Venetos in grauissimis periculis fluctuantes non deseruerunt, gliscente bello cum Baiazere, Solimanno et Selimo II. Turcarum Principibus. Haec considerant sine dubio sagacissimi hominum Veneti, quodque Argeria et Tunerenle oppidum in Africa multo propius ab iis absint, quam Cyprus aut Insulae Ionici Maris. Multum igituriis proderit vicima Hispaniae, Siciliae, Sardiniae, Baleatum Insularum et regni Neapolitani.
Reliqui per Italiam Principes et Respublicae, aut sunt Hispariis amici, aut obnoxii, aut imbecilliores, quam vtin eos quidquam tentate possint.
Heluetii, quamuis Burgundiae Comitatui vicini sint, tanto tamen cum exercitu eum inua. dere non poterunt: quod si vel maxime id conentur, inuenient oppida munita ac impedimenta alia, quibus cum colluctatinon erit vtile.
De Turca aliisque a quibus Hispanorum regi aliquid damui aut periculi imminere posse videtur, tum dicemus, cum ad eos nos series et ordo instituti nostri vocabit.
9 FORMA DOMINII HISPANICI.
REges Hispanorum, cum sint potentissimi, natique apud gentem regibus suis sem per addictissimam, in summa apud suos sunt veneratione et cultu, quae augetur apud multitudinem; si parcius rariusque in vulgi conspectum prodeant. Possunt enim Reges omnia in suis regni faciuntque sine arbitro, quaecunque placuerint: nec tamen repudiant consiliarios, quorum ductum sequuntur.
Regnum Hispanorum deficiente prole mascula, haereditate etiam ad faeminas transit, vtre. gum filiae patribus succedere, ac Diadema sumere possint. Et hac ratione Principes Austriaci e Germania omnia regna Hispanica adepti sunt, vt suo loco prolixius videbimus.
Dependet a rege nominandi ius (vt vocant) omnium Archiepiscopatuum, Episcopatuum, Prioratuum, et summa capita ordinum Equestrium, S. Lacobi, Alcantarae et Galatrauae. Ipse absolute, et (vt loquuntur) proprio motu de bello et pace decernit constituitque Ipsius solius est creare Praesides Curiarum, Senatores, Proreges, Rectores Prouinciarum, Duces belli et Legatos.
Lege tamen hac potestas regia adstringitur, vt magna illa beneficia nulli nisi nato Hispano conferre possit, aut qui Diplomate regio ius ciuitatis Hispanicae adeptus sit. Suntque Hispani tenacissimi priuilegiorum immunitatumque suarum, nec immoderatis donationibus ea labefactari patiuntur. Hinc illud natum est Maximiliani Imperatoris dicentis: Se esse Regem Regum, Hispanum autem esse regem hominum: quod dicto innuere voluit: le a Principibus Gerinanis impetrare nihil posse, nisi quod libenter largirentur: Hispanos autem suo Regi nihil negare, nisi quod per leges patrias, per iura, statuta ac consuetudines largiri ei non possint.
Sunt autem in Hispania multae Cariae, siue Senatus, siue denique Consilia, quorum adminiculo rex vtitur in regundis suit regnis prouinciisque. Nos Hispanizantes consilii nomen retinebimus. Sunt autem haec
Consilium summum Hispamae.
Consilium status siue Regale.
Consilium Castiliae.
Consilium Aragoniae.
Consilium Italiae.
Consilium Indiarum.
Consilium Aerarii et Thesaurorum.
Consilium ordinum Equestrium.
Consilium Inquisitionis.
Consilium Bellicum.
Consilium Camerae.
Consilium expeditionis debitorum.
Consilium Portugallicum.
Consilium Bosqueranum.
Cum his singulis vel pluribus rex communicat de iis rebus quae ad regni gubernationem et conseruationem status pertinent, et ad amplificationem Monarchiae Hispanicae: auditisque omnium sententiis, imperat, vt id executioni mandetur, quod ipse iudicauerit optimum.
Vrbium oppidorumque praefecturae committuntur fere nobilibus, non exteris, sed ibi natis, quib. rex tribuit et nomen et auctoritatem Gubernatoris, adiunctis iis certis assessoribus sine consiliariis e ciuium numero creatis. Cum
page 206, image: s0250autem tempus Praefecturae aut Gubernationi praefixum effuxit, inquiritur seuere in Gubernatoris acta, et omnia scripto concepta consilio offeruntur regio.Consilium potro ad regem refert, vt praefectum puniat, si alicuius sceleris, fraudis aut iniustitiae conuictu, fuerit: aut vt inposterum eum ab officiis arceat, si ineptus et negligens deprehendatur: vice versa, si nihil in ipso inuentum fuerit vicii, vt collaudatum ob iustitiam et virtutem ad sublimiora euehat officia, honoribusque cumulet.
Sunt autem quaedam Curiae aut Tribunalia, ad quae rex remittit omnia negocia, quae prius ipsius cognitioni oblata fuerunt, siue viua voce id factum fuerit, siue scripto libello, alterutrum enim siat oportet ex veteri consuetudine. Nam si quis ipse pro se breuiter loqui velit, suaque exponere de sideria, non negabitur id ei, ita tamen, vt vota sua memoriae ergo succincto scripto comprehensa regi exhibeat, qui ea perlegit cum e publico incubiculum suum se confert. Cognito deinde petitionis ingenio, ad vnum e consiliis suis remittit, vt porro de ea cognoscatur: Est autem hotum consiliorum primum ac praecipuum consilium Status, in quo disceptantur omnia, quae super gubernatione regnorum prouinciarumque eius in considerationem venire possunt: itemque si quid noui aut subiti occurrat, quod authoritarem regiam et Hispanici nominis dignitatem concernat. Ad hoc consilium admittuntur non nisi viri illustres, et quorum nota est prudentia et dexteritas, suntque oppido pauci numero: eorum stipendium annuum est, bina ducatorum millia.
Adhaeret huic consilium Regis siue Regale, in quo disceptantur causae tangentes vectigalia publica et alimoniam regni. Ad hoc ius est prouocandi ab omnibus reliquis Curiis et Tribunalibus regni Castulonensis, constatque nostro aeuo ex his velut membris. Praeses primo loco est, natus illustri familia, interdum eriam vnus e proceribus Ecclesiasticis: Consiliariia diunguntur XII. homines ob sapientiam et rerum vsum ex omnium Consiliariorum reliquorum numero lecti, vt de difficillimis controuersiis iudicare recte possint: ad quam rem vetusto more dies Veneris eligitur. Sunt in horum XII. Senatorum numerotres, quos rex eo honore dignatur, vt consiliarios Camerae suae appellet, quibus ius est considerandi atque expediendi causas Cratiae, vti loquuntur, quanquam omnia quae sunt in hoc genere maioris momenti ante ad regem referantur. Secrearii tres his tribus consiliariis adiuncti sunt, quorum primus et ipse eo honore laetatur, vt Secretarius Camerae dicatur.
Hoc Consilium vsitato more diebus Saturni haberi solet. Philippus II. rex an. salutis MDLX. legemtulit, vt consilio Regio adiungerentur auditores IV. qui cognoscerent de omnibus causis, quae prouocatione adhanc curiam afferrentur, a duob. Cancellariis Valadolensi et Granatensi, post confirmatas duas sententias (ita verba habent) cum consignatione mille quingentorum duplonum auri. Haeca. vt melius intelligantur sciendum primo est, esse Valladoleti et Granatae Cancellarios duos, qui non accipiunt cognitionem causarum prioris instantiae (vt aiunt) nisi eae pupillos, orphanos, viduas aut alias personas miserabiles contrgant. Sed si ad eos prouo cerur ab inferiore iudice, cognoscunt denuo de causis omnib. Regni Castellani. quod si eueniat, vt sententia Cancellarit conformis sit sententiae primi iudicis, qui se laesum arbitratur, potest denuo prouocare ad Cancellariam eampse, quae de suo corpore constituit alium auditotem. Qui si cum duobus illis conformiter iudicet, iam decisa lis estznec licet ad alium porro prouocare, nisi controuetsia summam quatuor millium ducatorum excedat: tunc enim quilitigat, solum regem appellare potest, ita tamen, vt de mille quingentis duplonib. satis dationem aut sponsores praester. Valent autem singuli duplones denis quaternis nummis regalibus.
Solebant antea reges causas illas vni ex consiliis suis diiudicandas commirtere. Cum autem licigiis ac controuersiis ea obruerentur, vt nullus finis futurus esse videretur in causis prouocationum, litibus futuris immortalibus: Bonum factum visum est, quatuor illos auditores adiungere, qui in solis disceptandis causis appellationum occuparentur. quod si accideret, vt in postrema prouocatione duae priores sententiae Iudicis et Cancellarii aprobarentur, is qui male appellauerat, multabatur mille quingentis illis duplomb depositis, qui hoc modo diuidebantur. Quingenti inferebantur in aerarium regis: Tocidem numerabantur parti aduersae, quae iudicio vicerat: Quingenti denique qui restabant, cedebant iudicibus, quib us facta fuerat iniuria, quod a iusta et sana eorum sententia male prouocatum fuisset.
Sunt autem haec illius Cancellariae membra. Praeses vnus, Auditores XVI. Iudices in causis criminalibus IV. Procurator Fisci, Relator, Secretarius, Scribae, alia ministeria. His insuper adduntur duo Iudices Nobiles.
CONSILIVM CASTILIAE.
Praesidet huic Consilio Praeses vnus, qui quor. annis stipendii nomine peecipit MDCIV. Ducatos auteos, Solidos XXVI.
Consiliarii siue Senatores XV. quorum vnusquisque accipit DCCCII. ducatos.
Procuratores Fisci IV. qui singuli capiunt ducatos DCCCII. solidos XII.
Enarratores controuersiarum, siue Relatores IV. quibus singulis numerantur ducati annui CC. solidi XXIX.
A Secretis VI. quorum quisque percipit LXXV. millia Marauedarum.
Commissarius taxae litium, cui numerantur CCXCIX. ducati, solidi XXV.
Custos rationum, libellorum, et sigilli prouisionum habet ducatos DXXXIV. annuos et solidos XLII.
Est et ibi vir aliquis Illustris, Princeps Status, velut Inquisitor aut Proprietarius.
page 207, image: s0251
Qui accipit impensa Iustitiae, cum suo Secretatio, habet annua millia XXX. Maraued.
Qui recipit multas pecuniarias irrogaras obtinet ducatorum MDCIX. solidos XXXIV.
Porrarii XII. vnoquoque accipiente XXX. millia Maraued.
Numerator siue diribitor, cum Commissario suo, quib. numerantur CD. millia Maraued.
CONSILIVM SIVE CVRIA ARAGONICA.
Praeses siue Vice Cancellarius vnus, cuius salarium est, ducatorum III. millia.
Regenres V. quorum quisque percipit ducatos mille.
Duo Relatores siue Expositores causarum, quorum cuique numerantur ducati CCC.
Aduocatus Fisci Regii percipit ducatos mille.
Praefectus aerarii Generalis ducatorum millia III.
Legatus eius ac cipit ducatos DC.
Quatuor Commissarii Praefecti Aetarii, singulis accipientibus ducatos centenos.
Praefectus libellorum rationalium percipit ducatos DC.
Legato eius numerantur ducati C.
Quaternis Commissariis rationum soluuntur ducati cenrenti.
Pro scriptore Apocharum et Syngraphorum ducati C.
Quaternis ianitoribus dantur octogeni ducati annui.
Ostiario Curiae ducati L.
Protonorario DCCC. ducati.
Eius substituto D.
Magistro computorum et rationum ducatorum millia II.
Subpraefecto rationum ducati DC.
Sex Commissarii computorum, cuique ducati dantur centum.
Tres Secretarii, quorum vnusquisque accipit ducatos D.
Sedecim Scribae Mandarorum, cuique soluuntur ducati annui XII.
Quatuor Scribae Petitionum, quique soluuntur ducati annui CL.
Duo Tabelliones, qui sigillum seruant, cuique ducati CL.
Alii sedecim Scribae rationum, quolibet percipiente ducatos C.
Obsignatori diplomatum dantur ducati L.
Cursori vni cum duobus seruis soluuntur ducati D.
Dissignatores hospiciûm XXV. quorum quitis accipit ducatos C.
Sexaginta ordinzrii de domo Aragonica, cuique dantur ducati duceni:
CONSILIVM SIVE CVRIA ITALICA.
Praeses huius Consilii quotannis accipit ducatorum millia II.
Sex Regentes, quorum singulis numerantur duca ti mille.
Sex alii Regentes, quorum tres sunt Hispani, tres Itali, quaeque prouincia suos habente.
Secretarius Consilii Italici, duo millia ducatorum accipit.
Praef. ctus Pisci ducatos mille.
Duo Enarratores causarum, quilibet habet ducatos annuos D.
Magnus officialis cum quinque sociis suis siue Commislariis, quorum quilibet percipit M.
Ianitores III. quolibet ac cipente ducatus annuos XXVI.
Ius sigilli in hoc Consilio spectat ad regem.
CONSILIVM SIVE CVRIA INDICA.
Praesidi huius Curiae numerantur quotannis ducati MMDCLXXIII.
Octo Consiliariis, vnicuique ducati MCCC XXXVI. regales IX. Maraued. XXVI.
Duobus Procuratoribus Fuci, tantundem singulis.
Duobus causarum enarratorib. singulis CCLXVII. ducati, regales IV.
Duobus Secrerariis, singulis rantundem.
Duobus Secretariorum substitutis, cuique ducati CXXXIII regales IX.
Duobus Ostiariis Curiae ducati DC. regales X.
Regestorum et rationum praefecto CCLXVII. ducati, regales IV.
Custodi Sigilli Curiae soluuntur quotannis ducati CCLXVIII. regales IV.
Praefecto experisarum sumtuumque ducati DXXXIV. regales VIII.
Receptori multarum irrogatarum et facienti sumtus iustitiae tantundem.
Secretario qui expedit literas prouisionum tantundem.
VICEREGES ET AVDIENTIAE SIVE Tribunalia quae habentur in Indiis.
Prorex Nouae Hispaniae.
Prorex regni Peruani, hic Illustri genere natus perocipit quorannis ducatorum millia XII.
Audientia siue Tribunal Nouae Hispaniae in vrbe Mexico.
Audientia fiue Tribunal Gattimalae.
Tribunal in ciuitate Regum.
Tribunal ad S. Franciscum Quitensem.
Tribunal Noui Regni Granatentis.
Audientia siue Cura apud Insulas Philippinas.
Curia in ciuitate S. Dominici in Hispaniola Insula.
CONSILIVM SIVE CVRIA AERARII ET QVAESTVRAE.
Praeses curiae accipit quotannis ducatorum millia VI.
Auditor Rationum et computi duncatos CC LXVII. regales IV.
Quatuor Consiliarii, singuli accipiunt tantundem.
page 208, image: s0252
Praefectus Aerarii, Secrearius, Procurator Fisci, quisque accipit tantundem.
Quatuor ostiarii siue apparitores idem accipiunt.
CONSILIVM SIVE CVRIA ORDINVM.
Huius Curiae praesidi quorannis soluuntur MDCIV ducati, regales II.
Quatuor consiliariis, vnicuique DCCCII. ducati, regalis I. Apud hoc consilium siue Tribunal expediuntur litterae et diplomata Ordinum S. Iacobi, Calatrauae, Alcantarae, et disceptantur litesarque controuersiae, ortae inter Equites dictorum ordinum.
Praefecto Fisci DCCCII. ducati, regalis I.
Aduocato Fisci, Aduocato ordinis Calatrauae, Aduocato Alcantarae, singulis tantundem.
Procuratori Fisci ducati LXXX. Solidi III.
Enatratori controuersiarum siue Relatori CCLXVII, ducati, regales IV.
Praefecto Fisci ordinis S. Iacobi CLX, ducati, regalis I. et dimidius.
Secretario consilii de Alcantara tantundem.
Conseruatori sigilli ordinis S. Iacobi CVI. ducati, regales II.
Conseruatori sigilli ordinis Calatrauae ducati LXXX solidi II.
Custodi Codicum rationatiorum dictorum ordinum ducati CXXX. solidi XXXVIII.
Eiqui litteras, diplomata, Apographas in Ordinum Curia expeditas Regi offert, vt ab eo confirmentur, numerantur quotannis ducati CCLXVII. regales IV.
Horum ordinum omnium supremum caput et magnus Magister est ipse Hispanorum rex, in primis autem ordinis S. Iacobi: pro quo ordine, si quid litteris publicis consignatur, rex post Titulos vsitatos in fine addere solet haec verba: Et Administrator perpetuus ordinis S. Iacobi.
CONSILIVM SIVE CVRIA INQVISITIONIS.
Archiepiscopus Toletanus iam ab antiquo gaudet titulo Inquisitoris Generalis, vtque ipse huic consilio praesideat, percipit quotannis MDCIV, ducatos, regales IV.
Sex cum sequuntur Inquisitores, quorum cuique numeranturannui DCCCI. ducati, regal. XII.
Praefecto Fisci Inquisitorii tantundem.
Secretario inquisitionis CCLXVII. ducati, regales IV. necesse estaurem, vt hic Secretarius non aliunde quam e regno Castiliae oriundus sit.
Alii Secretario e regno Arragoniae numerantur ducati annui CCLXVII. regales IV.
Enarratori causarum et controuersiarum tantundem.
Iudici Inquisitionis praecipuo DCCCII. ducati, regales nummi II.
Procuratori multarum irrogatarum totidem.
Sunt autem per omnia Hispaniae regna Familiares, id est, speculatores, captatores, delatores, proditores.
Turbae grauis paci placidaeque inimica quieti, Quae semper miseras sollicitauit opes.
qui id vnice et summo studio agunt, vt suspectot de religione peruestigent, prodant et accusent, circiter vicies Mille, quorum quius mercedis nomine accipit ducatos DCCC. reales II. Et tanti constat hoc officium.
Praefecto Fisci Inquisitionis Secretae DCCC II. ducati soluuntur, et solidi XIII.
Duobus Curiae ostiariis siue Apparitonbus, singulis XXX. millia Marauedarum.
Sollicitatori expeditionum tantundem.
Consilium Inquisitionis Toletanae.
Habet hoc Inquisitores VI. Secretarios II. Praefectum Fisci I. Ostiarios II.
Accusatores autem siue Delatores vltra centum.
Oppidorum nomina, in quibus habetur Inquisitio.
Granata. Hispalis. Murgis. Cuenca. Logronum. Clarena. Gallicia. Vallis Oleti.
Cancellariae siue Grammatophylacia Hispaniae.
Apud vallem oleti Cancellaria, et supremi Curiae.
Apud vrbem Granatam Cancellaria et supremi Curiae.
Apud Hispalim seu Seuiliam, regens, audientia et supremi Curiae.
Regni Galloeciae audientia et supremi Curiae.
Regni Nauarreni Cancellaria, et supremi Curiae.
Magistri rationum et computorum in magno rationario regio.
Magistri computorum quatuor, quorum vni. cuique solu untur quotannis CCC. millia Maraued.
Praefecto Fisci tantundem, Enarratori siue Relatori tantundem.
Quatuor Atriensibus siue Ianitoribus, cuique XV. millia Maraued.
Triginta computatoribus et subductoribus rationum ordinariis, cuique ducati DCCC.
Aliis duobus praefectis Fisci, CCC. millia Maraued.
Scribarum principi, Scribae cruciatae, computatori cruciatae, cuique CCC. millia Maraued.
Receptori pecuniarum ad Fiscum CCLXVII. ducati, regales IV.
Duodecim rationum subductoribus nominatis, singulis CXXX. ducati, regales VII.
CONSILIVM SIVE CVRIA BELLI
Praesidi vni, et quatuor Auditoribus numerantur annui ducati CXX. regales VIII. XII. Maraued.
Secretario Bellico tantundem.
page 209, image: s0253
Duobus Officiariis Curiae Bellicae, cuique CXXXIII. ducari XXXVIII. solidi.
Duobus Atriensibus, singulis LXXX. ducati, III. solidi, denarii numi VI.
Enarratori controuersiarum ducati CVI. solidi LII. denarii nummi VI.
In hac Curia siue Confilia omnia ea tractantur negotia, quae bellum tangunt, siue defendendae sint prouinciae regis, siue inuadendae alienae, bellotam terresti quam nauali: nec non de muniendis finibus, conferenda alimonia in vsus milinae, parandis expediendisque armis, re tormentaria, per omnia regna et rerras quam late patet dominatio Hispanica.
CONSILIVM CAMORAE, SIVE GRATIARVM.
Habet haec Curia tres Auditores, quorum quisque prouentus annuos percipit CCLXVI. ducatorum, regalium nummorum IV.
Magnus officialis Secreti Consilii V. millia Marau.
Atrienses siue Ianitores duo, quorum quisque; accipit XXX. millia Marau.
Explicator controuersiatum causarumque ducatos CVI. solidos LII.
In hac Curia assignantur praemia iis, qui recte praefuerunt officiis suis: fit gratia vitae iis, quiad mortem condemnati sunt: reuocantur ab exilio proscripti: restituuntur libertati damnati ad metallum vel remum: expediuntur litterae confirmantes dona et beneficia regis, cuiuscunque generis ea sint.
CONSILIVM EXCVSSIONIS DEBITORVM.
Constat hoc Praeside vno, Auditoribus tribus, Secretario vno. His non numerantur stipendia, cum ipsa Curia hoc fine instituta sit, vt debita et aes alienum regis dissoluantur: fitque huius Curiae prouidentia, vt debita illa immania, quib. Carolus V. Imperator Hispaniae regna onerauit, quocidie imminuantur.
CONSILIVM SYLVARVM REGIARVM.
Constat et hoc Praeside vno, auditoribus duobus, Secreatio vno, Ianitoribus duobus: pertractanturque in eo quae ad incolumitatem Syluatum regiatum pertinent, ne quid damni iis inferatur: cui rei praeter eos quod diximus, et alii dant operam, qui quocunque pacto seruitiorum ratione eo nomine obligantur.
CONSILIVM VEL CVRIA PORTVGALLIAE.
Habet haec Praesidem vnum, Auditores quatuor, Secretarium vnum, Ianitores duos, Praefectum vnum Fisci. Magnus est huius Curiae vsus, laus magna. De hoc regno multi libri scripti sunt, qui publice extant, et nos post dicemus plura.
Proreges et proprincipes, quos rex Hispanorum hinc inde constituit.
Prorex Neapolitanus.
Prorex Siciliae.
Prorex Nauarrae.
Prorex Lusitaniae.
Prorex Aragoniae.
Gubernator Valentiae.
Gubernator Cerdennae.
Gubernator Mediolani.
Gubenator Insularum Balearicarum.
NOMINA PRINCIPVM ET RERVMpublicarum exterarum, apud quos Hispanus rex perpetuo suos Legatos siue Oratores habet.
Romanus Pontifex, Imperator Rom. Rex Galliae, Rex Angliae, Rex Maroci in Africa, Dux Sabaudiae, Respublica Veneta, Respublica Genuensis, Heluetii.
Computus stipendiorum, quae Rex Hispanus aulicis Suis ministris quot annis persoluere solet.
Magno Aulae Regiae Magistro tria ducatorum millia annua.
Quatuor inferioribus Aulae Magistris, cuique ducatos MD.
Nobilibus Aulicis XXX. qui in seruiunt, cuilibet quoridie regales nummos VIII.
Nobilib. domus Regiae XXIV. cuilibet quotidie regales nummos VI.
Decem Nobilibus regis Cubiculariis cuilibet duodecim rega es, qui valent scutatum vnum.
Horum substituris velut sub-cubiculatiis, cuique VI. regales per diem.
Tribus caplariis siue vestimentariis, quibus supellex regia commissa, senos regaies diurnos.
Quaternis Cimeliorum et Mundi custodib. primo in dies, regales XI. caeteris IV.
Quinque structorib. Panariis siue Artocopis, singulis quate nos regales diurnos.
Quatuor pincernis siue ab Oenophoris, primoregales IV reliquis II.
Totidem Salsamentariis culinae inseruientibus, primis duobus IV. postremis II. regales.
Tribus custodibus reporiorum, singulis II. regales diurnos.
Duobus pueris Culinae seruientibus, singulis singulos regales.
Archimagiro et eius primoserno, regales IV. caeteris II.
Custodi cultellorum, singulis diebus regales binos.
Coquo qui magistro Aulae sigillatim seruit, regales III.
Ianitori Culinae einsque seruo, regales II.
Praecipuo Plumario, eius ministro et quatuor pueris CCC. ducatos per annum.
Praefecto stragulae vestis et aulaeorum regiorum, quaternos regales diurnos.
page 210, image: s0254
Seruis atque ab operibus eius quinis, singulis regales diurnos binos.
Praefecto Fabrûm ferrariorum, tres regales perdiem.
Tribus eius operis seruisue regales diurnos binos.
Duobus, Medicis a cubiculo regiae Maiestatis, cuique CCC. ducatos singulis annis.
Medico domestico tantundem quotannis.
Chirurgo Regio, quatuor regales nummos quotidie.
Duobus Tonsoribus regii corporis, quaternos regales diurnos.
Horum seruo secundario regales nummos III.
Duobuns Pharmacopoeis, tantundem sing ulis. Seruis eorum regales II.
Vestimentario singulis annis ducatos L. Caligario totidem.
Calceario siue Sutoriannuos ducatos L.
Aurifici ducatos annuos XL.
Phrygioni et Acupictori ducatos quinquaginta.
Pellioni tantundem.
Sarcinatrici vel Netrici ducatos annuos XL.
Lotrici linteaminum totidem.
Duobus Ianitoribus siue Atriensibus Palatii, cuique quarernos regales diurnos.
Serarum custodi sesquiregalem diutnum.
Duobus Ostiariis cubiculi regii, regales quo. ridie IV.
Septem Ianitoribus Coenaculi et Cubiculi regii, ternos regales quotidie.
Praeter hos sunt LXVII. Camerarum ac Cubilium custodes, quorum vnusquisque annuos percipit ducatos quinquagenos ternos, solidos senos.
Portarii inluper duodecim ad Seras carenatas palatii, qui perpetuo ad portam sunt, quorum quiliber accipit LXIX. ducatos annuos, solidos vero IX.
OFFICIA AVLAE RELIQVA.
Legato Magni Aulae Magistri soluuntur quotannis ducati CCLXVII. regales IV.
Et qui subducit rationes et suppeditat sumtus venatoribus tantundem.
Magno Promo-Condo, tantundem singulis annis.
Praefecto rei Ballistariae LIII. ducati XXV. Maraued.
Chirurgiae Magistro ducati LXVI. solidi XLVI.
Artifici qui fila ducit aurea ducati XL. solidus I.
Chirothecarum artifici ducati XXXII. solidi IV.
Magistro Sphaeristerii siue Pilae ducati XXIX. solidi XII.
Politori armorum ducati XVI. solidi II. nummi VI.
Artifici ballistarum et catapultarum tantundem.
Mulionibus de domoregia, nempe Mulionum magistro et sex eius seruis, smgulis annis du cari DCCCII. solidi VII. nummuli VI.
Magistro tripudiorum et Chorearum, eiusque sociis octo, vnicuique soluuntur ducati DXXXIV. solidi XLI.
MILITES PRAETORIANI ET STIPAtores corporis regii. E BVRGVNDIS.
Centurio stipatorum corporis regii Burgundionum ducatos annuos accipit mille.
Legatus eius siue subcenturio ducatos D.
Signifer ducatos accipit CCCC.
Centum sagittariis Burgundis, omnibus nobilibus prognatis familiis, numeranter quaterni regales nummi, singulis in diem. Tubicini totidem.
Sacellatores regales in singulos dies.
E GERMANIS.
Capitaneo Custodum corporis regii Germanorum dantur ducati annui mille.
Legato siue subcenturioni eius CCC.
Praefecto vigilum custodiae Germanicae ducati CC.
Duobus Tympanistis iunctim ducati CXXX. Tibicini ducati LX.
Centum Germanis militibus, vnicuique duo regales diurni.
Sacellano tres regales in singulos dies. Chirurgo X. millia Maraued. per annum.
EX HISPANIS.
Centurioni stipatorum regiorum Hispanorum soluuntur mille ducati annui.
Subcenturioni eius D. Coactori agminis CC.
Duobus Tympanistis iunctim CXXX. ducati. Auletae LXII.
Quatuor Decurionibus terni regales diurni.
Centum peditibus Hispanis, bini regales per singulos dies.
Sacellano totidem: medico quatuor: Tonsori vnus.
Stipatores corporis regii equites.
Sunt hi omnimo sexaginta Hispani, equo merentes stipendia in Praetorio, quibus numerantur, terni regales diurni singulis. Toti dem cuique Tubicinum: sunt autem duo.
Dissignatores diuersoriorum X. qui stipendia percipiunt, vbicunque Regisaula est, siue Valladoleti, siue Madriti, siue denique alibi. Adscendit autem stipendium eorum supra CXXXIII. ducatos annuos.
Quadraginta Commonstratores Viarum,
page 211, image: s0255quorum quiuis percipit XXX. millia Maraued.
Praeter hos sunt CCC. Nobiles ordinarii de domo Regia, quorum quiuis annui stipendii nomine accipit XL. millia Maraued.
Illis enim, qui pet vices quaternas seruiunt, numerantur octogeni ducati annui.
Nobiles sacri Cubiculi Regii.
Hormduci siue Capitaneo legitimo dantur annuatim ducati DCCC. regales XI.
Legaro eius siue subcenrurioni CL. millia Maraued.
Vexillifero CCLXVII. ducati, regales II. Mamued V.
Ei qui signum maius praefert, XXX. mil. Maraued.
Duobus Tubicinibus illius turmae, cuique quatuor regales diurni.
Centum Nobilibus custodibus sacri cubiculi, seni regales diurni, cum alta pax est. Caeterum Rege in militiam proficiscente, aut ad Ludos aut festiuitatem aliquam publicam, regales iis numerantur duodeni.
Sacellano bini regales diurni.
Quaestori et solutori stipendiorum quaterni.
VENATIONIS MINISTRI.
Est hoc genus Venatorum regiorum magnae per Hispaniam existimationis, cum plerique sint Equestris ordinis aut Nobilibus prognaii familiis. Numeru: eorum ad quinquaginta accedit, inter quos viginti gerunt custodiam cubiculi Reginae et liberorum regiorum, nixi antiquissimo priuilegio: vnde eos Hispani sua lingua nominant Monteros de Garda. Plerique oriundi sunt ex veteri Castilia, e montanis circa Burgensem vrbem, percipitque quilibet eorum quotannis DCCC. ducatos.
Accedunt his XIX. nobiles adolescentes cum Moderatore luo, et bis mille ducaris annuis.
Moderatori illius substituto siue Commissatio soluuntur ducati C.
Magistro studiorum illorum Nobilium puerorum ducati CC.
Sacellano LXXX. Praefecto Culinae LX. Praecentori, Magistro Musciae, qui idem quoque est Chorearum ludorumque institutor LXXX. ducati annui.
Magistro Equiriorum, quieos equos artificiose in gyrum agere docet, ducati XL.
Magistro artis Gladiatoriae, ducati dantur annui L.
SACELLVM SIVE LARARIVM REGIVM.
Magnus Arae Sacellanus, siue Praefectus Sacrorum accipit annuos bis mille ducatos.
Magnus Eleemosynarius Regius, ducatos mille.
Oratorii Praefectus, quaternos regales nummos in diem.
Quatuor Sacellani, ferentes habitum S. Iacobi singuli CCXLVII. ducatos annuos.
Duo Sacellani ordinis de Alcantara idem accipiunt.
Duo alii Sacellani ordinis de Calatraua tantundem.
Viginti quatuor Sacellanis, qui sacris operantur aut ministrant in delubro, dantur singulis CXXXIII. ducati annu.
Magno Adytorum Magistro ducati annui CCCC. solidi LVIII.
Quatuor ministiis Aditorum, duobusque Aedicuis, vnicuique singulis diebus tres regales nummi.
CHORVS MVSICORVM REGIORVM.
Praefecto summo Musicae numerantur annul ducati CCLXVII. regales IV.
Magistro Symphoniaco Sacelli Lamillia Maraued.
Duodecim pueris in Choro concinentibus ducati CXXXIII. solidi VIII. quod aurum accipit magister eorum et institutor.
Quadraginta quinque Cantoribus Lararii, cuique quatuor regales in diem.
Musico, qui inconcentu profundam vocem praestat, tantundem.
Praeceptori qui pueros in choro cantuaturos in lingua latina instruit, tantundem.
Magistro Organi Musici, et ei qui pueros in notis harmonicis instituit, idem.
Dissignatori Musicae in Sacello ducati CVI. solidi II.
Hierophylaci Oratorii XXX. millia Maraued.
Hierophylaci Sacelli, tantundem.
Qui organa pneumatica et caetera Instrumenta Musica ad Harmoniam concinnare nouit, ducati CXXXIII. solidi XXXVIII.
Magni Eleemosynarii Commissario, ducati XL. solidus I. nummuli IX.
Duobus seruis, qui tibias Organorum follibus inflant, cuique XV. millia Maraued.
Sex Musicis qui Pentachordis, arcu seraceo fidibus tactis, ludunt dantur in singulos dies regales quatuor. Duob. corniciibus tantundem.
SACELLANI QVI NON MINISTRANT IN AVLA.
Sunt et alii Hierophantae siue Sacellani, qui extra Aulam regiam versantur, et tamen stipem dia inde percipiunt, nummero quadraginta, cum vnicuique numerentur ducati LXXX. solidi III. nummuli VI.
STABVLVM ET HIPPOCOMIA REGIA.
Magno stabuli Regii Praefecto soluuntur quotannis ducatorum duo millia.
Quinque minoribus Praefectis Equorum regiorum, singulis C. millia Maraued. siue ducati CCLXVII. regales IV.
Quatuor equorum subactoribus et instructoribus, singulis tantundem.
Feciali seu caduceatori L. mille Marau. peran.
Dissignatori stabuli regii tantundem.
page 212, image: s0256
Adiuncto siue socio eius, XXX. millia Maraued.
Aliis dissignatoris sociis, cuique tantundem.
Tabellario siue internuncio stabuli regii XX. millia Maraued.
Quinis aliis Tabellariis, idem stipendium annuum.
Politori armorum et instrumentorum stabuli, LX. millia Maraued.
Eius in hoc labore socio, tantundem.
Magno Hippocomiae ac Equorum regorum Curator, L. millia Maraued.
Quaruor eiu, sociis et mmistris, singulis XV. millia Maraued.
Quatuor seruis, qui equis praebent pabulum, cuique XV. millia Maraued.
Rationali praefecto Equitii L. millia Maraued.
Custodi armorum prophylacticorum XX. millia Maraued.
Duobus Ephippiorum seu Sellaram artificibus, cuique XX. millia Maraued.
Stratori equorum tantundem.
Custodi Ephippiorum, frenorum, corrigiarum XX. millia Maraued.
Seruo huius custodis, vel potius socio, tantundem.
Pilentorum et Lecticarum artifici, XX. millia Maraued.
Qui Pilentorum et Cisiorum curam custodiamque gerit, tantundem.
Deauratori et Plumario, cuique tantundem.
Tabernae institoriae Magistro XV. millia Maraued.
Argentario XX. millia Maraued.
Aquario IV. millia Maraued.
Quatuor fabris, singulis tantundem.
Sclopetario XV. millia Maraued.
Fabro armorum, XXX. millia.
Fabro currum siue Carpentario XX millia Maraued.
Commissario, qui rationem exigit fabricarum, tantundem.
Ei qui sclopetum leu bombardam minorem regi praefert, XLV. millia Maraued.
Octoginta pueris siue seruulis in stabulo, singulis duos regales et dimldium vnoquoque die.
Habet rex vsitato more Pilenta siue currus tectos XXIV. numerantutque vnicuique aurigae regales diurni quatuor.
Itemque Lecticas siue curris pensiles sex, et ad vnam quamque mulas duas cum duobus seruis, quorum seruorum merces diurna est regalium nummorum trium:
Praeterea sex Carpenta in vsus varios Hippocomiae regiae, vnicuique carpento adiuncti sunt seruuli duo, quibus terni regales diurni numerantur.
MVLIONVM REGIORVM COLLEGIVM.
Primus mulionum mulariumque magister quotannis accipit ducatos CCCC.
Proximus ab eo ducaros C.
Sunt autem mulae fere quinquaginta, quarum singularum singuli seruuli curam gerut accepit tribus regalibus in dimensium diurnum.
Curator fabricatum percipit annua XV. millia Maraued.
Habet rex in seruitio suo tredecim Cursores, quibus praeter amictum et calceamenta, quae rex suppeditat, numetantur terni regales diurni.
Qui regem peregre proficiscenrem sequuntur, tantundem accipiunt.
Octodecim Symphoniacis, qui ludunt Instrumentis Musicis, singulis regales IV.
Duodecim Tubicinibus soluitur idem stipendium.
MVNIA ECCLESIASTICA.
Praedicatori siue Concionatori numerantur annua LX. millia Marau.
Auditori Consessionis Secretae regis ducati DCCCII. regalis vnus cum dimidio.
Concionatori alii qui particularis dicitur LX. millia Maran.
AVCVPII REGII MINISTRI.
Praefecto Aucupii, proipso et eius sociis CC LX. millia Marau.
Proximoab hoc cum duobus aliis CII. millia Marau.
Quatuor aliis Aucupib. singulis C. mill. Maraued.
Aliis quatuor LXXX. millia. postremis quatuor. LX. millia.
Decem venatoribus, qui aues aquaticas captant XV. millia Maraued.
Magistro Falconariae siue rei Accipittatiae. C. millia Marau.
Praefecto instrumentorum venatoriorum L. mill. Mar.
Fabro instrumentorum venaticorum II. mill. Maraued.
Quatuor seruis qui curam geruint canum vestigatorum XXX. mille Maraued.
Quatuor seruis quis curam gerunt canum velocium tantundem singulis.
Quatuor aliis qui tanes illos nutriunt erudiuntque XX. millia Maraued.
Dubus Vertagorum et Molossorum custodibus XXIV. millia Mara.
Iam ab his ad caereras Gubernationis regnorum et prouinciarum partes nos conuertemus. Est igitur apud Hispalim vrbem regens vnus, et Auditores quatuor, qui ius dicunt ciuibus illius vrbis, et ad quos deferuntur controuersiae. Idem fit in regno Nauarreno. Apud Galloecos sedes est siue tribunal cum Praeside vno. In Aragonia tribunal, cui prae estregens vnus cum suis consiliariis.
page 213, image: s0257
Valenciae regnumm eodem modo regitur, vt et Catalonia.
Cum autem receptis regnis prouinciisque Hispaniae, quas possederant Mauri et Saraceni, necessa ium videretur, continere in officion nouellos Christianos, qui nuper Baptismum receperant, et cauere, ne ad pristinam Idololatriam siue super stitiones telabetentur; caeptum est cogitari de Inquisitione, cuis seueritate recidiuae a fide Christiana obuiari posset. Quanquam autem consilium istud ab initio malum non fuerit, idem tamen ei accdit quod aliis multis bonis constitutionibus, vt in immanes abusus degeneraret, et fieret officina crudelitatis et saeuitiae, cuius res in numera in historiarum monumentis extant exempla. Porroipsius Inquisitionis caput est Inquisit or Generalis, qui de more nunquam aut raro discedit ab aula regia. Adiuncti sunt huic Consiliarii Ecclesiastici I V. vitae et eruditionis probatae. Cognoscuntur in hac Curia siue Senatu causae Religionis et Haereticorum, et mittuntur in caeteras regni partes Inquisitores speciales, qui sedes suas ibi habent, nempe Seuilliae, Cordubae, legioni, Granatae, Murciae, Toleti, Valladoleti, in Calloecia, Aragonia, Valentia et Catalonia.
Sequuntur autem Regiam perpetuo quatuor ludices, qui cognoscunt controuersias tam in causis ciuilibus quam criminalibus, extenditurque irridictio eorum per quinque milliaria Hispanica, circum id oppidum vbi aula regis est, quin et per totum regnum, si id sigillatim iis demandetur. Magna est horum per Hispaniam auctoritas, in primis in criminalibus, cum facinorosos magna seueritate puniant: neque cuiquam datur agb cis ad superius tr bunal prouocatio. Sunt in eadem Curia circiter triginta Apparitores, et Scribae Causarum capitalium compleres, quibus diuersa adsignara sunt loca, vt et diuersi sunt carceres.
Est apud Hispanorum reges in more positum, vt bene de sie meritos milites, qui durante bello fortiter fecerunt, quiue confracti aut mutili membris viai tamen euaserunt, singularibus ob virtutem afficiant praemiis beneficiisque transeunte beneficio etiam ad posteos ac haeredes, si ipsi dum eo perfruntur, moriantur. Nec est vullum ad fortitudinem et fidem in bello praestandam calcar efficacius, quam cum sua virtutem manent praemia: vt contra timidos ignauosque efficit, aut saltim remissos bellatores, vbi perinde est, siue fortiter siue ignaue facias, et si negligam tur ii, qui caeteris plura ediderunt virturis specimina: quam rem apud multas gentes non obseruari videmus.
Sunt praeterea dignitates nonullae per Hispaniam et officia haereditaria quae paulo post recitabimus: vt et Principes ac Proceres nonnulli prime notae, quos Hispani Grandes Titulos appellant, quorum praecipui hi sunt, qui sequuntur.
Familia Velascorum, eorum arma, tituli, reditus annui.
Dux Feriae, Marchio Verlangae, Comes Haronius, Connestablius Castiliae. Domicilium hichabet in vrbessurgensi veteris Castellae, et in montanis eiusdem partibus dominium suum, nec non apud Soriam, quae veterum fui Numantia: partim etiam apud Boscos siue Contabros. Prouentus eius annui accedunt ad LXX. millia ducatorum.
Comes Nieuae, ex familia Velascorum. Domicilum huic in oppido Nicua, territorium in prouincia Rioiensi. Prouentus eius X. millia ducatorum.
Comes Sirueliae e gente Velascorum, redditus annuos percipit XIV. millia ducatotum.
Est autem Familia Velascorum e nobilissimis totius Hispaniae, quae dedit non paucos Castellano regno Connestablios, multosque Principes et magnanimos belli duces. Prima eorum origo est e montanis Cantabrorum, vbi etiam ex parte dominantut: putanturque Velasci Nobilitate ante caeteros omnes. Arma eorum haec sunt: Scutum album, septem ceruleis laterunculeis siue alueolis variegatum: praeterea sex leones rubicundi in eodem aequore, et sex Castella aurata in aequore rubeo.
Faemilia Mendozarum, eorum tituli, arma, prouentus.
Dux Infantasiae, Marchio Cenetae et Santillianae, Comes Saldagnae, Dominus regiae possessionis de Manzanares. Domicilium suum habet Guadalaiarae: dominium et possessiones in Castilia Veteri, eiusque regione montana, in regno Toletano et Prouincia Alua, Prouentus eius C. millia ducat.
Dux Francauillae, Princeps Molitensis e familia Mendozarum. Possessiones haber in regno Toletano et Neapolitano, percipitque annuos quadragies mille ducatos.
Marchio Montexarius, Comes Tendille. Domicilium eius ad Montexarium, terrae in prounicia Alcariensi. redditus eius annui XL. millia ducatorum.
Marchio Montesclarensis. Domus eius Guadalaiara dominium in Prouincia Alcariensi prouentus annui decem ducatorum millia.
Marchio Cagnetae. Domicilium habet in Cuenca oppido, dominium eius in bonis ab eodem oppido dependentibus, redditus eius decem ducatorum millia.
Comes Combradiensis, e Gente Mendozarum. Domicilium eius in Guadalaiara, possessiones in prouincia Alcariensi. red ditus decies mil. le ducati.
Comes Castrensis ex eadem Gente. Prouentus eius annui VIII. mill. ducat.
Comes Montacutus Domicilium suum habet Almansanae: dominium in regno Aragonico. Prouentus eius XVI. millia ducatorum quotannis.
Comes Orgacius, inter primos Hispaniae proceres, et secundum quosdam huius Familiae caput. Domus einus ad Sanctam Eulaliam, possessiones in regno Toletano. Petcipit in de quotannis X. millia ducatorum.
page 214, image: s0258
Est autem Gens Mendozarum vna e nobilissinus Hispaniae. Originem suam referunt ad magni nominis principem vitum in Cantabris. qui dict sfuerit Don Curia. Caeteros autem huius familiae anteit Dux Infantasiae, cuius aima haec sunt: Scutum cum fascia transuersa rubea et lineis eiusdem coloris in aequore viridu ab vtroque latere scripta sunt haec verba: Auegratiaplena.
Familia Henruorum et tituli quibus ij vtuntur.
Dux Medinae Riui Sicci, Comes Modicae, Vicecomes Esterlinius. Habitatio eius Valladoleti: dominia eius in pronincia Camporum, in Catalonia et Siciha Ins. la. Pronentus quos inde accipit sunt centum mil ia ducatorum.
Dux Alcalae ad Gazulas, Marchio Tariffae, Comes Ornosius. Domicilium eius in Hispali vrbe, possessiones in Andalusia, vnde XXX. millia ducat. percipit.
Marchio Villanouanus de Riuo, e Gente Henricorum. Domus eius Hispali, possessiones in extrema dura, quae ipsi quotannis XXII. ducatorum millia pendit.
Marchio Alcanicensis ex eadem Gente, percipit XII ducatorum millia quotannis.
Comes Albae Listae, domicilium suum habet Camorae, possessiones in Castilia veteri, vt et in extrema dura. Redditus eius ad XXX. mille ducatos.
Comes Fontium (de Fuentes) et ipse ex Henricorum familia; habitatio eius in Salmantica oppido. Possessiones eius in Castila Veteri, prouentus X. mil. ducat.
Celebritatis magnae est Henricorum familia per Castellanum regnum, qui originem gentis suae referunt ad henricum fratrem Petri regi, cognomento Crudelis, et ad quandam reg am puellam ex Gallia. Isenim Henricus, cum Petrum Crudelem fratrem suuim interfecisset, ipse occupauit diadema regium. Arma hu usgentis sunt: Scutum per medium transuersalinea diuisum, in superioriparte duo castellam aequore rubeolin infetiore Leorepens in eodem aequore. Ex hac gente orti sunt Admiralii Castellae, Duces Medinae de Riuo Sicco.
Familia Principum de Cerdae domo regia. quibus vtantur titulis armis prouentibus annuis.
Dux Medinae Caeli, Marchio Cogolludi, Comes Portus S. Mariae, hic est caput torius familiae Cerd nsis. Domicilium eius apud Medinam Caeli: possessiones eius in regno Toletano et Andalusiae parte, vnde quotannis ad cum redeint XL. millia ducatorum. Habitant tanien hi principes potissimam anni partem in Hispali V be.
Comes Geluensis est ex eadem Cerdarum familia oriundus, conficiuntque redditus eius annui sexaginta ducatorum millia.
Refert autem haec familiagenus suum ad reges Castiliae et Franciae, vt apparet ex Genealogia Regum Hispaniae, et Historia S. Ludouici Francorum regis. Ex hac gente, vt diximus o iginem trahunt Duces Medinae Caeli. Arma eorum sunt; seutum in quatuor alue os diuisum varianubus in quincuncis modum signis, vibi in superiore parre in signia regnorum, Castellae et Franciae, illud dextro, hoca sinistro latere: in inferiore eadem, inuerso tantum ordine consip. ciuntur. Est autem regni Castellani signum Leo et Castrum alternatim posita. Leo rubeus in aequorea bo, et castrum coloris purpurei. Arma Franciae nota sunt, nempe tria Lilia aurea in aequore caeruleo.
Mauricorum Familia, tituli, domicilia, prouentus.
Dux Naierae, Comes Valentiae et Triuigni, caput Gentis Mauricorum. Aulam suam habet Naierae, dominium in prouin cia Rotensi, vnde percipit quotannis XL. millia ducatorum.
Marchio Aquilarae, Comes Castagnedae, e Gente Maarica, domicilium suum habet Carrioni Comitum: Possessiones suas in regno Legionensi et Camporum piouincia: Prouentus eius annui accedunt ad XL millia ducatorum.
Comes Paredensis ex eadem familia. Habitare solet qpud oppidum Paredes, bona einssunt in Camporum pronincia, vnde quotannis ad eum redeunt XII. mil. duc.
Creditur vulgo priscus ille et fortitudine bellica celeberrimus Comes Ferdinandus Consaluus Castilia ex hac gente traxisse originem: certe ab eius pofteris ortisunt Duces naierae in Castilia. Alma huius familiae sunt scutum cum duobus Lebetibus ahenis nigris, quibus adiungnntur quaterna capita serpentina, in aequore rubicundo.
Familia Principum Cordubae. horum tituli, domicilia, redditus.
Dux Sesae, Comes Cabrae et Baenae. Caput hic est Gentis Cordubensium, cuius domicilium est in ciuitate Corduba, et Granatae, Possessionesin regno Neapolitano et agro Cordubensi, vnde redeunt ad eum quotannis LXX. millia ducatorum.
Referunt hi orginem Gentis suae ad Dominos et Principes Andalusiae, Ferdinandum Nunnesium, Aluarum Perezum. Multihinc orignem traxere illustres bello viti, inter quos praecipue eminer celebris ille dux exercitus, Consaluus Ferdinandus de Corduba, haeres tituli et virtutum paternarum. Arma huius gentis talia sunt: Absummo septem trabes, signum regni Aragonici. Ab inferiore parte caput Aethiopis, catenis ad pllam affixum, cum tredecim lineis velut tigellis circum id, quib. totidem trophaea innuuntur.
Familia Principum de Toleto, eorum tituli, prouentus.
Dux Albae et Guescae, Marchio Coriae, Comes Saluaeteriae, Vicecomes Salizarum, Dominus Vallis Corneiae, e domo Toletana. Domicilium eius Albae, dominia eius in regno
page 215, image: s0259Castiliae veteris, in Lusitania et regno Grantensi, ex quibus possessionibus quotannis ad eum tedeunt LXXX. millia ducatorum.
Marchio Villae-France, in eo ipso oppido domicilium habet, possessiones suas in regnis Legionensi et Neapolitano vnde percipit XX, ducatorum millia.
Comes Oropesae, Toletanus, domicilium suum habet Talauerae, possessiones inregno Toletano redditus eius annui XXV. millia ducatorum.
Aiunt quidam, hanc nobilem familiam referre originem suam ad quendam Equestris ordinis virum, nomine Stephanum Illanum, qui frater fuerit Imperatoris Constantinopolitani quique venerit in Hispaniam, vt opitularetur Castulonis regi bellum gerenti contra Mauros, quo confecto Stephanus in Hispania manserit; Vnde ortos pethibent Albae Duces. Arma huius gentis sunt, scutum in quo quindecim rhombi partim caerulaei partim candidi, cum vexillis nouem in circuitu, vii innuitur, victoria parta tot signa Mauris in praelo erepta fuisse.
Cunigarum familia, arma, tituli, domicilia, prouentus.
Dux Beiaris, Marchio Gibtaleonis, Comes Belalcazaris, caput familiae Cunigarum et Lincae Soto-Matotum. Domicilium eius Hispali, et in oppido Veiati: Possessiones in Andal sia, regno Seuilliae redditus annui LXXII. millia ducatorum.
Marchio Aiamontius Soto-Maior, e gente Cunigarum. Domus eius Hispali, redd us annui ducatorum XXV. millia.
Marchio de Villa Manrica, ex eadem gente, percipit quorannis XV. mille ducatos.
Comes Mirandae, e familia Cunigarum, caput Auellanedarum. Domicilium habet Pegnarandae, possessiones in Castilia veteri, vnde accipit XXXV. millia ducatorum.
Referunt hi gentis suae originem ad filiiam auandam regiam Nauarrenam: estque Dux Beiaris Magnus Commendator regn Castellani. Arma eiusclypeus albus, cum transuerso tigno nigro, et signo regni nauarreni.
Boriarum familia, arma tituli, domus, prouentus.
Dux Gandiae, Marchio Lombaeus, caput huius familiae, Domicilium domniumque eius in regno Valentiae, vnde quotannis percipit ducatorum XXV. millia.
Marchio de Nauarris, regulus Montesae, e gente Boriarum, cuius redditus annui putantur constituere ducatorum XV. millia.
Otta est autem haec familia Valentia vrbe, progenuitque principes aliquot viros, inter quos agmen ducit Dux Gandiae, idemque Montesae Dominus. Arma vetusta Gentis vacca depascens herbas virides in aequore rubicundo, et in extremo fasciculus frumenti demessi itidem in campo rubeo.
Gens Gusmannorum, eorum arma, tituli, redditus.
Dux Medinae Sidoniae, Marchio ad Fanum Luciferi (hodie S. Lucar de Bartameda) Comes Nieblae, caput Gentis Guzmannorum. Domum habet Hispali, et ad Portum S. Lucae de Bartameda. Status eius in regno Seuilliae, prouentus inde annui permagni, quiad ducatorum CXXXV. millia accedunt.
Marchio Ardalensis, Comes Tobarensis, ex familia Guzmannorum. Domicilium eius in Malage oppido, possessiones in Andalusia: prouentus XV. millia ducatorum.
Marchie Algabae, e Gusmannis, domum habet Hispali, dominium in Andalusia, e quo percipit ducatorum millia XV.
Estque haec inter Nobilissimas Castiliae familias et antiquissimas, cum genus referat ad clarissimum in historiis regem Gothum, cui nomen Gundemaro. Dedit gens Guzmannorum multos viros principes et belli Duces, inprimis Duces Medinae Sidoniae, Marchiones Ardalenses, Comites Orgacinos. Arma horum Clypeus compositus e duobus caldariis rubris, cum quatuor capitibus serpentinis ad vnamquamque ansam.
Cardonarum familia, tituli, prouentus, armae.
Dux Marquedae, Marchio Elchensis, caput familiae Cordonatum. Domum habet Toleti, possessiones suas in eodem regno. Prouentus eius sunt L. millia ducatorum.
Marchio Betetae, e gente Cardonarum, Domicilium habet Flerenae, bona sua in extrema dura, vnde quotannis percipit ducatorum 15. millia.
Magnae haec familia per Caraloniam est existimationis, ferturque vulgo originem trahere e nobilissima Principum Andegauensium familia in Gallia. Debent huic originem suam multi viri illustres et in re bellica clari. In armis praeferunt Cardonae ab antiquo tria lilia super aratrum. Sed Caroli Magni Imperatoris tempore lilia mutata sunt in carduos virides (ad quos nomen alludit) in camporubicundo.
Familia Figueroarum: eorum tituli, redditus, arma.
Dux Feriae, Marchio Cafrae, princeps familiae Figueroanae. Domum habet Cafrae, possessiones in extrema dura, vnde ad eum redeunt XL. millia ducatorum.
Marchio Pligi, Dominus Castri Aguillarii e Figuerois. Domum habet Cordubae, possessionesque in eo regno, vnde percipit ducatorum millia annua LX.
In Gallaecorum regno primas haec familia pattes obtinet, suntque Duces Feriae inter primos totius Hispaniae proceres, in armis suis ostentantes qumquefolia ficus, in aequore albo.
Familiae principum de Cueua, eorum tituli, prouentus, arma.
Dux Albuquerquensis, Marchio Buelmae et Cuellarae, Comes Ledesmae, princeps familiae. Domicilium habet in Cuellario oppido, possessiones suas in extrema dura et Castellae regno, ex quib. percipit quotannis XLVI. millia ducat.
Marchio Ladradae, e Cueuarum gente, domum suam habet Ladradae, possessiones in regno Toletano, vnde ad eum re deunt octo ducatorum millinannua.
Nobilis haec familia ex Aragoniae regno originem trahit, quanquam alii ab Aquilatia Camporum eos educere malint. Albuquerquenses Duces, vt
page 216, image: s0260diximus hinc orti sunt, aliique viri illustres. Arma eorum scutum transuersa linea per medium diuisum: in cuius superiore parte sunt arma regni Aragonici: in inferiore spelunca; vnde erepit serpens vel Draco.
Paciecorum (vel Pachecorum) familia, tituli, prouentus, arma.
Dux Escaloniae, Marchio Moyae, Comes S. Stephani, caput familiae Paciecorum, Domum habet-Toleti, possessiones et bona sua in regno Murciae, et oppido Manca; vnde fruitur quotannis centics mille ducatis.
Debet haec familia originem suam Lusitaniae siue Portugalliae, vt et ipsi Duces Escaloniae et Marchiones Vilenaein Casttlia. Ostentant inter arma scutum cum duobus Caldariis rubicundis, et ad singulas ansas bina capita serpentina in aequorealbo. Extrema cinguntur octo paruis clypeolis siue scutulis, admodum insigniorum regni Portugallici.
Gironiorum familia, arma, tituli, domus, prouentus.
Dux Ossunae, Marchio Penafeliae, Comes Vregnae, caput gentis Gironiorum. Habitat hic Penafeliae, possessiones suas habens in regnis Castiliae et Seuiliae, vnde percipere creditur quotannis centena Ducatorum millia.
Referunt Gironii originem gentis suae ad fortissimum quendam Equestris ordinis viru, qui cum pugnaret in praelio quodam contra Saracenos, seruasse dicitur vitam regis sui, exposito in periculum capite vitaque propria. Arma eorum sunt huiusmodi. Scutum in tres partes diuisum; duaein superiore medietate, inferior medietas solida. Supra ab dextro latere Leo rubeus in campoargenteo: ab sinistro Castellum deauratum in aequore rubeo. Inferius tressecures siue Asciae.
Familia Pontiorum Legionensium, eorum tituli, prouentus, arma.
Arcorum Dux, Marchio Tarae, Comes Marchenae, Alpha Pontiaefamiliae. Domicilium habet in Hispali vrbe, possessiones et bona in Andalusia, prouentus annui constituunt ducatorum millia quadraginta.
Comes Baialensis e Pontiis Legionensibus aulam habet in B ialensioppido, redditus in regno Legionensi, quiaccedunt ad V I. millia ducatorum.
Est autem familia Pontiorum Legionensium antiqua per Hispaniam et nobilis a dmodum, quae dedit aliquando Pontium de Minerua Equitem ob bellicam fortitudinem maximae gloriae. Quin et Duces Arcorum ex hac ipsa originem suam repetunt. Armaeorum ad hunc modum habent: Clypeus bifariam diuisus est. Ad manum dextram praefert leonem subrubeum in campo Argenteo: ad sinistram quinque trabes erectas ad similitudine in Armorum regni Aragonici. In circuitu spectantur octo scuta minuta in aequore caeruleo.
Familia siue Domus Regalis Arragonica, eius arma, tituli, proentus annui.
Dux Villae Hermosae, Comes Ribagorcae, caput Arragonensuum. Domicilium habet apud Caesaraugustam, possessiones et bona in regno Artagonico, prouentus eius annui constituunt XX. millia ducatorum.
Perillustris est haec familia per Hispaniam, vt quae ab Arragoniae regibus orta, plurimosmagnae famae atque gloriae heroas dedit, Arma elus sunt nouem trabes erectae in Scuto, quinque variegatae, caeterae rubicundae.
Familia de syluis, eorum tituli, prouentus, arma.
Dux Pastranae, Princeps Eboli, caput huius familiae. Habitat hic Madriti, possessiones, ac dominia habens in Alcara, redditus annui, quos percipit, extendunt se ad LX. millia Ducatorum.
Marchio Montis maioris, eiusdem familae, percipit tantundem auri.
Comes Cifuentanus domicilium suum Toleti habet, possessiones in Alcaria, prouentibus gaudensannuis, qui ad XX. millia ducatorum adscendunt.
Orta est haec gens ab Lusitania, vnde multi fortes ac celebres viri profecti sunt in Castiliam, regnante Iohanne. rege, cui originem suam se debere affirmant Duces Pastranenses et Comites Cifuentani. In armis praeferunt Leonem repentem, coronatum, in aequore aigenteo.
Oseriorum familia, arma, tituli, prouentus.
Marchio Asturcanus, Comes Tralamariensis et ad Fanum Sanctae Marthae. Hic idem est et supremus familiae Villalobanae et caput Osoriorum. Domicilium eius est Asturcae, possessiones in regno Legionis: percipit is quotannis L. millia ducatorum.
Comes Osorius, primus Manrcicorum et Osoriorum habitat Vallatoleti, dominia habens in Castilia veteri, redditus eius XIV. millia ducatorum.
Ergeno Legionensi prodiit illustris et perantiqua Osoribrum gens, vt et Marchiones Asturcani cum aliis quibusdam per Castiliae regnum viris illustribus. In armis ostentant duos lupos in aequoae rubeo, et octo cruces decussatas siue Burgundicas.
Familia Roiarum, tituli, proventus, armae.
Marchio Porae caput familiae huius, habitat in Pora oppido, possessiones eius in prouincia Burebensi: prouentus ad XX. ducatorum millia.
Marchio Deniensis, Comes Lermae habitat apud Deniam oppidum. Dominia habet in Castilia Veteri, vnde quotannis percipere creditur ad XLV milia ducatorum.
page 217, image: s0261
Marchio Altamiae, ex cadem Roiarum ortus familia, percipit milla XV. Est et huius gentis magnaper Castulonenser regnum celebritas. Aula frequentior eorum est Burenae, haud procul a Briuiesca. Arma eorum sunt quinque stellae coloris caerulei in aequore puniceo.
Familia Dominorum de Castro, tituli, prouentus, arma.
Marchio Satriae, Comes Lemosae, de Castro, Villanoua, et Vlloa, Caput huius familiae. Habitat hic apud Montem-fortem Lemosae et in Sarria. Possessiones eius in regno Gallaecorum, vnde putantur ad eum redire quotannis LX. millia ducatorum.
Ex hac gente orti sunt Marchiones Sarriae et Comites Lemosenses: habeturque valde nobilis et antiqua, vt originem suam referat ad quendam magni nominis ducem Romanum, Crastinium, qui in praelio Pharsalico primum cum sua manu militum in Pompeianos fecit impetum. Hinc quoque Ortum perhibet Lainum Caluum, qui vnus fuerit e ludicibus cum potestate regia, antequam in regni forman ea prouincia redigeretur. Aulam habent in Gallaecia, praeferuntque in armis quinque Ancilia glauci coloris in aequore argenteo.
Riberarum familia, tituli, prouentus, arma.
Dux Alcalae, Marchio Tariffae, Comes Hornosius, princeps Familae Riberarum H henricorum. Domicilum haber apud Hispalin Vrbem, bona et dominia in Andalusia, vnde percipit LXXX. ducat. milli. Gloriantur hi se a Gallaeciae ortos regibus. Et sane extant Ducum Alcalensium eorumque Maiorumegregia in reges Castulonenses merita, in bellis praecipue aduersus Manuros, a quibus complures reportauere victorias, illustre per Hispaniam inde consecuti nomen. In armis ostentant Clypeum tribus tignis viridibus illustre in aequore rubicundo.
Pimentellorum familia, tituli, lopes, arma.
Horum caput est Comes Beneuentanus, aulam habens apud Vallitoletum, dominium in Camporum prouincia, vnde percipit ducat. millia XII. Estque haec familia, vt plerique arbitrantur orta non ex vno regno, sed ex Lusitania, Galloecia, et Castilia. Est autem horum, inprimis Comitum Beneuentanorum illustre cumprimis per Hispaniam nomen. Arma eorum sunt clypeus quardrifariam diusisus: summa sustinent insignia regni Artagonicil inferiora habent vexilla quina argentata in aequore viridi.
Haroensis familiae tituli, domicilia, opes, arma.
Marchio Carionis, Comes Admensis, princeps familiae Haroensis, cuius reddicus annui conficitunt XXIV, millia ducatorum. Ortum haec refert ad quendam Don Curiam, inter Cantabros potentem hominem, Patrem Marchilonum Carpionensium. In scuto depictos osentant duos lupos, ex vniuscuiusque ore prominet agnus, media suit parte absumtus, coloris punicei in aequore argenteo, cum octo crucibus decussatis siue Burgundicis.
Familiae Auilensis tituli, domus, prouentus, arma.
Caput huius est Marchio de las Nauas, habitans in oppido Auila, in cuius agro suas habet possessiones et prouentus XV. millium ducat. In eodem oppido degunt ipsi Auilenses, referentes originem suam ad illustrem quendam Comitem Blasium, qui cum summus copiarum praefectus esset, militans contra Saracenos auspiciis Alfonsi Octaui, regis Castulonensis, adeptus victoriam illustre nomen est consecutus. Arma Auilarum sunt, Scutum cum tredecim Orbiculis caerulei coloris in aequore Puniceo.
Cortesiorum familiae tituli, prouentus, arma.
Primus qui Regnum Mexicanum in aduerso Orbearmis subegit, fuit Fer dinandus Cortesius. Huius filius, Marchio de Valle possessiones suas habet in Noua Hispania, domicilium vero in ipsa Vrbe Mexico. Red ditus quos percipit, constituunt ducatorum CL. millia. Orta est haec familia ab Aragonia, quae non paucos dedit Hispaniae viros fortes et bello claros, Insignibus vtuntur Cortesiiadmodum speciosis: Scuto quadrifariam dispertito, in cuius superiote partead manum dextram visitur Aquila nidosuo incumbens: ad sinistram imago Vrbis Mexicanae, cum octo capitibus morruorum traiecto fune connexis, In parte inferiore, illic quidem leo incedens, hic vero tres coronae in aequore caeruleo.
Familiae Peraltarum tituli, domus, prouentus, arma.
Caput Peraltarum est Marchio de Falses, Domicilium habet Marcillae de Nauarra, quae illius agnoscit dominium. Possessiones habet in regno Nauarreno cum pronentibus sexmilium ducatorum. Est haec familia illustris et antiqua per Hispaniam, quae origihem suam ad Reges Nauarrenos refert, vt et recta linea inde deriuantur Marchiones de Falsis. Arma eorum ostendunt scutum; cum Grypho in campo puniceo, vt et quatuor Ancilia cum insignibus regni Nauarreni.
Familiae Aquilarensis tituli, domus, opes, arma.
Quanquam Sesae dux est ex Cordubensibus, Aquilarensis tamen caput est huius familiae, qui et Comes est Cabrae et Baenae. Domicilium habet Cordubae, possessiones in regno Corduben. si et Neapolitano, vnde percipere creditur quotannis ad LXX. ducatorum millia.
Marchio Aquilarae, Comes Castagnetae, ex Henricis de Lara. Domicilium suum habet apud Carrionem Comitum, possessiones suas in regno Legionensi et Prouincia Comporum, vnde percipit ducat. millia XL. Est haec familia inter regni Castellani antiquiores: referens originem suam ad Marchiones Pliegenses, quorum Maiores preaesto fuerunt Castellanis regibus aduersum Nauarrenos, nec non in bellis contra Mauros, quos memorabili vicerunt pugna, adepti inde titulum Dominorum Aquilarae de Frontera. In armis ostentant aquilam nigram tenentem vnguibus scutum distinctum tribus tignis in aequore rubro.
page 218, image: s0262
Faiardorum tituli, domicilia, insignia, opes.
Faiardotum caput est de Velis et de Mula. Aulam habet in Vrbe Murcia, cum tedditibus quinquaginta millium ducatorum. Ab his longa serie rti sunt Gubernatores Regni Murciae. Originem suam repetunt ex Galloecis, a Fano S. Marthae de Hortiguera. Huius familiae strenuum quendam iuuenem perhibent honorum et gloriae auidum ven sse Murciam, ibique non paucas a Saracenis reportasse victorias, militantem pro rege Castulonis. In virtutis ergo praemium eum cum posteris accepisse perpetuum Proregis Murciae titulum et officium, vnde sunt orti Marchiones de Velis, ostendente id genealogia depicta in Templo Vrbis Murciae, cumarmis familiae, quae ibi in peculiari sacello visuntur.
Viamontiorum familia, tituli, prouentus, arma.
Debent his originem generis sui Connestablii Nauarreni, quihabitant apud Pompeiopolim, possessiones suas in regno habentes Nauarreno, vnde quotannis ad eos redeunt XX. millia ducatorum, Vulgata est opinio, hos, quamuis ab Nauarra venerint, ortos tamen a quodam Carolo rege Francorum. Arma eorum ostendunt vatiegatum rhombis atgenreis glaucisque.
Familiae ad Portos Carreros tituli, opes, insignia.
Iohannes de Horta, Marchio Alcalae ex hac prosapia Carterorum ortus est, domicilium habens apud Hispalim, possessiones et bona sua in regno Andalusiae cum prouentu XVI. millium ducatorum.
Ex eadem gente est Marchio Villanouanus de Barca rupta, caput familiae, cuius domicilium est Asae, possessiones vero in regno Cordubensi, cum prouentibus annuis XVIII. millium ducatorum. Refert praenobilis haec familia genus suum ad Regem quendam Lusitanum. Inde enim nobiles quidam in Castiliam profectitanta seruierunt fide acindustria Alfonso Magno Regi, vt luculenta inde retulerint praemia. Hi porro ortum dederunt Comitibus Metellinis in Castilia. Arma eorum ostendunt scutum deargentatum cum impositis duobus signis militaribus siue vexillis grandioribus.
Familia Bacana, eius tituli, domus, opes, arma.
Est ex hac inprimis gente Marchio de Sancta Cruce habitans in viso oppido. Bona eius sunt ad S. Crucem cum prouentu XXV. millium ducatorum.
Est haec familia ex Nobilissimis inter Nauarrenas, obtinetque secundum locum inter eas, quae ad electionem regis veniunt. Arma huius familiae ostendunt septem alueolos nigros in aequore argenteo cum aliquot vexillis, et in limbo octo cruces Burgundicas in campo puniceo.
Herrerarum familia, arma, tituli, prouentus.
Ex his est Marchio Augnonius, habitans Madriti, opes eius praecipuae ex prouincia Alcariensi, cum red ditibus XXX. millium ducatorum. Domicilium starum huius gentis in Castilia, vbi inter antiquissimas habetur. In armis ostentant octo Caldaria siue Cortinas in aequore caeruleo.
Familiae Cardonarum tituli, opes, domus, arma.
Cardonarum principatum tener Comes Pueblae, habitans Lerenae, percipiens ex territorio Cordubensi ducatorum millia XVI. Nobilissima haec gens est in Castilia, vnde originem traxere Duces de Maqueda, et Marchiones Elchenses. In armis ostentant duos lupos glauci coloris cum octo crucibus Andreanis.
Zapatarum familia, tituli, prouentus, insignia.
Comes Baraienfis Madriti habitat, ex posses. sionibus quas in regno Toletano obtinet percipiens XII. millia ducatorum. Aiunt hise ortos a Rege quodam Aragonum, Abarca, quipater perhibetur multorum equitum fortissimorum, in quibus Madritifuerit Franciscus Zapata, Praeses sanctioris consilii regii, vt iam de multis aliis taceamus.
Heridiarum familia, tituli, opes insignia.
Ex his est Comes de Fontibus, cuius dominia sunt in Arragoniae regno, cum prouentibus annuis VIII, millium ducatorum, Missus fuit hic Comes in Belgicam viuo Duce Parmensi, quo defuncto, ipse praefuit prouinciis illis an. a C.n.MDXCV. cepit hic Dorlanum, Castellerum, Cameracum, vnde famam laudemque sibi peperit. Aduentante autem Alberto Archiduce, cessit ei Comes, factus Produx Insubriae vsque ad annum MDCX. quo mortuus est. gloriatur haec familia, originemsuam a Gothis esse, qui Pyreneos olim habi. tauere montes. Ex eadem ortus est Comes Belchisius in Arragonia. In armis ostentant scutum, quinque castelhs argenteis decoratum.
Familiae Sarmientorum tituli, prouentus, arma.
Ex his est Comes Salinarum et de Biba deo. Domicilium eius in vrbe Burgensi, possessiones in Cantabris: redditus XX. millium duc. Magna huius gentis per Hispaniam aestimatio, inprimis Comitum de Salinis in Castilia. Arma eius exhibent clypeum cum tredecim orbiculis coloris punicei.
Familiae de Geuaratituli, prouentus, arma.
Comes Ognatensis huius est caput, in Ognate oppido habitans. Possessiones eius, quas in Guipuscoa habet, XXXVI. millia ducatorum ei suppeditant. Ortum dedit Arragonia et Cantabria. Est et haec familia inter XIII. illas quae ad electionem regis conueniunt. In Scuto praeferunt tres trabes rubicundi coloris, cum alueolis argenteis.
Aialarum familia, tituli, prouentus, insignia.
Aialarum Alpha est Comes de Gomera, percipiens ducatorum XIV. millia. Repetunt hic originem suam a priscis Arragoniae regibus, vnde multi insuper alii viri fortes prodierunt, Ex eadem gente ortus est Comes Fuensalidae, praeferens in Scuto suo cum duobus Lupis nigris in campo argentato, cum octo crucibus Andreanis coloris rubicundi.
Azeuedarum familia, tituli, domicilia, arma.
Horum primus est Comes Montereiensis, domicilium habens apud Salmanticam, possessiones in Gallaecia cum redditibus XLVI. millium ducat. Caeteri ex hac familia stata habent in Galloecis domicilia, quae multos bello celebres dedit
page 219, image: s0263vitos tam in Castilia quam Lusitania. In scuto ostendunt arborem viridem coma rotunda, in campo rubicundo, ad cuius truncum medium alligatus visitur canis leporarius albus.
Familiae Lunensis tituli, prouentus, insignia.
Huius Princeps, Comes Moratensis, domum habet Caesaraugustae, possessiones in Regno Artagoniae, vnde percipit ad XXXVII. millia ducat. Habitant hi fere in Arragonia, vnde ortus est celebris ille Aluatus de Luna qui regnante Iohanne II. fuit Magnus Magister Ordinis S. Iacobi, et Connestablius Castiliae, expertus vltimis annis variantis fortunae iniquitatem. Scutum praeferunt partim argenteum partim rubicundum, in quo Luna in cornua crescens.
Messiarum familia, tituli, opes, armae.
Primas inter hos tener Marchio Guardiae idemque S. Euphemiae Come. Huic domicilum in Vrbe Salmantica, possessiones apud Fauentiam (Iaen) cum prouentibus XL. millium ducatorum. Ortum his dedit Gallaecis, praeferentibus in Clypeo tres trabes cerruleas in aequore rubicundo.
Familia Volarum, tituli, prouenius, insignia.
Huic familiae nomen dedit Gallaecorum fluuius, cui nomen Vloa. Capur eius est Marchio Metensis, prodieruntque ex ea complures viri clari et bellicosi, Prouentus constituere putantur XVI. ducatorum millia.
Arellanorum tituli, opes, domicilia, arma.
Horum princeps est Comes Aguillarae, bona sua possessionesqu; habens in prouincia Rioiensi cum prouentibus quindecies mille ducatorum. Stata Arellanorum habitatio est in regno Nauarreno, crediturque praecipua eorum nobilitas. In armis habent Scutum exaequo partim caetuleum partim rubrum, cum nouem Liliis deauratis.
Benauidarum arma, tituli, opes et prouentus.
Ex hac est Marchio Fromistae, in oppido eiusdem nominis habitans. Ex possessionibus, quae ei sun in Camporum prouincia; percipit ducat. X. millia. Prodiere hi primum ex Gallaecis pinguntque in Scuto suo Leonem repentem, cum tribus taeniis albis, per medium sectis in aequore rubro.
Familia Auellanadarum cumsuis titulis, opibus, insignibus.
Comes Riua daniae ex hac est, habitans apud Valladolitum, dominia sua habens in Gallaecis, vnde percipit quotannis ducatorum Vl. millia. Castilia Vetus huic nobili familiae statum praebet hospicium, partim etiam Cantabrorum regio. Scuro rubicundo appictus est Lupus niger, cum octo crucibus decussatis siue Andreanis punicei colotis.
Carillorum familia, tituli, opes, insignia.
Comes de Pliego ex hac domo est et Mendoza. domicilium habet Guadalaiarae, percipitque redditus VIII. millium Ducatorum.
Sunt et aliae permultae familiae Illustres nobilesque per Hispaniam, quarum omnium recitare nomina, titulos, viros illustriores in vnaquaque, domicilia, possessiones ac redditus, cum Scutis coloribus variegatis, praeterquam quod fuerit difficillimum, etiam lectori non potest non esse taediosum. Nos igitur iis, quas longa serie recitauimus, erimus contenti.
Archiepiscopi per Hispaniam praecipui numerantur hi.
I. Archiepiscopus Toletanus, Hispaniae Primas, Magnus regni Castellani Cancellarius. Prouentus eius annui sunt CC. millia ducat.
II. Archiepiscopus Hispalensis siue Seuilliae, Princeps Consilii Regii, eius proquentus annui sunt LXXX. millia ducatorum.
III. Archiepiscopus sacti Iacobi, qui quotannis percipit XXIV. mill. ducat.
IV. Archiepiscopus Granatensis, percipiens quotannis XXIV. millia ducatorum.
V. Archiepiscopus Valentiae habet annos tricies mille ducatos.
VI. Archiepiscopus Caesaraugustae (Saragossae) L.mill.ducat.
VII. Archiepiscopus Tarraconensis, XVI. mill. ducatorum.
VIII. Archiepiscopus Burgensis percipit annua ducatorum milliatriginta.
His Archiepiscopis siue Ecclesiis Metropolitanis subiictuntur hi Episcopatus, vocanturque suffragnei.
Sub Toletano.
Episcopatus Cuencaus Cuius prouentus annuis sunt XL millia ducatorum.
Episcopatus Ciguencanus Cuius prouentus annuis sunt L. mill. ducat.
Episcopatus Cordubensis Cuius prouentus annuis sunt XLVI. mill. ducat.
Episcopatus Valentinus Cuius prouentus annuis sunt XXX. mill. ducat.
Episcopatus Segouiensis Cuius prouentus annuis sunt XXIV. mill. ducat.
Episcopatus Oxamensis Cuius prouentus annuis suntXXII. mill. ducat.
Episcopatus Fauentinus Cuius prouentus annuis sunt XX. mill. ducat.
Episcopatus Anilensis Cuius prouentus annuis sunt XX. mill. ducat.
Sub Hispalensi.
Episopatus Malacensis, Cuius prouentus sunt XXX. mil. ducat.
Episopatus Gadium, Cuius prouentus sunt XXX. mil. ducat.
Episopatus Canariarum Cuius prouentus sunt XII. mil. ducat.
Episopatus Insularum. Cuius prouentus sunt XII. mil. ducat.
page 220, image: s0264
Sub Archiepiscopo S. Iacobi.
Episcopatus Soriensis siue Numantinus, Cuius prouentus annui XXIV. mill. ducat.
Episcopatus Placentiensis Cuius prouentus annui XL. mill. ducat.
Episcopatus Aftorganus Cuius prouentus annui XVIII. mill. ducat.
Episcopatus Camoranus siue Scuticanus Cuius prouentus annui XX. mill. ducat.
Episcopatus Samanticensis Cuius prouentus annui XXIV. mill. ducat.
Episcopatus Ciuit atis Roderici Cuius prouentus annui X. mill. ducat.
Episcopatus Mindonensis Cuius prouentus annui XII. mill. ducat.
Episcopatus Auriensis siue Orensanus Cuius prouentus annui VIII. mill. ducat.
Episcopatus Lugonensis Cuius prouentus annui VIII. mill. ducat.
Episcopatus Tudetanus Cuius prouentus annui IV. mill. ducat.
Sub Archiepisopo Granatensi.
Episcopatus Abderensis siue, vt hodie, Almeriensis possidet XXIV. mill. ducat.
Episcopatus Actiensis (hodie Guadix) VII. ducatorum milla.
Sub Archiepiscopo Valentiae.
Episcopatus Oriolensis siue Orcelitanus, cuiusprouentus annui: LXXX. millia ducatorum.
Episcopatus Segobrigensis cuiusprouentus annui: X. millia ducatorum.
Episcopatus Valuestrensis cuiusprouentus annui: VI. mill. ducat.
Episcopatus Nouae Carthaginis siue Carthagena------ cuiusprouentus annui: XVI. mill. ducat.
Sub Archiepiscopo Burgensi.
Episcopatus Calagurritanus, percipiens quotannis XX. millia ducatorum.
Episcopatus Pompeiopolitanus, prouentus habens XXII. millium ducatorum.
Hiduo Episcopi a superioriubs exemiti sunt.
Episcopus Legionenfis percipiens quotannis XIV. millium ducatorum.
Episcopus Brigentinus, hodie Ouiedensis XXI. mill. ducat.
Praeter eos quos numer auimus hi sunt.
Episcopus Aragonensis, cuius prouentus annui sunt. XL. mil. ducat.
Episcopus Pallantiae sine Palentinus, percipiens XXXII. mill. ducat.
Episcopus Iacetanorum, percipiens quotannis VI. millia ducatorum.
Episeopus Guescarensis cuius prouentus XI. millia ducatuorum.
Episcopus Teruellitanus, cuins prouentus annui VIII. mil. ducat.
Episcopus Albaracinus, accipiens singulis annis VI. mil. ducat.
Abbatiae praecipuae in regno Aragoniae.
Abbas Montaragonius, percipit quotannis XII. millia ducatorum.
Abbas S. Victoriani, percipit quotannis II. millia ducatorum.
Abbas S. Iohannis ad Pegnam percipit quotannis II. millia ducatorum.
Episcopus Balearicarum Insularum suffraganeus exst Archiepiscopi Valentiae, suntque prouentus eius annui X. millia ducatorum.
Prioratus.
Prior Conuentus sancti Iacobi Vertesani, habet annuatim XXX. millia ducatorum.
Prior Conuentus S. Marci Legionensis, habet X. ducatorum millia.
Prior Conuentus sancti Iacobi Hispalensis, accipit XIV. milla ducatorum.
Commendaturae siue Praefecturae cum luculentissimis prouentibus annuis trium Ordinum Equestrium per Hispaniam. Etsi autem supicamur, haec Lectori taedio potius quam voluptati fore, tamen ne quid omsisse putemus addemus omnia seruatis etiam nouis locorum oppidorumque nominibus.
Commendaturae Ordinis S. Iacobi.
Commendatura Magna Castiliae habet quotannis XIV. mil. d. Commendatura Socaellemensis habet quotannis XIV. mil. du.
Commendatura Occagnitana, habet quotannis MD. Commendatura Coraliensis Almaquerrana. habet quotannis IV. mil. duc.
Commendatura Montalegrensis, habet quotannis V. mil. dus. Commendatura Sanctae Crucis habet quotannis M. ducat.
Commendatura Montis Regalis, habet quotannis X. mil. duc. Commendatura Castiliensis Preuinciae habet quotannis MM. duca.
Commendatura Variarum, habet quotannis MDCCC. d. Commendatura Campo Montelia, habet quotannis III. mil. duc.
Commendatura Villaruuiana, habet quotannis MC. ducat. Commendatura Aledensis et Totanae, habet quotannis IV. mil. duc.
Commendatura Vissoriana, habet quotannis II. mil. duc. Commendatura Carauaccensis, habet quotannis XII. mil. duc.
Commendatura Viedmiensis, habet quotannis MD. ducat. Commendatura Cicensis habet quotannis MCC. duc.
Commendatura Orcaionia habet quotannis IV. mil. duc. Commendatura Ricotensis. habet quotannis VI. mil. duc.
Commendatura Possoruniensis. habet quotannis MDC. duc. Commendatura Socoborum, habet quotannis IV. mil. duc.
Commendatura Mirabellana, habet quotannis MCCC. du. Commendatura Moratellana, habet quotannis IX. mil. duc.
Commendatura Villamaiorensis habet quotannis II. mil. duc. Commendatura Montissonia et Cidanensis, habet quotannis III. mil. CC.
Commendatura Campi Ereptani habet quotannis MD. ducat. Commendatura Cagnamarensis habet quotannis M ducat.
Commendatura Escusana habet quotannis MD. ducat. Commendatura Montelia Ossensis. habet quotannis MDCCC. d.
page 221, image: s0265
Commendatura Carricosana Villae Hermosae Mambosotana Segurana Surcensi cuius commendator ect Dux Feriae, Veasensis cuius commendator ect Marchio Almacanae Tuenus. Cuius prouentus annui MCC. Ducat. IIII. mill. ducat. VI. mill. Ducat. II. mill. Ducat. V. mill. Ducat. VI. mill. Duc. Commendatura Aubechama et Videmariensis, cuius Commendator ect Comes Fontis Salidensis. Villanouana Fontium Meridensis Albangana Alcuestana Ornachiensis, cuius Commendetor ect Gener al. Oranensis Palamensis Oluiensis. Prouentus eius sunt V. mill. Duc. MD. duc. IIII. mill. Ducat. V. mill. CC. MM. V. mill. M. D. M. ducat.
Commendaturae Prouinciae Legionensis
Commendatura Magna Legionensis, cuius commendator ect Marchio Sanctae Crucis Cuius prouentus annui sunt XII. mill. ducat.
Commendatura Aguzana. Cuius prouentus annui sunt X. mill. ducat.
Commendatura Guadalcanaliensis Cuius prouentus annui sunt IV. mill. CC. ducat.
Commendatura Publiana Sanctii Peresii Cuius prouentus annui sunt MM. ducat.
Commendatura Reginae Cuius prouentus annui sunt IV. mill. D. ducat.
Commendatura Fontana-Magistralis Cuius prouentus annui sunt MMCC. ducat.
Commendatura Praefectura Sanctorum Cuius prouentus annui sunt IV. mill. CCC. duc.
Commendatura Villafrancana Cuius prouentus annui sunt M. ducat.
Commendatura Bene-Venidensis Cuius prouentus annui sunt III. millia ducator.
Commendatura Vsagriensis Cuius prouentus annui sunt MD. ducat.
Commendatura Riberensis quaepropria ect samilia Nobilium de Ribera Cuius prouentus annui sunt III. millia ducator.
Commendatura Inoio sana Cuius prouentus annui sunt MCC. ducat.
Commendatura Quae ad Fabricas Prouinciae Legionensis deputata ect Cuius prouentus annui sunt VI. mill. ducat.
Commendatura Familiae Cordubensis Venauidarum Cuius prouentus annui sunt III. mill. ducat.
Commendatura Barrana quae spectat ad Vermudenses, Cuius prouentus annui sunt MD. ducat.
Commendatura Castelli Torafeni, et haec est Comitum Beneuentanorum Cuius prouentus annui sunt M. ducat.
Commendatura Ad Castrum viride. Cuius prouentus annui sunt D. Ducat.
Commendatura Pennae Vsentiae Mendozarum, Cuius prouentus annui sunt II. mill. D. duc.
Commendatura Trianensis Cuius prouentus annui sunt MD. Ducati.
Commendatura Magna Montalbanensis Vignesiorum Cuius prouentus annui sunt IV. mill. ducat.
Commendatura Orchentena Mendozarum Cuius prouentus annui sunt CCCC. ducat.
Commendatura Muserana Cardonarum Cuius prouentus annui sunt D. ducat.
Commendatura Zagrana et Conettana Toletanorum, Cuius prouentus annui sunt MM. ducat.
Commendatura Auellinorum in Sicilia Cuius prouentus annui sunt MD. duc.
Commendatura Fratellana Bacanensium Cuius prouentus annui sunt CCCC. ducat.
Commendatura Sancti Colorii Neapolitana Spinolarum, Cuius prouentus annui sunt M. ducat.
Commendatura Vasentina in Francia Cuius prouentus annui sunt MM. ducat.
Commendatura Orionensis in Bearnia Cuius prouentus annui sunt D. ducat.
Commendatura Esteppiana Cuius prouentus annui sunt VI. mill. duc.
Commendatura Paracuellorum quae spectat ad Ceuellones Cuius prouentus annui sunt II. mill. duc.
Commendatura Mutionensis Cuius prouentus annui sunt MD. Ducat.
Commendatura Mobernaudia Lassorum Cuius prouentus annui sunt MM. ducat.
Commendatura Oroiana Valdesionum Cuius prouentus annui sunt III. mill. ducat.
Commendatura Lolonia, quae spectat ad Acugnat Cuius prouentus annui sunt M. ducat.
Commendatura Morana Pimentellorum Cuius prouentus annui sunt MD. ducat.
Commendatura Estreueriana Lunaum Cuius prouentus annui sunt DCCC. ducat.
Commendatura Huelamonensis Cuius prouentus annui sunt CCCC. ducat.
Commendatura Muresia et Venacusanae Gueuar arum Cuius prouentus annui sunt D. cucat.
Commendatura Caestilleiana Cuestarum Cuius prouentus annui sunt CCC. ducat.
Commendatura Caestri viridis Gutsmannorum Cuius prouentus annui sunt CCC. ducat.
Commendatura Alinendraleiana Cunigarum Cuius prouentus annui sunt MMCCCC. ducat.
Commendatura Montemolinia Toletensium Cuius prouentus annui sunt MCCCC. ducat.
Commendatura Medina Turrium, haec ect Padillarum. Cuius prouentus annui sunt MMD. ducat.
Commendatura Monasteriensis, cuius Commendatore est Marchie Cagnetae Cuius prouentus annui sunt MD. ducat.
Commendatura Calcadillensis, quae est Moncadarum Cuius prouentus annui sunt MD. ducat.
Commendatura Aquilariensis Cunigarum Cuius prouentus annui sunt DC. ducat.
page 222, image: s0266
Gubernationes et Recturae quae ab Ordine Equestri D. Iacobi dependent.
Rectura Quintanariensis Quae quot annis Largitur LXXX Ducatos.
Rectura Villanouana Alcandetana Quae quot annis Largitur C Ducatos.
Rectura Motensis Quae quot annis Largitur LXXX Ducatos.
Rectura Velesiae, quam Comes Buendiae tenet Quae quot annis Largitur D Ducatos.
Rectura Beneuenidensis Quae quot annis Largitur CCCC Ducatos.
Rectura Higuerensis Quae quot annis Largitur DCCC Ducatos.
Rectura Portensis Reginae Quae quot annis Largitur C Ducatos.
Rectura Cont-Algalensis Quae quot annis Largitur CC Ducatos.
Rectura Fontano Magistrensis Quae quot annis Largitur C Ducatos.
Rectura Montonchenensis Quae quot annis Largitur MCC Ducatos.
Commendaturae siue Praefecturae Ordinis Equestris Calatrauae.
Commendatura Magna Ordinis Calatrauae, cuius Commendator ect Albae dux, e samilia Principum de Toleto Cuius prouentus annui constituunt X. mill. Ducatorum.
Commendatura Ordinaria eiusdem Ordinis Cuius prouentus annui constituunt IX. milliae Ducatorum.
Commendatura Ordinaria Cestellanorum Cuius prouentus annui constituunt II. millia Ducatorum.
Commendatura Almagrensis, quae ad Lunas et Mendozas spectat Cuius prouentus annui constituunt M Ducatorum.
Commendatura Mudelensis Cuius prouentus annui constituunt IV. mill. D Ducatorum.
Commendatura Castilserana Manricorum de Lara, Cuius prouentus annui constituunt IV. mil. D. Ducatorum.
Commendatura Almuradeliana Velasiorum Cuius prouentus annui constituunt MD Ducatorum.
Commendatura Carrionensis Cuius prouentus annui constituunt MDCCC. Ducatorum.
Commendatura Torobana familiae Syluensis Cuius prouentus annui constituunt MCCC Ducatorum.
Commendatura Vallis Pegnanae Padillarum, Cuius prouentus annui constituunt III. mill. D. Ducatorum.
Commendatura Montachelonia spectans ad Pimentellos Cuius prouentus annui constituunt MD. Ducatorum.
Commendatura Fontis Moralis, quae ect Cordubarum et Pontiorum Legionensium Cuius prouentus annui constituunt M. Ducatorum.
Commendatura Moralis Henricorum de Riberis, ad Marchionem de Villa noua ad Riuum, Cuius prouentus annui constituunt VII. mill. Ducatorum.
Commendatura Corraliensis spectans ad Padillas Cuius prouentus annui constituunt MMDC. Ducatorum.
Commendatura Portus Plant, quae ect familiae Moroniae Cuius prouentus annui constituunt MDC. Ducatorum.
Commendatura Alcoleana Ortesiorum Cuius prouentus annui constituunt MCCCC. Ducatorum.
Commendatura Vallesterionia Cuius prouentus annui constituunt MCCC. Ducatorum.
Commendatura Ad Fanum Danielis Cuius prouentus annui constituunt MMDCC. Ducatorum.
Commendatura Possuelana quae est Acugnarum Cuius prouentus annui constituunt MC. Ducatorum.
Commendatura Almodonariensis Campi, quae est Cunigarum et Cordubarum, Cuius prouentus annui constituunt MMDCC. Ducatorum.
Commendatura Herrerana Manricorum de Lara Cuius prouentus annui constituunt MM. Ducatorum.
Commendatura Mansanariensis, quam obtinet Marchio de Pliego Cuius prouentus annui constituunt VI. mill. D. Ducatorum.
Commendatura Commendatura Viuerorum Cuius prouentus annui constituunt MMMCD Ducatorum.
Commendatura Domus et familiae Cordubensis Cuius prouentus annui constituunt MMD. Ducatorum.
Commendatura Velmesiana Cuius prouentus annui constituunt DCC. Ducatorum.
Commendatura Calatr auiensis Cuius prouentus annui constituunt IV. mill. Ducatorum.
Commendatura Soritana Sandoualiorum, Cuius prouentus annui constituunt D. Ducatorum.
Commendatura Vallegana Cuius prouentus annui constituunt MC. Ducatorum.
Commendatura Comus et Familiae Toletanae Cuius prouentus annui constituunt MCC. Ducatorum.
Commendatura Domus et Familiae Talauer anae Henricorum Cuius prouentus annui constituunt DCCC. Ducatorum.
Commendatura Domus et Familiae I;lacentinae Osoriorum, cuius Commendator est Comes Adradae Cuius prouentus annui constituunt III. m. CCC Ducatorum.
Commendatura Domus et Familiae Seuillianae Cuius prouentus annui constituunt III. mill. Ducatorum.
Commendatura Cagnauer alana Cuius prouentus annui constituunt II. mill. Ducatorum.
Commendatura Leperana, cuius Commendatores antiquitus esse solent Proreges Castiliae Cuius prouentus annui constituunt MDC. Ducatorum.
Prioratus dicti Ordinis Calatrauensis.
Prioratus Fontium Cuius redditus annui M. Ducat.
Prioratus Acuquesaecum Sancti Benedicti intra Hispalim Cuius redditus annui DC. duc.
Prioratus S. Benedict apud Fauenitam Cuius redditus annui MM. duc.
Prioratus S. Benedicti apud Porcunam Cuius redditus annui M. ducat.
Prioratus S. Benedicti apud Teletum Cuius redditus annui DC. ducat.
Prioratus Coritensis Cuius redditus annui CC.
Sacrarium dicti Ordinis Calatr auensis possidet CC. ducatos.
page 223, image: s0267
Commendaturae Ordinis Equestris de Alcantara.
Commendatura Magna Alcantarensis quotannis importat X. millia DXXXIV. duc.
Claueria eiusdem Ordinis (vt vocant) VI. millia CCXLV I. ducatorum.
Commendatura Azauchalensis MMCC. ducat.
Sanctae Magdalenae III. millia CCC. ducat.
Hornosiana ducatos CCCC.
Commendatura Celaminia Cuius prouentus annui sunt II. mill. CL. ducas.
Commendatura Vatumberana Iur is dictionis Baiodocensis Cuius prouentus annui sunt CCC. ducat.
Commendatura Familiarum Ordinis Calatrauensis Cuius prouentus annui sunt MMD. ducat.
Commendatura Portesuelana Cuius prouentus annui sunt III. mill. CL. duc.
Commendatura Publiana Cuius prouentus annui sunt MCC. ducat.
Commendatura Familiae et Domus Coriensis Cuius prouentus annui sunt
Commendatura Neliensis et Nauarrena Cuius prouentus annui sunt MD. ducas.
Commendatura Castilicensis Cuius prouentus annui sunt MMCCCC. duc.
Commendatura Eglasina Cuius prouentus annui sunt III. mill. D.
Commendatura Molaregiana Cuius prouentus annui sunt IV. mill.
Commendatura Santiuagnesia Cuius prouentus annui sunt IV. mill.
Commendatura Maioriana Cuius prouentus annui sunt IV. mill. D.
Commendatura Parragalana Cuius prouentus annui sunt MC. Ducat.
Commendatura Veluisiana Montium Cuius prouentus annui sunt M. ducat.
Commendatura Sarsiensis Cuius prouentus annui sunt D. Ducat.
Commendatura Ienfaiana Cuius prouentus annui sunt MD. ducat.
Commendatura Herrerana Cuius prouentus annui sunt DCCC. duc.
Commendatura Castellonouensis Cuius prouentus annui sunt IV. mill. D.
Commendatura Cabecana Buensis Cuius prouentus annui sunt III. mill. DC.
Commendatura S. Spiritus Cuius prouentus annui sunt MM. ducat.
Commendatura Calamensis Cuius prouentus annui sunt IV. mill. CCC.
Commendatura Quintanensis Cuius prouentus annui sunt M. ducat.
Commendatura Paradelensis Cuius prouentus annui sunt MM. ducat.
Commendatura Calisuelensis Cuius prouentus annui sunt MMD. duc.
Commendatura Parragosana Cuius prouentus annui sunt III. mill. CCC.
Commendatura Adelfana Cuius prouentus annui sunt DCCC. ducat.
Iurisdictiones dicti Ordinis Alcantarensis.
Vtraque Iurisdictio Alcantarensis iunct im percipit MD. ducatos.
Iurisdictio Magazelana DCCC. ducatos.
Hesana Alcorcanensis, MCCCC. ducatos.
Iurisdictio Banquerenciana CCCC. ducatos.
Prioratus ad hunc Ordinem spectantes.
Prioratus de campo, D. ducat. Prioratus Calaueensis, CCCc. duc.
Prioratus Magezelae, CD. ducat. Sacrarium Ordinis, DCCC. ducat.
Notandum, Hispanorum regem perpetuum esse caput et Magistrum omnium horum Ordinum, Sancti Iacobi, Calatrauae, A lcantare. Quanquam negari non debet, aliquando praerogatiuas illas cum fructibus suis elocari certis quibusdam conductoribus, qui quotannis elocationis nomine regi persoluunt tredecim ducatorum millia. Iidem conductores tenentur singulis Ordinis Equitibus, qui professi sunt Ordinem, nec tamen Commendaturis perfruuntur, singulis annis pro pane et aqua, vt loquuntur, soluere duodecim Marauedarum millia. Gaudet autem illo omnium Ordinum supremo Magisterio Rex tenore priuilegiorum, quae Pontifices Romani regibus Hispanis Bulla publica permiserunt.
DE EQVESTRIBVS ORDINIBVS Regni Portugalliae.
Sunt in regno Lusitaniae siue Portugalliae tres Sacrorum Equitum or dines. Primi dicuntur Equites sacrae militiae Christi, quorum signum est Crux rubea cum fimbria siue linea extrema aurea et argentea linea in medio.
Secundus est Equitum Iacobaeorum, qui pro insigni ferunt gladium rubrum, vt et illi qui sunt per Castiliam. Tertius est S. Bernardi, quorum signum est erux viridis, ad modum Ordinis Calatrauensis. Caput liorum Equitum omnium est Rex Lusitanus, qui ad quingenti esse perhibentur. Sunt in horum numero aliquot viri Principes: Duces duo: Braganciae, cuius prouentus annui accedunt ad centum cruciatorum siue scutatorum Lusitanicorum millia: et Auerensis, qui percipere creditur quotannis L. millia. Praeterea Marchiones tres, et Comites decem. Nobilium ingens est numerus, qui et ben eficio horum Ordinum plus caeteris per regnum possident. Soliti hi fuerunt superioribus temporibus temere et sine ordine aduersus Mauros pugnater quae res cum multum iis adferret incommodi, vocatis Rex ex Germania, Gallia et Italia viris rei bellicae et aciei struen dae peritis, erudiri illos iussit et adsuefieri ad seruandos ordines, haud secus aclanista aliquis docet gladiatores in ludo.
page 224, image: s0268
10
Vsus et ordo rei exigere videtur, vt pauca de nauigandi ratione Lusit anica dicam. Mense Martio potissimum soluunt e portu quinque aut sex praegrandes naues, quae eo quidem anno in patriam minime reuertuntur, omnes enim naues ante decimum octauum mensem in eundem, vnde soluerunt, portum non appellunt, sed singulis annis duplex soluit classis, prior quidem mense Martio, posterior Septembri. Confecto aliquan. tisper cursu separantur alia ab aliis nauigia, quibusdam vicinae Africae diuersa littora petentibus, aliis vero in Asiam Indiamque pertendentibus, Cumque; reduces hae naues nullos vehant mi. lites, sed tantum turbam nauticam cum paucis quibusdam mercatoribus, mittuntur iis in occursum fere sex naues militariter instructae, vsque ad Promontorium Capitis viridis, qui est extremus Africae in Austrum vergentis mucro, ne classis Lusitanica a Piratis Anglis Batauisque intercipiatur, qui magua solertia in redeuntes ab Indis Hispanorum naues intenti vigilant, a quibus si aberreht, compertum, eos in vicinas illius Oceani Insulas, Maderam, Canarias, Azores impetum fecisse, easque diri puisse.
Est autem haec ad Indos Orientales nauigatio multo facilior et expeditior, quam quis credere possit, adde etiam quaestuosior. Repertus est enim nauta quidam senex, annos sexaginta natus, qui vicies ter ad Indos profectus, quadragies sex dictum illud promontorium Bonae Spei nauigando superauit. Nam qui Lincam Aequinoctialem transiuit, vbi polaris stella Arctica apparere desinit, potest quis eadem Pyxide nautica et Magnetis indicio nauigans vti, qua vtuntur in nostro mari: vt si quis Canarias Insulas Occidentem versus praeterierit, Stella siue Asteriscus Pyxidis nauticae, vt ipsi nautae dicunt, (quod et contingit nauigantibus in Orientem postquam Mendianum Insulae S. Laurentii praetergressi sunt) vt acus Magnetica nonnihil declinet ad id spacium, quod inter Occidentem et Septentrionem medium est, cuius rei causa nondum constar, sed adhuc latere putatur.
11 STATVS RELIGIONIS ET REI ECclesiasticae per Hispaniam.
Sequitur omnis in vniuersum H. spania Religionem Carholico-Romanam, adeo vt contrariae opiniones in magno ibi sint odio: quae ne aliquod incrementum capere, aut serpete possint longius; instituta est seuera illa et magni rigoris Inquisitio, quae quanquam ab initio bono fine introducta fuerit, ita tamen successit temporis variis abusibus infamis facta est apud exteros, vt officina saeuitiae et crudelitatis a plurimis iudicetur. Fuit antiquis tempotibus Ecclesiarum Hispanicarum prima Hispalensis, in cuius dignitatis gradum postea euecta est Toletana.
Cum autem magna pars Hispaniae cum ipsa Toletana vrbe a Barbaris Mauris capta soliataque fuisset, euasit ad id fastigium Ecclesia siue Archiepiscopatus Bracarensis, docentibus id Ecclesiae istius Archiuis. Recuperato autem a Christianis Toleto, cum Toletanus amissam dignitatem repeteret, Bracarensis autem semel acquisitam restituere nollet, contentio illa orta est, quae nondum inter litigantes decisa est.
Qui porro a temporibus Romanorum in Hispania fuerint Praesules, docet in Chronico suo Vasaeus, quem videat Lector. Post ereptas rursum Barbarorum manibus Hispanias, Episcopatus antiquis suis ciuitatibus sunt restituti, vt et quidam in nonnullis recens instit uti.
Etsi autem haud ita pridem Archiepiscoporum et Episcoporum Hispaniae ex praescripto auctoris Elenchum exhibuerimus: quiatamen sequens insuper Catalogus ab auctore nostro Gallo subiicitur, ne ingeniosi in alieno libro esse velle videremur, omittere eum noluimus, et quanquam multa hic occurrant, quae paulo ante quoque dicta sunt; tamen quaedam inuenientur, quae in superioribus non habentur.
Igituf Archiepiscopatus Tarraconensis, cuius prouentus annui extenduntur ad ducatorum millia octo, hos sub se habet Episcopatus.
Barchinonensem cuius prouentus annui, sunt, ducatorum millia V.
Gerundiensem cuius prouentus annui, sunt, ducatorum millia IV.
Ausanensem siue Vicanum cuius prouentus annui, sunt, ducatorum millia XXV.
Ilerdensem cuius prouentus annui, sunt, ducatorum millia V.
Orgeliensem cuius prouentus annui, sunt, ducatorum millia VII.
Derthusiensem cuius prouentus annui, sunt, ducatorum millia VIII.
Archiepiscopus Caesaraugustanus, qui quotannis percipit ad viginti ducatorum millia, hos sub se habet Episcopos;
Hiuensem cuius prouentus annui sune ducatorum millia III.
Tirascensem cuius prouentus annui sunt ducatorum millia V.
Pompeiopolitanum cuius prouentus annui sunt ducatorum millia VI.
Galagurritanum cuius prouentus annui sunt ducatorum millia XII.
Segouiensem cuius prouentus annui sunt ducatorum millia III.
page 225, image: s0269
Archiepiscopus Toletanus, post regis regiamque prolem nulli vel dignitate vel fortunarum amplitudine secundus, cum sit Castellani regni Cancellarius, Hispaniaeque Primas, vltra viginti millia ducatorum annuatim percipit, habetque sub se Episcopos hos:
Morueterensem siue Saguntinum cuius prouentus annui sunt ducatorum millia XX.
Ouiedensem cuius prouentus annui sunt ducatorum millia VI.
Burgensem cuius prouentus annui sunt ducatorum millia XII.
Placentinum cuius prouentus annui sunt ducatorum millia XVI.
Ciguntensem cuius prouentus annui sunt ducatorum millia VIII.
Curiensem cuius prouentus annui sunt ducatorum millia XII.
Cordubensem cuius prouentus annui sunt ducatorum millia II.
Estque hic Archiepiscopus dominus etiam in temporalibus septendecim oppidorum, quae muris moenibusve clausa ac munita sunt.
Archiepiscopus S. Iacobi Compostellanus fruitur quotannis ducatorum millibus viginti, quem in rebus ecclesiasticis superiorem agnoscunt hi Episcopi.
Auilensis cuius prouentus annui constituunt ducatorum millia VIII.
Palentiensis cuius prouentus annui constituunt ducatorum millia XV.
Salmanticensis cuius prouentus annui constituunt ducatorum millia II.
Eborensis cuius prouentus annui constituunt ducatorum millia XX.
Caurienensis cuius prouentus annui constituunt ducatorum millia VIII.
Archiepiscopus Olissipponensis, cuius redditus annui conficiunt sexdecim ducatorum millia, hos sibi suffragantes habet Episcopos.
Legionensem cuius prouentus annui conficiunt ducatorum millia VIII.
Vbedensem cuius prouentus annui conficiunt ducatorum millia VI.
Zamorensem cuius prouentus annui conficiunt ducatorum millia XII.
Diuidatensem cuius prouentus annui conficiunt ducatorum millia IV.
Leriensem cuius prouentus annui conficiunt ducatorum millia VIII. D.
Baiadocensem cuius prouentus annui conficiunt ducatorum millia VI.
Archiepiscopo Bracarensi, ad quem quotannis redeunt duodecim millia ducatorum, Subsunt hi, qui sequuntur Episcopi.
Conimbricensis cuius prouentus annui consiciunt ducatorum milliae XII.
Lamocensis cuius prouentus annui consiciunt ducatoreum milliae VI.
Visensis cuius prouentus annui consiciunt ducatorum millia VIII.
Almoriensis cuius prouentus annui consiciunt ducatorum milliae III.
Tidensis cuius prouentus annui consiciunt ducatorum milliae II.
Lugeensis cuius prouentus annui consiciunt ducatorum milliae XV.
Astorganus cuius prouentus annui consiciunt ducatorum millia IV.
Monuediensis cuius prouentus annui consiciunt ducatorum milliae
Archiepiscopus Hispalensis siue Seuilliensis, euius prouentus annui superare creduntur vndecim ducatorum millia, sub se habet hos Episcopos.
Iaennensem siue Fauentinum cuius prouentus conficiunt ducatorum millia XV.
Carthagenensem cuius prouentus conficiunt ducatorum millia V.
Syluensem cuius prouentus conficiunt ducatorum millia VI.
Gaditanum cuius prouentus conficiunt ducatorum millia VIII. D.
Supersunt duo Archiepiscopi, Valentinus et Granatensis, qui licet nullos a sua auctoritate dependentes habeant Episcopos, iure tamen gestandi Pallii Archiepiscopalis vtuntur, percipitque Valentiensis ducatorum quotannis millia XIII. Granatensis vero duo.
Praeter eos quos supra commemorauimus sunt quidam per Hispaniam Episcopi, qui superiorem praeter Summum Pontificem agnoscunt neminem, sed a sola curiae Romanae auctore se dependere affir mant, luntque hi;
Malacensis cuius prouentus annui constituunt ducatorum millia I.
Guadicensis cuius prouentas annui constituunt ducatorum millia I.
Almeriensis cuius prouentus annui constituunt ducatorum millia XV.
Orenensis cuius prouentus annui constituunt ducatorum millia III.
Paciensis cuius prouentus annui constituunt ducatorum millia IV.
Canariensis cuius prouentus annui constituunt ducatorum millia VIII.
Quod si quis desiderio cognoscendi plura in hoc genere teneatur, quantos vnusquisque per Hispaniam e proceribus Ecclesiasticis, siue is Archiep scopi, aut Episcopi, aut Abbatis, postremo Prioris loco censeatur, percipiat prouentustis praeter Vasaeum legat, quae Damianus a Goes, Lusitanus super hac materia scripsit.
Vnum mihi videtur memoratu dignum, quod et adscribam esse in Burgensi ciuitate Veteris Castellae Conuentum Religiosarum siue Monialium, quae suo quodam nomine Welquae nominentur, esseque easad centum quinquaginta, nobili genere propagantes omnes. Imperitare insuper Abbatissam earum oppidis vicisque viginti quatuor, et vltra quinquaginta
page 226, image: s0270pagis villisque, habereque ius conferendi plura beneficia Ecclesiastica, inter quae etiam numerentur duodecim Ordinum Equestrium Commendaturae.
12 GENEALOGIA REGVM HISPANICORVM.
FVit vniuersa Hispania a temporibus Attilae Hunni in duodecim diuisa regna, quae tamen posterioribus temporibus ad quinque redierunt, fueruntque hoc ordine computata: Castella, Aragonia, Nauarra, Portugallia, Granatense quod et Hispania Baetica: postremum hoc in Maurorium potestare fuit, qui et in Granatensi vrbe Regiam suam habuerunt, vsque ad patrum nostrorum tempora. Constat autem, Castulonis reges ante multos annorum centurias fidem Christianam amplexos suisse. Profligati enim ex Italia Gothi, quam sibi armis subiecerant, valideque ibi dominati fuerant sub Alarico et Atulpho regibus receperunt se in Hispaniam, cum rege suo Sigerico, cuius posteri longo ordine vniuersam prope hoc ordine obtinuerunt Hispaniam.
Series Regum Gothorum, qui in Hispania dominati sunt.
Sigericus, qui ab aliis dicitur Segericus.
Wallias, quem alii appellant Valiam.
Theodoricus qui et alio nomine Rodericus, factus rexanno Christi, CD XCI.
Thorismundus siue Thrasimundus, cuius fratres fuere Dietericus et Henricus.
Alaricus, Henrici Filius. Primus hic sedem sibi constituerat Tolosae, sed ei ctus Gallia in Hispaniam fugere compulsus est, per Clodoueum Francorum regem.
Tendius Alarici filius, occisus fuit.
Teudosilus, vel vt alii vocant Theudegesilus. Trucidatus hic fuit a suis, quod virgin um matronarumque per vim labefactar et pudicitiam.
Agla. Hunc in aduerso praelio oppetiisse perhibent.
Atanagildus. Et hic inter fectus est haud procul vrbe Toletana.
Leongildus fratrem suum in partem regni admisit, Luidum nomine. Arrianus fuit hic, vt et antecessores eius. Subiecir regno Castulonis Siciliam Insulam: hostiliterque perlecutus filium suum Hermogidum, eum interemit, quod Orthodoxam Christi fidem Hermogidus sequeretur, circa annum Salutis D LXXII.
Riccaredus Lenogildi filius, ab Arrianismo ad fidem Catholicam conuersus dicitur per sanctum Leandrum.
Ludus et Viterius, iunctim regnauerunt.
Gundamirus.
Sesibutus, cuius dominatio per totam prope se extendebat Hispaniam.
Riccaredus eius nominis secundus.
Scintilla; qui Sesibuti fuetat Archistrategus.
Sisenandus, ante quem nonnulli collocant Racimirum.
Scintilla Secundus.
Tulca.
Vinda aliis historicis Witesuindus appellatus.
Richensuindus, Rex bonus et Sanctus.
Bamba. Trucidauit hic ingentem Maurorum numerum, qui hostiliter affligebant Hispaniam.
Henringus, qui in societatem regni admisit Egicum, generum suum.
Vitissa: eruit hic oculos Theuteberto filio Richensuindi, ad quem legitimo successionis iure regnum pertinebat. Is Theutebertus, castus luminibus, cum vxorem duxisset, procreauit Rodericum, qui cum ad regni gubernacula peruenisset, vindictam exegit a Vitissa et eius liberis, vltus hoc modo iniuriam parenti illatam, cumis adhuc puer admodum esset.
Rodericus. In hoc cessauit linea Regum Gothorum hoc modo. Habebat Rodericus in aula sua Comitem, nomine Iulianum, quem constituerat Praefectum Mauritaniae Tingitanae. Alii scribunt, eum in illam Africae partem missum, vt fungeretur ibi legatione, quorum sententia videtur verisimilior. Dum autem Iulianus abest, Rodericus abusus occasione violentum stuprum obtulit filiae eins. Patri, cum iniuriam filiae illatam intellexisset, nihil antiquius fuit, quam scelut hoc in Rege vindicare in qua cogitatione cum noctes diesque verlaretur; optimum factu iudicauit; si Mauros in Hispaniam euocaret: Qui non neglecta rei bene gerendae occasione, traiecto fre. to Herculeo, armara manu Hispaniam ingressi sunt, circa annum Aerae Christianae DCC XIV. duce quodam Mucio, quem Miramolinus rex eis praefecerat: vsi autem sunt magna felicitate Mauri, vt breui temporis spacio vniuersam prope sibi subegerint Hispaniam, quanquam non sine cruentis aliquot conflictibus; cum vno biennio vltra septuaginta hominum millia ab vtraque patre caesa fuisse nonnulli scriptum reliquerint. Christiani vero, cum ommbus prope praeliis victi fuissent, quod reliquum erat, ad Astures et Gallaecos se recepit cum Principe suo Pelagio, Roderici Patruo: qui deinde recepit ab Afris Legionem Vrbem, in qua regnauit per viginri annos. Hoc tempore non amplius appellauerunt se Gothorum vel Ostrogothorum reges, sed vsi sunt titulo regum Hispahiae siua Castellae. Potro hanc rem alii sic narrant. Pelagium, Roderici patruum, vt euitaret Virissae saeuitiam, qui iam fratri suo Theutebetro effode; at occulos, in locum solit atium confugisse, vbi assumto religioso virae genere, tantisper delituerit, donec viderit Mauros hostilibus incursionibus totam vastare prouinciam, miscentes cum rapinis caedes. Ibi demum Pelagium progressum e latibulo suo collegisse aliquam Christianotum manum, qui iam ante eo confugerant: quibus assumtis cum se in Asturum regionem contulisset, augescentibus ad iusti exereitus
page 227, image: s0271modum eius copiis, Mauris bellum intulisse Legionemque vrbem armis occupasse, vbi postmodum per viginti annos regnauerit, quo toto temporis spatio nactus opportunitatem, aliquem nec modicum agri modum Afris denuo eripuerit, quos vicinorum montium praesidio se tutantes Pelagius bello fatigauerit assiduo. Cum autem Mauri immane quantum crescerent numero, Pelagius infirmior coactus est vallo fossaque se ac suos defendere, ac beneficio meatuum subterraneorum vti. Sed ne sic quidem satis se tutum animaduertens, cum obsessus ab Afris grauiter premeretur, conuersus ad inuocationem numinis Pelagius, videns se elabi non posse, Diuinum imploranit auxilium.
Nec caruerunt effectu preces eius: tela enim, sagittae ac lapides, quas hostes in Christianos torquebant, conuerso ordine maximo cum impetu in Mauros irruisse, magnumque ex iis trucidasse numerum.
Cumque insuper intellexissent, laborare seditionibus ninter se Afros, facta eruptione, commissoque statario pugnae genere, multos interfecisse, caeteros in fugam coniecisse. Hinc Christianos velut recepisse spiritum, animaduersoque, Deum pro illis pugnare, secutos prosperae fortunae ductum, subinde terras prouincia sque aliquas a Manris recuperasse, impetratis etiam auxiliaribus a Carolo Magno copiis, quo factum esse, vt vndique caederentur ac spoliarentut Baibari, et plurimis exuerentur regnis prouinciisque; quanquam vniuersa pelli Hispania non potuerint. Accidisse haec ad annum Domini DCC LI. Pontificatum Romanum obtinente Stephano III. PP. qui et ipse metu Aistulphi Longobardorum regis in Galliam ab Vrbe profugerit.
Habuit Pelagius successorem in regno Fasilam Filium: qui cum in venatione Vrso occurrisset, correptus a ferainque frusta concerptus periit, cum nemo ei suppetias ferret.
Alfonsus nepos Fasilae, vel vt alii, fratris filius, primus Catholici cognomento ornatus fuit, quod Arianorum fectam regno suo eliminauerit, restituro in summum dignitatis gradum Christianismo. Vixit hic cum Chilpericus et Pipinus in Gallia regnarent.
Successit Alfonso patri Froila filius, siue, vt alii nominant Friola, ad annum Salutis DCC LXI. Vicit hic ingenti praelio Infideles Afros, qui agebant ferebant Galloecorum regionem, qua quidem pugna exercitus eius vltra quinquaginta hostinm millia trucidasse perhibetur. Occubuit percussus manu fratris sui Aurelii, qui hoc pacto regno per nefarium scelus potitus est.
Regnault Aurelius Froilae frater non nisi sex annis.
Quem secutus Silo Alfonsi gener, pacem cum Mauritanis Afrisque fecit, compositis tumultibus per Galloeciam.
Curegatus Alfonsi filius, e Concubina proereatus, Afrorum auxilio ad regale fastigium conscendit. Iu huius beneficii professionem sin. gulis eis annis certum virginum siue iuuen cularum numerum sub nomine tributi misit, quod ita cum iis priuatus adhuc pactus fuisset. Multum hic a virture et laudatis antecessorum moribus degenerauit.
Germondus, siue Veremundus Alfonso affinitate iunctus Diaconum agebat, cum ad capessenda regni sceptra vocaretur; Cuius taedio, abiecto Diademate ad Ecclesiasticum reuersus ordinem ingressus monasterium, Monachum Regi praetulit.
Alfonsus II. Alfonsi primi filius Rexfactus, plus religioni quam regno vacauit: fuitque tantae pudicitiae, vt vxorem suam ne attingere quidem voluerit. Contemta igitur hominis sanctimonia, cum Afriad eum deiiciendum solio concurrissent, adortus eos Alfonsus, virum se osten dit et rebus parem, interfectoque maximo hostium numero, cum ingentem praedam nactus fuisset, aedificauit e manubiis duo oppida, quae appellauit Asturiam et Duetam.
Ramirus Germondi siue Veremundi filius, Normannos praelio denicit, qui cum magnis copiis mare traiecerant ad vastandam spoliandamque Cantabriam. Prospere insuper pugnauit aduersus Afros, quo in praelio aperte eius copiis opitulatum fuisse S. Iacobum Apostolum perhibent.
Ordonius Ramiri filius moriens sex liberos reliquit, cum regnauisset annis decem, Vrbemque Toletanam Mauris ademisset. Obiit anno Salutis DCCC LXXXIII.
Quo eodem anno rex factus est Alfonsus III. cui ob felicitatem Magni cognomen attribuitur. Multa hic bella feliciter contra Afros gessit, quibus et duo egregia oppida in Lusitania eripuit Conimbbriam et Visaeam. Hic est ille Alfonsus, qui quatuor fratribus suis oculos effodi iussit, cum contra eum conspirassent.
Sunt qui scribant aedificasse illum Basilicam S. Iacobi Compostellae: alii auctorem eius laudant Carolum Magnum Imperatorem, quorum sententia propius accedere videtur ad fidem historicam. Regnauit Alfonsus III. annis XL.
Garsias Alfonsi III. filius multa et periculosa bella gessit, capto etiam Aiola Maurorum rege, quanquam solis tribus annis regnauerit.
Ordonius II. extruxit a fundamentis templum cathedrale in vrbe Legionensi, magnificisque exornatum aedificiis insuper luculentis redditibus annuis dotauit. In bello contra Mauros infelix fuit, qui cruento quodam praelio magnum numerum militum eius trucid auerunt inter quos et nonnulili Episcopi caesi sunt. Erant ad id tempus quatuor Com tes in regno Castellano, qui cum eo in militiam proficisci nolue. rant. Hos sollicite perquisitos ad se accersiuit, pollicitus, id eis nequaquam fraudi aut noae fore. Sed non stetit promissis, verum eos vbi comparuissent, corripi obtruncarique iussit. Offensi hoc facinore regni proceres, negauerunt ei inposterum obedientam, electis certis
page 228, image: s0272quibusdam Iudicibus, qui reipublicae prae essent. Ab his deinceps descenderunt posteriores Castellae reges.
Froila II. Ordonii frater,crudelitate et saeuitia insignis fuit, iugulatis magno numero viris nobilibus. Postremo leprosus factus interiit, relictis post se quatuor liberis, cum non nisi anno vno regnasset.
Alfonsus I V. cum regno se abdicasset, idque tradidisset frat i suo Ramiro, Monasterium ingressus est. Tactus vero postea sera poenitentia, vitamque perosus Monasticam, reditum ad regnum sibi machinari conatus est. Quod cum animaduertisset Ramirus, comprehensum fratrem priuauit oculis.
Sanctius primus huius nominis, Ramiti frater, Fuit hic ventre adeo obeso, vt rectus incedere minime posset. Multis ergo vsus remediis, vt abdomen istud ex parte minueret, nihil tamen effecit. Erat ea tempestate Rex Maurus, nomine Abdemarus, regiam suam habens Cordubae, homo magnae prudentiae, qui complures doctos Medicos alebat in aula sua. Quod cum sanctius intellexisset, facta cum Abdemaro pace, credidit se inutili illo pinguedinis onere Maurorum Medicorum ope leuatum iri. Cumque se suamque illi commisisset salutem, potionem sumsit, cuius is fuit effectus, vt excruciatum maximis doloribus regem interemerit. Sanctio extra regni limites versante, Ordonius filius Alfonsi, cui a Ramiro oculos erutos fuisse diximus, inuasit coronam regiam. Caeterum Sanctius ope Mauritanorum, quos ei Abdemarus in auxilium miserat, recuperanit regnum deturbato vsurpatore, mortuusque est anno AN. C. DCC CCXVIII. cum annis vndecim regnasset.
Huius filius Ramirus III. Sanctio Patri successit. Regnante hoc Mauri, rup a pace, quam cum patre eius sanxerant, regnum eius hostiliter inuaserunt, vastata vndique regione. Vnde Galloeci contemta regis adolescentia, apud S Iac obi oppidum regem sibi elegerunt Bermutum Gordinii filium, Alfonsi IV. agnatum. Fuit huic Bermuro ingens bellum aduersus Almansorem Arabum siue Maurorum regem, vbi Bermutus praelio inferior ad Asturum montes fuga se recipere coactus est, Almansor autem castis apud Legionem positis vrbem obse dit, et paulo post oppugnatione cepit, cumque non solum oppido, sed et agris vastationem intulisset, raptim ingressus Galloeciam, Templum D. Iacobi deie cit. Bermutus autem rex, coniuncto sibi cum copiis Garsia Castellae Comite, aggressus Mauros multum vicissim iis damni intulit, reportatis ab iis luculentis spoliis.
Successit Bermuto filius Alfonsus V. qui sororem suam in matrimonium dedit Abdalae Mauro, regi Toletano, vt eius vteretur suppetiis aduersus regem Cordubensem, hostem. Sed puella regia, cum Christia nam profiteretur fidem, verita numinis iram, in hominis gentilis amplexus, praesertim Mauri, venire noluit, vbi nec minis nec pollicitationibus locum dedit. Dum haec aguntur, rex Maurus moritur, et virgo, importuni matrimonii formidine liberata, in monasterium virginum se abdit. Extinctus est Alsonsus V. in obsidione Visaei oppidi in Lusitania, ictus sagitta. Bermutus III. Alfonsi filius, iuuenis admodum mortuuss est, nulla relicta sobole, cum non nisi quatuor annis regnasset.
Ei successit in regno Sanctia sorot cum marito suo Ferdinando Primo, Castellae Comite. Fuit Ferdinandus hic primus; qui duo regna coniunxit, Castulonis et Legionis, quod factum est anno Salutis M XVIII. Ad id vsque tempus praefuerant Castellae regno Comites Gubernatores: at Ferdinandus; vt dictum est primusse nominauit regem Castellanum, Quin et ad superiora regnum quoque Nauarrenum adiunxio, fratri Garsiae ereptum. Videus autem ad tantum se peruenisse robut, annixus est, vt bonam Lusitaniae partem adiungeret suae potentiae cum Vrbe Conimbricensi. Obiit quadragesimo regni sui anno. Non est autem dissimulandum, esse, qui de Nauarreno regno aliter sentiant, sed nos communiorem sequimut opinionem.
Cum enim Saraceni Afrique continuis excursionibus plerasque Hispaniae popularentur prouincias, Nauarreni Enecum quendam regem sibi praefecerunt, hominem magnae potentiae, qui iam antea possidebat Comitatum Bigorrensem, qui ad vsque Pyrenaeos montes excurrit. Hic magna prosperitate cum Afris bella gessit, reportatis ab iis nobilibus aliquot victorns.
Post Enecum Rex factus est Garsia filius eius: post quem hi secuti sunt ordine.
Sanctius Abarca, Garsias. Sanctius Castellanus.
Ferdinandus Sanctii filius. Expugnauit hic Valentiam Vrbem, ope et auxilio Roderici Vituariensis, anno Christi M XXX.
Sanctius et Alfonsus frater eius. Pulsus hic ab illo actusque in exilium, confugit Toletum ad regem Maurorum, in cuius aula aliquandiu vixit. Appellabatur hic vulgo Rex cum pertusa manu: cuius cognominis haec fuit ratio. Cum familiariter admodum vteretur Afrorum principibus, contigit, vt aliquando eorum Concilio interesset, quod habebatur in regia Toletana. Quibus deliberantibus, ipse inclinato in vicinum scamnum corpore, simulabat somnum. Manuris autem eum dormire parum credentibus, accurrere nonulli, alta clamantes voce et eum surgere inbentes, adesse quosdam, qui liqueuefacto plumbo ei perforaturi essent manu. Erst autem Alfonsus haec verba probe intelligeret, perrexit tamen in profundisomni simulatione; sustinuitque, vt lique factum plum bum in volam eius infunderetur. Ictus autem doloris vehementia, cum subito exiliisset, fidem eis fecit, vere se dormiuisse. Sequenti die susceptae sunt pacis conditiones inter ipsum et regem Maurum: quibus non obstantibus, arrepta Alfonsus occasione, fregit fidem iuramento firmatam, eripuitque homini Vrbem Toletanam. Vt autem reuertamur ad Sanctium fratrem eius, sciendum
page 229, image: s0273est, periisse eum cum Zam oram siue Sarabrim Hispaniae vrbem cum exercitu obsideret, occupaturus eam in gratiam Vracae sororis suae, Cum enim quidam ex oppidanis, Velgida Olfosinus nomine, prodictorem ac transfugam simulans, ad regem venisset, eique dixisset: si desiderio potiundi oppidi teneretur, sequereture se, commonstraturum se ei secretam portam, per quam sine noxa cum suis ingredi posset: Rex nimis credulus, cum simulatoris verbis sidem adhi buisset, secutus eum, cum haud procul abdita illa porta ad necessaria naturae secessisset, Velgida traiectum regem tragula mortuum reliquit, inque oppidum confugit, Hunctam infelicem Sanctius vitae nactus est exitum.
Alfonsus reliquit filiam Vracam, quae postea nupsit Raimundo Comici Barchinonensi, vnde natus est filius, cui inditum est nomen Alfonso septimo: qui postea successit auo materno in regno: habuitque hos liberos:
Henticum, huius nominis primum, Castellae regem.
Sanctium et ipsum Castellae regem.
Alfonsum Octauum, filium Sanctii.
Ferdinandum regem Legionis.
Alfonsum Nonum.
Beatricem filiam, nuptam Ludouico Francorum regi.
Est autem Alfonsus iste VII. iudicatus superior potentia et vitibus omnibus regibus, qui eum antecesserant, vnde a quibusdam Hispaniae Imperator appellatus fuit, cum occupasset Cordubam, Parmeniam, Baionam cum aliis multis praecipui nominis oppidis: acquisitis etiam regnts nonnullis. Excessit e viuis cum Fridericus I. cognomento Barbarussa lmpetator esset.
Sanctius III. Castulonis rex, vxorem habuit Blancam filiam Garsiae Nauarreni regis, vnde natus est Alfonsus VIII. qui ducta in vxotem filia regis Angliae, complures ex ea sustulit vtritisque sex us liberos, interque eos Blancam, Ludouici Gallorum regis matrem: Berengariam nuptam Alfonso Legionensi: Vracam, coniugem regis Portugailiae: Eleonoram nuptam regi Aragoniae.
Fuit hic Alfonsus VIII. felix in bello aduersus Mauros, quorum multa millia vno praelio ad internecionem concidit, mortuus anno MC LX.
Octauoin regno successit Alfonsus IX. filius Ferdinandi, regis Legionensis, genuitque filium, Ferdinandum, eius nominis tertium.
Henticus Alfonsi VIII. et ipse filius, exiguo tempore regno praefuit, solo biennio.
Quem secutus Ferdinandus III. Alfonsi IX. filius, Castellae et Legionis rex fuit. Multas hic et gloriosas a Saracenis reportauit victorias, subacta omni prope Hispania, profligatisque Barbaris in Baeticam vsque, quam nos Granatensem hodie appellamus, iisque factis sibi tributariis. Regnante hoc, accidit an annum Salutis MCCLII. vt Iacobus, Atagonum rex armis occuparet Balearicas Insulas, quas Maioricam et Minoticam vocamus, redactis ad Christianae fidei amplexum incolis, quod non sine ope auxilioque huius Ferdinandi III. regis factum est.
Filius eius Alfonlus X. matrimonio sibi iunxit Violentam, natam Iacobo Aragoniae rege, quam et tenetrime dilexit. Cum autem nullos ex ea susciperet liberos, volens dissoluere sterile hoc matrimonium, cutauit, vt adduceretur sibi Christina, Danorum regis filia, exquisitae pulchritud: nis virgo. Dum haec agitantur consilia commoranti apud Hispalim regi nunciatur, Violentam reginam ferre vterum, Confusus inopsque consilii rex, cum non inueniret, quid de Christina, quae iam in spem tegiarum nuptiarum venerat, faceret: peropportune accidit, vt Philippus frater regis, Abbas Vasolidenis et Archiepiscopus Hispalensis, ad aulam veni et. Hic, vt fratrem nodo illo expediret, abdicauit se Ecclesiastica dignitate, duxitque ipse Christinam Danam in vxorem.
Laetatus rex, vtrumque multar um prouinciarum prouentibus opulentissi meditauit, proximumque ab se locum tribuit.
Habuit postea Alfonsus X. complures ex Violenta liberos, Ferdinandum, Sanctium, Iohannem, nec non filias, Berengariam, Leonoram, Beatricem, quae postrema nupsit Lusitanorum regi, luculentamque ei dotem attulit, regnum nempe Algerbiae, vbi olim Turdetani populi. Et hinc factum est, vt inpostetum Lusitanrae reges Algerbiae quoque possessione laetatifuerint. Fuit hic Alphonsus X. princeps cum primis sapiens doctusque, cuius etiam monumenta literaria ex. tant, interque alia Libri Historiarum Mundi; itemque de motibus caeli et stellarum; nec non Tabulae Alphonsinae. Vocatus fuit ad Imperi Romani sceptra a quibusdam Electoribus, aduersus Richardum Anglum, miseruntque proceres lmpetii ad ipsum Burgos vsque in Castiliam veterem Episcopos Spirensem et Constantiensem cum S. Galli Abbate, vt eide Efectione nuncium afferrent. Acceptauit Alfonsus primo Imperii dignitatem, tradito auito regno filio suo Sanctio. Auditis autem Principum Germaniae contentionibus, rogatusque a nonnullis, cessit dignitatem istam Rudolpho Habsbutgensi, qui haud ita pridem Romanorum rexelectus fuerat. Reuersus igitur in Hispaniam, vnde venerat, cum esset Hispali, maerore animiextinctus est, cum Imperio pariter et regno patrio excidisset. Nec enim filius reduci patria solio regio assurgere, aut Diadema reddere voluit. Reliquit Alfonlus motiens hos liberos:
Sanctium IV. Iohannem: Didacum: Petrum: Berengatiam: Beatricem.
Successit, vt diximus, Alfonso X. patri Sancti. us IV. filius, felix in bello contra Mauros, vt qui traiecto freto in Africam ingressus occupato Tanfa oppido, ingenti praelio deuicerit Mahomerum Fessaeregem, constituta in littore illius regni numerosa classe Hispanica. Non tamen effugit ingratitudinis et saeuitiae cauterium: quod
page 230, image: s0274patri ex Germania reuerso cedere regno noluerit: quodque quatuor millia nobilium Hispanorum ad Passerolam trucidari iusserit, qui mota seditione Alfonsum, fratris eius filium, regem consalutauerant.
Ferdinandus IV. Castellae et Legionis rex suscepit ex Constantia, Lusitani regis filia, vxore, Alfonsum XI. et Eleonoram filiam, nuptam Alfonso Aragonum regi. Occupauit hic rex vtrumque; freti Herculei littus anno MCCCL XXII. Alfonso vndecimo liberi fuerunt: Petrus, Alfonsus, Selsius, Sanctius, Henricus II. pater Iohannis Primi, et Leonora Nauarrae Regina.
Defuncto patre Petrus ad regnum peruenit, homo sceleratae vitae, qui nea matris quidem cede abstinuerit, interfectis insuper propinquis consanguineisque suis, aliisque primi nominis hominibus. Cumque idem exitium machinaretur Henrico fratri, hic dolum sentiens, ad Aragonios confugit, impetratisque ab eorege auxiliis, reuersus in regnum, fratrem in vrbe Toleto occupatum carceri inclusit, inclusum pugione confodit. Quo extincto Henricusa proceribus regni ad diadema vocatus, coronam suscepit anno Dominicae incarnationis MCCC LXXII.
Successit huic Henrico II. Alfonsi vndecimi filio, Iohannes primus huius nominis, duxitque vxorem Eleonoram filiam Petri Aragonum regis. Duo difficilia dubiaeque fortunae bellahic gessit: vnum adnersus Lusitanos, cuius causa fuit mors Ferdinandi Soceri eius, cui volebat succedere iure materno, ciuibus proceribusque regni ad spurium quendam Ichannem nomine, sanguine ortum regio, inclinantibus. Alterum ei bellum fuit contra Anglos, qui ex vtroque eum regno, Castellae et Legionis profligare conabantur, eo quod regis Angliae filius, cui nupserat Petri Aragoniae regis filia, vtrumque sibi deposceret regnum, quod ad vxorem haereditario iure pertinerent. Sed posterius hoc bellum ita compositum fuit, vt in affinitates nouas desineret. Non autem videtur ahenum ab instituto nostro, Genealogiam vniuersam Iohannis I. regis vsque ad nostra rempora continuatam sublicere.
Igitur Iohannes Castiliae Rex ex vxore sua Eleonora duos filios suscepit: Henricum Regem Castellae et Legionis, et Ferdinandum Aragoniaeregem. Henrico rursum duo fuerunt filii, Iohannes Castellae tex, et Maria Aragonia. Iohannes filiam habuit Elisabetham et filium Henricum, e quo altera Elisabetha filia procreata est.
Videamus iam secundum Iohannis superioris filium, Ferdinandum nempe Aragonium. Huic igitur quatuor fuerunt liberi. Alfonsus Aragonum et Siciliae rex: Iohannes, qui postea successit fratri: Maria Castellae: Iohanna Lusitaniae regina.
Ab Iohanne illo, quem Alfonso fratri successisse monuimus, progenitus est Ferdinandus Castellae rex; a Ferdinando vero, Iohanna filia et Iohannes filius, qui deinde vxorem duxit Margaritam Maximiliani Austriaci Imperatoris filiam. Iohanna nupsit Philippo Austriaco, eiusdem Maximiliani filio, et Catharina Anglorum regi.
Sicigitur deinceps accipe. Philippus Austriacus, Belgarum Burgun dionumque Princeps, Maximiliani Caesaris filius et lohanna Hispana hos habuerunt liberos.
CAROLVM Quintum Imperatorem. Ferdinandum I. et ipsum imperatorem. Eleonoram, Emanuelis Lusitaniae Regis, deinde Francisci I. Galliconiugem. Mariam Reginam Hungatiae, Elisabeth. m vxorem Christierni Regis Daniae: postremo Catharinam Iohannis Lusitani coniugem.
Reliquit Carolus V. filium vnum, Philippum Austriacum, Hispanrum regem, eius nominis secundum.
Quod si quis me velit caeptam superius Genealogiam pertexerc vlteriusisic dicam: Succescessisse Henricum III. regem patrianno AN. C. MCCXC. Fratrem autem eius Ferdinandum assumtum fuisse in regem Aragoniae, cum Martinus Aragonum rex sine liberis masculis mortuus fuisset, et mater Ferdinand: fuillet filia Petri Aragonii. Elocauerat autem Henricus iste filiam suam in matrimonium Alfeonso suo e fratre nepoti. Haec mulier sola praefuit regno per annos viginti quinque, absente marito, quise bellis Italicis implicuerat, ob causam regni Siculi.
Iohannes II. mortuo patre suo rex Castellanus consalutatus est. Genuit hic ex vxo esua Ma. ria Ferdinandi filia Henricum IV. Multum hic negotii exhibuit Alfonso propter regnum Atagonium, sed conatus eius fuerunt irriti. Tautum autem apud illum valuit Monachus quidam lacobinus, vt ad huius suasionem omnes Iudaeos e regno suo proscripserit, prohibitos quicquam bonorum extra Hispaniam efferre. Vnde maulti ex iis, Christianismum professi, baptizari voluerunt, seil. vt sua seruarent bona. Caeterum hoc non obstante (vt est persida illa gens et scelerata) in occulto suas habebant Synagogas, et reuoluebantur subinde ad Iuda ismum.
An. AN. C. MCCCCLIV. excepit patrem in regno Henticus IV. Eripuit hic aliquot per Hispaniam Mauris siue Saracenis oppida: et postea armis ac vioccupauit regnum Nauarrenum, defuncto Carolo Aragoniae regis filio. Carueiae nic liberis propterea, quod haberetur ad genetandum ineptus, quanquam ipse contrarium asseueraret, producta in medium filia notha, quam ab se procreatam affirmabat. Igitur proceres regni repudiato eo assumserunt sibi reginam Elisabetham, Henrici IV. regis sororem, quam nuptum dedetont Ferdinando V. Iohannis Atagonsi, Principi sanguinis regii, qui et postea in regnis Hispaniae successit.
Is igitur Ferdinandus V. Princeps bonus et Catholicus diadema regni sumsit anno AN. C. MCCCCL. Fauit huic impense fortuna belli, vt multi Saracenos Maurosque prostratos prae liis, partisque elegantibus victoriis, omni
page 231, image: s0275Barbaros prope eiecerit Hispania: quorum vltimi profligati sunt ii, qui Baeticam siue Gianatense regnum incoluerant, postquam illud circiter septingentos annos possedissent. Regna Neapolitanum Siculumque haereditatis iure ad eum devoluta sunt. Filium vnum habuit, cui vxorem desponderat Margaritam Austriacam Maximiliani I. Caesaris filiam. Caeterum hic ante patrem viuere desiit, nullis relictis liberis, qui succedere possent. Hincmotus Ferdinandus in filium sibi adoptauit Philippum Austriacum, cui et Iohannam filiam suam in matrimonium dedit, vnde natisunt duo Imperatores, Carolus V. et Ferdinandus I.
Caroli filius fuit (vt supra quoque diximus) Philippus Austriacus, eius nominis Regum Hispaniae secu ndus; qui cum Regnum adiuisset anno AN. C. MDLV. obtinuit istud vsque ad annum MDXCIIX. Hoc Hispaniarum regna obtinente fusae prostrataeque sunt vires Turcarum maritimae, magno illo et celebri in mari Ionio praelionauali: Adiunxit hic circa annum AN. C. MDLXXX. ad caetera regna sua etiam diadema regni Portugalliae, vt iam de caeteris eius factis memoria dignissimis nihil dicamus.
Vxores Philippus II. habuit IV. Prima fuit filia regis Lusitaniae, ex qua suscepit filium Carolum. Secunda Maria, regina Angliae, vnde nullae soboles. Tertia fuit Elisabetha, Henrici II. Gallorum regis filia, vnde nata est Isabella Clara Eugenia, Alberti Austriae Archiducis vxor. Vltima fuit Anna Austriaca, Maximiliani II. Imperatoris filia, Mater Philip. III. regis. Potitus est regnis suis per annos XLIII. quae et multis variisque mo. dis auxit. excessit e viuisa. d. XIII. Septembris, anno AN. C. MDXCVIII. aetatis suae anno septuagesimo.
Successit patri Philippus III. ducta vxore Margarita Austriaca, quod factum est anno AN. C. MDXCIX. Hinc nata est ei anno MDCI. filia, nomine Anna Maria Mauricia. Deinceps anno MDCV. natus est filius, Hispaniarum haeres, nomine Philippus Dominicus Victor. Dominatur is nostra rempestate longe lateque non in Hispania solum, sed et caeteris per Europam regnis potentiae Hispanicae subiectis, vtiturque nomine PHILIPPI QV ARTI. Vxorem habet Elisabetham filiam maiorem Henrici IV. Galliae et Nauarrae regis.
SYLLABVS PROVENTVVM ANnuorum, quos rex percipit ex omnib. illis regnis et prouinciis, quae hodie communiter sub Hispaniae nomine continentur.
STuduimus, amice lector, in hoc nostro Syllabo speciatim enarrare, quantum fieri potuit, vectigalia et prouentus annuos, quae rex Hispanorum quotannis percipit ex vrbibus, oppidis, accaeteris locis in regno suo. Vt autem quae sequentur, intelligantur facilius, sciendum est, vti Hispanos vocabulo Alcaualae, quo significant decimam partem, quae regi persoluitur, de omnib. mercimoniis, insuperque et iam de domibus fundis caeterisque bonis. Hoc ius soluitur regi antequam quis possideat titulum Principis, vel Illustris Viri, vel Equitis. Multae autem ex iis ciuitaribus, quas infra recitabimus consueuerunt pacisci cum rege, vt vnaquaeque in loco, vbi ius dicit cum ipsa tum ager vicinus, suampe soluat assignatam partem, et sic satisfaciat regi, numerata certa pecunia pro fortuita. Quanquam autem in multis locis Alcaualas id est decimas suas rex singulari libertate donet benemeritis, aut eas vendat, fit tamen id ea lege, vt semper tertia pars maneat filco regio. Sic igicur accipe.
Ex Salinis in regno Hispaniae redeunt quotannis ad regem scutatorum millia CCXXVII. praetereaque CMXLI. solidi VII. nummi X. Valet autem scuratus vnus regales nummos XII. Nam computationem quae fit per Marauedas, omittemus, cum sit minutissimum monetae genus, et taediosissima earum per tot millia numeratio.
Decimae mercimoniorum, quae veniunt mari ex Cantabriae, euntque per Castellae regnum, constituunt annua scutatorum millia CLXXI praeterea DLXVIII. cum solidis XVII. nummis VI.
Decimae quae mari aduehuntur e principatu Asturum soluunt scutat. mill. DCCCCXXVI. insuper CDLXXV. solidos V. num. VII.
Praefectura oppidi Bilbao soluit e mercimoniis mari aduectis scutat. centena millia XII. itemque CMLXXX. solidos XXIII. num. IV.
Vrbs Burgensis cum agro suo numerat pro redditibus, tertiis decimisque quotannis millia scutatorum XLI. praetereaque DCXXXIII. soldi. XX.
Locus iurisdictionis Burgensis (Hispani Merindadam vocant) qui appellatur Plureus siue Auditorium soluit quotannis millia V. itemque scutatos LXVI. solidos XLV.
Occa mons numerat quotannis soutatos LX. XXIII. solidos XX.
Iurisdictio Rioiae datscutat, MCCCLII. solidos VI.
Iurisdictio ad Iberum scutat. millia IV. insuper CMI. solid. L.
Iurisdictio trans Iberum dat scutat. millia III. itemque CCCC XXXV. solid. L.
Victoria cruitas numerat quotannis scutat. DCLIX. solid. XVII.
Prouincia Guipuscoa, quae pars est Cantabriae soluit regi quotannis scutat. MMDCCCXCIV. solidos IV. nummos VI.
Ferrifodinae eiusdem prouinciae soluunt scutat. CCCLXVII. solid. XXXVIII.
Loca septem Iurisdictionum siue Merindadae Castellae veteris scutat. MMCCCCVIII. solidos XLIX.
Vallis Menensis numerat scutat. DL VIII. solid. XLIX.
page 232, image: s0276
Ager Iuliobricenis (hodie Logrogno dicitur) soluit quorannis scutat. MDCCL VI. solid. LII.
Oppidum Iancasinum cum agto suo pendit lcut. MCCCXXV. sol. LVII.
Ciuitas S. Dominici soluit millia scutat. IX. insuper CIII. solidos LV.
Oppidum Didaci (siue Iacobi) scutat. MCCC XXXV. solid. XL VII.
Iurisdictio Mugonensis pendit millia scutat. X. itemque CMIII. sol. L.
Oppidum cum Castro Assidonensi, (hodie Xeres dicitur) soluit quotannis scut. millia XIX. insuper XCIV. sol. IV.
Locus Iurisdictionis de Ceriato pendit scutator. millia IV. praeterea DCCCXXIV. solidos XII.
Merindada siue Iurisdictio Monzonensis scutatorum millia V. itemque DLXXV II. solidos XXV.
Palentia vrbs cum Prouincia Camporum pendit annua scutat. mill. XLI. itemque DXXXIX. cum solidis XXX.
Carrionis oppidum soluit scut. MCCXXVII. sol. XX.
Iurisdictio Carrionis scutat. MCXXXII. sol. XXI.
Loca quae spectant ad Petrum Aluareium de Vega pendunt quotannis scutat. mill. VIII. praetereaque CCCCXLI. sold. X. num. VIII.
Oppidum Sahagunae pendi scut. mill. IV. itemque CMII sol. XV. num. IX.
Iurisdict o Perniensis scutat. CDXXXVI. sol. XV. num. IX.
Iurisdictio Campensis MMMMCCXCI. solid. III.
Vallis Mirandae soluit MCCCLXXXI. scut. solidos LI.
Quatuor oppida quae appellantur vulgo Maritima pendunt scutatorum millia VIII. praeteraque scurat. DCCCLXVI. sol. XXXV.
Principatus Asturiae cum ciuitate Quiedana soluit millia scut. triginta, praetereaque CCLXIV. sol. XLII.
Ciuitas Luconia soluit scutat. millia X. insuperque scutat. XXXIX. sol. XLIII.
Mondogneda siue Montonia oppidum numerat millia IV. scutar. insuper CCXLV. sol. VI. num. VI.
Orensana ciuitas cum sociis pendit scutat. millia XV. praeterea DCCCCL. sol vero LIX.
Ciuitas Compostellana ad S. Iacobum, et loca Archiepiscopatui illi subiecta soluunt annua mill. XLIV. scutat. insuper DCXXVIII. sol. LV.
Ciuitas Thuiana et loca Episcopatui illi subdita soluunt mill. XIV. scut. insuper CCLXXXI. solidos L.
Oppidum Ponfertanum pendit mill. IV. scutatosque CXL. sol. LI. num. VI.
Ciuitas Legionensis et loca Iurisdictioni Episcopi illius subiecta soluunt millia XIV. scut. insuper DCCV. sol. LIV.
Astorgina ciuitas cum agrosuo et Episcopatu numerant iunctim millia III. scutatosque DLXVI. solid. XI.
Loca illa, quae Hispani appellant Cauadias di Legione et Asturca numerant scutatos MCMI. III. sol. II.
Zamorana Ciuitas cum sua Iurisdictione pendit millia XXXVI. scutat. insuper DCCLX. sol. IV. num. VIII.
Ciuitas Taurensis cum sociis soluit millia XXVI. cum scutatis DCCCCLX. sol. XL.
Vallis Vregnana, quia decima spectat ad Ducem Ossunensem, pendit solum CXLII. scutat, solid. IX. nummulos VI.
Vallis Garegnana soluit pro teniis et decimis millia V. insuper scutatos DCCXVIII. solidos VIII. nummos IV.
Varacilla de Loma numerat scutat. DCXII. sol. XLV.
Vrbs Salmantica cum agro et Iurisdictione sua pendit millia LVIII. scutatos insuper DCCC XXIII. sol. XXXII.
Cuitas Roderici cum sociis scut. mill. XXVII. insuperque DCCCVI.
Triguerorum societas scutatos soluit MXXII, sol. III.
Olomillana cuitas scutatos CXV. sol. XI.
Oppidum Tordesillanum cum locis appertinentib. numetant mill. VI. scutatosque insuper CCCLXXII. sol. XXXIII. nam. II.
Ciuitas Valladoletana cum sociis et iurisdictione numerat millia LXXI. scutatosque insuper LXXX. sol. LV.
Oppidum Tordehumos soluit scut. MMXII. solidos XV. num. II.
Medina Campi cum locis sociis pendit quotannis millia LXXV. insuper DCCCXXIII. solidos XXXIV.
Oppidum Olmedum cum sociis, mill. V. scut. insuper CCLXVII. sol. X.
Oppidum Naua cum septem Ecclesiis pro tertiis solu unt scutatos DCCCXVII. solidos IX. Decimae enim pertinent ad Franci scum Fonsecam.
Madrigalense oppidum soluit MDCLXX. scutatos, sol. II. num. VI.
Areuallense oppidum cum sua iurisdictione pendit millia XIII. insuper scut XIV. sol. IV.
Ciuitas Auila cum sociis et iurisdictione sua mill. XLVII. praeterea scutat. soluit CCCCLXX. sol. IV. num. VI.
Segouia Ciuitas cum agro suo pendit millia XXX. scutatosque DLXXXIII. sol. XX.
Oppidum Aranda de Duera, cum agro suo numertat millia IX. scutatosque insuper CLXVII. sol. XXVII. num. VIII.
Roa oppidum pendit quotannis scutat. MDCCXX. sol. LIV. num. II.
Oppidum Gomielis Isanii soluit pro terriis scutat. CCCLXXVII. sol. XXVII. quod decimae spectant ad Ducem de Ossuna.
Sepulueda oppidum cum locis sociis pendit seutatorum millia VII. insuper scutatos CCCC LXXXII. sol. LVI.
page 233, image: s0277
Ciuitas Soria, (quae veterum fuit Numantia) tum sociis pendit millia XXV. scutatos insuper CC. sol. LIX. nummos VI.
Ossuna ciuitas cum locis vicinis et Episcopatu suo soluit mill. IX. insuperque scut. DCCCIII. sol. LVI.
Agreda et Caracena oppida cum socii millia V. scutatosque CL. sol. XXIV.
Molinaeum oppidum cum agro suo pendit millia XIV. praeterea scut. CXCIII. sol. XXVIII.
Cruitas Sequentia (Ciguenca) cum sociis numerat mill. VIII. scutatosque insuper CMLXXV. sol. XXX.
Cuenca ciuitas siue Concia, cum agro sociisque pendit mill. LX. cum scutatis insuper CCCCVII. sol. XXV.
Ciuitas Huetana cum sociis pendit mill. XLIII. seutatosque CMXI. sol. XLVIII.
Villareia de Fontibus millia VI. scutatos insuper CLXIX. sol. VII.
Marchionatus Villenanus soluit mill. LXXVI. scutatosque praeterea CXXXVII. solidos XV. nummos VII.
Bellomontium oppidum scutatos soluit pro tertiis MCLXVI. sol. IV. Decimae enim penduntur Marchioni de Villena.
Murcia Ciuitas cum sociis et iurisdictione numerat mill. XXXVI. scutatos praeterea OCC XXIII. sol. XXXII.
Lorca Ciuitas cum agro millia XII. scutatosque CCLIV. sol. LV.
Alcaresium oppidum cumagro sociisque pendit mill. XLI. scut. DCXXVII. sol. XXVI.
Oppidum Secura Montana cum agro et vicinia pendit millia XXVII. scutatosque insuper CLXXXIII sol. L. numinos VI.
Villanoua Insantium cum sua Prouincia pendit millia XXI. scutacosque insuper CCXXXV. sol. XVII.
Ocagna oppidum cum prouincia quae Castilla nominatur soluit quotannis mill. LVI, scutat. insuper CCCCXXXII. sol. XI.
Guadalaiara ciuitas cum vicinia, mill. XXVII. scut. CXVII. sol. XL.
Proxa et Poza oppida soluunt iunctim millia XXVII. scutatosque CXVII. sol. XL.
Atmonacida oppidum cum prouincia Soritana, MMCMXI. scut. sol. LVI.
Oppida Vega. Talamenca, Tordelaguna cum fuis iurisdictionib. pendunt millia XLVII. scutatos insuper CXXX. solidos XXII. num. VI. Oppidum Hyepes pendit quotannis scutat. CIII. sol. XLI.
Alcala de Hennarez (olim Complutum) cum locis suae iurisdictionis et Bribueda oppido soluunt millia XXXIX. et scutat. DCCCXXVIII. sol. XXIX.
Madritum (olim Mantua Carpetanorum) cum sociis locis pendit mill. LVII. cum scutatis insuper DCCCCXLVII. solidis XXXVI. nummis II.
Comitatus Pugnonius in rostro soluit scutaterum mill. III et LXXXV. sol. XIV.
Grignonium et Cuba oppida soluunt pro tertiis scut. CCLXXXIX. XXVI. sol. VIII. num. Nam decimae dantur Alfonso Mendozae.
Oppidum Galapahar pendit pro tertiis scutatos CCCXCII. sol. IX. Decimae enim spectant ad Ducem Infanta sciae.
Illesca oppidum cum sociis soluit millia V. scutatos insuper CXXIX. sol. XXXVII.
Toletana ciuitas cum sociis numerat millia CLXXVI. scutatosque CLXIX. sol. VII.
Prouentus regii, qui appellantur Seruicia Montagonia conficiunt quotannis mill. XLVI. cum scutatis insuper DCCIII. solidis XL.
Almagrum oppidum cum prouincia sua dat mill. VII. scutatosque CCXCI. sol. XL.
Magisterium ordinis Calatrauae millia soluit VIII. insuper CDXXVII. solid. VIII.
Ciuitas-Regalis oppidum dat MDCCI. scutatum, solid. LIV.
Loca quae comprehenduntur sub Archidiaconatu de Talauera Reginae soluunt quotannis scutatos MCXII. sol. XLV.
Placentia vrbs et loca Archidia conalia pendunt millia XLV insuperque scut. CCLXXXIX. sol. XII.
Trugillium ciuitas cum locis sociis confert quotannis scutatorum millia XXIX. et DCCCC LX. sol. XLVII. num. VI.
Cacerense oppidum eiusque sociisoluunt mill. XIX. scutatosque CCXLIX. solid. XII.
Ciuitas Baiadociensis cumagro pendit mill. XXIV. scut. CDXXXVIII. sol. XLIII.
Alcantara cum sociis et prouincia soluit mill. XXXIII scut XLIV. sol. XXXIII. num. VI.
Decimae egramine et foeno ordinis Calatrauae ad nutrimentum equorum, constituunt mill. scutat. VIII. et CCLXXXV. sol. XLV.
Prouincia Serena soluit millia XVIII. scutatosque DLIII. sol. LV.
Oppidum ad Fontem Magistri millia XVII. et scut. XC. sol. XLI.
Oppidum Xeres ad Baiadociam confert millia XVII. itemque CDLXI. scut. solid. LI.
Guadalcanalense oppidum cum sociis pendit scutatorum millia. VIII. scutatos insuper C. solidos XXXIII.
Hispalis siue Scuillia cum sociis et pro agro suo numerat quo tannis CCCCXLI. mill. scutatorum et insuper DCXLVII. cum solidis VI.
Prouentus annui dominii Hispalensis constituunt scut. mill. IV. itemque CMI.
Ciuitas Palmacum Geluensi oppido pro tertiis soluunt scut. DCLXXXIII. solidos viginti: decimae enim pertinent ad Comitem Palmensem.
Oppida Teba et Atdales tertias duntaxat soluunt, quae se extendunt ad scut. MCCCCXXIV. sol. I. num. III. Nam decimae dantur Marchioni Ardalesio.
Calrena oppidumcum sociis pendit pro tertiis decimisque scutatos septies mille et sexcentos quinqueuaginta nouem, sol. XIX.
Ciuitas Gadium numerat millia viginti et scut. DCXCI. sol. X.
Prouentus Vicecomitatus ciuitatis Gadium
page 234, image: s0278extenditur ad mill. VII. et CCCCXLVI. scutat. sol. V.
Oppidum Gibraltar in Freto Herculeo soluit scutat. mill. III. et DCLXXVI. cum solidis VIII. nummis III.
Ciuitas de la Frontera siuo Finium cum sociis pendit millia LI. et scutat. DCCCXXXVIII. sol. III. num. VI.
Carmona oppidum sociique penduntmillia scut. XXIII. itemque CLXI. solidos IV. nummos VI.
Lora et Setauilla oppida dant MDCLXVI. scutatos, sol. IV.
Ciuitas Eciia (veteres Astigin dixere cum sociis et suburbiis suis pendit mill. scut. XXXVII. insuper DCCCCXC. sol. XI. num. VI.
Corduba ciuitas cum suis clientibus numerat scutatorum mill. XXII. et LIII. solidos LIII. nummos II.
Loca Regia apud Cordubam soluunt millia XLI. scutat. insuper CXVIII. solidos XXXVIII. nummos II.
Anduiara siue Clastum oppidum cum sociis pendit scutatorum mill. XI. itemque DCCLXIV. sol. XXX. num. VI.
Erbeda ciuitas cum suis soluit mill. XXVIII. insuperque scut. DXXXI. sol. L. num X.
Quesada oppidum quotannis dat millia scutat. III praeterea scutatos CDLXXV. sol. XXIX. num. VII.
Comitatus S. Stephani soluit scutat. MMMCCLXXXIV. sol. XIX.
Oppidum Martosium cum suis soluit mill. XXVIII. scutat. XXIX. sol. IV.
Ciuitas Iaenensis (olim Fauentia) cum sociis pendit millia XXXIX. insuperque scut. XXXIV. sol. XIX. num. VI.
Ciuitas Granatensis cum agro et clientibus soluunt iunctim quotannis millia CIV. itemque scut XCIII. cum solidis VIII. num. VI.
Ex serico, quod apud Granatam conficitur, redire dicuntur ad regem quotannis mill. LIII. scutati insuper DCCCCXXI. solidi IV. Quamuis haud sciam, an nostra tempestate tam opulentus sit prouentus, vtique postquam omnes in vniuersum Mauri anno AN. C. MDCX. ex omni profligati sunt Hispania. Nec potui vel diligentissima peruestigatione, vt nunc illis pulsis res habeat, cognoscere.
Certi quidam prouentus apud Granatam, qui Barbaro nomine Guelaiabizes vocantur, inferunt in fiscum quotannis millia scutatorum IV. insuper MCII. solidosque XLIV.
Ciuitates Loxa et Alhama numerant millia scutat. VIII. itemque CMXLVI. sol. XXXVIII.
Bacensis ciuitas mill. scutat. XXVI. itemque XLIV. sol. XXXVIII.
Almeriae Ciuitas mill. scutat. VII. itemque DXLIV. sol. I. num. VI.
Oppida Almugnacar et Salobregna soluunt quotannis VI. millia scutat. et CCCCLXXVII. sol. LVI. num. V.
Malaca ciuitas cum sociis pendit XXXIX. millia et CLXXV. scut. sol. XV.
Velez Malaga pendit VIII. millia DCXLIX. scut. sol. XXXI.
Pulchena oppidum dat scutat. MIV. solidos LIV.
Konda ciuitas cum egro suo dat XIII. mill. et LXXIII. scut. sol. II.
Canariae Insulae solent pendere mill. XI scut. XI. fol. V.
Teneriffa Insula sigillatim soluit mill. VII. scutatosque CCCLII. sol. LVII.
Palma Insula pro se numerat scutat. mill, V. et DCCCLXXXII. sol. II.
Tributum ordinatium quod ea regna pendunt, quae Castiliae nomine censentur, extendit se ad scutatorum mill. CCLII. insuperque DXXI. sol. LII. num. IV.
Ius Portoriorum in regnis Valentiae, Aragoniae, Nauarrae constituit quotannis scutat. millia CXXIX. et CV. sol. L.
Ius Portoriorum regni Portugalliae conficit millia LXXII. et DCXXXVII. scutat. solidos XV. num. VI.
Vectigallanarum et licentia eas extra regnum exportandi, importet scutatorum millia CXXX. insuperque CCLXII. solidos XVI. nummos VI.
Magnum vectigal Hispalense adscendit ad scut. millia CCCLXXII. itemque DXXVIII. sol. LVII.
Ex magno Vectigali Indiarum percipiuntus quotannis millia CLXII. et III. scutati, solidi XLV.
Prouentus e dominio aedificiorum monetae regiae per ea regna excurrit ad millia LVI. et CCCLXXII. scutatos, solidos XXXII.
A Mensar is, quibus rex elocat ius Commandaturae S. Iacobi, et Calatrauae et Alcantarae, accipitis millia CCXXXVIII. et XLVII. scutatos, sol. VIII.
Ex elocatione pratorumque in illorum ordinum terris tempore foenisecii metuntur colligit mill. XC. itemque DCCCXXXV. scutatos, L. sol.
Fodinae argenti viui, Almedana nomine, infert aerario quotannis mill. CLXXXI. et DCLXXII. scut. sol. XXXV.
S. Cruciata, detractis impensis, singulis annis infert millia CCCCXC. praetereaque CXCVI. scutatos, cum solidis quatuor nummis totidem.
Subsidium annuum quod regi soluitur est millium CLIX. scutatorum insuper CCCXIII. cum solidis XLIII.
Ecclesiae et Episcopatus eorum regnorum soluunt annua scutatorum millia CCLXIX. praeterea DCVII. solidos L. nummos VII.
Seruitia horum regnorum quae regi praestantur quotannis constituunt millia XVII.
page 235, image: s0279et CCCIIL scutatos solidos XV. nummos II.
Prouentus monetae exterae est millium XVI. et CCCLXXXVII. scutatorum, solidorum XV. nummorum V.
Prouentus Indiarum annui in vsum regis, constituunt millia DCCXXXV. et CCXCIV. scutatos, sol. VII.
Regnum Nauarrenum pendit quotannis mil.. LXXXV. et DCCLXXXIV. scutatos, cum sol. XIX.
Regna Valentiae, Aragoniae, Catalaniae soluunt iunctim millia CLXXXIII. et DCCCXXIII. scutatos, cum solidis XXXII.
Prouentus Insularum Sardiniae, Maioricae, Minoricae inpenduntur in custodiam et defensionem earum Insularum.
Siciliae Regnum reddit in vniuersum singulis annis milliones II. cum millibus CXLIV. et scutatis DCVII. solidis L. nummis VII.
Prouentus regni Neapolitani cum Apulia et Calabria adscendunt ad millionem vnum, millia insuper CII. cum scutatis DCCCCXLI. solidis X. nummis VII.
Ducatus Mediolanensis soluit quotannis mil. lia DCCXXXV. et CCXCIII. scutatos, solidos XXII.
Fiandriae et Burgundiae prouentus cesserunt nostro aeuo Alberto Archiduci Austriae, qui eas prouincias dotis nomine accepit cum Isabella Clara Eugenia, Philippi II. Hispanorum regis filia.
Prouentus chartarum, vt votant, mill. XI. VI. et CCCXXIII. scutatos.
Vectigalia pannorum, qui ab Florentia et aliunde in haec regna importantur, constituunt millia XXIV. cum DIX. scutatis, solidis XL.
Ciuitas Saldagna, (quam superius suoloco omissam huc repetimus) soluit annua MMCCCCLXXXII. scutatos, solidos viginti et vnum.
Ex his facile cogitatu est, quanti sint redditus annui siue prouentus regis Hispanorum nostro tempore, quos vix cogitatione nedum computo quis facile assecutus fuerit, quem nos laborem ociosis aut curiosis relinquemus, ad amoeniora properantes.
NARRATIO LVCVLENTA, QVO pacto reliquiae Maurorum et Sarracenorum in vniuersum e tota Hispania eiecti sint.
ANnus agebatur a nato bono publico mille. simus sexcente simus decimus, cum Philippus Tertius Hispaniarum Monarcha edicto publico eiecti atque proscripsit omnes eos, qui origine et gente Mauri siue Saraceni, fidem tamen Christi duntaxat ore profitebantur, quanquam Mahometismus illis magis cordi esse videretur: quorum nouorum Christianorum (ita n. vocabantur) tanta fuit muititudo, vt ad nouies tentena millia capitum accedere crederentur. Priusquam aurem ipsum edicti tenorem lectori proponamus, ciusque effectum atque executionem, operae precium visum est, tem paulo altius ordiri: vnde videlicet et quando hae Maurorum gentes in Hispaniam venerint, vt melius intelligatur cum totius rei gestae series, tum causae propter quas eos rex suis expulerit regnis atque prouinciis.
Mahometi Arabis vitam qui descripserunt, multi fuerunt, qui, etsi non vno modo illiu sres tradunt, in eo tamen conueniunt omnes, quod euine plebero vilique genere ortum, pauperib. parentib. patre Ethnico, matre Iudaea natum affirmant: fraudibus tamen atque versutia effecisse, vt Propheta vulgo crederetur. Hicigitur Mahometus adscito sibi in societatem Sergio Monacho Arriano nouam illius ope commentus est religionem, siue superstitionem, e Iudaismo et Arrianismo confusis coadunatam, quod virus primo clam, deinde publice disseminare ausus est per Arabiam. Hoc modo magnam hominum multitudinem, in primis Arabum ad se collegit, adeo vt circa annum AN. C. DCXVII. Ducem se appellare auderet omnium Arabum et Sarracenorum.
Postea Caliphae Arabici (sic enim vocabantur successores Mohometi) beneficio nouae huius superstitionis, et armorum suorum in tantam excrenere potentiam, vt octoginta post mortem eius annis Vlitus Calipha nullo prope mortalium interpellante, omne possideret littus Africae, qua illa septentrionem respicit, praetereaque Palaestinam, Syriam, Arabiam et Persiam: et vt enumerationis compendium faciamus, quicquid terrarum in longum velut ducta linea extenditur, ab extrema in occidentem Africae parte vltra Atlantem montem, vsque ad Indum fluuium, qui terminus creditur terrae Asiae maioris in orientem Solem. Hoc igitur Vlito Imperitante, circa annum Domini DCCXIII. cum reges Hispanorum, vltimi e Gothis immane quantum omnibus immersi torperent viciis, adulteriis, crudelitati, ignauiaeivia facta est Arabibus, Mauris et Saracenis irrumpendi in Hispaniam. Ingressi igitur eam perfretum Gaditanum, interfecerunt spacio quinque annorum vltra septingenta millia Christianorum, sublatisque his impleuerunt regionem Mauris, deiectis a regali solio Gothis, quorum tamen prioribus seculis tanta virtus fuerat, vt non solum imperium Romanum euerterint, sed et ipsam Romam cum Italia calcauerint.
Tradit consensus historicorum Franciae, anno Christi DCCXXV. Abderamum, Regi Geziti, qui Vlito successerat, Proregem per Hispaniam, duxisse trans montes Pyrenaeos Maurorum, Arabum
page 236, image: s0280et Saracenorum quadringenra millia, quod agmen instar diluuii se in Galliam infuderit, inque medium illius regni penetrauerit, vsque ad quarrum a Turonum ciuitate milliare. Hos autem omnes caesos fuisse a Francis, ductu Caroli Martelli, qui tunc magnus Aulae Magister, siue, vt appellant, Maior domus fuerit, apud Dietericum regem. Narrant iidem quinto anno post Amorrhaeum regem conatum suppetias ferre Saracenis, quos idem Martellus intra Narbonense oppidum compulsos graui premebat obsidione, acie victum caesumque fuisse in cruento illo praelio iuxta Colibram, ad radices Pyrenaei montis. Quibus cladibus absterritos fuisse Barbaros istos, ne posthac pedem vlterius in Europam proferrent: eademque opera effectum esse, vt miserae Christianorum reliquiae per Hispaniam latitantes, qui colla Mahometano iugo hactenus sutraxerant, seque armati in montium asperitates per Asturiam Cantabriamque receperant; animum ac vires colligerent, et noua quaedam regna stabilirent, etsi perexigua, Sobarobrense et Quiedanum.
Arabibus in vniuersum tribuunt plerique aucotres ingenium instabile, quieri inimicum, ambitiosum, audax, ordinis impatiens. Sic posteriotibus annis in Asia duos creauerunt Caliphas: vnum in Persia: alterum Damasci: ex qua diuisione imperii Atabici postea nati sunt Turcae, qui omne prope nomen Saracenicum, et Arabicum per vniuersam deleuerunt Asiam.
Sic Miramulini Arabes, nactisummam in Africa potentiam, Caliphis Asiat: cos superiores recognoscere noluerunt. Hispania quidem quadraginta tribus annis per Legatos regum siue Calipharum sibi inuicem succedentes administrata fuit, donec Maurus quidam Abderamus, interfecto Iosepho, vltimo Hispaniae prorege, regem se appellauit Cordubae, auspicatus nouum regnum, quod sub XX. regibus durauit annis CCLVII.
Donec Hispania paruit Praefectis Calipharum siue Miramulinorum, Christianorum reges Sobarobrenses et Quiedani non potuerunt proferre limites suos, eleganter secum agi existimantes, si intra Asturum et Cantabrorum montana tuto delitescere possent. Sunt hi quidfem paulolongius progressi, sed Abderamus, qui Cordubae primus eratrex., cum ad tantam adscendisset potentiam, vt triginta millia equitum, ducenta peditum vsitato more in aciem educeret, compulerat eos, ad pristina se referre montium latibula. Caeterum, vt fit, successu temporis, cum Mauri suas particentur prouincias, interque eos orirentur confusiones, discordiae, bella ciuilia, factum est, vt reges Sobarobrenses occuparent quicquid est terrarum inter Iberum fluuium et Pyrenaeos Montes, assumtis titulis regum Nauarrae et Comitum Aragoniae. Ab altera parte reges Quiedani sui iuris fecerunt, quicquid est agri inter Duriam fluuium et Oceanum Cantabricum siue septentrionalem: quo quidem in spacio hodie comprehenduntur regna, Boscorum, Legionis, Asturiae et Gillaeciae. Sed et vlterius progressi, traiecto Duria amne inuaserunt partem Castellae veteris, abiectoque nomine actitulo Quiedanorum, Legionis se reges appellauerunt. Paruit horumimperio aliquandiu et Castilia, quam ipsi prouinciam per Iudices et Comites rexerunt, vsque ad annum AN. C. CMX. vbi Ferdinandus Consaluus annuente rege Legionis primus se Castellae Comitem cum Maiestare nuncupauit. Et ad hunc quidem modum se habuerunt res Christianorum per Hispaniam, dominantibus Mauris sub appellatione regum Cordubensium, vsque ad annum AN. C. MXIV.
Crescentibus autem bellis intestinis inter Mauros, et prouinciis subinde in minbres pattes et velut lacinias scissis, Christiani, qui nihil ad summam diligentiam reliqui faciebant, si qua ratione hostib nocere possent, arrepta occasione iis Toletum vrbem ademerunt, quod accidit ad annum Domini MLXXXIII. Caesaraugustam vero anno AN. C. MCXVIII. postremo Cordubam ipsam anno Salutis MCXLVII. Haetam notabiles iacturae rerum Sarecenicarum in causa fuerunt, vt multi reguli per Hispaniam, qui hactenus aliena aucteritate Prouinciis praefuerant, abiecto Legatorum aut Praefectorum nomine se ipsos reges appellarent, partim absolutam meramque sibi arrogantes potentiam, partim vero sub patrocinio regum Marocani aut Fezzani, donec ad annum AN. C. MCCXXXVI. Maurus quidam, Mahometus filius Alhamaris, primum se regem Granatae dixit, et supremum Saracenorum per Hispaniam dominum. Diuisis adhunc modum inter se Arabibus, Sanctius, magnus ille Nanarrae rex circa annum MXXXIV. Comitatus duos, Castulonis et Aragoniae ad regalis tituli sublimitatem euexit: et Castellae quidem nouellum regnum attribunt minori filiosuo legitimo Ferdinando: Aragoniam autem dedit Ramino, filio notho, qui primum se Aragoniae regem dixit.
Porrocum Alfonsus VI. Legionis et Castulonis rex, Portugalliam, Arabibus ereptam, in dotem dedisset Theresae filiae, quam matrimonio iunxerat Henrico Lotharingo, accidit, vt horum filius eiusdem cum patre nominis, regem Portugalliae se diceret anno Salutis MCXII. Et sic habes, Lector, originem omnium regum Christianorum, qui per Hispaniam infur: exerunt aduersus Mauros, nec conquicuerunt donec eos aut trucidauerunt, aut sua terra penitus profligauerunt.
Cum autem Castulonis reges ratione situs, regni sui propinquiores essent Mauris Baeticam siue Granatensem incolentibus, ipsa vicinia in causa fuit, vt alterialteros subinde bello appeterent. Aragoniae tamen reges Valentiam occupauerunt anno AN. C. MCXXXVIII. vt Castellani Hispalim (siue Scuilliam) an. MCCXLVIII. Murciam vero anno MCCLVII. vt et Algerbiam, cum nonnullis aliis oppidis Maurorum, quorum reguli parere noluerunt regi
page 237, image: s0281Granatensi, Dediderunt autem plerique omnes hi se suaque Hispanis regibus sub hac conditione, vt acciperent alias terras ad inhabitandum suisque sub regum Christianorum dominatu vterentur sacris, legibus atque priuilegiis. Sic factum est, vt Hispani reges Mauris in multis oppidis vsum permitterent Mahumetismi. Neque vero perpetuo belligeratum est ab Hispanis Maurisque in Hispania: quandoque enim induciae pactae sunt in certum tempus, aliquando pax constituta. Cum autem haec frequenter rumperetur, et Christiani Maurorum metuerent perfidiam, qui inter ipsos habitabant, factum est, vt illi hos oppidis suis expellerent, nisi suscepto baptismo Christianos seprofiterentur. Quib. potior erat amor patriae et bonorum suorum, ii baptizabantur: et horum posteri deinceps. Maurisci siue noui Christiani vocatisunt: vt hoc nomine distinguerentur a Musarabibus, quomodo appellabantur veteres Christiani, qui adhuc in iis oppidis inueniebantur, quae Hispani subinde vel pactis vel atmis a Saracenis recuperabant. Tradunt Hispanorum Historici, quoties recruduisset inter Saracenos et Hispanos bellum, Mauros interfecisse et spoliasse veteres Christianos: et hos vicissim eodem modo egisse cum Mauris et nouis illis Christianis.
Durauit igitur regnum Granatense, dominentibus ibi Mauris sub XXII. regib. annis CC LXIV. vsque ad annum MCCCCXCII. vbi reges Castellae et Aragoniae Ferdinandus et Isabella armis coegerunt Mahometum cognomento Paruum, regem, vt deposito titulo regio ipsam Granatensem vrbem cum munitissimo castro Alhambra iis cederet, hac lege, vt ipse vicissim honestam et viro principe dignam abiis perciperet alimoniam: vtque ipse eiusque successores certis quibusdam terris bonisque velut peculio perfruerentur, quibus gauisus fuisset vltimo Granatae rege, patre suo viuente, neue Mauri, qui sub ipsius patrocinio, cogerentur mutare religionem aut ceremonias vsitatas, donec in Hispania commorarentur: ii vero, qui in Africam se reciperent, vti fruique possent suis agris, fundis atque domib. aut ea omnia, si ita videretur vendere. Et hic fuit finis tot regnorum, quae Mauri et Arabes in Hispania condiderant, post quam durassent annis DCCLXXXI.
Istis igitur Regibus, Ferdinando Aragonio et Isabellae Castellanae debentur initia magnae illius Monarchiae Hispanicae, cuius quanta sit potentia, nostra cum primis loquuntur tempora. Per hos n. coaluerunt circa annum AN. C. M CCCCLXXIX, tria regna Aragonium, Castellanum et Legionense. Cum quibus postquam coniunxerant Granatense, an. Christi MCDXCII. et Nauarrenum, vsurpatione captum AN. C. M DXII. omnem sub vnum diadema redegerunt Hispaniam, sola excepta Lusitania siue Portugastia: quam tamen et ipsam mortuo postremo rege Henrico Lusitano, Philippus II. rex occupatam cum reliquis Hispaniae regnis coadunauit. Taceo iam de iis terris regnisque quae extra Hispaniam possederunt, Neapolitano et Siculo: accedente Christophori Columbi Genuatis sagacitate, qui sub eorum nomine potissimam noui orbis partem detexit, quam hodie occidentalem Indiam vocant: vt et nihil dicam de littoribus et Insulis Africae ac mediterranei maris.
Non igitur sine causa Ferdinando huic Catholici titulum assignauit Iulius II. P. M. quo posteri eius vsque ad nostra tempora vtuntur: quan. quam ipsi hanc causam afferant, quod auctor fuerit Inquisitonis Hispanicae aduersus reciduos Iudaeos et Mauros Mahomeranos, de qua alibi diximus.
Circa idem tempus, quo primum stabilita fuit inquisitio, quod incidit in annum AN. C. M CCCCXCIII. idem Ferdinandus Catholicus, proposito alio edicto proscripsit ex omnib. suis prouinciis Iudaeos et Mauros, qui recusarent suscipere baptismum. Hoc edictum alii aliter interpretati sunt: quibusdam factum excusantib. et a bono in fidem Christianam Zelo profectum asseuerantibus: aliis eo factum dicentibus, vt haberet rex causam addicendi Fisco su Iudaeorum et Mahometanorum diuitias, quas immensas per omne regnum fuisse constat. Fuerunt alii qui scripserunt: Legem istam per se malam non fuisse, sed peruiciosos inde consecuros effectus. Iudaei enim a baptismo Christianisque sacris abhorrentes, quorum numerus ad centum millia capitum excurrebat, ad Turcarum confugerunt patrocinium, quos docuerunt rationem conficiendi pulueris nitrati, et modum iaculandi plumbeos globos e machinis tormentisque aeneis. Ilautem, qui baptisimum susceperunt, cum Christiani haberentur, matrimonia postea contraxerunt cum nobilibus familiis per Hispaniam, vnde mira confusio sanguinis et contraminatio Genealogiarum orta est, vt multi dicere non possent a Iudaeis an Hispanis orti forent. Mauriautem Mahumetani, arreptis desperatione armis, acie victum trucidauerunt Alfonsum de Aguillata, quem ex cum exercitu contra eos miserat. Postremo tamen Ferdinandus rex his permisit, vt traiicerent in Africam, diuenditis iis, quae per Hispaniam habebant, bonis. Adhunc igitur modum Mauri et Mahomerani tota Hispania eiecti sunt, nemine ex omni eorum progenie remanente praeter Mauriscos et nouos Christianos, qui et ipsi hocanno, MDCX. per Philippum III. regem pulsi proseriprique sunt: cuius edictitenorem lectoris oculis subliciemus.
Ait igitur rex non solum sci muneris esse, sed et ipsius conscrentiae ratione se obligari, vte regnis suis prouinciisque eiiciat atque eradicet, quicquid ao offendendum Deum faciat, bonis fidelibusque regni cruibus incommodacreet, ipsam rempublicam labefactet. Compertum autem sibi esse, omnia ista proficisci a Mauriscis et nouis illis Christianis, qui per Granatense regnum, Muriam et Andalusiam hactenus habitauerint. Eos enim non superioribus duntaxat tempotibus semper rebellionibus nouisque rebus studuisse, veros bonosque
page 238, image: s0282Christianos exspoliasse atque trucidasse, sacerdotes jugulasse, Turcas auxilium vocasse: sed et postquam iis e Granatensi prouincia deductis permissum fuisset, alibi in Hispania habitare; dummodo cortectis priscis erroribus, probam et Christianis hominibus dignam viuerent vitamtantu m abfuisse, vt satisfacerent praeceptis promissisque suis, vt semper apertum Dei ipsius et Christianae religionis contemtum prae se tulerint, quam rem luculentis testimoniis deprehendissent, et seueriter puniuissent praefecti Inquisitionis. Sed nec ab odio, Iatrociniis et homicidiis in veteres Christianos abstinuisse. Nouiter autem etiam Turcarum implorasse auxilium, fuamque iis aliisque hostibus pollicitos fuisse operam, siue regna regis patrimonialia, siue ipsius vita atque persona foret appetenda.
Etsi autem hac perfidia et proditoriis consiliis plurimos annos insumsissent, nullum tamen ex iis ne tanto quidem tempore repertum fuisse, qui tale aliquid ad regem referret, sed omnes id vnice studuisse, vt occultarent stia scelera et fi opus foret pernegarent. Non defuisse quidem ipsis illustria exempla eorum quie Gentilismo et Mahuimetismo ad fidem Christi conuerti, egregiam regno atque regi praestiterint fidem, verum his exemplis eos motos non fuisse. Manifestum hoc esse signum omnes in vniuersum ad eundem affectos modum, vt summo studio faciant quae Deo pariter et regi displicent.
Quae cum ita sint, regem memorem officit sui, vt securitatitum suaetum regnorum suorum prospiceret, adhibitis in consilium viris grauibus, doctis, prudentibus, Christianae religionis amantibus, constituisse, e regnis Granatensi; Murcia et Andalusia omnes in vniuersum expellere, atque in aeternum proscribere Mauriscos et nouos illos Christianos, non viros solum et adolescentes, sed et mulieres, pueros puellasque cum ipsis infantibus. Sicut enim, quando ingens aliquod et detestabile crimen committitur in Collegio aliquo aut corpore communitaris, toturm collegium et communitas destruitur et e medio tollitur: ta quoque de Mauriscis faciundum: arcendos eos longissimea caeteris regniciuibus, ne sua illos conabitatione veliit contragio quodam corrumpant inficiantque.
Velle igitur regem iubereque, vt virtute praesentis edicti omnes Maurisci nouique Christiani ex illis regnis, quae supra commenorauimus, cuiuscunque sexus aut aetatis sint, nullo penitus excepto, nissi solis mancipiis intra trigesimum diem facessant exeantque vtque ii capitis poena sine mora afficiantur, qui vlterius ibi commorati, aut redire in eas partes ausi fuissent, quacunque tandem id causa aut praetextu fieret. Eadem poena constituebatur iis e Maurorum progenie, qui vel per Valentiae aut Aragoniae regna transire, aut in iis morari voluissent; quod si qui ex illis ibi deprehensi fuissent, idem subituros cum caeteris supplicium, non obseruata vlla iudicii forma aut iudicis magistratusque sententia.
Interdicebatur insuper omnibus in vniuersum Hispaniae ciuibus, cuiuscumque conditionis ii forent, ordinis, aut dignitatis, neq quis post elapsum diem trigesimum vllum Mauriscum, siueis vir esset siue faemina, in sua prouincia, dominio, agro, domicilio, vel clam vel aperte reciperes foueretque: secus facientes omnibus suis bonis, feudis, vasallagiis, priuandos esse, et incapaces pronunciandos beneficiorum regrorum, applicatis bonis possessionibusque eorum fisco regio.
Etsi autem optimo iure posset fiico suo ad dicere omnia Mantiscorum bona tam mobilia quam immobilia, quia essent proditores et conuicti criminis laesae Maiestatis Diuinae et Regiae: ea tamen se aiebat in eos vsurum clementia, vt ipsis permitteret, spacio triginta illorum dierum, omnia mobilia sua bona vel vendere vel permutare, et acquisita pro iis regno suo exportare: non quidem in auro et argento, gemmis aut preciosiori supellectile: ne litteris Cambii: sed in mercimoniis, quae regno antiqua lege exportare liceret, aut fructibus terrae. Fundos enim, agros domosque et caetera immobilia bona regem de iure sibi seruaturum, vt illa velin vsus diuinos sacrosque conuertere possit, vel in bonum publicum, vt visum fuisset, Donec autem suas tes Maurisci diuenderent aut distraherent, recipere se eos spacio triginta illorum dierum sub fidem et parrocinium suum, vt toto illo tempore libere possintite, redite, negociari et suas res agere, a nemine impediendos, neque contra ius fasque laedendos aut vlla molestia afficiendos: eos vero e Hispanis, qui id ausi fuissent, subituros poenam, quae pacis publicae fractoribus constituta esset. Licere igitur Mauriscis eorumque domesticis exire ex Hispania saluis, nec hoc solum, sed et secum effertemerci monia et fruges terrae, persolutis duntaxat portoriis atque vectigalibus; de auro autem argentoque, caeterisque rebus interdictis stare sententiam: nisi quod tantum argenti illis permitteretur, quantum tam aditer terrestre faciendum, quam ad traiiciendum mare foret necessarium.
Postremo mandabatur omnibus per Hispaniae regna magistratibus, Praefectis oppidorum portuumque marinorum, Archithalassis, Classiariis, vt quisque suo loco seriam nauaret operam, vt vbique locorum hoc Edictum regium proponeretur, et delinquentes in id sine mora ac seuere punirentur. Ignauorum aut secus racientium bona Fisco addicebantur, ipsis ab honorib. officiisque semotis. Perscriptum fuit hoc edictum a. d. XIX. mensis Decembris anno AN. C. MDCIX.
Quanquam autem Edictum miseris illis hominibus triginta dies largiretur, quibus sua bona mobilia diuendere aut permutate possent: tamen Iohannes Mendoza, S. Germani Marchio, totos decem dies inde defalcauit, relictis tantum viginti in vsum Mautorum diebus: addito, quod ita boni publici ratio et regis commoda exigerent. Iussit etiam omnes Mauriscos, qui in oppidis vrbibusque habitabant, nequaquam inde discedere,
page 239, image: s0283nisi prius apud Praetorem aut magistratum lociprofessi fuissent nomen suum, et abeundi licentiam impetrassent, constituto capitis supplicio secus facientibus.
Vix tanta promptitudine scriptum istud edictum existimo, quanta executioni mandatum est. Omnibus enim nautis, quotquot naues suas habebant in diuersis portubus et stationibus per Hispaniam mandato publico interdictum est, ne naues suas abducerent: quod iis regiipraefecti vti constituissent in transportandis in Africam Mauriscis. Ita factum est, vt permulti in diuersos obiecti littoris Africani portus appellerent. Toto autem illo anno multis vicibus tam terrestri quam maritimo itinere in Galliam Mauri venerunt, e diuersis partibus, et tanto quidem numero, vt ad centum quinquaginta millia capitum accessisse videantur. Primiquidem, qui in Galliae Narbonensis portus incurrerant, in Africam feliciter traiecerunt. Iili vero, qui e portu Bresconio soluerant, per eos, qui illos securitatis causa deducere ac comitari debuerant, omni iniuriarum genere affecti, postremo spoliati bonis fuerunt, quod quidem facinus inhumanum et crudele ab omnibus iudicatum fuit.
Henricus IV. Galliae rex cum audiuisset, proposito edicto publico omnes in vniuersum Moriscos ex Hispania proscriptos, intra breue tempus inde aufugere iussos fuisse, et iam numerosissimas familias eorum, ingentiaque agmina in finibus Cantabrorum et cirea vrbem Baionensem conuenisse, incredibili in exules istos vsus humanitate, optionem iis dedit, si qui vellent amplecti religionem Catholico-Romanam, eos secure in Galliae regno habi aturos: quod si hoc minus probarent, licere illis per Galliae regnum siue impedimento iter facere, vsque ad portumaliquem maris mediterranti, vnde sine mora possent in Africam vel Aegyptum, vel quocunque visum fuisset traiicere.
In hunc finem, cum primum Galliam attigerunt proscripti, missi sunt Commissarii regii, quibus mandatum, vt eos, qui Christianae fidei nomina dare vellent, nominibus suis consignatos, in album referrent, vt ipsis tempus et locus constitueretur, quo deberent coram Episcopo Baionensi aut eius Vicario profiteri sua nomina, vt ea postea a Scriba Senatus Baionensis in acta publica referrentur. Vtqueii, qui ad hunc modum nomina Catholicismo dedissent, deducerentur, donec Garumnam et Dertonam amnes superassent, vbi illis licitum foret, habitare in plana illa parte regionis, vbicunque ipsi voluissent. Caeteri, qui a sacris Christianis abhorrebant, iubebantur conuenire in vnum aliquem certum locum, vt vno agmine deduci possent per vias compendiosas et minimum difficultatis habentes ad littus Gallicanum, qua parte id pulsatur mari mediterraneo, vt ibi impositi paratis in eum finem nauibus, primo quoque die Africam traiici possent, aut aliud aliquod regnum, quod Turcico subesset imperio. Nauarchis autem atque classiariis seuerissime interdictum est, ne quem ex iis iniuria afficerent, aut aliquid praeter constitutum naulum exigerent, nisi vellent capitis incurrere poenam. Vt autem constaret, quomodo exules tractassent nautae, iubebantur eius rei publicas littras testimonii vicem a Mauriscis accipere, simul. atque ii in littus Africanum excensionem fecissent. Aliter Classi rios regi non satisfacturos. Postremo imperatum est omnibus Magistratibus prouinciatur et oppidorum, per quas Mauri iterfacturi essent, vt iis de commeatu necessamisque hospitiis prospicerent, eosque ab omni iniutia summa cum cura defenderent.
Quapropter mandauit rex Cliellae domino, vt profectus exciperet Mauriscos Castellanenses, qui numero ad quadraginta millia Galliam petebant, ingressuti eam iuxta oppidum S. Iohannis Lusonii. Praeterea imperauit Augerio, Praefecto regis per Languedociam, vt eos ab iniuria prohibitos citra noxam deduceret ad portus et stationes littoris Gallicani, qui erant ad Mare Mediterraneum, vt im positi nauibus traiicerentur in Africam, quemadmodum ipsi Maurisci petierant.
Augerius, accepto a Duce Ventadurio mandato qui tunc Legatus regis erat per Galliam Narbonensem, magna fide quod iussus erat, executus est, deduxitque Mauriscis illos ex agro Baionensi ab ipso inde Oceano Cantabrico vsque ad Agatham oppidum Languedociae, vbi Portus est Maris Meditertanei. Hic nauibus imposuit diuersis vicibus vltra triginta millia, qui transfretauerunt, exscensione facta ad Tunetem Africae vrbem, tanta fide et securitate, vt deinceps Maurorum proceres regi exquisitas egeriut gratias, collaudata admodum Augerii prudentia et dexter itate.
Interfectio interea rege, nuncium accepit regina vidua, quinquaginta millia Mauriscorum Aragonensium, iam in via esse Galliam versus: et praeter hos in Prouincia Galliae appulisse ingenti numero Mauros Granatenses, vsos nauigiis Ragusiensium, Gothalanensium et Genuensium. Regina igitur, quae de incolumitate exulum non parum sollicita erat, quod versaretur ante oculos, quam miseris modis ii habiti fuissent, qui ex Insula Portuque Bresconio soluerant: accedentibus querelis Prouincialium Gallorum et Languedocensium, qui multis se affici in commodis ab illa tanta Maurorum confluge, et infici praeterea morbis contagiosis conquerebantur, plenis iam Xenodochiis morbidorum in vrbe Massiliathis inquam causis adducta regina vidua misit Aymarum libellorum supplicum Magistrum, vt quam primum regiones illas illuuie ista exoneraret, Maurosque deduci in Africam curaret, ab iniuria tamendefensos: vt respirare possent prouinciae.
Aymarus, cum ad summam diligentiam nihil fecisset reliqui, deductos Mauriscos Agatham
page 240, image: s0284ciuitatem, monuit de querelis populi. Maurorum proceres contra conquere bantur de violatis suis per nautas Bresconius. Aymarus, habita quaestione omnes e classe, qui affines culpae erant in carcerem compingi iussit, donec de iis plenius cognosceretur. Ipse cum prospexisset de omnibus, quae ad profectionem erant necessaria, tam pro iis qui iam praesto erant, quam pro reliquis, qui adhuc expectabantur, cumque tolerabile constituisset vecturae precium omnib. impositos nauigiis, in Africam deuehi iussit.
Cum Languedociam bis molestis hospitibus exonerasset Aymarus, qui pedestri itinere in Galliam venerant: profectus est in Prouinciam, vt transportari curaret Mauros Granatenses, qui nauibus eo, vti diximus, appulerant. Cum eos imponeret nauibus, id difficultatis ei obortum est, quod validiores et opulentiores semper volebant primi ingredi triremes, abactis retro infirmis ac pauperibus. Mandauerat autem rex, vt ditiores naulum persoluerent pro egensi, ne quis per causam inopiae in Gallia relinqueretur. Conuocatis igitur Maurorum praecipuis mandauit, vt inter fe eligerent, qui collectum vecturae precium pro omnibus soluerent, quique pauperibus de victu caeterisque rebus necessariis prospicerent, constituto Quaestore, qui eo nomine redderet rationes. Idem fecit Augerius apud Agathopolim. Sed apud Massiliam tristis interuenit casus, qui institutum illud conturbauit. Constituerant Maurisci Quaestorem Zappatam quendam, qui ab iis qui circa Massiliam haerebant, pecunias coiligeret. Fecit hic quod iussus erat: cumque aliquem argenti modum coegisset, aufugit nebulo, ablato se cum vecturae precio. Hoc facto tantae miseriae obruerunt calamitosos Mauriscos, vt diuites, postquam nacti fuerunt media euadendi, inque Africam transfretandi, pauperes post se in Gallia reliquerint. Qui cum aliquandiu nutriti fuissent e domibus Hospitalibus, fessi eorum consortio Masilienses, postremocoacti sunt, de suo naulum persoluere, vt in Numidiam transportarentur.
Sunt autem communiter Mauri versuti, fallaces, et ad omne genus fraudis aptissimi, pleni proditionis et deceptelae. Exteris fidem datam rarissime seruant, ne ipsi quidem inter se satis fidi, nec alter facile alterius mouetur miseriis, quae ipsorum vitia expertus est Augerius apud Agathopolim, quo loco plurimieorum nauibus impositi sunt. Venerat huc sub initium mensis Augusti Hachi Abrohamus Mufaracca, quem magnus Turcarum Princeps in Galliam miserat, vt Mauriscorum res cognosceret, eorumque curam susciperet. Qui cum vidisset, quanta cura et sollicitudine Commissari Galli in iis transportandis vterentur, acquiescens in Africam traiecit, vt ibi nouis hospitibus pararet hospitia.
Cum primum quinquaginta illa millia Mauriscorum Aragonensium in Franciam Languedociamquese infunderent, magnae querelae deferebantur ad supremam Curiam Tholosanam, quiritantibus colonis, quantum damni agris datum fuisset per Mauros Castellanos, qui illac transierant et omnia vastauerant: quibus populi questibus moti Parlamenti senatores proposito edicto, prohibuerunt sub capitis supplicio, nequis Maurus Languedociam vel ingredi vel transire auderet. Caeterum Augerius memor officiisui, cum intellexisset, aliud agmen venisse ad Subracum oppidum, plurimosque eorum iamis Garumnam conspici, nihil moratus Senatusconsultum Tholosanum, iussos transire pontem apud Subracum, versus Agathopolim deduxit, vbi vltra centum nauigia in portu stabant, quae mercatores ac nautae ab omnibus partibus eo conduxerant, vt iis Mauros in Numidiam transportarent. Conquerebantur hi, non posse se in ista egestate soluere vecturaeprecium, quod Aymarus constituerat. Augerius igitur moderatione adhibita, minus illos soluere iussit, addito, vt vigesimusquisque immunis a naulo: iussitque nautas illo contentos esse, nisi mallent grauissimas persoluere multas: adeo tangebatur hic vir miserils afflictissimae illius multitudinis.
Iussos fuisse edicto regio ditiores Mauros, pro tenuioribus vecturae precium soluere, supra diximus, Hoc vt eluderent, prope omnes se pauperes asseuerabant. At Augerius, cum ab opulentioribus sponsores exegisset pro duobus Scutatorum millibus, onerauit sex naues calamitosissimis et egentissimis Maurorum, et eos praemisit. Ibi proceres Maurorum, veritilongiorem moram et iniquum fore rati, si opulentiores proficiscerentur, relictis in Gallia tenuioribus: consilium ceperunt, eligendi quosdam, qui inito transportandorum numero, pecunias pro iis colligerent. Electigitur fuerunt Tristanus Oscenus, Petrus Biberus, et Aifonsus Lopez: hi et naulirationes iniuerunt, et dealimonia caeterisque rebus necessatiis pauperioribus prospexerunt.
Igitur Hittes, Oscenus, Biberus et Lopez communicato cum praecipuis Mauriscorum consilio, remaggressi sunt, ita vt Lopez quicquid colligeretur pecuniae, ipse reciperet, et eo nomine responderet. Vide autem quid acciderit. Cum Lopez nihil solueret mercatoribus neque nauium praefectis, neque quicquameorum quae iussus erat faceret, irati illi Augerium conuenerunt, rogantes, vt ipse sua auctoritate cogeret hominem ad soluendum quod debeatur argentum. Cumque de reliquo parum fiderent Lopesio, petierunt, vt, quo sibi in futurum de solutione caueretur, ciuis quidam Agathensis sibi nominaretur, quem eo nomine velut sponsorem conuenire possent. Non displicuit hoc consilium primis Mauriscorum: ita tamen vt Loppesius, quemadmodum hactenus ipse e suorum manibus pecunias receperat, ita eas deinceps quoque colligeret. Sic de voluntate tam
page 241, image: s0285Mauriscorum quam Mercatorum, qui de iis transportandis pacti fuerant, nominatus est Iohannes Antonius Iordanus, ciuis Agathensis.
Exiguus tamen fuit huius rei fructus. Neque enim Commissarii Mauriscorum vel eorum Quaestor expediebant argentum, vt promiserant: siue id malitia quadam fecerint, siue quod opulentiores dissimulatis opibus suis se pauperes mentirentur.
Vnde spectaculum omni commiseratione dignum erat, videret calamitosos et inopes Mauriscos in nauigia detrudi, expositos vndarum et inediae violentiae sine rebus necessariis, vt ne panis quidem biscocti tantum, quantum sufficeret, iis suppeditaretur.
Vnde duplex audiebatur querela, Mauris miscentibus planctus lachrymasque suas cum indignatione nauarchorum, metuentium, ne sibi vitio verteretur, si ii, quos deueliendos sibi sumsissent, fame morerentur, aut desperatione:
Et Augerius, qui supra modum afficiebatur eurum miseriis, cum horum hominum curam sibi a Rege demandatam non ignoraret, rei annonariae melius prospexit, importato in singulas naues maiore aliquanto commeatu.
Quanquam ne sic quidem satis consulebatur eorum necessitatibus, vrgente tam longo et periculoso itinere, quod tempore hyberno conficiendum erat: Tunetana enim Vrbs distabat Agathopoli circiter ter centum milliaribus Gallicis.
Constituit insuper Augerius, vt pauperibus, quibus ne ad panes nauticos quidem aes suppetebat, ditiorum Mauriscorum sumtibus alimonia subministraretur, constituto tolerabili precio, et toto negocio demandato Donnero et Sollerato, mercatoribus Gallis.
Hac ratione factum est, vt annitente omi studio et diligentia Augerio, vnius mensii spacio septuaginta naues plenae Mauriscis, in portum Tunetanum appulerint, ea quidem felicitate, vt nullus omnino ex iis perierit, cuius rei locuples Maurorum Proceres dederunt Augerio testimonium, quod non pigebit adscribere.
Nos otros Comissarios diputados por el Reyno de Aragon, abaxo firmados certificamos al Rey, y a la Reyna, y a mon Segnor, Duque de Ventador, Par de Francia, et Locotenente General por su Magestad en la Prouincia de Lengadoc, Como Segnor D'Auger Commissario diputado por sadicha Magestad por nuestra guia y embarcamiento, Nos a guiado y hecho accompagnar por sus tinientes y Archeros desde la villa de Toloza, asta esta villa de Agde, habiendo recibido todo buen tratamiento, fabor; y merced del y de sus tinientes. Nos an deffendido y conferuado, como sus proprios bijos, y becho dar los mantenimientos con toda abundancia y otras cosas necessarias, y a administrato Iusticia en todas las occasiones, quae se an offrecido, y le habemos requirido. Y a becho embarcar veyente e cinco mil Moriscos Aragonenses; pequenos y grandes sobre buenos baxeles, guiados y lleuados por muy buenos patrones marineros, donde quedamos muy contentos y muy obligados a seruir sclo su Migestad, y rogar a nuestro Segnor por su salud y prosperidad. Hecho en Agde a veynte y quadro dias del mes de Nouembre yano mil seys ctentos y dies. Alonso Delope, Tristan Oscen Maiour, Pedro Viuera, Noffre Almocaden, Baile de Mores, Commissario di. putado por el Reyno de Aragon.
Quarum literarum sententia haec est: testantur Commissacii et Quaestores Maurorum, summa fide et diligentia verstum in suo officio Augerium, et curasse, vt viginti quinque millia Mauriscorum Aragonensium, transportarentur in Africam: cuius rei nomine ipsi gratias agunt et Regi, et Reginae, et Duci Ventadurio.
Paulo post id tempus idem Augerius nauibus imposuit adhuc circiter quadraginta millia Mauriscorum, tam Granatensium, quam Castellanensium et Aragonensium. Caeterum in his fides mercatorum nautarumque desiderata fuit, qui non ex sententia Augerii et voto cum Mauris egerunt.
Vnde postea graues querimoniae habitae sunt aduersus ipsum Augerium et eos quorum opera in illis traiiciendis vsus fuit. Lopesius enim, quem Mauri procuratorem constituerant, reuersus in Galliam; ad Regem accusauit cum ipsum Augerium, tum quosdam ciues Agathe ses, effecitque vt citarentur ad dicendam causam.
Comparuit ad condictum Augetius, responditque scripto ad accusationis capita, cum iam ante toram historiam transportationis Maurorum accurate descriptam, typisque expressam in vulgus edidisset: Protestatus claris verbis, nunquam se vllo modo immiscuisse se exactionibus pecuniariis Mauriscorum, neque scrutatum eorum impedimenta aut bona, neque peruestigasse, quid in nauibus veheretur.
Protulit etiam in medium literas publicas, quibus testabatur, traduxisse se summa securitate et citra noxam per prouinciam Languedociam circiter sexaginta millia Mauriscorum, quos summa cura et sollicitudine nauibus imposuerit cumque omni familia ac supellectile in Africam transportauerit.
Contradicebat huic acriter Mauriscorum Procurator Lopesius, qui continuata
page 242, image: s0286accusatione dicebat: dictum Augerium cum Iosepho Palmerio et Iohanne Antonio Iordano, ciuibus Agathensibus, sub praetextu excutiendi Maurorum sarcinas, vt deprehensis ditiorum opibus cogeret eos pro pauperibus naulum persoluere: eos inquam aliquot Regalium nummorum millia abstulisse quod argentum quorundam priuatorum inter Mauriscos fuisset.
Nec in hoc stetisse iniuriarum modum; violatos afflictissimos Mauros variis latrociniis, furtis, exactionibus contra omne ius et aequitatem.
Pergente ad hunc modum Lopesio, et accusationis suae capita vrgente, Consilium regium ipsum cum tota lite remisit ad Parlamentum Parisiense, vt ibi cognosceretur et decideretur causa.
Videns Augerius, alia via contra se ingredi actorem suum, quam ipse existimauerat omissa persecutione litis, recepit se in Languedociam.
Plerique hoc factum ita interpretabantur, quasi reus deserto vadimonio subterfugeret cognitionem causae et sententiam iudicis: cum contra Maurus non acquiesceret, donec Augerius cum ciuibus Agathensibus nominatim citarentur a summa Curia Parisina, ad dicendam porro causam: Cuius iudicii quis fuerit exitus, non est huius loci commemorare.
Habes amice lector, quae acciderint circa proscriptionem Maurorum ex omnibus Hispaniae regnis: quo pacto plurimi eorum facta via per Galliam ad mare mediterraneum, ibi nauibus impositi, in Africam traiecerint.
Non habet, nisi fallor, haec historia parem, in omnibus rerum gestarum monumentis.
Et est profecto ingens ac magnanimum hoc Hispanorum Regis facinus, qui ausus est expellere ac proscribere nouies centena millia hominum ex illa parte continenti, Europae, quam ipsi maioresque eorum nongentis annis continua temporum serie possederant.
Caeterum de hac Maurorum proscriptione diuersi diuersimode senserunt scripseruntque. Alii enim laudarunt factum: quod sole meridiano clarius esset, Maurorum hanc progeniem semper quaesiuisse media, quo pacto seditiones in Hispania excitarentur, et Turcarum copiae in eam vocarentur, vnde ipsis semper clandestinae fuerint cum principibus Mahometanis conspirationes et intelligentiae. Alii secus censuerunt; Hispanos ad illam Mauriscorum proscriptionem compulsos fuisse desiderio ingentium diuitiarum, quas Mauri possederant, inprimis latifundiorum agrorumque.
Sed quia adhuc sub iudice lis est, nos eam in suspenso relinquamus, et ad alia pergamus.
Arracha Oppidum Mauritaniae ab Hispanis captum.
Qui mos longe perniciosissimus apud Christianos principes inoleuit,m vt non obstantibus affinitatibus aut sanguinis necessitudinibus, alteri alteros odio prosequantur et bello infestent: idem quoque in reliquis orbis partibus inter reges principesque agnatos dominatur.
Mauritaniae et Namidiae reges huius reiluculenta praebent restimonia, quibus inter sedi gladiantibus, Castellae vel Lusitaniae reges, non neglectis occasionibus, modo his modo illis suppetias tulerunt, ita, vt ipsis auxiliariis semper aliqua terrae controuersae portio, aut oppidum aliquod commodo loco situm, praemii loco cederet.
Sebastiano tamen Portugalliae regi non tam aequa fuit fortuna.
Hic enim, cum non per Legatos bellum gerere statuisset, sed ipse in Africam profectus, Muleij Hameri partes contra fratrem eius Malucum Abdelmelechum, Regem Fessae et Maroci defendendas sumsisset, commisso cum Afris praelio apud Alcacerquiuiram acie victus caesusque est, vt quidem Castulonenses affirmant.
Lusitani enim id non credunt: sed aiunt eum e praelio cum paucis superstitem fugisse, ignotumque per varias orbis partes vagatum fuisse vsque ad annum A N. C. M DC I. vbi cum aperuisset, quis esset, captum fuisse Venetiis, eo quod se Sebastianum Lusitaniae regem diceret.
Postea cum in Hispanorum manus venisset, deductus primo Neapolim, deinde in Castiliam, laqueo suspensus periit.
Maximus autem et perniciosissimus error, quem Sebastianus iste in illa expeditione admisit, hic fuit, quod traiectis in Africam copiis, cum apud Arzillam oppidum (veteribus, Xiliae fuit) exercitum in continentem exposuisset, relicta a tergo hostili vrbe Atracha, in ipsos campos progressus, Abdelmelecho in plano et aequabili loco pugnandi copiam fecerit.
Est autem Atracha oppidum satis munitum in regno Fezzano, eiusque prouincia Azgarensi, in ipso Oceani littore, vbi Lucus fluuius suas in eum exonerat aquas: estque vna pars oppidi supra huius fluminis ripam sita, altera in ipsa Oceani crepidine.
Portum habet commodissimum, sed munitum valde, et qui non facile capi possit, quod ei immineat castellum, in quo reges Fessani antiquitus consueuerunt perpetim alere trecentos equites leuis armaturae cum totidem sclopetariis: quod vicina loca atque oppida maritima, quaeab Lusitanis Castellanisque possidentur, perpetuis ac numerosis praesidiis obtineantur.
Extendit autem se haec prouincia in orientem a fluuio, quem Barbari Nocor vocant (priscis fuit Nolochara) vsque ad fretum Gaditanum; et ad Oceanum, a Freto vsque ad Lucum fluuium: in qua parte Hispaniae Rex aliquor non
page 243, image: s0287contemnenda oppida possidet, cuiusmodi sunt Tangera et Arzilla, (vcteribus Tengis et Xilia) cum nonnullis aliis.
Orto bello inter fratres Numidarum reges et fessae, Muleij Sequium, et Muleij Sidamum, Mahometanos, minor coegit maiorem vniuerso cedere regno, qui ita pulsus Hispanorum regis auxilium im plorauit.
Docuerat autem iam eos exemplum Sebaltiani regis Lusitani, quantum fidendum esset Burbaris regibus.
Igitur Castellani vt cautius agerent, pollititi sunt homini auxiliares copias, in superque centum mulha ducatorum, si reuersus Arracham (quam adhuc maior fratrum obtinebat) vel precio vel quocunque modo sibi pararet amicos, ac militum cogeret numerum quantum posset maximum: vtque Hispani locum aliquem securum haberent, quo se exigente vsurecipere possent, petebant a Barbaro, vt sibi traderet in manus Arcem arrachae cum munimentis.
Pactus his conditionibus Afer, accepta parte auri promissi et naui vna Hispanica, Arracham rediit: vbi exiguo tempore a plurimis amicorum exulumque conuentus salutarusque est.
Hispanus interim, cum classem instructissimam e triremibus aliisque nauium gerieribus collegisset, eique decem militum millia imposuisset, ducem iis dedit S. Germani Marchionem, qui ad XX. diem Nouembris circa vesperam portum Arrachae ingressus est, ibique per totam noctem ni Anchoris substitit.
Mane facto, conuocatia nauarchis et ductoribus militum Marchio suum exponit consilium: statuisse se, si ispis videretur, vi aggredi Arracham, si Mautus perdidia solita non stetisset promissis. Responderunt omnes facturos se officium bonorum militum.
Sed casus ab incxpectato hoc consilium opportune mutauit, Maurus enim negare cum promissum non posset, videns tantisaduenisse Hispanos viribus, volebat vel coactus stare pactis.
Amici vero eius et populus Arrachensis, metuentes iugi Hispanici, volebant cum arce defendere oppidum.
Sed Rex, cum Praefectum arcis sibi haberet obnoxium, deductis e praesidio Barbaris, qui in arce fuerant, Marchionem cum Hispanis intromisit, eique claues tradidit.
Vbi de receptis in arcem Hispanis in oppido auditum est, populariter concurrerunt ad arma omnes, vt eos si possent a ciuitate arcerent. Pugnatum est hic acriter circiter tribus horis: cum autem multi e ciuibus cecidissent, referentes caeteri pedem, sub Hispanicum iugum colla submiserunt.
Ibi e vestigio S. Germani Marchio potitus et oppido et arce in summitate turrium cruces erexit, cum armis regni Castellani.
Ad hunc modum munitissimum illud oppidum, quod semper Hispanis Lusitanisque salium monerat, sub alienum deuenit imperium, maximo cum ciuium dedecore atque detrimento.
Marchio mutauit vetus munitionis nomen, eamque cum propugnaculis S. Mariae Virgini consecrauit, quod ipso die Praesentationis Matris Virginis ad missus fuisset.
Obserua hic lector rerum et temporum vicissitudines. Fuit tempus cum Mauri ex Africa in Hispaniam traiecere, eamque sui iuris fecere.
Nostro aeuo Hispani vltro in Mauritaniam excursiones faciunt, ibique occupatis oppidis et agro colonias condunt: quod prope idem summus authorum D. Iulius de Gallis et Germanis suo tempere affirmat.
page 244, image: s0288
PORTVGALLIAE REGNVM, QVOD OLIM SVB LVSITANIAE NOMINE NOTIVS, HODIE HISPANORVM SIVE Castulonis Regi paret.
SVMMA CAPITA.
1 Ambitus, Longitudo et Latitudo Regni Portugalliae. Numerus oppidorum eins maiorum et minorum. Portus Lusitaniae et Algerbiae praecipui. Vetus buius partis Hispaniae appellatis.
2 Ingenium terrae quale. Fertilis et abundans vino, oleo, et frumento quantum in necessarios vsus sufficiat. Auri et argenti fodinae: abundantia falis.
3 Modus Gubernationis et administratio Iustitiae in principali vrbe Olissipone, adeoque toto regno.
4 Castella, munitiones, arces et vires, quas Portugalliae Rex possidet extra regnum hoc.
5 Opes et diuitiae, et prouem us annui regni Portugallici.
6 Expensa siue sumtus annui eiusdem regni.
7 Descriptio Olissipponensis Vrbis, (quam incolae Lisboam vocant) et quo pacto eababitetur.
8 Elenchus Regum, qui in Portugallia rerum potiti sunt, vsque ad Philippum Hispanorum omnium Regem, Caroli V Imperatoris filium.
1
REgni Portugalliae ambitus esse censetur leucarum siue milliarium Hispanicorum DCCCXXCV, ita, vt CXXXV. leucas metiatur in longitudinem secundum Oceanum occidentalem, et milliaribus CL. cingatur, qua caeteram contingit Hispaniam. Sunt omnino in Hispania Lusita niaque oppida XV. quae patria lingua Ciuitates (cite) appellantur per excellentiam, quod hoc nomen caeteris non attribuatur, nisi sint Capitales vel Episcopales, vel praecipuis priulegiis otnata. Relique omnia contenta esse oportet nomine villatum (vt ipsi loquuntur) id est simpliciter Oppidorum, siue muris portisque cingantur siue non. humsmodi locorum, quae Graeci felicius quam nos Comopoleis dicunt, quaeque villae siue oppida nominantur, inuenies in Portugallia CDLXX. in quorum numero pagi et viculi rusticorum non computantur. Portus marinos nobiliores tres habet: Olissipponensem, Portuensem, Setubalensem. In Algerbia (vbi olim Turdetani populi) itidem sunt tres, apud oppida Tauilam, Lagos, et villam nouam.
Portugallia priscis temporibus dicta fuit Lusitania et Hispania vlterior: excurritque hoc aeuo versus Boream supra confluentes Minium Ausamque, ad oppidum vsque Ribadaniam, in Auiae fluminisripa positum, qua parte Gallaeciam spectat: ductaque hinc in ortum linea ad Mirandam, oppidum extructum supra Durium amnem: inde vero meridiem versus recto fere progressu facto ad ostia Anae fluuii, quo latere regno Castellano, Extremadurae et Andalusiae est confinis: ad Notum et Occidentem Athlanticum respicit Oceanum.
Totum hocregnum in longitudinem extenditur, secundum Oceanum, vt anfractuosa illius littora, si perlacinias metiaris, habeant CC CCLXX. milliaria, cum ipsa perpendicularis longitudo non nisi CCCXX. leucas constitnat, latitudo LX. Fuit hoc terrarum spacium olim in duo regna diuisum, quorum illud porrugallia dictum fuit, alterum, multo minus et ignobilium Algerbia, quae vox est Arabica, campum aut aruum felix significans.
Druides autem Algerbiam a Portugallia, si imaginariam lineam duxeris a munito castro Alcutinio ad aliud, quod ad mare situm Vdigala, dicitur. Algerbia meridionalis est, cuius respectu Portugallia in Septentrionem vergit.
Multis elebantibus hoc regnum perluitur fluuiis, inprimis Guadiana, (qui Anas est) Tago, Mondego, Durio et Minio, qui fere Omnes auri ramenta sabulo permixta vehunt.
Anas fluuius per Portugalliam labitur spacio septem leucarum, Tagus XVIII. Durius XXVIII. qui et ipse eam diuidit a regno Castellano.
Algerbiae praecipua oppida haecsunt. Tauila, Lagos, Siluae, quorum duo prima portus habent satis commodos.
Quod si caput S. Vincentii, quod veteribus Promontorium Sacrum dicebatur, circumuectus fueris, adhuc vnum portum inuenies, ad Villam nouam, vt iam de minoribus dicere supersedeamus.
Habet Portugallia portus optimos tres, Setubalensem, qui ad XX. milliaria longus putatur, quo tamen multo maior est Olissipponensis, quem Tagus fluuius facit, vt Portuensem Durius.
Possunt autem per Olissipponensem portum naues onerariae iustae magnitudinis terram ingredi supra decimumquintum vsque ad vigesimum milliare.
Existimatur autem Olisippo omnium vrbium totius Orbis Christiani populosissima, si
page 245, image: s0289solam exc pias Lutetiam Parisiorum. Inaedificata est quinque collibus inter quos magnae se extendunt planicies vsque ad fluuium. Complectitur viginti millia domorum, quae in Paroecias viginti quinque diuiduntur.
In editiori colle attollitur arx mirae vetustatis, non munira opere manuue, sed ratione situs duntaxat. Non sunt ibi milites in praesidio, sed seruit maxima eius pars carceribus nobiliorum.
Vbi Tagus aquas suas in Oceanum deponit, oppidum est, vbi naues consistunt, commodum ad Vrbem nauigandi expectantes ventum, aut affluxum aestumque maris. Proxima ab Olissippone est Conimbria, vbi est Schola vniuersalis (vt vocant) erecta a Iohanne III. Rege, abundans sere semper magna studiosorum frequentia. Est et alia Eborae, fundata ab Henrico Cardinali, qui postea Rexfactus est. Hanc sequuntur Lameca, Viseaunt, Miranda, Portus, Portalegra, Leria, Guarda, Elua. Bragantia, quanquam Episcopalis non sit, inter Metropoles tamen numeratur, et Ciuitatis nomine gaudet.
Dux autem Bragantiae potentissimis Principibus adnumerari potest, cum tantum possideat opum, tantum diuitiatum, vt non abs re miretur quis, quomodo in tam exiguo regno alius praeter regem princeps esse possit tam opulentus tamque potens: constat enim propetertiam regni partem eius agnoscere imperium.
Duces tamen praeter hunc in illo regno adhuc duo sunt: Marchio vnus, Comites octodecim, Vicecomes vnos, Baro vnus. Praeter ciuitates quas ex parte recensuimus, numerantur in Portugallia oppida minora et arces siue castella vltra CCCC LXX. quorum maxima pars est inter Tagum et Minium amnes. Ea pats regni, quae est inter Tagum et Anam fluuios non adeo est populosa; at quic quid terrarum est inter Durium et Minium, scater incolis, sed populus fere pauper est et laboriosus, similior Gallaecis, quorum fines tangunt, quam Lusitanis.
Constat has terras olim longe frequentius habitatas quam nunc, quod exhauriatur regnum frequentibus nauigattonibus coloniisque in remotissimas Orbis partes, Brasiliam, Aethiopiam, Indias, Chersonesum auream, Moluccas insulas: in quibus adeundis quotannis infinitorum hominum fit iactura, pereuntibus nautis vectoribusque in mari variis calamitatibus: vt iam non dicam de coloniis Lusitanorum in illis locis, vbi fere spionte manent, quibus domires est anguslior: hinc fit vt Portugallia minuatur quotidie habitatoribus.
Quam populosa autem fuerit ea, in dicio est, quod Iohannes rex expeditionem in Africam fuscepit, ducto in eam exercitu quadraginta millium.
Hunc conatum feliciter aemulatus est Alfonsus V. qui ab eo euentu Africani cognomentum sortitus est. Postquam autem terrae Indicae detectae fuerunt, Emanuel Rex aduersus Azamorium exercitum misit, constantem viginti millibus peditum, tribus equitum.
2 Qualitas et ingenium regionis.
Aer Lusit anicus optimus est, et salubritate commendabilis: non aestu torrridus, sed frigidiusculus, ob continuum fluxum et refluxum maris, pulsanre non solum Oceano littus, sed et variis sinubus ingrediente.
Attollitur hinc inde montibus collibusque, qui praecipue frequentiores per Algerbiam. Fructus arborei hic laetius et vberius proueniunt, quam in vlla totius Europae parte. Abundant Lusitani vino, melle, oleo. Frumenri non tantum gignit, quantum incolae opus habent, a duehitur tamen latis ex Gallia et regnis septentrionalibus.
Non destituuntur metallis, auro, argento, alumine: effodiunt insuper humo candidissimum marmor. Salis tantum habent, vt non incolarum solum seruiat vsibus, sed et ad exteros euehatur.
Caeterum illa pars regni, quae est inter Tagum et Anam amnes cum montibus asperetur, et fere sterilis sit, non satis frequenter habitatur.
3 Modus Gubernationis et administratio Iustitiae.
Primum summumque Portugalliae Tribunal est, quod vulgo Relationes Ciuiles nominant, cuius supremum iudicem ipsi Rectorem vocant, qui repraesentat Regem. Sunt huic adiuncti duo alii Iudices velut asscssores.
Hocsequitur Tribunal criminale, vbi ius dicitur a duobus indicibus; estque praeterea ibi Auditor vnus, et iudes in causis portoriorum siue vectigalium, quae regi soluuntur, ipsi sua vel potius Maurorum lingua Alfandegam vocant: praeterea Iudex in causis proprietatum et bensficiorum; Octo Iudices in causis Orphanorum: vnus in causis domuum hospitalium.
Inspectores insuper, vel, vt ipsi vocant, Correctores, rerum Indicarum Guineae, Capitis Viridis, Insulae D. Thomae et Brasiliae.
Ab his omnibus Iudicibus datur prouocatio ad supremum Tribunal, quod Relationem. Ciuilem nominari diximus, Praeter haec omnia est Tribunal supplicationum, cuius iudices sunt in non minori existimatione, quam per Galliam Praesides Curiarum. Horum qui primus est dicitur Corrector supplicationum, socii autem eius Curatores et Iudices bonorum regiorum. Dicunt hi ius litigantibus, si vel ipse Rex in iudicio conueniendus sit a priuato aliquo, nec ab eorum sententia appellari potest. Est et aliud Tribunal quod ipsi Altum Consilium vocant, iudices autem expeditores causarum Palatii: item, Tribunal conscientiae: Tribunal siue sed es Curatorum et Inspectorum Prouentuum regiorum: Tribunal Camerae computorum regiorum: cum Postremo Consilio Status.
page 246, image: s0290
4 Castra atque fortalitia Lusitanorum extra regnum Portugalliae.
Habent Lusitani in Africa haec munita oppida, Septam, tengin, Xiliam, (hodie Tanger et Arzilla) Maderam Insulam, Insulas Azores, siue Flandricas, quae nominantur Tercera, S. Michaelis, S. Mariae, S. Georgn, Pico, Gratiosa. Insuper Insulas Florum et Corui: nec non Insulas Capitis viridis, D. Iacobi, Focum, Marjum, Bonam Vistam, S. Antonii, S. Nicolai. Arguina Castellum est in guinea Africae, vt et Mina S. Geotgii, castrum munitum valde. Praeterea Insulam Principis. D. Thomae, et Annum bonum obtinent. Regna Congi et Angolae in Aethiopia triburum pendunt Lusitanis. Et beata illa insula S. Helenae iuris est Lusitanici. Transito Promontorio Bonae spei occurrunt Sofala oppidum, et Mozambica Insula vt et oppidum Ormus et Dius in sinu Erythraeo (quanquam haec duo sint dubiae possessionis) itemque magnifica illa Vrbs Goa, domicilium et sedes Proregis Indiae. In ea parte Indiae Orientalis, quae Malabar dicitur, Lusitanos agnoscunt oppida et castella, Honor, Mangalor, Canonor, Grancanonor, Cochin et Culam. Praeterea munimentum, cui Columbae nomen est, in Insula Ceylon, cum oppidis Nagabatan et D. Thomae, itemque castrum Malacca, cum Terenare et Tidore, Banda et Amboina Insulis.
In Americae illo latere, vbi Brasrlia est, extenditur dominium Portugallicum ad quingenta milliaria in longitudinem, diuiditurque in quatuor Praefecturas, vnde quotannis Olissipponem aduehi putantur centies quinquagies mille Arrobae sacchari. Conficiunt autem singulae Arrobae libras tricenas binas. In Brasilia optimus portus est, qui dicitur Ad Omnes Sanctos, cum oppido imposito, quod Sancti Saluatoris appellatur. Hoc oppidum et hunc Portum non diu est. qued Batauorum naues stratagemate occupauerunt, pulsis Hispanorum et Lusitanorum praesidiariis. Sed sequente anno Lusitani vtrumque receperunt.
5 Diuitiae et Prouentus regni Portugalliae.
Percipere creditur rex Lusitanorum quotidie ingentes red ditus, qui ad auri millionem vnum et ducatorum centum millia adscendunt.
Fructus et Prouentus Ordinis Equestris Cruciatorum, cuius caput ipse Rex est, qui ordo possidet Insulas Acores, Maderam, Capitis viri dis, S. Thomae et Principis. Horum inquam Equitum prouentus annui extendunt se ad ducenta ducatorum millia.
Prouentus guineae cedit quorannis cruciferis Ordinis Iesu Christi extenditque se ad centum ducatorum millia. Redditus Brasiliae sunt ampliores, vt qui centum et quin quaquinta millia ducatorum conficiant.
Vectigal ex aromaribus et mercibus Indicis perceptum constituere puratur singulis annis sexcenta millia ducatorum. Vectigalia dico: caeteri enim redditus, qui ex Indiis percipiuntur, eque partibus Orientalibus, impenduntur in conseruationem et defensionem eorum locorum, quorum supra mentionem fecimus. Vt verbo dicam, qui accuratius computauerunt, redditus regni Portugalliae ad sexaginta aurtonnas extendunt.
6 Expensa annua regni Portugallici.
Ministris et administris Iustitiae per totum regnum, mercedis vel salarii nomine dantur quotannis centum ducatorum millia.
Prouentus Teucarum, id est donorum etpriuile giorum, quae rex velur Feuda gratuita largitur certis hominibus hac lege, vt donec ipsi viuant, his vtantur fruantur, iis defunctis ad regem caducitatis iure reuoluantur, hi in quam prouentus quotannis adscendunt ad trecenta millia ducatorum.
Inra redituum perpetuorum, quae emuntur a dominio, vectigalibus et inre regio, vt in ae ternum percipiantur, neque caduca aur emortua finat in haeredibus et successoribus extenduntur ad CL. millia ducatorum annua.
Ad defensionem munimentorum locorumque Africae quotannis insumuntur ducatorum quinquaginta millia.
Ad consernandas quinque trirems perpetuas centum millia ducat.
Ad sustenran das copias nauales, quae classes in Indiam nauigantes, et inde redeuntes comitantur et tuentur, CCC. millia ducatorum anna.
Ad stipendia siue salaria persoluenda iis, qui grandibus ornati sunt ritulis, quosve ipsi Equites Camerae et Fidalgos sua lingua vocant, quibusque rex singularis beneuolentiae indicia et ornamenta confert, aut quorum merita, vel ab ipsis vel a maioribus eorum regno praestita; remunerare cupit, vt appellentur Seruitores Domus Regiae, qui non exiguus aestimatur honor, vt praestetur iis auena vel ordeum in equorum alimoniam: his inquam omnibus quotannis soluunthr ad octoginta ducarorum millia.
Sumtus et impensae necessariae ad Cameram et aulam regiam conficiunt annuatim CC. millia ducatorum.
Ad conseruandas arces et munimentaregni Portugalliae CC. millia ducat.
Horum expensorum summa constituet quatuordecies centena et LXXX. mill. ducat.
7 Accuratior Vrbis Olissipponensis descriptio.
Habet amplissima haec vtbs triginta duo templa Parochialia, et vlitra duodecim millia domorum, in quibus continentur ad habitationum viginti milliae, in quorum numerum non veniunt Monafteria vitorum mulierumque, nec Collegia Sacerdotum, delubra, vt nec Curia, aula regia et quae inde dependent aedificia. Habitatorum numerum putant superare centum viginti millium, in quibus comprehenduntur decem millia seruorum et mancipiorum aethiopicorum. Nititur haec computatio relatione Pastorum siue Parochorum, quibus incumbit ouium suarum numerum certum inire in sua Paroecia, qui et in numerato habent eos qui aulam
page 247, image: s0291regis sequuhtur, qui viuunt in Monasteriis, Conuentibus, Xenodochiis, Nosocomiis. Numerantur etiam peregrini et viatores. Tota enim vrbs reserta est huiusmodi Monasteriis, Hospitahibus aliisque locis sacris, quae prope tantum spacii in eiuitate occeupant, quantum ipsae domus ciuium. Delubra, Oratoria, Sacella in tanta ibi sunt copia, vt eorum certus iniri numerus non possit. Vici et plateae numerantur CCC L. angiportis non connumeratis.
A. D. XII. mensis Decembris anno A N. C. M D LXXXI. Olissippone mortuus est Albae Dux, Prores Portugalliae, qui cum esset extrema senectute, proximis quatuordecim ante obitum suum diebus non alio victus genere quam lacte muliebri nutritus fuit. Corpus eius aromatibus conditum Albam in patriam suam deportatum ibique tum ulatum fuit.
Sub initium anni MDLXXXII. soluit e Porm Olissipponensi numerosa elassis, sub ductu Marchionis de sancta Cruce, sequente ingenti Nobilium numero, qui omnes suaprae stare regi volebant officia. Iuerunt hi omnes versus Insulas Acores siue Flandricas, circa quas haerebat cum clasle Antonius regis Portugalliae silius, multas secum habens naues Gallicas, sub Thalassiarcho Philippo Strozza, vbi commisso nauali praelio, multisque hinc inde caesis, tandem Galli victi fugatique sunt: quorum permulti ex nobilioribus capti, crudelitate victoris capite truncati sunt.
Antonius nactus celocem vix aufugit, Philippus Strozza nauiculae impositus saucius paulo post ex vulneribus mortuns est. Hac victoria admodum elati facti sunt Lustrani, et Marchio ingens acquisinit nomen, qui cum triumpho dcmum rediit. Confirmatus hoc successu in possessione Portugalliae, Rex Hispanus, Proregem Lusitanis dedit Albertum Austriacum, Cardinalem, sororium suum: ipse Madritum rediit.
8 CATALOGVS REGVM PORTVgalliae vsque ad Philippum II. Caroli V. filium.
PRimus Portugalliae rex ab historicis commemoratur Alfonsus, filius Henriei Comitis, qui vt Chronicorum narrat fides, filius fuit Ducis Lotharingiae, qui venerat ad aulam Regis Castellani, vt ei praestater operam suam in bello aduersus Mauros infideles, qui eotempore maximam obtinebant Hispaniae partem, cum vniuersa Lusitania: quique subinde bello vellicabant Castellanos, vicinosque Hispaniae populos. Is igitur hoc in bello tam fortem ac magnanimum se praestitit, vt rex, volens ipsius virtutes tligno alquo remuncrare praemio, in matrimonium ei collocauerit Tyresiam filiam, data in dotem ea Gallaeciae Lusitaniaeque parte, quae nunc Portugallia dicitor, quam non ita pridem ipsemet sua virtute, e Saracen orum et Maurorum seruitute vindicauerat. Natus est huic filius Alfonsus anno a C. n. M XC IV. qui residuum Lusitaniae Mauris vi ademit, quique post mortem patris Ducis Portugalliae titulo contentus fuit, spacio vigintiseptem annorum, cumque ad annum aetatis quadragesimum quintum peruenisset, conscutus illustrem victoriam in agro Orchiensi contra Ismarium et alios quatuor Saracenorum Maurorumque reges, quinque scutorum insignia monumentum facti posteris relinquens, Rex coronatus fuit, permittente Pontifice, et circa id tempus Portugallia ad regni fastigium ascendit. Alfonsus hic, primus Portugalliae Rex vxorem duxit natus annos quinquaginta duos, ex qua sustulit filium vnum et filias tres, praeter quos legitimos liberos spurios quoque habuit, filium vnum atque filiam. Cumque praefuisset regnoannis XLVI. obiit Conimbriae, sepultus ibi in Monalterio sanctae Crucis, quod ipse suis erexerat dotaueratque sumtibus, vt et duo alia monasteria: Alcobense, et S.Vincentii extra Olissipponem.
Hanc vrbem Alfonsus I. Rex ita Mauris ademit. Cum Christianorum exercitus reuersus e Palaestina post captam Damiaram, siue Pelusium Aegypti vrbem nauigaret Oceanum, accidit, vt tempestate coacti, in Portugalliae littora appellere, inque terram descendere cogerentur. Obsidebat tunc Alfonsus Olissipponem, sed exigua cum spe potiundae vrbis. Commodum autem aduenerant naues Germanorum, quae redeuntes ob Asia per fretum Gaditanum ingressae Occanum septentrionem pctebant. Horum tam bona et forti opera vsus cst Alfonsus, vt non tant um ceperit hanc vrbem, sed et multa alia insuper loca in suam potestatem redegerit.
Ne autem ingratus esset pro tam opportuno auxilio Rex, hunc nationi Germanicae honorem habuit, vt eam particularibus aeternisque donaret priuilegiis, quibus gauderent supra natos regni Lusitanici cuies: proposito Edicto irreuocabili, vt omnes Germani, qui imposterum vellent habitare aut negociari in regno Portugalliae, libert ac immunes eslent, ab omnibus vectigalibus, portoriis, censu, contrbutione, subsidiis, non ipsi solum eorumque vxores, liberi, domestici, serui, sed et bona ac domicilia eorum omnibus exempra oneribus: vtque ipsis liberum esset, non obstantibus regni legibus sumptuariis, vestire se quomodocunque placuisset, ornareque corpus auro, margaritis, gemmisque, quod natis Lusitanis nequaquam permissum est, quos lex vestiaria intra mediocritatis et modestiae compingit cancellos. Vtque ipsis licitum esset de nocte et extra tempus per vrbem incedere, stipatis sex aut septem seruorum numero, cum lumine vel sine isto, cum armis omnis generis ad defensionem sui et proulsanda pericula, quod nequaquamlicet ciuibus regni:
Tertio ne quis ciuis regni viro Germano, litem moueat, quacunque tandem de causa intra ipsius domicilium: neve Germanus vllius ludicis sententiastare cogatur, excepto solo crimine laesae Maiestatis, quo quidem in crimine et ipso
page 248, image: s0292non ab alio quam suo iudice iudicandus sit, qui appelletur Iudex Germanotum.
Quarto, ne domus germanorum, siue eas locatas habeant, siue emptas propriasque, assignentur vnquam vsibus aut seruitiis regis vel aulae eius, cui quidem oneri caerera ciuium domicilia subiacent.
Quinto, germani immunes erunt ab om nibusbus officiis seruitiisque vel regno vel regi praestandis ad quae nolentes nemo cogere possit sed ne quidem contributio aut subsidium pecuniarium ab iis exigatur, etiamsi ipsa regni necessitas aut defensio status id postulet, ad quam tamen rem omnes nati ciues Lusitani multis modis obligati sunt.
Postremo, vt facientibusiter per Lusitaniam Germanis omnes diuersitores et Pandochei summa promptitudine ministrent, ante caeteros pro ipsorum pecunia in seruiant, eosque hononorifice excipiant. His ahisque priuilegiis, quae omnia enumerare longum foret, cum Alfonsus tum successores eius Reges Portugalliae ornauerunt Germantcam nationem, quibus ii non tantum in praesens tempus exacte obseruatis plene gandent, sed quotannis propemodum vtuntur auctioribus, cum ipsi Germani vicissim non desinant, de Lusitanis quibuscunque possunt modis bene mereri.
Secundus Portugalliae Rex fuit Sanctius, Alfonsi Lfilius, natus anno AC. N. MCLIV. Rex factus anno aetatis suae trigesimo primo. Fuecunt huic quindecim liberi, tam mares quam soeminae. Praefuit regno annis XXVII. mortuus Conimbriae anuo A N.C.MCC XII. cum vixisset annis LXV. sepultus fuit in Monasterio S. Crucis iuxta patrem.
Alfonsus II. tertius Portugalliae Rex factus est, cum non nisi quindecim annos natus esset. Fuerunt ei tres filii, quos illud saeculum inter sanctos retulit nomine Dominicum, Franciscum et Antonium. Obiit hic anno AN.C. M CC XXIII. humatus in Monasterio Alcobitano.
Sanctius II. Alfonsi II. filius patrem in regno secutus est natus annos XVI. mortuus Toleti anno Christi M CC XLVII. conditus in Basilica illius Vrbis.
Fratri Sanctio successit frater Alfonsus III. Comes Boloniae, factus quintus Portugalliae Rex. Regnauit hic annis XXXI. mortuus Olissippone anno A C.N. M CC LXXIX. sepultus in Monasterio Alcobitano.
Dionysius, huius filius diademate regni cinctus est anno aetatis XVIII. regnauitque XLVI. annis, obiit diem suum anno AC.N. M CCC XV. a. d. XX. Ianuarii mensis, cum sexaginta quatuor annis vixisset.
Corpus eius conditum est in Monasterio ad Oliuellas, quod ipse viuus fundauerat, distans duobus milliaribus Olisippone.
Vxor eius fuit Isabella, filia Petti Regis Aragoniae, quae post mortem in Diuarum numerum relata fuit.
Huius mulieris sepulcrum visitur in Vrbs Conimbricensi, vbi olim claruisse miraculis aiunt.
Dionysium in regno excepit Alfonsus IV. coronatus Rex in oppido Arenio cum triginta quinque annos natus fuisset, VII. Portugalliae Rex, qui regnauit annis XXXI. mortuus Olissip. pone mense Maio anni A N.C. M CCC LVI. sepultus in choro sum mi templi illius Vrbis. Hic Rex Salatum oppidum Mauris ademit, ope vicinilui, Regis Castellani.
Petrus Alfonsi huius filius VIII. fuit Portugalliae Rex, qui in pace et lustitia regnum administrauit, defunctus anno A N. C. M CCC LXVI. conditus in Monasterio Alcobitano. Reliquit filium haere dem Ferdinandum, cum iam ante ex Agnete de Castro duos silios, sed extra m trimonium suscepisset, Iohannem et Dionysium.
Ferdinandus IX. Portugalliae Rex, accepto diademate matrimonio sibi iunxit Eleonoram Consaluam, quam eripuit marito suo Laurentio Vaccae de Chuna, quem toto insuper regno expulit.
Fuit hic ciuium suorum amantissimus, seuerus in facinorosos, errones et malis artibus victitantes. Cum regnasset annis XVII. decessit anno AC. N. M CCC LXXXV. cum vixisset annos XLIII. Sepulcrum eius visitur in Choro Templi Franciscanorum Arenii oppidi.
Hoc defuncto, venit ex Castilia Iohannes cum vxore Beatrice, vt capesseret sceptra regni Lusitanici. Sed filius nothus Petri Regis, Ferdinandi frater restirit Iohanni, congressusque cum eo acic, Victor factus in campestribus iuxta Georgii fanum, in eius rei memoriam monasterium erexit et luculentis dotauir redditibus, vocauitque Monasterium Praelii. Sic fult Iohannes iie nothus decimus Rex Portugalliae coronatus, natus anno, XXXVIII. Obiit a. d. XIV. Augusti mensis anno A N.C. M CC CC XXXIII. sepultus in eodem monasterio, quod ipse fundauerat.
Hic Rex ademit Mauris in Africa Sepram Vrbem.
Secutus hunc est filius Eduardus, vndecimus Portugalliae Rex, qui cum vixerit annos XLII. tantum duos regnauit, defunctus anno Chrifti M CCCC XXXVIII. conditus in Monasterio superiore inxta patrem.
Alfonsus V. Eduardi filius in Aera ciuitate natus est anno A N.C. M CCCC XXXII. cumque defuncto patre non nisi sex annos natus esset, Patruus eius Petrus Tutorio nomine regno praefuit vsque ad annum M CCCC XL VIII. vbi Alfonsus regnare coepit, duodecimus Portugalliae Rex. Mortuus est in eodem oppido, adeoque eodem conclaui in quo natus fuerat a. d. XXVIII. Augusti mensis, a n. C. M C CCC LXXXI. sepultus apud patrem auumque.
Successit huic Iohannes II. cognomento
page 249, image: s0293Magnus, decimus tertius Portugalliae Rex, natus Olissippone a. d. XIII. Maij mensis, anno A N. C. MCCCCLV. Damnauit hic capitis. et publicelecuri percuti inssit Eborae Ferdinandum Ducem Bragantiae a. d. XXII. Iunii anno Christi MCCCCLXXXIII. Idem Iohannes sua manu pugionem intra pectus adegit Dominico, Duci Begiae, fratri vxoris suae Eleonorae tradito principatu Emanueli fratri eius. Vixit Iohannes annis quadraginta, mortuus in Thermis Aluoranis a. d. XXV. Octobris anno A N. C. MCCC CXCV. requielcit in Monasterio de Praelio apud suos maiores.
Scripserat hic testamento successorem haeredemque Emanuelem Visaeum, qui XIV. Portugailiae Rex factus, diadema sumsit a. d. XXVII. Octob is superioris anni. Iussit hic vt per omnia sua regna baptizarentur Iudaei, siue vellent siue non, nisi mallent omnibus spoliari bonis. Mauros insuper, qui Olissippone habitauerant Vrbe omnes expulit, iuslos exire porta Moreria. Hoc Emanuele regnante populus seditionem mouit aduersus nouos Christianos siue Iudaeos baptizatos, quorum aliquot centuriae interfactae sunt, tam virorum quam foeminarum infantiumque, spoliatis incensisque eorum domibus, et ablatis bonis mercimoniisque. Rex perquisitos seditionis auctores exquisitis affecit suppliciis, quo sacto conquieuit tumultus popularis. Huius regis auspiciis primum caeptum est nauigari ad Indos Orientales, ex Portugallia, nec non in Aethiopiam ad regnum Preciosi Iohan nis sine Iami, magni Regis maximae partis Africae. Idem Emanuel per Duces Legatosque suos occupauit Sasinam et Azamorium oppida Afr cae. Obiit Olissippone die S. Luciae sacro anno A N. C. MDXXI. Sepulchrum eius ostenditur in Monasterio Bethlehemitico.
Successorem hic habuit Iohannem III. filium, qui decimus quintus factus est Rex Portugalliae, natus Olissippone mense Iunio coronatus eodem mense anno AN. C. MDXXI. Fuit hic ingenii mitis et quieti, amator religionis Christianae et totius Ordinis Ecclesiastici, peculiari fauore complectens literas et literatos.
Praeter ea quae in vniuersali studio Conimbricensi erant collegia, nouum fundauit, mortuusque est a. d. XI. Iunii Mensis anno A N. C. MDLVII sepultus in Monasterio Bethleemitico, quod dicitur Thermopolium Germanorum.
Hoc defuncto decimus sextus Rex Diadema sum sit, Sebastianus, filius Principis Portugalliae, nepos Iohannis Regis, qui princeps patre adhnc viuo, vxorem duxerat Iohannam, Caroli V. Imp. filiam, Philippi II. sororem. Moriens autem reliquit vxorem grauidam, quae Sebastianum hunc vtero ferebat, qui et auo defuncto in regno successor factus est. Natus autem fuerat ipso die Sebastiano consecrato anno A N. C. MDLIII. Traiecit cum in genti exercitu in Africam, vt ibi extenderet dominii sui pomoeria, anno Christi MDLXXVIII. sed fusus victusque acie a Numidis et Mauris, occubuit (vt ferunt) ipse et maxima pars exercitus eius.
Quo vel caeso vel amisso Rex salutatus fuit Henricus Cardinalis, Sebastiani Patruus, decimus septimus in ordine, qui cum morti vicinus esset, circa annum MDLXXX. coronam reliquit Philippo Hispanorum Regi, qui se verum legitimumque haeredem regni profitebatur, quod Carolus V. vxorem habuisset filiam Emanuelis regis natu maximam, sororem aui Sebastiani regis, e qua ipse Philippus Rex natus fuerat. Supererat adhuc vnus, nomine Ludouicus, Henrici Cardinalis et Regis frater, qui decedens e vita reliquit filium nomine Antonium, Priorem Ordinis Equestris Cruciatorum S. Iohannis, quem et Plurimi per Portugalliam Regem consalutauerant. Vicit autem huius Antonii ius ingens potentia Hispani Regis, qui non solum nobilitatem Lusitanicam precio sibi fecerat obnoxiam, sed et armis miserum Antonium suppresserat et profligauerat. Philippas igitur pulso vi aduersario Lusitaniam ingressus, receptus et proclamatus est Rex in Monasterio Thomariensi, per tres regni Ordines, Ecclesiasticos, Nobiles, et Magistros ciuitatum. Ad hunc modum diadema regni Portugalliae ad Castellanos reges peruenit, cum proprios suos habuisset reges, numero XVII. spacio CCCCXLII. annorum.
DE INSVLIS BALEARICIS, SIVE GYMNESIIS, MAIORICA, MI. NORICA, ALIIS.
NOn alienum ab instituto me facturum arbitror, si insulas quasdam Maris Mediterranei, quae Hispanicum agnoscumt dominium, consequenter descripsero. Baleares, suie Gymnesiae quae olim dictae fuerunt, nostro aeuo Maiorica et Minorica, peculiare regnum constituunt, cuius nomen inter suos Rex Hispanorum adscribere soler titulos.
Maiorica (quam hodie barbare Mallorcam vocant) propior est continenti Hispaniae quam Minorica, distans ab Hispanico littore, qua illud curuatur in Sucroniensem sinum, non vltra quatuor aut quinque horarum nauigatione: caeterum a Minorica quatuordecim milliaribus distat.
De magnitudine eius Insulae diuersimode sentiunt, quibusdam eius ambitum CCXL. milliaribus, aliis CCC. Postremoaliis CCCC LXXX. metientibus. Strabo eam longam fecit stadia DC. quae constituunt milliaria LXXV. latam milliar. XXV. Sed nostri aeui Geographi mul. to maiorem eius latitudinem deprehenderunt, ita vt ambitus complectatur ad C. milliaria: Vnde manifestus error Strabonis
page 250, image: s0294deprehenditur. Praecipuum totius Insulae oppidum est eiusdem cum ipsa Insitla nominis, quanquam priscis temporibus Paima dicta videatur. Est ea nost: o tempore ornata studio vniueisali, vbi Remundi Lulli, Maioricani philosophi scripta in magna sunt aestimatione: vt magnis stipendiis alautur perpetim viri docti, qui illius literarum monimenta siue libros publice praeleg int. Prae. ter Maioricense oppidum aliud est in ea Insula, quod Pollentia vocatur, in meridiem conuersum, vt Maiorica septentrionem respicit.
Ingenium et Natura Insulae.
Asperior haec est, et vix sterilitatis nomen effugit, qua mari alluitur: sed vbi in medias perneneris partes, satis vini, olei, frumenti, fructuumque arboreorum procreat. Inprimis commendatur ob praestantissimi olei prouentum, quod inde in Galliam, Flandriam, ipsamque adeo Italiam deportatur. Casei in hac Insula consiciuntur saporis scitissimi, et meliores iis qui vel Romae vel in Hispania venduntur. Faciunt Praeterea incolae rem e pannolaneo, crassioris fili, cuius ingens cvopia ex hac insula ex portatut, in diuersas prouincias, adeoque in Siciliam vsque. Impatiens est haec Insula noxiorum animalium, quorum hic nulla muenire datur, nisi forte cuniculos, in hoc genere colloces, quod subruen do cauandoque terram damni aliquid inferant aedificiis Ceruorum autem tanta est multitudo, vt mirari subeat, quomodo victitent in tautillo spacio.
MORES INCOLARVM.
Exercuerunt olim Balearici in vniuersum Piraticam, repientes quicquid ipsis ofterebatur; erantque homines crudeles, longe ab omni humanitate remoti, qui habirabant instar Ibicum in speluncis et hiatibus petrarum, vnice in id inrenti, vt incautos ex insidiis opprimerent uanigantes. Nauigiis vrebantur paruis, ruditer et inconcinnc aptatis, leuibus tamen.
Cum aliquando classem Romanam vidissent, praedam sibi offerri rati, ausi sunt cum suis nauigiis trireribus Romanorum obuiam ire, nec hoc saltim, sed et sacto impetu naues Romanas sagittis lapidibusque prope obruerunt. Sed Romani, cum ad iustam statariamque pugnam ventum fuisset, sugere eos coegerunt, quos et consecuti. parum abfuit, quin lattones hos intra sua perderent latibula. Antiquitus neque aureae neque argenteae monetae vsum habuerunt. Militauerunt aliquotles pro Carthaginensibus stipendium militiae aliud non pacti, quam vinum et captiuas mulieres. Fundae vsus ipsis familiarissimus fuit, cum silicibus ad destinatum locum missis rarissime aberrarent. Et vero ab infantia ita instituebantur, matribus panem puerorum supra haculum infigentibus, quem eos comedere fas non erat, nisilapillo e funda misso eum deiecissent, vnde optimos cos funditores euadere necesse fuit.
Nostro aeuo deposita feritate, ciuilitari adsuefacti, vicinis suis Hispanis non multo inseriores sunt. Rebus tamen venereis non minus dediti, quam priscis temporibus.
Haud procul a Maiorica Insula absunt dua aliae, quas nostra aetas nouis nominibus Dragonetam et Cabreram vocat.
MINORICA BALEARICArum minor.
Haec magis in Orientem; vergit quam Maiorica: ambitus eius est milliarium CL. latitudo LX. Dist tab Hispania mill. CL. Tempore Prolemaei oppida in ea fuerunt duo, nempe Iaua, quae nostro aeuo Casirum Magi nominatur; et alterum, quod hac tempestate idem cum Insula nomen obrinet; vt Minorica appelletur. Pagitamen vicique hic frequentes.
Qua mari alluitur, septa est montibus vndique syluis arboribusque tectis, quasi a natura aduersus Occani insultum munita. Et quanquam haec insula minor sit sorore sua, bonitatc tamen illi nenti quam cedit, quin imo magnam multitudinem boum nutrit, et gregum omnis generis abundat copia, gignitque praeclaros mulos, qui vocaliores sunt caeteris in hoc genere.
Portus habet Insula haec duos, Maonium et Fernellenum. Nostro aeuo haeduae Insulae peculiaris regni nomine gaudent, sub quo etiam comprehenduntur Pythiusae, quarum al era olim a Graecis dicta fuit Opbiusa, Latinis Colubraria. Hodie eam Frumenter am vocant, cuius ambitus censetur esse milliarium LXX. distantia a continente Hispaniae milliarium ferme LXXX. Deserta est autem haec Insula maxima suiparte, propter serpentes, quorum ibi est ingens multiudo, vnde non pauci homines ab iis interimuntur.
Altera Iuissa (vel Ebusa) nominatur, decem miliaribus a superiore semota a continente vero Lambitus eius prope ad C. mill. accedit. Mirandum autem est, solum huius Insulae serpentes non ferre, nec aliud vllum noxium animal, nisiforte Cuniculos; qui frequenter absumunt segetes. Gignitenim ager huius Insulae tritici et frumenti affatim. Colligitur in hac etiam quotan nis magnavissalis. Certis enim anni temporibus aqua Oceani irrumpit in interiora terrae, ibi habitatores c eleriter obrurato exitu, cogunt aquam intra cauernas suas consistere, nec tamen eas mouent aut turbidas reddunt, vndetam graues salis micae concrescunt, vt non solum Balearicis insulis is sufficiat, sed et naues iustae magnitudinis eo oneratae in Italiam vsque denehantur, vnde multis ciuitatibus non alius in vsu sal quam hic ipse.
Porto qui scire de siderat, quo pacto harum Insularum dominium ad reges Hispanorum peruenerit, is nouerit, Mauros Africanos eas obtinnisse vsque ad annum AN. C. M CC XL. quando Ferdinandus Rex Castulonis eos primum Maiorica armis expulit.
page 251, image: s0295
Sed Mauri reuersi, cum eam denuo sibi vendicassent, in causa fuerunt, vt lacobus Aragoniae Rex, Petri filius, eo proficisceretur cum copiis, vbi auxilio Regis Ferdinandi rem ram bene gessit, vt eiectis denuo Mauris, Titulum Regis Balearicarum Insularum, sibiprimus tribuerit, quod accidit post eum quem supra diximus annum.
Et hoc est ius illud, quod habent Aragonenses Reges in has Insulas, et nunc Castellani, postquam haec duo regna coaluerunt per matrimonium Ferdinandi Catholici et Isabellae Regum Hispanicorum, quorum posteritas eodem vtitur iure.
Sunt circum insulas Pythiusas, Frumenteram et Iuissam, aliae paruae Insulae tres, sed exigui nominis et vsus: vt et inter Maioricam et ostium Iberi fluuii alia parua, deserta, quam Mancolibram vocant, vt iam alias, quas commemorare nihil attinet, praetereamus: cuiusmodi est illa, quam Iberus fluuius facit aquas suas deponens, et ista, quae est in portu ad Carthagenam.
REGNVM NEAPOLITANVM QVOD HODIE PARS EST POTENTIAE HISPANICAE.
SVMMA CAPITA.
1 Variae appellationes buius partis Italiae in historiarum monumentis Huius regni amplit udo, ambitus, limites.
2 Diuiditur in sex Prouixcias, si veterem obseruemus dius ionem. Notro aeuo in duo decim, quarum prima est tara Laboris.
3 Celebriores insulae et Portus marini huius regni.
4 Res finginares et propriae huic regno. 1. Equi elegantissimi quatuor generum. 2. soaturigines aquarum medicataerum et Thermarum natiuarum variaevirtutis et fsus. 3. Campus sulphurem cinctus rupibus ardentibus, vnde effoditur alumcn 4. Mira montis Astruni, vbi Tarantula insertum, e quo eiicitur venenum cancu et sono instrumentor um musicorum.
5 Mores et ingenium Neaepolitanorum tam veterum quam bodiernorunt.
6 Opes et diu: tiae buius vegni; eomnerciae cum Venetis. Negotiaetio amygdalarum, croci, serici, oles, vint equorum, coraliorum.
6 Robur militare regni Neapolitani, in quo consistat. Quantum numerum copiarum ad militiam tam terrestrem quam marinam expedirepossit, quam um item nauium, praecipua eius fortalitia, vrbes arces.
8 Modus Gubernationis regni et administratio iustitiae penes septem Vicereges, quorum primus et qui cateris imperat, Neapoli residet.
9 Archiepiscopatus qui sint in regno Neapolitano.
10 Elenchus Regum Neapolitaenorum, qui ad nostrae vsque regnauerunt tempora.
1
REgno huic, quod mediam prope Italiae parrem complectitur, nomen dedit praecipua Vrbs, antiquis Parchenope, nobis Neapolis dicta. Historiae recentiores huic varia in dunt nomina, modo Neapolitanum, modo regnum Apuliae, quandoque etiam Siciliae appellantes. Ii enim Reges, qui hoc cum Siculo possederunt regnum, in titulis suis vtriusque Siciliae Reges se nuncupauerunt, intelligentes cum ipsam Siciliam Insulam, tum illam Italiaepartem quae trans fretum iuxta Scyllacaeum est. Et huius appellationis auctor fuit Fridericus II. Imperator. Catolus Andegauensis et Alfonsus Aragonius scri. pserunt se Reges Siciliae et Neapoleos.
Incipit hoc regnum a fluuio Terente, culus ostium in septentrionem vergit, et post Teracinam supra Vsentem amnem, qui in mare Tyrrhenum suas deponit aquas, extenditurque vsque ad fretum Siculum; includitur autem instar peninsulae intra duo maria, Adriaticum et Tyrrhenum siue Superum et Inferum, Limites eius ad occidentem sunt, duo, quos diximus amnes: ad Aquilonem alluitur mari Adriatico; ad Austrum Tyrrheno et parte Siciliae obuertitur; ad orientem mari pulsatur Ionico. Mensura et amplitudo eius hoc modo colligitur. A Tertacina Neapolim vsque numerantur octoginta milliaria Italica a Neapoli vsque ad sinus Policastrensis promontorium milliaria XLVII. Hinc vsque ad Rhegion Calabriae mill. CXXIV. Hinc ad Spartiuentum, CXXXIII. Inde ad caput columnarum CXCV. A Promontorio columnarum Tarentum vsque CC. A Tarento vsque ad promontorium Hydruntinum XXVI. Hinc ad Caput S. Angeli CCXXII. Ruisum ad Vfentem fluuium CC. milliaria. Omnia haec si in vnam colligantur summan, efficient milliaria Italica MCCC XVIII. Et hic est ambitus regni Neapolitani, si istud cir cumnauiges, quibus si addas CL. milliaria, quae in latitudine habet vsque ad limitem occidentalem, vbi terreslre iter faciendum est, redundabit summa milliarium MCCCCLXVIII. Ethaec est integra huius regni peripheria, quod attingit prouincias Romani Pontificis per spatium CL: milliarium.
2 [correction of the transcriber; in the print 1]
Alfonsus primus Aragoniae, Siciliae et Neapoleos Rex, diuisit illud in sex prouincias; nempe in Teiram Laboratoris (siue Campaniam) Principatum (Campaniam Felicem) Basilicatam (siue Lucaniam) Calabriam, Apuliam, Aprutium (hi sunt Samnites). Postea Apulia in tres parres diuisa est; in Hydruntinam, Barium (quae est Apulia Peucetia.) et Apuliam planam (siue Dauniam. Rursum Ferdinandus Hispanorum et Ludouicus Gallorum Rex, eam in duas aequales partes diuiserunt, ita vt Apulia Calabriaque cederent Hispanis, Campania et Samnium cum Vrbe Neapoli Francis.
page 252, image: s0296
Hoc aeuo communiter in duo decim prouincias diuiditur, quae his appellantur nominibus. Terra Laboratoris, Aprutium vtrumque, Apulia plana, Praefectura Capitanei, Principatus citerior et vlterior, Basilicata, Calabria superior et inferior, Barium, Ager Hydruntinus. Complectitur loca hominibus frequenter habitata M DCC. inque his viginti Archie piscopos, centum viginti septem Episcopos, et hominum in. super circiter milliones duos.
Prima occurrit ad littus maris Terra labor ateris siue Campania feliae, cuius olim caput et Metropolis fuit Capua, vbi exercitus Annibalis deliciis emollitus languit, vt posset vinci. Non deest vetustus scriptor, qui memoriae prodidit, Romanos existimasse, in toto hoc vniuerso tantum tres esse vrbes, quae ob splendorem et magnificentiam dignae sint Imperio in caeteras: Romam, Carthaginem, Capuam quidam his Corinthum adnumerant. Et Carthaginem quidem ac Corinthum, velut aemulas maiestatis suae exciderunt. De Capua secus censuerunt. Hanc enim, ne nimis crudeles haberentur, si nobilissimam totius Italiae ciuitatem perderent, non quidem deleuerunt, agro tamen omni multauerunt, omnique penitus forma Reipublicae priuauernnt. Aedificiis parsum est, vt essent domicilia aratorum etterram laborantium. Senatum autem omnesque Magistratus eis abstulerunt, ne vnquam seditionern concitare aut res nouas mouere possent. Hac rempestate non Campaniae solum, sed totius regni caput est Neapolis, Vrbs vere regia, et fastigio illo dignissima. Complectitur enim circiter septem millia ambitu suo, ingensque accepit nostro seculo mcrementum, nec dubium est, quin in multo maiorem amplituoinem excreuerit, nisi Rex Hispanus edicto vetuisset, ne proferrentur eius pomoeria. Petierant hoca Rege Proceres ac Barones Regni, quorum subditi desertis oppidis suis Neapolim migrabant frequenter, scilicet vt gauderent priuilegiis ac immunitatibus, quibus laetantur ciues Neapolitani. Quanquam etiam istud regem mouisse videri possit, vt ansam rebellioni praecideret, quod populus a fide deficiens, si nimius sit, in ordine ac officio contineri difficulter possit in Vrbe tam copiosa tamque valida. Habetenim Neapolis Arces siue castra munitissima tria. Primum dicitur Castellum Nouum, quod extruxit Carolus Andegauensis. Alterum Castellum Ous: tertium sancti Elmi.
Non est Vrbs in toto Orbe Christiano, quo maior sit Illustrium Nobiliumque virorum confluxus, exercentium se subinde in variis nobilitatis exercitiis, et id vnice studentium, vt reuera sint quod dicuntur, id est Nobiles et Generosi. Destinata sunt his illustribus exercitiis quinque loca publica, quae ipsi Sedes appellant.
Portum habet Neapolis nec admodum capacem nec saris securum, quamuis multo melior quam olim fuit, effectus sit adiections ingentis molis lapideae. Est et Neapoli Armamentarium publicum, sue oflicina nautica, vbi perpetim fabricantur omnis generis naues, numeranturque in ipsa Vrbe vltra ducenta habitatorum millia.
Haud procul inde absunt Puteoli, vbi tantum rerum admirabilium videre est, vt Natura in hunc vnum locum studiose congessisse videa. tur quicquid fingere aut excogitare potuit pulcrum et spectatu iucundum. Ibi sunt lacus Lucrinus et Auernus, cum Bays, queis nullus in orbe locus praelucet amoenis. Porro Metropoles huic regno tribuuntur tres: Neapolis, Capua, Surrentum. Cinitates XXII inter quas hae sunt maioris nominis: Caieta, Suessa, Theanum Sidicinum, Calui, Caserta, Venafrum, Nola, Auersa, et alia oppida permulta, inter quae circiter sexaginta sex castella, natura et opere munita.
Ea pars regni, quae Principatus dicitur hos habet limites: ad occidentem Terram Laboratoris: ad Orientem Basiluatam.
In longitudinem extendit se ad milliaria XXXIII. in latitudinem ad XVI. praecipua eius oppida haec sunt.
Nuceria, Sancerina, Massa, Vicis, Amalphis, Salernum cum aliis nonnullis. Nuceria nouem milliaribus a mari abest, cincta innumeris vndique pagis villisque. Riuella nouum est oppidum, eo non ita pridem splendore extructum, vt non multum cedere debeat caeteris per regnum oppidis. Amalphis oppidum est perelegans, quanquam nostro tempore non ad pristinam famam accedat. Scribunt quidam, in hoc oppido primum inuentum esse vsum Magneris in pyxide nautica: quorum tamen opinionem Pasquerius sufficientibus refutar rationibus, ex veteribus quibusdam Poetis probans, vsum eius fursse antiquiorem.
Ab hac vrbe dicitur totum illud latus, quod in meridiem porrigitur, littus Amalphitanum; quod se in vigesimum milliare extendit, habens editos montes; praecipue, qua in mare excurrit.
Sunt autem himontes tam alti et praecipites; ideoque difficilime adscendendi, vt qui eos solum intueatur, lassitudinem aliquam sentire videatur. Salernum oppidum est cum antiquissimis numerandum, millecirciter passibus a mari remotem, intra moenia sua includens horros amoenissimos. Habet et vniuersale studium, diciturque ab eo Princeps Salernitanus.
Extenditur autem haec regio, quae Principatus citerior et vlterior dicitur, inlongitudinem secundum mare ab Salerno oppido vsque ad Policastrum: et ab Sancti Seuerini Fano vsque ad Paludes, interluit queeum Silarus fluuius fere medium. Continentur hoc Archiepiscopatus duo, Salernitanus et Alphitanus, cum quindecim praererea oppidis, castellis vero locisque firmatis CC XIII. inter quae est Ebolum cum sua sylua: et Fianum cum valle propinqua quae
page 253, image: s0297XX milliaribus longa est quatuor lata, cincta ab omni parte collibus fructuosis et bene habitaris.
Principatus vlterior extendit se a Nusco oppido ad Consentiam et Badagnam, continons praeter haec oppida adhuc octo alia: Anelinum, Arrianum, Bisachium, Montem-maranum, Montem viridem, ad S. Agatham, ad S. Angelum et Vicum: cum locis maenibus cinctis LIII.
Basilicata continet Lucaniam cum parte veteris Apuliae; clauditurque his limitibus. Ab occidente Silaro fluuio; qui et limes est Campaniae: a meridie mari Tyrrheno: ab oriente, Calabria inferiore et parte superioris: ab Aquilone agro Bariensi. Oppida praecipue Haec continet: Malphim, Venusiam, Potentianam, Cerentiam, Tricarium, Lauellam, Montempilosum, Marsicum, Rapllam, cum Castellis locisque firmatis XCIII.
Calabriae inserioris terminia a septentrione sunt, Calabria superior, antiquis dicta Magna Graecia, cum Crathide fluuio, et parte Apennini montistab occidente Lanus fluuius cum Basilicata, ameridie mare Tyrrhenum et fretum Siculum: ab oriente pulsatur parte maris Adriatici. Caput huius est Consentia, oppidum perantiquum, complectens colles VII. arce insuper munita spectandum, super montem oppido immineatem, qui huic non tantum imperitat, sed et omnibus vicinis locis. Consentia cingitur Crathide et Busento amnibus, suntque incolae eius satis ampla cum re, quamuis antiquitas ditiores fuerint. Praeter hanc alia ibi sunt oppida, Fredum, Bellomontium, Fanum dinae Euphemiae, vnde subiecto mari nomen inditum. Tropia oppidum estelgans, opulentum et populo abundans. Antiquitate caetera superat Rhegium, in fronte aut extremitare Italiae situm, olim validum potensque, nunc vero prope desertum, inprimis ab anno MDXCIV, cum Turcae ei ignem subiecerunt. Visitur et in iis partibus Castellum Villarium, in summo montis fastigio extructum, nec non Monsaltus, Dutali titulo insigne, Turtanum, Regianum, cum S. Marci oppido, et Maturano antiquo oppido in Apennino monte: praeterea Tabernae, oppidam affluens, Nicastrum, tribus a mari distans millibus, Mons Leonis, in ipso Apennino situm, vnde titulus et nomen Comiti, et Terranoua frequens satis.
Calabria superior (si Ptolemaeum sequimur) his describerur limitibus. Ad ortum mari Adriatico: ad meridiem Alice fluuio et Calabria inferiore: ad occidentem Crathide amne, cum parte Apennini montis et Lucaniae: ad Aquilonem sinu Tatentino et agro Bariensi. sunt ibi duo promontoria celebriora, nempe Columnarum, et Scyllacaeum, quod posterius valde formidabile est nauigantibus. Hic antiquissima nobilissimaque vrbs est Tarentum, Calabriae quondam et Apuliae, rotiusque Lucaniae caput, vbi portus et sinus Tarentinus. Deinde Hieraca siue Hierax, Marchionatus titulo gaudens, et Bellum-Castrum, octo millibus a mari distans; dein de Croto, oppidum antiquae claritatis, quanquam multo infra veterem splendorem hoc aeuo. Bassinianum, Principatus cum arce valida, Tarsia Corilana, Rosinanum oppidum munitum, tribus a mari millibus: Cassanum insuper, Altauilla principatus titulo gaudens, Matera Archiepisc opalis. De Tarento, quae olim Archytae patria, nunc principatum constituit, iam ante diximus.
Terra Hydruntina, incipit a Tarento, quo velut limite praetexitur ab Austro, vt et mari, vsque ad promontorium, quod hodie S. Mariae Caput dicitur, olim fuit promontorium Salentinum. Ab oriente eodem limitatur et Mati Ionio: qua septentrio est, Adriatico alluitur, ab Hydrunte Brundusium vsque: qua Occidentem respicit, Apulia illi adiacet Peuceria, cum Magnae Graeciae portione. Forma eius est peninsularis, cum prope vndique cinga ur mari Adriatico et Ionio. Latitudo eius inter Brundusium et Tarentum triginta millia continet, si Plinio credimus: alij quadraginta statuunt. Sed si circumnauigaueris, inuenies ducenta millia, vt totus regionis ambitus complectatur millia CCXL.
Oppida eius praecipua sunt Alecium, triginta distans millibus a promontorio Salenrino, procerum totius huius tractus domicilium, multorumque ob elegantiam Nobilium sedes. Hydruntum siue Hydrus, Vrbs vetustissima, praeter portum satis capacem, Arcem habet in saxo, quo mari imminet, tutissimam, opu Alfonsi II. regis. Brundusium mirae antiquitatis, cuius auitus splendor penitus collapsus euersusque est discordiis cinilibus. Fuit tempus, cum Portus eius inter praestantissimos numeraretur, sed nunc adeo repletus est, vt vix triremibus per eum currere licear. caetera oppida sunt, Callipolis Vxentum, Castrum, maritimum, clarum obdam na a Turcis accepta.
Sequitur Apulia, quae duplex statuitur a veteribus: Peucet ia et Daunia: illa hodie vocatut, Barium: haec Apulia plana, diuiditurque altera ab altera inter cursu Aufidi fluminis. Comprehendit haec posterior praeter Praefecturam Montis S. Angeli, quae complectitut oppida XIII, castella et Arces XC, has praecipuas ciuitates: Manfredoniam, Sipontum, Salpen, Luceriam, Asculum Strianum, Arpos, Ceruariam, Bouianum, Tremulam, Troiam et alias. Videtur autem Natura omnes Apuliae opes in Montem S. Angeli congessisse, cuius radix ambitum complectitur millium prope CXX. Statuerat hunc Diomedes Insulam facere, quod Isthmus eius longior non sit duobus millibus, Postea Saraceni, cognita loci opporrunitare, eum muniuerunt, longoque obtinuerunt tempore, quod non sit vllus locus commodior ad dominandum vexandumque vniuersum regnum Neapolitanum, et excurrendum in mare Adriaticum.
Apulia Peucetia siue Bariana continet triginta
page 254, image: s0298sex castella frue loca cincta moenibus, ciuitates vero quatuor, quarum primaria est Barium, deinde Tranum, post Monopolis et luuenatia, reliqua oppida sunt, Polinianum, Mola, Morfitta (siue Malfetta, principatus titulo clarum) Vigliae et Barulum.
Quam terram olim Samnites habitauerunt, hodie Aprutium (Abruzzo) vocant Itali, cuius termini sunt ab Ottu Apuli Dauni cum amne Phiterno: ab occasu Sabini et Picentes cum Truento fluuio: ab Aquilone mare Adriaticum: ad meridiem Apenninus Mons. Habent ergo duos fluuios veluti liminares, Phiternum et Truentum. Diuiditur Aprotium in vlterius et citerius, interfluente Pescara amne. Vnum continet CL castella siue loca clausa maenibus, ciuitates aurem quinque: Beneuentum, Lancianum, Chetum, Burellam, Sulmonem. Alterum complectitur CCLXXXIV loca firmata, ciuitates quatuor: Aquilam, Adriam, Pinnam, Tarinam. Vrbem Beneuentanam donauit Ecclesiae Romanae Henricus IV. Imperator, vt ita redimeret tributum quodpiam; quae cum varias experta fuisset vicissitudines, tandem per Normannos Ecclesiae reddita fuit. Aquilam moenibus cinxit Fridericus II. Imperator, deductis eo ab Amiterno et Forconio coloniis, vt regio ab illa parte muniretur contra Romanos. Ostenditur apud Lancianum Ostia (vt vocant) consecrata, quae sanguine stillasse dicitur, cum ab Iudaeo quodam cultro percuteretur. Complectitur Aprutium intrase Comitatum Molisinum, ad quem spectant loca cincta muris CIV, ciuitates vero quatuor.
3.
Est in mari Adriatico ex aduerso Apuliae Planae videre Insulas Diomedis, quarum praecipuae nostro aeuo dicuntur S. Mariae Tremitanae et Dominici. In mari autem Ionio aduersus Callipolim iacet Insula Achatis, obscuri nominis. sunt et in Sinu Tarentino quaedam, sed paruae, coque ignobiliores. Contra promontorium Columnarum duae sunt, quae appellantur Insulae Dioscori et Calypsus. In mar itidem Tyrrhe. nosunt quaedam iuris Neapolitani, nempe Palmarola, Pontia, cum aliis minoribus, quas recensere non est operae precium. Puteolis vero et Neapoli obiacentinsulae circiter XVIII, quarum praecipua est Ischia (veterum putatur Inarime) cuius ambitus est millium XVIII. cincta autem est vndique rupibus altissimis, vt aditus in eam non pateat, nisi vno loco. Et haec ratio situs efficit, vt inter munitissimas recenseatur. Ischiae vicina est Prochyta, cuius ambitus habet millia circiter VI. Capreae, diuerticulum Imperatorum, et quo saepe Augustus commeare solitus fuit, tertio loco constituuntur. quae enim minoris momenti sunt, eas praeteribimus.
In tantoa autem tam prolixi littoris spacio admodum pauci inueniuntur Portus, quanquam sinus quidam, aut curuaturae, aut ostia fluuiotum alicubi portuum vicem praestare possint. In vniuersum tamen omnes parum tutas praebent nauibus stationes, vt satis patet in Neapolitano, qui potius pompae seruit et ostentationi, quam securitati nauigiorum, uanquam ex parte defenditur noua illa iacta Mole. Quoties enim iratus marinos fluctus miscet Neptuus, solent triremes ad Baias deduci, quae tamen via est longiuscula: quin et ipsa mirabilia Neronis, sine Mare Mortuum, nonnunquam portus vicem praestant. Eodem modo seruit Sinus Caietanus, quanquam in orientem totus pateat. In terra Hydruntina reperitur Brundusinus: de Bariana existimant, si is qui est ad Tranum oppidum, aedificaretur, posse illum capa cem esse centum nauium: Tarentinus aut emin Basilicata etiam plurium.
Fuit hic olim percelebris, sed nostra tempestate obstructus, eo, vt putatur, sine, ne allecti commoditate loci Turcae, eo appulsi nouas res machinentur: cum consiet, olim Cleomenem Lacedaemonium, nec non Alexandrum et Pyrrhum Epiri reges, cum copias e Graecia in Iraliam traiicerent, hoc portu vsos fuisse, cum capax esset atque tutus, nec longe e Graecia eo transfretatio.
4. INGENIVM ET NATVRA REGIONIS.
Nihil est omnium rerum, quod ad vsus hominis necessarios requiri possit, quod non in regno hoc affatim gignatur: qum et multa ad medicinam vtilia hic proueniunt, et delitiis humanis seruientia, tanta quidem copia vt vbertim ad exteros possint exportari. Nascuntur in hac parte Italiae equi pulcherrimi, qui cum in equitiis siue hippocomiis regiis, tum in aliorum virorum principum aluntur, nec cos fas est vendere extra regnum, citra permissionem regis Hispani, aut Proregis Neapolitani: quanquam horum consensus raro impetratur. Tritici hic aliorumque frumentigenerum mira abundantia, vt et v ni, olei, fructuum arboreorum et inprimis lanae sericae. Circa Rhegium oppidum inque multis Ca. labriae locis saccharum conficitur. Agri in terra Laboratoris siue Campania supra modum fertiles sunt, in procreando vino et frumento cum plurimo tum optimo. Totus ager circa Puteolos scatet venis aquarum medicatarum et Thermarum diuersae virtutis. Est ibi campus Sulfuratus, cinctus vndique praealtis rupibus, quaefere semper ab summo ardere videntur: ex his eruitur et coquitur alumen. Ad Montem astrunum occurrit antrum siue Crypta tantae amplitudinis, vt tria millia in circuitu capiat: sed fit paulatim angustior, coitque in fundum, in Amphitheatri speciem, currente per medium modico riuulo. Hic offerent se tibi sudatoria, et specus, quam citra euidens mortis periculum ingredi non licet.
In agro Hydruntino, quanquam aere per fletur bono et salubri, tamen lepra et Elephantiasis populariter grassatur, cuius rei culpam sunt qui adscribant multitudini carnis porcinae, qua incolae vescuntur: vt et caricis siue ficubus siccatis, in quibus potissima pars alimoniae populi tenuioris consistit. Ager ipse prima specie
page 255, image: s0299asperior videtur: sed si aliquantum ligone aperias fodiasque humum, fert le ac pingue solum octurret: et quanquam paucis terra irrigetur aquis, pabuli tamen affatim gignit, vt et frumenti omne genus, tritici, ordei, auentae, fert et oliuas, melones peponesque exquisiti saporis. Asinorum et mulorum prouentus ibi vt ber ita quaestuosus. Est in iss locis animalculum quoddam (incolae Tarantulam vocant) venenatum, e quo cirus cantu et sonitu instrumentorum Musicorum eiicitur: quod de aliis quibusdam bestiolis scripsit Gellius, secutus fidem Theophrasti. Etsi autem Chelydros et alias venenatas bestias gignat haec regio, a nullo tamen insectorum genere adeo infestatur, quam a Locustarum exercitibus, quae nihil relinquunt impastum, quacunque transeunt, fitque interdum, vt vna nocte messes iam maturas consumant, totiusque anni spem frustrentur. videtur autem et hac in parte Natura iis prospexisse, creatis certis auibus, quas incolae Gauias vocant, quae illa insecta persequuntur et pessumdant.
Alterum est, quod has regiones prope singulis annis affligunt grandines, vnde illis non parum damni accersitur. Audiuntur hic tonitrua, tam hyeme quam aestate, sicut praecipue in terra Laboratoris. Salubritatem et temperiem agri Hydruntini arguunt arbores odoratae, Laurus, Myrti, Cedri et Oleae, quarum omnium hic largus prouentus. Rupium, quibus Campania versus mare cingitur, tam molles sunt lapides atque fragiles, vt constet eas vsque ad quinquagesimum passum marinis fluctibus exesas fuisse, intia centum annorum spacium. Brundusij autem aer malignus est, cuius rei haec est ratio, quod nihil aerem reddat puriorem ac salubriorem, quam multitudo habitantium, quorum industria loca paludosa et vuida absterguntur, vt arua inde fiant, syluae densiores et vepreta incidantur ac exurantur, cuius ignis vi aer fit nitidior, contra solitudo in magnis vrbibus non solum incolas iis bonis priuer, sed et acerui lapidum et rudera aedificiorum corruptionis causae existunt, testantibus id magnis illis quondam vrbibus, Aquileia, Roma, Rauenna, Alexandria Aegypti, et Bagadeta, siue Babylone, vt de ea accepimus. Apuliae solum, ersi sabulosum est et leuius, gramenque breue ac rarum gignit, tantae tamen est illa herba bonitatis, vt multos greges multaque pecorum armenta feliciter nutriat..
Aprutium, (siue Samnium) regio frigidior est totius regni. Sancti Seuerini Fanum celebre est, ob vini, quod ibi prouenit, praestantiam. In agro Amalphitano, et vicinis locis cis rupes, elegantes se aperiunt valles, in quibus mul ae aquarum viuarum scaturigines, quae collectae riuos constituunt iucundissimo murmure capos percurrentes. Mala granata, citria, aurantia, vt et caeteri fructus arborei, hic sunt in summa abundantia, vti sunt oliuae, pira, pruna, cerasa, et id genus. Nec vino, cuius hic magna copia, sua deest laus. Non videtur autem natura soli gustui consulere voluisse, verum etiam nares delectare atque oculos, myrtetis crebris, lauretis, buxetis, sed et copia hederae, rorismarini et florum odoratorum, praecipue rosarum. Ager Salernitanus pomorum citriorum, limoniorum, aureo. um, granatorum caeteroriumque fructuum vbertate luxuriat, Basilicata siue Lucania aspera est et montosa, ideoque frequentia in ea latrocinia. Prope Paestum oppidum duplex quotannis est rosarum prouentus, vnde biferirosaria Paesti in prouerbio. Calabria ferax est frumenti, inprimis ordei, vt et vini diuersorum generum, oliuarum, ficorum, saccari, mellis, salis, auri, argenti, lanae, gossypij et Croci. Serica lana autem in tantum abundat, vt in sola Calabria tantum inueniatur, quantum propeinodum in omni reliqua Italia. Praeter haec multum ibi crescit lini et cannabis: et Manna hic de caelo lapsa colligitur. Quin et in ipso maris littore, ne dum in interioribus regionis, visuntur horti elegantissimi, omne genus fructiferis arboribus, quas fere supra recitauimus, consiti.
De Insulis huius regni etiam aliquid dicendum est. Ischia abundat vino generoso, et fructibus, multumque ibi effoditur sulfuris et aluminis, vt iam de Thermis medicatis taceam. Prochyta ignem vomit, et Thermas habet calidissimas. Caprearum insula destituitur frumento, abundatautem vino. piscibus et volatilibus.
5. MORES antiquorum Campanorum, Apulorum, Calabrorum.
Memoriae prodiderunt prisci scriptores, Campanos esse superbos, ob copiam omnium terra nascentium, aeris bonitatem, regionis totius amaenitatem. Est apud illos Palus Acherusia, et Auernus, et cryptae subterraneae, et Antrum Sibyllae, ad quae loca omnia (teste Strabone) ire nefas erat, nisi factis rite sacrificiis, placatisque Superis, ex vsitata maiorum superstitione Aderantingredi volentibus Sacerdotes, eosque introducebant, expiatos prius lustratosque. Fons qui ibi mirum faetorem exhalat, ob hanc causam Phlegeton appellatus fuit.
Iidem sacerdotes excipiebant volentes consulere Oraculum, alebantque se ac suos vel effossione metallorum, vel vaticiniis. Haec est causa cur de iis Homerus scribat, eos Solem nunquam intueri. Sed hoc fatidicum hominum genus exactum ac profligatum memorant a Calabrorum quodam Rege, qui praedictiones eorum vanas ac mendaces compererat. habebantur in Vrbe Neapoli quinto quoque anno ludi ac certamina pulica Luctatorum, Cantorum Poetarumque, sic iubente Oranculo. Erat in hoc ipso regno; haud procul a Rhegio Locrorum ciuitas, optimis per Zaleucum instructa legibus, inter quas erat, vt is, qui vellet de noua aliqua lege ad populum referre, collum locuturus laqueo insereret, certus de suspendio, si plebs legem non approbasset.
In eadem Italiae parte erat Sybaritarum
page 256, image: s0300ciuitas, quorum infamis mollities prouerbio locum fecit, vt Sybariticae deliciae dicerentur. Docuerant etiam hi equos suos ad sonum fistularum saltare et tripudiare. Vtque verborum compendium faciam, omnium hatum prouinciarum habitatores adeo immersi erant voluptatibus, vt Annibalis exercitus ante id tempus inuisctus, eneruatus plane ac fractus fuerit deliciis Campanis, cum incolarum mollitiei et delicatis moribus se adsuefecisset.
Moresharum gentium nostro tempore.
Sunt Neapolitani prope omnes hilares, vrbani et nitidi, ingenij non mali, praeterquam quod deliciis immersi sunt, ante omnes prope totius mundi homines. Inprimis autem mirifice sibi placent, sise gratos acceptosque sentiant mulieribus. Neapoli habitat, quicquid prope in toro regno est Nobilium, non tantum propter salubritatem aeris, sed et quia ibi est prope theatrum hominum elegan iorum.
Nec temere in vno totius Europae loco tanrum simul videre licebit hominum nobilium, quam Aestatis tempore extra Neapolim, vbi offerunt seruitia sua nobilibus faeminis, quaeibi pilentis et curribus vltro citroque vectantur. His viri equis vect. tanta lermonis graria et morum suauitate adequitantes blandiuntur, vt videater Nobilitas Neapolitana ad id vnice non instituta, sed nata, vt captent muliebrem gratiam, semperque versentur in Gynae conitide, cum in hac arte omnibus nationibus palmam (si qua est) praeripiant. Qui cum tales sint, non tamen sunt timidi et ignaui, cum videamus nobilitatem istam sequi castra, quaerere bella, edere virtutis specimina, quod satis patuit in diuturnis istis Inferioris Germaniae bellis, in quibus omnibus propemodum annis non exiguus Nobilium Campanorum aut Apulorum militauit numerus. Quin et populus ad arma minime ineptus deprehenditur, cum constet, bonam pedestris militiae partem, qua ante Albertus Archidux, et nunc Rex Hispanus vtitur, e Neapolitanis militibus constitisse, quorum multo plures in his bellis meruerunt, quam nati Hispani.
Populus in ciuitatibus admodum studet mercimoniis et negoriationi, quanquam plerique a metcatura abhorrere incipiunt, ob incredibiles exactiones vectiga lium, quae in hoc regno maiores unt, quam quis possit credere. Dixi Neapolitones esse omnes vrbanos et ciuiles: sed haec regula multas patitur exceptiones, cum in multis locis infiniti reperiantur, quibus ciuilitas et mores elegantiores parum noti sunt. Circa enim Montaltum inuenies eos tam rudes et feros, quam in vlla parte totius Italiae. Quin et omnes prope in vniuersum Calabri sunt ingenij crassioris quam caeteri Itali, vt et veteres memoriae prodiderunt: et Hydruntini sunt simplices, inertes, quanquam, si vero nomine id vitium appellare volumus, stupiditatem recte appellabimus. Omnes autem tam viri quam faeminae sunt dediti rebus Venereis, nec vlla re sibi magis placent, quam in amoribus suis: nec fere v llus in orbe locus est, vbi amatores minus frustrentur suis desideriis, modo non sint nimi rudes, sed nouerint mereri, vt amore digni habeantur. Notantur autem singulae huius regni prouinciae singulis scommatibus a caeteris Italis: vt Basilicatenses vocentur temerarij, Calabri stupidi, faeminae Consentinae obstinatae, Beneuantanae rusticae, Capuanae superbae, Neapolitanae officiosae, Brundusinae ociosae.
Non student Neapolitani delitiis domesticis, vt intra suos opipare viuant parietes: in id vnice propensi, vt elegantes ac magnifici foris appareant, habeanturque magni ac nobiles, omnes sumptus in exteriorem pompam ac splendorem conferentes, qua quidem mre, vel potius vanitate, non recedunt a caeterorum Italorum consuetudine. Mulieres eorum superbissime vestiuntur, vt etiam plebeiae illustrium ae mulenbtur in vestitu luxum, faciliusque iis persuaseri, vt totum diem ab omni cibo abstineant, quam vt aliquid ad summum corporis ornatum omittant, vbi coram multitudine comparendum est. Quibus autem res domi est angustior, non grauabuntur totam septimanam in paranda lana serica noctes diesque laboriosissime consumere, eo duntaxat fine, vt die Dominico cum caeteris de stolido illo corporis ornatu ac splendore aliquo modo certare possint.
6. OPES ET DIVITIAE.
Si qua in his rebus est felicitas, Neapolitani regni incolae vix vllis per totam Europam de fe. licitate cessuri essent, nisi quotidianis exactiombus et quaestorum acerbitate facultates corum exhaurirentur: cum non solum omnium retum abundent copia, sed et eas distra here ac venundare possint per teiras Ecclesiae Romanae, aliasque ptouincias: ipsi insuper nauigationis subleuati commoditate, cum ab antiquo Apuli Calabrique cum Venetis negotientur, quorum commerciis, si destituerentur, male cum ipsis ageretur, quod tum patuit, cum ob morbum Epidemium intermissa fuit negotiatio. Hinc peculiari quodam studio ac beneuolentia feruntur Neapolitani in omnes, qui illius Reipublicae subsunt imperio. Non est vlla in tota It. lia prouincia, quae plura domi suae nata exteris submitrat. Vendunt enim Apuli Calabrique nuces amygdalaque ingenti copia vsque in Africam et Alexandriam Aegypti. Crocum mittunt in plurimas prouincias exteras, sericam vero lanam Genuensibus et Florentinis submittunt: oleum vero Venetis; vinum, capras, agnos, arietes, et inprimis equos in diuersas regiones exportant. Ab Apulis enim carnes accipiunt cum Veneti, tum Hetrusci Illyricique pars. Vinum quod apud S. Seuerinum crescit, praecipuae est bonitatis, et magni fic ae Romanis. Calabria inferior submittit prouinciis exteris Coralia et Mannam, cuius maior est
page 257, image: s0301quam in aliis locis praestantia. Castro, oppido maritimo gloriam peperit bonitas oler, quod magna copia plenisque nauibus mercatores Ligures hinc auehunt, et inde rem faciunt.
Redeunt ex hoc regno, vt fama est, ad regem Hispanorum milliones duo, et ducatorum quingenta millia, in qua summa connumeratur gratuitum donum, quod solum constituit millionem vnum et ducatorum millia CC. Hoc donum in debiti formam degenerauit, vt iam quotannis tantum auri conferre non liberum sed necessarium sit. Totum autem hoc propemodum vniuersum insumitur in praesidiarios milites, exercitum equestrem et pedestrem, trites bellicas, aedificia, stipendia nobilium, qui proregi sunt ab officiis, aliasque expensas, quarum non est numerus.
7. VIRES ET ROBVR MILITARE.
Fuerunt ab omni retro tempore Neapolitani notati crimine rebellionis, et quod crebrae inter eos seditiones fuerint: vt obseruatum sit, spacio annorum CCCCL, quibus a diuersis gentibus, Normandis, Germanis, Gallis, Catalaunis, Hispanis reges acceperunt, numerentur XXVII. insignes Neapolitanorum rebelliones, nunc sub hoc nunc sub illo titulo ac praetextu in magistratus suos insurgentium: qui nisi leuitate quadam animi ingentes sibi proposuissent spes et aureos montes, nunquam neque Pontificum Romanorum instigationibus, neque ambitioni propriae, neque vindictae cupiditati tam facile locum dedissent. His igitur tam crebris rebellionibus (ersi diuersis de causis ortae fuerunt) duas tamen praecipuas assignabimus. Prior est magnitudo et potentia principum regni: posterier electio Regis, quae dependebata principibus exteris, qui saepe mutabant voluntatem, inprimis quod fere Pontifices breuis admodum sunt vitae. Hinc diniso in factiones regno, vna quidem pars adhaerebat principibus in regno natis, quorum ob multitudinem clientelarum magna erat potentia, ingentes redditus annui. Vnde non semel perspecta clientum et asseclarum suorum promptitudine, ausi fuerunt minari regibus cosque bello appetere, nihil pensi facientes priuati commodi causa totum regni statum conturbare: inprimis si intelligerent, inclinare Pontificem ad depositionem vnius regis, abuti hac mutatione potuerunt, et in sua commoda vertere res nouas, quarum studio aliquories sollicitauerunt Papas, ad transferendum in alium aliquem diadema regni. Rursum inuenti sunt, qui calumniando apud reges etiam iustas bonasque Paparum actiones, sinistris regum de Pontificum in eos affectu impleuere animum suspicionibus, vt deinde meruerint a Pontificibus diris et anathemati subiici, solioque deponi: vnde Principibus nata spes, ad votorum suorum summam perueniendi. Hinc non sine grandi causa Hispani iam a multis annis omnem mouerunt lapidem, vt firmarent sibi atque conseruarent possessionem huius regni, non solum vt studerent paci ac concordiae cum Pontificibus Romanis, sed et horum in regno imminuerent potentiam et auctoritatem, eosque qui videbantur prae caeteris validi et potentes, redigerent in ordinem, facerentque minas formidabiles: quod obtinere illis eo fuit facilius, quod plerosque Italiae principes sibi reddidissent obnoxios, vt ab iis nihil foret metuendum periculi. Cum enim regnum hoc in Hispani regis peruenisset porentiam, continuo e medio sublata sunt omnia, quae poterant ad perturbationem regni facere, vnde regi illi firma regni possessio acquisita est, inprimis quod ad exteros principes attinet, qui ei hoc nomine bellum mouere potuissent. Ius enim quod Gallus praerendebat, penitus abolitum est, sancita pace, quod fuit anno AN. C. MDLIX. Ad bella ciuilia quod attinet, cum Hispano bene conueniat cum Pontifice Romano, cum Duce Sabaudiae, cum Duce Hetruriae, cumque sibi habeat is obnoxios Genuensem et Lucensem respublicas, nec temere Veneti illius Volint lacessere potentiam: non est verisimile, Ordines regni ausuros aliquid contra eum, vel si audeant, effecturos.
Accedit, quod quibusdam ex ordinibus beneficia praestat et viuendi media, inprimis Curiae Confidentium; raroque ad gubernacula Reipublicae magnos illos regni Proceres et primae notae Principes admittit, aut si admittit, angustis eorum cancellis includit limitatque potentiam: magnaque seueritate animaduertit in aduersarios aut suspectos, nec facile aures praebet, querelas deferentibus aduersus Proregem aut Gubernatores: quarum rerum omnium praegnantes habet rationes. Largitio enim beneuolentiam populi parit, eumque in spem maiorum beneficiorum erigit: secundo cauet, ne quis captata aura populari nimis magnam acquirat auctoritatem: tertio pruritum et libidinem mouendi res nouas acerbitate poenarum comprimit. Nec hoc solum: sed (vt ad primum de beneficentia reuertamur) videntes regni ciues, inde et non aliunde omnem suam dependere felicitatem, et bene merentibus de rege proposita esse tam luculenta praemia, magis ma. gisque illius nituntur aucupari gratiam, vt aucti nouis titulis et honoribus supra caeteros emineant. Ita fit, vt dum sibi quis viam sternit ad opes atque dignitates, simul crescat in fide et obsequio erga principem, a qua fide vt discedat, nulla re deinceps impelli posse videtur. Secun. dum cohiber in ordine magnates, ne clientelas sibi quaerant et factiones ad mouendas res nouas. Tertium, cum eodem numero habeat apertos inimicos et suspectae sidei, efficit, vt quisque in verbis factisque suis tam caute et prudenter se gerat, vt Princeps etiam de ipsorum cogitationibus securus esse possit, siue ij sint nobiles siue plebei, cum nobiles et illustres sine auxilio plebis nihil rentare possint, et Hispani sibi plebem aduersus nobilitatem fouendam desumant, inprimis in causis
page 258, image: s0302Iustitiae: populus autem non nisi irrito conatu seditionem moturus sit, ductu et consilio illustrium destitutus. Postremo, disc ordia inter huius regni Ordines tam altas radices egit, vt viuentibus membris in aperta simultate et malevolentia, Regnum ipsum tutum sita diuulsione annitentibus Hispanis, vt inter proceres simultatis ac discordiae semina fomententur, dum modo illi, modo alteri fauent, ne regi Hispano vn quam metuendum sit, fore vt coniunctis animis viribusque iugum a se exutere molaiantur. Quod si vel maxime ausuri essent, nemo tamen illorum facile probaturus esset conatus aut adiuturus, cum pleraeque Italiae prouinciae tranquillitate egeant, et Pontifex Romanus Hispano sit amicissimus, qui tam bene sibi prospexit, vt plurimum ipse possit in Electione Papae, habens plerosque e Cardinalium numero suis obnoxios votis: vnde non desinit Pontificum ambire amicitiam, quos si inimicos habeat, non parum incommodi sibi creare posse nouit, vt exempla Clementis VII. et Pauli IV. ostenderunt. Et haec quidem cum Pontificibus amicitia, et cum caeteris Principibus Italis faedera, et sublatae per totum regnum tumultuum motuumque causae, sunt verum antidotum, quo rex Hispanus hactenus vsus est aduersus belli ciuilis venenum.
Habet is perpetuo mille pedites Hispanos in hoclegno, per diuersa castella ac praesidia distri, butos, sub ductu aliquot centurionum, et Magistro Campi atque Auditore: et haec est illa Legio, quae dicitur Regimen Neapolitanum vel Terzo di Napoli. Praeterea in arcibus siue turribus, quae sunt extructae ad custodiam locorum maritimorum dispositi sunt mille sexcenti pedites, cum suis ordinum ductoribus centurionibusque. Equites sunt in vniuersum mille, diuisi in signa septendecin, quorum sex constant Hispanis, vndecim vero Italis, sexaginta equitibus constante quolibet signo, excepto viceregis, quod habet centum, et M. Antonij Columnae, quod constat equitibus CX. Equites leuis armaturae numerantur CCCCL, diuisi in signa siue turmas quinque.
Iam de potentia marina aliquid dicemus. Haber regnum hoc instructas in procinctu triremes XXXVII, triginta tres Neapolitanas, et quatuor in vsum Genuensium. Triremes Neapolitanae consueuerunt in statione consistere ante Molam, (olim Formias) oppidum, vacuae milite praesidiario, quandoque et remigio magna ex parte, quod eo vtantur ductores militum et mercatores, ad exonerandas naues suas, et alia seruitias domestica: obseruatumque est, cum aliquando octo Biremes praedatoriae apud Capreeas Insulam rapuissent duas triremes Siculas, integer dies insumtus fuerit, donec quinque triremes Neapolitanaq armarentur, insecuturae Piratas Turcas, quod neque milites neque nau. tae remigesque haberi tempestiue possent. Vnde vulgo putatur, non magni vsus eas futuras regi Hispanorum, quod non satis instructae sint tormentis et instrumento, nautis non magnae experientiae, et mancipiis Turcicis ad remum vtantur, aut damnatis, quotum illi quidem mala fide et coacti seruiunt, hi vero nullum reinauricae vusum habent, vt iam non dicam, quam aegre dadmnati capitis sustineant molestias et incommoda nauigationis.
Eodem modo praesidiarij milites in castellis. tam tribus illis in Vrbe Neapoli, quam reliquis, nequaquam multi sunt, aut pro numero stipendiorum, quae ab Hispano rege numerantur. Omnis autem vis tormentorum siue machinarum aenearum (de vsitatis st atisque loquor) est in Castro Nouo, et Castello S. Elmi, itemque in munimento Caierano et Arce Capuana, nam de caeteris per regnum sparsis nemo magnopere sollicitus est. Omnis autem res tormentaria parce admodum et maligne curatur, ex qua re, vt et aliis multis, intelligitur auaritia praefectorum regiorum, cum tamen sulphuris, nitri, et huiusmodi materiae ingens in eo regno sit copia.
Sunt autem haeprouinciae omnes admodum populosae, numeranturque in iis Principes XIII, Duces XXIV. Marchiones XXV, Comites XC. Barones C, qui obligati sunt, vt omnes in propria (vt loquuntur vulgo) persona praesto sint ad officia regi, in casibus qui defensionem regni exigunr. Cum Paulus IV. P. M. bellum huic regno intulisset, legit Albae Dux, Prorex, exer citum vicies mille peditum, septingentorum equitum cataphractorum, et mille quingentorum equitum leuis armaturae.
Praecipua regni munimenta haec sunt: tria Castella Neapolitana, Nouum, Oui, S. Elmi. deinde Aix Mencia, Crotonensis, Tarentina, Callipolitana, Hydruntina, Brundusina cum propugnaculo S. Andreae, Monopolitana, Bariensis, Tranensis, Barlettana, Manfredonia, Montis sancti Angeli, Caietana, Cantazarena, Consentina et Aquilensis.
8. MODVS GVBERNATIONIS.
Habet ab antiquo rex Hispanorum Proregem in his oris, qui habitat in vrbe Neapoli, vt et caeteri magistratus, qui proximum ab eo locum obtinent, non solum quod haec vrbs sit antiqua sedes regum, sed et obs elegantiam et commoditatem situs, concursum nobilium in regno, frequentiam mercatorum, et artificum tota collegia. Potest autem haec vrbs esse instar compendij totius regni, quod hinc emittantur Gubernatores vel praefecti per duodecim prouincias, inquibus sunt sex, qui etiam Proreges siue vicereges dicuntur, quanquam proregi Neapolitano subiiciantur. Est insuper in vnoquoque oppido, quod quidem sit iuris regij, quidam velut rector oppidanus, quem ipsi Capitaneum vocant: nec datur ab his Capitaneis vel Iudicibus prouocatio, nisi ad Proregem Prouinciae, aut ad Vicarios Consiliariosque Neapolitanos: vnde fit vt tribunalia
page 259, image: s0303primariae vrbis semper obruantur litigiis et causarum actionibus, Aduocatis, Notariis, Actorumque Magistris lites de die in diem producentibus, vt carceres fere semper pleni sint ingenti hominum numero, cuiuseunque conditionis, vnde patet, ius hic suisrigide dici, et iustitiam legisime admmistrari.
Suntaurem praeter Proregem in hoc regno VII. praecipua officia. Connestablius, Magnus Iustitiarius siue Cancellarius, Magnus Admiralius siue Thalassiarchus, Magnus Thesauiatin, Protonotarius et Seneschallus. Sunt et qua. tuor Curiae quas illi Sedes vocant: Capuana, Nidana, Montana, et S. Gregorij, vbi omnes Principes, Duces, Marchiones et caeteri regni Proceres cum Ordinibus conueniunt, vt in commune consulant de causis ad emolumentum Reipubl. spectantibus.
9. STATVS ECCLESIASTICVS.
Nemo fere dubitat, quin omnes qui regnum Neapolitanum inhabitant, sint optime affecti in Religionem Catholico. Romanam. Caeterum sant in eo regno Archiepiscopi viginti, sub quibus plurimi sunt Episcopi, quos ordine commemorabimus.
Archiepiscopo Neapolitano suffragantur Episcopi, Nolanus, Puteolanus, Ceruiensis, Ischiensis. Auersanus superiorem non agnoscit.
Archiepiscopus Capuanus praeest Episcopis, Theanensi, Caluensi, Casertano, Caiaciensi, Iserniensi, Suessano, Venafrano, Aquinati, Calmensi, Cassinensi, quanquam hic cum Abbatia montis Cassinensis ab omni superioris obedientia exemptus sit, sic volente Iohanne XII.PP.
Archiepiscopo Salernitano subsunt Aquensis, Policastrensis, Nuscane nsis, Sarnensis, Acernensis, Marsicanus, Nucerinus. Cauensis et Rauellensis sunt exempti.
Archiepiscopo Amalphitano subsunt Episcopi: Lictarensis, Scalanus, Capreensis, Minoritanus.
Archiepiscopus Surrentinus sub se habet, Lobrensem, Salpensem, Vicensem, Castellimarinum siue Stabiensem.
Archiepiscopus Cannosanus sub se habet Episcopos Auranensem, Sarranensem, Montisuiridis, Laquedonenfem, S. Angeli de Lombardis, Bisca ciensem.
Archiepiscopus Acherontius suffragneos habet Potentianum, Tricariensem, Venusinum, Grauiensem, Angolensem.
Materensis ad Archiepiscopalem dignitatem euectus est.
Archiepiscopo Tarentino suffragantur Mutalensis et Castellanensis.
Archiepiscopatui Brundusino subest Astrinensis et Hostuniensis.
Archiepiscopo Hydruntino subiiciuntur Castrensis, Caliipolitanus, Liciensis, Vgentinus, Lucensis, Nertonnensis, quitamen exemptus est.
Archiepiscopo Bariensi subsunt Betontinus. Calphaianus, Iuuenacensis, Rubentinus, Salpensis, Cauriensis, Baterensis, Conuersanus, Mineruiensis, Polinicensis, Cathericensis, Lauellinensis.
Archiepiscopus Trani sub se habet Episcopos Montepolosanum, Rapolensem, Alexianum. Monopolitanus superiorem non agnoscit, vt nec Melphitanus nec Troianus.
Archiepiscopus Manfredonie nsis, qui idem est cum Sipontino sub se habet Vescanensem, cum Monte S. Angeli.
Archiepiscopi Beneuentani hi sunt suffraganei: Telesinus, S. Agathae, Alphiensis, Montis Marani, Auellinensis, Vicanensis, Arianensis, Roianensis, Asculanus, Luceriensis, Tertibulensis, Traconensis, Vulturanensis, Alarinensis, Ferentinus, Ciuitatensis; Termesensis, Lesinensis, Frequentinensis, Triuentinus, Bomiensis, Guardiensis, Musanensis, S.Mariae.
Archiepiscopo Chetiensi parent Episcopi: Aquilensis, Pennensis, Atriensis, Sulmonensis.
Archiepiscopo Lancianensi subsunt Soranus et Teramensis.
Archiepiscopo Rhegino suffragantur Locrensis, Crotoniensis, Cassanensis, Neocastrensis, Cathacensis, Giracensis, Tropetensis, Vibonensis, Scyllacaeus, Bouiensis.
Archiep. Consentinus sub se habet Maturanensem, Rossanus nullum. Bisignanus enim non agnoscit eum.
Suffragantur S. Seuerini Archiepiscopo, Ebriacensis, Strangulensis, Geneocastrensis, Gerentinensis, S. Leonis. Episcopatus Insulae Liparis vnitus est cum Pare ntiano, subiiciturque vterque Archiepisc. Aessanensi.
Omnes hi Archiepiscopi et Episcopi luculentos quotannis percipiunt prouentus, quorum catalogo hoc coronidis loco addam, in ea loca beneficentiae ac pietati in regno Neapolitano consecrata, vnum esse, cui Monti Pietatis nomen, vnde quotannis sexaginta scutatorum millia in pios vsus erogantur, partim vt ij qui ibi viuunt, nutriantur, partim in Eleemosynas, partim in gratuitam alimoniam bis mille infanrium et puerorum per hoc regnum.
10. CATALOGVS REGVM NEAPOLItanorum.
Vix arbitror, in toto orbe habitabili vllum inueniri regnum, quod toties acquisitum armis atque occupatum fuerit, et quod in ipsa seruitute plura libertatis et dominationis ediderit specimina. Subinde enim ex vnius in alterius manum delapsum est, fuitque suceessio tam dubia et inconstans, vt aliquoties familia quaedam regia extincta fuerit, ante quam satis firmas radices egisset. Nos hic breuitati studebimus, gnari, longiorem earum rerum, quae circa reges contigerunt, narrationem taediosam fore lectori: sic igitur persequemur regum seriem. Rogerius Siciliae Comes, ex testamento Guilielmi
page 260, image: s0304Dux Apuliae et Calabriae, ex posteris Tancredi, Richardi Normanni filij, eripuit Imperatori Constantinopolitanovrbem Neapolim, circa ficem decembris mensis anno A N.C.MCXXX, vbi mox Rex Neapoleos et Siciliae salutatus est Beneuenti, a Pontifice M. Anacleto II. qui sibi fidelitatis iusreseruanir.
Possedit huius Rogerij posteritas regnum Neapolitanum, donec Guilielmus cognomento Bonus morerecur, non relictis liberis legitimo matrimonio procreatis, ibi ordines regni elegerunt regem Tancredum, nepotem spurium illius Guilielmi. Sed Clemens III. P. M. cum regnum caducitatis mre ad Ecclesiam Romanam denolutum diceret, concitauit bellum in Apulia, quod post ipsum continuauit Caelestinus III. qui et Henricum VI. Imperatorem, regem Neapoleos coronauit, hac conditione, vt illud regnum occuparet tanquam feudum Ecclesiae, et hac ratione deuenerunt terrae illae a Nortmannis ad Germanos, qui parum prospere ibi dominati sunt: quod Fridericus II. Henrici filius, Imperator, cum hostiliter persequeretur Pontifices, et Imperio et regno isto priuatus fuerit ab Innocentio IV. qui regnum hoc obtulit Colomanno Angliae regis filio, qui noluit periculosae plenum opus aleae subire, vt eiiceret Friderici liberos, qui potissimam regni partem valide obtinebant, inprimis Manfredus filius nothus Friderici.
Vrbanus IV. PP. transtulit id in Carolum An. degauensem, Comitem Prouinciae, S. Ludouici fratrem, qui illud armis occupauit, vnde titulum regium nactus, et a Clemente IV. inuestitus est, ealege, vt quotannis qua draginta millia ducatorum Sedi Romanae persolneret, et Asturconem album. Continuata fuit successio huius regni in familia Andegauensi. Carolo I. enim, Andium Comiti, successit Carolus II. filius, qui haeredem habuit filium Robertum: qui Robertus mortuus sine liberis, reliquit id Iohannae, filiae Caroli Ducis Calabriae. Sed Vrbanus VI id dedit Carolo Dyrrhachino, qui erat ex posteris vnius fratrum dicti Roberti, exclusa omni iure muliere, quod eam excommunicatam diceret, quia fouerat partes Antipapae Clementis septimi.
Post Carolum regno potiti sunt liberi Ladissai, qui simul erat Hungarorum rex, imperante etiam Iohanna regina, quae deinceps de consensu Clementis Antipapae adoptauit Ludouicum Andegauensem, Galliae regis secundonatum filium. Caeterum Ludouicus interfectus est apud Barium, per milites Caroli Dyrrhachini. Ludouicus tamen illius filius coronatus est et rex appellatus ab eodem Clemente sed frustra id fuit, pellere enim aduersarium non potuit. Cuius filius eiusdem cum patre nominis, vocatus vt regnum istud occuparet, diademate cinctus est a Martino V.P.M. vnde irata Iohanna regina, misit ad Alfonsum Aragonum regem, qui ei regnum offerrent. Eratautem per id tempus Alfonsus in Sardinia Insula, qui vbi Neapolim venisset, impatiens muliebris dominationis, quae omne sibi vendicabat imperium, conatus est illam carceri mancipare. Sed mulier fraudis conscia, secreta fuga se subduxit, Ludouicumque illum haeredem scripsit, irrita pronunciata Alfonsi adoptione. Interea moritur Ludouicus: et quanquam Iohanna successorem Renatum Ludonici nominasset, et ipsa paulo post extremum diem clusisset, vnde Eugenius IV. PP. ad Ecclesiam deuolutum regnum aiebat: his, inquam, omnibus contemptis, Alfonsus Neapolim expuguauit, totumque sibi regnum subiecit: impetrata etiam paulo post coronatione a Pontifice Eugenio. Ad hunc igitur modum Neapolitanum regnum a Francis ad Gothalanos migtauit. Renatus ius suum reliquit moriens Ludouico XI. Gallorum regi. Cui successit Carolus VIII, et potissimam regni partem armis recuperauit.
Postremo Ludouicus XII rex Gallus, et Ferdinandus Hispanus id inter se partiti sunt, postquam Fridericus rex desperatione aufugisset. Sed Galli, cum rem vbique male gessissent, in causa fuerunt, vt id vniuersum Hispanis cederet. Sequuta est capitiuitas Francisci regis in praelio Ticinensi, et bella intestina Galliae, vnde Galli non potuerunt repetere possessionem, quamuis ius eripi eis non potuerit.
REGNVM SICILIAE, QVOD ET IPSVM PARS EST POTENTIAE HISPANICAE.
SVMMA CAPITA.
1. Situs Siciliae Insulae, forma eius triangularis: promontoria quibus definitur: antiquitus iuncta continenti Italiae: postea ab ea auulsa, vel per terrae motum, vel Aetnae montis incendium.
2. Diuisio Insulae intres prouincias siue regiones, in quibus CLXXIII oppida.
3. Sicilia quibus rebus potissimum abundet; bitumine, farre, vino odoris moschati, melle, pice, croco, lana, saccaro, sale minerali, lapillis preciosis, Porphyrite lapide, marmore, Alabastro, metallifodinis auri, argenti et ferri.
4. Aetna Mons ignem euomens, et tamen ab summo perpetuis niuibus tectus; lacus et fontes aquae calidae.
page 261, image: s0305
5. Sicilia priscis temporibus a Cyclopibus, Laestrygonibus, Gigantibus habitata. Siculorum nostri temporis quod sit ingenium, quique mores.
6. Opes et robur militare Insulae.
7. Summa Caria Sicula. Donum gratuitum tertio quoque anne proregi ab Siculis offerri solitum.
8. Inquisitore, in causa Religionis in Sicilia. Tres Archiepiscopi, quibus plurimiper regnum suffragantur Episcopi.
9. Elenchus regum, qui id regnum vel possederunt vel ius in illud praetenderunt. Sententia regis Hispani aduersus Cardinalem Baronium, in causa Situla.
1.
SIcilia, quae facile prima haberi potest inter Insulas maris mediterranei, sita est inter Italiam et Africam. Limites habet ad Aquilonem mare Tyrrhenum, ad Orientem Adriaticum et Ionicum, a meridie mare Afcicum, ab occidente Sardoum. Tribus haec promontoriis in diuersa procurrens, Graecae litterae imaginem, quae Delta dicitur efficit. Promontoria autem illa sunt: Pelorus, Italiam spectans: Pachynus, in Austrum atque Peloponnensum vergens: et Lilvbaeum, in Africam conuersum, a qua distat millibus C. quanquam Strabo et Ptolemaeus numerent CLXXX. Distat hoc promontorium Lilybaeum a promontorio Caralitano Sardiniae millibus CLXXXX, (alij CC. numerant) Vbi Italiae proxima est, non nisi MD. passibus ab ea abest: vbi autemlongissime remota, nempe inter Drepanum et Neapolim, milliaria intercedunt CCC. Facit illa angustia freti, vt omnes prope authores prisci existiment, cohaesisse illam antiquitus cum continenti Italiae: posterioribus vero temporibus ab ea auul. iam, vel ob incendium Aetnae montis; vel terrae motu: vel denique perpetuo fluxu et refluxu Ionij, et Tyrrheni maris. Huic sententiae mulrum suffragatur, quod mare in illo freto vltra profunditatem LXXX passuum non descendit, et vicinae vrbi Rhegio nomen impositum, quod rupturam significat, quia illic Siculum latus ab Italia diuulsum fuerit. Accedit, quod littus vtrumque fragiie est et cauernosum, et propemodum aeternis perflatur ventis. Mare quod Italiam Siciliamque interluit impetuosum est et infestum nauigantibus, vnde veteres odiosa Scyllae et Charybdis ei imposuere nomina. Est autem Scylla rupes, Charybdis vero vorago maris, vbi aquae in gyrum rotatae absorbent cum nauibus vectores: hinc vtrmque non exiguum nauigantibus periculum.
Etsi autem Insula illa communiter trigonali forma est, vnde et antiquitus Triquetra et Trinacria dicta, latera tamen eius obliqua sunt. Quod enim orientem spectat, concauum est: quod vero septentrioni obuertitur, et ipsum introrsum nonnihil curuatur. Porro ab Lilybaeo ad Pelorum (quorum illud hodie Capo Bovo, hoc Capo Fare dicitur) inuenies spacium milliarium CCLXXXV. Latus meridionale ab Lilybaeo ad Pachynum (quod Capo Passero incolis est) mill. habet CXCIII. siue, vt aliis placet CCXL. Postremo littus Orientale a Peloro ad Pacbynum continet mill. C L. quanquam alij CLXXV numerent. Hincilli quidem totum Insulae ambitum metiuntur millibus DCXXIV, hi vero DCC. Ab hoc autem spacio multum dissidet Possidonius, qui referente Strabone vniuersam Siciliae peripheriam includit millibus D L. quod quo pacto stare possit non video.
Posita est Sicilia, vt et Sardinia, sub quarto caeli climate, inter Parallelum vndecimum et duodecimum, vbi longissima dies per aestatem est horarum XIV cum duabus terriis, videturque in vtraque hac Insula stella Canopi, quae clarissima est omnium earum, quae sunt in Argo Naui: quanquam illa stella vix in vlla Italiae parte visatur.
2.
Diuiditur Sicilia omnis in partes siue regiones tres, vocanturque eae Vallis Demonae: Vallis Noti: Vassis Mazarae. Vallem Demonae Ptolemaei tempore habitauerunt Messanenses et Catanenses. Vallis Noticontinet toum promontorium Pachynum et quicquid veteribus sub regni Syracusani nomine comprehensum fuit. Vallis Mazarae nomine appellatur reliquum Insulae, vbi olim Orobitae et Segestani.
Numerantur nostra tempestate in tota Sicilia oppida pariter et Vrbes CLXXIII. in quibus Panormus principatum obtinet, deinde Messana, Mons-Regalis, Syraculae, Catana, Agrignerum, Enna, Drepanum. Panormi sedes est Proregis, et oppidum pulcherrimum, magnisficis aedificiis et vniuersali studio ornatum. Syracusana Vrbs multum hoc tempore infra pristinum splendorem imminuta, vix veteris gloriae vestigia seruat. Catana, etsi non respondeat veteri dignitati, aliquid tamen claritatis habet ob Academiam, et amoenitatem vicini nemoris, quod octo millia in circuitu habere creditur.
3. Natura et ignenium terrae Siculae.
Omne solum Siculum plenum est igne subterraneo, quem aliquot locis euomit: quae tamen res non impedit, quo minus omnium reram bonarum sit feracissimum. Pe flatur Sicilia assiduis ventis, tota concaua intus est et cauernosa, plena sulphure et bituinine, quae vera sunt nutriendo igni pabula. Et haec est causa, quod tot locis flammas eructet, alicubi densos exhalet vapores, et calidarum aquarum venis turgeat, quae multis locis saluberrimarum thermarum vsum praebent. In agro Sunensi, in quo reaptam Proserpinam veteres finxerunt, loco quem dixerunt Vmbilicum Siciliae, tanta est frumenti vbertas, vt ex vno tritici modio centum colligantur, quem agrum iccirco vocant incolae Campo dallo cento Salme, Campum centum
page 262, image: s0306modiorum. Huic tamen vix cedere videtur Leontinus ager. Vina quid commemorem optimi saporis odorisque? certant vina Sicula cum laudatissimis totius Italiae, inprimis illud, quod Muscatellum exactae dulcedinis et fragrantiae vocant, et vinum Balincium Plinij esse videtur. Oleum praeterea Sicilia vbertate quadam et abundantia fundit, vt et Saccarum, Crocum, Mel, salem, omnis generis fructus nobilissimos: inter quos etiam numerantur fructus palmae syluestris. Effoditur non solum sal e visceribus terrae, sed et coquitur magna copia ex a qua marina. Sericum gignit praestantissimum, inprimis circa vrbem Messanam. Aucupium et piscatio hic frequens, ad vsum et delectationem.
Inueniuntur insuper in hac ipsa Insula diuersa genera lapillorum preciosorum: vt Achates lapis apud ostium Agathae fluuij, et Berillus iuxta oppidum Grateriam. Porphyriten hic inuenies duum generum? vni quidem color est ex albo et rubicundo mixtus, alteri viridis: sed nec Iaspide destituitur nec Smaragdo. Marmor hic magna copia e montibus excidunt, tam nigrum quam coloris mixti. In valle Mazarensi fodinae sunt non Alabastri solum, sed et auri, argenti, et ferri. Coralion vt olim, sic hodie quoque gignit, inprimis inter Drepanum et Eliam Insulam.
4.
Inter mirabilia Siciliae occurrit primo Mons Aetna (Siculi nostri Montgibellum vocant) qui cum fere semper sulphureas eructet flammas, ab summo tamen, vbi flamma atrocissime saeuit, densis niuibus obtectus cernitur. In agro Menciensi Palicorum lacus est, qui tribus orificiis aquas praecalidas euomit, non sine vapore et murmure. Haud procul Aetna mont fons est aquae frigidae simul et acidae, magno impetu ebulliens, cuius id est ingenium, vt pannos, qui prius in decocto gallae madefacti sunt, continuo nigro inficiat colore. Ad promontorium Lilybaeum galli gallinacei et gallinae maiores inueniuntur, quam in vlla totius Europae Africaeque regione.
5. MORES VETERVM SICVLORVM.
Habitatam antiquis temporibus Siciliam a Cyclopibus et Laestrygonibus, immanis molis Gigantibus, non Poetarum antiquorum et Historicorum solum produnt monimenta, sed et ingentia ossa aliquot locis sepulcris eruta testantur. His successere Sicani, Hispani generis populi. Postea Graeci eam appetiuere, ductis etiam eo coloniis: et Troiani post Ilij excidium huc appulere, vt et Cretenses cum Minoe rege suo. Romani eo Colonos misere circa tempora primi belli Punici, et deinceps Imperante Augusto. Post diuisum orientis et occidentis Imperium, Constantinopolitanis paruit per annos ferme CC. Gothi eam postea occupauerunt, sed cum annis XVII eam obtinuissent, expulsi sunt per Belisarium. Saraceni occupauere eam sub Michaele Balbo, qui tamen et ipsi a Normannis eiecti fuerunt: succedente his ingenti Longobardorum multitudine. Hinc imperium Insulae obtinuerunt aliquandiu Sueui Germani: quibus consilio Clementis VII. pp. exactis, Galli rerum potiti sunt per annos XVII, vsque ad Vesper as Siculas: inde Aragonum et Hispanorum regibus paruit vsque ad nostra tempora. Vnde facilis est coniectura, Insulanorum mores diuersos et ingenia varia fuisse, pro varietate populorum, qui se in Siciliam infuderunt, vnde mira confusio necessario extitit. De Agrigentinis vetus fuit prouerbium, solitos illos aedificare, quasi perpetuo victuros: et indulgere comessationibus, quasi iam morituros.
Erat apud Siculos locus iuramento sacer, vbi is rem quam iureiurando euincere volebat, inscribeat tabellae ligneae, eamque aquae impo nebat profluenti e fonte quem CRATEREM appellabant: Quod si is vere iurasset, natabat tabella super aquam; sin falso, meregebatur ea, fundoque subsidebat. Fuerunt olim Siculi leuitatis et inconstantiae nomine a caeteris Italis notati, qui ad quemuis mobiles ventum, haud facile perficiebant, quod orsi fuerant. Facundi semper habiti fuerunt, affirmatque Diodorus et Aristoteles, eos ipsam artem bene dicendi inuenisse, et modum conscribendi Eclogas. Plinius autem et Plutarchus inuentionem Horologiorum et quorundam instrumentorum bellicorum iis tribuunt. Eadem haec Insula patriam dedit magno illi Architecto et Mathematico Archimedi.
MORES SICVLORVM NOSTRI Temporis.
Sunt Siculi maxima ex parte ingenio acri et subtili, et ipsa Natura facundi, vnde Apuleius eos appellauit homines Trilingues. Faceti insuper sunt, et iocorum dicteriorumque studiosi, quibus obuios pungere ac mordere nouerunt: nimia tamen loquacitas iis vitio datur. Praeter haec quae diximus, veheme nter indulgent suspicionibus, inuidiaeque, vt non raro odiosa sit eorum conuersatio. Facilis apud illos mutua offensa, et eadem in exigenda vindicta leuitas, vel ob leuissimam iniuriam. Miraberis eorum iactantiam et gloriationes, si eos auditueris. Hospitalitatis tamen laudem ferunt, quod peregrinos humaniter excipiant. Ingeniosi putantur, non solum ad excogitandas sed et ad vtendum iis dextre. Obseruant hoc in iis exteri, vafros magis esse quam prudentes, et versutos magis quam sinceros, et rebus nouis supra modum studentes. Obaedientiae tamen laude non carent, quod pareant legibus et iustitiae, sint fideles Principi suo, eique omnibus modis suam probare studeant industriam. In primo calore amicitiae et congressus, propemodum nimis sunt officiosi. Aut nimis sunt timidi, aut temerarij ac audaces nimis, ita vt medium non nouerint.
Timidi plus iusto sunt, dum suarum rerum satagunt, quod semper priuatum emolumentum ipsis
page 263, image: s0307ante oculos versetur: quod vt promoueant noterunt se in omnes vertere formas, seruilirer se sili sobmittentes, cuius opera se ad desideriorum suorum finem peruenturos arbitrantur: huic ita seruiunt, vt ad hanc vnam rem nati esse videantur. Vbi autem de bono publico agitur, dici non potest, quam audacibus consiliis in medium prooruant. Creduntur Siculiegregie meriti de rege Hispaniae, quod vltro se ei subdiderint, nec fas iudicant, Hispanos vellatum vnguem discedere a pactis et conditionibus, quibus in Siciliam ij recepti sunt. Priuilegiorum suorum conseruationi, vt rei sacrosanctae, student enixissime, vt arbitrentur quiduis licitum esse, quod ad immunitarum suarum propagationem ad posteros faciat, negantes, si eo nomine popularem seditionem concitent, propterea rebelles pronunciandos.
Studuerunt semper et ab antiquo Principes aut Illustres viri inter Siculos, contrahere amicitiam aliquam cum proceribus aulae Hispanicae, quo fine catare eos solent, quibus rex prae caeteris fidit, et quos secretorum suorum facit participes, vt quandoque eriam exercitus regios sequantur. In vniuersum tamen omnes id operam dant, vt cum praefectis ac Magistratibus negocia contrahant, cuius rei duplicem habent ciusam, Primo, quia quotidie aliquid litigij ipsis oboriri potest, vt causam dicant in Regia. Deinde quod natura quadam inclinatione cupiant censores esse eorum, quae Prorex agit: vnde sollicite obsernant, quidamici eius, quid dicentes, quid serui rerum gerant. Nec ab hac censura tuta esse potest innocentia, cum ad quemuis vanum rumorem suspiciones conciptan. Fiunt autem multo audaciores ad inquirendum in tes Proregis, si nouerunt, eum non sine difficultate ad id fastigium conscendisse, quodue multi sint qui ei inuideant, quod parum firmis eius auctoritas in Regia sustineatur fulcris, postremo quod parum fidis aut appositis vtatur ministeriis.
Opes et diuitiae Siculorum.
Fuit haec Insula ab antiquo appellata Horreum Romanorum, quodbeneficium illi vrbi etiamnum saepe praesta: vt Siculi ex Tritico diuendito plurimum lucrentur argenti, vt nec minus ex oleo et Serico, cuius vtriusque magnam extreris submittunt copiam: in serico autem praecipuam laudem fert Messana. Redeunt ad regem Hispanorum quotannis ab Sicilia coronatorum miliia CCC, sic tamen, vt anni exaequentur. Centum millia percipit e vectigali frumentario: tantundem e distractione mercimoniorum: rur. sum e portoriis, aedificiis regiiss decimis et donis miliia coron. C.
Praeter hos prouentus sunt etiam redditus extraordinarij, qui in Fiscum magnae Camerae inferuntur, nec non prouentus officiorum vacantium, defalcationes ordinis Ciuciatorum, postremo dona extra ordinem collata, quae omnia immanem vim argenti conficiunt. Vicissim expensae, quae saepenumero accepra superant, consistunt in persolutione stipendsorum, quae debentur praefectis, exercitui equestri et pedestri, nauarchisque ac nautis triremium, postremo praesidiariorum in arcibus ac castellis dispositorum.
6. ROBVR ET VIRES MILITARES.
Curat id vnice rex Hispanus, vt bonis praesidiis militum Sicilia contineatur, inprimis vt ora maritima custodiatur: dat igitur operam Prorex, nequid iis in locis desit, siue sint mittenda supplementa milirum, siue commeatus, autmareria bellica. Panormus oppidum est inprimis forte ac munitum: proximum ab hoc Messana. Sunt autem per totam insulam hinc inde non paucae arces ac castella, quorum ea est firmitas, vanon parum habiturus sit negocij, qui expugnatis iis suo velit Insulam subiicere imperio.
7. Modus Gubernationis.
Magna est Parlamenti siue Supremae Curiae Siculae auctoritas, vt vicerex ordinarîum illud sine statum donum, quod terrio quoque anno contribui solet, non possit acquirere, neque vllam largitionem extra ordinem impertrare, postremo in republica nihil mutare audeat, nisi de voluntate omnium Ordinum totius regni, quos Parlamentum repraesentat.
Constat autem hoc e triplici hominum ordine, quos Siculi tria brachia vocant. Primus Ordo est Ecclesia sticorum, tammaiorum quam minorum gentium, et hi iunctim appellantut Brachium Ecclesiasticum. Secundus constar ex illustribus nobilibusque, qui vocantur Brachium militate: Terrius est eorum, qui ab Prouinviis vrbibusque procuratorio nonine mirtuntur, nominanturque Brachium dominationis.
Ordines hosce Prorex conuocat per litteras, quibus eos monet vt in vnum aliquem locum conueniant, vbi se quoque illis praesto futurum ait. Hi vbi comparuerunt, Prorex sedens in sella regia, loco quam caeteri eminentiore, exponit causas ea qua potest breuitate, propter quas conuentum illum indixerit, simul quid ab ipsis fieri velit ostendit. Ibi primus e proceribus Ordinis Ecclesiastici, surgens e subsellio respondet: Intellexisse Ordinesregni, quid Proregi sit animi: et iam quidem se soluturos conuentum, caererum paulo post denuo conuenturos, et commodum se ei redditur os responsum. Inde certus locus constituitur, vbi omnes Ordines siue (vt ipsi vocant) Brachia sigillatim et sine Prorege conueniant. Ibi vsitato more de septem feie capitibus tractatur, et tres ille classes siue Brachia Ordinum mutuo se faciunt certiores, quid de vnoquoque capite concludatur, vt constet in quibus consentiant dissentiantue.
Primum Caput, de quo tractatur, et cuius nomine fere conuocantur, est Donum Gratuitum, virum illud
page 264, image: s0308regi dandum sit an non. Quod si concludant, propter diffieilia tempora et nec essitates regni dari iilud non posse, soluitur Senatus, nec aliud quicquam agitur.
Si vero decreuerint, dandum esse Donum istud, tum ad secundi capitis delibe rationem peruenitur: quod est, Quan um illud donum esse debeat. Tertium est, quo modo illud a ciuibus regni colligendum sit. Quartum, quot annorum spacio illud persoluendum. Quintim, quibus conditionibus id sit numerandum. Sex. rum, quas ipsi vicissim gratias quaeue priuilegia a rege petere debeant. Septimum ac vlrimum caput, quinam por ssimum ex omni Ordinum numero legendi sint, quibus omnia illa, quae in comitio decreta sunt, exequenda committantur.
Fuit autem Messana Vrbs cum ob commoditatem portus tum ob pulchritudinem situs sem. per caput Regni Sicuili aestimata, ornata plurimis priu. legiis ac immunitatibus: vnde fit, vt haud ferme ob aliam causam ciues in Proregem insiirgant, et seditiones concitent, quam si priuilegia ac libertates suas vel non satis obseruari, velaliquo modo imminutum iri querantur: quarum quidem libertatum Messanenses quam vitae ac salutis suae sunt studiosiores.
Sunt autem in vniuersa Sicilia tria suprema Tribunalia, a quibus omnis ad ministratio Iustitiae dependet, et causae omnes deciduntur. Curia Magna, Forum Conscientiae, et Dominium. Primum, nempe Curia Magna constitit Praeside vno, et Aduocato vno Regio (qui quidem hoc officio funguntur donec viuunt) iudicibus tribus in causis ciuilibus, tocidem in criminalibus. Hivero mutant alternantque officia: vt qui superiore anno in causis ciuilibus iudicauerint, sequenti criminales iudicent et vicissim.
Secundum tribunal dicitur Sara Sedes siue Forum Conscientiae, quod et vocatur Sedes Appellationum, constans Praeside vno perpetuo, et Iudicibus duobus biennalibus: estque penes Proregem constituere Iudices in causis tertiae controuersiae.
Tertium tribunal dicitur Dominium siue Patrimonium, cuius eadem est ratio, quae Camerae Romae, siue Summarij apud Neapolim. Est ibi Preses vnus, Conseruator vnus, Protector vnus, Pudex Magistri computorum quatuor. Necesse est autem omnes horum tribunalium senatores (excepto Consernatore et Protectore, tertiae Curiae, qui extranei esse possunt) velnati ciues regni sint, aut habeant vxorem viri Siculifiliam, vtque habeant in eo regno domicilium. Causae Iustitiam concer nentes expediuntur a viris grauibus, quibus Prorex magnam conciliat auctoritatem, inprimis in causis criminalibus: quique adhunc medum ius dicunt, vocantur Capitanei armotum. Sunt autem hi Capitanei in tri lici differentia. Primum genus est eorum qui persequuntur proscriptos atque fugitiuos, quibus semper aliquis stipatorum et apparitorum numerus adiungitur. vt et nonnulli equites, qui stipendia regia merent. In secundo ordine sunt ij, qu bus Prorex sudicum partes tribuit in cognoscendis et puniendis criminibus. Tertio, si Prorex aliquem e Dominio siue Partimonio mittit, cui, vt maiore cumanctoritate suo fungatur officio, assignat tuulum Capitanei Armorum. Possunt his annumerari ij, quibus per tres Valles siue partes regni ius imperiumque est, in causis ad belli administrationem spectantibus. Solet erum in singulas regni parte, siue valles, quoties suspicio est futuri belli, mitti aliquis ex illustribus viris, cum certo peditum equitumque numero, cui indicis auctoritas est tam in causis ciuilibus quam crimi. nalibus. Hi duces militiae et ipsi vocantur Capitanei Armorum: si vero ex ordine Principum sint ornantur splendidiore titulo, vt Locumtenentes siue Legati Proregis dicantur.
Praeter ea quae supra commemorauimus tribunalia, duo alia sunt, vnum quidem Panormi, alterum vero Messanae. Et hoc quidem anctoritate regia stabilitum, suos haber iudices, supremamque auctoritatem, tam in caussis ciuilibus quam criminalibus. Panormus habet Praetorem qui ius dicit in ciuihbus, et Capitaneum, qui sententiam fert in criminalibus. Nemo ciurum extta horum tribunalium iurisdictionem ad aliud Forum rapi potestita, vt si quae causa aut controuersia ad forum iustitiae Parnormitanum spectaenis, ad Magnam Siciliae Curiam iudicanda deferatur, actor continuo ad tribunal Panormitanum remittatur: idem fit de Messana.
Est et aliud membrum siue pars Iustitiae; cum ipse Prorex partes litigantes audit, siue id publice fiat siue priuatim, vbi causae (vt ipsorum vtamur verbis) summarie et plene expediuntur. Consilium sine senatus regius is dicitur, cui inrersunt omnes tam Magnae Curiae quam Dominij senatores. Magnus autem hic senatus non facile coit, nisi grauissimis de causis, cum vel soli Magnae Curiae iudices, vel solius Dominij senatores suspecti sunt, vel cum Prorex maiore cum confidentia et secutitate aliquid decernere cupit, in causis dubiis, et vbi facilis est lapsus, vt exempli gratia, si omnes ad futurum bellum tonuertendae sunt cogitationes.
Teibunali sine Curiae Dominij incumbit Procuratio Fisci, vt rationem reddant iudices tam eorum quae accipiuntur quam expenduntur.
In re frumentarja, quae ad idem tribunal pertinet, quatuor consideranda veniunt: Frumenti quantitas siue modus: precium quod ei constituitur: petitiones extraneorum: magnitudo nouorum vectigalium quae imperantur. Modus frumenti Proregi in notescit, vel per reuelationem (vt loquuntu) aut per calculum subductionis. Reuelationem vocant, cum protex con. quisitores mittit, qui cogunt vnumquemque edere quantum habear frumenti: quae quidem
page 265, image: s0309res saepius parum bona fide et integritase agitufr Calculus hoc modo computatur aut colligitur. Sunto seminata mille per Siciliam onera triricdi: ibitrustra sperant exteri, vnum se habituros modium, quod omne id frumentum vix iudicetur suffecturum ad alimoniam incolarum, et faciendam denuo sementem. Quod si decies centies mille onera inueniantur, licebit regno exportare ducenta millia: nisi forte eo frumentoda alios necessarios vsus velit vti. Sin in totoregno numerentur duodecies centena millia, quadringenta exportarifas erit: quae quidem tertia computi ratio vocatur. Promodo et multicudine frumenti nascitur prescium, quod certi homines ad id officiumper Proregem lecti constituunt, de quorum experientia et integritate nemo dubitat. Et hoc secundum est quod consideratur.
Tertium consistit in petitione exterorum, de qua regem exacte certiorem fieri necesse est, antequam noua vectigalia constituat. Quartum tangit modum vectigalium. Vsitatus modus est octo Tari (ita Siculi vocant monerae genus) vt, si modius magnus tritici vendatur exteris pro tribus scutatis, emptor numerat tres scutatos et octo Taros. Constituit autem Tatus vnus viginti Grana Sicula, quae aequipollent turnonibus Neapolitanis, faciuntque viginti quatrinos Romanos quadraginta. Huic rei peculiatis prae. fectus, vel, vt vocant, Commissarius constituius est, cui caeteri monistri frumentarii subsunt, quamuis ipse eos non creet legatque sed Prorex Huic exhibentur omnes, quae a Psorege veniunt Epistolae, concernentes causam Frumentariam, et quae cum illa coincidunt. Eodem fine sunt in toto regno octo viri, quos illi Oneratores vocant, quorum quidem quinque principaliores sunt, caeterorum exigua est auctoritas. Ad hos Oneratores mirtunt priuati frumentum venalition; vt per eos nauibus imponatur. Habent autem singuli Oneratores suos Horreorum magistros, quod officium ab ipsorege proficiscitur, venduntque id alii aliis magno precio, ob ingens lucrum quod inde percipitur, vt Magister Horrei non sine causa satisdare et sponsores constituere cogatur. Haec frumenti massa ad hunc modum oneratoris fidei commissa Cumulus nuncupatur: estque vix vlla per Siciliam res ciendo tumultui efficacios, quam si Prorex Cumulum tangere audeat.
8 STATVS RELIGIONIS ET ECclesiae.
SEquuntur omnes in vniuersum Siculi Religionem Romano-Catholicam. Sunt enim in hoc regno Inquisitores, in eum finem a rege constituti, vt in causa pietatis velut ephori sint et curatores. Vocarur tribunal eorum Sanctum officium, notumque est Patribus istis, Hispano regi semper plurimum placuisse illos; qui summa in iudicio fuerunt vsi modestia. Maxima autem est Procerum Ecclesiasticorum per hanc Insulam aucoritas, satisque testantur, scire se, quantum possint apud populum. Constat enim eos in Comitiis Proregi aperte se oponere solitos, dum ipsius petitiones longa deliberatione pensitant, non sine morositate, eo praetextu, quasi considerari oporteat, sitne ex vsu populi an secus.
Sunt autem in Sicilia Archiepiscopi tres: Panormitanus, Messanensis, Montis-regalis, qui sub se suos habent Episcopos. Panormitano enim subsunt Episcopi Agrigentinus, Mazarensis et Melitensis siue Mileuitanus. Messanensi suffragantur Lispaledensis, Pacensis, Liparensis, Patiensis, et S. March. Montregalensis sub se habet Syracusanum et Catinensem.
9 REGES SICILIAE.
HOrum Elenchum textere superuacaneum est, cum omnes ii, qui vel possederunt regnum Neapolitanum; vel ius aliquod in illud praetenderunt, eriam Siciliam obtinuerint, vel sibi deberi affirmauerint.
Mortuo Clemente V III. PP. cum Cardinales ingressi conclaue de eligendo nono Pontifice agerent, accidit vt Cardinalis Baronius triginta leptem votis destinaretur, qui tamen numerus, etsi satis amplus, non erat sofficiens vt constitueret duas tertias. Quo animaduerso Protectores et Curatores negotiorum regis Hispani, quacunque potuerunc ratione ad uersati sunt Baronio, ahnixi, vt per ambitum et prensationes impedirent hominis electionem: non sane aliam ob causam, quam quod vndecimo libro Annalium suorum inseruisset ius; quod Papa praetendit super regnum Siciliae: quod postquam prolixe, quinque foliis allegasset, orsus a Papa Vrbano II. vbi ad annum AN. C. MXCVII. deuenit, expressis verbis ait: a Nicolao II. Pontifice qui sedit anno MLX. Robertum Guilcardum, omnesque Nortmanorum Psincipes, successores eius, Comites, Duces, postremo Reges Siciliae; post hos Constantiam eiusque filium Fridericum: hincregem Angliae, et qui orti fuerunt ex Familia Andegauensi, Asagonia, Reges Siculi, eos, inquit, omnes a Pontificibus Romanis inuestitos fuisse, et iuramentum fidelitaris Sedi Apostolicae praesticisse, dictis acceptisque certis legibus, inprimis defensuros se libertatem Ecclesiasticam: ipsique iutamento haec verba inleruisse: Quod in Ecclesiis vacantibus nos vel nostri in regno haeredes nulla habebimus Regalia, nullosque fructus, reditus, prouentus et obuentiones percipiemus. ldque, ait, semper obseritatum fuisse ab regibus Siculis vsque ad Carolum V. Imperatotem, cuius tempore prolata fuerit bulla quaedam Vrbani II. PP. maioribus nostris (ait Baronius) incognita abte eum diem, cui innixus Imperator et post eum Siciliae reges, luccessores illius eripuerint sedi Apostolicae tam ius spirituale quam temporale per Siciliam. Et viuo quidem Baronio Hispani annixi sunt, vt persuaderent, corrigeret illa quae soripsisset vel sumta deleret spongia: Carterum non persuaserunt. Eo igitur mortuo Philippus
page 266, image: s0310rex Hispaniae vndecimumm illum Annalium Baronii Tomum proposito edicto publico proscripsit, et ex omnibus regnis suis furcillauit: cuius edicti summa capita subiiciemus.
Principio ait rex delatum ad se cum ab Consiliariis suis, tum ab aliis sibi regi regnoque fidis hominib. inprimis a natis ciuib. regi Siciliae, scripsisse Caesarem Baronium, olim Romanae Ecclesiae Cardinalem, vndecimo tomo Annalium snorum Ecclesiasticorum, inque vita Vrbani II. Ponrificis, quaedam, quae parum ipsius modestiae aut Professioni conuenirent inuectumque fuisse potius, in modum accusatoris quam boni fidique historici in regem, idque vnice egisse, vt non solum suspecta redderet, verum etiam ostenderet falsa, iniusta, viciosa et violenta iura et titulos, quibus Serenissmi Siciliae reges acquisiuerint Dominium in Insulam, et regias Paaeeminentias, easque optimo iure et nemine interturbante possederint, segitima successione Principum vsquead nostra tempora. Cum igitur ipse rex ferne non possit aut permittere, vt lectio illius historiae, quae parum considerate a Baronio scripta fuerit, causam praebeat subiectis illius re. gni, mouendi turbas aut seditiones: vel vt sinistra illa persuasi homines opinione de superiori. bus aut moderno rege, velut iniustis possessoribus perperam iudicarent: non potuisse regem facere, quin hoc edictum historiolae illi opponeret.
Non posse autem oscurum esse vlli, qui scriptum illud legat, abreptum hominem affectibus et cupiditate inuectiuam illam scripsisse, cuius rei locupletes testes sint, tot exclamationes et exaggerationes, quibus vtitur, ad conciliandam causae Hispanicae inuidiam. Quod si quis tamen ista mitius interpretari velit, dicturum eum, non satis scriptorem ista habuisse cognita: quo tamen ipso veniam non mereatur, cum ignorantia sit inexcusabilis in Historico. Notum enim esse per vniuersum orbem Christianum, Reges Siciliae et acquisiuuisse et possed sse omnia ea jura, vt propria attributa et praeeminentias regias, dignitatis et Malestatis Sceptriatque Diadematis regii: accedente, si opus fuisset, benedictione, concessione et permissione tacita et expressa summorum Pontificum, qui postulante ipasa aequitate et iustitia id fecerint, obligati insuper ingentibus beneficiis obsequiisque quibus Catholici reges Siciliae demeriti fuerint Ecclesion Dei et sacram sedem, reducto ad illius gremium et obedientiam tam nobili regno, quod antea Saraceni possederint, et pudendo Mahometismi iugo oppresserint, vnde non leue caeteris per Europam prouinciis imprimis Italiae incubuerit periculum, adeoque ipsi Vrbi Romae et Sedi Apost A qua, vt hoc quicquid fuit periculi auerterent, non pepercisse Siculos reges vitae, sanguini, opibusque suis, non in asserendo solum regno, sed et instaurandis et exaedificandis tot Templis atque Monateriis, quae antea horribili Idololatriae inseruierint, aut certe eiecta Christi seruatoris nostri memoria vicem stabulorum praestiterint perfidorum hominum iumentis.
Hac fide atque animi promptiut udine seque suosque progenitores semper vsos in defendenda auctoritate et Maiestate Sedis Apostolicae, adeo vt eius inimicis non sua tantum sed etiam subditorum suorum opposuerint corpora atque facultates, sartamque tectam conseruasse religionem Catholicam in Sicilia, vt in eo regno illa magis floreat vigeatque, quam in vollo alio totius orbis Christiani. Vnde quidem colligi possit, iura illa atque fundamenta minime iniusta et viciosa esse, quorum nomine gaudeant titulo et possessione cum ipse, tum maiores eins a tor seculis et aetatibus, saluis sibi regalibus et praeeminentiis, vt non sit sibi verendum, nelaesae conscientiae et oblseruantsae legitimae in sedem Apostolicam accusari possit.
Quapropter, ne nimia dissimulatione auttolerantia tam manifestae calumniae, inimicis aut aemulis felicitatis Hispanicae occasio praebeatur, tegiae Coronae Siculae notam aliquam inurendi, neue videri possit, neglexisse legitima iura regni illius, quod haereditate a maioribus optima et aequissima ratione ad se deuolutum fuerit: et vero libro illo aperte ius suum in eo regno sibi imminuatur:
Ideo se adhibitis in deliberationem rei consi. liariis suis, hominibus magnae fidei et prudentiae, iubere, atque imperare hoc edicto, veluti Pragmatica Sanctione; ne quis hominum, cuiuscunque sit dignitatis aut ordinis, aut quibuscunque tandem setueatur priuilegiis, exponat, teneat, vendat aut emat in prouinciis regnisque sibi parentibus vndecimum illum Tomum Annalium dicti Cardinalis, siue is nomen auctoris siue alius alicuius praese ferat, siuc impressum siue manuscriptum, in quacunque tandem lingua: inprimis ob ista verba, quae ita incipiunt: Hic auctor aggreditur, et desinunt in his: Iam vero canentes receptui, quaepost Vrbani Papaediploma datum Salerni sunt secuta, narremus: nisi forreper cerros quosdam homines ei rei destinatos ea correcta sint, adscripto eius rei restimonio. Qui secus faxit, is multa quingentorum scutatorum tenebitur ad primum delictum, quorum tertia pars regio infererur fisco, reliquum cedet iudici et denunciatori. Si secundo in hoc edictum delique rit, praeterquam quod eandem pecuniariam multam persoluet, proscriptus regno exulabit ad quinquennium. Qui tertio violabit: si nobilis sit natus genere, duplum persoluet et exul esto: si plebeius, impositus triremi applicator ad remum. Extendit autem hoc mandatum rex etiam ad eos, qui librum illum penes se habent, nisi intra decimum quintum diem prolatum e scriniis suis exhibeant iis, quibus hoc nomine mandata sunt data de correctione. Mandat igi. tur omnibus quam late patet potentia Hispanica Proregibus, Gubernatoribus, Legatis, Capitaneis, Consiliariis, Iudicibus, Auditoribus causarum, senatoribus in curiis atque
page 267, image: s0311tribunalibus, postremo omnibus in vniuersum Magistratibus, vt edictum hoc sacrosanctum habeant obseruentque, et in delinquentes seuerissime animaduertat. Perscriptum estatque propositum Edictum hoc in S. Laurentii Monastenio aid. III. Octobris, anno a n. C. MDCX.
Habes, Lector, Edictum regis Hispani, cui vt satisfieret, cum Annale Baronii ANtuerpiae denuo typis describerentur, totus ille sermo controuersus de Regno Siciliae fuit non obeliscis Tohim confixus, sed ex toto deletus omissusque. Si paulum memoria repetiuerimus patrum nostronrum acta, videbimus, quandoque viros principes ob causas multo leuiores excommunicationis aut interdicti poenam incurrisse: sed author edicti huius, cum ob potentiam formidabilis esset bonis illis patribus, continuit omnes in pace, adeo, vt ne Legatus quidem Pontificius, nec vniuer sus cleric orum ordo verbulum contra mutire aut queri saltem de correctione libri illius ausus fuerit, quamuis auctor eius tantae auctoritatis fuisset Cardinalis, et Caesar, et Baro.
SARDINIA INSVLA, QVAE ET IPSA HISPANIS PARET.
SVMMA CAPITA.
1. Descriptio Sardiniae insulae: longitudo eius et latitudo: sub quo caeli climate posita. Parum frequenter habitatur ob aerem pestiferum. Inter ea quae rara habet haec insula, Musimones numerantur quorum animalium pelles arniorum vicem praestant. Herba Sardoa quae ridentes facit exspirare.
2. Mores Sardorum cum veterum tum recentium. Rector Insulae quis: religio et numerus Archiepiscoporum idem qui in Sicilia: Quo pacto a diuersis populis gentibusque possessa, tandem domnio Hispanico subiecta fuerit.
1
SArdinia Insula ampla satis est, vt quae non multum cedat magnitudine Siciliae: porrigitur in longitudinem ab Aquilone in Austrum, distans solis octo milliaribus a Corsica Insula. Pulsatur aborierne mari Tyrrheno, qua parte CC. millibus a Sicilia abest. Versus meridiem mare habet Africum, distatque ab ipsa continente Africae millibus circiter CLX. Occidentale latus mare Sardoum alluit. Nostri seculi seriptores tribuunt ei CCXL. milt. longitudinis et XC. latitudinis, vnde ambitum conficiunt milliatium D. Iacet sub quarto Climate, complectiturque XI. et XII. parallelum, vbi longissima dies est horarum XIV. cum tribus quartis.
NATVRA ET INGENIVM Terrae.
Diuiditur Sardinia Insula in duas partes: quarum illa quae in seprentrionem versus Corsicam protenditur, vernacula lingua vocatur capat Lagudoris: altera, quae Africam spectat, appellatur caput calaris. Abundat tota Insula frugibus, tritico, vino, argentifordinis, pecore et armentis, nec in hac felicitate cedit Siciliae. Aer tamen Insulae inclemens est, vnde minus frequenter habitatur, quod saepius ibigignantur pestiferi morbi, praesertim aestatis tempore, et quo solum est fertilius, eo insalubrior est aer, vt videre est in parte insulae Lugudorensi, quae tota paludibus et caeno referta est. Caput enim siue pars Calaritana, cum frequentibus att ollatur montibus, et saepe persletur Aquilonibus, multo aere vtitur benigniore.
Abundat Sardinia cum aliis animalibus, tum inprimis eo, quem Mufolum incolae, Plinius Musmonem aut Musimonem appellat, quod genus per omnem Europam nullo loco, praeterquam hic et in Corsica inuenitur. Pilos habet et corium instar cerui, et coraus instar arietis circum aures reflexa. Corium eius ad arma prophylactica inseruit incolis. Animal noxium nullum alit praeter Vulpem, et paruam quandam bestiolam, specie araneum refe entem: incolae Solipungam vocant. Accedit huic incommodo herbâ Sardoa, quam Pausanias Apio similem dicit, Latini Ranunculum et Strumeam vocant. Haec si comedatur, ora hominum et rictus contrahit, et quasi ridentes perimit: vnde prouerbio locus factus videtur, Risus Sardonius.
Seruant Sardi per hyemem aquas pluuiales, vt iis aestare vtantur, cum aqua in sol arido mul. toties destit uantur. Habet tamen alicubi Sardinia lacus et stagna piseibus referta, vt et natiuas terra scaturientes aquas calidas, quibus vis medicandi. Effoditur in ea quoque sulphur, alumen, men, et sal fossitius. Equos gignit non magno quidem corpore, caeterum generosos, robustos et agiles.
2 MORES VETERVM SARDORVM.
Olim cum Carthaginenses huius Insulae domini essent, nolebant, vt ii qui in ea nati essent, terram colerent aut laborarent. Habuerunt eamaliquando saraceni, post Pisani: postremo regibus Aragoniae cessit, adeo vt incolae ad arbitrium et viuendirationem victorum suos
page 268, image: s0312quoque mores diuersimode mutare necesse habuerint.
Mores Sardorum nostri temporis.
Sunt hi robusti, et laboribus fere adsueti, colore subfusco ob ardorem Solis: parum interim ciuiles, dediti pecuariae et venationi, agresti cibo et aqua contenti. Qui in oppidis et villis habitant, pacifice inter se viuunt, ad uenas amant et humaniter tractant, quanquam non desint, qui illos crude litatis nomine accusant. Piraticam exercere perhibentur mari, et terra latrocinia.
Opes et diuitiae Sardorum.
Vinum Insula gignit commendatae bonitatis, quod Romam vdque auehitur, magnoque venditur precio. factum et rem ex equis diuenditis, quos exteri cum desiderio mercantur, cum sint animosi et laboruum patientissimi. Musmones etiam siue Muflones in Italiam parato vendunt precio.
Robur militare et loca munita.
Alit perperuo rex Hispanus praesidium militum in hac Insula: sed ob exiguum habitarorum numerum non magnum esse potest robur Sardiniae. Vrbs primaria est Caralis sine Calaris, sita in monte iuxtamare, Africam respiciens, portumque habet amplissimum. Hanc sequuntur Oristignum, Sassaris, Alger, Chia, Orexia, Soria, cum nonnullis aliis ciuitatibus locisque munitis.
Ratio Gubernandi.
Omnium Magistratuum in Sardinia supremus est Prorex, qui omnem fere regis obtinet auctoritatem: habitat hic in Vrbe Calari, et suo nuru omnem regit Insulam. Ratio administrandae iustitiae propemodum per omnia conuenit cum ea, quae obseruatur in regno Siciliae.
Religio et status Ecclesiasticus.
Sunt Sardi omnes Romano-Catholici, suntque in hac Insula Inquisitores de fide, non secus ac in Sicilia.
Archiepiscopos Sardinia habet tres: Calaritanum; cui subsunt Episcopi Sulcitanus, Dolensis, Puellensis. Sassaritanum; cui suffragantur Sorensis, Plonatensis, Ampuriensis, Gisacensis, siue Gerardinus, Castrensis, Othanensis et Bosanensis. Alborensem, cui subsunt Vssellensis, S. Iustae, et Terrae Albae. Ciuitatensis et Gastellinensis sunt exempti. Caeterum de Archiepiscopis Sardiniae etiam aliquid in enumeratione Episcoporum Hispaniae supra diximus.
Reges siue Principes Sardinia.
Diximus Carthginenses aliquando dominium huius incolae obtinuisse: sed hi postea eiecti fuerunt armis per Romanos. Declinante autem Imperio Romano, Saraceni eam occupauerunt, quibus erepta est per Genuenses et Pisanos. Vtrisque autem ademptam Pontisex Romanus feudi siue beneficii nomine permisit regi Aragonio. et ad hunc quidem modum Sardinia peruenit in potestatem regum Hispanorum.
DVCATVS MEDIOLANENSIS, QVI NOSTRO TEMPORE IVRIS ET DOMINII EST HISPANICI.
SVMMA CAPITA.
1. Ambitus Principatus Mediolancensis: inter cuius ciuitates caput altius effert Mediolanum vrbs habit atae bis centum hominum millibus. Hanc olim obtinuerant Galli, Romani, Gothi, Hunni, Longobardi, aliiidonec postremo Hispanorum regibus paruit.
2. Ortzae in agro Medtolanensi ingens copia. Fertilitas territorii Papiensis, quod ideo Faecundus Mediolanensium hortus appellatur.
3. Mediolanenses non minus apti ad bonas litteras, quam ad arma et Mercaturam.
4. Quantum aurimodum rex Hispanus quot annis percipiat ex Mediolanensi Ducatu, praeter dona quae vocantur Gratuita.
5. Praesidia et milites stationarii quo numero ab Hispano Rege per Proumaiam alantur.
6. Mediolanensi Ducatui nostro auopraeest Produx siue Legatus Hispani regis cum Senatu Mediolanensi, qui constat Doctoribus LL. duodecim, Proceribus quibusdam Ecclesiasticis et Nobilib.
7. Genealogia ducum Mediolanensium.
1
COmplectitur Ducatus Mediolanensis ambitu suo milliaria CCC. Caput totius regionis est Mediol: num Vrbs, quae et vniuerso Ducatui nomen dedit. Magna est huius vrbis potentia et robur, situs perelegans et longe optimus, vt non iniuria nostra tempestate inter primas Europae numeretur, vel eo duntaxat nomine, quod cir citer ducenta habitatorum millia in ea numerari dicantur, adeo affluit populo. Multum ad amplitudinem eius faciut suburbia longa et lata, quae non minus quam ipsa vrbs
page 269, image: s0313vallo et fossa aquis plena muniuntur, vt nonnulla cum iustis ciuitatibus committi possint. Ingrediuntur hanc Vrbem canales et aquaeductus mediovrium hauigiorum capaces, quibus Mediolanum importantur omnis generis mercimonia, ea quidem copia, vt nihil non hic aequo possit emi precio. Exornata est vrbs aedificiis magnificis ac splendidissimis, scilicet pro modo et numero tot opulentissimarum familiarum. Dedit Mediolanum ortum quatur summis Pontificibus: Alexandro II. Vrbano III. Caelestino V. et nostris temporibus Gregorio XIV. Repiimt praecipue spectatores in ad mirationem haec aedificia: Castrum: Aedes sacra (ipsi domum vocant per excellentiam) et Xenodochsum. Est pars huius Ducatus Cremonensis ciuitas, ornata pulcherrimis aedificiis tam publicis quam psiuatis, in qua arx est elegans cum primis et munita, quae custoditur ab Hispanis militibus. Laus Pompeia diuitiarum nomine commendatur. Hae tamen ciuitates praeter Mediolanensem, omnes cedunt Ticino siue Papiae, quae ad ântiquitatis famam etiam hanc gloriam adiunxit, vt sedes esset regum Longobardorum et studio vniuersali floreret. Nouaria supra collem aedificata nobilibus et antiquis superbit familiis, diuitiarumque affluentia superbit; nomen impertiens lacui qui ad millia XVIII. in longitudinem excurrit, in latitudinem IV. Nec desunt qui ambitum eius LX. millibus meriuntur: Paucas huius Principatus recitauimus vrbes et oppida, plurima enim sunt alta, elegantia et numero ciuium hudquaquam adspernanda.
Fuit Mediolantim priscis temporibus satis diu sub dominio Callorum, eo vsque, donec M. Marcellus Consul Caeso Viridomaro Insubriae rege eam Romanae subiecit potestati. Debilitata aurem longe post Imperatorum Romanorum potentia, variorum Barbarorum impetu haec vrbs conuulsa est et labefactata: inuadentibus eamnuc Gothis, Hunnis, postremo Longobardis: quibus postremis per Carolum Magnum Italia exactis, patuit ciuitas ista Francorum regibus, deinde Imperatoribus Germanis. Tandem sub Fridericis I. et II. Caesaribus, quibus perpetuo rebellauit, propemodum deleta, nouos adepta est Dominos Galeatios Vicecomites, quos deinde Wenceslaus Imperator primus Duces salutauit anno AN. CMCCCXCIV. His deficientibus, Sfortiae Principes se cuti sunt, qui et ipsi in Francisco Sfortia expirauerunt. Obtinuerunt Francorum reges hanc vrbem satis longo tempore: postremo tamenper Carolum V. Imperatorem ad Hispanos deuoluta, iis etiamnum paret, seruantibus sibi ius Principatus Francorum regibus, quo se vti optimo arbitrantur, vt apparebit ex Genealogia quam infra subiiciemus.
2 QVALITAS ET INGENIVM regionis.
Abundat omnis Insubria, adeoque ager Mediolanensis lacubus et fluuiis magno numero, accedente insuper Camporum planitie, in quibus ingens vis frumenti quotannis prouenit. Vino fructibusque luxuriat, et lacus fluusique magnam vim suppeditant piscium. Crescit circa Mediolanum ingens copia Orizae, vt in alia vlla regione tantum prouenire vix credatur. Ager Cremonensis laudabile gignit frumentum, nec minus prouentu vini vber, melle autem et lino etiam vicinos superat. Apud Laudem Pompeiam secale, milium, vinum, linum, fructus arborei tanta prouentiunt abundantia, vt maior alibi reperiri copia non possit, vt iam nihil dicamsis de pratis pascuisque, in quibus pecorum armentorumque magnus pasciturnumerus.
Ager Papiensis tam faecundus est etvber omni genere frugum et fructuum, vt Mediolanensium hortus vulgo appelletur, vbi etiam venatio et aucupium frequens, ob volatilium etiam, nec non felix cptura piscium. Territorio autem Nouocomensi ad lacum Larium nihilamoenius aut fructuosius fingi posse plerique iudicant.
3 MORES INCOLARVM.
Gignit haec regio homines non minus aptos ad litteras, quam ad arma et mercaturam: quanquam non est dissimulandum; reperiri multis in locis incolas ineptos, crasso ingenio et bonarum artium rudes. Crem onenses vetrei fidelitatis elogio ornantur.
Est in vniuersum populus Mediolanensis diligens et supra modum industrius. Laudenses optimi sunt mercatores, gnari modorum acqui. rendi, necminus bellicoso. Comensis Lacus ac. colae praedicantur boniaratores et pecuarii. Mulieres Ticinenses obsordium et auar tiae nomen male audiunt, quod nimis intentae sint lucro: contra Mediolanenses fiabentur ciuiles et morum elegantia praeditae: vt Laudenses superstitlosae; et Creinonenses in sumptum prodigae.
4 OPES ET DIVITIAE.
Est in vrbe Mediolanensi tanta tamque incredibilis eorum, qui mechanicas artes exercent, multitudo, vtpionerbium inde natum sit, destruendam esse hanc ciuiratem, si quis reliquae Italiae affatim opificum subaministrare velit. Est autem horum artificum tanta in fabilicando solertia, vt quicquid ab lis proficiscatur, non secus ac probata optimaeque sidei merx in magno habeatur precio. Quis enim nescit, quanta sit sclopetis siue bombardis Mediolanensibus vbique laus, quanta caeteris armis quae ibis fiunt? inprimis autem commendantur Mediolanenses gladii. Nam de materia vestiaria et mundo muliebri tacere satius est. Vnde nemo dubitare debet, quin in hanc vrbem ingens argenti vis ab omni Europa inferatur:
Liceat etiam hic mentionem facere tibialium e materia serica, quibus hic maior quam alibi praestantia. Orizae plurimum mittit ad exteros; non sine ingenti lucro. Laudenles casei vix villis per Italiam bonitate certant. Et vt multa paucis
page 270, image: s0314complectat, Principatui Mediolanensi plerosque fructus suos ac caetera vsibus vitae necessaria debent Heluetii, Rhaeti Leopontiique.
4 [sic]
Redeunt ex hoc Ducatu ad regem Hispanorum quorannis octingenta ducatorum millia, non computato simul donogtatuito caeterisque contributionibus extraordinariis. Vt autem pateat, posse regem istum ex hoc Principatu tantos cogere redditus per quaestores suos, quantos ipse velit, testimonium dicat vsitatum apud Italos prouerbium, quod tale est: Quaestorem Siculum rodere: Neapolit anum edere: Mediolanensem dauorare.
5 ROBVR ET VIRES.
Alit in hac prouincia perpetuo rex Hispanus praesidium trium peditum millium, cum mille equiubus leuis et sexcentis grauis armaturae. Posset autem plurimum ad huius principatus defen sionem afferre momenti populus, ob incredibilem numerum, si maiore Hispanos prosequeretut beneuolentia: quorum quidem tantus est in Insubres fastus et insolentia, vt a populo extreme odio habeantur: qui nisi dutis acribusque coherceretur lupatis, facili momento compelli posset vt arma in dominos caperet. Inter muni tiora loca et propugnacula facile primas obtinet arx Megiolanensis.
Accipit autem quotannis Produx Insubriae magnam pecuniae vim ab Hispano rege, quam impendit in munitiones illius arcis, quae vix vlla ope humana capiposse videtur. Turris Cremonensis, vt notum est refertur inter mitacula mundi. Ticinum siue Papia satis firma est et valida, vt et Nonaria. Etsi autem propugnacula et castella fatis munita non exiguo sint per omnem prouinciam numero, Hispani tamen, omissis his, omnem securitaris suae proram puppimque in arce Mediolanensi collocant; qua salua, neminem sibi metuendum existimant.
Non habet autem rex Hispanorum, quod sibi huius Principatus nomine metuat a Venetis, qui desiderio quietis et ocii iam longo tempore pacifice vixerunt. Non negauerim quidem Allobrogum principem, si vel ipse summis viribus in hanc prouinciam irruere velit, vel aliis inuasuris praebere transitum, multum huic creare posse incommodiised faedus inter Hispanum et Sabaudum Insubres tutos praestat ab hac formidine. Heluetios constat aliquoties in hanc prouinciam factis irruptionibus, multa ejus loca occupasse: sed Produx Insubriae, cum vigilantia summa demandatam sibi seruet regionem, castrum insuper ad Fontes dictum, extruxit munitissimum, paulatim minuunt Alpinis istis gentibus irrumpendi libidinem.
6 MODVS GVBERNATIONIS.
Habet rex Hispaniae Mediolani, vt diximus, Producem, qui nuper admodum fuit Dux de Fontibus, natione Hispanus, idemque summus militiae Insubricae nomine regis praefectus. Cognitio causarum tam ciuilium quam criminalium est penes Senatum Mediolanensem, constantem Doctoribus Iuris XVI. nonnullis proceribus ordinis Ecclesiastici, et Nobilibus indigenis.
7 GENEALOGIA DVCVM MEDIOLANENSIVM.
Matthaeus Vice-Comes, anno Sal. MCCCXII.
Galeatius. Iohannes Episcopus Mediolani.
Luchinus. Stephanus.
Matthaeus Galeatius. Barnabas.
Ioharmtes Galeatius. Iolanta.
Iohannes Marta. Philippus Maria. Valentina.
Blance Nupta Francisco Sforitae.
Galeatius. Ludouicus Dux. Ascanius. Philippus. Octauianut.
GENEALOGIA SFORTIARVM.
Franciscus Sfortia.
Ludocuicus Dux. Ascanius. Philippus Octauianus. Gateatius.
Maximilianus Franciscus
Mortuisine liberis haeredibus.
Iohannes Blanca Maria.
Blanca, nupta Sigismundo Poloniae regi. Franciscus Sfortia, vicimus, captiuus abductus in Galliam.
page 271, image: s0315
GENEALOGIA, QUA VTITVR REX GALLIAE IN DEDVCENDO IVRE SVO, QVOD praetendit ad possessionem Ducatus Mediolanensis.
Matthaeus Vice-Comes.
Galeaetius.
Actius Galeatius, mortuus sine liberis.
Stephanus
Galeatius.
Iohannes Galeatius primus Dux creatus per Vencelsaum
Iohannes Maria secudus Dux mortuus sine haeredibus.
Philippus Maria terius Dux, destitutus liberis legitimis.
Blancafilia notha Philippi, nupta Fram cisco Sfortiae vsurpatori Ducatus.
Galeatius Gubernator Mediolani.
Iohannes Galeatius, successor patris.
Blancae Maria.
Bona siue Blancae, nupfae Regi Poloniae.
Franciscus Sfortia, vltimus, captiuus ductus in Gallianr.
Ludouicus Sfortia Dux creatus per Imperatorem, post mortem sui ex fratre nepotis, quem veneno sustulisse a multis dicitur.
Maximilianus. Franciscus.
Obiit vterque sine liberis.
Valentina, quanupsit Ludouico Duci Aureliensi, hac lege, vt si fratres eius morerentur sine liberis masculis legitimis, tunc Valentinae filii et haeredes legitimi succederent in possessione Dusatus Medilanensis. Aiunt autem Papam subscripsisse his pactis. Et haec fuit seges crudelissimorum bellorum.
Philippus Comes Vertodunensis.
Carolus Dux Aureliensis, qui post mortem Iohannis Galeatis bellum intulit Mediolanensibus.
Ludouicus XII. Dux Aureliae, qui et ipse appetiit armis Ducatum Mediolanensem: et post ea factus Rex capto vi Mediolano Ludouicum Sfortiam cepit et in Galliam captiuum misit.
Claudia Ludouici filia, nunpsit Francisco Valesio postea Galliarum regit.
Iohannes Commes Angulesmensis.
Carolus Comes Angulesmensis, Ludouica vxor eius soror Philiberti Ducis Allobrogum.
Franciscus Vallesius Gallorum rex.
Franciscus Delphinus. Henricus Secundus Rex. Carolus Angulesmensis Comes.
page 272, image: s0316
DE INSVLIS LITTORIS AFRIcani, qua parte id spectat Oceanum Atlanticum, quae nostra tempestate agnoscunt dominium Hispanorum.
Et primo quidem de Insuli Canariis.
MEminerunt antiqui Geographi Insularum Oceani Atlantici non vno loco, inprimis autem eatum quas Fortunatas appellant: sed in nominib. earum inter se non conueniunt, vt nec nostri seculi homines priscis sub scribunt in situ earundem ratione longitudinis et latitudinis. Quanquam hoc in confesso prope sit apud omnes, prodente Hugone Linichotto in suis nauigationibus, Canariis Lusulis nomen impositum a multitudine Canum, qui cum primum detegerentur illae Insulae, reperti ibi fuerunt.
Sunt autem numero septem, quibus haec imposita nomina: Teneriffa: Insula Ferri: Canaria Magna: Palma: Gomera: Lancelotta: Forteuentura.
In Teneriffa Insula Mons quidam alte attollitur, cui nomen est Pico, qui, vt plerique iu dicant, cum quouis alio eminentia certare potest: certum enim est, cum ab sexagesimo milliari a nauigantibus conspici, nec ad eius fastigium adscendi potest, nisi mensibus Iulio et Augusto cum soli flagrant radii feruentissimi, ipsisque diebus canicularibus: toto enim reliquo anno niuibus perpetim coopertus est: quod magis mirabere, sisciueris, et hanc et vicinas Insulas omnibus anni partibus niuis expertes esse: trium autem dierum altitudo adscendenti patet, teste eo, quem lauduimus, Linschotto. Fastigium eius montis planitiem complectitur millium XV. e quo, cum coelum est sudum et tempestas serena, omnes vicinae Insulae conspici possunt, quanquam nonnullae ad quinquagesimum milliare inde absint. Inueniuntur hic lapides sulfurati, qui magna copia in Hispaniam mittuntur.
Insula, cui a Ferro nomen est, rem habet admiratione dignam: cum enim tota sicca si et arida, nullamque habeat scaturientis aquae venam, tota anydros, nisi qua parte mare attingit, caetera fere sterilis ac iners, parumque commodi ferens incolis: non tamen Numinis prouidemia omnino aquis destitura est, quibus cum hominibus tum pecoribus sagax natura hoc modo prospexit. Est in ea arbos quaedam, incognitae speciei, folia habens longa et angusta, quibus perpetuus minimeque pallescens viror inest, circa quam perpetuo nubecula videtur, summos eius ramos inumbrans, sibique semper similis: ab hac distillat incessinter humiditas quaedam, quae foliis arboris inhaerens in aquam liquescit limpidissimam: et ad hune modum in guttas rotundata delabitur in vasa at dolia, quibus ex cipitur tanta copia, vt non solum homsnibus sed et brutis ac feris animalibus largiter sufficiat: cuius quidem miraculi nondum repettus est, qui rationem reddere possit.
Canaria Magna siue grandis caput est harum Insularum omnum, quae et caeteris imperitat. Est in ea sedes Episcopi, cui in rebus Ecclesiasticis reliquae Insulae parent: nec non tribunal Inquisitorium.
Palma Insula est parua admodum, amoenitate tamen et salubritate sorores vicinasque superans, fertilis palmarum et dactylorum.
Ingenium terrae harum Insularum.
Abundant hae cum primis ordeo, melle, ceta, saccharo, caseis onillis, capris et camelis, cum magna, quae inde eue hitur, pellium omnis generis multitudine. Gignunt insuper ingenti copla Osicelenherbam, aptissimam tingendis rubro colore pannis, quae a mercatoribus in varias Europae partes exportatur.
Palma Insula plurimas viuentibus suppedicat commoditates, diues vino nobilis, caseis, saccharo, pecudibus, vt in ea Hispani, qui in Brasiliam nauigant, velut instructo quodam penu, reperiant res ad tam longinquum iter necessarias.
Mores Canariensium.
Fuerunt harum Insularum incolae priscis temporibus efferi et rudes: sed nostroaeuo multum ab horrida illa feritate abeuntes, Hispaniiorum conuersatione et frequentia politi ac ciuiles cuaserunt.
Opes et diuitiae.
Exportantur ex his Insulis vina in totam prope Europam praestantissima, vt et saccarum Canariem. se in summa est existimatione, quod Hispaniasque Lusitani Inde plenis nauigiis exportant. vt dici Insulae istae bono iute possint Empotiunt dulciarium.
Modus Gubernatonis.
In Magna Canaria summum est Iustitiae tribunal et Forum causarum, vbi ius dicitur et huic et vicinis Insulis.
Religio eorum et ratio cultus.
Adorabant Insulani priscis seculisproque Numinibus colebant Solem, Lunam, Stellas: Caeterum Hispant, cum eas an. AN. C. MCCCC IV. armis occupassent, cum suo dominatii etiam Christianam religionem introduxerunt, a quo tempore vsque ad nostram aetatem a fide Christiana non defecisso creduntur.
Ad latus dextrum circiter centum milliaribus ab his Insulis abesse aiunt aliam quandam.
page 273, image: s0317quam Sancti Perendonii Insulam vocant, ad quam multi ne opinantes quidem vitempestate appellantur, qui summis pulchritudinem eius euehant laudib pelhibentes incolasillius Christianos esse. Complures Hispaniab Insulis Canariis nauigantes eam summa industria quaesiuerunt, inuenire tamen non potuerunt, existimantibus quibusdam id vi fieri Magica, aliis veto, ob continuas nebulas quibus illa obtegatur.
DE INSVLIS CAPITIS VIRIDIS.
Creduntur hae esse veterum Hesperides. quibus posterioribus seculis hoc nomen inditum a Viridi Promontorio Afcice, quod in mare occidentale procurtit, ex aduerso harum In sularum. Sunt autem omnino nouem, inuentae a Ludouico Cadamusto anno AN. C. MCCCCLV. insigniunturque his nominibus. S. Antonii, S. Vincentii, S. Lucae, S. Nicolai, Bonauista, Maii, S. Iacobi, et Insula Ignium. Est autem s. lacobi praeeipui nominis inter omnes, cuius logitudo puratur ad LXX. mill a extendi, inris Lusitahici, qui mediocris magnitudinis ibi habene oppidum, cui nomen Riberaegraendi, capax domuum circiter D. portum habens opportunum et satis amplum. Est aurem S. lacobi Insu la prope tota aspera et montibus horrescens, quos tamen inter cedunt elegantes et fructuosae valles. Abundant autem omnes hae Insulae Captarum gregibus et salinis. Hispani colligunt ibi multum milii, quod Zaburam vocant. Testudinum hic ingensnumerus, quarum nonnullae ad eam excrescunt magnitudinem, vt scutorum vicem militib. praestare queant.
INSVLA PRINCIPIS.
Abest haec ab Aequinoctiali linea gradibus tribus, id ad epta nomen, quod pronentus eius annui filio regis Portugalliae assignari sunt, quem gens ilia per excellentiam Principem appellare soler. Est autem satis studiose culta, plurimumque ibi con fic itur saccari, quod magna copia ad exteros auehitur. Crescit in ea palmae genus, cuius suc co, postquam eum ab stirpe extraxerunt, vtuntur incolae, ad sitim sedan dam haud secus ac vino.
ARZILLA (Xilia) TANGER (Tengis) SEPTA.
Tres hae sunt ciuitates in regni fessani prouincia Elabatana. Arzilla magna est et frequens admodum, distans a Freto Gaditano millibus circiter LXX. Tanger siue Tengis magnitudine et antiqutate nobilis, in ipso Occanilittore sita est, millibus circiter XXX. ab eodem Freto. Septa maior etiam et munitior haberur, vt olim caput fuerit totius Mauritaniae. Sunt autem ciuitates istae nostra tempestate subiugo Hispanorum, quorum rex praeterea etiam oppida duo obtinet in prouincia Garetana, minime contemnenda: nomina eorum sunt Medela et Chesasa.
S. HELENAE INSVLA.
Nomen huic inditum est ab euentu, quod a. d. XXI. Maii mensis, qui olim D. Helenae sacer est, a Lusitanis inuenta fuerit. Complectitur hec millia circiter sexdecim, abestque gradu dimidio ab aequatore versus Polum Antarcticum, A capite Bonae spci, sine extremo Afticae in Austrum Promontorio distat milliaribus DL. ab An. golae autem continente CCCL.
Qualitas et ingenium terrae.
Crebris haec Insula attollitur montibus, et quae ibi inueniuntur ligna, nulli alii rei apta sunt, quam alendo in foco igni, ita exusta sunt in interiore medulla, quae res ostendit, latere al cubi venas sulfuris aut ignis intrs eius viscera. In vniuersum tota humus arec siccitare; et gignit alieubigraues sulfuris micas.
Antequam Lusitani primo ad eam accederent, nulla hic inueniebantor animalia, nec arbores vllos proferebaut fructus: omnis eius bonitas consistebat in aqua dulci et potabili, quae scatutit int a montes, delapsique coiligit te in valle quadam magna copia, haud procul sacello, vnde in plures torrentes diffusa oceantum ingreditur.
Hispani siue Lusitani, cum primum solummodo aqua dnlci impletent naues suas, et lauarent lintea mina; allecti commoditate loci paulatim varia animalium genera eo intulerunt, plantatis etiam bonis fructiferisque arboribus in connallibus, vt viraque lam mira abundent copia. Est in ea incredibilis numerus damarum, caprearum, approrum, perdicum et columbarum, vt quiuis ibivenationi et au cupio ad lubitum operam dare possit: nec hoc solum, sed et bacillo aut lapide ferire tam feras quam aues. Crescunt hic fici, quales in Lusitania, nec non mala granata, autantia, citria, tanta vbertate, vt non iniuria Paradisus terrestris insula appellari possit: nam arbores ibi aeternum florent, et prope sem per fructibus praegnantes visuntur, ob frequentes pluuiae, qulbus vallesistae quotidie aliquoties alperguntur: quas contin uo solis radii se quuntur, vnde aere nunc plunii, madido nunc a sole percalefacto, fieri non potest, quin summasit faecunditas. Piscium hic ingens copia et captura felicissima, vt exiguo tempore capi possint, qui in multos dies su fficiant. Exsiccant hos nautae atque torrefa ciunt, aiuntaue, praestare illos gustus suauitare caeteris qui capiuntur per orbem omnibus. Rupes quae in ipsa maris crepidine assurgunt, opertae sunt sale, qui sapidus est bonusque ad condiendos eibos. Vt non iniuria haec Insula a summo opifice huc instar diuersorii collocata videatur, vtibi reficiant se naues Hispanicae.
Solent nautae hic velut in Xenodochio relinquere aegros, suppeditata illis oriza, pane
page 274, image: s0318nautico et oleo, cum aliquo aromatum modo. Pisces et carnes addere nihil opus est, cum ibi affatim inueniatur. Digressis enim peregrinis nautis et vectoribus, ferae, quae fuga se intra rupium latibula abdiderant, redeunt ad valles, suntque captu faciles. Ad hunc modum manent aegri in insula vsque ad annum sequentem, vbi recipiuntur a nauibus quae ab India reuertuntur: constatque; conualuisse plerosque omnes ob saluberrimam aeris constitutionem, qui fere semper ibiest temperatissimus. Prohibitum autem estseuero Hispani regis edicto ne quis sibi domicilium extruat aut habiteribi, sed vt omniatotius Insulae bona communia sint, quod metuendum sit, ne inquilini ea quae publici iuris esse debent, in priuatum vertant quaestum: cum nefas sit paucorum vsibus cedere, quod tam multis prodesse potest.
Narrant superioribus annis Eremitam quendam ibi commoratum suisse, vt curam gereret lacrarii, et serturet Deoexquisitius in illa solitudine. Cum autem compertus fuisset interfecisse plurimas capellas ac hinnulos, diuenditrsque eorum coriis priuatum fecisse lucrum, inssus est cauere malo, et in Lusitaniam reuerti. Paulo post duo Aethiopes ex Insula Mozambica oriundi, et lananensis quidam cum duabus ancillis, cum furtime nauibus se subduxissent, occuluerunt sese intra penitissimos montium recessus: cumque procreatis liberis vsque ad viginti capita multip icati fuissent, direpta Insula et occisis pecoribus multum dederunt damni, sublectis insuper consumptisque fructibus. Donec enim naues instatione haererent, delitescebant illi intra spelaeasua, quae certis abditisque habebant locis, quo nullus Lusitanorum vsquam peruasisset. Digressis autem iis, descen dentes in valles antiquo more populabantur Insulam. Animaduersis latronibus, nautici homines eos saepius intercipere conati sunt, sed id frustra fuit, com nemo vel peruestigare veladire posser eorum latibula. Postremo imperante rege Lusitano militib. suis, vt eos quacunque tandem ratione caperent, extracti antris suis inque Portugalliam missi poenas peculatus sui dederunt.
Ab eo tempore solis aegris ibi commorari permissum fuit, in quorum vlum parua erocta sunt tuguriola sub atborib. in speciem papilionum. Est autem magna ibi multitudo arborum, et pro iis etiam mapalia frequentia, procul spectantium oculis alicuius parui oppidi speciem ingerant. Qui validiores sunt interaegros istos venantur ferasad parandas carnes, aut piscantur, aut colligunt fructus, vel denique lauant linteamina. Quod superest temporis cultuiant cantillandis hymnis sacris ac refectioni impendunt. Videbis ibi plerasque ficus arbores in cortice scripta aegrorum qui conualuere profiteri nomina excrescuntque litterae istae nonnunquam ad pedis geomerrici longitudinem.
SANCTI THOMAE INSVLA.
Insula S. Thomae nunc sequitur explicanda: inuenta a Lusitanis die festo B. Thomae, a quo etiam inditum loco nomen. Sub ipso aequatore sita est forma penerotunda. Eius diameter est XI. miliarium. Haec cum detegeretur rota consita erat proceris arborib. quantum rami sursum crescebant. Pestem nescit. Aer calidus et salubris: pauci tamen Christiani hic ad quinquagesimum aetaris annumpertingunt: ita vt prodigiosum foretinter illos, cana barba aliquem videre. Indigenae vero facilead centesimum annum viunht. Dies noctibus semper aequales. Mensib. Martio et Seprembri crebrae et densae pluuiae decidunt, quib. solum humectatur, caeteris mensibus rore copioso recreantur fruges. Solum ipsum insulae tenax, lentum, colore subruffo. Frumentum, vites, aut arborem duriuseula ossa habentem non patitur: fert autem Melones, Cucumeres, Cucurbitas, Ficus, Gingibueris et Sacchari imprimis ingeatem copiam, adeo vt quotannis XL. naues Saccharo onustae solitae fuerint ex hac in sula alio exportari, proque Saccharo suo vinum, caseum, frumentum, coria, aliaque ad vitam necessaria importari. Sed desiit prouentus iste, ex quo tempore vermiculi quidam arundinum radices per. fodere coeperunt, adeo vt nunc vix XI. naues Saccharo illic nato possint quotannis onerari. Liberaliter etiam Milium, Orizam, Hordeum praebet. Lactucasitem, brassicas, Rapas, Betam, Petroselinum, Herbas hortenses inagna luxurie profert. Praeter has radicem, quaeapud Indos crescit in Insula Hispaniola, quae illic Batatta dicitur. Nigri huius Insulae dicunt Ignamam, ac plantant ranquam herbam eximiam eorumque vitae necessariam. Cortex exterior nigri coloris est: interior albus, forma oblonga, instar maioris rapae, atque in radice plures rainos habet. Castaneas gustu repraesentat: melior tamen et delicatior. Vulgo sub cincribusaut prunis cocta, aliquando etiam cruda comeditur. Incolae Hispanihuc aliquot Olinas, Perlicas, Atnigdalos, aliasque arbores transtulerunt; quae planratae pulcherrimae quidem aspectus fuere, sed nunquam vllos tulerunt fructus. Est in hac iNsula cancrorum mirisicum genus, quod in terra Talparum instar degit, thalassii coloris. Solum subuertens. hoc omnia longe lateque infestat, arrodit absumitque. Reperitur etiam in hac Insula Auium ingens numerus, Perdices, Sturni, Merulae, Passeres virides modulantes, et Psittaci. Vrbem in ea Lusitani condiderunt Pauoasam ad flumen, in qua DCC. familiae creduntur habitare, praeter Episcopum aliosque ordinis Ecclesia stici homines: Portum optimum amnemque saluberrimum habet. Ad piscationes incitant in Mari omnis generis pisces. Imprimis vero res admiranda est, infinitum numerum Balenarum conspicere, quae in hoc et in reliquis Africae littoribus reperiuntur. In media Insula mons est valde nemorolus, qui perpetuo nubibus teg tur adeo densis, vt ex Siluis aquae manent riganois Sacchari arundinibus sufficientes, quoque sol est sublimior, eo magis circa Montem illum Coelum est
page 275, image: s0319nebulosum. In colae partim Albi sunt partim Nigri. Mirum quod narrant nigros admodum Pulicibus, Pediculis et Cimicibus infestari: albos neque Pediculos, neque Pulices, neque Cimices in lectis habere.
MADERA INSVLA IVRIS HIspanici.
OBtinet Insulae huius medium trigesimum secundum gradum latitudinis Borealis, et tertium cum dimidio longitudinis: peridromus eius est circiter milliarium CXL. alii numerant CLX. Fuit haec primum derecta et habitari caepra circa annum Domini MCD XX. Cum anteid tempus deserta fuisset, syluisque obsita. Sed hae multis in locis igne exustae locum fecerunt aruo, vt coli serique possent. Alperatur vndique montib. velut Sicilia, cuinec foecunditare cedere creditur. Alicubienim compertum est, sementem sexaguplum reddere, quanquam non tantum ferat nostro aeuo. Frumenti tamen multum g gnit, vini autem excellentissimi incre dibilem copiam, vt et fructuum arboreorum. Adde his mel, et ceram magna quantitate, nec non saccarum, cuius magna onera hincad exteros exportantur. Armentorum gregumque ingens hic numerus, accedente frequenti aprotum venatione, quibus montesac syluae plenae sunt. Inueniuntur etiam hic pauones syluestres, coturnices, palumbi et id genus aues vesculae. Sunt in hac insula fontes viui, aquis scaturientes limpidissimis, et octo insuper fluuioli. Aer calidus est temperatus tamen, sed frigoris inscius. Cedri arbores hic ad magnam adscendunt altitudinem, equarum lignis mensae fiunt elegantissimae, vt et scrinia, repositoria, arculae et alia lignea supellex. Commoratur fere sempet in hac Insula Archiepiscopus et Primas Indiae, cuius domicilium est in vrbe Funciala, quae caput et velut mater est caeterarum omnium.
DE INSVLIS FLANDRICIS QVAS ET AZORES VOCANT.
SVMMA CAPITA.
1. Origo nominis et quare Azores ac Flandricae appellentur.
2. Descriptio Tercerae et vicinarum insularum: earum praecipua oppida et Castella.
3. Fructus sigillatim apud has crescentes, quos Batates nominant. Planta quaedam, cuius radix plumarum vicem prastat ad implendas culcitas et stragula lectorum. Isatis siue Glastum herba, et auiculae Canarienses.
4. Scaturigines aquarum calidarum, quarum tantus feruor, vt eo oua excoquantur. Fons quidam, conuertens lignum in lapidem exquisitae pulchritudinis, quem ne tangere quidem licet, prohibente edicto Hispanorum regis.
5. Quibus morbis hae Insulae prae caeteris obnoxiae sint.
6. Genus viuendi incolarum, et cui rei potissimum studeant. quo pacto conseruent frumentum suum, quod caeteroquin aetatem non fert, sed anni spacio corrumpitur.
7. Propugnacula Tercerae Insulae, vbi tam Hispani quam Insulani in praesidio.
8. Angra ciuitas caput omnium harum Insularum, eademque sedes praefecti regii, qui proposito edicto interdicit exteris, ne circum eam nauigent, neu explorent curiosius.
1 [correction of the transcriber; in the print ---]
QVas nos appellamus Insulas Flandricas, alii Azores: eae numerantur a Geographis septem, his nominib. Tercera, Sancti Michaclis, Sanctae Mariae, Sancti Georgii, Gratiosa, Picus et Faialis. Nonnulli duas his accensent, quas Coruos et Flores nominant, quanquam hae ad Azores referendae non sunt, etsi sub eodem regantur cum his dominio, quod dicitur praefectura nouem Insularum. Dicti sunt primo Insulae Azores, ob meredibilem vim accipitrum grandiorum, qui ibi reperti fuerunt, quos Hispani Azores, Itali Astores et Astures vocant, quamuis nostra tempestate haeaues amplius in iis Insulis non inueniantur. Flandricae dictae sunt a Flandris, qui primi Faialem ex Europaeis habitauere Insulam: supersunt etiam nostro aeuo ibi familiae quaedam Flandris Belgicis similes capillis, corporis habitu et morib. alia quoque Flandrorum superstite memoria, amne quodam ibi Riberados Flamingos, (id est Fluuius Flandrorum) appellato. Prima ac praecipua harum Insularum omnium est Tercera, quam et vocant Insulam Iesu Christi de Tercera. Cingitur haec ab omni parte praealtis rupibus et inaccessis velut naturali muro, complectiturque suo in circuitu millia prope XV. Portum, qui securam nauibus stationem praebeat, non habet, quamuis littus ante Angram ciuitatem in lunae crescentis faciem incuruatum, mare admittens, speciem aliquam pottus prae se ferat, prominente vtrimque terra in vndas. Haec littoris species vicino oppido nomen dedit, vt Angra vocetur, quae vox Lusitanorum
page 276, image: s0320lingua curuatam in cornua Lunam significat. Ab ea paite, vbi in mucronem velutin cubitum desinit et acuminatur, duos habet montes, quos Bresilios vocant, qui ita procurrunt in mare, vt separati penitus a reliquo Insulae corpore videantur. Altitudo horum montium tanta, vt sereno caelo in de ad decimum quin tum vsque milliare prospectus in mare pateat. Sunt in summitate horum columnae duae lapideae, de quibus speculator, qui ibi est assiduus, quoties naues aduentare videt, signa proponit. Conspectis enim nauibus quae ab occasu solis veniunt, puta ab Indiis, Brasilia, Guinea, capite viridi Africae, vexillum vnum vel plura erigit ab ea columna, quae in occidentem versa est, daro insuper signo tuba: si quae veniant nauigia ab Lusitania, Hispania, vel a Septentrionis partibus, ab Orientali columna signa proponit, fitque hac ratione, vt nulla nauis non animaduersa aut notata Insulam accedere possit, cum signa illa ob altitudinem montium et columnarum a rota vrbe clare videri possint, vnde praefectus insulae et Tribunus Praesidiariorum militum mature commonefacti, cauere malo recte possunt.
2 [correction of the transcriber; in the print ---]
Ad radicem dicti montis arx est, et ex opposito alia ad defensionem portus extructa, e qua aduenientes naues arceri portu possunt, et qui in eo stant sub Anchoris, prohiberi ne egrediantur. Caput autem non solum huius Insulae sed et omnium Flandricarum est Angra ciuitas, a qua tribus millibus abest aliud oppidum nomine Praia, quae vox significat locum mari imum, cinctum quidem maenibus satis firmis, caeterum populo non admodum frequens. Sunt in Tercera Insula etiam vici quidam et Castella, velut S. Sebastiani, S. Barbarae, Altare, Gualua, et Villanoua cum nonnullis aliis. Puratur Insula S. Michaelis in longitudine habere milliaria viginti, suntque in ea parua oppida et pagi complures. Praecipuum huius Insulae oppidum dicitur Punta Delga, Portum non habet vllum, sed mare hic longe est impetuosius quam circa Terceram: hoc tamen commodi habent naues quae ibi consistunt, vt nullo prohibente castro vel propugnaculo, in apertum excurrere possint Oceanum, quoties mare ventis fluctibusque turbatur: quod iis, quae ad Terceram stationes suas habent, non est inregtum. Et haec est causa, quod naues peregrinae libenter ad S. Michaelis Insulam appellant. Insula vero S. Mariae in peridromo complecti creditur milliaria decem aut duodecim, habitaturque tota ab Hispanis.
Gratiosa quinque aut sexmilliaria continet: habitant hic plerique Lusitani. Georgii Insula, cum prope duodecim milliaria longa sit, duo aut tria duntaxat lata est. Faialis vero ad XVII. vel XVIII. extendit ut millia, estque celeberrima post S. Michaelis et Terceram.
Insula Florum complectitur millia VII. a qua circiter duobus millibus passuum abest exigua coruorum insula, cuius ambitus omnino duob. tribusue milliaribus absoluitur.
Eleuatur Polus Tercerae Insulae triginta nouem gradibus, quae distat ab Olissippone vet us occidentem milliaribus hispanicis CCL.
3 [correction of the transcriber; in the print ---] Qualitas et ingenium terrae.
Gignit in vniuersum Tercera Insula frumenti vinique plurimum, quanquam vini genius non is fit, qui longam aetatem ferre possit: vnde qui sunt Angrae ciue sopulentiores, fere vruntur vino ex Madera et Canariis Insulis imporrato. Habet praeterea Insula haec pisces, carnes, caeterasque res ad alimoniam necessarias, quantum sufficiat. Oleum non producit, quod ex Lusuania adfertur: caret insuper sale et vasis fictilibus, quod argillam figulinis operibus aptam non habeat. Inueniumar in ea Poma Persica, Cerata, Pruna, nuces et castaneae, non tamen in magna abundantia. Frequentiora ibi poma, pira, malia citria, aurea, limonia, et similes fructus arborei. Gignit solum liberaliter brassicam, rapa, caulem, herbas et olera, inprimis gramen ad faciendum faenum. Reperitur hic planta vitis formam repraesentans, foliis tamen in dinersam speciem abeuntibus. Fructus eius nominantur Batates, excrescuntque in eam magnitudinem, vt singuli singulas pendant libras, quanquam non magno vendantur pretio. Praebet hic fructus praecipuas plebi delicias, inprimis eum Lusitanisanide appetentibus, quan quain frequentia precium diminuar. Crescit insuper in Tercera frumenti species, nisi quis legumen appellare malit, forma rotunda ad instar pisi. Appellant vulgo Iunsam. Gustus eius palato gratissimus, quanquam pellicula tegatur quam pisum duriore. Cumque apud exteras gentes in magna sit hoc legumen existimatione, in natali solo obicitur saginandis porcis. Inuenitur praeterea passim in hac Insula planta ad hominis assurgens altitudinem, fructum omnino ferens nullum, nec vlli alii seruiens vsui, nisi quod radix eius tantae est mollitiei et subrilitaris, vt instar lanae serre ae sit incolis, qui ea materia lectos culcitasque suas farciunt, vt nos solemus plumis anserinis, vel lana ouilla.
Aues rapaces et carniuoras hic paucas videas; contra auiculae, quas Canarienses vocant, passim hic factis agminibus volitant, quibus dicisatis non potest, quantopere russici insidie ntun cum magno ea vendere possint proccio. Magna hic vbertas cocurnicum, gallinarumque Meleagridum et Africanarum. Aestate multi in littore capinntur pisces: sed hyeme mare impetuosius piscationem non permittit: mensibus enim Ianuario, Februario, Martio et Aprili, vt et Seprembri fere semper agitatur ventis fructibusque. Solum ipsum frequentibus cliuis colliculisque asperatur, alicubi et iam petrosum, assurgentibus in apicem exquisitum lupibus, et ...pis [reading uncertain: print faded] tam acutis horrentibus; vt ingredientium plantas pungant secentque. Nec tamen steriles aut inanes sunt colles isti; cum inter medios lapides emineant vites, quorum foliis aestiuo tempore penitus obteguntur, vt mirari subea, quo pacto vites in tanta aspernate radices agere
page 277, image: s0321possint. Non autem habent vineas in locis planis, sed abundant campestria frumento et glasto siue Isari herba, cuius vber prouentus inprimis circa Praiam oppidum, Obseruatione tamen dignum est, quicquid frumenti, vini, fructuumque in hac prouenit insula, vltra annum bonitatem suam non retinere.
4 [correction of the transcriber; in the print ---]
Est Tercera obnoxia frequentibus terrae motibus, habetque hinc in de fomites subterraneos ignis et crateres patentes, reperiunturque cum in hac tum in S. Michaelis Insula camini a natura facti, e quibus vapores densis permixti fumis assurgunt, vt verisimile sit, humum in visceribus penitus alicubi exustam esse. Fontes hic terra scituriunt adeo calidi, vt in eorum aquis onum excoqui possit, hand secus ac ad ignem. Tertio ab Angra milliati fons est, qui lignum inaquas suas proiectum in petram solidissimam conuertit.
Cedrorum insuper in tercera Insula tam copiosus prouentus, vt inde naues fabricentur, et materia secetur ad instruendum focum.
Aliud quoddam ligni genus ibi est, quod Sanguineum vocant, a colore in sanguinis modum rubenre, exquisitae pulchritudinis. Sed et albissimum ibi inuenitur et flauum in croci colorem lignum, vtrumque magni ob pulchritudinem precii.
In Insula Pico arbor crescit, quam indigenae Teixo nominant, cuius tanta est aestimatio, vt edicto Hispanorum Regis populo non liceat illam arborem vollo pacto laedere, vel etiam attingere, cum eius ligni sectio certis quibusdam hominibus priuilegio regio munitis duntaxat permissa sit. Durities ei incredibilis, tubor incundissimus, colore vndulato et splendente, crescente nitore ligni cum temporis diuturnitate.
5
Aere fruuntur omnes hae Insulae optimo et saluberrimo, vt pauci ibi grassentur morbi popluares, praeter vnum, qum Lusitani suo quo dam vocabulo AR nominant, cuius id est ingenium, vt hominem insigniter debilitatum tabescere faciat vel toto corpore, vel aliquo eius membro. Alius insuper est, quem iidem Lusitani Sanguinem appellant, cum certa quae dam ex materia sanguinea circa oculos erumpunt Apostemata, vel etiam in aliis faciei aut corporis partibus. Oritur autem vtraque haec aegritudo ex niinia quotundam locorum humiditate, quandoque etiam ex ventorum vehementia, quorum is est impetus, vt non solum abreptos a tectis imbrices, sed et auulla a domibus saxalonge lateque disiit iant, adeoque ipsum ferrum consumant: animaduersum aenim est, clathros ferreos ad brachii humani crassitiem, quibus muniebantur fenestrae aerarii regii, intra sex annorum spacium ita ventis exesos consumtosque fuisse, vt ne minimi digiti quidem modum superarent. Quin et ipsos murorum lapides corrosos et propemodum ab. sumtos postremo defecisse constat. Huic malo vt obuiam eant, solent frontispicia aedium suarum munire lapidibus e maris fundo aut littoris crepidine petitis, quibus firmior aduersum violentos istos flatus duratio.
Gratiosae Insulae tnata est in producendo omnis generis frumento vbertas, vt non parum ipsi Tercerae subministret. Georgiana abundat syluis, nemoribus et montibus, in quibus cedri altislime assurgunt: gignit et glastum herbam. Faialis vber est, et instructum velut penu omnium terum ad vsus vitae necessariarum, felix captura ilcium et pastura gregium armentorumque. Fructus vero arborei laetius proueniunt in Pico Insula, accedente singulari priuilegio Teixo arbore, cuius lignum in quanto sit precio superus diximus. Pecoris in hac vis ingens vini, quantum invsus incolatum sufficiat, pomorum omne genus etiam hic luxuria, inprimis aurantiorum, cuius sapor multo quam alibi perhibetur palato gratior. Florum insula pascuis et florido strata solo vniuersa prope aptissima est, paruis magnisque nutriendis pecudibus, vnde magna carnium hic vilitas.
6 MORES INSVLANORVM.
Qui Terceram Insulam incolunt, vel sunt Lusitani, qui patriae suae mores et vinendi obseruant consuetudinem: vel sunt indigenae Insulani, qui vt Hispanorum sequuntur imperium, ita quoque ritus et mores. A venatione penitus abstinent omnes, non instituto quodam, sed quod praeter paucos cuniculos ferae ibi sint nullae. Qui primi Faialem Insulam habitauerunt, Flandri fuerunt, hinc non solum naturae quodam ac orignis ductu Belgarum sectantur genium, sed et studio affectant. Tercerae incolae laboriosi sunt iprimis, solertes in colendis agris, estque eorum cumprimis tribuen dum industriae, quod vineae inipsis scrupis rupibusque faetificent, quanquam id vix fieri posse videatur. Consueuere feumentum, quod longius quam vnius anni senium non fert, magno studio conseruare sub terra in quartum aut quintum mensen. Habent omnes Praiae oppidi ciues praegran. dem quandam cryptam subterraneam vnam, angusto orificio, vt non nisi vni homini velut per puticulum ingressus pateat: in hac recondunt illi frumentum suum, certis notis distinctum. Facta messe quiuis triticum suum in conditorium illud infert, ibique feruat a mense Iulio vsque ad initium Ianuarii. Ibi omnes extrahunt, quod condiderant bonum integrumque, quamuis sint, qui plus inde non demant, quam opus habent, teliquo ibi diutius custodito. Vbi per tempus illud subretra latuit, asseruatur dein ceps incistis, nec est periculum verminationis. Mos est apud aratores vt bobus quos aratro iungunt, peculiaria imponant nomina (quod et in Germania alicubi ficri nouimus,) quibus vocati, statim agnoscunt vocem imperiumque magistri. Arculariorum ac Scriniariorum magnus hic numerus ob lignorum elegantissimorum copiam, quorum tamen in fabricandis mensis arculisque ligneis nequaquam ea dextertes et solertia, quae Alemannicorum, praecipue in Vrbe
page 278, image: s0322Norimberga. Potissimum Tercerensium studium in herba Isati siue glasto plantanda: San-Marianorum vero in elaborandis rota vasculis terreis.
Opes eorum et diuitiae.
Potissima in Tercera Insula negociatio debetur glasto herbae, cuius graria Angli, Scoti, Galli, huc nauigant, sua pro illa herba permutantes mercimonia, non sine vtriusque partis lucro. Faciunt et Insulanitem, ex diuenditis auibus Canariensibus, quarum hic magnus numerus, et apud exteros dignitas ac precium. Boues, cum in his Insulis multo maiores et pulcriores sint Europaeis, magno venduntur. Accedit pecunia ex operibus diuersis ligneis, minutae diligentiae, quae ab Hispanis caro emta auehuntur. Caeterum Tercerae Iosulae situs talis est, vt commodissimus habeatur ad recipiendas classes ab Occidentali India renertentes, quae hic de necessariis sibi in reliquum iter prolpiciunt, et vicissim (ua bona important, vnde non paruae huic Insulae ac cedunt diuitiae. Hochaber mali quod Angli Piraticam facientes, perpetuo circa has Insulas vagantur, insidiantes Hispanorum nauibus, si quas interceptas auro Indico emungere possint. Hac praedaudi licentia territae multae naues, declinatis his Insulis, Piratas effugere conantur, priuat is Insulanis eximia lucri parte. Ad Faialem Insulam frequentius appellunt Angli, abundare eam glasto per torum annum scientes. Qui Florum Coruorumque Insulas habitant, pauperes fere sunt, redacti ad inopiam Anglorum Batauorumque Piraticis nauibus, quae semper hic velut in specula latitant.
7 [correction of the transcriber; in the print ---] Robur et vires.
Est Tercera Insula Naturae beneficio satis munita praealtis rupibus, quibus velut natiuo muro vndique cingitur, suntque alicubi in ipsarum rupium montiumque cacum inibus arces et castella extructa. Angra ciuitas firma habet moenia. Ad radicem Montis Bresilii munimentum est, cui e diametro responder aliud compar, ad defensionem Portus, quibus prohibentibus, nanis vlla nec ingredi potest nec egredi. Alit in hac Rex Hispanus perpetuo praesidium signoruin quatuordecim, qui cum olim Lusitani fuissent, nostra tempestate Hispani sunt, Tribunum habentes Hispanum. Sunt autem hi milites perpetuo arcibus castellisque praesidio, nullo modo graues incolis, cum miliri permissum non sit, inuito centurione munimento egredi aut spaciari per campos: Hinc summa per totam insulam itinerum viarumque securitas. Est in oppido Punta Delgada signum Hispanorum vnum: in Insula vero San Mariana praesidium nullum: quod vndique conclusa scopulis eo opus habere non videatur. In Gratiosa pauci sunt milites, quod incolae pauperiores eriam sint, quam vt numerosum praesidium alere possint. Dorta oppidum est in faiali insula, castrum habens satis fitmum. Cum autem ciues aliquando de sumtuum militarium magnitudine questi fuissent, deque insolentia militum, polliciti se suis viribus defensuros oppidum: Praesidium inde deductum est. Cum autem Cumberlandiae Toparcha, Anglus, ciues leui pugna fudisset, capta Insula demolitus est arcem, et tormenta bellica in mare praecipitauit, abductis quae in statione suerant nauibus. restitutum igitur est praesidium.
8 [correction of the transcriber; in the print ---] Ratio Gubernandi.
Cum Angra ciuitas caput sit omnium harum Insularum, habitat in ea Prorex, et ius dicit in tribunali iustitiae, magna vsus anctoritate, Non licet peregrinis circuire Insulam, quod putentur rimari aditus, neque equo animi gratia vehi: fuitque cum mercatoribus interdicertur, ne a loco vendendis mercimoniis constituto digrederentur longius. Erat autem ei rei peculiaris Angrae nominata platea, a qua egredi extraneis non liebat, nisi penitus discessuris. Maior tamen iis hodie libertas: cum ire hinc inde per Vrbem Insulamque liceat, non vero eam circuire.
Religio.
Praeter Catholico-Romanam hic nulla alia auditur. Est in Angra ciuitate sedes Archiepiscopi et Ecclesia Metropolitana.
MOSAMBICA INSVLA.
Distat haec a continente ad dimidium milliare, estque idem ciuitatis nomen in Prassio Insula ad litrus Melindae. Circuitur Mossambica quatuor stadiis, plana rotundaque est, portum habens ab accessu ventorum immorum cum apposito Castello.
QVALITAS REGIONIS.
Tota fere Insula palmis consita est; sunt ibi mala aurea, limones Citri, Bannanas. reliqui fructus arborei familiares alias pet Indiam, hic desiderantur. Frumentum, Oriza, reliquaque legumina atque victualia, item telae lineae et einsmodi ex India petenda sunt. Armenta, Oues, Caprae, Porci, Gallinae in copia et precio vilissimo ibi parantur. Sunt ibi Gallinae, quarum pennae, carnes et ossa adeo nigricant, vt coctae in atramento alixae putentur, sapidissimae et reliquis longe meliores sunt.
Nulla penitus aqua dulcis adest, quae potui sit, petenda est in continente ex loco a Lusiranis Cabaseta vocitato, et reponenda in vasis lapideis ex India aduectis.
Aer nec temperatus, neque regio per se alias salubris putatur, propter immensum Solis calorem.
MORES INCOLARVM.
In hac Insula quadraginta, aut quinquaginta ad summum Lusitani vxorati habitant, praeter quinquaginta vxoratos illos Lusitanos et Mesticos (dicuntur autem Mestici, quicunque ex parentibus Lusitanis in India nati et educati
page 279, image: s0323sunt, sonat vocabulum idem quod semigenus vel parricipium, annumerantur Lusitanis reliquis) habet insula trecenta quadringentaue tuguria indige narum propria, qui partim Lusitanicis partim aliarum Nigritarum moribus vtuntur. Quotquot vero a Mossambica versus promontorium bonae spei habitant, sunt homines feri et syluestres, viuentes more beluino, absque vlla notitia veri DEI. Currunt undi omnes, soli mares ad praeputium habent pannum admodum exiguum religatum, mulieres a media mamillarum parte ad media femora vsque reguntur tela bombacina grysea. Sed ii qui continentem incolunt nullam corporis partem tegunt. Suilla et porcina caro praestantissima omniumque saluberrima Mossambicae habetur, et siaegroris carnes omnino interdictae fuerint, sola tamen porcina ob bonitatem excipitur. Nemini caelibi insulam inhabitare permittitur. Regulus Quiloensis olim dominatus fuit in hac Insula, habitantibus ibi Mahometanis, quorum praefectum Arabes Zequenum nominant.
OPES ET DIVITIAE.
Apud Sofalam aurifodinae sunt, quae distat a Mossambica, versus caput Bonae spei centum viginti miliaribus. Est et aliud peculiare quoddam genus minerae Lusitanis aurum de Botongoen onroenpo, siue arena auridictum, quod arenam quidem sua paruitate et minutiis refert, sed tam purum putumque, vt nullum prestantius sic in toto Oriente. Capitaneus Mossambicensis in arce Sofalae curatorem habet, et quotannis genus quoddam nauigii, illis Pangaios dictum, bis terue eo mittit, illud sanelittus legens aurum ex Sofala petit, mox in Mossambicam apportandum. Nauigium Pangaios e leui et rato ligno constructum, non nisi funibus colligatum est, nullo omnino clauo ferreo insixo. Affirmant plerique aurifodinas Angola vocitatas, et ab altera Africae parte positas haud longe a fodinis Sofalae distare, nec vltra trecenta millia ab inuicem abesse, acciditque aliquoties, vt Nigritarum aliqui pedestri itinere ab Angola Sofolam vsque profecti sint. Capitaneus Mossambicensis ter centum mille ducatorum reditus habet per triennium ipsi definitum, haec summa constituit auri tonnas nouem, constat ea summa vt plurimum ex auro, quod ex Sofola Monomotapaque ipsi aduehitur. Ex Mossambi ea in Indiam deportatur Aurum, Ambra, Hebenum, Ebut, Mancipia vtriusque sexus complura. Sunt enim robustissima in toto Oriente, nec alii tam foeda seruitia facile praestant.
ROBVR ET FIRMITAS.
Est ibi Castellum munitissimum et valde magnificum a Lusitanis erectum intra decennium aur eo amplius, et est vnum ex praecipuis et munitissimis aedisiciis quotquot lunt in India. Nullum fere ibi praesidium, exigua munitio nec tormenta aliusue apparatus adest. Si tamen necessitas postulet, obstrict sunt Capitaneo Lusitani coniugati quotquot in ea Insula habitant, qui omnes in propugnationem Castri iurarunt, nec enim aliud propugnaculum praeter vnicum hocce castrum per totam Insulam erectum, quo ea defendatur. Intra ipsum Castellum cisternae pas. sim factae et plenae aquae dulcis sunt, quae integro anno sufficiant si ita necessitas ferat.
MODVS ADMINISTRATIONIS.
Forma politiae qua Lusitani Insulam administrant, ad eum se habet modum: quouis triennio Capitaneum, qui regia negotia exequatur, permutant alio, tum quicunque reliqua officia obeunt, et ipsi prouisione facta ex regis Lusitani gratia singulis trienniis sibi succedunt. Si qui honestiores in regia classe stipendia fecerunt, ii pro cuiusque conditione et meritis officia illa in illa recompensam accipiunt, ex quibus sua salaria ipsis proueniunt, iuxta negotiationes exercentes. Viuunt enim libete et ex proprio ingenio quamdiu in illis regionibus degunt. Semel in anno ex Mossam bica in Indiam transmittitur, idque mense Augusto vsque ad medium Septembrem, qua confecta manendum est in India ad mensem Aprilem vsque, quo anhi rempore redeunt venti Monsoen, qui Mossambicam comitantur euntes. Praeter Capitaneum nemini negotiationem exercere licet, exceptis Lusitanis qui Mossambicam vxorati simul incolunt.
RELIGIO.
Aethiopes qui in Insula Prassio, vbi est Mossambica, habitant, sunt Chrstiani: reliqui, legem Mahometanam obseruant, ii videlicet, qui antequam Lusitani Insulam tenerent, cum Aethiopibus ad mare tubrum, cumque Mahomeranis commercium habentes, religioni Turcicae nomina sua dederunt, sed qui vocantur Meslici erga Religionem Catholicam affectissimi sunt.
DE INSVLIS LOCISQVE TERRAE CONTINENTIS, QVIBVS LVSITANI ET HISPANI PER ASIAM potiunturi et primo quidem de Armusio Oppido et Insula.
ARmusium Potentiae Hispanicae ideo accenseo, quod tributum an nuum Regi Ibero pendere consueuerit, qui potiora in illis locis oppida hactenus obtinuit, donec altero abhinc anno Persarum Rex adiutus Anglorum at Batauorum consilio et ope (quorum in Hispanos implacabile odium plus satis notum est) magnam regni partem imprimis autem Lusitanorum propugnaculum prope desertum occupauit: subministrantibus Anglis Batauisque cum naues tum copias suas in expeditionem Persis. Armusium versus Septentrionem Persiam respicit, ex altera parte Arabiam; extenditur in latum ad 20. milliaria subiacetque 27 1/2. gradui.
Qualitas regionis.
Insula petrosa passim, solum omnino sterile,
page 280, image: s0324neque fructus vllos, neque pascua habens, quin imo necaquam dulcem restinguendae siti. Petrae ex mero sale sint, et ipsi muri parietesque aedificiorum ex sale petroso constant, Insula exsese omnino nihil producit, nec habet quic quam praeter quod ex Arabia, Persia et ex Vrbe Bassora aduectum participat. Attamen ob loci maximam opportunitatem, nihil non affertur aduehiturque illuc in maxima copia, et iingens ibi negotiantium est frequentia. Est enim emporium totius Indiae, Arabiae, Persiae, Turciae, et quarumcumque aliarum vicinarum nationum, quocunque tempore adueneris, habebis ibi Peras, et Armenios, sunt et Veneti ibi qui rem faciunt ex gemmis aromatibusque, magna affluentia quotidie eo ex Inda aduectis, quae deinde Venetias vsque inde perferuntur itinere terrestri.
Si hyems fuerit, frigus respondet Lusitaniae: per aestatem, quae eodem annitempore, quo in nostris regionibus, etiam illic incipit tantus Solis feruor adest, vit in canalibus ligneis aqua frigida repletis dormiendum sit, absque vllo integumento. Coniuges simul cubantes toto corpore ambo sub aquam demerguntur ad collum vsque. Tecta domorum complanata sunt, in summitatibus eorum foramina patent, per quae aer et lux diei penetret, quod idem Ciues Cayri faciunt. Aqua dulcis in continenti petenda est. Est in Insula Armusio moibus epidemius seu popularis, vermes praelongos in cruribus generari, quos ex aquae potu nasci existimant. Cura istorum vermium haec est, vt quotidie portiuncula vermiculi ex crure extrahatur, super culmum aut pennam congiomeranda quaqua vice, idque tamdiu tentandum, quam diu vermiculus trahentem sponte sequitur. Vbi sequi incipit aegrius, absistendum vsque in alterum diem, vulnus probe obligandum, vncto vlcere bityro recenti non salito: hoc modo intra dies decem duodecimue, vermiculum omnem paulatim extrahunt, si enim vermiculi ex parte rupti fuerint, non nisi maxima molestia denuo apprehendendi sunt.
Mores Populi.
Idem his prope viuendi genus, sidem ferme mores qui Persis Arabibusque, eos igitur cur hic latius persequi debeam, causam non video, certus de iis sigillatim loqui, vbi ad Arabum Persarumque regna instituti nostri ratio et series stylam vocauerit.
Opes Armusiorum.
Ob maximam loci opportunitatem, nihil non affertur, aduehiturque illuc in maxima copia, et ingens est ibi negotiantium frequentia. Est enim Emporium totius Indiae, Arabiae, Persiae, Turciae, et quarumcunque aliarum vicinasum nationum, quocunque tempore adueneris, habebis ibi Persas, Turcas, Armenios, sunt et ibi Veneti, qui rem faciunt ex Gemmis quotidie eo ex India aduectis, quae deinde Venetias vsque inde perferuntur. Vicissim autem Armusiani vndiquaque ex aliis prouinciis, et regnis sibi adiacentibus quascunque merces accipiunt, ex regno Persiae, ex prouincia Caracone, ex Dio, vnde tapetes pret osos quos Alcaristas vocant, in copia habent. Ex Turein habentielam camelinam, ex Arabia sunt illis varia Aromata et herbae, pro pharmacopoliis, vtpotesanguis Draconis, Manna, Myrrha, thus et equigenerosi, quadrigarum rapacissimo cursui accommodi, margaritae orientales preciosissimae, caprae ad protum Moscate, qui est inter capo Rosalgate et Moncadon ad littus Arabiae: item passulae vbertim, varia genera dactylorum, nuces iuglandes, varia electuaria, quae in Indiam ex Armusio vber im deuehuntur, item monerae genus quam Larynam vocant, est autem forma eius oblonga, ad modum fili argenrei quod malleo comparatum fuerit inflexum.
Vt autemplanius fiat, vnde sit Armusii tanta frequentia negotiantium et nationum, sciendum, quotannis eo duas liominum peregtinotum collectiones, Caffilas et Carauanas dictas, aduentare, qui pedestri itinere ab Vrbe Syriae, Alepo simul profecti sunt: distat autem Alepum a Tripoli quae est ad littus maris mediterranei, itinere trium dierum. Congregatio ea siue Caffila sequenti modo disponitur: Imperator Turcicus quorannis in Aprili et Septembri Capitaneum constituit, cui aliquot centurias Ianitscharorum attribuit, qui deducunt Caffilam ad Bassoram Vrbem vsque. eo vbi ventum est, nauibus conscensis deinde Armusium vsque vehuntur.
Norunt Mercatores, quo tempore Caffila proficiscatur, vnde tempestiue merces suas et so itineri parant, conquirunt congregantque simul Camelos, Dromedarios, Mulos, Equos, venales pro cuiusque commoditate. Numerus quotannis in caffila congregatorum excutrit singulis vicibus ad quinque vel sex millia hominum: collecti veluti instructa acie procedentes proficiscuntur, bini singulis Camelis impositi, aut mercibus a Camelorum dorsis vtrinque dependentibus. Ianitschari saluos eos et bene defensos contra Arabes crebroirruentes deducunt. Ita dispositi quadraginta diebus per deserta proficiscuntur: ternis quaternisue diebus semel aquae fontes obuios habent, vnde aquam huriant, quam in animalium pellibus taliv sui accommodatis secum vehunt. Sequnntur praeterea exercitum non pauci caupones, necessaria secum vehentes, quae comeatui inseruiant. Sub hoctem cuiusque diei conf cto itinere, entoria quae secum vehunt, extendunt, pernoctantque sub iis, sed non nisi excubiis probecuratis dispositisque. sub tali dispositione proficiscuntur ad ciuitatem vsque Bassoram transeuntes Babylonem, hodie Bagader vocatam. Bassora constituti, ad dies aliquot resplrant; tum denno congregantur ii, qui negotiis suis confectis iter domum versus remetiri cogitant, iis congregatis, simili qua ante dispositione Alepum repetunt.
Praefectura Armusiensis post Soffalam,
page 281, image: s0325Mossambicamque est omnium opulentissima pertotam Indiam. Haber enim naues quas Goam, Bengalam, Chaut, Mascatte, atque in alia vicinia regna mittit, nec vlli licitum est, merces vel distrahere vel coemere, aut naues onerare, nisi Capitaneus prior pro naut sua coemerit, quaritum ipsi opus fuerit, nauemque suam in nauigationem expediuerit: nec tamen facit hoc ex aliquo speciali regis indulto, sed quod ipse sibi eam potestatem arroget; Rex longius inde abest, quam qui huic incommodo remedium adhibere possit.
Priuilegium regium Capitaneo concessum, nullum est aliud, quam vt praeter ipsum, aut cui ipse potestatem dederit, nemo equos in Indiam mittat, idque saue fit maximo ipsius emolumento, equi enim generosiores maximo precio in India veneunt, saepe equus 500. aut 600, Pardaeuis venditur, quorum singuli faciunt Ioachimicuni talerum. Tempus nauigationis, quae ex Goaversus Armusium instituitur, mensibus Iahuario, Februario atque martio, item Septembri atque Octobri commodissimum est.
Robur et Firmitas.
Robur et sirmitas huius regni in munitione quam Lusitani in hac Insula erexerunt, beneque munierunt, consistit. Intra ipsum castellum, cisternae passim factae et plenae aquae dulcis sunt, propterinopiam aquae huius regionis, sicut in Mossambica. Castellum magno praesidio, munitione, totmentis, alioque apparatu bellico defenditur, vt Mahometani in obedientia retineantur. Omnia alia loca non adeo magni momenti sunt.
Modus administrationis.
Obseruant Lusitani rationem viuendi in hac regione vsitatam. Praefectus Castelli sequitur ealdem leges, quas caeteri qui in vicinis locis, qui Regi Hispanorum deuotisunt. Rex Armusiorum in hac Insula habitat, sed extra munitionem Lusitanorum. Vsu apud eos receptum est, vt quicunque in regem eligatur, is fratres suos ad vnum omnes, maresque sanguine ipsum proxime attingentes, effossis oculis excaecet: excaecatos lautissime deinde sustentat quoad vixerint.
Statutum est enim Armusiorum, vt nemo caecus Rex ipsorum esse possit; excaecantur consanguinei, vt Rex regnet securior, et quietius regnum possideat, motuum causis ita sublatis.
Religio.
Rex Armusiorum vna cum subditis suis traditiones Mahometi obseruat, secundum Persarum explicationem; sed qui ex Lusitanis progeniti, conuersi sunt per Patrem Casparum Bertium Zelandum, Iesuitam.
DIVS INSVLA.
Dius insula et Ciuitasa Sindo fluuio 70. milliaribus distat, cum conunente continua.
Qualitas regionis.
Insula sua annona abundat, habetque pecora et alia vitae necessaria, vtpote boues, porcos, oues, gallinas, butyrum, lac, caepe, allium, pisa, fabas, et c. quae cuncta tum copia, tum bonitate Belgarum prouincias superant. Habent et caseos sed contumaces admodum et nimium salitos, habent et pisces salitos in magna copia. Carnes fumo indurant, sapore optimas, et in multum tempus duraturas, vt apud nos moris est linguas bubulas fumo exsicare.
Mores incolarum.
Dium incolunt Lusitani promiscue cun indigenis, quemadmodum etiam sit Armusii et in rleiquis Indiae locis Lusitanorum ditionis. Lusitani moribus patriis vtuntur, et indigenae vicinorum mores. hucusque retinuerunt, vt postea dicetur: conuersatione tamen quotidiana mores Europei magis recipiuntur.
Opes et Diuitiae.
Est in hac vrbe portus celeberrimus et negotiantium frequentia magna. Licet nullo suo prouentu sustentetur; sola commoditas loci, et quod media inter Cambaiam et Sindam interiacet, eam omnium rerum abundantia beatam faciunt. Vtrunque enim regnum, Sinda videlicet et Cambaia, longe soecundissimum est. Hinc fit vt quouis tempore in Dio reperias, quascunque nationes peregrinas, Turcas, Persas, Armenios, Arabes, et c. vectigalia in Dio Lusitanis propria sunt. Subsistunt ibi quotquot Benianai, Gussuratae, Rumossi et Persae per Cambaiam versus rubrum mare negociantur, merces vel ex nauibus recipiendo, vel ealdem illis onerando: nec est locus commodior ad sinus ostia et Caput Cambaiae.
Rubur et Firmitas.
Lusitani ex permissu Regis arcem excitauerunt, munieruntque,vt inexpugnabilis hodie videatut: eam Rex Cambaiae arcem bis cum exercitu et regio satellitio obsedit, Anno videlicet 1539. et 1546. sed a Lusitanis strenue defensa perstitit: de quo vide Chronica Lusitanica.
Modus Administrationis.
Haec Insula fuit olim propria Regis Cambaiae, vt quae in regno et littore illius posita sit. Lusitani in ea ex permissu Regis arcem excitantes, paulatim et Vrbem et Insulam sibi subiecerunt, qui eam vt reliqua loca suae ditionis in India administrant. Arcem inexpugnabilem contra hostium impetum erexerunt.
Daman et alia.
Indiae littus ad ostia sinus Cambaiae incipit. nomen sortiturab Insula Das Vasquas. atque hoc in loco vera est India Orientalis, praeter illud habet nomina quaedam particularia: dicitur enim eadem Mossambica, Melinda, Armusium,
page 282, image: s0326Cambaia, Choromandel, Bengala, Pegu, Malacca. etc. Ad littus illud consurgunt sequentes ciuitates et portus atque arces Lusitanis subiectae et habitatae. Daman Ciuitas prima est, inde pergendo milliaria 15. sub 19 1/2. gradu occurrit Bassaina Ciuitas, ab illa per 10. milliaria sub 19. gradu, adest Chaul et ipsa ciuitas et munitio. A Chaulper milliaria 10. sub 18. gradu, visitur Dabul, a Dabul vsque ad Goam ciuitatem et insulam 30. millia numerantur sitaque est Goa sub 15. gradu. Littus Goae ad Daman vsque sine ad sinum Cambaiae dixetunt olim terram borealem siue Septentrionalem a Goa adusque Capo de Comarin Terra Australis dicitur. vulgo tamen littus Malabarum.
Qualitas Regionis circa Daman, Chaul, et Basaiin.
Omnes hae Regiones sunt fertilissimae orizae, pisi aliorumque leguminum, item butyri, ac nucum Indicarum. Solum oleum per vniuersam Indiam abest, excepto quod ex Lusitania affertur. Sant et alia illis alimenta in magna abundantia. Terra ex se abundat zinzibere quemadmodum totus ille tractus maritimus, vnde vilissimum est. Tractus ille borealis dictus, aeiem habet temperatum et saluberrimum, crediturque nobilissima beatissimaque totius Indiae pars.
Opes et Diuitiae.
Omnes praedictarum ciuitatum peropportunos portus nauiumque stationes habere sciendum est, qualis est ad Daman, ad Chaul, ad Basain. et c. quo exvniuer sa India negotiationes coguntur. Chaul omnium est in maxima celebritate, propter negotiationes frequentissimas suas, quas exercer Armusii, Cambaiae, et ad rubrum mare, item in Sinda Masquatte et bengale. et c. habet enim mercat ores ditissimos, nauesque pene innumeras. Est locus non procul a Chaul, in quo telam sericam varii coloris variique licii texunt, vnde ciues in Chaul multum serieo crudo ngotiantur: quod a Chinensibus pecunt, et deinceps praeparari faciunt in loco praedicto, vnde illis maximum lucrum est. Sunt ibi atramentaria et sellae arte mira elaboratae.
De locis Lusitanorum ditionis in litore Malabarensi.
Incipit littus Malabarorum a capo de Ramos, decem milliaribus a Goa, vergens in Austrum, porrigitur ad caput de Comorin vocitatum, haberque ea distantia 54. milliaria Gallica: Lusitaniarcem Onor possident, decem milliaribus a capo di Ramos distantem. Ab On orad arcem Basaloram quindecim milliaria numerantur. Lusitani haec loca possident propter abundantiam piperis et orizae. Bassalora, et Mangalos. Lusitanis subiecta, et pipere et Oriza abundant plurimum.
Qualitas, vt et Diutiae Regionis.
Abundat haec regio pipere: adeo vt quotannis septem vel octo millia librarum exportantur, atque hoc piper bonitare reliquum per totam Indiam et Malabarorum fines vincit, paucos ante annos coeptum est inde piper conquiri, sed nunc magnus fit peregrinantium concursus. Tetra ea Reginae de Batticola vocatae subiecta est. Ipsa Regina piper diuendit, a qua curator negotiantium illud acceptate necesse haber. Curator in Onor habitar. precium pro pipere, sex mensibus ante pendendum est. pecunia numerata piper particulatim traditur. Fert et orizam haec terra magna abundantia.
Robur et Firmitas.
Castellum Onor quod Lusitani incolunt, non adeo frequentatur, nisi eo tempote quando Piper onerandis nauibus inde petunt. Per reliquum tempus non sit magnus peregrinantium concursus. Castellum satis munitum praesidio defenditur. Ab Onor ad arcem barsaloram quindecim milliaria numerantur, in quo loco oriza et piper vbertim proueniunt. Mangalor 9. milliaribus a Bassalora posita. Lusitanis subiecta, pipere et oriza plurimum abundans.
Munimentum Cananoriense.
Distat munimentum Cananoriense a Mangalora 15. millaribus, atque haec munitio praestat reliquis omnibus, quotquot Lusitani per fines Malabarorum possident, propter abundan iam piperis quod in loco eo colligitur. Extra eam munitionem excitarunt Malabari vicum amplum, vbi quotidie forum victualiorum frequentissimum ad miraculum vsque est. Sunt ibi Gallinae, ona, butyrum, mel, oleum ex India, ficus Indicae a cananor apportatae, eaeque tum maximae, tum selectissimae ex tota India. Malos tanta talique proceritate et formositate habent, vt selectiores per totam Notuuegiam non inuenias, et in tanta copia, vt toti viciniae sufficiant. Terra am oenissima est, perpetuo virens, arboribusque ferrilissimis consita. Habirant inter Malabaros hosce Mauri plurimi sectae Mahumetanae, vt plurimum versus Sinum Arabicum negotiantes.
Tametsi nulli Indorum neque Maurorum, absque Lusitanorum permissu integrum sit, eo negotiationem instituere, classis enim Lusitanica quae quotannis loca ea maritima a piratis defendit, si in hos vel in alios Indos quoscunque, aliasue nationes, diplomate saluiconductus destitutas incidat, naues captas depraedabitur, nec raro sit, vt eas ad terram secum adducat. Aethiopes Cananorae cum Lusitanis confoederati sunt, metu munitionis imminentis, at enim sub tali praetextu nihilominus ipsis insensissimi sunt, clamque reliquis Malabaris contribuunt ad Lusitanos extreme persequendos.
Munimentum Cochin.
Lusitani in oppido Cochin castrum munitissimum habent, in quo Prorex et Episcopus Cochiniensis habitant.
Munimentum Coulon.
Arx est Lusitanorum, Coulon duodecim
page 283, image: s0327milliaria a Cochino distans, vnde quotannis nauem vnam pipere onustam auehunt.
Munimentum Columbi in Insula Zeilon.
Habent Lusitani in Insula Zeilon arcem munitam, quam Columbo vocant. Eam Rex huius Insulae magno exercitu obsedit: at enim reliqui Lusitani opitulantes Columbensibus coegerunt eum obsidione soluta in sua reuerti. Nullum est Lusitanis commercium cum indigenis huius Insulae. Cinnamomum optimum totius Indiae in hac Insula prouenit. hinc Praefectus praecipuum sini capit Salarium, furtim enim et raptim noctu in Arcem important Lusitani.
Oppidum quoddam in Regno Bisnagar.
Lusitani in hoc Regno, supra sepulchrum S. Thomae excitarunt vrbem, addideruntque templum ex lapide, quo sacellum S. Thomae prius ex trabe stererat. Fores templi ex ligno seu trabe e flumine educta fecerunt, in memoriam miraculi. Aiunt locum illum miraculis celebrem esse. Templi fores clauis ferreis muniti sunt; ne nimia deuotione omne lignum auferatur.
Oppidum et Munimentum de Malaca.
Malaca sita est ad fluuium Gazam, pulchra admodum Vrbs, in circuitu viginti millia continens. Incolae huius oppidi narrant, paucos ante annos ciuitatem primordia sumpsisse, sex septemue casis piscatorum palantibus duntaxat: tandem eo conuenerunt piscatores aliquot ex Pegu, Sian, Bengala; hi non vrbem tantum et statuta noua condiderunt, sed et linguam sibi peculiarem, commenti sunt. Vrbi nomen secerunt Malca, quae breui in tantum creuit, ob loci commoditatem, vt in regnum euaderet, quod cum optimo quoque adiacentium certaret.
Qualitas Regionis.
Aer tum aduenis tum indigenis ad modum est noxius. Quotquot eo deseruntur ad tempus commoraturi, plerunque cum aduersa valetudine conflictantur, quae primum cutem et capillos inuadit: si qui euaserint, habent quod Deo acceptum ferant. Vnde locus ille vitatur quantum potest. at quia multi rem ibi cum maximo commodo faciunt, homo animal audacissimum, nihil lucri causa intentatum, nihil inaccessum reliquit, securus et vitae et periculi. Terra ex se sterilissima est exceptis paucis in locis, in quibus frumentum prouenit. Postremo totum Regnum Malacense, quod 30. milliaria porrigitur, prope vnicum desertum est, excepto solo, quod circa Malacam est.
Mores Incolarum.
Habitant ibidem Lusitani nonnulli cum vxoribus et familiis, qui vix sunt centum numexoribus qui patriis moribus vtuntur. Indigenae comam alunt, suntque ingenio malitioso, homicidia noctu exercentes, ne au hor agnoscatur, vterque sexus luxui et amoribus deditissimus, videnturque sibi praestantissimi omnium hominum. Sunt et admodum studiosi poericarum inuentionum, cantilenarum Venerearum, meditantes poemata elegantissima. Discrepant a vicinis in omnibus, atque vt in lingua idem fieret, selegerunt sibi exdiuersis vicinorum idiomatibus optimas quasque voculas, idioma sibi linguamque propria in concinnantes. Si quis in India linguae Malaicae ignarus fuerit, is rudis habetur ac stupidus, non secus ac qui Gallicam linguam apud nostrates ignoraret.
Opes et Diuitiae.
Est hic Emporium totius Indiae, quo Chinenses, et qui insulas Moluccas habitant, quique reliquas aniacentes insulas incolunt, negotiaturi confluunt. Instituitur ibi negotiatio frequentissima per naues, quotquot ex China, Moluccis, Banda, ex Insulis Iaua et Summatra: item ex Sian, Pegu, Bengala, Choromandel aduehuntur. Praefectura reditibus suis proxime ad Mossambicensem, Armusiensemque accedit.
Quotannis eo appellit nauis vna Lusitanica, mense vno integro prius soluens e Lusitania quam caeterae Indiam meditantes. Dicta nauis cursum suum non tenet in Indiam, nisi extrema necessitate adacta. Ea nauis Malacae oneratur, auehitque inde tantas Diuitias in Lusitaniam, quantas vix vila ex India soluens. Arx praesidio sexcentorum Lusitanorum defenditur.
Modus Administrationis.
Regnauit olim Rex Mahom tanus in Malaca, sed is per Alphonsum Albuquerquensem pulsus regno est quod infensissimus Lupo Secheirae fuerat: Nunc autem est oppidum et regnum sub dominatione Regis Hispanorum, administraturque vt caetera loca per Indiam Hispanis parentia. Cuditur ibi moneta aurea argenteaque, cuius incolae antea nullum habuere vsum, quia moneram plumbeam habebant, magni ponderis sed minimi precii.
Religio.
Lusitani Malacam incolentes Religioni Romanocatholicae addictissimi sunt, vt et maxima pars indigenarum quos Malayos vocant. Sed magnus est numerus mercatorum interdum diu ibi manentium diuersarum religionum, qui eadem libertate fruuntur. Residet in hac ciuitate Episcopus quemadmodum Cochini, sunt autem tum hi cum caeteris per Indiam Episcopis sub Archiepiscopo Goae, tanquam suffraganei.
Cambaia Regio.
Habetur prouincia haec inter fertilissimas totius Indiae, vt quae caeteris regionibus abundanter suppediter ad victum necessaria: hanc ob causam frequens ibi est negotiatio Lusitanorum, Persarum, Arabum, et Armeninorum.
Mores Incolarum.
Profitetur se Rex Cambaiensis M. hometistam: Caeterum Gussaratae et Baniauenses, qui huius regionis veri sunt indigenae, veterum Philosophorum videntur sequi dogmata, puta Epicureorum et Pythagoreorum. Sunt alias ingenio acri, nec temere alibi per Indiam acutiores inuenies mercatores.
page 284, image: s0328
Opes eorum.
Gignit haec prouincia frumentum, orizam, picem, oleum, butyrum aliaque necessaria. Varia ex gossipio hic elaborantur, diuersorum nominum, quae latina lingua efferri non possunt, in vniuersum tamen ad materiam vestiariam, et vela paranda conducunt. Faciunt etiam tapetes Alcatiffes vocitatos, sed non tanta amplitudine, vt iis qui ex Armusio Persiaque afferuntur queant comparati: nec non alios minoris precii, qui Banquoiae Begarri appellantur, assimilanturque pannis Scoticis, quibus cooperiendis tegendisque cistis vtuntur. Eodem artificio conficiunt periperasmara et aulaea acupicta sericis. filis intextis, et tentoria varii generis.
Banda et Amboina.
Qui Malaca soluunt, cursum suum tenent ad insulas Bandam et Amboynam, in quibus Lusitani suas habent munitiones et Capitaneos, negotianturque hinc inde. Sita est Banda sub 5. gradu altitudinis vltra lineam Aequinoctialem: Negotiantur Lusitani in Insula Banda, siquidem in ea et plurimae et optimae nuces myristicae, macisque proueniunt. praeparantur ibi dem Conseruae et Confectiones ex nucibus myristicis, fit et oleum ibi tam ex nucibus quam ex foliis myristicis, quod Malacam et inde per quaecunque alia loca deportatur. Praecipua negotiatio hoc in loco fit permutatione, vt et Sunde et Iauae. Insulanis nulla omnino fides habenda est, et diligenter caudendum, ne naues propius appellant. Necenim recens est, quod mercatores ab Insulanis decepti fuerint. negotiantes continebunt se in nauibus, ad quas Insulani scaphis appropinquantes merces aduehant, eoque modo contrahant permutandis inuicem mercibus, vt secutius fiat negotiatio.
Ex Banda soluentes cursumque in Thraciam ventum ad 20. milliaria ad insulam Amboynam deueniunt, in qua Lusitani similiter habent munitionem, sed satis exiguam. Aromata parcius ibi proueniunt, naues tamen a Malaca Moluccas velificantes appellunt vt respirent et reficiantur necessariis.
Philippinae Insulae.
Qui a Camboia vel Cambaa in mare procur. runt in subsolanum per milliaria centum vel circiter, obuias habent Insulas Lussones. Hispani primi eas detexerunt anno 1564. eaedem dicuntur las Manillas atque Philippinae, a principali eius loci portu atque ciuitate Manilla denominatae. Hispani Regis sui Philippi nomen eis indiderunt, Philippinas dicentes. Ciuitas Lusson siue Manilla est sub 12. gradu altitudinis poli Arctici: Insula in ambitu M. millia passuum continet, circa eam visuntur aliae Insulae innumerae, quarum praecipuae sunt Tindair, et Mindanao. Tindair proprie dicitur Philippina, pulchrior amoeniorque caeteris, in ambitu 160. millia complectitur: Insula Mindanao plura habet oppida; vt, Caillou, Pauados, Subut, Dapito et Suriaco.
Qualitas Regionis.
Terra ex se est fertilissima, suaque annona et siligine copiose abundat, alita feras gregatim, ceruos, capreolos, hinnulos, nec non equos, vaccas, capreas et porcos. Sunt et feles ex quibus Zibetrum fit, fructusque varii et optimi: abundat ibi mel, abundant pisces. Sunt qui affirment omnis generis aromata ibi prouenire, neque id tamen certo constat, soli Hispani iactabundi in eo videri volunt, quantum quidem mea fert opinio, vt caeteris praeferantur. Profert quoque orizam, saccarum, legumina, ficus ad dimidium cubitum longas. Reperitur ibidem aurum et fetrum.
Aer est temperatus, et calidus, praecipue in littore maris, sed in locis a mari remotis, non adeo calidus est sed frigidiusculus.
Opes et Diuitiae.
Diuendunt incolae harum Insularum maximo lucro aurum ferrum quesuum, quod in vicina loca Hispaniamque deportatur. Ex Zibetto quoque non minimum lucrum percipiunt: sed diuitiae eorum in commerciis, quae cum Chinensibus habent, consistunt, qui merces suas abundanter aduehunt, vtpore sericum omnis generis, gossipium, vasa porcellina, sulphur, ferrum, cuprum, aes, argentum viuum, nec non farinam, nuces, castaneas, dectylos, telam lineam; omnis generis, scriptoria elaborata, abacos et similia artificiose facta. Quotannis ex China XX. naues eo appellunt, quae inde in Regnum Mexicanum deducuntur; cum lucro incredibili incolarum.
Robur et Firmitas.
Reperiuntur multa loca munita in his Insulis, quae magnis praesidiis Hispanorum obtinentur, cum firmo proposito nulli mortalium cedendi. Iactura quam acceperunt proximis his annis, ex quo ea quae in Moluccis obtinuerunt Insulis, amiserunt, exacuit eorum studia, vt acrius se defendant. Ea de causa magnam copiam instrumentorum bellicorum et tormentorum, nec non magnum numerum militum, in defensionem Castrorum collocarunt.
Modus Administrationis.
Administrat Rex Hispanorum ciuitatem Manillam, siue Lusonias caeterasque Insulas circumiacentes per Gubernatorem, qui ex Hispania illuc mittitur.
Religio.
Harum Insularum omnium Episcopus in Vrbe Manilla residet. Quotidie magnus numerus confluit, qui bapizati religionem Christianam profitentur.
page 285, image: s0329
INSVLA ET CIVITAS GOA.
SVMMA CAPITA.
1 Eius descriptio compendiosa, clima coeli, peridromus.
2 Sterilitas Insulae, in qua vix quidquam nascitur, praeter vinum e palmis.
3 Initium hyemis mense Aprili, aestate Septembri mense incipiente, qua quidem in re haec Insulae ab aliis terris regtonibusque contrarium obtinet.
4 Morbi vsitati, qui ciues Goenses frequentius infestant.
5 Mores, Natura, Ingenium, non Goensium Indorumque duntaxat, sed et Lusitanorum, hinc inde per Indiam habitantium.
6 Distincti inter se Lusitani titulis, praerogatiuu, dignitatibus, et officiis. Proceres et Ingenui quantum distent aplebe.
7 Ratio contrahendorum matrimoniorum, quibus vtantur ceremoniis in nuptiis et baptismo paruulorum.
8 Foeminarum viuendi ratio, modus vestiendi, lasciuta et furtiui amores.
9 Canarienses et Corumbini qui. quae eorum negotiatio, ratio vitae, Religio.
10 Opes ac Diuitiae Goensium consistunt in negotiatione, venditione mancipiorum diuersi generis, nec non equorum Arabicorum, Aromatum, rerum medicatarum, peripetasinatum et stragulorum, postremo Cambio monetae.
11 Fortalitia et munimenta Insulae, cui praest Prorex Indiarum.
12 Piper quale in iis locis gignatur, et quae illius vendendi ratio.
13 Religionum in Goa diuersitas, vbi cuique secundum conscientiae suae libertatem viuere permittitur.
14 Christiana Fides primum Indis annunciata per B. Thomam Apostolum.
15 Nouus Indorum Christianismus, authoribus primo monachis Franciscanis, deinde Francisco Xauerio Iesuita.
1
EST Goa Vrbs caput omnium Vrbium totius littoris Indici, quotquot ab Hispanis et Lusitanis negotiandi gratia adeuntur. Sita est sub XV. gradu boreali. Ambit hanc Insulam fluuius: ipsa vero patet per milliaria tria in orbem. Ita in continentem extenditur, vt rectam cum continente ad oram maritimam lineam faciat, separatur autem a continente fluuio, qui ad latus boreale ingreditur, et circuit Insulam donec ad australe lacus in pelagus exoneretur, ita vt Insula positu suo Lunam semiplenam referat. Ostia fluminis ad vrbis portas satis late parent, in alueo eius complures sunt Insulae paruae, omnes habitatae ab indigenis: vbi praeter vrbem vectus fueris, quibusdam in locis alueus adeo contrahitur vt alicubi per aestatem sicco ferme pede transeas, aqua vix ad genua pettingente. Ad latus boreale terra Bardes est situ praealta, quo naues Lusitanicae tuto se recipiunt iactis anchoris, donec ad placitum naues mercibus impleant. Bardes sub Lusitanorum ditione est, habet passim suos vicos bene habitatos. Terra Bardes separatur et ipsa a continente per fluuiolum tam exiguum, vt vix discriminantem deprehendas. Ad latus Australe Insulae Goae, vbi flumen in mare exoneratur, statim terra Salsette adest et ipsa ditionis Lusitanorum, similiter quoque a continente fluuiolo discreta. Goa ciuitas aedificiorum magnificentia, conspicua est, plateae Lusitanico instratae apparatu, aedes ob Solis aestum feruentem humiliores. Sunt post aedificia vt plurimum amoenissima viridaria, aestiuariis saluberrimis animi gratia extructis. Vrbs primum satis tenuia primordia habuit, nullis plane cincta moenibus, fossa vna simplice et sicca, quae praeter pluuias aquam non haberet; antiqui illi muri etiam hodie integri visuntur, portae duntaxat demptae: aedificia circum circa excitata, ita vt modo ipsa vrbs duplo sit maior et amplior extra muros antiquos quam intra eosdem, noctes diesque patens.
2 Qualitas Terrae.
Insula haec ex sua annona et prouentu sustentari non potest, nihil enim praeter animalia quaedam habet, vtpote Gallinas, capras, columbas alia pauca volatilia, terra siquidem aspera et plane sterilis est, vt plurimum montibus atque syluis inhospita. Cibaria et reliqua vitae necessaria Salsete atque Bardibus aduehuntur, quorum tamen praecipua pars ex continente petitur. Habent vinum ex fructu palmarum praeparatum magna copia.
Aqua dulcis ibi non abundat, nec nisi vnicus fons est illis Bangauin dictus, ad quadrantem vnius milliaris ab vrbe, is in potum vniuersae ciuitati facit. Aquam quam diximus fontanam, afferunt mancipia in vrceis, venalemque per vrbem circumferunt.
At eam quam pro culina proque lixis habent, ex pluuia in cisternis collecta domi asseruant. Solum saxosum et siccum rubicundumque est, vnde quidam Itali Chymicae artis periti, conati sunt cuprum et aurum inde elicere, a Prorege tamen pro hibiti sunt, ne videlicet a vicinis plus molestiarum haberent, creantes sibi ipsis malum ineuitabile, dum spe auri tantorumque thesaurorum potiendorum hostes eorum cupidos ad se pellicerent.
3
Haec est anni ratio in India: incipit hyems sub
page 286, image: s0330finem Aprilis, in ea parte, videlicet qua littus in Cambaia porrigitur vsque ad capo de Comerin: cum ingruit spirant fauonii ex mari versus littus flantes, initium eius sunt tonitrua, fulgura, quae pluuiae continuae insequuntur durantes indesinenter vsque in Septembrem, atque ex eo denominata est hyems, quod mare per id tempus nauigantibus non sit amicum: interim ratione caloris et sementis ipsa aestas est. siquidem ea pars anni quae aestas propter siccitatein et coeli serenitatem dicitur, multo salubrior et frigidior est, tum plerumque spirat subsolanus, et noctes sunt satis gelidae, neque tum sementis magnopere fit praeter ea legumina, quae toto anno seri solent. Ingruente hyeme quisque penu instruit necessariis, et reliqua pro hyeme comparat, non secus ac in nauibus fieri solet, si qua nauigatio longinqua instituitur. Tum quoque naues ex alto mari ad vrbem descendunt, colliguntur carbasa, deponuntur mali funibus velisque ademptis, ne putrescant ex pluuiarum continuatione, quae tanta est per totam hyemem, vt non raro aedificia ex ea resoluta corruant. Quam primum incipit hyems, deuoluuntur ad ostia aluei ingentes arenae cumuli, obstruentes ea, ne vllibi pateant vel nauibus vel scaphis, vnde tantus maris fremitus existit, ad totum littoris eius tractum, vt mutuo ibi colloquentes se non exaudiant. Ipse praeterea alueus insulam circumquaque ambiens, ob torrentes de montibus descendentes dulcescit rubescitque plane. In aestate omnia contrario modo se habent, vt pura sit aqua marina salsa, non secus ac in ipso mari. Finita hyeme in Septembri, diffluunt arenae cumuli, adeo vt non naugiis solum et scaphis, sed et nauibus onerariis Lusitanorum, vehentibus septies octiesve centena millia sepe doliorum, totus patescat aditus, nec bolidis iactu opus sit, nec vlla ex parte periculosus. Per hyemem sane omnia sunt tristissima, nec enim alia exercitia habent, praeterquam quod domi sedeant, tempusque ludicris et ineptiis cum vicinis terant. Lusitanorum Mesticorumque vxores maxime per hyemem delectantur in pluuia cum maritis et ancillis ad villas expaciari, assumpto cibo et potu, quo genio indulgere valeant. Habent in villis passim cisternas siue piscinas, in quibus certatim innatant, luduntque in vndis more piscium, hoc ipso tempore fructus plures et meliores haberi possunt.
Incipit aestas in Septembri, duratque ad finem vsque Aprilis, per eam coelum est serenum totum sine omni nubecula, tum armantur naues, mittuntur in diuersas oras, armatur et regia classis in protectionem orae matitimae, et saluum conductum negotiantium nauibus praestandum, tum redeunt venti orientales, ex continente in mare flantes, vnde tetreni dicuntur. Sunt autem suaues et refrigerantes admodum, in principio tamen propter aeris mutationem, et causae sepe grauissimotum morborum, simul cum aeris mutatione illic incidentium. Spirant ii venti per aestatem continenter, incipientes circa mediam noctem, flantesque vsque ad meridiem, nunquam tamen vltra decem milliaria in mare feruntur. Tempore deinde pomeridiano ad mediam vsque noctem spirant venti occidentales, eos dicunt Virason, et inde aer temperatissimus fit, absque quo solis aestus foret plane intolerabilis.
Quis vero non miretur, quod cum hyems fuerit ad littus porrectum a Dio ad caput Comerinum, tum ad oppsotium latus a capite Comerino ad littus Choromandel vsque aestas sit; nec obstat quod vtrumque latus sub eadem poli eleuatione positum sit: neque distantia inter vtrumque littus dimensione per terram facta, excedat milliaria septuaginta, quin in quibus locis saltem XX. sit milliarium.
Est aurem magis mirandum, quod si pedestri interdum itinere a Cochino ad S. Thomam ad littus Choromandel videlicet vsque suscepto ad montes Ballagates deueniatur, ab vna montis parte, ab imo ad summum vsque coelum sudum et sol formosissimus splendebit, ab altera vero montis vertice ad radices vsque erunt merae tempestates, pluuiae, venti, tonitrua, et fulgura maximo cum fragore. Eadem mutatio est in tractu Armusii ad littus Arabiae iuxta Rosalgette, vbi statio nauium est aqua placidissima, at si praeteruectus eam cuspidem ad oppositum latus appuleris, habebis pluuias ventosque procellosos et tem. pestates saeuissimas, quae et ipsa mutario ab anni temporibus dependet, estque similis coeli mutatio etiam in quibusdam aliis Indiae locis.
4
Morbi et aegritudines corporum per Indiam populares plerunque incidunt in mutationes temporum, nascuntur ex aeris temperie vt dictum est. Grassatur vulgo morbus in India cui nomen Morderyn fecerunt, corripit enim homines im. prouiso, inter initia morbi adest nausea, cruditas stomachi, vnde vomitus vehemens, qui saepe tam vrgens, vt animam simul euomant. qui ex eo euadunt, habent quod Deo acceptum ferant. Dysenteria illis et frequentissima et periculosissima est, non secus ac apud nos Pestis contagium.
Regnant ibi febres ardentes continuae tam acutae, vt intra quatriduum homines ext inguant, quae aliud remedium praeter venae sectionem non habent, quae Lusitanis propria est. Indi vero gentiles vtuntur herbis, ligno sandalorum et vnguentis curatione feliciter cedente. Percunt quotannis ex dictis affectibus quamplures Lusitani, partim quod diaeta vtantur vilissima, partim quod desidiosi sint et luxuriei deditissimi. Vt apparet in Xenodochiis, in quibus versantur ex liberalitate regia, vbi vix annus abit, quin quadringenti quingentiue ibi recipiantur aegroti, qui exanimes mox inde efferuntur.
Est ibi frequentissima lues venterea, nec clam a quoquam aut infamis habetur. Curatio eius fit per radicem Chinam. Sunt qui ter quaterue ea correpti fuerint, nulla famae existimationisue iactura, quin gloriae sibi ducunt, maluntque hac ipsa quam quauis alia aegritudine teneri.
page 287, image: s0331
Pestis Indis plane incognita. Calculus renum et vesicae, arena, herniaeque frequentissimae sunt, praesertim inter coniugatos, propter aquae potum quotidianum, adhaec quod delitiis luxuriaeque sunt deditissimi. Viuunt enim in affluentia rerum omnium, totos dies ociosi in pergulis, solis indusiis, ventre aperto assidentes, astat seruus qui ventum faciat, astar alius qui crura et pedum digitos frict, alius item qui caput fricet, et item tertius qui flabello muscas abigat. quod cum ad horam vnam atque alteram dicto modo peregerint, somnus meridianus sequitur, quod si sitim restinguere volunt, affertur sitienti patella cum conseruis aut confectionibus, ne aqua bibenti noceat, atque vt gustu sit gratior, vnde plerique pingues ventricosique turgent, ex quo a reliquis Indis Barriges siue Aqualiculi, insami appellatione notantur.
Dies tam hyemales quam aestiuales per integrum anni circulum ferme aequales sunt, nec vltra horae vnius spacium alii alios excedunt. Sol hora sexta oritur mane, et idem sexta occidit vesperi. in ipso meridie sol verticalis est, nulla proiecta vmbra. In Goa vrbe apparet vterque mundi polus, vterque enim et arcticus et antarcticus supra horizontem eleuatus non nihil conspictur.
5 Mores ciuium Vrbis Goae et omnium Lusitanorum qui per Indiam sparsim habitant.
Habet Insula Bardes pagos passim habitatos a rusticis Canaryns, qui nudi exceptis solis pudendis obambulant, ex palmarum Indicarum plantatione vitam sustentantes, palmae autem locis humidis et depressis et arenosis tecus flumina felicius proueniunt. Lusitani matrimonia contrahunt cum mulieribus ex Indorum origine. Inde nati liberi Mestici dicuntur, sunt autem vt plurimum subgilui, licet matres et forma et corporis propottione sint speciosae. Liberi vero nati in India vtroque parente Lusitano Castisos vocantur, ea de causa quod Casta radicem significet, in omnibus Lusitanis ferme similes, colore tamen modicum differunt, vt qui ad gyluum nonnihil deflectat.
Bec Lusitani nec Mestici qui in India sunt opificiis exercentur, quod si fiat rarum admodum est, habent tamen opificies nonnullos inter suos, vtpote pilearios, sutores, ephipiarios, vietores sed et isti suos habent amanuenses et mancipia, qui officinas curent. Opifices ipsi per plateas spatia otiosi faciunt, officiis plerunque aliis praefecti, satis pompose incedentes, non secus ac si inter magnates numerandi forent, ibi enim summus et infimus sunt in honore pares, nec inter diuitem aut nobilem et plebeium in conuersationibus et quotidianis congressibus vlla est differentia.
6
Quotquot reliqua officia exercent, aut Ethnici sunt, aut Indi indigenae baptizati. Non sunt inter illos, nisi duo status: videlicet vnus vxoratorum, et alter Soldatorum, quod nomen omnium honorificentissimum est, non quod stipen diarii sint aut capitaneum agnoscant conscripto exercitu, de quo nihil constat omnino per totam Indiam: quam primum enim Lusitani in Indiam appulerint, simulac cuiuis liberum est quaque versus excurrere. Conscribuntur sane hoc quo dicemus modo. Simulac nauis aliqua ex Lusitania in Indiam soluit, quotquot in ea vehuntur, et nomina sua propria, et cognomina, et stipendium quod a Rege accipiunt, indicare tenentur, quae simul in indicem referuntur: sunt inter illos quigaudent titulo Fidalgo da casa del Rei nosso Senhor: quod idem sonat, ac si dicas. Nobilis aulicus regius, atque hic titulus excellit prae aliis. Sunt alii titulo Mossos Fidalgos, non minus honorifico, qui parentibus nobilibus procreati sunt vel a Rege nobilitati. Sunt et Caualleros Fidalgos, pertinet hic titulus ad equites qui propria virtute et fortiter actis rebus eum sibi promeruerunt; at facilimus est ad eum aditus, si quis enim militatum iuerit, hoste eminus saltem conspecto, impetrat a Praefecto vel alio Nobili, vt equitis eiusmodi immunitatibus donetur. Estque tam vulgaris hic dignitatis gradus, vt cuiuis lixae et Agyrtae propemodum contingat. Sunt et alii Mossos da Camera et do Seruice. id est, qui sunt a cubiculo Regis, siue cubicularii Regii. Lusitani in his honno; um gradibus multo gloriantur arrogantius, quam in totius mundi thesauris et diuitiis preciossimis.
Tandem sunt et Escuderos Fidalgos: hi habentur conscribunturque sub titulo hombres honrados, id est viri honesti. Omnium insimi, nullis omnino titulis gaudentes pro stipendiariis vulgaribus habentur, integrum est cuilibet eorum, vt rebus fortiter a se gestis, aut officio fideliter obito, vel potius per gratiam ad altiorem gradatim aspiret titulum, vnde stipendium illi magis opimum contingat. Aliqui Nobilium liberam mensam per hyemem habent, ad quam militibus liber accessus patet; super qua liberalitate sua dicti iam Nobiles sibi publicum testimonum in scripto confici curant.
Luistanorum Mesticorum reliquorumque Christianorum oeconomica administratio equidem honestissima est atque splendidissima: habent vt plurimum decem, viginti plures ve seruos ancillasque seu mancipia. In re familiari ipsorum est multa mundities, praesertim si lintea spectes, induuntur quotidie recentibus linteis, idque non heri heraeque tantum, sed et ansillae, siquidem terra nimio solis aestu feruet. Pari honore omnes Lusitani, tam nobiles quam ignobiles a ministris Regiis honorantur. Incedunt Lusitani per publicum gradu lento et elato, ipsi fastu turgentes, pone famulum habent, latum pileum supra verticem ipsis sublatum in sublimi ferentem, quo a solis aestu et pluuiarum iniuria defendantur. Si pluuiae fuerint plerique puerum habent, qui vestem talarem sericam aut aliud pallium portet, quo heri aduersus eas se
page 288, image: s0332tutentur. Horis maturinis similiter puerum pone sequentem secum habent, qui puluinar ex holoserico portet, quod in templo adorantes sub missa sibi substernant: idem sit de gladio quem puer pone sequens fert, vt et heri maiore cum grauitate incedant et minus molestentur. Obuiam sibi in publico facti, vtuntur solenni Besolas Manos. Templum ingressis sellae stratae sunt, quas dum occupant a circumstantibus omni honore afficiuntur flexis genibus. Si cui honos more consueto defertur, nec salutatus rite resalutaret, id maximae infamiae nec vllo modo ferendae ducerent. Si quando ab aliis laesi iniuriam vlcisci statuunt, conuocant amicorum decem duodecimue, congregatique operiuntur aduersarium, qui vbi in casses incidit, pessime illum mulctant verberibus. Vbi animus non est aduersarium vita omnino exuere, verberibus duntaxat tergus illi tam probe contundunt, vt salpam nemo friabiliorem icitibus reddierit. Fit contusio ea arundine femoris crassitiem habente, illi Bembus vocant, vt quotidie vsu venire solet, nece est qui id curet, vt contusum respiciat. Habent praeterea sacculos oblongos arena oppletos, quibus lumbos saepe inuicem sibi pertundunt. Si quis alterum in aedibus priuaris conueniat, moris est, vt aedium dominus ad fores descendat, obuiani pileum in manibus gestans magna cum comitate et reuerentia hospitem excepturus, deducensque eum vsque in conclaue situm colloquio destinatum, sedile in medium apponit, super quod assideat hospes antequam et ipse accumbat. Hinc causam aduentus sciscitatur, et colloquio habito iterum ad fores eum deducit, pari reuerentia in comitatu dominus aedium subsequitur: quod si aedium dominus dicto more minus vteretur, sane id ab hospite minus dextre acciperetur, quin omnem lapidem mouebit is, donec iniuriam eam vlciscatur.
7
Matrimonia contrahentes atque nuptias solenniter celebrantes cuiuscunque demum vel loci vel ordinis fuerint, plane nemine excepto, conueniunt proximi consanguinei, et vicini in equis, si equos non habuerint proprios, ab aliis conducunt eos, suntque pariter omnes splendide amicti, interdum numero vsque ad centum, ordine deinde per membra obequitant ad templum vsque, vna cum famulis, qui pileos latos ipsis contra Solis radios pone obtendant. Consanguinei cum inuitatis p iores equitant, pone sponsus medius inter duos paranymphos (illi compatres vocant) inuehitur equo. Sponsum sequltur sponsa gestata in medio duarum pronubatum, tres eae in vno membro singulae singulis Pallaquins gestantur ornatu splendissimo, quas famulae pone per pedes sine ordine sequuntur. iamque more Romano per sacerdotem consecratae, eodem quo prius processu domum reducuntur: inter reducendum prospiciunt consanguinei atque vicinae mulieres, nidinatae in tapetes preciossimos, praeteruectosque nouos maritos aqua rosacea aut aliis fragrantissimis destillationibus inspargentes. Honoratiores in equis manicpia sua secum habent, suanissime tubis atque tympanis cantantes. Deducti iam in domum noui sponsi, vterque multa cum reuerentia, atque solennitate inuitatis et in equis ante aedes circumuectis gratias agit, se simul intro recipiens, et magna cum granitate in superius conclaue conscendens, in fenestras vna cum mulieribus pronubis considit, quo facto hospites inuitati in equis singuli et ordine in gyrum equos flectentes, in gratiam et spectaculum sponsorum. Paranymphi feruntur primi, eos reliqui sequuntur ordine, tubis simul continuo personantibus. Hoc equorum cursu finito, singuli ad fenestram ex qua sponsi prospectant, honorem illis deferentes obequitant, exceptis paranymphis, qui ad Sponsos conscendentes, vota faciunt, conubiique foedera precantur fausta. Hinc offerunt sponsis confectiones panesque martios, quibus libatis aquae haustum addunt, tandem discedunt paranymphi, nec remanent nisi tres quatuorue proximiores, quibus prandium modicum sed valde opiparum apponitur, neque diu ducunt conuiuiumsed sponsum sponsamque correptos in thorum genitalem protrudunt, sine vlteriore vel sumptu vel praefatione. Quin accidit saepius, vt horis duabus ante solis occasum prius grabbatum genialem repetant, nec enim moram tam patienter ferre possunt, atque in nostris regionibus desponsati. Puerperia pari cum solennitate ad templa deducunt. Susceptot postremus ingreditur solus nullo a latere comitante, sequuntur eum famuli duo, alter portat patinam argenteam deauratam, plenam panibus albis friabilibus non absimilibus Lusitanicis, quos Rosquillos vocant, in medio patina stat candela cerea deaurata et ipsa, et monetis quibusdam aureis argenteisque appensis ornata circumquaque, Sacerdoti puerum baptizanti offerenda: alter Salinum argenteum deauratum iustae altitudinis vna manu fert, manuque altera gutturnium ex eodem metallo sustinet, pendent vtrique ex collo mantilia multa arte elaborata. Pueros sequuntur lecticae duae illis pallanquins dictae, in vna vehitur susceptrix, in altera obstetrix cum infante, circumdata veste preciosissima, illi ministerio peculiariter destinata. Finito baptismate, infans eodem quoprius processu domum reducitur; reuersi domum in equis, similiter in orbem certatim feruntur, ante fenestras puerperii, in quibus susceptrix spectatum assidet, inflantur tubae, et reliqua muscia instrumenta, pari modo, quo in nuptiarum celebratione fiebat. Atque eae nuptiarum ceremoniae, quas supra explicauimus obseruantur a patribus familias, Iuuenes siue Soldati sponsi per aestatem in nauibus cum aequalibus poinpam instituunt, vehunturque per fluminis alueum donec ad locum destinatum appellant, vbi vrbem ingressi, omnes pompose per publicum incedunt, vtentes grauitate sua, stipati seruis praeferentibus vmbracula aduersus pluuias: etenim Indorum aliqui ministeria eiusmodi conducti precio obire solent, accipiunt in diem 25.
page 289, image: s0333Bassarucos. Moris est vt 10 siue 12 milites communibus sumptibus simul rem familiarem instituant, conducto vno atque altero mancipio quod seruilia officia curet, vestes purget, indusia lauet. Vescuntur oriza simplici aqua et modico sile decocta, item paucis piscibus salitis et oleribus facile parabilibus, panem non habent, bibunt puram aquam: Vestium haec ratio est: quotquot viuunt in vna domo non nisi vnam aut duas vestes sericas habent, si ex conuictoribus vnus in publicum procedit tum reliqui domi se continent: domi autem vestibus non vtuntur, vtpote in nudis in dusiis et femoralibus linteis tantum domi. sedentes. Habent interdum secum aliquem Capitaneum, aut nobilem, qui pecuniam ipsis largiatur, qua vestes ad expeditionem parent, atque vt eos ita sibi deuincant, paratosque reddant, siue quando vel noctu vel interdiu ope ipsorum in aduersariis vlciscendis vti velint. Atque hic est modus atque compendium quo pariter omnes honeste viuere possint.
8.
Tamen maxima pars militum victitat sumptibus, quos a reliquorum Lusitanorum vx oratorum, Mesticorum item et Iudorum Christianorum vxoribus accipiunt: eae enim amplas largitiones in eos profundunt, eo fine vt libidinibus exaturentur. Habent alijpatronos qui illorum opera vtuntur in negotiando, dicunturque tales Catyns, nec in expeditionem abeunt, aut alia officia regia tractant, ad quae nullus cogitur, tametsi nomen eius in Lusitania, cum reliquis consignatum sit: fruuntur et illi ipsi nomine militum communi cum reliquis, donec extra coniugium fuerint. Hodie plures ex militibus animum ad mercaturam, quam ad regia officia applicant, siquidem Praefecti et Nobiles paulatim remiserunt, a beneficiis ante hac in Milites more collatis, nec enim stipendia militibus debita soluuntur. Ad haec praecipue militum intentio hodie eo spectat, vt rem sibi comparent, vnde in otio et voluptatibus vitam deinceps quiete degere possint, et si quando decem aut viginti ob praestita seruitia litteras commendatitias consecuti sunt, illis non concessum fuit in Lusitaniam redire cum donariis necessariis, sine quibus minus accepti futuri sunt. ad haec si qui propter praestitorum officiorum recompensationem meruerunt esse inter Expectantes, ij tam sero in ordine successerunt, vt saepe complures interea prius vita quam officio fungerentur; alij vero obitineris nimiam longinquitatem et pericula mari suscipienda malunt in India primam quamque conditionem acceptare, quam denuo de vita periclitari. Atque eaedem hae causae sunt, quod nec bellicus apparatus ea qua debet expeditione conficitur, nec naugiationes porro nouis terris inueniendis suscipiuntur, quia Proreges magis Lucro quam Gloriae inhient, vnde ingenue profitentur, se non in animo habere, vt ea in statum meliorem velint redigere, quae ab antecessoribus neglecta sint: traditam sibi a rege administrationem eam in recompensam praestitorum non praestandorum officiorum, neque vt commodum prouinciae quaerant. Atque haec est causa, cur aliae nouae terrae hodie non inuestigentur, quin inuentae etiam amitrantur paulatim, vixque sufficiunt defendendis terris, ante annos complures inuentis et vi occupatis, tum orae maritimae securandae, vnde multi negotiantium bona sua intra annuum temporis spatium propter infestum mare atque praefectorum oscitantiam amiserunt. Nec enim Lusitani in India quicquam possident, praeter loca quaedam maritima, vtpote ciuitates, munitiones et Portus, secus littoris ductum excitatos, in ipsa continente plane nihil habent proprium.
Vxores Lusitanorum et Mesticorum in India vt et Christianorum recens baptizatorum, raro in publico comparent, nec nisi sacrum auditurae, vel se inuicem salutaturae, et tum quidem obuelatae in lecticis Pallaquins feruntur, vt a nemine conspiciantur. Ad sacrum aut mutuos congressus accinctae, induuntur margaritis et vestibus preciossimis: vestes sunt ex serico vndulato, ex serico villoso et Brocacto. Nec enimi vilior tela est quam sericum simplex. Domi communiter nudo capite sunt, nec nisi in dusio ex tela lintea, illis Baiu vocata, desuperque ad vmbilicum protensa amicti: ab vmbilico ad genua aliam telam pcitam ter quaterue complicatam lumbisque circumdatam habent, reliquae corporis partes plane nudae relinquuntur. Atque hic habitus communis est domi tam pauperibus quam diuitibus, nemine excepto. Negotia foris curanda exequuntur mancipia. Mulieres pane non vescuntur, aut admodum raro, vt nec serui nec ancillae, non propter annonae caritatem, abundat enim siligo, sed quod ad orizam adeo assuefacti sint, vt alium cibum non expetant, decoquunt orizam ex aqua comedendo eam addunt piscis saliti genus, aut fructum salsum Mongas illis dictum, siue etiam alium cibum ex piscibus aut carnibus praeparatum, quibus appositis iusculum infundunt, cibumque tandem digitis capiunt; nec enimibi vllus est vsus cochleariorum, quin si viderent cochleari vtentem haberent eum ludibrio. Bibentes vtuntur poculo ex nigraterra facto perpulchre, in collo eius interstitium multis foraminibus peruium est, nomen huic vrceolo est, Gorgoletta: bibituri subleuant illud ita, vt ori non admotum, desuper aquam in os apertum defluentem gargarizantemque sine vllius guttae profusione infundant, nolunt enim vt cu usuis ori admotum sit, in eo munditiam spectantes.
Nouitij qui ex Lusitania primum adueniunt, si hoc bibendi ritu adhuc insueti vtuntur, perfundunt plaerumque vicinas ori partes, ob id delusi vocantur Reinol, qua appellatione nouitiis rudioribus ex Lusitania recens aduectis illudunt, vt quifastui et Lusitanorum inflatis moribus vti nondum didicerint, iidem etiam primitus incedentes per vrbes a vulgo subsannantur, donec paulatim assuescant vti grauitate; at nec opus habent longa disciplina ad id: vix enim dici
page 290, image: s0334potest quam dociles sint. Viri adeo suspiciosi sunt in vxores suas, vt virum omnino nullum in aedes eas admittant, quas cum vxoribus inhabitant, tametsi fuerint inuicem coniunctissimi. Si quis fores pulsans herum quaerit, tum mulierculae atque filiae domesticae statim se proripiunt, dominus aedium solus remanens, fores pulsanti responsum edit. ad haec neminem virilis sexus qui annum decimum quintum attigerit, secum in aedibus, vbi foeminae simul fuerint, habitare patiuntur: illis non procul inde peculiares aedes traduntur, in quibus sparati a mulierculis habitent. Contigit vt fratrum liberi rem cum vxore patrui habuerint, et frater cum fratris vxore concubuerit, quin imo frater cum sorore. Incredibile dictu est quam lasciuae et luxuriosae sint mulietes, vt raro inuenias quae caste viuat, et praeter maritum non alium alat adolescentulum concubinum, quem noctu diuque clam per famulas et lenas admittat. Habent praeterea herbam quandam Datroa vocatam, cuius seminis succum expressum viris propinant in cibo aut potu, quosumto vir insano similis, sopitur, nec intelligit quicquam, ridet perpetuo interdumque obdormit prostratus, velut exanimis, qui cum hoc modo infatuatus est, vxor libere cum amasio Veneri indulget, viropraesente et rerum omnium ignaro. Delirium hoc durat horis 24. at enim si pedes eius frigida laueris, redit ad sanam mentem nihil mali suspicans, credit enim se somno oppressum iacuisse. Frequens est illis maritos venenotollere, norunt enim venennum quod fumentem non prius enecat, quam hora destinata adsit. praeparant illud vt sex annis integris intra corpus absque vlla noxa delitescat, at enim vbi hora destinata adetit, facit illud officium suum antequam abeat semihora. Similiter complures etiam vxores a maritis suis tolluntur, deprehensae videlicet in adulterio, aut sola suspicione maritis insimulatae, producunt deinde tres aut quatuor testes, qui dicant noctu seu die viros peregrinos ad eam itasse, quibus auditis absoluitur reus in continente, idque secundum Lusitanorum et Hispanorum constitutiones. et integrum est illi quam primum aliam ducere, nec tamen haec legis seueritas vel minimum terrorem mulier culis incutit, vt luxuriae suae moderentur, licet quotannis insinitus earum numerus pereat: quod adeo vulgare est, atque vsu ita inulauit, vt porro nemini id mirum videatur. Ipsae mulieres ingenue profitentur, mortem ipsis nec honestiorem nec optabiliorem contingere posse, quam si tali fato pereant.
Mulieres et a natura sunt mundiciei studiosissimae, tam in re familiari quam in toto corpore, laboribus taro aut nunquam exercentur, delectantur suffumigiis cerebro gratis et inunctionibus pertotum corpus, et per frontem, adhibitis e santalo et aliis lignis odoratis. Totis fere diebus nihil aliud agunt, quam vt folia quaedam masticent illis Bettelle vocata, addito calce et fructu Arrequa: haec interdum tantae virtutis est, vt masticantes propemodum inebriet, licet aspectu et sapore ligno radiciue non sit absimilis: tres hasce species totos dies ruminant, non secus atque boues pasti, succum deglutiunt, reliquum ex ore reiiciunt, hinc oris labia ipsis tam rubea tamque nigra redduntur, vt rei ignaris nauseam creent. Lotiones eiusmodi, lauacra, suffimigia etc. habent eam ab Indis Ethnicis, quibus ea ab antiquo in hunc vsque diem in vsu est, affirmans dentes ita roborari, ori mederi, animasque olentes cnrari, vt prius vitam quam istas herbas auferre paterentur. Viris foras progressis, foeminae totos dies in fenestris sedent post praetensas telas, praetereuntes obseruantes, ipsae vero a praetereuntibus nullo modo videri possunt. Si quis praeterit cuius amore inflammantur, insignum bonae voluntatis velum remouent: sunt enim haec rudimenta Veneris amicae, quam sibi deinceps opera ancillarum magis magisque conciliant, in qua arte mirae sunt artifices. Deuorant quoque totos manipulos caryophyllorum, piperis, zinziberis, et quoddam pistum aroma illis Cachunde dictum, in eum duntaxat finem vt plus luxurient, plusque pruriant. Neque eo contentae mulierculae, vt prose talibus remediis vtantur, quin viris ipsis insciis tamen mille alia propinant, quo fortiores in nocturna praelia, atque minus in Venerem segnes sint, mulieribusque plus sufficiant.
Delectantur balneis aquae dulcis, pariter enim omnes promptissime natare possunt. Adeunr nocturno tempore templa deuotionis ergo, tum per pedes ambulant, sperantes plus indulgentiarum exeo merito. Nocturnas hasce peregrinationes summae libertati et recreationi ducunt speque illas iam ante pericpiunt vigiles ea vespera, tum ancillae quas prae caeteris diligunt, eas comitantur, quas peregrinationes amatoribus solicite denunciant, qui non solum seruas, sed et ipsas heras saepius a templis abducunt, prorpieintes se in lupanar aliquod. Quod si ancillae Lusitanum aut virum aliquem album amatorem habeant, in tantum efferuntur, vt omnes alios praese contemnant, glorianturque de eo apud aequa les. Si ancillae ex hoc concubitu grauidae liberos gignant, ij heris proprij cedunt, admodum beneob id contentis, manent enim manicpia donec vixerint. Sin vero pater pueri Lusitanus aut persona libera foret, eum octiduo post natum infantem, puerum coram agnoscere oportet suum, quod si fecerit et exiguam quandam pecuniolae summam legibus definitam hero ancillae soluerit, puer libertarem a patre congenitam retinet. Vbi octauus aut decimus dies, legibus definitus transierit, nec comparet qui puerum suum agnoscat, puer in heri, cui ancilla seruit, potestate manet, quin herus ex suo arbitratu puerum deinde aestimat, nec a quoquam cogitur ad vendendum.
Si non inauditum, at saltem perrarum est parricidium, quo matres infantes recens natos extinguunt, licet eae pauperrimae fuerint, plurisque faciunt infantem, praesertim siex albo
page 291, image: s0335susceptus fuerit, quam thesauros totius mundi, nec patri puerum cedunt, si vel maximum aliquid soluat excepro si furtim abripiatur.
Educatio liberorum Lusitanorum, Mesticorum; caeterorumque Christianorum haec est: posteaquam nudi in hunc mundum nati fuerint, paulo post perbreui indusiolo aliquo ex humeris vestiuntur, qualiter mulieres Baiu suum gestant, caeteroquin nudi sunt, donec sucereuetint, vt fremorale et succinctorium sumant. Liberorum alij a matribus seruis, alij a nutricibus Indicis nutriti educantur.
Est mos apud Gentiles qui Goam inhabitant, receptus, vt quod mane primum domum egressi primum obuium habuerint, adorent, qualecunque demum sit. Si accidat, vt corniculam primum conspiciant, fane ea tota die domi se continebunt, nec in publicum prodibunt, si vel rem preciossimam ferrent acceptam. volant autem corniculae gregatim per Indiam, quarum volatum ipsi inauspicatum putant, et ob id idem quoque infaustum. Habent artis magicae peritos, qui praestigils suis homines fascinant, adducentes secum serpentes viuos omnis generis, quos in precationibus ita fascinant, vt se in paruis capsulis quieti contineant, quod si spectaculum aliquod edere volunt, depromptos serpentes atque in medio saltantes salientesque apponunt, possunt illi serpentes ad harmonicos numeros quoscunque editos se saltando componere, praestigiatoribus hortantibus, eosque nunc per collum, nunc per brachia nudosque pedes mittentes, et nescio quas alias ineptias exercentes, dummodo homines argento emungant. Venena sciunt artificiose miscere, alterque alterum leuissima de causa iis tollit. Casas humiles stramine tectas incolunt, foribus angustis, fenestris nullis, tia vt in genubus subnixos adrepere necesse sit ingredientibus. Supellex est stragulum stramineum in pauimentum extensum, super quod cubant loco lectuli seu puluinaris. Mensae, mensalia, mantilia, strophiolaque ex foliis ficuum Indicarum constant. Vtuntur fictilibus, in quibus cibos praeparant, aut orizam decoquunt, foueam habent in qua orizam pistillo ligneo contundunt: siquidem orizam in siliquis sibi comparant, vti in campis prouenit ex mera simplicitate Sunt qui post aedes suas orizam serant; vt rei familiari sufficiat. Bibentes habent lagenam ex cupro cum rostrato canali, ex quo aqua desuper in os defluat vase illibato. Aedes vt plurimum fimo bubulo inunguntur, id enim pulices necare dictitant. per cutem mundissimi sunt, siquidem quotidie toto corpore lauantur, quin quoties naturae opus reddunt abluuntur protinus. Laeua se abluunt dexteram illibatam seruantes, vt qui ea in cibo sumendo vrantur, cochlearia enim illis in vsu non sunt.
Legem suam obseruant rigidissime, domum enim nunquam egrediuntur, nisi prius fusis de more precibus. Rure ambulantes passim in speluncis, montibus et scopulis obuia habent idola sua Pagodes, forma detestabili, ex lapide incisco posita; quibus supplices fiunt. Si quam per mare nauigationem instituunt quindena integra ante tubas et tympana magno fremitu per publicum insonant. Nauis cursui parata circumquaque vexillis inditis volat, quo se Pagoden suum demereri, atque iter auspicatum ab eo expetere aiunt: similiter fit cum nauis reuersa fuerit, per quindenam integram, idque in gratiarum actionem. Pari solemnitate vtuntur in aliis festiuitatibus, vtpote cum nuptias, puerperia, siue alia anniuersaria, puta sementem et messem celebrant.
Adsunt ibi chirurgi et barbitonsores frequentes, passim in publicis plateis obuij, ministeria sua offerentes, ij tabernas vel officinas non habent, requisiti in aedes ciuium veniunt, vbi vili mercede, capillos, manuum et pedum vngues praecidunt, offerentes obsequia sua tanta cum instantia vt aegre repelli possint.
Sunt in Goa Medici complures Ethnici, qui plaerunque autoritatis gratia se vmbraculis suis contra solis aestum defendunt, quod caeteris Ethnicis non in vsu est, praeterquam cum legatione funguntur. Medici dicti non reliquos tantum ethnicos curant, sed et Lusitanos, quin proregem, et ipsum Archiepiscopum: Monachi reliquique pontificij plus in hisce fidunt, quam in suis Lusitanis, vnde lucrum amplissimum faciunt, et in maxima authoritate sunt.
Rustici, quique in Insula Goa extra vrbem, et reliquis locis vicinis degunt, vt plurimum sunt baptizati, nec tamen multum a reliquis ethnicis differunt, siquidem a superstitionibus aegre diuelluntur, indulgetur ipsis in eo propter vicinos, vt et isti alliciantur. In omnibus fere vicorum angulis mensularij sedent quo; Xaraffos vocan, et ipsi Indi baptizati, quibus vix expeditiores in cognoscendis monetis reperias.
Lege cautum est apud Indos gentiles, ne quis eam artem mechanicam quam didicit, vitae genus immutando, deserat, et aliam tractet, sed necesse habent, vt quisque eam exerceat, quam a parentibus haereditario accepit: matrimonia non nisi inter eiusdem tribus contrahuntur. Filiae dotem nullam accipiunt praeter genimas quasdam, et sumptus in Nuptias faciendas. Filij haeredes sunt ex asse.
Gusarates et Benianes ex prouincia Cambaiae oriundi sunt: eorum complures habitant in Goa, Dio, Chaul, Cochino et in reliquis Indiae locis, negotiantur enim passim frequentissime, distrahentes gossipium, telam bombicinam, orizam aliasque merces, praecipue gemmas: in rationibus et pingendis litteris sunt doctissimi, adeo vt non reliquos solum Indos, sed et ipsos Lusitanos ante cellant. Fame prius sitique necarentur, quam aliorum hominum cibos gustarent, et si quando cum Lusitanis a Goa in Cochinum negociandi gratia nauigant, instituunt rationes prouisionis pro tempore in
page 292, image: s0336nauigationem insumendo, aquam herabsque sufficientes secum assumentes; quod si eueniat nauigatio opinione diuturnior, absumptis herbis et aqua, fame prius sitique peribunt, quam Chrisitanorum aliarumve gentium cibos pocumue attigerint.
Canarini atque Decanini ex terra Decan Goam quoque inhabitant, negotianturque holoserico, serico Damasceno et a Lusitanis integris telis conquirendo, vendunt ibidem telas bombicinas omnis generis, vasa porcellina, aliasque merces ex Cambaia, China et Bengala, accipiunt autem easdem merces a Lusitanis, a quibus eas velut propolae studiose comparant, vnciatim eas aliis vendentes, vtuntur in contractibus Maculatoribus quos ita vocant, qui inter ementes et vendentes medij sunt, et merces aduectas coemunt, iidem quoque victualia ex continente aduectant in Insulam vrbemque Goam, vtentes nauibus Indicis, Cambaiam, Sundam et Mare Rubrum petentes. Habent artifices in auro et argento, item fabros aeris rubri, atque alios opifices p aestantissimos, habitantes in Goa pari propemodum cum Lusitanis, Mesticis et Christianis numero, sunt autem tonsores Chirurgi, fabri lignarij, etc. Conducunt vectigalia et reditus Lusitanorum per terram Bardes, Salfette et Insulam Goam, pariter sub vrbis Goae iutisdictionem pertinentes, vnde saepe accidit, vt in iudicio vna comperere cogantur, si quando rixae, contentiones siue aliae actiones iuridicae in foro transigendae sint. Solent autem in propria persona comparere, sine aduocato, sine causidico, quando commodissime et in optima forma causas suas agunt, citantes leges Lusitanicas, vt ipsis Lusitanis admirationi sint.
9 [correction of the transcriber; in the print ---]
Canarini et Corumbini sunt rustici, qui vitam ex agricultura, atque piscatione, quique ex plantatione palmarum Indicarum fructum coquen ferentium se sustentant. Exercent item alia seruilia ministeria, vestes lauantes et corpora mundantes, quod ipsis peculiare est opificium, dicunturque Meynates, alij qui tabellionum vices per hyemem obeunt, dicuntur pataemares. Dicti Canariniatque Corumbini inter omnes Indos sunt abiectissimi et calamit osissimi, vitam misere admodum sustentant comedentes facile parabilia, nec cibum vllum detrectant praeter carnem vaccinam, bubulam, suillam et gallinaceam. eandem cum Decaninis religionem tenent, Iunt enim eiusdem nationis et disciplinae, discrimen inter illos vix deprehendas; nudi incedunt exceptis pudendis velo simplici intectis.
Foeminae et ipsae telam bombicinam simplicem circa corpus religant, pertinentem a medio vmbilico ad media vique fremora, partem eius residuam super humerum reiiciunt, ita vt medium pectus obueletur. Ex his plurimi baptizati sunt fiquidem loca maritima et Goae vicina incolunt, propter palmarum cultum, ripas fluminum amantium, tum propter orizae sationem, quae et ipsa fundum amat humilem, qui per hiemem inundetur, ad haec quod ex orizae prouentu sustententur. Canarini, illi venales in vrbem Goam apportant gallinas, oua, fructus, lac etc. ex continentis partibus allata. Habitant casas stramineas humilimas, foribus admodum angustis et depressis, ita vt geniculando adrependum sit intrantibus. Liberos tot numero educunt, vt ad formicarum modum circum ferueant, cursitantes nudi, donec annum septimum vel octauum attigerint, quando fremorale assumunt. Mulieres enitentes saepe solae sunt in aedibus, si mariti forte rure erunt, et sine obstetrice. Lotum infantem in terram ponunt super folium patulum ficus Indicae, nec multo post omnia negotia tam alacriter expediunt, ac sipuerperia nulla expertae fuissent. Vbi infantes nudi in mundum editi fuerint porro nudi educantur, nec aliam eis curam matres adhibent, quam vt mundatos in aqua friegida lauent, ita adolescunt felicissime, optima membrorum compagine, et magis erecti quam nostrates, tametsi omni cura, omni cultu atque in delitiis educantur. Nec rarum est, vt saluberrima corporis constiturione ad annum centesimum pertingant, ita vt nec capitis, nec dentium dolorem labefactationemue aut casum vllum sentiant. In summo vertice villum ex crinibus innodatum habent, quem perpetuo crescere sinunt; reliquum capillorum detondent. Natare expedite sciunt, nulloque negotio sesub vndam demergunt. Solent flumina paruis scaphis Almadies dictis obnauigare: aliquae illarum constant ex solido ligno excauato, tam paruae, vt vix vnum virum capiant. Contigit saepe vt scapha bis, ter, quaterue inuertatur, antequam alueum traiiciant, quod si fit insilentes in flumen, scapham erigunt, haustamque aquam educunt repetentes sedem suam. Sunt parcissimi cibi et macilenti admodum, membrisque nimium gracilibus atque infirmis exucci, vecordes, timidi, vnde a Lusitanis multum vexantur. In matrimoniis contrahendis atque defunct is sepeliendis, pari cum Decaninis vtuntur ritu. Defuncti cremantur, quorum viduae capillos praecidunt et clenodia sua confringunt, licet et pauca et vilissima habeant.
Sunt passim per Indiam Iudaei et Aethiopes in copia. Iudaeorum aliqui ex puro Hebraeorum sanguine descendunt, alij ex promiscua Hebraeotum et Aethiopum olim Hebraizantium consuctudine procreati sunt: in re familiari et habitu similes sunt iis quibus chabitant. Templa synagogas Mescitas promiscue inter Indorum aedificia positas habent, vtentes ceremoniis quisque pro legis suae obseruatione. Iudaei vxores habent formossissimas, inter quas aliquae ex Palestina et Hierusalem adductae sunt vtunturque omnes pariter lingua Hispanica.
Aethiopes legem Mahumetanam obseruant, valdeque versus mare rubrum aromatibus negotiantur. Tametsi vero nonnulli cum Lusitanis commercia habeant atque promiscue inter illos habitent, nihilominus tamen hostiliter erga
page 293, image: s0337eos affecti sunt et quibuscumque modis possunt clameos infcstant.
10 [correction of the transcriber; in the print ---] Opes et diuitiae.
Lusitani et Mestici Goam incolentes versus Bengalam, Pegu, Malaccam, Cambayam et Chinam merces suas distrahunt.
Goae quotidie frequen rissima congregatio, tum ciuium et incolarum, tum quarumcunque aliarum nationum vicinarum: arque ea ferme respondet Antiterpianae conuersationi, loco consueto quotidie frequentatae, in eo tamen differt, quod Goae non mercatores tantum, sed et nobiles et cuius cunque status homines conueniant, simulque ibidem prostent merces omnis generis, ita vt nundinis propemodum aequiparanda sit. Fit congregatio dicta tempore matutino, nisi cum dies Dominica vel festum fuerit, tum plane intermittitur. Diebus profestis in cipit ea mane hora 7. desinit hora 9. nec tempore pomeridiano dutar, ob solis aestum intolerabilem.
Celebratur in praecipua ciuitatis regione, quae vocatur longa, et area in qua conueniunt Leilon dicitur, in ea sit proclamatio mercium, per proclamatores a magistratu deputatos, ij et merces insi proclamant, et venales easdem exponunt, Quandiu Leilon siue proclamatio durat, tandiu et praclamatores incedunt amicti torquibus anreis, gemmis, clenodiis, margaritis, annulis etc. circum circa stipati variarum nationum mancipiis et captiuis, vttiusque sexus et aetatis hominibus, qui non secus atque apud nos pecora, venales sunt et datur ementibus delectus differente tamen precio.
Sunt ibi equi Arabici, aromata omnis generis, atque alia! sicca medicinalia sunt gummata odorata, et materialia alia, tapetes item pulcherrimi, et multa artificio elaboratissima ex Cambaia, Sinda, Bengala, China aliis locis. Lusitani mariti ex vtriusque sexus mancipiis questum faciunt, alunt autem nonnunquam vel 10 vel 52 imo 20 vel 30 Illorum sumptu vilissimo. peullae seruae praeparant omnis generis Conseruas et confectiones ex fructibus Indicis, parant et res pulcherrimas arte phrygia arque barbarica quae ex iis magis iuuenculae et forma sunt speciosiores, mittuatur ab heris per ciuitatem passim, vt eius modi dulciaria atque operas phrygias diuendant, allicientes formositate sua ementes, magis libidinis quam mercium emendarum studio fla. grantes, nec enim seruae tergiuersantur sollicitatae, vt qui ex eo quaestu vitam sustentent, lucrum paratum, et reliquam summam ad heros deinde afferunt, ex qua illi et se et familiam alant.
Alii quaestum faciunt ex vsuraria. Aduentantibus enim nauibus Lusitanis coemunt minimos regales octonarios, quos accipiunt duodecimin singulos centenos reseruantes eos in Aprilem vsque, quando naues ex China appellunt, et nummi illi regales studiose requiruntur, in Chinam deportandi, lucrantur tum in centenos 25 vel 30. facta permutatione pro alia moneta ab Armusio aduecta cui Laryno nomen est in qua similiter 8 vel 10. per centum lucrantur, reseruant enim et hanc, donec classis Lusitanorum in Septembri appellat, et permutando cum nummis regalibus lucrantur 20 et 30 per centum, vt dictum. Est Larynus moneta necessario ipsis habenda, si Cochinum petunt, piper aliaque empturi, vbi ea moneta prae aliis quaestuosa est Sunt et aliae monetae, Pagodes, Venetiantes, et Santhones dicta, ex auro in vsu, vnde multi huic vni studio vsurario ita se dedunt, vt rem suam ex eo admodum augeant. Sunt nonnulli in India, qui ex reditibus de Palmis Indicis viuunt, ij sane ipsis laute sustentandis sufficiunt, nec enim alibi per Indiam frugalior vita est: sunt qui ex quaque arbore quotidie recipiant dimidium Ioachimicum siue Pardauum atque eo amplius, sine vlla impensa. Sunt ibi qui trecentas quadringentasne einsmodi arbores in vno agro simul cultas habeant, eas pro certis reditibus annuis locant rusticis Canarynis.
Indi Pythagorici, qui vrbem Goam incolunt, praediuites et spectabiles sunt negotiatores, negotiationes amplissimas exercentes. Habent Indi mercatores peculiarem vicum in Goa, vbi tabernis apertis commercia sua exercent, exponitur ibi sericum Satynum, Damascenum, pocula porcellina ex China, et eius modia alia, siquidem per propolas siue maculatores suos merces quas cunque inde allatas studiose conquirunt ex asse, quas vnciatim distrahunt, in id velut a natura facti, vt negotiari ipsis sit congenitum. In eodem vico alij quoque telam lineam vendunt, item indusia vestesque confectas ad placitum ementium, tam mancipiotum quam liberorum. Est alius vicus habitatus et ipse ab Ethnicis, vendentibus succinctoria muliebria et eius. dem generis alia, item innumeta pannorum genera, Cotonias vocant, non multum differentia a Cannabinis, carbasis et saccis conficiendis commoda. Est item vicus vbi Benianes ex Cambaia suae terrae merces expohnunt, nec non gemmas, siquidem omnium optimas margaritas habent, gemmasque dexterrime poliunt. Sunt alii vici solis ethnicis habitati, opera lignea vendentibus, vtpote spondas, sellas, cera Indica pulchre perfusas: ceram enim eam omnis generis coloribus tingere norunt. Auri Argentique fabri pecuharem et ipsi habent vicum, ij omnes sunt Ethnici, praeparantes opera et pulchritudine et diuersitate spectarissima. Reliqui opifices vtpote fabri lignarij, fabri aeris rubri seu cupri, etc. quisque suos vicoshabitat, suntque Ethnici omnes. Adsunt ibidem negotiantes ex asse, in frumento, oriza, reliquisque mercibus Indicis.
Praeter tabernas dictas Ethnicorum, sunt illis et aliae in quibus aromata et condita vendunt vnciatim, quales apud nos sunt herbularij et pharmacopolae, prostant in illis quae homini in mentem venire possunt de eo genere,
page 294, image: s0338minus tamen selecta, quod negligentius ea curent. Istiusmodi mercatores sunt plerique Brachmanes, id est Idolorum sacerdotes, tabernas passim per totam vrbem angulares habentes, incisas in domorum muros, praetereuntibus opportunissimas.
Principalis moneta, quae apud Indos in vsu est, dicitur Pardauus siue Xeraffinus et ex argento est. Cuditur Goae, in vno latere est S. Sebastiani effigies, in altera iacula aliquot in fascem colligata. Valore Ioachimici siue tres Testones, siue trecentas Risas in moneta Lusitanica, in versura minimo aliquo interdum crescit decrescitue pro occasione. Fit etiam numeratio im moneta Tangas, quae quidem inter numerandum praesens in specie non adest, sed per eius taxam tamen summae computantur, hoc modo: quinque Tangas faciunt vnum Parduum, siue Xeraphinum in moneta cassa: rationes enim bifariam instituuntur, vno modo in moneta proba, alteraim moneta cassa siue mala, quatuor enim Tangas in moneta proba, faciunt quinque Tangas in cassa, vnde fit, vt in vontractibus moneta in specie sit nominanda. Est praeterea alia numeratio quae per Vintinos fit, nec ipsa in praesenti moneta. vsus eius est duntaxat inter numerandum. faciunt autem quatuor proba Vintini et quinque cassae vnum Tangas. Vilissima moneta illorum Bassaruco dicitur, atque horum quindecim in proba moneta faciunt octodecim in cassa moneta, Vintinus vnus et Bassaruci tres, faciunt duas Risas in moneta Lusitanica. Constat ea moneta ex puro stanno, quod in eam fotmam funditur, vt CCCLXV Bassaruci faciant vnum Pardauum seu Xerafinum.
Valent autem singuli Larini Persici centum et quinque Bassarucos, in monera Cambij. Vtuntur et moneta aurea ad modum coronati nostratis, quam Pagodem vocant, singulis vltra octo Tangas constituentibus. Dicuntur autem Pagodes, quod homines Gentiles idoli sui effigiem horrendam iis imprimant. Ducatorum Venetorum siue Turcicorum magna hic aestimatio, cum singuli prope duos Pardauos siue Xerafinos valeant. Aliud aureae monetae genus D. Thomae imaginem praefert, valens Tangas septem. Quod ad monetam Lusitanicam, nulla hic gratior quam nummi regales grandiores, qui in octo regales paruos resoluuntur. Fuit tempus, cum adventantibus primis nauibus ex Lusitania, singuli regales non nisi triginta sex Risis aestimarentur: Chinensium vero mercatoribus illis nummis regalibus tam auide inhiantibus, multo altius adscendit eorum precium. Cum autem Pardauorum in emendo vendendoque vsus sit frequentissimus, falsarij ex improbo metallo eos tam artificiose et fraudulenter imitari nouerunt, vt Trapezitae ipsique adeo mercatores, nisi oculatas habeant manus, creberrime se deceptos aminaduertant. vnde ipsis exquisita industria in tam subtili fraudis genereopus est.
Cudunt autem Indi, qui continentem habitant, falsum istud monetae genus, vt eo imponant Lusitanis: qui malo cauere et effugere damnum cupiunt, raro eos accipiunt, nisi prins mensariis aut monetarijs ostenfos. Sunt autem Danistae et Nummularij hic in magno numero, qui positis in publico mensis nullum non genus monetae aureae argenteaeque ostentant, facinuntque id magna cura, ne quis hic frustra quaerat quod desiderat.
Ponderis genus apud Goam simile est Lusitanico, distinctum in centenarios siue quintalia, arrobas et alia minora pondera. Vtuntur tamen et alio quodam ponderis genere, quod vocant Mao, quae vox manum significat, penditque libras duodecim. Hoc vtuntur cum trutinant venduntque butyrum, mel, saccarum, et eiusmodi vescula.
Appendentes Piper lancem vuuntur ponderis genere, quod Indi Baron vocant, constituitque tria quintalia cum dimidio ponderis Lusitanici. Nouimus autem Quintale vnum centum facere libras. Medida ponderis nomen est, valetque vnciis nouem. Viginti quatuor Medidae constituunt Manum, et viginti Manus Candilum. Hoc genere ponderant orizam, frumentum caeteraque arida, et cum onerant nauigia, computant numerum Onerum per Candilos aut Barrhas. Oriza tamen etiam venditur integra, vt ab agro colligitur, colligata in fasces. Optimum Orizae genus vocatur ab Indis Girasal: quod deterius est Chambasal. Sed et aliud estibi huius frumenti genus adhuc vilius duo. bus istis, venditurque non decorticatum, Battbe ab incolis appellatum.
Iam de Proregibus huius partis Indiae aliquid dicemus. Solent hi visitare atque inspicere Munimenta atque fortalitia, quae iuris sunt Hispani. ci, vsque ad sexagesimum vel octogesimum ab Vrbe Goa milliare, qua littus illud in seprentrionem et meridiem extenditur, nec faciunt hoc sine grandi suo emolumento, quod inde percipiunt non minus, quam ex vlla alia re. Constat autem Proreges Indiae ingentibus gaudere prouentibus, quod in regiis bonis versentur pro arbitrio, cum plenam in ea re ab rege acceperint potestatem, vnde fit, vt plurimum auri argentique, caeterarumque coaceruent dinitiarum. Quid iam dicenus de donis muneribusue, quae iis ad promerendam eorum beneuolentiam certatim ab omnibus locis offeruntur? Nam omnes reguli, quibus cum Hispanorum rege pacta intercedunt et faedera, a multis annis consueuere nouis proregibus ad primum eorum in prouinciam aduentum, opulenta et magnifica mittere donatiua. Ipse insuper Prorex, dum Goae commoratur, nihil de suo expendere necesse habet, cum impensis regiis cum ipse tum vniuersa eius familia alatur, suntque huic rei destinati redditus regij ex Bardibus et Salserta.
page 295, image: s0339
11 [correction of the transcriber; in the print ---] ROBVR ET FIRMITAS.
Clauditur Insula vuo duntaxat nuro ab latere Orientali, e regione Salsettae, vsque ad alterum la us terrae Bardensis. Parum in hoc muro est firmitatis, nisi quod instar repaguli est, ad arcendas incursiones Indorum Continentem habitantium, qui non sunt sub imperio Lusitanorum. Est quidem in rerra Bardensi Castrum editoloco situm ad ostium fluuij, sed magna ex parte vetustate collapsum, nec in eo sunt nisi tria tormenta ferrea, cum vno atque altero homine, qui ea custodiunt. Munitur quidem Goa Insula in littore maris alicubi praealtis rupibus, sed terra Bardensis, qua spectat Oceanum, littus habet elegans et arenosum, in quingentorum passuum longitudinem. Et haec satis ostendunt, quodnam sit ipsius Insulae munimentum atque sicmitas. Qua Orientem solem spectat, tres quatuorue habet portas, in extrema insula, insaque maris crepidine, e regione Salsettae. Cuiuis portae praefectus est Capitaneus vnus cum scriba, ne quis his inuit is in Continentem traiiciat. Hinc fit, vt Indi Decanini caeterique Aethiopes Idololatrae, quotquot Goae habitant, quoties in Continentem abire volunt, vel negotiandi, vel alius alicuius rei gratia, necesse habeant, sub sinistro brachio signum aut notam recipere, reuersique e Continente eandem denuo commonstrare, numerantibus singulis singulos Bassarucos, pro Capitaneo et Scriba. Collocatur hic in excubiis iuuenis quidam, cui incumbit de nocte signum dare cintinnabulo de turri dependente. Is igitur alligat sibi funiculum ad pedem, quem subinde attrahit, vt significet se non dormire sed vigilare. Huiusmodi transitus in Continentem, appositis excubiis, quinque sunt. Primus est ad latus Australe, qua itur Salsertam versus, appellaturque transitus S. Iacobi, propter eius Diui templum Parochiale, quod pone est. Secundus dicitur siccus, at latus Insulae Orientale, estque vsitarissimus, quod fluuius, qui insulam a continenti dispescit, ibi magis sit vadosus quam alibi. Tertius Aditus dicitur ad Matris Dei, in Austrum conuersus, proxime ipsam Vrbem. Huc vsque pertingunt moenia, quae a Transitu S. Iacobi incipiunt; reliquum Insulae defensione penitus destituitur. Hinc traiectus est in vicinam Insulam, quae respondet Terrae Continenti. Quartus Aditus appellatur Norua; et Quintus siue vltimus pertingit ab vrbe vsque ad medium fluuium, estque paulo depressior versus Bardes. Augustissimus firmissimusque est omnium, hic igitur sistuntur et per quiruntur omnia nauigia, quae vel ingrediuntur flunium vel egrediuntur.
Et haec sunt munimenta Insulae, quae quamuis exigua sint, Insulani tamen nihil sibi a vicinis metunt, cum ob arctas et intentas excubias, tum ob ciuium Goae multitudinem. Nisi quis Lusitanis metuendum existimet ab ingenti Idololatratum et Mahumetanorum multitudine, qui mixtim cum Christianis habitant. Sed huic formidini opponunt Lusitani exquisitam vigilantiam et attentionem, vt secuti viuere possint. Accedit, quod naues militariter instructae perpetuo cut su circum illa feruntur littora, ne quis repentinus aliquis aliunde iis ingruat hostis. Tertio praesidiarij milites, quorum non exiguus in iis locis stipendiis regiis alitur numerus.
FORMA GVBERNATIONIS.
Obtinuit hactenus mos, vt tertio quoque anno nouus Indiae Prorex ex Hispania Goam mittatur, cuius potestas cum ipso triennio expirat, nisi singulari regis beneficio vltra hoc tempus ista potentia prorogetur, quod tamen raro fit, vt non multa huius rei extent exempla. Habet autem Prorex iste suum Consilium, Sedem Iustitiae, Archiuum, Iudices denique ad rationem omnia Lusitanicam, dicitque ius in omnibus causis nomine Regis Hispaniarum, ad quem tamen datur prouocatio in causis ciuilibus, quae sunt valde magni momenti, quique casus soli reseruati sunt. In criminalibus nemo quisquam a tribunali, quod est apud Goam, prouocare potest, nisi sit genere nobilis: nec licet Proregi, capitis supplicio afficere hominem nobilem, sed necesse habet cum vinctum sub firma custodia in Hispaniam mittere, nisi forte rex aliter statuerit.
Custoditur autem Palatium Proregis per certos homines militares huic officio destinatos. Hic honor tantisper manet hos stipatores, donec nouus Prorex adueniat, qui et nouos adducit corporis sui custodes: qui postquam Bardes pernenit, aut ad alium quendam locum propinquum, e vestigio mittit Procuratores suos, qui apprehendant Possessionem. Prorex igitur nihil cunctatus, cedit Palatio suo, cum illud prius omni supellectile et ornatu spoliauit, vt nudi supersint parietes, qui tamen continuo nouis vestiuntur aulaeis et peripetasmatis, adeoque vniuersa aula larga instruitur ornaturque spuellectile. Proficiscitur autem vetus Prorex eadem naui, qua nouus aduenit: estque haec prouincia talis et tam opulenta, vt vix villi a rege concredi soleat, nisi qui ex quisita fide et industria a rege meritus est. Aiuntautem Indi, non esse spem, melius secum actum iri, donec mos iste mitrendi in singula triennia nouos proreges duret. Primum enim fere annum consumit Prorex in pernoscenda Prouincia: Secundum in colligendis opibus: tertium in constituendis quam optime rebus prouinciae, ne successor eum in aliquo vicio aut crimine depre hendat. Facit hoc, vt Gubernatores Indiae tempestiue non tantum suis prospiciant rebus, sed et publicis prouinciae commodis, excussa omni socordia et cunctatione consulat, cum non habeat spem longioris exacto triennio temporis, et per consequens diem ex die ducendi, quod ij faciunt, quorum diuturna est administratio. Est autem non hoc ossicium duntaxat, sed et pleraque alia per Indiam triennalia. Appetente
page 296, image: s0340aestate, cum necessitas reipublicae exigit, vt classis in Oceanum emittatur ad custodiam vltro cirtroque nauigantium Hispanorum, qui singulis prope annis a Malabaribus, iuratis Lusitanorum hostibus infestantur, circa Septembris mensis initium ad tubae sonitum proclamat Praeco: vtij, qui regiae militiae marinae velint dare nomina, veniant ad Praetorium accepturi stipendium. Ibi. solet Prorex Ducem exercitus creare, qui plures sub se habet Centuriones, quorum singuli in singulis nauibus militibus praesunt: suntque intereas, quae centenos capiant milites, vulgo tamen tricenos aut quadragenos. Soluitur autem stipendium omnibus militantibus tertio quoque mense, Idque pro gradu aut dignitate vniuscuiusque. Est autem stipendium ordinarium militis menstruum septem Pardaui Xerafini, valetque Pardauus tribus testonibus Lusitanicis. Honoratiores et exempti percipiunt nouenos Pardauos, et sic alij pro tatione dignitatis in militia.
Dant autem operam Centuriones, vt quam optimos nanciscantur milites, nec parcunt suo peculio, sed praeter stipendium vsitatum aliquid de suo militibus largiuntur. Nauigia onerantur omnis generis rebus necessariis, inprimis alimonia, Centurione cum militibus exempli causa cibum capiente, et operam dante, ne quid iis ad necessarios vsus desit: quod nisi faciat, parum hebebit cos dicto audientes. Vagatur autem Classis ista per Oceanum vsque in Aprilem mensem, ad cohibendas Piraticas Malabarum excursiones. Circa finem Aprilis Goam reuertitur, et naues portum ingressae in terram subtrahuntur. Reuersi ab expeditione milites ad sua quisque discedunt, nec coguntur militare inposterum, si nolint. Antequam exauctorentur classiarij, Prorex testatur coram Duce et militibus, aluisse se tot mensibus classem nomine impensisque regiis, et Piratarum coercuisse tantisper insolentiam. Si quid memoria dignum effectum fuit, magnificis id extollitur verbis, vbi illud nequaquam obliuioni traditur, Ducem de suo magnas fecisse impensas, vt regifidem et seruitia sua probaret.
Huius rei testes aduocat Centuriones, qui sub ipsius ductu meruerunt. Inde conscribuntur per Secretatios litterae, atte stantibus praefectis armamentarij nautici, rem ita se habere, ne quid omittatur, quod ad fauorem regis conciliandum faciat.
Sic reuertuntur Lusitani domum, instructi luculentis testimoniis, non iam quicquam humile sapientes, sed ebrij bona spe, adipiscendi opipara in praemium fidelitatis arege beneficia. Reuertuntur itidem plerique omnes officiarij exacto triennio in Lusitaniam Hispaniamue, estque non vsitatum beneficij genus, si rex officium illud in posteros aut liberos eius extendat, videasque, qui eo nomine facilius elocent filias suas, generis iam prouincias spe praecipientibus. Decedentes ab India litteras suas virtutis testes Archiuo regio offarunt, vbi eorum exem. plum in acta refertur, remisso autographo ad viceregem in Indiam, vt eas suo approber calculo.
12 [correction of the transcriber; in the print ---]
De pipere ab Goa et India in Lusitaniam perferendo res ad hunc modum se habet. Nulla nauis oneratur eo aro mate, nisi prius iustum habeant onus quinque illae naues regiae, quae in hunc finem praesto sunt. Quod si tauta sit piperis copia, vt nques illae id non omne possint caperes. ibi Ministri regij petunt, vt adhuc aliae addantur naues ad complementum vsitati numerin quod vt siat, omnino necessatium est. Hocfacto, integrum est Proregi, caeterisque ministris regiis, suis quoque imponere nauibus quantum velint, non solum piperis sed et aliorum mercimoniorum Indicorum, nec possunt id Procuratores regij impedire, dum modo regiae naues sufficienter oneratae suerint.
Habent autem Procuratores regis singulos in singulis nauibus rationum praefectos, quibus eregio fisco numeratur stipendium durante itinere illo.
Durat autem propolium siue redemtio prouentus e pipere per quinquennium: quod si aliquis casus mari noxius superueniat, illiluunt, qui naues onerauerunt, qui et omnes sumptus faciunt in onerandas naues. Quod si argentum amittatur, penes eosdem est iactura. Delatos in Hispaniam lex cogit vendere piper regi, qui duodenos Ducatos soluit pro singulis Quintalibus, siue centenis libris: si quid ponderi decedat, Propolae id fit damno non regis, qui in Domum Mercimoniorum Indicorum non iubet recipi nisi piper siccum purum que, certus de lucro, expers a damno. Habent autem Monopolae illi [reading uncertain: print faded] Priuilegia regia, tantae auctoritatis atque roboris, vt iis contrauenire nemo audeat, quisquis is tandem sit. Est enim capitis poena constituta, si quis alius per Indiam ausit piper vendere, mercatoribus eam legem strictissime obseruantibus. Tunc cum naues onerantur pipere, nulli est integrum. eam rem vllo pacto impedire: quin et ipsa negotia regia per id tempus omittuntur, nec Prorex vllius alius causae cognitionem suscipit, interim dum id fiat, sed ipse praesens adsistit, vt commoda regis promoueantur.
Venditur autem Barrhus piperis vsitato precio viginti octo Pagodibus nummis, constituitque Barrhus tria quintalia cum dimidio ponderis Lusitanici: ita vt Quintale vnum vendatur XII Pardauis Xerafinis et quatuor Tangis, pendente quintali vno libras CXXVIII.
Quod si naues incolumes cum mercimoniis portum ingrediantur, persolnunt regi certum argenti modum: milites vero, qui conscensis nauibus Hispaniam repetunt, nihil nautis mercatoribusque soluere tenentur, neque nomine nauli neque alimoniae. Quod si nauim profundo hauriri Oceano contingat, nihil ibi rex perdit, preater argentum sibi debitum ab omnibus nauibus portum ingredientibus, et lucrum, quod percepturus fuerat, si piper illud in Apothecam regiam
page 297, image: s0341inferri contigisset. Hinc fit vt in caeteris regnis praefecti rei maritimae non admodum curiosi sint de imponendo nauibus militum praesidio ad defensionem: at reges Lusitani id fieri volunt, gnari, omne Piper quadam ratione ad se pertinere.
13 [correction of the transcriber; in the print ---] RELIGIO PER INDIAM ORIENtalem.
Suus cuique colendi Dei ritus et modus Goae relinquitur integer, cum mixtim in ea Vrbe ac Insula cum Lusitanis habitent Aethiopes, Iudaei, Armenij, Gusaratae, Banianes, Bramini et aliae gentes Indicae, sequente vnoquoque suas de religione opiniones. Non licet tamen his, cadauera mortuorum igne cremare, et celebrare nuptias adhibitis diabolicis illis ceremoniis. Episcopus enim magna vigilantia cauet, ne quid offen diculi hoc nomine obiiciatur nouis Christianis. Quod si quis fidem professus recepto Baptismo ad Paganismum relapsus fuerit, traditur Inquisitoribus, pro eorum arbitrio puniendus.
Viuunt hic multi Arabes, Persae, Abyssini, qui partim religionem profitentur Christianam, partim abominationi addicti sunt Mahometicae. Vescuntur Mauri indifferenter omnibus escis, excepta carne suilla, sepeliuntque suos more Iudaeorum. Multi inter Decaninos, Gusarates et Canarinos abstinent etiam a carne vaccina et bub alorum. Quidam, etsi Deum vnum creatorem omnium se agnoscere praedicant, Solem tamen insuper arque lunam adorant. Sunt autem in Vrbe Goa multa Templa et Monasteria, vnum tamen duntaxat Monasterium virginum, quod nemo reperiatur tam facundus, qui puellis Indicis virginitatis qut castitatis studium per. suadere possit. Residet hic Archiepiscopus, cui iuffragantur omnes per Orientalem Indiam Episcopi reliqui. Est et hic tribunal Inquisitorium, haud secus ac in ipsa Hispania.
14 [correction of the transcriber; in the print ---] Antiquus Indorum Christianismus.
Narrant S. Thomam Apostolum, facta sortitione cum collegis, quam quisque Orbis partem, ptaedicaturus Christum, adiret, primum omnium in Insulam Socoteram venisse; vbi cum mcltos cognitione Dei illuminasset, ad loca Cranganor, Colam, et Choromandelam accessisse. Sparsa igitur longe lateque praedicatione Euangelij, motum fama de magnitudine regni Chinensis, eo profectum fuisse, vt et ibi doceret populum. Hic cum aliquot annis officio suo functus fuisset, reuersum fuissein Choromandelae regnum, ad recipiendos Neophytos, eosque in fide confirmandos. Erat illius regionis per id tempus caput Meliapuria ciuitas, quam Lusitani adhuc hodie S. Thomae Fanum appellant. Hic orsus extruere Oratorium S. Thomas contrarios habuit cum ipsum Regem, tum Bragmanes et Sacerdotes Pagodis Idoli. Ibi rem mitam accidisse aiunt, quae plurimum fecerit, ad conuertendos ad amplectendum Euangelium Christi Barbaros.
Factum aiunt, vt immani magnitudine trabem ligneam matini fluctus aduoluerint ad locum quendam, milliaribus circiter decem ab vrbe distantem. Regem ligni pulchritudine captum, illo ad aedificium, quod tunc animo agitabat, vti constituisse, sed nulla ratione aquis extrahere potuisse, neque multorum ministerio hominum, neque robote Elephantorum, neque solertia machinarum tractoriarum. Ibi Apostolum accessisse regem, eumque rogasse, si id lignum sibi permittere vellet, ad aedificandum vero Deo Templum, seid nullius mortalis aut machinae ope extracturum. Risisse regem, ac pro insano habuisse postulatum istud, itaque per ludibrium velut rem impossibilem permisisse. Ibi D. Thomam cingulum, quo lumbos succingere solitus erat, ad arboris ramum alligasse, qui forte aquis eminebat, immanemque truncum mari extraxisse vsque ad oppidi maenia, eum stupore et admitatione totius populi. Postea eum Crucem lapideam erexisse, addito vaticinio: quod si marini fluctus eo vsque pertingerent, aduenturos in cas partes ab oris longinquis homines albo colore, qui eandem propsituri essent doctrinam cum ea, quam ipse eis tradidisset. Estque animaduersa huius vaticinij veritas, cum paulo ante Lusitanorum in hunc locum aduentum, mare ad crucem illam exundatione peruenisset.
Creuit ergo fama et auctoritas S. Thomae cum ipsius mitaculis: vnde Brachmanes, existimationi suae multum decedere videntes, priuati insuper lucro, inuidia stimulante Apostolo mitas struxere insidias, adeo vt vnus corum occiso proprio filio, S. Thomam caedis reumaccusauerit. Vocatus ad indicium Regis Apostolus, vt se purgaret crimine, negauit aliis opus esse testibus, quam ipsius mortui verbis: petiit ergo, vt sibi liceret ex occiso de auctore homicidij quaerere. Non est ausus actor tam bonam rei conditionem recusare: admirantibus cunctis postulationis nouitatem, et sollicite expectantibus rei euentum. Mortuo ergo ante Indicium Regium allato, Thoams conuersus ad cadauer, praecepit ei in nomine Chtisti, quem annunciabat Deum et Seuatorem mundi, vt palam edissereret, quis esset auctor caedis? Adnomen Chrissi sustulie vocem demortuus, dixitque, S. Thomam esse Nuncium veri Dei, seque non ab alio quam patre suo occisum, acto in rabiem ex inuidia et odio in virum sanctum concepto.
At rex, qui iam ante non admodum iniquo erat in Christianos animo, conspecto insuper miraculo, fidem Christi amplexus sine mora est. At Brachmanes, quanquam perfidiae aperte conuicti fuissent, videntes tamen se vna cum Idolis suis pssum ire, Apostoli claritatem indies crescere: statuetunt eum e medio tollere.
Erat extra Vrbis maenia collis modicus, quo Apostolus ad exemplum Christi consueuerat secedere, vt
page 298, image: s0342precibus ac piis cogitationibus in secessu vacaret melius. Ibi primo adobrutus lapidibus telisque, postremo transacta per corpus lancea expirauit. Corpus interfectra discipulis eius humatum est, in templo quodam propinquo, apposita parte lanceae qua confossus fuerat, et baculo ferrato, quo pro scipione fuerat vsus, et vase fictili, pleno terra, in quam sanguis eius delapsus fuerat.
Existimant alij, miraculum illud de trunco arboris non factum fuisse apud Meliapurium oppidum, sed ad Cranganonor, ipsumque Thomam interfectum a Sangami regis successore apud Calaminam, corpusque eius a Christianis in Edessam Melopotamiae ciuitatem deportatum. Qua opinione non obstante, Iohannes III. Lusitaniae rex, secutus communiorem opinionem mandauit Eduardo Menesio Legato suo per Indiam, vt omnem daret operam, siforte corpus S. Thomae in littore ad Choromandelam reperire posset, nec non reliquias eius, de quibus supra diximus? quanquam non deessent, qui monetent, ea omnia Edessae custodiri. Meneses id rursum mandauit Emanueli Friae, qui Meliapurium profectus est, assumtis sacerdotibus quibusdam et Architecto vlio.
Ibi inter plateas vrbis inuenerunt vestigia magnifici rempli, cuius nihil supererat, praeter exignum sacellum, depictum intus pluribus crucibus, vt et exterius. Affirmabant oppidani, corpus Apostoli ibi esse, et erat ibi inscriptio laprdis, lingua vetusta Indorum, quam eius gnari ita Interpretabantur, scriptum esse, Templum istud a S. Thoma aedificatum, eique Sagamum Regem donauisse decimas omnium mercimoniorum, quae ad vrbem eam adferrentur. Aiunt insuper mcolae, sub isto litterato saxo corpus regis sepultum fuisse. Fodientes autem profundius, reperisse locum cinctum muro lapideo, nouem pedes alto, ferebaturque sub isto occultati corpus Apostolicum. Igitur duo Lusitani, cum prius confessi fuissent sua crimina, aperto loco descendisse, ibique inuenisse ossa quaedam candidissima, mixta calce et arena, necnon fragmentum lanceae, et baculum viatorium cum vase terreo, quibus indiciis fuerti facta fides, haud dubie ipsum Apostoli corpus repertum fuisse. Minus autem dubitationis fuisse, postquam Sagami regis et cuiusdam discipuli S. Thomae sepulcra iuxta inuenta fuere, sed plena horroris et sordium, ipso candore Apostolica ossa a caeteris distinguente. Igitur ossa Apostoli inclusa fuere peculiari atcae, et duorum discipulorum alij, clauesque vtiiusque arcae cum ipsis ossibus Proregitraditae.
Biennio post haec fuere ossa illa per duos Lusitanos occultata subter aram Sacelli, et postremo Goam translata per Monachum quendam Franciscanum, eo tempore, quo Constantinus Braganciae Dux Proiegis munere per Indiam fungeretur.
Sunt et nostro tempore Christiani multi in his Indiae partibus, quia S. Thoma denominantur: non negauerim tamen, eos ad huc noiinullis implicari erroribus, partim e secta Nestoriana, partim ex Haeresi Arrij. Irrepserunt autem hi errores, partim quod miseri praeconibus Euangelij destituti fuerint, qui docerent eos et Sacramenta administrarent. Quo defectu tristes, miserunt in varias Indiae partes; qui adducerent ad se doctores, vbicunque eos adipisci possent. Legati igitur, longisac ta diosis confectis itineribus, postremo venerunt ifi Assy iam, vbi a Patriarcha id precibus conrenderunt. Dedit iis Patriarcha Sacerdotes, qui profecti in Indiam, pro vera et saluisica doctrina sparserunt istos errores, qui adhucad nostra vsque tempora ibi obtinent. Cum his multas tamen obseruant traditones Apostolicas, multum tribuentes Eucharistiae quam sub vtraque, vt loquuntur, specie percipiunt. Obsertiant insuper tempora Aduentus, Ieiunij quadragesimalis, cantantes Psalmos Dauidicos, audientes Missam, celebrantes Festa Christi et Apo. stolorum, inprimis autem octauum a Paschate diem. habitant hi iuxta Cranganonor et in vicinis partibus, crediturque numerus eorum accedere ad sexaginta vel septuaginta millia. Est et ingens eorum numerus apud oppida Negaranam et Meliapurium. quin et in prouincia Angamalensi ad quindecim millia, et infra Cochinum versus septentrionem. Et hic quidem habitat eorum Archiepiscopus, cuius atictoritas dependet a Patriatcha Babylohio.
Incipiunt tamen magis magisque ad Religionem Catholicam propius accedere, annitentibus potissimum Iesuitis, qui collegium habent ad Vaipciotam. His enim confitentur delictasua, et ad eos infantes suos deferunt Baptismatis fonte tingendos, discuntque sacerdotes eorum Missam dicere Romano more. Habuit ad annum AN. C. MDLXXXIII. Archiepiscopus Synodum, cui et duo Iesuitae interfuerunt, vbi varia Decreta facta sunt, conformia Ecclesiae Romanae. Anno vero AN. C. MDLXXXVII. erexit sua auctoritate Rex Hispanus Collegium in Meliapurio oppido, adiuuantibus structuram Christianis Thomistis, nec non Seminarium scholasticum, pro instituenda iuuenturte.
15 [correction of the transcriber; in the print ---] Nouus Indorum Christianismus.
Primi qui ex Europa in Orientalem Indiam profecti sunt ad annunciandam doctrinam Euangelij, fuere Monachi Franciscani, inter quos praecipuus Henricus, postea factus Episcopus Settae, comitatus exercitum Petri Aluaresij eo proficiscentis ad annum AN. C. MD, cum nonnullis sacerdotibus: sed neque ipse neque socij eius quicquam efficere po uerunt, ob continua cum Indis bella. Secuti sunt hos alij eiusdem societatis, Antonius Petronius et Antonius Laurerus, qui aliquandiu Socorerae substitit, non sine fructu. Postremo aedificauit
page 299, image: s0343Lupus Sequeira Prorex Indiae templum in vrbe Goa, eamque D. Francisco dedicauit, adiunctis prouentibus annuis pro collegio fratrum alendo: quinacti in de commoditatem, annixi sunt omni ope ad conuertendos ab erroribus suis Indus, vt fere nunquam quicquam perfectum fuerit, vel belli vel pacis tempore, cui non ipsi intersuerint. Antonius enim Petronius primus fuit, qui Missam celebrauit et praedicauit apud Damanam Cambayae oppidum: Antonius vero de Casale cum Iohanne de Castro apud Dium idem fecit. Primus Indorum episcopus fuit quidame Francisci sodalitio nomine ferdinandus, qui eo venit Nunnensio de Acuna Pororegem agente. Functus est hic praeclare officio Episcopali administ ando Sacramenta, confirmando Neophytos, conferendo Ordines, habendo conciones ad Lusitanos, quibus paelatim ad fidem allexit Gentiles, vnde dubium non est, quin Christiana religio tunc egregria ceperit incrementa: verum negligentia scriptorum illius remporis, omissa causa Christi, operam suam collocare maluit in perscribendis bellis, nauigationibus et Mercimoniis. Habuit Ferdinandus successorem Iohannem Albu querquensem Castellanum, ex eodem ordine, qui venit in Indiam cum Garzia de Norogna, adducto secum Fratre Vincentio, homine apto ad docendam religionem Christianam, praetereaque alio, Iacobo de Borda Lusitano, Praedicatore satis celebri. Hactenus tamen in Lusitanis sepmper animaduersum est desiderium magis propagandae Christianae fidei, qua meffectus, quod Praefecti ac duces eorum omne prope tribueriut tempus aedificationi arcium et munimentorum, instruendis nauibus et consoribendo militi ad defensionam littoris Indici: quin et ipsi Monachi, etsi Goae haberent frequens collegium, ita tamen drebus noctibusque occupabantur consuetis suis exercitiis, cantando in choro, sepeliendo mortuos, altisque, vt parum ipsis superfuerit temporis, ad Catechisandum et instruendum in fide Christi Indos.
Stephano Gama Indiae proregem agente, quod fuit ad annum Christi MDXL. quidam boni homines inter quos primifuere Michael Vasus, Generalis per Indiam, Iacobus de Borda et Cosmus Annius, aperuerunt scholam instituendae iuuentuti diuersarum nationum, vt hoc medio maius per Indiam caperet religio Christiana incrementum. Assignati sunt huic scholae redditus templi, quod antea Idololatriae seruierat, estque ea appellata Seminarium Sanctae Fidei, addito Pauli Apostli nomine, ab exiguo sacello, quod iuxta erat. Fiebat hoc eo fine, vt in hoc Collegio educarentur adolescentes magno numero ex variis nationibus, instituti in doctrina Christiana, vt ipsi dein ceps alios quoque erudire possent, inprimis ciues ac populares suos: fuitque hac ratione auctum in hic oris regnum Christi supra quam credi possit.
Paraues vocantur populi qui circa Promontorium Comorinum habitant, homiaes simplices, ingenijque minime mali, ex margaritarum piscatione plerique victum acquirentes, vnde fit, vt totum eorum littus, quod a dicto Promontorio vsque ad Manariam Insulam extenditur in longit udinem milliarium prope viginti quinque, Piscatio nominetur. Hiigitur, cum Mahometanorum armis prope oppressi fuissent, eoque ad summam redacti miseriam et inopiam, habira deliberatione, et accedente studio Iohannis cuinsdam de Cruce, qui paucis annis ante ad Christum conuersus, in illis locis negociabatur, miserunt primi nominis viros ad Cochinam Vrbem, suppetias orantes, et Christianam se suscepturos fidem pollicentes Hi vbi Cochinam peruenere, vt Lusitanis omnem de se dubit andi adimerent causam, baptizari primi voluerunt Neuttum asper nandum visum est: neque quod petebant, neue quod offerebant, vt euentus docuit. Lusitani enim expeditis nauibus aliquot militariter instructis, profecti eo cum copiis rem tam bene egerunt, vt non solum Mahometanos terra illa profligauerint, sed et Parauensium conditione multo luculentiorem reddiderint, secura praestita piscatione. Erant in iisdem nauibus quidam viri Ecclesiastici, qui docuerunt rudem in fide populum, eo quidem successu, vt ipsi non sufficerent institutioni toto Catechumenorum, et confirmationi conuersorum. Hunc Euangelij progressum vna res impediebat: frequens huius populi cum infidelibus conuersatio, plena licentic et dissolutionis, qua quidem non Neophyti solum, sed et veteres Christiani corrumpi potuissent.
Hacre animaduersa Iohannes Rex, nequelaboribus neque sumtibus parci voluit, vt huic malo obuiam iretut, motus inprimis grauissima haoratione, quod videbat se neque decimas e terris illis percepturum, neque vectigalia, neque infidelibus felici cum successu facturum bellum, nisi adductis ad fidem Christi gentibus istis, et hoc pacto aucta gloria Dei. Neque tamen potuit rex optimus, quod praeclare cogitauerat, perficere ex voto, quod ad rem tanti momenti permultis opus esser viris laudarae vitae, plenis prudentia, doctrina, charitate, magnanimitate, bonaeque Constitutionis corporis: et hos quidem eo tempore Lusitania paucos alebat. Concionatores enim qui in regno, maxima ex parte peregrini erant, ipsique Lusitani, qui litteris operam dabant, fere Alcalam siue Complutum proficiscebantur et Salmanticam. Vniuersale studium Conymbricense adhuc nouum erat, et a fundationis incude calens, vnde fere fructus gignebat amaros et immaturos, nec Indorum necessitas maturitatem eorum sine periculo expectare poterat.
Incipiebat eo tempore florere Iesnitarum socieras: quo cognito scripsit Rex ad Petrum Mascaronium, Legatum suum Romae apud Paulum III. P. M. vt impetraret a Pontifice ignatium Loyolam, auctorem illius societatis, cum nonnullis aliis. Fecit Legatus quod potuit, sed non obtinuit nisi duos, Simonem Rodericum Lusitanum, et Franciscum Xauerium
page 300, image: s0344Nauarrenum. Ex his duobus prior quidem in Lusitania remansit postea, Xauerius autem profectus est in Indiam. Discessere hi duo Roma anno AN. C. MDXL. In Lusitaniam postquam pernenere, rex, inrellectis Xanerij virturibus, multum viro honoris habuit, cuius affectibus, cum Indorum salutem serio multisque verbis commendauisset, obtulit Diploma Pontificium, quo Nuncius Apostolicus salutabarur, cum ampla per Indiam potestate. Venit Xauerius Goam a.d. XVI. mensis Maij, anno AN. C. MDXLII, vbi magnis honoribus ab Episcopo exceptus, statim manum aratro, quod dicitur, admouit, primum omnium Catechesin proponens. Ibat quotidie per vicos acplateas vibis, et cum tintinnabulo concusso, sonitum dedisset, confluentem populum, vt ad templum veniret, hortabatur: ibi tum ipserum socij eius docebant eos fidem Christianam. Exacta ad hunc modum hyeme, Paulus Camerinus suscepit curam Collegij Paulini, in quo frequens adolescentum erat numerus. Audita antem Parailensium conuersione tam recenti, primo vere eo properauit, adducto secum Mansilla socio ad confirman dum nouellos apto, addidicitque linguam illius gentis non sine magna molestia. Non semel huic viro pugnandum fuit cum Brachmanibus, qui ferendum sibi non putabant, vt eo pacto cum existimatione sua etiam lucrum detrimentum pateretur. At iste non diutius haerebat in vno loco quam necessitas exigebat, sed lectis ad officium nouiter conuersis, in quibus plus conspiciebat virtutis et spiritus, fuo loco eos relinquebat in oppidis, vt caeteris quoque operam dare posset. Quibus, vt se absente alimonia suppereret, impetrauit certas quasdam pecunias ab Indis, quas ipsi solebant quotannis regi pendere, in Cothurnos siue Ocreas, vt quidem loquebantur. At is scribens ad regem, negauit eum meliores ad conscen dendum caelum habiturum Cothurnos, quam preces Neophytorum. Absumtoad hunc modum anno integto et vltra in erudiendis Parauensibus: vicini populi Macoes dicti, qui sunt pars regni Tauancorensis, habitantes ad Orien. tale littus Promontorij Comorini, audita eius reifama, misere quosdam e suis ad eum, vt ad se veniret Baptismum suscepturos. Paruit is eorum petitioni, vniusque mensis spa io connertit vltra decem hominum millia. Heacapud Macoenses agitantem, alia excepit sollicitudo. Manaria Insula est inter Choromandelam et extremum promontorium Ceylam Insulae huius incolae et ipsi ad eum miserunt, petentes Aptismum. Misit is ad Manarenses quosdam e suis; qui eos Catechesin docerent, donec ipse expeditis apud Macoenses rebus sequeretur. Atrex Iafanapatensis, cuius illi suberant dominio, re ea cognica, vehementi ex candescens ira, partem eorum trucidari iussit, partem crudelissimis torqueri modis. Quidam e carnificum manibus clapsi, terrestri itinere spacio ducentatum Leucarum confecto, Goam venerunt, Baprismum petentes. Dum his tam bonis occupatur Xaucrius exercitiis, submissi sunt ei noui socij, quilaborantem adiuuarent, Iohannes Beyta de Ponte Veteri, Nicolaus Lancelotus Vrbinas, Antonius Criminalis Parmensis, Caspar Berzaeus, Antonius Gomeus, cum octo aliis sociis. Factum hoc est anno AN. C. MDXL VIII. Circa idem tempus venerunt Goam duodecim Monachi Dominicani, quorum caput erat Iacobus Bermudus, caeptum est eis extrui templum, et erigi collegium.
At Xauerius, cum Parauensium Ecclesiam Antonio Criminali commendasset, praebuit ei simul occasionem, gloriosam oppetendi mortem. Nam Brachmanes et Badagnij interfecerunt eum.
Dum haec fiunt, Baptismi lauacrum suscepit rex Taronensis. Est autem Tanor oppiduma Goa versus Meridiem distans Leucis prope octoginta. Acceperat hic rex fidem Christi a quodam Vincentio, Ordinis Franciscani Monacho et Iohannes Suarez, qui saepius ipsum inuisebant. Baptizatus, mutato nomine Iohannes vocari voluit. Paulo post idem fecit Regina, et duo ex proceribus eius aulicis: verum haec in secreto facta sunt. Quin et ipse rex, metuens seditionem popularem, tria fila de collo pendentia publice ferebat, ad consuetudinem Brachmanum, quorum antea sectam fuerat amplexus. Incessit eum postea cupido, contrahendae arctioris cum Lucitanis amicitiae: profectus igitur est Goam, exceptusque apparatu magnifico. Hortabantur ipsum Archrepiscopus. Prorex et quotquot erant cum auctoritate, vt abiectis illis Idololatriae Brachmanicae symbolis, aperte Christianismum profiteretur: verum ille causatus tumulrum populi, quocum arma coniuncturus esset frater suus, rogauit vicissim eos, ne praecipitarent negocium: se quidem toto pectore ita amare Christum, vt nullam sit omissurus propagandi Euangelij occasionem: sed prudentia et circumspectione opus esse. Mansit in Vrbe Goa diebus decem, quo tempore Confi mationem Christianismi suscepit ab Archiepiscopo. Cum igitur Lusitani non solum auxissent, sed et stabiliuissent im perium suum per Indiam, simul quoque Christi fides dilatata est. Destructis ergo idolorum Fanis, Magnifica Christianorum Templa in eorum locum excitata sunt. Vtque lucrarentur homines infideles, omni genere beneuolentiae eos pellicere conati sunt et delinire conuersos, promotis iis ad officia et honores, auctisque eorum prouentibus, cum permissione gestandi arma, aliisque priuilegiis. Incredibile memoratu est, quantum inde delectationis perceperint noui Christiani, postquam audiuerunt. Regem Hispanum duos ex eorum numero creasse Commendatores Ordinis Christi, qui non leuis honor est. Constitutae insuper sunt pluras Catechumenorum domus, et Seminaria octo pro instituenda iuuentute. Numquam tamen maius in iis locis doctrina Euange. lij sumsit in erementum, quam Constantino de Bragancia Proregem agente, qui ad promouendam
page 301, image: s0345Indorum salutem non solum impendit regios, sed et proprios suos prouentus et bona. Suscipicbat ipse multos e Baptismatis fonte, baptisatos honoribus afficiebat, omnique beneu olentiae genere prosequebatur, breuiter, pattem se nomter conuersis praestabat. Haec faciens non negotium solum religionis eximie adiuuit, sed et imperii Lusitanici pomaeria per Indiam protulit arque stabiliuit. Durante ipsius Gubernatione, a solis Iesuitis baptizati sunt anno AN. C. MDL VII. circiter MD CCC. homines, nec paucibres eo qui secutus est anno. Astanno Christi MDLIX. iidem baptizauerunt ter mille, bis centum sexaginta Indos. Postremo anno MDLX. XII. millia, DCCXLII. Ita factum est, ut hi adiutja Monachis Dominicanis et Franciscanis, vniuersam vrbem Goam ad Christum conuerterint, quae vt bs non minor creditur quam Genua Ligutum in Italia. Hinc factum est, vt posterioribus annis tam multi baptisati non fuerint. Nec tamen vix vullum abire aiuntannum; quo non milleaut etiam plures baptizentur, tam in vrbe quam in agro. Cum ad annum salutis MDLXXXVII. incolae litroris Malabarensis extrema fame premerentur, diuenditis liberis suis, ipsi qu oque vltro se in seruitutem addicebant. Auxit haec res non parum Christianorum numerum, quod li qui venum exponebantur, a nemine emebantur nisi a Christianis, deinde quod ii, qui ab Exhnicis iam emti fuerant, in libertatem restituti fuerunt, si Christianismum suscepissent.
Eadem sumsit Christiana Fides incrementa in Basania regione, vbi rex Iesuitis copiam fecit suscipiendi orphanos, et eos instituendi, quin et ipse rex anno Salutis MDLXXXI. e suo fisco assignauit CCL. coronatos in vsum Catechumenorum. Baptisantur autem prope singulis annis in ea regione ducenta capita: apud Colnam totidem, centum vero apud Zanam oppidum, nec multo pauciores apud Damauam et Chiaulum. Bandora vero regio Goae vicina tota Christianismo imbuta est, vt et parua Insula Coran. Atin Salserta Insula anno MDLXXXIII. tres Iesuitae occisi sunt, quod sublata Idololatria imagines deie cissent: ibidem tamen anno MDLXXXVII. mille centum quadraginta homines ad Christum conuersi fuere, et quatuordecim pagi cum omnibus habitatoribus. In littore illo, cuni Piscationi nomen est, inueniuntur circiter quadraginta Christianorum millia, et in Manaria quorannis ad DC. vel DCC. baptizantur. In littore Trauancorensi, quod ad LXXV. millia extenditur, vix potest doctoribus Christianis alimonia suppeditari, propter egestatem colonorum et Principum Gentilium ac Mahumetistarum nimiam crudeltiatem. Quibus incommodis non obstantibus, numerantur tamen ad decem Christianorum in illis partibus milla. Apud Cochinum parum potest effici, quod rex proposito edicto omnium eorum, qui Christiani fiunt, bona, fisco suo addixerit. Nec tamen huius edicti seueritas impedire potest, quin singulis annis vltra centum homines ibi conuertantur. Habent enim Iesuitae ibi Collegium, bei cum Grammatica et Arithmerica humaniores docent litteras et scientias, magno ac frequentia adolescentum auditorio: vt et apud Chiaulum, vbi tamen praecipuae in conuertendis barbaris sunt Franciscanorum partes, quemadmodum etiam apud Negapatanam.
Ainnt accidisse apud Chaulum, anno Salutis MDLXXXI. vt homo Gentilis Nobili prosatus familia, filiam habens caecam, voto se alligaret, se effecturum, vt puella Baptismate tingeretur, si quis ei visum red didisser. Voto rite nuncuparo, obtigit puellae, quod optalierat. Nec tamen satis fecit parter promisso. Ibi filia in grauissimum delapsa morbum prope erat, vt animum ageret. Repetiit pater votum, et conualuit filia. Ibi demum ad templum delata, sacro fonre abluta fuit. Postremo an: AN. C. MDLXXXVII. et sequenti in Citeriore India baptizati sunt circiter octo hominum millia, erantque an. MDLXXXIX. Catechumenorum millia nouem; baptisatorum vero quin quies mille.
CONSIDERATIO VLTERIOR omnium earum, quas descripsimus, Insularum, et locorum Terrae continentis per Africam, Asiam, Indiam. Eorum commoditas, vtilitas et momentum adrem Hispanicam. De Insulis Philippinis. Qui reges amici sint regi Hispanorum, qui tributarii, qui denique vicini. Quid iuris praetendant Hispanorum hostes.
IAmprimum Insulae Flandricae siue Azores ratione situs plurimum commoditatis praestant regi Hispanorum, quod sine his neque nauigatio in Aethiopiam, neque Indiam, neque nouum orbem contrinuari possit, quod omnes naues, quae ab his partibus Hispalim aut Olysipponem petunt, necessario hic appellere cogantur, quae ab occidente veniunt; vt persequantur institutum suum; quaeab Orienre, vt ibi expectent cominodos nauigationi suae ventos. Praeterea vltra oppida Seutam et Tengim (hodie Tanger) inxta Fretum Herculeum, et Mazagan extra Fretum sunt in littore Asricano a Promont orio Aquero vsque ad Guardafu duo genera hominum: aliis quidem Regis Hispanidominium sine exceptione agnoscentibus, aliis vero eidem eonfoederatis. Parent regi Hispanorum hae Insulae: Madera, Protus Sanctus, Capitis Viridis, Canariae, Arguina, Si Thomae, Principis, aliaeque vicinae. Sufficit autem harum Insularum fertilitas non indolis duntaxat, sed mittitur inde in Europam multum saccari et fructuum arboreorum, quibus Madera non minus abundat quam vino: sed et S. Thomae Insula non minus nobis submittit saccari. Infestantur autem haec regna atque Insulae a nemine, nisi a Piratis Anglis, qui tamen Insulas Capitis Viridis rarotranseunt. In
page 302, image: s0346Insula Arguina et S. Georgii de Mina habent Lusitani duos procutatores mercimoniorum, et duo loca instar fortalitiorum [reading uncertain: print faded] munita, vnde negociantur cum vicinis Aethiopibus, qui Guineam Libyamque incolunt, accipientes ab his eorumque vicinis anrum. Est autem inter confaederatos principes potentissimus rex Congi, qui regnum possidet temperatius caeteris per AEthiopiam, eoque nomine magis populosum.
Habent ibi Lusitani Colonias duas: van est in oppido S. Saluatoris; altera in Insula Loinda. Percipiunt ex hoc regno varias diuitias, inprinos veroad milie mancipia singulis annis, quae diuendunt per Insulas in Nouum vsque Orbem; constituta lege, quantum ex quolibet mancipio diuendito ad regem redeat pecuniae. Ex hoc regno facilis est transitus in vastum istud Prete-Iani regnum, quod plenum est Elephantis et omni alimoniae genere. Attingit Congi regnum Angolam, cum cuius rege Paulus Diazius atrox et longum bellum gessit, vario euentu, ob quasdam argenti fodinas.
Est autem communis opinio, si Lusitani tanti aestimassent res propositas, quanti longinquas, conuertissentque illas vites, quas exhauserunt circum bonae spei Promontonum nauigando in indiae partes, Malacam, Insulasque Moluccas: hasin quam vires siin Africae occupationem connertissent, vix est qui dubitet, potuisse eos multo facriius, et longeminorib. Sumtibus easdem aut et maiores adipisci diuitias: quod non sint in toto hoc vnine so regna auro abundantiora quam Africanaista: Mandique, Aethiopia, Congo, Angola, Butueuse, Torosium, Monomotapanum, Caohatium altaque. Sed ea est humanae auaritiae consuetudo, vt semper pluris aestimer aliena quam sua, et vi ille ait:
Quicquid quaeritur optimum putatur.
Inter Promontorium Bonaespei et Guardafu habent Lusitani haec propngnacula: Cefalam et Mosambicam. Ex vna defendunt negotiatione cum vicinis gentibus: ex al era tutas reddunt na. yigationes Indicas, quod classos fere ibi hybernare soleent, vel se reficere rebus necessariis. Amico vtuntur in hac parte rege melindae, vt et Quiloense; vicinae vero Insulae etiam tributum pendunt. Verbo dicam: nihil hic deest Lusitanis praeter hominum multitudinem, quorum defectu fit, vt non tantum lias deserant Insulas, sed immanem illam S. Laurenaii, quae inter maximas totius orbis referridebet, cum mille ducenta habeat in longitudine millia, in latitudine vero CCCLXXX. parum culta, fertilis tamen omnium bonarum rerum, habens insuper elegantes fluuios, siau, capaces et portuosum littus. Neminem in his locis metuunt Lusitani, nisi forte Turcarum naues: Sed perpetui nauium Hispanicarum aditus et abitus hunc illis facile adimum metum, rontigitque anno Salutis MDLXXXIX. vt Lusitani tuxta Menbazam interciperent quatuor Tciremes Tnrcicas et Onerariam vnam, quae naues ausae ruerant, huc vsque procurrere.
Regna Atiae potissima haec sunt. Persicum. Cambaiense, Indicum. In Persico liteor obtinet Lusitani Armusium: in Cambaia Dium Insulam et Daman, et Bazain. In India possioent Chauiss et Insulam Goam, cum vitinia. prae erea haec munimenta, Cochinense, Colanense, Insulam Manariam, et in Insula Ceylan Portum Columbanum. Inter omnia haec tamen excellit goa, in qua est Proregis domicilium, et opes totius Indiae.
Maximi fiunt Armusium et Dium ob dominium maris et negociationes in sinu Persico atque Cambaiensi. Cochino et colano multitudo piperis celebritate peperit, cuius hic multa neues plenae auehuntur. Manaria clara est ob conchas Margaritiferas: Portus Columbanus ob Cinnamomi copiam et boniratem. Daman et Bazam ob vicinarum rerrarum eximiam fertilitatem commendatur, quae causa est, vt ea oppida Lusitaniae rex emeritis milnibus assignauerit. Goae praecipua laus in commoditate situs, coniuncta cum viciniagri vbertate.
Habet etiam in his locis Hispanus rex Principes quosdam amicos sociosque, alios vero tributa. rios. Ex amicis primus est idemque opulentissimus Cochinensis. Erat hic prius beneficsarius et cliens Regis Calecutcnsis, nec magnas habebat vires: at postea per amicitiam et comercia cum Lusitanis euasit adeo diues potensque, vt vicini reges non sine cansa ipsum suspectum habuerint.
Est et Colanensis rex ex Hispani regis amicis, qui munimenta quaedam habet nonleniter aestimand Malacense regnum amplissimum est, quippe quod extenditur ad ducenta sexag nta millia, quanquam taris habitatoribus pene desereum. Vrbs tamen emsdem nominis inter celeberrima referri potest emporia. Nam omnes nanes quae magnum nauigant Oceanum, ab ostio siue Freto Maris Erythraei vsque ad Promontorium Liampense, huc appellentes, secum ferunt diuitias non terrae sblum continentis, sed et vicinarum Insula um, quae timul snmptae vix cesserint magnitudine ipsi Europae. Habet Rex Malacae duos praeporentes hostes, regem Yorensem et Achenensem: quorum prior terrestri militia valet, posterior classe. Obsedere virique hanc vrbem coniunctis vinbus non semel, eamque ad extremas redegere necessitates. At res Malacensis adiutus Indorum et Lusitanorum copiis, semper se tutatus est, repulsus inimicis. Nouissime Paulus de Lima Yorensem regem acie deuicit, occupato firmissimo munimento, quod hic haudprocul Malaca erexerat, in quo praeter caeteras res aiunt reperta fuisse nongenta tormenra bellica, aenea omnia. Nec tamen hoc pacto Malacensibus securitas parta est, nomine regis Achenensis duntaxat, qui nihil quaerit praeter illius tam inuidionsi regni exitium.
Philippinae Insulae prtinentad Gubetnatio. nem Nouae Hispaniae, non quod intra Illius regni confinia iaceant. aut pars sint Noui Orbis: sed quod primum detectae fuerintanno Salucis MDLXIV. per Michaelem Lupum Lecalpium, quem miserat ad has peruest gandas Ludonicus
page 303, image: s0347de Velasco, Prorex Nouae Hispaniae. Creduntur in isto Archipelago, quod latissimo spacio intercedit inter Nouam Hispaniatu et Taprobanen (hodie Sumatram) esse Insulae circiter vndecies mille, maiores minoresque. Etsi autem Hispani has plerasque sub Philippinarum nomine complectantur, magis tamen proprie conuenit nomen istud septentrionaliorib. Occupauerunt ex iis Hispani circiter quadraginta, in quibus vltra decies centum milia habitatorum creduntur esse. Abundantantem generatim loquen do, auro, rebusad victum necessariis, et Cinamomo, quarum rerum hinc magna vis exportatur in vtramque Hispaniam.
Intulerunt in has Hispani ex Europa boues, vaccas, equos, caeteraque iumenta, vt ibi in colatum bono saetisicarent. Habitantur defen dunturque haecloca ab Hispa norum circiter mille sexcentis, inter quos vix nongentos milites reperias, Maioris hae Infulae momentisunt, quam quis ignarus credere possit, quod praeter alimoriae copiam et aurum quod suppeditant, ratio situs earum commodissima sit, ad subigendas vicinas gentes, et introdu cen dum negotiationes marinas ad has partes, nouamque Hispaniam, et promouenda commercia cum Chinensibus et Mexicanis, quae longe sunt quaestuosissima. Maximi autem istud faciendum est, quod indecaeptum est iniici frenum Mahometanis, qui sensim arripiebant dominium Insularum Asiaticarum, cum longe facilior sit Hispanorum in has partes nauigatio, ex regnis Mexicano et Peruano, quam illorum ex Arabia cum naues repertae fuerint, qui duotum mensium tempore ex Peruniae partibus, Aquapulco et Xaliscis, in Philippinas Insulas venere, cumnatus ex Arabia vix semestri spacio iter illud conficere possit: non solum quod via illinc cestbrentor et expeditiorised et quod magis propitios in ea nauig atione Hispani habeant ventos quam Mahornetistae. Illi enim linea recta progrediuntur: hi vero curua et obliqua. Illi prope semper eadem anni vtuntur tempestate: hi diuersa. Nam progressis ad Promontorium Camorinum aestas mutatur in hyemem: idem propeiis contingit apud Malacam, vbi hac de causa subsistere coguntur. Adde quod Hispanisemper vsi secundis ventis, per mare pacisicum nauigent. contra Arabes impetuosum sulcare necesse habeant pelagus, inter innumeras Insulas frequentesque aestus marinos, variantibus subinde ventis, etgrandi a Piratis imminente periculo. Plurimum etiamad rem facit, quod Hispanorum et Lusitanorum, vt sunt coniuncta regna, ita quoque vires et robur bellicum: vnde fit, vt non sine causa suis rebus metuant Chineses, videntes, Christianorum subinde crescere in his partibus potentiam.
Consistit autem robur et potentia Hispanorum, quoad haec loca, in duabus rebus. Primo in com moditate locorum ratione situs: deinde in numero et bonitate copiarum militarium. Nam vt de situs ratione primo dicamus, gnari Lusitatii, se propter paucitatem suam validam aliquam vicinam prouinciam armis ac vi inuadere non posse, neque Persis, Gusaratis aut Decaninorum Principibus satis effic aciter resistere posse vnice in id incubuerunt, vt occupatis locis commodissimis et portuosis litroribus, maris dominium arriperent, acquirendorum mercimoniorum ergo, vt locorum ipsorum sirmitate fretipanci quamplurimis assilientib. resistere possent. Accedit, quod post quam portus adeoque ipsum mare in sua habent potestate, facile iis sit quantamuis magnam classem in Ocenum emittere, vt non facile quisquam eorum vires marinas labefactare possit, cum naubius vtantur optimis instructissimisque, vt vna harum quatuor aut plures Indicas vix reformidet: est vnares quam metuunt, Hollandorum furiosi conflictus, quorum non semel is est euentus, vt vtrique simul pereant. Vt autem melius constet exemplo, quantum Hispani in his partib classe valeant: Constat Franciscum Almeidensem cum viginti aut non multo pluribus nauibus, Mamaluccotum haud procul Dio vrbe vicisse elassem. Alfonsum vero Albuquerquensem Calecutum oppugnasse cum XXX. magnis nauibus. Goam cepisse instructum viginti et vna: eandem ereptam sibi recuperasse cum nauibus XXIV. Malacam occupasse cum XXIII. ingressum vero mare Erythraeum cum XX. recepisse Armusium. Nunesium vero de Acugna contra Dium in expeditionem iuisse cum nauibus CCC in quibus fuere Lusitanorum millia III. Indorum V. praeter seruos armat os, quorum in gens fuit numerus. Postremo Constantinus Bragancius Onorium inuasit cum classe nauium CLX. et cum totidem velis Ionesaptanum regnum.
De Principibus Regis Hispaniae amicis actributariis diximus: dicendum est etiam de hostibus eius, qui sunt sane po entissimi. Persa enim Armusium sibi vendicat, nomine Feudi. Rex Cambayus Dium veteri possessionis iure, cum nonnullis aliis terris. Tertius est Rex Clecuti et Narsingae. Neque tamen Persa aut Narsingensis vnquam quic quam contra Lusitanos effecere, distentialiis, grauioribusque bellis. Reliqui non semel conati sunt recuperare Dium, Goam, Chiaulum et alia loca, quanquam fere semper irrito conatu, quod ea loca ab auxiliaribus copiis tatione situs intercludi non possint. Nec hyems hostibus quic quam profuit, cuisus difficultatem Hispanorum naues facile supe rauerunt: Accedente obsessorum dura tolerantia, et sociis magno animo ad iis ferendam opem pro perantibus. Sic omnis vis et robur hostium in fumos abiit.
Potentissimus tamon omnium est Hispanorum hostis Turca, cuius classes per mare rubrum inuectae, vsae comm odrtate ciuitatis Adensis, aliquoties conatae sunt inde profligare Lusitanos, inuitatis a Rege Gambaiae, et propria im. pulsis ambitsone Turcis. Numerosissima autem, quam vna vice habuere classem, constitit nauibus LXIV quae Dium inuasere, turpiter reiectae inque fugam pulsae; vt et alia classis XXVII.
page 304, image: s0348nauium, quae Armusium tentauerat.
In Insula Zeylan non habent nisi vnum munimentum, Columbanum: cuius rex spoliatus regno suo ab Aethiope, cui nomen Singua Pandar, iam ope Lusitanorum et submissis se tutatur auxiliis.
DE NOVO MVNDO SIVE ADVERSO HEMISPHAERIO, CVIVS MAXIMAM PARtem Hispani sibi vendicant.
SVMMA CAPITA.
1. Veteres duabus difficultatib. impediti, quod hanc orbis medietatem siue Hemspherium non detexerint. Iidem tribus illis partibus totum hoc vniuersum desinuerunt: Asia, Africa. Europa.
2. Acus Nautica siue Marina, cuius ingens est in longinquis nauigationibus vsus, inuentum cuiusdam Itali ex regno Neapolitano, quidam nobile instrumentum creditur inuenisse sub annum Christi MCCC.
3. Quod sit ingenium et natura Zonae torridae.
4. Confertur Nouus ille Mundus, (qualis quidem fuit cum reperiretur) cum hoc nostro siue veteri: differentia vtriusque hemisphaericum huius tum illius: quibus rebus nouum illud veteri praestet.
5. Vnde habitatores aduersi orbis ortum trahant. Exploduntur erroneae de eorum origine opiniones.
6. Diuisio latissima Terrarum Nouarum in duas partes, Americam et Magellanicam, cum descriptione vtriusque.
7. Catalogus locorum atque regionum, quae regis Hispani imperium in nouo illo orbe agnoscunt, inter quae caput altius essert propugnaculum S. Helenae, cum tribus aliis in regione Florida.
8. Sinus Mexicanus.
9. Noua Hispania.
10. Galloecia noua.
11. Prouinciae, Mechoacana et Mexicana, cum Gastecana.
12. Iucatana.
13. Gattimalensis.
14. Terra Firma.
15. Nicaragua.
16. Castilia Aureae.
17. Nouum regnum Granatense.
18. Brasilia.
19. Peruuia.
20. Chile.
21. Praecipua oppida et loca regni Peruani.
22. Oppidum S. Crucis in Monte.
23. Tucuma Regnum, in quo Hispani habent quinque Colonias.
24. Paragayae.
25. Hispaniola.
26. Cuba siue Insula Ferdinandi.
27. Iamaica.
28. Insulae Canibalum.
29. Historia Generalis noui orbis: eius vires atque robur: gubernatio tam ciuilis quam Ecclesiastica.
30. Quam de Deo cognitionem habeant isti homines.
31. Idoloatria eorum erga mortuos.
32. Es Statuas.
33. De Guacis siue Templis eorum.
34. De sacerdotibus, Monachis, Vestalibus.
35. Sacrificiae eorum tamex hominibus immolata quam bestiis.
36. Sacramenta eorum, in multis rebus ad Romanae Ecclesiae ritus accedentia, quae Diabolus ad aemulationem verae religionis malitiosa quadam Cacozelia apud has gentes commentus est.
37. Praeparatio Noui Orbis ad recipiendum Euangelium.
38. Praesagia quaedam et omina futurae annunciationis Christianae fidei in nouis illis terris.
39. Prodigia quibus idem ostensum fuit.
40. Quid cionuer sionem Indorum ad Christianismum promouerit, quid contra impediuerit.
41. Barbari inter se multum discrepantes feritate et moribus, et quo pacto illis praedicatum fuerit Enage. lium.
42. Quam difficilis fuerit Americanorum conuersio, et quibus de causis.
43. Quib. remediis difficultates illae et impedimenta amoueri tollique possint.
ALTERA pars dominii Hispanici consistit in Nouo (vt appellamus) orbe siue Mundo vbi omnia sunt ad nutum et lubitum regis illius, cum nemo ibi sit, qui ipsius conatibus obuiam eat, aut vollo pacto aduersetur. Diuiditur autem, quicquid terrarum sub Noui Orbis nomine continetur, in Insulas et Terram Firmam, siue continentem. Insularum maris septentrionalis, quod vulgo vocant Mar del Nort, tam ingens est copia, vt earum numerus ne nostro quidem tempore certo iniri possit, cum constet solas illas, quae Lucaiarum nomine censentur, vltra quadringentas esse.
Adde quod quaedam harum Insularum tanta sunt amplitudine, tantaque prouentuum vbertate, vt singulas singula regna non absurde appellare possis. Boriquena in longitudine habet trecenta milia, in latitudine sexaginte, cui non multum cedit Iamaica.
Cuba trecentas Leucas longa esse creditur, lata viginti. Hispaniolae peridromus comprehendit CXVI. millia.
In continente Rex Hispanus potenter obtinet omne illud terrae spacium, quod a Florida extenditur per Nouam Hispaniam, Iucatanam, cum
page 305, image: s0349immani illa Peninsula meridionali, et hinc vsque ad caput siue Promontorium Califormiae, ipsum regnum Quiuirae, et vlterius, quantum quidem telluris detectum est.
Noua Hispaniae, quae incipit ab Sanctae Helenae Castro, tran sitque per Panamam vsque ad Quiuir am, habet in longitudine circiter milia quinque, totus vero eius ambitus complectitur milia C. quibus si iungas confines terras versus Aquilonem, innenies nouies mille millia.
Peruuia incipit ab littore siue ora Panamensi immani terratum spacio. Quicquid autem inter fluuios praegrandes Maragnonem et Argenteum (quem Hispani De la plata appellant) interiacet, sub Brasiliae nomine comprehenditur, spectatque adregnum Lusitanicum. Antequam autem vlterius in ad uerso hoc Hemisphaerio progrediar, aliquid de vastissimarum illarum terrarum inuentione dicendum erit.
1
Arbitramur Aristotelem cum plerisque e veteribus duabus rationib. inductos fuisse, vt crederent, extra Europam, Asiam Africamque homines non esse, nec vllibi praeterea globum istum habitari. Prima est ingens illa latitudo et vastiras Matis Atlantici, quam transire, ob immensam aquarum molem, longesupra captum et vires humanas existimauerunt: et hoc mouit S. Augustinum, vt negaret Antipodas. Altera causa quae veteres decepit est, quod crediderunt Zonam Torridam ob intolerabilem Solis aestum habitari non posse, non magis quam partes terae vtrique Polo subiectas ob intensissimum frigus.
Caeterum si vtramque causam propius contemplemur, deprehendemus, multo plus virium habere prorem, quae Oceani vastitatem pro fundamento habet, quam post eriorem. Sed de hac in posterioribus agemus. Iam de altera dicemus. Constat autem veteres aliquam Zonae Torridae cognitionem habuisse, cum Hanno Carthaginensis, vt Plinius testatur, nauigauerit littus Africanum, a Freto Herculeo vsque ad Sinum Erythraeum: Eudoxum autem quendam contrario itine ea mari rubro siue Erythraeo nauigasse dicit vsque ad Fretum Gaditanum. Quod si verum est, oportuit eos aequinoctialem lineam ad. eoque Zonam Torridam bis transire. Accedit quod veteribus nota fuit Aethiopia, India vtraque, intra et extra Gangem, itemque Chersonesus Aurea, quae regiones omnes sunt intra Zonae Toiridae orbiras.
Adde his quod Plinius meminit Taprobanes, quae sub aequatore sita est: potuissetque veteres commonesacere ipsailla in qua nos habitamus, Zona, Totridam habitabilem omnino esse. Quanquam enim communiter Sol calefaciat et exsiccet vicinitate radiotum suorum, eoque magis, quo directiores illisunt, ita, vt ob distantiam et obliquitatem eorun dem radiorum locum faciat frigiditati, vt nobis ostendunt dies et nox, aestas et hyems. multas tamen exceptiones admittit generalis ista regula, in primis pro diuersitate situs. virtus enim causarum vniuersalium in productione effectorum limitate est et quasi restricta ad qualitatem materiae: et haec est ipsissima causa, quod Astrologorum praedictiones toties errent decipiantque. Sic videmus, ventorum violentiam duplicari in vallibus, diminui autem in planis locis campestribusque. Ita solis ar dor densatur ac multiplicatur in con cauis speculis, dissipatur a. et vacillat in planis. Et ne abeamus longius, ipse calor et frigus aeris, adeoque ipsarum regionum, infinitas admittit differentias pro diuersitate locorum altorum aut depressorum, aequalium vel inaequalium, itemque si in Aquilonem conuertantur, vel Austrum respiciant, vel denique in ortum aut occasum vergant: prope an procul a mariabsint, in vicinia alicuius lacus, filuae, fluuii, sint ne exposita ventis an non. Nouimus omnes, Angliam amplius distare ab aequatore quam Galliam: et tamen fatentibus vniuersis, Anglia hac temperatior est. Sic Selandicae Insulae minus rigent frigore, quam Atlantis Montis summa. Nunquam vicinia Solis maiores producit effectus quam in aestate, neque absentia eius quam in hyeme. Quid autem dicemus si in eadem ab aequatore distantia Solisque cursu in ueniamus mutari temporis qualitates? Gata Mons est, qui sumta origine ab Monte Caucaso vniuersam Indiam mediam transit vsque ad Promontorium Comorinum. Atqui eodem tempore cis montem illum hyems incipit sub initium Aprilis mensis, et in altera parte, vltra montem aestas. Ibi videbis dominari pluuias, cum frigidis et procellosis ventis: hic vero serenos suaue suque lucere soles. Illic mare iniquum est et difficile nauigantib. vt nautae vix intra ipsos portus securas obrineant stationes. hic a Sinus Gangeticus siue Bengalensis blandum negociatorib. exhibet iter et mare tranquillum. Postremo dicendum est, montem Gatam maiores habere effectus quam ipsum aequatorem, cum in tantillo spacio tempestates auni variare tam insigniter nouerit. Quod si ignur hanc hyemis et aestatis differentiam in ea dem graduum altitudine deprehendim us: fate bimur vtique, caloris gradus, frigoris, sicciratis et humiditatis, non absolute dependere a propinquitare vel absentia solis, neque a rectitudine aut obliquitate ra. diorum. Potest ergo moderatum frigus consistere ac locum inuenire in vicinitate Solis, et humiditas etiam cum rectitudine radiorum eius cencurrere, vt prata ac pascua a Zona Torrida excludenda non sint, quod Aristoteles cum nonnullis aliis opinatus est. Caeterum prior illa d fficultas multo plus momenti videbatur habere etiam ipsis antiquis. Nec mirum, cum in nauigationib. suis duces alios non sequerentur quam Solem, Lunam Arctos, Cynosuras, aliasque stellas. Obtecto igitur caelo nubibus, et sublata solis et stellarum claritate, ventis erant permittenda vela, aut coniectura aliqua diuinandum, quantum viae fecerint, quantum rester, quod eadem esset caeli marisque facies, vnde nihil causae ipsis apparebat, cur huc potius quam illuc eundum esset.
2
DEVS igitur, cum iam consilio agitatet transferen dum in has terrae partes de Filio suo Euangelium, aperuit cuidam Flauio de Cosia
page 306, image: s0350Amalphitano, nato ciui regni Neapolitani, mirum illud naturae se cretum, quod in Magnete Lapide delitescit, cuius ea est virtus, vt ferrum eo lapide contactum continenter in Septentrionem inclinet ac tendat, eamque terrae plagam hac ratione monstet. Factum hoc perhibent anno AN. C. MCCC. Depdrehenditur tamen hic aliquid differentiae: quod ferrum Magnetilapidi attritum in quib usdam locis recta Seprentrionem petat, alibi vero paululum diuertat, modo in orientem modo in occidentem: quae Acus Marinae diuersa declinatio nisi curiose admodum obseruetur facile fieri potest, vt a proposito itineris scopo aberrent. Distat autem Stella Aquilonaris, siue Vrsa a nostro Pologra dibus tribus cum dimidio.
Igitur beneficio huius Lapidis, cuius attrita fertum ost endit Polum Arcticum, confisi nautae, audent immensam illam Oceani vastitatem traiicere, nouasque peruestigare terras atque Insulas: quod quidem adeo difficile non est, cum scientibus qua parte sit Septentrio, obscurum esse non possit, ad dextram esse orientem, ad sinistram occidentem, Meridiem autem Septentrioni oppositum. Patethinc, quam saepe diuina sapientia per res viles et exigui momenti, ingentes producat effectus, cum aciculaferrea Magneti affricta nihil vel precii habeat vel pulchritudinis, et teman omnium actionum humanarum maxime ardua et admirabilis, videlicet nauigatio inde dependet. Ostensis iam difficultatibus, quae vetetibus in per uestigando Nouo isto Orbe obstiterunt, simulque dvtra inter eas plus momenti siue potius impedimenti atrulerit: consequens est, vt de Zonae Torridae qualitate nonnulla dicamus.
3
Primum igitur istud velut pro fundamento statuendum est, aequatorem esse Circulum caelestem, qui totum orbem terratum cingat ab oriente in occidentem, vtrimque pari spatio ab vtroque Polo distantem. Dicitur etiam circulus aequinoctialis, quod cum Sol eum attingit (sit autem bis quotannis, Martio et Septembri mensibus) eandem dies cum nocte habeat longitudinem horatum duodecim, quod tempus dicitur aequinoctium. Post hunc duo alii obseruantur circuli imaginarii, qui vocantur duo Troici, ideo, quod Sol, post quam alterutrum eorum attigit, conuerso itinere reuertatur versus aequarorem. Is qui est vltra aequinoctialem verus Austrum, vocatur Tropicus Capricorni qui autem ab nostra parte est Aquilonem spectans, Tropicus Cancri appellatur: distatque ille ab aequatore gradib, viginti tribus et dimidio Meridionalib. hic vero totidem gradib. Septentrionalibus. Igitur Zona torrida complectitur interuallum illud terrarum, quod inter vtrumque Tropicum est medium, gradib. quadraginta septem, qui respondent MCCCCX. Leucis Gallicis terrestrib. acceptis tricenis Leucis Gallicanis pro vno graud: si uel potius (quia magis probatur Geographices peritis milliarib. Germanicis vti) DC. CV. milliarib. Germanicis, quorum quindecim vni gradui latitudinis respondent. Iam itaque, posito hocfundamento, primum dicendum est. Zonam illam Torridam abundare aquis omnis generis, cum et ibi pluat, et ningat, idque fiat multo magis, Sole radiis suis directis vertices eorum feriente. eo n. tempore imbres multo effusiores cadunt, qui fere sub ipsum meridiei tempus incipiunt. Adde his, quod vix in valla alia terrae parte maiores reperiuntur fluuii, cum constet in sola illa Peninsula Australi Noui Orbis, plurimos amnes esse exquisitae magnitudinis, quos quide iam omittemus omnes, solo illo D. Magdalenae fluuio in testimonium adducto, cuius ofstium, vbi deponit a quas suas, ad septem Leucarum latitudinem accedere aiunt. Iungamus huic, si placet, Orelianum amnem, cui septuaginta Leucats in latitudine: itemque fluuium Argentem, cui quadraginta tribuunt. Nec lacub. destituitur Zona Torrida, ostendente id Ticicaca Lacu, cuius am bitum octoginta Leucis metiuntur, itemque Pariensi, et Bombonio, suntque adeo pauci montes, quib. non adiunctae sint aquae stagnates, e quib. prodeunt plerique fluuii et amnes, qu terras illas humectant irrigantque. In altera Peninsula cis Isthmum vertus Arctum lacus est Gattimalensis, longus quinquaginta milliaria, et Nicaraguensis etiam amplior, cuius longitudo CCC. millia conficiat. Mexicani Lacus ambitus continebat mill. centum: ast ille quem vocant Mare Cephalicu,, peridromum habet mill. CL. Omnea. regnum Mechoacanum plenum est lacubus, fluuiis fontibusque;. Si vero placet, ab Aduerso in nostrum orbem transire, vbi sodes plures reperies lacusfluuiosque maiores quam in Aethiopia sub ipsa Zona torrida. Lacus insigniores duo sunt; prior vnde originem sumit Nilus, alter per quem currit, quorum vterque in diametro habet millia C. His lacubus fluuissque se cedere negant, qui sunt in regnis Congo, Angola et Monomotapa. Lacus quidem duos habbent Aethiopes, Aquelondanum et Collucanum, quorum ingens perhibetur vastitas: flunii vero maximi sunt Coanthus et Niger, qui in brachia diffiuens, alios etiam ex se gignit non parui nominis amnes, Senagum et Gambem. Zirus vero fluuius, vbi oceanum Aethipopicum ingreditur, latus est viginti millia: quodque magis etiam mirere, plerique ex iis, quos commemorauimus fluuiis, non contenti intra suos, quamuis amplissimos, se continere alueos, quotannis exundatione vieinos campos obruunt. Sancti Thomae Insula et Sumatra sub aequinoctiali sitae sunt linea, quarum tamen vtraque humidior est quam credi possit. Et in illa quidem mons praealtus assurgit, vmbilicum fere Insulae obtinens, perpetuis coopertus nubibus, vnde tantum defuit vndaru, vt campi inde affatim irrigentur. Sumatra etiam plena est paludib. fluuiisque, quorum qui praecipui sunt, oriuntur ex praegrandi Lacu, stagnantisuper editum quendam montem in medio Insulae. Et quasi Natura non satisfaciat sibi ipsi, productis a quis ex aere et terra ad humectandam Zonam Totridam: eadem producit etiam praegrandes cannasconcauas in quib. magna vis aquarum continetur, vt videmus in regione Quitensi et
page 307, image: s0351Moluccis Insulis, quae terrae sunt sub ipso aequatore.
Nec hoc loco silentio praetereun dum est, sub Zona torrida in vniuersum mare esse multo vastius, et plus aquarum, vt contra in nostra, id est, temperata Zona, plus est terrarum quam maris. Addamus his quoque, certum esse, crescere aquas sub Zona torrida magis, et densiores cadere imbres, quo propius Sol adaequatorem accedit: vice versa desinere aquas, cum is ad Tropicos conuertitur. Necsolum humida est Zona Torrida, vt osten dimus, sed etiam temperata in calote, vt inueniantur ibi regiones, quas magis frigidas quam aestuantes appellare possis, quod patet in Pasto, Collonia, Potosi, vbi montium summitates perpetuis niuibus et glacie operiuntur. Cansam in genere huius rei adstruere possumus longitudinem noctium iucta lineam aequinoctialem, vbi fere semper pares sunt diebus: a qua Linea, quo magis discesseris, eolongiores inuenies per aestatem dies, et noctes breuiores. Hinc sit, vt dies aestiui in Britannia longiores sint, quam in Italia Africaque. Illa igitur dierum breuitas facit, vt Sol tam intensum calorem sub aequinoctiali linea producere non possit, quam in locis ab ea paulo remotioribus. Exemplor res erit clarior. Inextrema dura Hispaniae, vel Apulia Italiae aestas multo est ardentior, quam in regionibus Noui Orbis Quito et Collao, quod notum ist, continuationem operationis in causa effi ciente multum facere ad perfectionem effectus. Et haec quidem ad huncmoidum habent. Quid a. dicemus de ingenti differentia, quae deprehenditur in ipsa Zona torrida, quae alibi quidem calida valde est, alibi vero frigidiuscula. Haec quaestio non contingit nouum solummodo orben, sed omnesin genere terras atque regiones, ideoque supra etiamr. spondimus, vbi diximus, ipsum Solis calorem sexcentas recipere posse differentias, tatione situs ac proprietatis ipsarum regionum. His tamen vlterius adiungemus, aduersum istud hemisphaerium plenum esse praealtis montib. qui aerem intersecantes frigidiorem efficiant, tam altitudine sua, (cum notum sit summa quaeque cum frigore magis participare= quam quod perpetuis sunt cooperti niuib. intercedentib. insuper frigidissimis lacubus fluuiisque qui inde prodeunt quorum aquae, cum ex soluta niue ac glacie colligantur, non possunt non esse crudae ac frigidae, accedente vehementia et rapiditate cursus, qua cum impetu deuoluuntur e montib. perque cenualles ac campestria curticulo feruntur, vnde tam aer quam ipsa terra frigescat necessum est. Iunge his, si libet. montes illos, cum in summam adscen dant altitudinem, magnas quoque de se proiicere vmbras, modo in hanc modo in nillam par. tem, quaevmbrae coniunctae cum longis illis noctib. multum conferunt ad temperaturam Zonae torridae. Compertum insuper est, ventos frigidiusculos fere indesinenter flare in illis partib. In mati n. Eurus per paetuum prope ibi obtinet dominium: Perunia a. et Brasilia, quanquam Austro a meridie spirante perslentur, is tamen frigidior est quam quis credere possit, vthac in parte Fauonio non cedat.
4
Sed age, conferamus deinceps vtrumque hemisphaerium, nostrumque componamus cum nouo isto, quale quidem tunc fuit, cum primum detegeretur. Primum igitur nostrum illi duplici iure praestare videtur: tam ratione Caeli quam Terrae. Coeli, quod nostrum hemisphaerium multo plures stellas habeat et luminatia coelestia, quam oppositum. Nos n. ha bemus Stellam Polarem, non nisi gtadib. trib. cum dimidioa vero Polo Arctico dissitam, cum innumeris aliis stellis, quaeillam velut comitantur: cum cotra Polus Antarcticus nullam stellam vicinam habeat, sed proxima quaeque triginta gradibus inde distet. Altetum quo praestat, hoc est. quod sol septem dieb. in anno amplius luceat versus Tropicum Cancri, quam Capricorni, vt aequinoctia et Solstitia nobis ostendunt. Et hae duae res in causa sunt, vt frigus vetsus oppositum polum sit acrius, quam versus nostrum, quod ille pauciorib. dieb. solis fruatur lumine, et non tam multis illustretur stellis.
Terra itidem nostrum hemisphaerium aduerso praestat duob. modis. Vnus est, quod nostrum magis extendatur ab occidentead orientem, et conse quenter aptius sit vitae humanae quam aduersum, quod vehementer angustum est et velut gracilescit ab occidente in orientem, extenditur a. et sit latius ab vno Poload alterum. Terra enim quae porrigitur ab occidente in orientem, maiore fruitur aequalitate, cum semper paris spacio distet a frigore Aquilonis et calore Austri, fluentibus diebus noctibusque prope eodem modo. Sed vbi versus Polos iueris, incides in loca vbi noctes totor menses durantes inuenies, alicubi etiam per semestte spacium. Altera commoditas nostri orbis consistit in mari, quod multo habemus fauentius ad exercenda roercimonia et conseruandam populorum societatem. Praeter enim Oceanum, qui nobis cum aduerso hemisphaerio communis est, habemus Mare Mediterraneum, a quo tres nobiles illae partes Europa, Asia, Africa alluuntur, einusque beneficio velut coniunguntur. Accedat huc mare Caspium et Balticum, quorum illud plurimum commoditatis affert Asiae, hoc vero Europae. Sed et terrae nostrae planiores sunt et aequabiliores, ac proinde plus aptae ad exercenda terra et aqua mercimonia. Videamus iam ea quae vel terra nascuntur, vel inde natis nutriutur. Et primum quidem cedat nostro nouus orbis necesse est in generatione perfectorum animalium: neque n. habebat canes, oues arietesque. capras, porcos, feles, asinos. mainoris momenti res dicam: destituebatur bobus, equis, mulis, camelis atque Elephantis. Ad Arbores si veneris, videbis illos catuisse cedris, malis aurantiis granatis, limoniis, frcubus, Cydoniis, inprims vero oleis et vitib. Quanquam plus praestitert nus ratione animalium quam fructuum: in hocn. genere bonitate duntaxat ante... [reading uncertain: page damaged] : in isto et bonitate et varietate. D... sciendum [reading uncertain: page damaged] : non habuisse eos triticu ...are [reading uncertain: page damaged] , nec secalem, nec farris vllum ...usordeique [reading uncertain: page damaged] , vti nec orizam. Horti a. ... [reading uncertain: page damaged] voluptatem consiti, puta in quib. cucumeres, melones et id genus delitiae, iis penitus erant ignoti.
page 308, image: s0352
In artificiis et ingeniotum industria nemo Barbaros illos cum nostris hominibus ne comparauerit quiuem: neque n. illi ferramentis vsi fuetunt, materia ad omnis generis instrumenta pernecessaria et in vita hominum perutili: neque admodum igne, sine quo vix quicquam ingeniosum perfici potest. Tormentorum quidem siue pulueris pyrii illis nulla notitia, vt nec typographiae, neque litterarum omnino aut doctrinae. Nauigabant illi quidem, sed non logius, quam vt ab littore conspici possent: quae cum dico, de ciniliorib. et minus feris loquor populis, quales fuerunt Mexicani et Peruani. Sed et in multitudine incolarum noster orbis illum longe superat. In nouis n. illis ,imdo partibus, ingentes montes sunt, paludes vastae, syluae vero, quarum ne finis quidem vnquam patuit, vnde regiones illae parum sunt habitatae: quin et illud ipsum quod habitatur, non accedit ad regionum nostrarum frequentiam, quod hae iam olim habitatorib. plenae essent, cum illae primum inciperent habitari. Accedit, quod apud nos in ueniuntur artes quib. vita humana sustentatur, qualis est agricultura: vel quae ad conseruationem eius faciunt, vt Architectura: vel denique ad commoditatem, vt negociatio, Ita multiplicationem generis humani apud nos iunctim promouet et natura et industria: ibi vero, si verum fateri volumus, solanatura. Quin et hoc ipso tempore potissima incolarum Brasiliae pars ferarum modo degunt, et in Nouae Hispaniae regno amplissimum terrae spacium Chichimici occupant, homines effeti, sine lege, sine capite, sine certis domiciliis, qui venatione viuunt et fructib. quos terra sponte gignit. Floridani et Paragaiini non multo illis sunt humaniores: cumque Hispani primum in Peruuiam venerunt, quanquam pleraque loca satis populosa inuenerint, nullum tamen oppidum ibi repererunt, quod ad ciuitatis formam accederet, praeter Cusco, caput regni. Quae cum ita sint, vt diximus, nostra tatnen tempestate dNouus Orbis multorariorib. incolis habitatur quam olim, partim propter bella ciuilia ipsorum inter se Hispanorum, quae velinter Pizarri et Almagri factiones, vel inter Pizarrianos et regios gesta fuerunt, in quib. circiter quin decies centena naturalium habitatorum siue indigenarum millia occubuisse certum est: partim vero ob crudelitatem et immanitatem Hispanorum, qui infelices Indos non solum pessimis afflixerunt et exhauserunt modis, sed et longissimis itinerib. de vno loco in alium deportauerunt, vbi taedio viae ac laborum et mutatione aeris mori coacti fuerunt. Quae res ipsis Hispanis non parum incommodiatrulit, et etiamnum plurimum nocet, accedente vsu peregrinorum cibariorum, quaeab Europa in illas partes orbis delata, ipsa inassuetudine Indis primum morbos deinde mortem attulerunt. Neque enim tantum comedebant carnium, neque tam crassa...t [reading uncertain: page damaged] tam copiosi nutrimenti; neque habebant vinum, quo tamen abundat Peruuia nostro tempore. Cumque re... [reading uncertain: page damaged] Barbari populum assidue distinerent, modo in aedificandis templis, modo in sternendis lapide viis publicis similibusque operosis machinationib. non tantum erat multit udini temporis, vt illud ebrietati vel ingluuiel tribuerent, vt nostro quidemaeuo faciunt, vbi in tantum abut untur libertate, vt indulgentes ocio et ignauiae, scortationi insuper et ebrietati, non obtorbelcant solum sed et pereant. Interiere ent permulti vsitatis frequentibusque inter eos morbis, qui et noua inuenerunt nomina, imprimis a. lue Venerea, qua an. AN. C. MDLXVII. in Peruano regnoplurimipueri et adolescentes extinct sunt, plures tamen e faemineo sexu quam masculi, compertumque est, eos qui trigesimum annum superauerant, tunc quidem eo morbo tentatos non fuisse. Obsernatum etiam est, malum illud eos qui in Eutopa nati fuerant, non attigisse, quanquam caeteros ita asslixerit, vt cum ob has, tum alias rationes, quas supra ad duximus, pars maritima Nouae Hispaniae nostro tempore prope deserta sit. In Insulis quae sunt in sinu Mexicano vix vllum semen primorum indigenarum reliquum factum est, multo minus a. in littore Paricensi: in campestribus vero Peruuiae vix trigesima pats superest. Sed deinceps quoque dicendum est, quib. inrebus Nouus ille Orbis nostrum liuncce superet. Iosephusa Costa videtur eum temperailorem ficere nostro, quod neque nimio exuratur aestu, neque nimio molestus sit frigore in plerisque locis. Sed haec laus etiam nostro Orbi cum illo communis est, ent vbi vel sub ipso aequatore, vel haud proculab illo ab. est: apparet hc in ipsa Aethiopia, et Otientali India, atque Chersoneso aurea. Ait praeterea, Nouum illum Mundum nostrum huncce vincere aquarum abundantia et multit udine pascuorum Et de aquis quidem non mentitur, cum multo plus spacii ibi occupet quam hic Oceanus, accedentibus duob. Huuiis, Argenteo et Maragnone, qui citra controuersiam omnium maximi sunt totius huius vniuersi. Excellere praeterea Americam prae nostro Hemisphaerio dicit in syluarum magnitudine, diuersitate arborum, radicum, herbarumque, quib. potissima pars in colarum in multis locis vitam tolerat: quod quidem a vero non longe abire videtur, ob coniunctionem humiditatis cum calore, cuius vtriusque est perpetuum in iis partib. dominium. Aita. idem Iosephus extra controuersiam esse, plus metallorum, inprimis auri et argenti in aduerso orbe erui quam in nostro, quanquam hoc quidam adeo planum et confessum non sit, vt ipse opinatur, Dubitaren. iure possis, an peruuia in autifodinis superet Aethiopiam, Monomotapam, Nandinguam, Sumatram, Lequin: et an argentifodinae Potosianae ditiores sint quam Cambebanae in Angola. Postremo con clu dit Nouam Hispaniam vnam esse ex praestantissimis totius orbis terrarum regionibus, qua quidem in parte nos ei non aduersabimur.
Et haec de Nouo Orbe qualis quidem priscis fuit seculis. Sed si eum consideremus vt nunc est, omnino existimo, eum praestare huic nostro: non quidem in multitudine (cum nequa quam adeo cultus sit) sed in duiersitare animalium fructuumque, cum ad eos, quos suopte [reading uncertain: page damaged] in genio America protulit, etiam
page 309, image: s0353nostrates accesserint non fructus solum, sed et animantes ad quam rem plurimum facit, quod semina Europea melius proueniunt in aduerso orbe, quam Americana in nostris partibus.
5.
Porro non sine causa quaetitur, vnde habitantes nouum illum orbem primum in eas terras venerint. Sed iuuat eorum populorum de sua origine audire opiniones. Igitur Guanches populi Andabaiae, quae vallis est subiecta montanis Cuscensium, fabulantur maiores suos ortos ex Lacu Sogodoca. Ii vero qui habitant vallem Xauxensem natos progenit ores luos asserunt, consu tudine viri et mulieris, qui prodierint ex fonte apud eos celebri nomine Guatibilca. Cuscani repetunt originem suam ex magno illo Lacu Ti. ticaca. Reliqui dicunt. post interemtum vniuersali diluuio totum genus humanum, instauratos fuisse homines per sex personas qui vitam seruauerint in cauerna.
Sed omissis his nugis deliriisque, satis constat apud omnes anos, vniuersum hominum genus ab Adamo et eua prodiisse, a quibus originem traxeruntii, qui in Arca Nohae seruati fuerunt, progenitores omnium mortalium. Vnde clarum fit, Indos occidentales a nobis ducere genus et originem. Ex qua autem nostri orbis parte huc venerint, scire facile non est. Nihil autem huic dubitationi plus afferre lucis poterit, quam locorum vicinia. arbitratus Vopelius Geographus se ptentrionale gronlandiae latus cohaetere cum Estotilandia, et esse terram fitmam siue continentem: quo concesso verisimile est, Lappones Noruegiosque, cum excreuissent numero, destitutos idonea habitatione, paulatim velut proserpendo ad has regiones deuenisse. Huic conie cturae fidem aliquo modo faciunt incolarum viuendi ratio et consuetudines, quae in multis cum Lapoponum ritibus conueniunt atque Noruegiis: mtelligo autem eos qui habitant Estotilandiam et Terram Baccalaos: Omnes enim habitant in cauernis aut excauatis arboribus: omnes vestiuntur pellibus vitulotum marinorum, velferarum, viuunte piscibus aut fructibus, quae inculta tellus sua sponte profert: sed ne colore quidem hi multum abillis differunt. Versus Austrum, crediderunt veteres, terram illam quae interuentufreti Magellanici ab America Meridionali separatur, continentem esse, vel partem terrae firmae, vnde non putauerunt difficile, cum fretum istud alicubi valde angustum sit, homines ab australi terra in Americam oppositam traiicere. Sed hanc coniecturam fabulosam, illamque terram, quae fretum ad Austrum constituit, non partem continentis, sed Insulam esse, Nauigatio Batauorum haudita pridem detexit.
Extrema Orientis et occidentis nondum nobis cognita sunt: Color duntaxat nouorum illorum hominum magis participat cum orientis quam cum occidentis incolis: color enim illis qualis aeti Cyprio, ex fusco in subrubeum vergens, in quo tamen et ipso colore certi quidam gradus sunt, velut apud nos albedinis. In quibusdam enim locis is est obscurior, verbigratia in Peruuia et Btasilia: alicubi vero clarior, vt in Paria et nouo regno Granatensi. Inueniuntur et populi quidam nigri, sed li in exiguosunt numero, nempe in regiuncula carequa intra Carthagenum et S. Marthae promontorium, Vnde non absurde quis dixerit, venisse hos eo tempestate aliqua compulsos, vel ex Aethiopia, vel ex opposita Guinea. Ingens autem indicium est, ante Christophorum Columbum in has partes ex Europae parte ciuiliore et cultiore penetrasse neminem, quod in omnibus istis prouinciis ne minimum quidem litterarum vestigium repertum fuerit. aut aliarum terum, quae nobis per Eutopam familiares sunt. Adde quod vltra ducenti anni vix effluxerunt, cum maxima pars earum Insularum, quae inter nostrum continentem et nouum orbem intercedunt, velut Açores, Madera, Capitis Viridis, S. Thomae, Prin cipis, coli habitarique caepit, cum ante incultae habitatoribus destituerentur.
Sic igitur censeinus: Nouum istum orbem primitus habitatum fuisse a populis qui continurata habitatione, ex Europa et Asia (nec enim videtur Africa ob situs diuersitatem in hanc sortem venire debere) quaerentes subinde nouas sedes atque domicilia commodiora paulatim se in istas oras in fuderunt: accedentibus haud dubie etiam aliis habitatoribus, qui vi tempestatum et praeter arbitrium eo compulsi ibi sibi domos atque habitationes constituerunt.
6. DIVISIO NOVI ORBIS.
Ex quo tempore primum Christophorus Columbus nouas illas terras detexit, nunquam cessauerunt Europaei homines, subinde nouis expeditionibus factis in penitiora illius continentis penetrate.
Etsi autem multi egregii viri qui cum audacia fortitudinem scientiamque con unxerunt, tam ex Hispania, quam ex Italia, Anglia, Lusitania, Gallia eo nauigarunt, vt aduersum illum orbem penitus cognoscerent, assequi tamen scopum suum nemo ex tanto numero potuit, aut scire, qui eius essent fines aut extrema versus septentrionem, occidentem, et meridiem. Ego quidem, vt de me profitear, malo se qui auctoritarem eorum, qui ante me dixerunt, quam vanis laboribus aut quaestiunculis tempus terere. Statuimus igiturillius noui orbis (de terra firma nobis sermo est) partes duas, quas vocamus Americam et Magellanicam.
America rursum diui ditur in duas praegrandes Peninsulas, quae per Isthmum quendam coniunguntur, longum leucas septem, inter Nomen Dei et Panamam. Quod enim quidam vndecim leucas numerant, id sit ob curuitatem et difficultatem viae, dum iter facientes vitatis scrupis et arduis montium commoditatem etiam per dispendia quaerunt. Nos alteram quidem earum Peninsularum
page 310, image: s0354nominabimus Septemtrionalem, alteram Austr alem. Et illi quidem tribuunt sedecim millia milliarium in circumferentia, quatuor vero millia in longitudine, ab ortu versus occasum. Fines eius versus Aquilonem nondum sunt cogniti. Iacobus quidem Carterius atrigit eam sub gradu quinquagesimo, anno AN. C. MDXXXV. Caspar vero Carterealis Lusitanus sub gradu sexagesimo sexto. Sebastianus Gabotus Italius peruasit vsque ad sexagesimum septimum, prohibitus immani frigore progredi vluterius. Postremo Martinus Forbischerus Anglus auspiciis Elisabethae Angliae Reginae duersis itineribus tentauit, an per fretum aliquod versus Cataiam et porro in orientem vsque ad Moluccas Insulas penetrare posset. Sed videtur se ipsa natura opposuisse eius conatib. non solum frigoris int olerandi vehementia, sed etiam ob pruinas in glaciem concretas, vt argenti viui globulos referrent, tantae virositatis, vt omnia consumerent, quae iis contingerentur. Accedebat, quod mare nullum se aperiebat in orientem, sed tantum porrigeretur fretum in septentrionem versus Polum. Et quamuis dictus Forbischerus rumorem sparserit, ingressum se fretum arcticum, nunquam tamen scopum sui tam laboriosi itiner is attingere potuit. Aperuit tamen nauigando oceanum regionem quandam maritimam, quam appellauit Virginiam, cum non nullis aliis terris desertis, ad quas peregrini quidam certis anni temporibus accedere siolebant piscandigratia. Caetera huius peninsulae partim terminantur mari quod Aquilonare vocant, partim Australi.
Porro ea pars quae in orientem vergit, complectitur tres regiones latissime patentes, Estotilandiam, Terram Laboratoris, et Norembegam, quae pariprope terrarum spacio opponuntur Noruegiae, Angliae, Franciae et Hispartiae. Estotilandia septentrionalior est omnium earum regionum, quae quidem in nostram notitiam peruenerunt. Aiunt autem hanc longo tempore ante Columbum inuentam fuisse a piscatoribus quibusdam e Frischlandia Insula: deinde penitius cognita fuit anno AN. C. MDXC. per Antonium Zenum Venetum, auspiciis Zichmini Regis eiusdem Frischlandiae et vicinarum Insularum.
Finitur Estotilandia Niuoso fluuio, qui sexagesimum gradum habet eleuationis Poli, incipitque ibi Terra Leboratoris, quae porrigirur vsque ad fluuium S. Laurentii, quem aliqui nominant Fretum trium Fratrum, alii vero fluuium de Canada. Praeterito Sinu trium Fratrum alius occutrit, quem Quadratum nominant, habens in longitudine fere octinginta millia, cuius o stium prope occluditur plurimis Insulis (Verazanus et alii numerant XXXVI.) quae illiad orientem obiiciuntur. Nominatur autemregio isto Terra de Baccalaos, ducto nomine a pisce quodam cuius ibi ingens est multitudo, adeo vt fidem narrantium copia superet. Cum autem Insulaeillae sibi inuicem vicinae sint, fit vt mare diuisum appareat in plurima brachia siue sinus, qua de causa multi ibi sunt portus commodi sane atque securi. Peninsulae illi magnae Australi pariter tribuunt peridromum sedecim millium, longitudinem quatuor. latitudo cius admodum vatiat, cum inter Nomen Dei et Panamam ciuitates tantum intercedant milliaria VII. intersinum Vtabae et S. Michaelis LXXV. inter S. Augustini Promontorium et caput Album mille: ad Fretum Magellanicum CXXXIV. Interstinguitur prope vbique praealtis montibus, qui innumeras valles constituunt, e quibus infiniti prostuunt fluuii maiores minoresque: quorum illi, qui in Oceanum Aquilonarem a quas suas deponunt, longe maximi sunt, caeterosque, qui aduersum Oceanum petunt, multis modis superant: Cuius rei canla est, quod montes, qui Peruanum regnum ab oriente cingunt, non tam longe absint a mari Australi, quin ab ipso conspici poslint: vnde fit, vt ii qui in montibus illis oriuntur, breui admodum decurso spacio, mare ingrediantur, exhaurianturque antequam vires ac quisiuerint.
Cum autem mihi constitutum nequaquam sit, totum illum nouum orbem describere, sed solum, quatenus concernit Monarchiam Hispanicam, contentus ero ea attigisse, quae Hispanorum parent imperio, et vbi ipsi possessiones coloniasque habent, de reliquis prouinciis alibi dicturus.
7 CASTRVM SIVE FORTALITIVM S. Helenae cum aliis tribus in Florida regione.
INitio igitur facto ab latere quod in Aquilonem vergit, sciendum, habere Hispanos fortalitium supra promontorium S. Helenae, quod est in extremitate prouinciae quae Norumbega dicitur. Cum autem Galli colonias aliquot in ea prouincia plantauerint, videbimur ex tra propositum versari, si eas descripserimus prolixius.
Florida ab oriente ter minatur Bahamania et Insulis Lucai s, ab occidente habet regnum Mexicanum, ad meridiem Cubam et Iucatanam, a Septentrione Canadam, Virginiam, et Nouam Franciam. Longa putatur milliaribus CCCC. porrigiturque in mare angusto quodam velut promontorio; latitudo eius constituit mill. LXX X. Littus habet inaequale et Asperum, vbi mare plen um est scopulis, inpriomis circa istud promontorum, vbi scopuli sunt, quos Martyres appellant. Est haec sub eodem cum Mauritania patallelo, vt medium eius XXXV. gradus altitudinis obtineat. Tot autem aduersitatibus et infortuniis iactati sunt Hispani, vt propem odum omnem spem obtinendae huius prouinciae abiecetint, etsi non ignari, quantas in aliquibus locis gigneret diuitias. Ab littore s. Helenae vsque ad proiecturam Floridae euntibus occurrit Riuus siccus, promontorium Crucis, S. Augustini et Canuaueralium. In florida tamen habet rex Hispanus tria Castella, in quibus alit milites praesidiarios, nempe Iacobi, Augustini et Philippi. et inde vsque ad caput Terrae Nouae siue Franciae Antarcticae paruis vruntur nauigiis, quae remis impellunt, quod mare ibi prope vadosum sit. Fuerunt quidam, qui opinarentur, extare in illis partibus alicubi fretum, per
page 311, image: s0355quod ex Aquilonari in Austrinum mare nauigato pateret: in horum numero fuit Petrus Melendes, qui ausas est illius reipericulum facere quod audiuisset, in mari (quod del Nort [reading uncertain: print faded] siue septentrionale dicitur) inuenta fuisse fragmenta nauigiorum Chinensium, quodque in sinu quodam qui ad trecentas Leucastertam ingreditur, apparerent certis quibusdam anni temporibus balenae ex altero mari: nec deerant qui crederent Thomam Ohandisch Anglum, qui anno Doniiut MDLXXXVII. circa caput Califormiae nauem Hispanicam, quae e Philippinis Insulis adnenerat, intercepit, per illud fretum transiuisse. Stephanus Gomezius, cum eundem hunc transitum quaeteret, multis milliarib. aduersus Sancti Antonii fluuium, qui in florida est, nauigauit, et alii quidam idem tentarunt per S. Laurentii fluuium, irrito tamen conatu omnes.
Qualitas et ingenium terrae.
Abundat haec prouincia multis variisque fructibus, et diuersis animalium generibus. Multum hic effoditut au i et argenti, quod incolae col igunt, de ductis in exiguos tiaulos graudioribus fluminibus. Non est dubium, quin terra illa omne genus segeres proferret, siquidem coleretur et sereretur, cum patiens sit omnis genetis arborum fructuumque. Reperiuntur etiam ibi vniones, et lapilli quidam precosiores, inprimis Turcoisii et Sinaragdi. Vaccae in illis partibus pilos habentleris equinis similes, iubam insuper ad equorum instat.
Mores et ritus illius gentis.
Eotum qui Floridam incolunt color accedit multum ad cupri siue aetis colorem, quod venit ab vnguento quodam, quo cutim illinunt, partim etiam ab aestu Solis, quanquam primitus albi naseantut. Sunt autem satis apti ad res gerendas, et leues cotpore, quastes illis conciliat continuum exercitium, dum semper occupantur venatione, cum omnes eorum cib autmissus feresiate ferina. Ceruorum apud illos genera tria, vnum inter ea, e quo lac emulgent, haud secus ac nos e vaccis. Conficiunt cuspides sagittarum suarum ex ossibus acutioribus piscium, aut praeacutis lapidibus, e quibus ignem extundimus. Pro moneta ipsis sunt conchae quae dam marinae elegantiores, quarum tamen vsu plebeiis interdictum est, earum possessione solis magnatibus reseruata, vt apud nos ius cudendae monetae. Magnates pro vestibus vtuntur pel ibuse marte bestiola, plebeii magna ex parte nudi incedunt. Astuti lunt et versipelles, procliues quodam naturae instinctu ad vindictam et gerenda bella. De victu in futurum vilde sunt solliciti, seruntque frumentum suum Mense Martio et Iunio, faciuntque tribus mensibus post messem, postquam fruges maturuerunt, conuehantque in gran ria communia, vt inde distribuant vnieuique pro dignitate sua et necessiate. Gerunt assidua cum Crocodilis bella, disponuntque in omnes partes sollicitas excubias, haud aliter, quam siab omni latere hostilibus cinctiestent exercitibus. Deficientibus cibis coniuetis, ad serpentes, lacertos, aliaquie impura animalia deueniunt, vt et Auanates vicini eorum. Reperiunturapud illos plurimi Hermaphroditi, quibus vtuntur loco seruorum siue mancipiorum, aliquando etiam iumentorum.
Opes et diuitiae.
Postquam Incolae auri argentique ramenta ex aquis collegerunt, vt superius diximus, deferunt ea ad lirtus maris, vt facta permutatione distrahant, quod prae cipuum et fere vnicum apud ipsos est mercimonii genus.
Robur Prouinciae.
Habent ibi Hispani tria loca munita, vt dictum est, S. Iacobi, Augustim, et Philippi, quamuis sint, qui negent s. Augustini castrum instauratum denuo fuisse, post quam Franciscu Draco Anglus id pessundedit. Quae adhuc sunt integra, satis munita peribentur, praesidioque hominum et re tormentaria sufficienter in structa.
Religio.
Credunt hi Barbari animas esse immortales, quo quidem in capite nobiscum conueniunt: caetera sunt Idololatrae.
8 SINVS MEXICANVS.
Habet sinus hic (quem etiam vocant Mare Cortesii) velut duas portasivna, per quam mare citrsu satis rapido ing editur, est inter extremitatem Iucaranae Prouinclae et Cubam Insulam. altera, per quam illud egreditur, et eadem quidem vehementia, est inter acutum istud floridae Promontorium et eandem Cubam. Alluit autem sinus iste littus circiter ad duo millia mil. liarium inter dictas prouincias Iucatana et Floridam, quod omne littus pertinet ad Nouam Hispaniam. Ipsum porro mare satis est intempestum, habetque paucos admodum portus, qui non sint subiecti Aquilonis iniuriis, excepto solo portu Hauanensi. Hunc sequitur S. Iohannis de Lua, quem Hispani munitissimum effecerunt, quod eo protegatur Insula quaedam, milliare vnum in peripheria habens, ad quam appellunt tutaeque ibi consistunt classes, quae a Mexico et Hispania veniunt.
9 Noua Hispania.
Comprehen ditur sub hoc nomine quicquid terrarum extenditur a Florida vsque ad Mare Californiae; versus Austrum confines habet Guattimalam et Iucatanam regiones. Subegit hoc regnum primum Ferdinandus Cortesius anno salutis MDXIIX. Continet a. haec nonua Hispania regna haec intra se: Nouam Galliciam, Mechoacanam, Mexicum et Guastecanam.
Qualitas nouae Hispaniae generatim.
Aer circa Mexicum vrbem, quamuis sit sub Zona Torrida, temperatus tamen est. Augusto et Septembri mensibus, singulis prope diebus a meridie pluit. Ager vicinus fertilissimus
page 312, image: s0356omnis generis fructus profert, excepto vino et oleo: quanquam satis ibi inueniatur vini et oliuarum, quae eo deferuntur vtraque magno cum regis Hispani emolumento. Sunt insuper hic prope omnia animalium genera, tam ibi nata quam importata. Amant Hispani Hanc noui orbis partem prae caeteris omnibus Americae regionib. Quanquam autem in digenae Mexicani plerique diutissime viuant: Hispanitamen (sicappello qui parentibus Hispanis natisunt) raro sexagesimum annum superant: quodque dignum est obseruatione, Hispani, qui domo profecti ad ulta iam aetate huc veniunt, viuaciores sunt, quam qui in prima huc deuehuntur pueritia.
10 Noua Gallicia.
Qui olim hanc prouinciam inhabitauerunt populi, Xalici dicti fuerunt: quos cum Nunnesies. Gusmannus subegisset, extruxit ibi oppida S. Spiritus, S. Michaelis, Guadalaiaram, et Nouam Compostellam. Ea para quae cingitur Piasta amne et S. Sebastiani fluuio, nominatur Culhuacan a primaria ciuitate, cui idem est nomen, in qua Hispani S. Michaelis Coloniam fundauerunt. Omissis autem regionibus ad dexteram, quae parum cognitae sunt, quod nemo hactenus viderit eorum hominum aurum et argentum: a Sibola et Granata venitur ad mare Californiae, quod nonnulli rubrum vocant: et hucusque terra est habitata, nec vlterius extendit se Hispanorum negociatio. Venit ad Sibolam Franciscus Coronatus ita iubente Antonio Mendoza sub annum MDLXXIX. sed cum nihil ibi inuenisset quod foret operae precium, reuersus est Mexicum cum suis militibus.
Ingenium Terrae.
Abundat solum aurifodinis, estque capax omnis generis fructuum. Mare vicinum ingentem copiam piscium suppeditat, et syluae numerosam ferarum exhibent venationem. Maxima tamen pars huius prouinciae salebrosa est, rudis et aspera.
Mores habitantium in ea.
Qui littus Oceani accolunt e solis piscibus vinunt: interiores feri et immanes sunt, venationibus perpetuis aetatem terentes. Gens faedae paupertatis, nudi enim incedunt, quibus nuda humus aut densum nemus cubile praestat, vbitunque eos nox oppresserit Sed nec ab esu carnium humanarum eos abstinere multi seripserunt. Olim nemo quenquam superiorem agnoscebat, sed promiscue libertate vtebairtur: verum Hispani eos subactos patere docuerunt.
11 MECHOACANA.
Distat haec Prouincia a Mexico paulo minus quam quinquaginta Leucis, in ambitu comprehendens octoginta. Est ibi oppidum Sinsonsa nomine, satis amplum frequensque in quo veteres reges Barbari commorabantur. Aliud oppidum Pascuara nomine, primo sedes fuit Episcopie nunc vero habitat is in nouo Vallit oleto. Perfluit hanc prouinciam fluuius rapidus, qui postquam alios duodecim recepitamnes, ingreditur praegrandem lacum, quem vulgo vocant Mare Cephalicum, cuius ambit us quinquaginta millia constituit. Hinc rursum egressus, immanique prae cipitio in profundam vallem delapsus, mille maeandris ambagibusque profluens, multosque aquis suis Crocodilos vehens, mare Australe irrumpit. Antequam autem Oceano exhauriatur. insulas quasdam constituit. Paulo digressis a littore maris occurrit Sacatula, deinceps regio Colina, et postea oppidum Purificationis, inque ipso littore maris Portus lacobis Natiuitatis et S. Antonii.
Natura et ingenium terrae.
Meretur haec prouincia, vt inter optimas totius Nouae Hispaniae numeretur, cum ibi Mayzum, (frumeiitum Indorum.) aliique fructus bis in anno inaturescant, referente Francisco Toraza, sexaginta le collegisse modios, cum solos quatuor semehtem faciendo proiecisset. Multa quoque humus ex se gignit simplicia (vt vocant) quorum in Medicina vsus, inter quae Mechoacan ra dix primi nominis est. Gossypii, Cuchenillae, mororum et vermium sericae lanae artificum magna est hic abundantia. Auti et argenti metalla gignit, sed vtrumque vilius est nec tam purum bonumque ac alibi. Mellis hic plurimum, vt et cerae, et Ambrae nigrae, salis et piscium, a quibus postremis nomen traxit tota prouincia, cum Methoacan barbaris piscem sonet.
Mores Incolarum.
Sunthi statura alta, robusti et agiles, feruntque prae se nescio quid sublimioris spiritus, ingeniique soleitis, quod apparet ex operib. eorum, praecipue cum plumas auium tam artificiose componere nouetunt. Sed et ex arun dinibus grandioribus quaedam in vsus suos concinnare sciunt, multaque alia eius generis, quae supra captum barbarorum videri possint. Melius tamen hoc ostendit eotum lingua, quae vbertate vocabulorum et figurata locutione elegantiam non vulgarem praesefert, vt nonnulli eam cum Latina componere ausi fuerint. Temperamenti sunt optimi, ideoque viuaces, fertur vulgo descendere eorum progenies a septem illis populis, qui ab Aquilonis partibus olim populariter in has terras migrauerunt.
MEXICANA:
Est haec prouincia omnium amaenissima et fettilissima totius noui Orbis, et si Iosepho a Costa credimus, non Americae solum sed et vniuersi terrarum Orbis. Nomen accepit a prae cipua vrbe Mexico, quae ab Insulis Fortunatis siue Canariis abest centum gradibus. Vrbem ipsam Cortesius cepit a d. XIII. Augusti mensis anno a N. C. MDXXI. Habuit autem Hispanus ille Dux in illa expeditione Indorum ducenta millia, Hispanos nongentos, equites
page 313, image: s0357octoginta, tormenta aenea septendecim, tredecim Myoparones in lacu, et sex millia Canoarum, quae sunt velut scaphae aut lembi piscatorii. Sita est haeo Ciuitas in ampla planicie, quam vndique alti montes circumdant, quibus nix in fastigio nunquam deest. Ipsa vallis ambitu suo conficit circiter leucas LXX. complectirurque duos lacus, quorum ille aquas habet dulces, hic vero salsas. Influit aurem in lacum salsum aqua dulcis, cui salsedo conciliatur ob fundum nitrosum. Fuerat vrbs Mexicana primum constructa in lacu salso, sed Cortesius eam euertit, extructa noua, non quidem intra aquas, sed in sicco. Perhibetur autem adeo magna, vt sex millia domuum complectatur, in quibus Hispanisoli habitant, cum circiter sexaginta millia Indorum commorentur in suburbiis.
Aiunt vulgo in illa Vrbe res quatuor inueniti exquisita pulchritudine: foeminas, vestes, equos, plateas siue vicos Vrbis. In ripa siue littore lacus illius circiter quinquaginta oppida extant, inter quae id quod Tescuco a barbaris vocatur, non multum cedere fertur ipsi ciuitati Mexicanae. Est autem intra Mexicum Typographia, Taberna Argentaria et Studium vniuersale satis celebre. Praeter hanc etiam in hoc regno est Ciuitas Angelorum, in agro ad miraculum fertili, qui distinguitur in varias valles, colles et planicies, in quibus innumeri pascuntur greges ouium et armenta cornigerorum omnis generis, vt iam taceamus de ingentitritici omnisque generis frugum copia, deque fructibus arboteis. Ab altero latere occurrit Tlascala, quod nomen sonat oppidum panis, situm in colle non valde edito, agrum habens feracissimum, qui fere sexaginta leucas habet in peridromo. Habitasse olimibi perhibentur cir. citer trecenta millia hommum: nostro aeuo ad paucitatem redacto populo, inueniuntur tamen ibi millia quinquaginta. Ciues huius vrbis omnes nobilitate gloriantur, adepti id prinilegium ob auxilium fidemque, quam praestiterunt Hispanis nouis hospitibus aduersus vicinos Mexicanos. Caetera oppida maioris momenti sunt Tolla, Tulluca, et versus mare Vera Crux, vt et Zempoalan, cuius agerabundat aquis. Tauascum oppidnm est satis amplum, vbi sedes est Episcopalis: vbi dicuntur inueniri ad viginti millia domuum, partim calce partim argilla constructarum. Tecta plerisque e culmo aut arundinibus, quibusdam etiam e certo quodam lapide fissili. Apparet tamen multo spacisior quam rerpsa est, domibus non contiguis sed sep ratim et intercedente spacio aliquo, locatis, puto ob metum incendii.
Fluit per haec loca aluatada fluuius, quitribus ostiis Occanum ingreditur. In regionis interioribus occurrit Vlatlan oppidum capax et amplum, agrum habens crebris refertum colonis ob vbertatem et felicitatem fundi, quamuis etiam ibi reperiantur venae sulfuris et aluminis.
NATVRA ET INGENIVM TERRAE.
Fruitur tota illa continens aere temperatissimo, gignitque immanem vim fructuum et omnium rerum ad vitam humanam necessariarum. Morus arbor vix vllibi felicius quam hic prouenit, cuius foliis tantum alitur bombycum, vt fidem superet. In ripa lacus dulcis Mexicanae prouinciae prouenit gramen optimi nutrimenti, quod singulis nouilunlis metitur. In crepidine vero lacus salsi colligebatur olim multum salis: sed is nostro aeuo defecit: cuius loco plurimum salis nitri colligitur: excoquunt tamen Indi terram igne, et inde aliquantum salis conficiunt, sed non magni vsus. Alit haec terra plurimos equos, asinos, arietum ouiumque greges: suntque alicubi metallifodinae. Tanta autem est ibi omnium eduliorum abundantia et precii vilitas, vt viginti octo librae carnis bubulae non nisi dimidio regali nummo veneant, porcus vnus regalibus nummis duobus tribusque vendatur.
MORES PRISCORVM MEXIcanorum.
Victitasse has gentes more caeterorum barbarorum humanis carnibus, et Idola coluisse, et plures singulos habuisse vxores, priscarum historiarum fides asserit. De regibus Mexicanis sic narrant: Regnum istud non in successione sanguinis sed Electorum suffragiis constitisse, qui numero sex erant. Eligebant hifere iuuenes alacres, corpore validos atque agiles, et quibus bella cordi essent, constatque interfectum ab Mexicanis Regem quendam, quod delusa Electorum spe ignauia atque ocio torpesceret. supremum apud eos Consilium erat compositum e quatuor gradibus nobilium et officiariorum, sine quorum consensu res nulla maioris momenti expediri poterat. Prima iis erat cura circa educationem liberorum: proxima ab his religionis, tertia belli: de caeteris non ad modum erant solliciti. Habuit haec respublica aliquando virum maximi ingenii, virtutis incomparabilis: Tlacaellel is vocabatur, eratque tam magni animi, vt oblatum respueret regnum, quanquam ipsius virtutibus non vno nomme debitum: existimabat enim potius e Reipublicae vsu fore, si alio imperante ipse exequeretur quae ex vsu communi essent, quam si ipse, imposito humeris suis Regali onere, vacare aliis vrgentioribusque negotiis non posset. Erant autem omnia circa regem magnifica, siue habitationem spectares, siue ministeria aulica.
Longissime autem patebat eius dominium, religio et lingua; hinc quidem vsque ad oppidum Tecoantepec, quod distat a Mexico leucis CC. illinc vero vsque ad Guatimalam, quae CCC. leucis inde abest. Ab oriente terminabat (respectu nostri) mare Aquilonare, ab Occidente vero Australe.
Quanquam ne in hac quidem potentia subiicere sibi penitus potuerint Mechoacanos et Tlascalenses, quin solae illae inimicitiae quae Mexicanis erat cum Tlascalensibus, aperuerunt Hispanis portam ad inuadendum occupandumque hoc imperium. Venerunt autem priscis temporibus
page 314, image: s0358Mexicani in has oras ab septentrionis partibus, diuisi in septem tribus siue genera: illam autem regionem aquilonarem postmodum repererunt Hispani, diuitem sane et populo affluentem, appellaueruntque nouum Mexicum. Summa apud eos erat gloria armorum, hec sola erat adipiscendae nobilitatis ratio. Instituerat autem Motezuma, nouissimus Mexici Rex, ordines nonnullos velut Equestres, (siquidem equos habuissent) quorum primi se nominabant Principes, secundi Leones, alii Aquilas, rursum alii Leopardos. Integrum erat his, gestare corpore aurum vel argentum, vestiri gossypio, vti caligis, bibere vasis pictis et deauratis: quorum nihil plebeiis ac ignobilibus permissum erat.
Mores eorum nostro aeuo.
Sunt Mexicani fere ingenio subilimi, plenfque studio ac industria. Quin et animosi satis, cum velut a parentibus acceperint, firmiterque statuant, in sola virtute hominis consistere nomen atque gloriam. In bello vtuntur sagittis arcubusque, plurimi etiam fundis, e quibus lapides iaculantur. Non tamen est negandum, eos bombardis quoque dextre vti nouisse, vtique ex eo die, quo Hispani inter eos commorari coeperunt. Plebs sobrietati supra modum studet, vt et mercaturae ac negociationi. Nemo fere est, qui non studio lanae sericae bombyces alat: et opifices elabora issima conficiunt opera, precipue e plumis et ligno. Maxima tamen eorum pars Hispanorum moribus et viuendi rationi adsueuerunt, postquam Christianos professi baptismum receperunt.
Opes et diuitiae.
Ex herba quam Mexicani omnibus annis metunt e lacu aquae dulcis, creduntur non minus conficere ducentis millibus scutatorum annuorum. In caeteris, quamuis Peruuia Mexicanum regnum superet in auti et atgenti copia, hoc tamen iure illi se praeferre potest in copia fructuum, armentorum atque gregum, vt et ingenio artificum. De pecudum multitudine vel hinc sodes coniecturam fac. Inuenies vnum aliquem hominem, qui quadraginta millia boum vaccarumque alat, itemque qui vltra centum quinquaginta millia ouium arierumqne in pascuis habeat. Annoa nato Christo MDLXXX VII. cum classis ex his partibus in Hispaniam rediret, retulit secum sexagies quater mille coria siue terga bubula, cumque hoc mercimonii genus quotannis ad viginti sex coronatorum millia et amplius ascendat, ingens tamen argenti vis singulis annis praeterea colligitur, partim in moneta facta, partim e lana, saccharo, serico, et cuchenilla (nomen hoc est vermiculi, qui coligitur in foliis ficus Indicae, in quibus nascitur inuolutus tenui velut gossypio) cuius non est exigua vtilitas. Colligitur vermiculus ille magna cum cura, siccarurque ad solem, post mittitur in Hispaniam, compertumque est ex hoc solo mercimonii genere non minus quam trecenta millia millia scutatorum confici quotannis. Intercedit et frequens Mexicanis cum Chinensibus negotiatio. Ex China enim in Nouam Hispaniam deuchitur linum, aes Cyprium, stannum, cera alba, tela serica alba, aurum, charta et quaedam res delicatiores, quae inde deferuntur in Peruniam, bono cum mercatorum emolumento. Conira atgentum praecipuum est genus mercis, quod in Chinam inuehitur, quae terra plus auri quam argenti visceribus suis gignit. Aurum autem Chinense non superat nouendecim caratos, delatum vero Mexicum defaecatur vsque ad vigesimum secundum.
Mittir praeterea Noua Hispania in Peruanam pro vno coronatorum millione pannos, sericum, telam lineam et tabulas ligneas. Nondum adepti sunt isti homines artem perfectam conficiendi vitri, vt nec charcae, quae res sine dubio defectui artificum magis attribuenda est quam materiae, inprimis quo ad vitrum. Charta enim colore oleaginoso inflcitur ad quamuis rem potius apta quam ad scribendum: vitrum autem fir obscurum, crassum et materiale. Soluunt autem indi Regi et feudatariis duodenos nummos regales in singula capita, et nihil praeterea.
Gubernationis modus.
Cum constitutum mihisit, in fine huius tractatus de nouo Mundo generatim aliquid dicere de Gubernationis forma per Americam, deque eius potentia ac robore: contentus hto ero solummodo dicere, Regem in his regionibus iis qui terras aliquas occupauerunt, vt et militibus qui prae caeteris fidelem nauaueiunr operam, non solere dare imperium in indigenas aut iura Magistratuum, sed solum ius feudi et vectigalium, quae ipsi debentur: nec diutius durat hoc beneficium, quam dum benemeritus et filius eius viuat, idque sub hac conditione, vt id praestent quod rex ipse praestiturus erat tid est, vt alat Sacerdotes et Doctores Christianae religtonis, praestetque ea quae ad cultum et templa pertinent. Administratio autem Iustitiae omnino dependet a Curia et praefectis regiis, Habitant autem in Vrbe Mexicana cum Prorex Nouae Hispaniae tum Archiepiscopus, estque ibi suprema curia summumque tribunal totius regni. Tlascalenses adhuc sua quadam fruuntur libertate, habentque rempublicam, sed sub protectione ac clientela regis Hispani, qui et Gubernatorem dat cum Vrbitum territorio corum.
GVASTECANA.
Cum primum Hispani noui Orbis dominium arripuissent, interiora parum pensi habentes, id vnice operam dederunt, vt litroralia loca habitateribus implerent, vel ripas illustrium fluuiorum: cum autem paulatim creuissent potentia etiam ad penitiora regionis imperium suum propagauerunt. Nauiganti littus nouae Hispaniae occurrit ostium fluuii Palmatumquem vt scrutaretur curiosius, profectus est
page 315, image: s0359Aluarus Naruesius anno AN. C. MDXXVII. cum sexcentis Hispanis peditibus et equitibus centum. Sed hi prope omnes interierunt, re nulla perfecta, cum quidem ob defectum alimoniae ad tam immanem famem redacti fuissent, vt alteri alteros trucidarenr atque deuorarent. Viginti milliaribus infra illum fluuium ocurrit alius, cui Panuco nomen est, vbi Franciscus Garaeus ab incolis mira barbarie efferatis male acceptus est, trucidatis quadringentis militum eius, quorum partem sacrificarunt, alios deuorauerunt, detractasque illis pelles cum ad Solem siccassent, in templis Idolorum fuorum suspenderunt.
Postea tamen haec regio subacta esta militibus Cortesii. Appellatur autem Gasticana vel Guastecana, vel eriam a fluuio Panuco, estque ibi oppidum, cui nomen est Zimarao, in cuius agro ad pedem monris videntur duo fontes, e quorum altero scaturit pix nigra, ex alterorubra.
Postquam huc delapsi sumus, non alienum erit a proposito quod dicam, in insula Luporum haud procul Lima fontem esse bituminis, quod Peruani Copoium nominant; est et alius quidam in promontorio S. Helenae, cuius vsus est praecipuus ad illinenda bitumine nauigia. Cum ante annos quadraginta incolae rebellassent, et inde secutum fuisset bellum ciuile, accidit, vt iugulatis habitatoribus tota regio deserta relicta fuerit.
Sequitur Caput rubrum, fluuius Alneriae, Villaricca, nomen adepta, quod portum habeat commodum iis qui ex veteri Hispania in nouam negociantur. Strauit Antonius Mendoza viani ab hoc oppido ad Mexicum, vt ex peditior esset mercium hinc inde transportatio. Paucis tamen annis post omnis negotiatio translata est maioris commoditatis ergo ad Veram Crucem, quae paulo est inferior, aduersus S. Iohannis oppidum. Condiderunt his Hispani Colonias duas, Panucum et S. Iacobi in vallibus.
12 IVCATANIA.
Est haec grandis peninsula, cuius peridromus nongenta millia continet, estque sub gradu primo et vigesimo sita. Barbari sua lingua Maiathanam vocant. Quo magis autem in mare porrigitur eo latior euadit, delinitque in duo promontoria, quorum illud quod septentrionem respicit, Caput rubeum appellatur, Australe vero dicitur Cotoca.
Qualitas regionis.
Sunt in hac prouincia multa loca deserta: auri argentique inops est, diues autem piouentu frumenti, fru ctuum, mellis, cerae, abundans anseribus, gallinis, Capis, leporibus et ceruis. Etsi autem non perfluatur riuis amnibusque, solum tamen semper humidum et viride est, sibique ipsi sufficit: causam deprehendunt fossores, qui vbi ad tres pedes sulcum depresserunt, in lapides incidunt, sub quibus sunt scaturigines aquarum.
Mores Incolarum.
Videntur natiui incolae huius prouinciae generolos alere spiritus, et aliquam rei bellicae notitiam habere, sumtque viuaciores caeteris per nouam Hispaniam. Solebant ii quidem captos bello hostes suis immolare Idolis, ab iis tamen deuorandis abstinebant, vt etiam Mexicanos id facientes derestarentur. Verbantur arcubus sagittisque, capite munito galea lignea, pectore vero thorace e gossypio, pingentes faciem totumque corpus ad terrorem colore nigro. Aiunt illos solitos adorare crucem, quoties obtinere vellent pluuiam: et erectas quidem ibi repertas fuisse cruces seripsere quidam, incolasque vsos circumcisione.
13 GVATIMALA.
Inter Iucataniam et Nicaraguam regiones offert se Guatimala oppidum, praetereaque S. Iacobi, S. Saluatoris, et S. Michaelis oppida, cum alio quod Chappa dicitur, quae fere sunt Coloniae Hispanorum.
Qualitas regionis.
Aere haec regio perflatur dulci et benigno: agro gaudet fertili, siue is montibus attollatur, siue vallibus deprimatur, vbique enim fructuosus est. Praecipuum oppidum regionis situm est in valle amoenissima, perpetuo gramine virescente, arboribusque fructiferis obumbrata. Abundat ager iste Cacaizo, qui fructus refert specie amygdalam, quanquam magis rotundetur: seruitque monetae vice incolis multarum nouae Hispaniae regionum. Valor his nucibus hic est, vt viginti millia Cacaizorum valeant centum viginti regales nummos in Guatimale, ducentos vero in Mexico. Fugit haec arbor Solem, capta amore aquarum, igitur vt crescat laetior, fructusque multos ferat, plantatur iuxta aquas, plerunque subter aliam maiorem arborem, quae vmbra sua hanc a solis radiis defendat Fuitantiquitus oppidum structum in pede montis cuius ima plena erant materia combustibili. Cum autem anno AN. C. MDXL. a d. VI. Decembris mensis, aquae staguantes, quae hactenus subter montem delituerant, facta inundatione compluribus locis erupissent, obrutam illuuie ciuitatem magna ex parte euerterunt. Fecit haec res, vt asportata materia duobus a pristino loco milliaribus, de nouo erecta fuerit. Cum vero ad annum Salutis M DLXXXI. torrens igneus e longinquis locis prorumpens, ciuitati proxima inuaderet ambureretque, parum abfuit, quin omnia perirent incendio. Eo qui sequebatut die tantum prorupit cienerum, vt vniuersam impleret Vallem, ipsamque propemodum operiret ciuitatem. Nec in his sterit terror et infelicitas Gattimalensium: anno enim sequente ex eodem monte rantus prorupit ignis, vt is spacio vigintiquatuor horarum defluens omnia corriperet, ipsasque inflammaret petras, percalefactis quinque proximis fluuiis, vt prohibente feruore aquae transiri non possent. Audie bantur interim horribilia tonitrua, intermicantibus fulguribus, ignibusque
page 316, image: s0360vicinum aerem secantibus, cum horrore ac metu hominum incredibili. Est in hac regione lacus centum milliaria longus, vigintilatus.
Forma Dominii.
Ordinaria stataque Gubernatoris sedes est in Vrbe Guatimala (quae et ab aliis S. Iacobi dicitur) qui magna cum auctoritate praeest, cum vacantia beneficia possit libero arbitrio iis conferre, quibus placuerit: quod neque Proregi Mexicano licet neque Peruano. Est et ibi Tribunal srue Senatus regius cum praeside vno, a quo omnia dependent quaeconcernunt iustitiam. Habitat hic etiam Episcopus.
14 TERRA FIRMA.
Comprehenditur sub hoc nomine illa pars continentis, quae post repertas Insulas a Christophoro Columbo detecta fuit: verbi gratia, quicquid est inter Pariam et Iucatanam: nempe mare Aquilonare, Fondura, Veragua, Pars Castellae Aureae, Cartagena, Venezuela, quibus deinceps iuncta fuit Nicaragua, cum residua parte Castellae Aureae, quatenus illa mare Australe contingit. Vt autem melius harum prouninciarum situm capere possimus, notandum est, terram, quae recedit a promontorio meridionali Iucataniae, recto filo inter occidentem et meridiem, de nouo in Orientem porigi, recta linea aduersus Iucataniam, relicto in medio sinu capacissimo inter duo promontoria, quorum illud dicitur ad Tres Mucrones, hoc vero Camoronium: quanquam et aliud ibi sit, quod dicitur Caput Gratiae Dei. Inter Iucataniam et tria puncta siue Mucrones extenditse sinus Higuerensis: Inter tres Mucrones et Camoronem videbis Trugillium oppidum: inter Camoronem et Gratiam Dei est Carthagena. Praecipua Hispanorum colonia in Fondura est Trugillium oppidum, Comaiacam enim indigenae habitant, quibus eo loci datus est episcopus, Est in eadem regione Algatequa oppidum non vltimi nominis, et lacus quidam. in quo complures paruae Insulae: propinqua vero vallis Olantia maoenitate omnes terras vincere videtur. In Veragua nihil adeo annotatione dignum reperitur, quam fluuius eiusdem cum prouincia nominis.
15 NICARAGVA.
Sequitur Nouam Hispaniam haec prouincia, quae nonnihil in Orientem et Meridiem vergit. Multis vicis haec oppidisque frequentibus habitatur, sed exiguis, inter quae primo loco commemorandae veniunt coloniae nouae, Legionensis et Granatensis.
Qualitas Terrae.
Sabulosum hic fere solum, vnde et maior ibi ealor per aestatem quam alibi, vt vix liceat iter faeientibus interdiu ingredi: nec enim minus est siriculosa quam Apulia, nec minus fastidiosa quam Aragonia, aut indigentior arborum quam Extermadura. Non negauerim tamen, producere eam quibusdam in locis arbores, quarum vna instar multarum esse possit, cum tantae crassitiei ibi inueniantur, vt a sex hominibus expansis brachiis vix cingi possint. Creauit natura quasdam tam delicatas et humanae manus impatientes, vt vix digitulo contacti earum rami exarescant. Vbi tellus vel humectatur fontibus vel irrigatur fluuiis, satis ferax est bonarum rerum omnium, inprimis ea parte, qua extenditur a Portu Securo vsque ad Fonduram et Granatam, quae ob eximiam soli bonitatem et felicitatem nomine diuitis littoris honestatur.
Potissimae tamen Nicaraguensium diuitiae consistunt in lacu quodam, cuius longirudo ad CCC. millia porrigitur, nec nisi duodecim leucis ab Australi siue Pacisico mari abest: qua propinquitate non obstante, exonerat tamen aquas suas in oppositum mare Aquilonate, quod multo longius abest. Sentiunt quidam non absurde, si canalis iste fieret latior, et alius ex eodem lacu deduceretur in mare Austrinum, posse felicissimam nauigarionem confici ex vno mari in alterum. Alii existimant, effodiendum canalem siue fossam nauigabilem a sinu Vrabae ad sinum S. Michaelis. Spacium autem terrae quod intercedit, est milliarium septuaginta quinque. Alii malunt deducere in fluuium Crocodilorum, qui oritut iuxta Ciagram, et ingreditur mare iuxta Nomen Dei oppidum. Rursum aliis placet, porrigi amnem aliquem a Vera Cruce, vsque ad Tecoantepec. Sed videtur Natura ridere has curiosorum hominum de coniungendis maribus cogitationes.
Nec enim Nicanor potuit perficere a Mari Caspio Canalem in Pontum Euxinumsnec maiore felicitate Aegypti Reges conati sunt e Nilo fossam nauigabilem in Sinum Arabicum deducere: nec Romani quamuis potentissimi maiore successu in perfodiendo Isthmo Peloponnesi laborauerunt.
Taceo iam ingentes difficultates et labores, sumtusque incredibiles in tantum conatum im, pendendos. Adde quod is, qui potissimam incolarum partem in hoc ergastulo et laboriosa fossione detenturus esset, caeteros necessario esset pessundaturus. Videmus enim vix Aethiopas, qui ex Nigritarum regione, et Angola, et Guinea huc deportantur, sufficere ad eruendum e specubus subterraneis aurum et argentum. Accedit alia consideratio.
Si enim hac ratione tam facilis redderetur nauigatio in regnum Peruanum, Nouam Hispaniam, Moluccas et Philippinas Insulas, Chinam, et vniuersum illud mare plenum Insulis, futurum esse, vt laboriosa illa Lusitanorum nauigatio circa Africam et caput bonae spei penitus omitteretur, omnibus in Occidentem vela facientibus, iis vero regionibus quae ad meridiem sunt, piratis in praedam relictis.
page 317, image: s0361
MORES POPVLI.
Sunr Nicaraguenses statura satis commoda, colore inter cyaneum et album medio. Fuit apudillos quaedam forma administrationis iustitiae, etiam antequam ad fidem Christianam conaerterentur: Fur enim ad dicebatur ei, cuius bona furto abstulerat, in seruitutem, donec ei satisfactum fuisset. Ei qui Cacicum siue Principem occidisser, nulla erat legibus constituta poe. na, quod dicerent, tantum crimen in hominem caderenon posse.
16 CASTELLA AVREA.
Deueniendum tandem est ad Peninsulam Australem Noui Orbis. Extenditur Castella Aurea ab Nomine Dei et Panama vsque ad Sinum Vrabae et S. Michaelis. Oppida celebriora et a Mercatoribus frequentata sunt, Nomen Dei et Panama, quorum illud Oceanum Aquilonarem, hoc vero Australem respicit. Habet vtrumque portum nobilissimum, quod, qui ex regno Peruano in Hispaniam negociantur, vtroque horum necessario vti cogantur.
Qualitas et ingenium terrae.
Neque Panama neque Nomen Deiaere fruitur bono et salubri: si tamen comparatio instituenda est, peius habet Nominis Dei oppidum, quod aer propemodum semper ibi sit infectus, vnde grandis conciliata loco infamia, vt sepulchrum Hispanorum dicatur. Huic malo vt remedium afferrer Rex Hispanorum, edicto inssit, vt oppidum Nominis Dei transferrertur et extrueretur in loco paulo inferiori, vbiaer iudicabatur esse salnbrior, vrque ei S. Philippinomen imponeretur. Panamae aer non est melior, dominante ibi calore intolerabili. Habet autem in altit udine eleuationis Poli octo gradus ab Aequatore veisus Arcticum. Et vt vno verbo de omnibus his regionibus dicamus, parum frequenter habitantur, non solum ob aeris malitiam, quae prodit a multis aquis stagnantibus: sed etiam ob Hispanorum, qui primitus has terras aperuerunt, crndelitatem, qui indigenas non vno genere mortis sustulerunt, quod et in aliis locis fecerunt. Triticum hic ad maturitatem non peruenit, Maizum vero sine frumentum Indicum abundanter pronenit, si vsquam alias. Mare ingentem vim piscium sappeditat, vt et flunii, quorum nonnulli Crocodilos alunt monstrosae magnitudinis, cum ibi reperti fuerint, viginti quinque pedes longi. Accedit Ciagra fluuius ad Panamam vsque ad quintam Leucam, seruitque multum Mercatoribus Hispanis, qui inde terrestri stinere Panamam vsque deuehuntur. Solet hincin Peruanum regnum transiri mensibus Ianuario, Febiuario, Martio: quandoque etiam Augusto et Septembri, quanquam hoc minus sit commodum. Familiare insuper est nautis e Portu Panamensi egredi ad recognoscendas Insulas Margaritiferas. Silentio praetoreundum non est, cum plantae et semina Europaea in plerisque Nouae Hispaniae locis et Peruuiae meliora prouenianr et veriora: circa Nomen Dei tamen et Panamam omnia a bonitate et magnitudine sua degenerare, ita vt caulis et lactuca, cum tectium seritur, ipsam speciem mutet, et in nihilum redigatur aut infratuetur.
Opes et diuitiae.
Quicquid mercimoniorum ex Hispania in Peruuiam, et vicissim ex hac in illam transfertur, in hac terra exponi necesse est, cum opes et Merces, quas Peruani in Hispaniam missuri sunt, extractae nauibus apud Panamam dcponantur: contra illae quae ab Hispania veniunt naues, in Portu Nominis Dei exonerentur, vt inde iumentis terrestri itinere deporratae Panamam, nauibus rursum imponi, inque Peruuiam deuehio possint,
17 NOVVM REGNVM GRAnatense.
Ab Cumana versus meridiem nouum Regnum Granatense occurrit, cnius praecipua oppida sunt Sancta Fides, sedes Archiepiscopi et iustitiae: deinde Tungia, Velez, S. Trinitas, Muscolima, Palma, Toca, Marequita, Bagua, Victoria, S. Maria de Remedtis, Pampelona, Merida et S. Christoferi oppidum. Excurrit hic in mare promontorium quoddam, quod ex opposito propemodum terrae firmae iungitur. Angulus Occidentalis nominatur Punctum Arassiae, Orientalis vero Punctum Salinarum, inter vtrumque autem locus est qui dicitur ad tres Mucrones.
Qualitas et opesregionis.
Totum hoc regnum plenum est amoenissimis vallibus, quae fcnctibus omnis generis abundant. Situs eius est firmissimus, cum vndique praeruptis cingatur montibus, et vix paucos eosque angustos habeat aditus. faciunt alicubi incolae salem ex palma arbore. Apud Tungiam sunt autifodinae, reperiuntur etiam ibi Smaragdi, et ad promontorium trium Mucronum leguntur vniones. Multi intereant subinde homines in hac vnionum piscatione, quod aquae marinae, in quibus conchae margaritiferae delitescunt, haerentes ad scopulos, extremae frigidae sint: est autem necesse, vt vrinatores retento spiritu subter aquas haereant plerumque ad quartam horae partem. Hanc ob causam magistri eorum admodum sobrie eos habent, victum exiguum eumque fere siccum suppeditantes, et ab omni mulierum consuetudine eos proceul arcentes. Nascuntur autem perlae siue margaritae in carne ostrearum, raroque admodum fit, vt geminae in eadem concha reperiantur, sed singulae; vnde apud Latinos nomen inuenerunt, vt dicantur VNIONS. Sunt autem nostro aeuo nequaquam in eo quo olim precio, ob
page 318, image: s0362multitudinem eorum, vtique postquam ingens copia in nouo orbe reperta in Europam missitata est. Omnem enim fidem superat, quantum margaritarum anno A N. C. MDLXXVII. vna classe in Hispaniam deuectum sit. Fuit olim luculenta margaritarum piscatio apud Insulam Cubaguam, sed euanuit nostro aeuo, siue exhaustis crebra piscatione conchis perlarum matribus: siue terrae motu absorptis, qui magnam vicini partem oppidi pessumdedit: siue denique paucae videantur iam extrahi margaritae, tam multis hominibus iis insidiantibus. Idem Smaragdis accidit: cum enim plurimi eorum eruerentur in Peruuia circa Portum-Veterem et Mantam oppidum, factum est, vt vehementer minueretur eorum precium et dignitas.
18 BRASILIA.
Haec prouincia forte fortuna detecta fuit per Petrum Aluaresium Cabralium anno A N. C. MDI. Incipit autem a Maragnone fluuio, extenditque se vsque ad fluuium Argenteum siue de la Plata, incertis eius versus occidentem finibus. Fuerunt tamen, qui dimensi eius latitudinem quo vsque paret regno Portugalliae, vltra quingenta millia deprehenderunt, littus eius ad tria millia milliarium habere asseuerantes: sed Lusitani non nisi mille quadringenta obtinent. Loca Brasiliae praecipua haec sunt, quae enumerabimus. Cis promontorium S. Augustini Paraba est, etiam Ciuitas Niuium vocata: deinde Fernambuco, oppidum non contemnendum: hinc Insula S. Alexii inculta nec habitata, commoda tamen nauigantibus. Sequitur Promontorium S. Augustini sub octauo gradu et dimidio eleuationis Poli versus Austrum. Est haec pars continentis vicinior Africae quam vlla totius noui Orbis, cum sint qui negent alteram ab altera distare vltra mille milliaria.
Appellunt hic classes Lusitanicae, cum Indiam Orientalem perunt, vt explorent ac praestolentur ventum idoneum, et recenseant socios ac nautas, fitque aliquando, vt cum non possunt progredi vlterius, cogantur re infecta domum regredi. Sequitur Fanum Christophori et ostium fluuii s. Francisci, deinde S. Saluatoris oppidum cum Portu Omnium Sanctorum. Situm est hoc oppidum supra dictum portum, (nisi forte Sinus potius dicendus erit, cum ingressus eius ad tres leucas pateat, ambitus vero triginra constituat) quem aliquando subintrant Balaenae, colludntque ibi magna spectantium voluptate. Solent hic habitare Episcopus et Prorex totius prouinciae. Oppidum hoc cum portu ceperunt anno AN. C. M DC XXIV. Bataui, perastuto vis stratagemate, expoliaueruntque. Sed cum longius abesset ab eorum finibus, nec tueri possent, coacti sunt anno sequenti vtrumque rursus deserere, Adoctogesimum milliare inde abest sancti Georgii oppidum, deinde sub gradu vigesimoseptimo Portus Securus, non incelebris, quod hic primum appulerit Aluaresius, compulsus eo ventorum importunitate, et hoc modo Brasiliam repererit. Tegunt hunc portum aduersus ven. tos longo ordine scopuli, instar firmissimi muri, ad quas allisae vndae fluctusque franguntur et vim perdunt.
Postea venitur ad fluuium S Spiritus, et Baiam Hermosam, et Promontorium Frigidum, quod prope ab omni parte mari cinctum, pene Insulam constituit, habetque in ambitu CC LXXX. milliaria. Hinc venitur ad Sanctos et Priatingam, quae sunt loca mediterranea, nec contemnenda. Intra S. Sebastiani et S.Vincentii oppida est Bonabriga, sub ipso Tropico Capricorni. Extrema tamen colonia Lusitanorum in illis partibus est S. Vincentii oppidum: cumque hic locus longe distet a caeterorum Europaeorum frequentia, relegantur eo velur in exilium, qui grauiora meriti sunt supplicia, ad remum metallumve damnandi. Euerrterunr hoc oppidum Angli Piratae anno AN. C. MDXCI die S. Stephano sacra: sed instaurata est, vt iam melior sit quam ante ruinam. Sub gradu vigesimo octauo est promontorium Patos, quod nomen adeptum est ab ingenti numero nigrarum auium, quibus fere nullae plumae, rostrum vero coruino simile.
Qualitas regionis.
Fruitur Brasilia aere optimo propter ventos luauissimos qui prope semper ibi spirant: cum ramen paulo humidior sit, eoque nomine senibus quam iuuenibus magis conueniat. Oriuntur fere duabus horis ante meridiem certi quidam venti frigidiusculi ab Austrinis partibus, totamque lirtoris longitudinem perslant magno incolarum bono. Dominantur in mari ventl Meridionales per sex priores anni menses, per sex reliquos imperium obtinent septentrionales. Optime autem nauigatur ab Olyssippone in Brasiliam Septembri et Octobri mensibus, vsque in Martium, omnium aurem commodissime Ianuario mense: redeuntes vero in Lusitaniam non ita exacte obseruant tempus, quod semper expedita sit nauigatio.
Abundat tota illa Americae Meridionalis pars fontibus, fluniis syluisque, distinguiturque in plana et leuiter edita collibus, semper amoeno virore spectanda, vt et varierate plantarum ac animalium, quae vtraque nobis in Europa ignota sunt. Inter plantas habet Copidem, e cuius cortice fisso liquor exsudat similis balsamo. Nec latet huius virtus pecudes. cum enim as rpente aut alio venenato animalise sdmorsas sentiunt, ad hanc plantam velut medicinam confugiunt. Vnde fit, vt hae plantae vbique prope denudatae corticibus conspiciantur.
Cedrus arbor ibi est frequentissima (vt et in Noua Hispania) suntque praeter hanc aliae arborum species, quarum lignum est putredinis aut carlei expers. Faciunt Indi sibi Scaphas, singulas ex singulis arborum corticibus, ea quidem amplitudine, vt vigintiquinque viros quaelibet commode capere possit.
page 319, image: s0363
Cucumeres et Melones, quorum fructuum senrina ex Europa eo translata sunt mira bonitate et pulch ritudine luxuriant.
Spectatu dignum est inter caetera animalia quoddam, quod ab Indis Talugia, Hispanis Armadilla vocatur, magnitudine porcelli, toto corpore obtectum test praedura velut lorica e squamis contexta, quibus etiam caput recondere potest, idque rursum, cum se extra periculum sentit, exserere, instar testudinis.
Cerigonibus peregrina species. habent haec animantia sub ventre duo receptacula scortea, in quae abscondunt pullos suos, eosque de loco ad locum portant, quoties periculum metuunt. Sed hoc genus etiam in Moluccis Insulis reperiri aiunt.
Paressam vocant Lusitani animal quoddam, magnitudine vulpis, sed tam tardi incessus, vt qui illud non viderint, tantam ignauiam animo concipere non possint, nec potest vel minis vel blanditiis compelli, vt testudineum istum protollat gradum : sed ne verberibus quidem cogi ad celeritatem potest.
Tamandoa ad magnitudinem adulti porci accedit, vngulas ramen longiores habet quam quis credere possit. Pascitur formicis, quarum aceruos postquam vnguibus dissipauit, exertam in multitudinem earum porrigit linguam, eamque plenam formicis in fauces retrahit. Caudam habet praelongam, adeoque prolixis pilis obsitam, vt ea totum tegere corpus possir instar sciuri.
Antes (peregrinum animalis genus) habent quiddam quod mulis nostratibus simile est, quibus tamen multum cedunt magnitudine.
Labrum inferius simile habent proboscidi Elephantis, auriculas rotundas, caudam perbre. uem. Haec animalia cum interdiu quiescant, noctu tantum pascuntur.
Hauta siue Guai exiguum animalculum est, Feli nostrati non absimile, de quo nemo dicere potest, quod illud edere aut bibere viderit vsque in praesentem diem.
Porrotanta est auium et piscium tam marinorum quam fluuiatilium multitudo et ab Europaeis diuersitas, vt difficile sit ad fidem dicere.
In regione circa Fanum Sebastiani nascitur frumenti genus, quod non simul et totum maturescit. Inuenies enim ibi spicas, alias quidem iam vagina emergentes, alias florentes, tertias ad messem flauescentes.
Antequam hunc de Terrae Brasiliae ingenio sermonem absoluam, non possum quin recitem, in agro circa Portum Omnium Sanctorum Superioribus annis comparuisse monstrum ingentis magnitudinis, horribili aspectu, cui facies erat simiae, pedes Leonis, caetera habebat hominis, collum tamen flauescebat, et oculi velut ignei scinrillabant. Adeo autem foedum et terribile adspectu fuisse narrant, vt miles, qui id globo e bombarda certo ictu emisso iugulauerat, prae horrore mortuus collapsus fuerit.
Mores incolarum.
Eitsi aeris in his regionibus mira salubritas, terrae autem exquisita sit pulchritudo et amoenitas, iure tamen de incolis Brasiliensibus dici potest, esse eos omnium barbarorum barbarissimos. Maxima enim ex parre viuunt sine litteris, sine religione, sine legibus, sine Magistraribus. Cum in bellum eundum est, eum sequuntur, quem reliquis robstiorem aritrantur: hie dux est militiae. Plebs toranuda incedit: opulentiores vel nobiliores aliquid pro amictu gestante plumis auium versicoloribus contextum, quo velut Sabano aut subligari tegunt, quicquid est infra vmbilicum vsquead genua.
Abradunt viri crines capitis a fronte vsque ad verticem. In cibum admittunt quoduis animalis genus, simias, lacertos, serpentes, mures diuersi generis. Panem quo pacto conficiant, admirabile auditu est. Est apud eos herba portulacam prope referens, cuius radix tam praesens habet venenum, vt, si comedatur cruda nec praeparata, morrem continuo afferat. Hancilli radicem contusam valide exprimunt, ne quicquam lethiferi illius succi remaneat. Hanc deinde ad Solem siccatam denuo pinsunt, et inde farinam conficiunt, ex qua in furno cocta panis fit mirae salubritatis et suauitatis. Ex eadem farina potum conficiunt, cereuisiae non multum absimilem, qua postquam ebrii facti sunt versuriores et nequiores euadunt, quam sobrii esse solent.
Student prae caeteris barbaris veneficio et auguriis. Laborem oderunt, amantes ocli et oblectationum, multum indulgentes conuiuiis et saltationibus, Bella suscrpiunt, non vt proferant fines suos, sed vt inde consequantur memorabile nomen, et vindictam sumant de vicinis suis, a quibus se laesos affi mant.
Captos in praelio aut expeditionibus non vendunt, sed mactatos allatosque ad ignem deuorant, maxime in solennibus epulis.
Nullum apud eos crimen punitur praeter homicidium. Domicilia sua e lignea materia construunt, foliisque arborum tegunt, deguntque plures familiae vna sub eodem tecto: quodque non parum ab insectis humi repentibus et minoribus animalibus immineat periculi, pensilibus indormiunt retibus, quae illis pro lectis sunt. In vniuersum sine cura viuunt, parum solliciti de futuro, vt quibus
Et iucunda quies et nescia fallere vita.
Natatores et Vrinatores sunt optimi, quibus nihil insueti, integram horam sub aquis latere, etiam patentibus oculis. Laborum sunt tolerantissimi et inediae, cum adsueuerint iidem (quod mirere) integros dies noctesque comessationibus et potando consumere.
Parum a fabula abest, quod quidam narrant, enixis mulieribus infantes, viros se in le. ctum componere, his offerri munera, praeberi cibos delicatiores, non aliter quam si ipsi, non vxores peperissent pueros. Apud
page 320, image: s0364fluuium S. Sebastiani aiunt homines esse praegrandi statura, duodecim plerosque pedes altos, quibus familiare sit, crudis vt plurimum vesci carnibus.
Opes Brasiliensium.
Maxima pars diuitiarum, quae ex terra Brasilia percipiuntur, consistit in Gossypio et saccaro, cuius hic mira bonitas: inter omnes enim res, quas ex Europa eo Lusitani importauerunt, haec est quaestuosissima. Fuit superioribus annis, cum saccarum Brasiliense in Lusitaniam importatum excessit pondus centum et quinquaginta millium Arrobarum. Incumbunt autem. Lusitani huic negociationi studiosissime, extructis multis hinc inde officinis molendinisque, in quibus sac carum excoquitur: cui rei potissimum destinant aere emta mancipia ex Guinea et Congo Africae.
CHILE.
Egressis per fretum Magellanicum in Mare Pacificum, ad dextram occurrit Chile, cui prouinciae nomen obtigir a valle praecipua. Initium eius ab Austro vnde porrigitur in Aquilonem, habens alritudinem triginta duorum graduum. Ab oriente autem in occidentem latior non est centum milliaribus, coarctara inde quidem Oceano, hinc vero montibus. Sub trigesimo sexto gradu est famosa illa vallis Araucana, cuius incolae hactenus magno furore suam defenderunt libertarem, eamque in hunc vsque diem conseruauerunt. Habent Hispani in Chile diuersas colonias: S. Iacobi super Paraium fluuium, vt et in valle Mapocana, item Conceptione, quod oppidum est in exugna valle Pencana, habetque portum.
Valdeuia haud procul spacioso lacu extructa est, habetque et ipsa portum marinum. Imperialis est vna ex melioribus coloniis totius regionis, quae ante bellum cum Araucanis habebat trecenta clientum millia, vt Valdiuia vltra millia centum. Imperialem vocatam, aiunt quod Hispani, cum primum eam ingrederentur in tectis, atque superliminaribus portarum ligneas aquilas collocatas inuenerint. Praeter haec quae diximus oppida, est etiam Villaricca, in ripa exigui lacus, haud procul duobus locis, vnde certo tempore flamma emicat et cineres eiiciuntur. Chilo oppidum diue sum est a Chilan, hoc enim demum anno MDLXXXI. extrui caeptum est.
Anno a nato Christo MDLXII. tam validus terrae motus omnem hanc prouinciam concussit, vt montes transtulerit e suis sedibus, et fluuiorum ostia obiectis molibus occluserit, oppidum Conceptionis solo aequauerit, etmare perfractis littoribus in terram intromiserit, vt secundum quosdam ad trecentas leucas interius irruperit. Cumque eadem calamitas anno MDLXXV. rediisset, Valdiuiam penitus deiecit. Ciuitas Metropolitana huius prouinciae est S. Iacobi oppidum.
Qualitas regionis.
Existimatur haec prouincia similis regionis bus Europaeis, cum sit extra Zonam torridam, gignatque multum frumenti vinique optimi, damnisque prope generis fructus qui inue niuntof in Hispania. sed inter nos illosque interest discriminis, quod, cum nos habemus aestatem, illi hyemem habent, et vice versa. Auro haec regio diues est abundatque pascuis, vnde illic multi greges ouium et armenta tam boum quam equorum. Quae cum talis sit, infrequenter tamen habitatur ob bella quae illis continua sunt cum Araucanis. Fluuii huius prouinciae interdiu satis citato cursu et cum strepitu ingrediuntur, sed noctutam lente ac submisse, quasi geluac glacie constricti obriguissent.
Mores incolarum.
Sunt Chilenses statura alta, apti ad res et satis magnanimi. Armaipsis sunt arcus et sagittae: vestes ferarum pelles, et multoties luporum marinorum.
19 PERVANA.
Extenditur magna haec pars Continentis australis ab oppido Plata vsque ad Pastum, vel vt alii definiunt, ab Chile, vsque ad himites regionis Poaiae, intra mare pacificum et montes Andes. Vt autem situm regionis huius melius capiamus, sciendum est, diuidi eam in tres partes secundum longitudinem, quae omnes inter se differunt, situ, qualitate, forma, ingenio; suntque hae: Plana, Montana, et Andes. Planities porrigitur longo tractu vlque ad quingentas leucas, cum in latitudine non nisi decem aut quindecim habeat. Qua ortum aspicit Peruana, duplex montium eaque longissima series totam terram intersecat, facto initio (vt quidam memoriae prodiderunt) a Freto magellanico vsque ad Panamam et Nomen Dei, ipsamque terram firmam.
Ea montium series quae occidentem spectat, appellatur Hispanorum lingua Sierra: quae vero Orientem, Andes: vtriusque seriei latitudo non excedit viginti leucas. Hinc colligitur, Peruuiam, quo ad plana et montana, latiorem non esse quadraginta leucis. Habet Peruanum regnum circiter quinquaginta valles, e quarum numero praecipuae sunt, quae Indi patria lingua appellant Xaucam, Chicam, Andaguaiam et Iucas.
Qualitas et ingenium regionis.
Dignum consideratione pariter et admiratione est, quod in tantilla distantia Iatitudinis Peruuiae, quae vltra quadraginta leucas non extenditur, nec quicquam differt in altitudine, in plana terra neque pluat neque ningat, neque vlla audiantur tonitrua: in montanis tamen interim variae depiehendantur vicissitudines tempestatum, (vt in Europa) vbi pluit a mense Octobri vsque in Aprilem: in Andibus vero tota hyems perpetuis madescat pluuis. Obseruatum etiam est, eos, qui campestria siue plana habitant, cum in montana
page 321, image: s0365proficiscuntur, iisdem tentari ventriculi et capiris doloribus, quibus vexantur, qui primum mare nauigant. Cuius rei causam alii quidem adscribunt nimiae subtilitati aeris, et penetrantibus corpora ventis: alii vero diuersae qualitati: cum planiciem perflent aurae calidae ac humidae, in montanis autem aer fere sit frigidus et siccus. Et illic quidem fere semper iidem spirant meridionales venti: hic vero multum variant, vt apud nos. Ibi neque pluit neque ningit: hic vtrumque fit: Vnde mirandum non est, si temperamentum hominum grauem ex tam notabili aeris mutatione sentiat alterationem.
Ergo plana illa regionis pars, cum pluuiis nunquam irrigetur, fere deserta est, sabulosa et ad ferendos fructus inepta, qui in solis vallibus proueniunt, per quas decurrunt fluuii e montibus prodeuntes. Quae causa est, vt valles illae, quas numero ad quin quaginta esse diximus, exquisite colantur et habitentur frequentissime. distat autem fluuius vnus ab alio vt plurimum septem vel octo leucis, vel circiter.
Agri culti a fluuiis haud fere longius vna leuca absunt, ab vtraque parte. Quamuis autem in campestribus hisce nunquam pluat, mensibus camen hybernis, qui initium capiunt ab Octobri durantque vsque in Aprilem, subtilis quidam et delicatus ros siue nebula occupat aerem, quae nebula, quamuis vix summum puluerem madefaciat, multum tamen facit ad maturandas et ad perfectionem perducendas segetes: inprimis circa Limam, oppidum primi nominis, solius huius nebulae siue roris beneficio debetur, quod herbosum solum virescat floreatque, et alio destituta humore prata sufficiens pecudibus suppeditenr pabulum, Sunt insuper in his partibus quidam districtus, in quibus larga vbertate proueniunt segetes et fructus cum nullus ibi appareat fluuius: existimantibus quibusdam subterraneis scaturiginibus solum madefieri, vel beneficio amnium qui aquas suas inter arenas illas perdunt, vel denique humiditate a mari veniente.
Ea pars montium, quae Surra vocatur, abundat pascuis atque syluis, in quibus incredibilis errat vis Vicunnarum, (quibus magna cum capreis nostratibus similitudo) vt et earum ferarum, quas barbari Guanachas et Pachas vocant. In andibus omnia plena sunt simiis et cercopithecis diuersarum specierum, vt et psittacis variis. Magnus hic est prouentus illius herbae, quam Cocam vocantincolae, quae in magna habetur apud Peruanos aestimatione, cum sint quid dicant solam eam quae in argentifodinas Potosinas mittitur, quotannis afferre venditoribus quingenta millia scutatorum.
Et verbo dicamus, optima Peruuiae pars consistit in vallibus, quae plurimum procreant frumenti et tritici Indici. Viuunt communiter Peruani frumento Indico, quod Maiz appellatur, quanquam id in partibus frigidis malignius proueniat: cuiusmodi sunt agriin Pasto et Collao; sed et hi defectum huius frumenti sarciunt multis radicibus, quibus non minor ad nutriendum efficacia.
Mores Incolarum.
Diuiduntur in vniuersum omnes Peruani in tria genera, quorum vnumquodque plures sub se complectitur populos diuersis nominibus. differunt autem non minus in ritibus et lingua iidem. Fuisse illos bellis ciuilibus inter se acriter conflictatos aiunt, vsque dum Guainacapa imperio potiretur, cuius victoria omnium discordiarum causas sustulit. Culcanam linguam posteriore aeuo cum nobiles tum e plebe praecipui didicerunt, elegantiae studio, cum ante non nisi in litigiis aut iure dicundo vsitata fuisser: nostro aucem aeuo tam familiaris facta est, vt qui eam calleat, per totam Peruuiuam negotiari atque iter facere possit.
Foeminarum amictus est tunica lanea, demissa vsque ad talos, viros vestit interula quae vsque ad genua demittitur, cum palliolo superiniecto. Etsi autem idem est habitus omnium per totam prouinciam, capitum tamen tegumenta variant, pro cuiusque regionis consuetudine, cum aliis sint in vsu simplicia aliis versicoloria, adeo vt omnis in mitellis fasciisque temporalibus consistat varietas. In caeteris Peruani sunt simplici ingenio, vel potius crasso et rudi: ii tamen qui propius sub Aequatore habitant, dissimulare ea quae animo agitant, nouerunt, nec facile quisquam eorum assequetur cogitationes. Modus et ratio vitae eorum multum habet simile cum sordibus Iudaeorum. infames sunt ob puerorum amores, vnde fit, vt non magnifaciant mulieres, cum eas non solum habeant seruarum loco, sed et saepeleui de causa in eas verberibus insaniant. Qui sub aequatore habitant, amiculo vtuntur breui vsque ad vmbilicum, caeteris corporis partibus nudis relictis, etiam ipsis pudendis. Brachia sua ornant armillis et lapillis preciosis, et postquam perforauerunt genas, et labra, inserunt in ea certos quosdam lapillos, inprimis Smaragdos.
Aditus templorum apud eos erant in Orientem versi, solo obtecti velo aut peripetasmate laneo: intus in ipso fano erant Idola duo, quibus eadem quae capris species, coram quibus comburebatur quoddam certum ligni genus, vnde mira emergebat fragrantia. Apud Caracos populos inuenta fuerunt delubra, quorum ianuis impositae erant statuae hominum, cum amictu, qualem Diaconi in Ecclesia Romana gestare videntur. Solent Pazooni ingenti cura et admirabili ratione corpora puerorum virorumque a putredine conseruare. Serpentes in horum delubris adorari solenne erat, quamquam insuper vnusquisque peculiare suum haberet Deastrum, pro ratione artis suae aut opificii quod exercebat.
Litterarum omnes iuxta erant ignari, vt et picturae, qua tamen vtcunque vtebantur Mexicani loco litterarum: pro quibus Peruani
page 322, image: s0366habebant chordas laneas, quas appellabant Quippas, quas diuersi signabant nodis, numerab ntque vsque ad decem, hinc rursus ad decem et sic deinceps. Nodos distinguebant variis coloribus pro natura rerum quas per illas exprimere volebant. Habebat autem vnaquaeque prouincia suos Notarios, qui nullo labore populo exponebant quae facta essent, etiam ante multos annos, idque solo nodosorum illorum funiculorum adminiculo.
Arma eorum sunt nostro aeuo, gladius, hasta longa, claoa ferrea, securis argentea, cum multis sagittarum siue missilium generibus. In bello cauti sunt, noueruntque seruare ordines, suppetias ferre laborantibus, ad mortem animo intrepido, vt gloriosam post se relinquant nominis sui memoriam, aut praemio aliquo ab duce afficiantur. Causa belli inter eos ante Hispanorum aduentum haec erat, quod dicerent tempore diluuii mundus seruatus fuisset intra lacus siue palndes eorum, quodque ob eam causam maiores eorum veros colendi Dei ritus soli accepissent, ea conditione, vt eos edocerent caeteros populos: et ita quidem hi homines fabulantur.
In numero Idolorum suorum primum locum obtinebat Viracocha, quem creatorem omnium rerum fingebant: post hunc colebant Solem. Rex eorum, Inga Pathacurius, quem vel ut Numam quendam Pompilium omnis superstitionis auctorem ferunt, cum extructis templis fingulis Deastris suos assignaret prouentus annuos, nihil tale Viracochae tribuit, quod diceret, eum qui omnium rerum Creator esset, prouentibus annuis non indigere. Terras quas bello acquisitas in prouinciatum formam redigebant, in tres diuidebant partes. Primam destinabant cultui et Religioni: secundam Ingae siue Regi, vt inde se aulamque suam aleret: eratque haec pars amplior reliquis: tertiam partiebantur in populum. Nemo tamen quicquam sei priuatae iure dominii habebat, nisi singulari quadain Ingae gratia, quanquam ne sic quidem ad posteros haereditatis iure transmitteretur. Ager plebeius (vt sic appellemus) qui iuris erat publici, diuidebatur quotannis, tantumque vnicuique assignabatur, quantum videbatur sufficere alendo ipsi familiaeque: sic fiebat, vt vni plus alteri minus admetirentur prout necessarium et ex vsu erat: hic vero ager publicus a canone immunis erat.
Vectigal quidem aut portorium nullum soluebant: iubebantur tamen colere, quicquid agri Idolorum cultui aut regiis vsibus destinatum erat: fruges, facta messe, in horreum ingens conuehebantur asseruabanturque. Vnde, si quando annus pigrior inducta sterilitate colonorum spem fefellisset, depromebatur frumentum, ac tenuioribus gratis dabatur. De pecudibus eadem erar ratio; nam et greges et pascua in tres partes diuidebantur, vt aruum. Scribenti talia cogitatio suboritur, barbaros hos in hac iustitia distributiua solertiores suisse Lycurgo, ipsisque adeo Romanis in Agrariis legibus tantopere sibi placentibus. Pluere aut nihil aut parum in Pernuiae maxima parte superius diximus. Haec est causa, quod incolae non multum sint curiosi in extruendis domiciltis: quin et ipsi Hispani suas aedes tecto non operiunt, sed solummodo extenso linteo aut cortina. Non tamen ideo omiserunt reges Peruani magna excitare aedificia: inque primis Tambes, quae sunt instar ingentium reconditoriorum, in quibus non solum asseruabatur alimonia, sed et velut in armamentario gentis instrumenta et arma. Erant haec horrea extru cta in viis regiis compitisque celebrioribus, distabatque vnum ab alrero tribus quatuorue Leucis. Strauerant autem reges Peruani duas veluti vias Appias, quarum vnaquaeque quingentas leucas longa erat: vna earum ducebat per planitiem, altera per montes. Fuit autem horum operum longe maior vlus [sic] et magnificentia, quam barbarorum captus est, nec desunt qui vias has insanis Aegyptiorum substructionibus et Romanorum moribus praeferant. In illa enim exaequandorum montium difficultate quam oporterfuisse maximam, necesse fuit deiicere colles, et exaequare ac complanare valles profundissimas, Exscindendae fuerunt rupes, fulcienda praecipitia, aequanda loca aspera et salcbiosa, firmandum solum sabulosum vt ferret verstigia, et quae praeterea in tantae molis opere sustinendae fuerunt molestiae. Granaria et Horrea publica, erant, vt diximus, in viis regiis, cincta fere elegantibus hortis, quibus arbores fructiferae non solum conciliabant gratiam, sed et viatores amoenitate sua inuitabant.
Diuitiae regni Peruani.
Effoditur in hoc regno auri argentique copia ingens, vt iam de reliquis mercunoniis nihil dicamus. Diuiduntur autem prouentus vniueriae Americae in tres partes, quarum duas Peruana prouincia suppeditare dicitur, terram Noua Hispania. In omni tamen genere mercimoniorum haec illam longe superat, cum tam ipsa continens quam vicinae Insulae plurimum suppeditent Cuchenillae, Gossypli, saccari, et margaritarum. At Peruani thelauri tot modis commendati in duabus praecipue argentifodinis constanr; ad miraculum vsque diuitibus. Prior est in loco quid dicitur Potosi, cuius vberrimae venae detectae sunt anno A N. C. MDXLV. vnde tantum argenti extrctum est, vt solae quintae, quae debentur Regi, spacio quadraginta proximorum annorum ascenderint ad centum et vndecim milliones pondo. Valet autem pondo regalibus nummis tredecim cum quarta nummi parte, si ad monetam Hispanicam reducantur omnia. Obseruatum tamen est, vltra tertiam partem huius argenti decimatam vel potius quintatam non fuisse. Purgatur hoc argentum a scoriis in officinis quinquaginta duabus, extructis super fluium quendam vicinum, itemque in aliis viginti duabus in valle Tarapia sitis, vt iam
page 323, image: s0367ontictarmus caeteras, quae non aquarum impern, sed equorum impulsu agitantur. Effodiunt et aurum in ea ipsa regione, sed rarius.
Alter prouentus subterraneus consistit in argento viuo, quod copiosum eruitur apud Guancauelaquam, fuerunt autem huius metalli verae primum derectaeanno AN. C. MDLXVI l. vnde ingens quod; ad regem Hispanorum luerum redit, cum in de percipere dicatur ad CCCC. mille pondo. Priusquam autem ab opulentissima hac Peruana Prouineia disce damus, operae precium nos facturos opinor si praecipua eius oppida minoresque prouincias, quae in illa includuntur, obiter perlustremus.
21 AREQVIPA, LIMA, TRVGILlum, aliae.
Primum quod nobis occurrit oppidum est Tarapata, cum suo portuad graum vigesimumprimum: sequitur Arica et ostium fluuii portusque Quilcanus in interioribus regionis sita est amena illa plenaque deliciis ciuitas Arequipa, extructa ad radicem montis igniuomi. Fruitur haec aere temperato ac subtili, ganderque agro semper humido et florente. Portus ab ea non longe abest percommodus, in quo, quicquid argenti ab oppidis Plara et Potosi Panamem deuchendum est, nauigiis imponitur, Eundem ingre diuntur naues oneratae commeatn et mercimoniis, quae in de Cuscam deportantur, Est et ibi alius portus satis frequenti nauium statione celebris, vt et S. Nicolai, Sangallensis, et Collao de Lima.
Nominatur autem Lima alias Ciuitasregum, quod prima eius fundamenta iacta sint a. d. VI. Ianuatii, qui dies vulgo trium regum dicitur, anno Domini MDXXXIX. Sita est in ripa fluuii satis ampli, distatque duabus leuci; a mari, vbi est portus cuinomen Collao, in Insula; quae est e regione Arequipae, a qua ramen centum leucis abest. Estautem Lima singularicura et elegantia extructa, plateis adeo rectis, vt prope omnes forum oppidique vmbilicum spectent, nec vlla vel priuata domus ibi est quae aqua a fluuio eo deriuata eareat.
Aer ibi temperatus cum prim is est, et frigidiusculus, plusculum etiam quam alibi per illam regionem durantibus inprimis quatuor illis mensibus, quibus per Europam ae stas est. Eleuatur ei Polus gradibus duodecim cum parte tertia. Habitant in hac Vrbe Archiepiscopus et Prorex, estque ibi supremum tribunal iustitiae, et mercatorum totius regni conuentus frequentissimus. Numerantur in Vrbe Lima duodecim millia mancipiorum Aethiopicorum, et viginti quatuor millia foeminarum, vnde de reliqua multitudine facilis est coniectura.
Profecto inde ad aliquot Leucas occurrit portus Gaurensis, vbi magna conficitur salis copia, et paulo post Casmensis abundans frugibus et lignis. Hinc Santa est, et Quanapala, per quas venitur Trugillum, quod oppidum duabus Leucis abest a mari, sub gradu eleuationis septimo et duabus tertiis, sita in Valle Chimensi super ripam amaenissimi fluuii. Aguilla est sub gradu sexto, Payta mercimoniis frequens, sub quinto, Tumbesia sub tertio, Fanum Helenae sub secundo, caput siue Promontotium S. Laurentii sub primo, Portus vetus et Fanum lacobi cum promontorio Passao sub ipsa linea Aequinoctiali, et hic est Peruniae limes ex hac parte. Vbi ad dextram te conuerteris, ad decimamquintam a mari leucam offeret se S. Michaelis Fanum, prima Hispanorum in illis partibus colonia.
Priusquam omnino e campestri Peruuiae parte discedam, quaedam obseruatione non indigna commemorabo. Distar ad decimam quintam Leucam ab Lima locus quidam cui Mala est noment: est ibi spectatu digna sicus arbor, cuius ea pars, quae austrum respicit, fructus sert cum in montanis aestas est: altera quae ad mare conuersa est, gignit ficuas cum aestas est in planis. In valle Chslca nunquam pluit, nec vllus ibi amnis est, solum tamen multum exhibet frumenti In dici, solertia incolarum quae talis est. Capiunt in vicini littore maris ingentem Sardinarum aliorumque pisciculorum copiam, dein de effodiunt sorobes in agris infinito numero, in has coniiciunt pisciculos insertis capitibus eorum singulis frumenti granis, ac ita defodiunt, dicique satis non potest, quantopere Maizum luxuriet, suppeditantibus humorem pisciculis.
Collao et quaedam alia.
Potissimae tamen opes et potentia Peruanorum consistunt in prouinciis mediterraneis, quarum prima commemoranda venit Collao, sita in valle, vbi duae illae montium series siue ordines diuaricantur (de quibus montibus in superioribus diximus) vallemque am pliorem conitituunt. Limes eius Australis est Caracolla, septentrion alis Aiauira. Paci nommen est praecipuo eius oppido, quanquam frequentior sitin colis natiuis Cuiquito, eoque etiamamplior maiorisque momenti, immediate regi subiecta. Haberhoc sub se alia oppida, quae inde ins petunt, lulium, Chilam, Achosiam, Pomatam, Cepitam, Quaquin, Tiguanacum cum aliis, Apud hoc postremum oppidum spectantur adhuc maceriae quaedem ac rudera immanium aedisiciorum: quae ipsa species mirae antiquitatis credere suadet, vastitas vero a Gigantibus extructa. Nec enim facile est animo assequi, quo pacto moueri superstruique potuerint saxa, triginta pedes longa, quindecim lata, spisla vero sex, idque magis mirandum, cum incolae ferreis caruerint in strumentis. Est in hac Petuani regni parte famosus ille lacus Titicaqua, longus leucas triginta, latus quin decim, ambitum constituens milliarium octoginta, cuis profunditatem ad totidem passus descendere aiunt. Exhaurit hic lacus duodecim fluuios plerosque maiores, cum nonnullis minoribus, quos omnes velut in vnum flumen compactos, vno alueo praeg andi emittit, quod vbi alium lacum, nempe Pariensem ingressum est, perit ibi atque absorbetur, haud secus ac Iordanes fluuius Palaeslinae in lacu Asphaltite, aut Rhasiue Volga amnis in mari Caspio.
page 324, image: s0368
Qualitas regionis.
Etsi ea sit in regione Collao frigiditas aeris, vt Maizum Indorum hic aegre proueniat, popusior tamen est haec regni Peruani prouincia multis aliis. Fiat hinc conie ctura licet, quanto plus situm sit ad colonorum frequentiam in aeris salubitate, quam soecun ditate soli. Defectum frumenti Indici sarciunt praeter alias res quaedam radices, quas incolae Papas vocant, quibus is prope sapor, quem tubera habent. Exsiccatas has ad Solem in suturam hyemem seruant. Abundat insuper haec prouincia pecudibus, inprimis iis, quas Camelogas vocant, quae cum multa communia habeant cum ouibus, maiores tamen multo sunt, ad Camelorum speciem accedentes, quamuis sine gibbo. Imponuntur harum dorso onera, cum sine difficultate centum quinquaginta pondo ferre possint. Vtuntur iisdem etiam ad colendum agrum, accedente alio visu, qui consistit in lana, quae parando optimo panno bona est, cum earum carnes etiam est suaues sint, Crescit in litrore Titicacae lacus inci quae dam species, ad multas res vtilis: inde enim fabricant domossuas, vt et nauigia, grana vero eius mire faciunt ad saginandos porcos: incolae Totoram vocant. Magna praeterea auium aquaticarum copia est in eo loco, diuersi generis.
Chiarcarum Prouincia.
Haec Collaon sequitur, magni nominis ob diuitias quas suppeditat ex argentifodinis Platensibus et Potosianis. Caput Prouinciae est ipsum oppidum Potosi, inxta quod mons est exiguus, quem incolae Cuiana Potosi, id est, paruum Potosi nominant, in cuius radice ipsum oppidum extructum est, habens in peridromoleucas duas, vbi frequentissima est negociatio ex omni Peruana confluen tibus mercatoribus. Putantur hic habitare Hispanorum ad quatuor millia, indigenae autem ad octoginta millium numerum accedere. His non accenseo eos, quos lucri cupiditas aut nouitatis visende desiderium huc compellit e locis longe dissitis, neque miserabile fossorum vulgus, qui intra ipsa montium viscera ae tatem agunt, quorum tanta est multitudo, vt vel hi soli oppidum constituere possent.
Qualitas et opes regionis.
Quantae sint diuitiae huius prouinciae, vel hine fieri coniectura potest, quod Gasca Praeses regius in suo territorio assignauerit Petro Iniosae centum millia scutatorum loco prouetus annui, quae res manifestum facit, quantum sibi ipsi reseruauerit. Habet mons ille qui a Porco nomen accepit, argentifodinas tam vberes, vt exhauriri non posse videantur, estque non vna inter caeteras diues atgento, quod tamen erui non potest, cum in colae parum curiosi sint, et locus sit frigidior, quam vt Aethiopes ibi laborare possint. Accedit vicinia Potosiani Metalli, quod sua vbertate montis Porcinigloriae multum detrahit. Est autem Potosi mons non adco magnus sub gradu altitudinis vigesim osecundo, forma pyramidali, altitudine vnius leucae, cuius ambitus dimidiam constituit, Venas argenti interius habet quatuor, quarum quae angustissima est, inlatitudine pedem vnum habet, quae latissima, sex. Vna earum, quae a Centeno nomen habet, in ramos diuiditur vigintiquatuor: alia cui Diuiti nomen est, ramos habere dicitur septuaginta septem. Descendunt autem sossores vitra ducentas et amplius Orgyias, ad solum lucernae ardentis lumen. Qui in hoc laborant eigastulo, multis non. nunquam menfibus Solis faciem non mtuentur; descendunt autem ascenduntque per scalas e corio factas crudo, gradibus quandoque octingents et amplius. Onus imposituni humeris bainlant, candelam ardentem altera manu praeferentes. Non possunt autem scr bendo exprimr infelicium horum homiaum miseriae. Multi vertigine correpti in praeceps acti decidunt, caeterosque omnes, qui inferiore loco ipsos sequuntur, secum rapiunt perduntque. Fuerunt autem hae argentifodinae apetrae Regis Hispani nomine et anspiciis anno AN. C. MDXLV a quo tempore vsque ad annum MDLXXXV. sola quinta pars quae regi debebatur, tres milliones pondo constituit. Facit autem pondo tredecim nummos egales cum quarta parte.
Argentum rude, postquam terra extractum est, purgatur igne in multis officinis. Septuaginta quatuor enim aquis agitantur, triginta equis. In valle Tarapaia lacus est a quae calidissimae, tam exactae rotunditatis, vt ad dimensionem circini effossus videatur. Non autem crescunt hae aquae, etsi scaturigo bulliens in medio sine intermissione saliat, neque minuuntur, quamuis grandi canali aquae feruentes inde deriuentur.
Cusco Vrbs regia.
Ad decimum septimum ab Aequatore versus meridiem gradum Cusco est, in planicie quadam vndique montibus cincta. Arcem haber tam immanibus structam lapidibus, vt Gigantum potius quam istorum hominum opus videatur, eoque magis, cum incolae ferro destituti fuerint, et iumentis ad trahendum. Fuit Cusco sedes regia Ingarum siue Regum Peruanorum, caput totius Imperii, cum qua nulla alia conferri potuit, strue magnitudinem spectes, siue formam administrationis politicae. Plateas habait praelongas, sed angustiores: domos lapideas, iunctasque inter se mira quadam in dustria. Plebeiae tamen ac viliores domus ligno extructae erant, coopertae culmine.
Erat in hac vrbe praediues illud Solis Templum et Palatium regium, in quo quantum auri argentique fuerit, difficile est animo comprehen dere. E foro quod in media Vrbe erat. quatuor plateae ducebant ad quatuor praecipuas regni prouincias.
Vtautem reges hanc vrbem redderent augnstiorem, imperauerunt regni principibus, vt vnusquisque Palatium in ea extrueret, suosque liberos eo mitteret, qui ibi educarentur: vtque
page 325, image: s0369amplitudo et magnificentia regni Peruani magis appareret, voluerunt iidem, vt ex omnibus prouinciis Ingae subieclis aliqui semper in Vrbe conspicerentur, diueisimode et ex consuetudine suae prouinciae vestiri, alia atque alia capite ferentes tegmina. Franciscus Pizarrus hanc Vrbem anno AN. C. MDXXXIV. nouo nostroque nodo aedificauit. Putatur habitari a quinquaginta hominum millibus, spacioque duodecim leucatum circa eam inueniri ducenta colonorum millia.
Qualitas agri Cuscani.
Est solum circa vrbem Cuscon plenum amaenissimis et fructuosis vallibus quibus haec fere sunt nomina: Andaguaia, Xaquisana, Bilcasia, Sucaianai habetque vltima haec aerem tam salubrem et temperatum, situmque ea amaenitate et suauitate praeditum, vt satis digne exprimi non possit: vnde sir. vt hinc inde maguificis Hispanorum aedibus ac poulosis pagis plena conspiciatur. Prouentus fructuum Europaeorum ibi nulla ex parte est in felicior quam m Hispania. Comeduntut in vtbe Cuco recentes vuae nullo non tempore per totum annum. Boum, ouium, equorun. ingens hic vis, cum magna sit omnium, adeoque maior etiam, quam apud nos foecunditas.
CASSAMALCA CVM ALIIS.
Ab Lima versus orientem Cassamalca est, caput nobilissimae prouinciae, quae maius etiam acquisiuit nomen, quod in ea fuso Indorum exercitu Atabalippa (vel rectius Attagualpa) Peruanus rex captus fuerit: quod accidit anno AN. C. MDXXXIII. Qui, vt se in libertatem assereret, victoribus Lytri nomine tantos erogauit thesauros, vt nunquam ditiores visifueriat milites ab initio mundi, Centum enim et sexaginta homines adepti sunt argenti quidem libras CCLII. mille: auri vero millionem unum cum coronatis CCCXXVI. Ipsum oppidum Caslamalca nostro aeuo in exiguo est precio, quanquam ager eius latissime pateat inter Peruanos.
Oppidum Argenteum siue de Plata, Lima et Cusco sunt maiores et opulentiores, tam ratione subiectorum oppidorum quam prouentuum; Potosi, quanquam inter ciuitates non numeretur, populi tamen affluentia et diuitiis Limae nequa quam cedere videtur. Caeterae Hispanorum Coloniae minor es sunt, inter quas tamen non omnino silentio praetereundae Guamanga, Frontera, Guanugo, Loxa, et Fanum Iacobi Guaiacelensis.
Guamanga media via est inter Limam et Cuscon, interque vallem Xaucam et Andes. Quaila distat a Cusco sexaginta Leucis: in vtriusque confinio Balca oppidum est ad decimamquintam Leucam a Guamanga: et hic velut vmbilicus erat Imperii Ingarum, quod tot sint milliaria ab oppido Quito ad Balcam, quot a Balca ad Chilen. Guamangae initia cadunt in annum MDXXXIX. estque id oppidum maxima ex parte lapide structum et argilla, domibus coctis tegulis oper. ris, accedentibus quibusdam ad splendorem excitatis turribus.
Guanuco oppidum eodem prope tempore extrui caeptum est, loco admodum salubri, cuius ager inter optim os censeri possit. Habet id sub se has regiunculas: Gonguam, Guail. m, Tamaram et Bonbom. Hinc venitur in regionem Cacapoiam cuius caput est Fronrera oppidum, quod dominatur etiam prouinciae Guancanae. Sunt autem Cacapoii albissimi et pulcherrimi omnium hominum in nono Orbe. Loxe ciuitatis primus Architectus fuit Alfonsus de Nercadilla, qui eam struere caepit anno salutis MDXLVI. antea appellabatur Zatza.
Perluunt hanc prouinciam complures amnes minores, vnde non tantum mira solo conciliatur amoenitas sed et fer ilitas. Agri quicquid est, frumento conseritur Indico et tritico nostrate, colles mala autantia et citria limoniaque de arboribus suis pendula exornant, horti herbis floribusquo odoriferis superbunt. loca vero compascua et montes errantibus hinc inde gregibus armentisque plena sunt.
QVITO PROVINCIA.
Sed monet nos tempus, vt prouinciam Quitensem ingrediamur, quae in longitudine habet milliaria ducenta, in latitudine centum. Sita est haec sub ipso Aequatore, et tam en magis frigida quam calida. Caput, regionis est D. Francisci oppidum, structum An. a N. C. MDXXXIV. Situm loco humili inter montes. Discedit hoc septem Leucis ab aequatore versus Aquilonem, sexaginta leucis distans a Portu Vetere, et octoginta a S. Iacobifano, totidem a S. Michaelis: a Loxa CXXX a Lima et Potosi CCC.
Qualitas regionis.
Incipit hic ae stas mense Aprili, duratque vique in Nouembrem, incolae mediocri statura sunt, laboribus adsueti, inprimis apti ad rem pecuariam, nec vlla est in tota illa continente terra, vbi fruges ac fructus Europae felicius proueniunt, aut pecudes nostrates melius faetificent, quam hic: inprimis magna est vbertas fructuum arboreorum, saccari et pomorum auratorum. Caprae ibi fere tres, etiam quinque inter dum vno faetu edunt capellas. Praeter metallifodinas caeteras repertum est argentum viuum, quod cum rude est, flauum apparet, coniectum vero in ignem aliquid sulfuratum olet. Reperiuntur hic quoque Cannae palustres praegrandes, quae multum aquae intra se continent. Sunt hic nonnulli montes, qui in summis fastigiis ignem euomunt. vnusque prae caeteris admiratione dignus, qui tantum eiicit cinerum, vt ad aliquot millia circum se rerram cooperiat, ignisque flammas tam largiter euomit, vt eae ad centesimum et vltra videantur milliare, cum fremitu boatuque tanto, vt ipsa tonitrua vincat.
Regio qua a S. Francisci oppido versus orientem itur, appellatur Terra Canellae siue
page 326, image: s0370Cinnomomi, quanquam hoc Cinnamomum multum differ at ab vsitato siue communi. Arbor habet ramos et solia lauri foliis quam simillima, maiora tamen: fructus glandem repraesentar: coretex vt et folium gratum spirat odorem. Optimum tamen huius arboris est iu xta fructum eius, vbi colore est subfusco, ex rubro et nigro mixto, vnde conficitur medicina ad costarum, stomachi et ventriculi dolorem, deferturque ad Quitense oppidum, vbi venditur cum caeteris mercimoniis. Fuit haec prouincia anno MDLXXX. VII ingentiterae motu concussa, cum magno incolarum detrimento.
22 Sancta Crux de Monte.
Absoluta Peruuiae descriptione restat, vt secuti vestigia quorundam ducum Hispanorum ingredia mur ipsum cor vastissimae huius peninsulae, quatenus illa nostro aeuo cognita est. Causam mihi dicendi praebet oppidum S. Crucis de Monte, quam Hispani tenent habitantque. Id ergo sic habet. Sub decimo septimo gradu Australi inter fluuios Orillanam et de Plata mons attollitur, quiramus est prodiens ab Andibus, tendentibus vsque ad Fretum Magellanicum. Summa illius montis aeterna teguntur niue atque glacie. Transitis finibus Ceriganis descenditur in am plam planiciem quae triginta hisce annis proximis detecta est, in qua nullus omnino super terram visitur lapis, vtnec in aquis, ne scrupus quidem nucis iuglandis magnitudine. Versus septentrionem paruus mons assurgit, in quo Hispani oppidum aedisicauerunt. vocaueruntque Sanctam Crucem de monte, sub gradu Aequatoris decimoseptimo. Distat id oppidum a Plata siue oppido Argenteo milliaribus CCCC. habetque circiter centum sexaginta domos, quas Hispani inhabitant.
Natur a regionis.
Terra haec. vbi plana est et campestris, saepe fluuiorum exun dationibus vexatur. Magna hic est formicarum copia, praecipue iuxra Vapaeum foiioum. Haeigitur, vt aceruos suos abinundarione conieruent, extruunt congesta terra quosdam quasi aggeres, altitudine paulo supra brachium humanum, tantae tamen amplitudinis, vt eorum ambitus duodecim vel quindecim pedes complectatur. Intra hos aggeres et sibi ab exitio cauent, et congestum seruant pabulum. Eade haec velut terrae tubercula saluti multoties sunt viatoribus, cum ab aquis pene opprimuntur. Crescit autem Vapaeus fluuins decrescitque instar Nili, tardoque ingreditur passu, lene fluens vt Araris Galliae. Exhibet haec prouincia varia animalia, quibus ingens a nostratibus differentia. Inter alia inuenitur ibi quoddam, porcello nostrati persimile, velcitur gramine dormitque in aquis vt piscis. Est et serpentis genus, quod Hispani Sonallam vocant, accedens ad longitudinem vnius orgyiae, crassities ei quae hastae militari. Haber hoc genustumores aliquos super caudam, magnitudine nucis iugulandis cohaeretque vnus cum alio certis commissutis. Est his viperistam acre praesensque venenum, vt quoscunque momorderint, e vestigio moriantur. Sed caecutiunt oculis, quorum obtutus vltra tertium passuum non porrigitur, audiunturque crepitantibus tuberculis illis, cum adhuc viginti passibus ab homine absunt, vt is in tempore sibi cauere possit: inuenitur etiam exitiosum hoc genus in Brasilia.
Tocca auis est magnitudine cornicis, pectus haber album, rostrum deaurarum tantaeque magnitudinis, vt prope totum corpus adaequer. Magnus hic Sttu hiocamelorum numerus, vt milites, qui auri siti regionem illam percurrunt, quandoque quadragena vel quinquagena oua in arena inueniant, vnde iis victus suppetit.
Fert insuper haec tellus magnam Gossypii abundantiam, vt et Orizae, Maizi et vaiiorum fructuum: triticum tamen et vinum non proferr, quae vtraque ex Peruuia eo deuehuntur. solentque singula vini dolia centenis scutatis vendi: quem defecxum vt sarciant incolae, potum factitium coquunt ex frumento Indico et melle. Cumque hic multi sint lacus et fluuii piscibus abundantes, in admirationex tamen omnes rapit exiguus riuus ad S. Crucis oppidum, qui cum non sit largior duabus orgyiis minimeque profundus, nec vltra vnius leucae spacium fluat: spsi ramen oppido satis suppeditat aquarum, et tria genera optimorum piscium, ea quidem abundantia, vt situla vel etiam manu capi possint: duratque haec piscatio a Februario vlque ad finem Maiimensis: caeteris anni partibus sterilis pisce est.
Mores incolarum.
Habitantur hae Prouinciae a multis diuersisque populis harbaris, inter quos Cerigani et Vitarani, qui mut uis se consiciunt lanienis, aut contra Hispanos pugnant, quos arcere et prohibere transitu omni ope nituntur. Contra hos aliquando misit Franciscus Toletanus. omne prope robur Peruanum, Sed id frustra fuit. Vescuntur carnibus humanis, ut nos vervecinis. Horum vicini Tovij captos hostes suos ab humeris suspendunt bajulantque, valide concutientes eos dum inc edunt. Varaei cum statura fere corporis altiore sint quam vicini corum, omnes homines prae se barbarica feritate adeo contemnunt, vt ausi fuerint sciscitari ex Sacerdote quodam: Siquidem ipsi Christiani fierent, an eos eadem qua caeteros baptizaturus esset aqua: Habitationem stabilem perpetuamque non habent. Exercent filios suos in armis, cum vix recte ingredi didic erunt: arma autem sunt arcus, sagittae et clava lignea. His dum adhuc tenelli sunt, objiciunt captos hostes, velut prae dam canibus, laudibus vehentes eos, quicrudelissime eos trucidauerint. Vtque efferentur magis, imponunt illis nomina carnovororum animalium Leones, Tygres, Luposque eos appellantes.
page 327, image: s0371
Alii quidam ex his populis, vt terribiliores appareant, coloribus in siciunt corups, singul sque pleniluniis et nouiluniis concurrentes inter se sauciant se inuicem cultris osseis, vt adsue siant ad ictus in bello recipien dos. Vendere ac emere apud eos res suntinauditae, cum solo viuant furto atque latrocinio. Deducunt mortuos cu planctu ad sepulchrum, sed et aduenientes hospites plorantes excipiunt, ita habentlacrymas in potestare.
Indigenae circa oppidum Sanctae Crucis Montanae colunt agros, nullumque alium soluunt Hispanis tributum, quam binas libras gossypii prosingulis capitibus. hoc enim vicemargenti siue monetae praestar, non aliter acin Noua Hispania Cacao, in Peruana Caca.
Diutissime viuunt hi homines, suntque temperamenti optimi. Summa illis delectatio in venatione etaucupio. Comedunt etiam formicas fri xas, et caudas crocodilorum, locustas serpentesque, postquam his amputauerunt capita, et abiecetunt intestina. Nudi omnes penitus incedunt, exceptis mulieribus, quae verenda folio arboris aut corticetegunt, aut harpasto Xylino perangusto. Hoc tamen non faciunt nisi nupte. Hispani tamen hactempestare eos qui oppidum incolunt, adsuefecerunt, vt eodem prope modo vestiantur, quo natiui Peruani.
Quando frigidior anni tempestas est, (quanquam omnis regio sua natura calida, nunquam fere frigidis ventis perflatur) aut non egrediuntur ex aedibus, aut titionem ardentem calefaciendilui causamanibus preferunt. Caputita tondent, vt ab vcroque latere capiilos abradant, relictis in vertice antiis longioribus. Alii mediam partem abradunt, alii partem sinistram, alii dextram, sunt qui in orbem tondent relictis in medio capillis. Aiunt autem hunc rondendi morem didicisse, monstratore quodam Pachicuma, ob quam causam Sacerdotemeum, qui primus eos ad cognitionem Euangelii inuitauit, vocauerunt Pachicumam.
Cum vxores pepererunt, viri sein lectum componunt, faciuntque omnia, quae superius de Brasiliensibus commemorauimus. Numerare nesciunt vltra quatuor, in quo numero consistunt. dicturi quinque, manum monstrant, decem vero vtraque eleuata manu innunnt. Discessuri ab domo, tot deponunt ibi baculos, quot dieb. se abfuturos rentur. At vxor siue is qui domi remanet, singulis dieb. aufert vnum baculum, et sic deprehendit diem redditus. Vltra oppidum S. Crucis versus orientem populi sunt, qui sua lingua Garaii, nostra Bellatores dicuntur, qui cqeteros omnes Tapuios, id est sernos siue man cipia vocant. Hispanos tamen in aliquo precio habent, fabulanturque eos absese oriundos. Iniuriam si quam acceperunt, nunquam obliuioni tradunt. Vescuntur carnib. humanis omnium nationum, a suis tamen popularibus ab stinent. Domos praealtas et mite capaces extruunt, in quib. plures familiae simul degunt, vnaquaeque seorsim, quanquam nullo intercedente pariete. Pertusolabro inferiori lapillum aliquem inserunt, signum notamque nobilitatis. Iastitiae ne nomen quidem audiuerunt. Principes alios praeter miliriae duces ignorant, Hispanis armatis non permittunt ingredisuas habitationes, vbi fere quingenta domici lia vel familiae degunt. Quod si eos armatos admittant, oportet vt pauciademodum sint, a quib. nihil metuendum sit periculi: subinde enim illis dominationem in vicinos populos obiiciunt. Ad centesimum vigesimum milliare ab hoc hoco habitant Chiquites, qui Hispanorum agnoscunt dominium. Notatu dignum est, quod lingua Varaiotum intelligatur a Brasiliensibus, a Paraguaiis, Garaiis eorumque vicinis, quod in gens est argumentum, dominatos illos olim fuisse omnib. his populis: et vtis, quilinguam Latinam, Arabicam vel Sclauonicam nouerit, prope per vniuersum orbem nostrum commode peregrinari potest: sic qui idioma Varaiorum, Cuscanum et Mexicanum calluerit, per totum nouum orbem iter facere potei it.
23 TVCVMA.
INter Chilen. Brasiliam, Paraguaiam, et S. Crucem regnum Tucumae est, quod vltra CC. leucas extenditur. Excurrentes Hispani post occupatam Peruuiam in vicina regna, quinque colonias hic condiderunt: Salten, Stecum, S. Michaelis fanum, et Sancti Iacobi, postremo Cordubam. Salte distat ab Talina, quae vitima est terrarum Pernanarum, milliaribus centum triginta sex, quae via difficilis est et taediosa ab defe ctum aquae. Sita est salte in valle amplissima, quae longa est mill. LXXXIV. lata XXX. Posthanc ahia est vallis, quam Calchia quam vocant. quae a septentrione in austrum extenditur vltra leucas XXX. quam multi amnes perluunt, et cordati homines mhabitant. Hos Hispani iam a multis annis it. ito conatu armis oppugnauerunt. Postremotamen quidam lohannes Perezius principem huius vallis blanditiis et amica ratione sub obedientiam regis Hispani perduxit, vt sidem Christianam receperit. Cum autem Perezius paulo post ei dominari vellet impotentius, excusso iugo barbarus cum tota valle rebellanit Hispanis, seque suosque totis viginti septem annis in illa libertate conseruanit. Tandem Iohannes Ramiresius profectus a Peruuia cum mille peditib. Hispanis, equitib. quingentis et sagit tariis trecentis finem huic bello imposuit. Stecum oppidum caput est quinquaginta aliorum oppidorum pagorumque. ab hoc ad centesimum et quinquagesimum milliare abest S. Iacobi oppidum, sedes Episcopi et Gubernatoris huius prouinciae. Cor. duba sub eodem gradu sita est, quo illa in veteri Hispania, aduerso tamen, praeterquam quod haec habet hyemes frigidiores et aestates temperatiores. Distabat Chile milli. LX. a S. Iacobioppido CCXL totidem a S. Fidei fano in Paraguaia.
Qualitas regionis.
Tota haec regio plana est et campestris, aero gaudens magis calido quam frigido. Multum hie pluit, vnde fluuii facile exundantes alueis suis
page 328, image: s0372exeunt. Venti hic acriter furunt, vt arbores stirpitus euellant, cogantque habitatores desertis domiciliis in antra et speluncas subterraneas se recipere. Vallis Saltensis abundat quis fluniisque, in quibus ingens piscium copia. Aer temperatus est et honus, si vsquam alibi, ager vero faecundus, et prata am pla, vnde magnus ibi gregum armentorumque numerus. Territorium Stecanum multum gignit gossipii, frumenti, fructuum et pecudum. Regni Tucumensis potissima pars tam plana est et commoda, vt ibi per amplissima terrarum sapcia iunctis quadrigis currus ac pilenta trahi possint, sine vlla prope offensa aut obstaculo.
24 PARAGVAII.
Habitant hi populi in finib. Tucumen sium, qua in longitudinem porrigitur fluuius eiusdem nominis. Vtautem ingens hic fluuius commodius transiri possit, cum frequentibus inundationibus alueum suum egre diatur, videtur natura speciem quandam arboris creauisse, quam barbari Zainam vocant, quarum in gens hic est commoditas. Crassae magis sunt quam altae, fastigium iis et radix non magna, venter autem siue truncus satis capax, medulla plenus molli et tenera, cum duro cortice, vnde prope sine labore excauari possun, Hinc conficiuntur scaphae singulae e solido ligno, multorum sane hominum capaces. Primus qui banc Americae partem derexit suit Sebastianus Caborius, cum ab Oceano Aquilonarieo appulisset. Hunc secuti sunt alii ductores Hispani, inprimis Didacus Royas, profectus ab Peruuia, et alii. Oppido praecipuo nomen in diderunt verae Fidei: hoc sequuntur alia, Assumtionis, S. Annae, Boni Aeris, S. Spiritus, et S. Saluatoris.
25 HISPANIOLA INSVLA.
Antiquum huius etoriginale nomen fuit Hayri et Quisquaia. Vtrumque mutauere Hispaniad. uentitii, et pro primo Hispaniolam, prosecundo Dominicam dixere, apraecipuo quod ibicondidere oppido. Ambitus Insulae putatur leucarum CCCL. siue millium MCCCC. Longitudo milli. D. Latitudo pro Sinuum et Promontoriorum ratione vatia, vbi a. Maxima CCC. millium est. Medium Insulae ab aequatore distat gradib. pene XIX. forma eius oblonga, protenditur enim ab oriente in occidentem. Vrbium praecipua est S. Dominici ad ostium fl. Ozama, sede Episcopi et Vicarii regii nobilis: est et hic suprema Curia et tribunal instiriae. Sunt in hac Monasteria quinque magnae celebritatis. Oppida minora sunt S. Iohannis, Meguma, Portus Platae, Pertus Regius, Cauana, Xaragua, cum nonmullis aliis, quae omnia originem suam debent Hispanis.
QVALITAS EIVS.
Aer hic optime temperatus, vbi neque vllus frigoris neque caloris excessus, quanquam in summitatibus montium rupiumque gelu sit intensius. Arbores vt plurimum perpetuo virent, estque prae caeteris omnib. amoena et fertilis. quicquid arborum, plantarum, frumenri ex Europa illuc delatum plantatumque est, magna prouenit vbertate et luxuria: quoamuis experientia colonos docuerit, letius proueni segetes in montanis quam planis partib. Sunt in hac Insula fluuii complures, lacus ac fontes admodum piscosi, praecipuam tamen amoenitatem et commoditatem incolis praestant quatuor insigniora flumina, quae in ipso Insulae vmbilico, delapsa ex altissimor um montium ingis, in diuersas mundi partes abeunt: Iunan. ad orientem, ad occidentem properat Atthunicus: Iacchus Septentrionalib. Naius meridionalibus miscetur aquis: sic, vt quadripartito Insula diuidatur.
Est et in hac Insula cauerna subter praealtum montem, qua is in orientem Solem vergit, distans a mari D. passibus, cuius ingressus ita a natura fabrefactus est, vt Pottale in gentis palatii repraesentet, interius percipitur Strepitus im petuosi cuiufdam fluminis, qui rapido intra concauitates terrae cursu fertur ad quinguies mille iactusteli ab arcu. Qui propius accedunt, obsurdescunt, nec tam celetiter recipiunt auditum: haea quae postremo ab lacu absorbentur.
Est praererea in Banoia ingens lacus, Indi Haguigabon, nostri mare Caspium vocantis innumeris vndique fluuiis auctus, nusquam tamen excurrit aut exoneratur, sed cuniculis absorbetur: haud vanis coniecturis creditur, rupes hasce spongiosas per subtertaneos meatus Maris aquam recipere, quod ibidem multitudo marinorum pilcium inueniatur, et aqua maris salsugine infecta tota muricata sit. Alii insuper quantum uis minores in haclnsula sunt salsilacus. Vltra supra dictos lacus ingens etiam fluuius in Mare salsus decurrit, quantumuis dulcis aquae infintis riuulis fontibufque auctus.
Auri et argentifodinas insuper habet haec Insula, aiuntque vulgo, montes Cabinios auro supra modum diuites occulere venas. Gignit praeterea saccari vim ingentem, vt et Casiae, et Gingiberis, et Mastiches, et Ligni Aloes et Cinnamomi. Ante Hispanorum aduentum tria tantum hic erant quadrupedum genera, nunc im portatis aliunde animantibusita repleta est, vt ex ea pellium et coriorum magna vis quotannis in Hispaniam exporterur.
Mores incolarum.
Est haec gens naturae qua dam inclinatione ocio et ignauiae dedita, incedunt prope vniuessi nudi, viuuntque potissimum ex piscatione. Antequam Christiana Fide im buerentur, credebant summum quendam Motorem om nium rerum esse, in caeteris pudendos errabant errores. Postquam cannas saccari feraces a nostris hom inib. acceperunt, multas extruxerunt molas atque ofticinas ad eam rem, faciuntque quotannis non exiguum indelucrum.
26 CVBA SIVE INSVLA FERDIN ANDI.
Ad occidentem Hispaniolae sita est haec Insula, habetque a Meridie obiectam Iamaicam.
page 329, image: s0373Longundo eius ab ortu in occasum extem ditur ad CCC. Leucas Hispanicas. Vbilatissima est, LX. constimit milliar. vbi angustissima, tantum XX. Sex oppidis superbit, inter quae primum locum tenet, quod S. Iacoho dicatum est, magninominis ob portum fluuiumque propinquun. Caetera oppida non satis populo frequentia putantur, exdepta Hauana, vbi frequen issimus est nauium accessus. In S. Iacobioppido habitat Episcopus.
Qualitas Regionis.
Reperiuntur circum hanc Insulam plurima breuis Satis periculosa, suntque ab ea parte quae in septentrionem vergit, vortices aquarum et charybdes noxiae. At qua Meridiem spectat totum littus obiectis horret scopulis ac rupib. Regio aspera est, cxcelsa et montosa, multos tamen habet auriferos fluuios, quorum apue dulces et potui aptae sunt: vt et dulcia et salsa stagna frequentia. Montes ramenta auri praebent, et sabulum fluuiorum auri segmenta vehit. Habet haec Insula Vallem quandam inter duos montes ad duo aut tria miiliaria deducta, quae lapideos globos producit tanto numero, vt quis multas in de naues onerare possit. Hi a natura adeo ad sphaeticam formam rotundifacti sunt, vt nihil circino possit ab artifice fieri rotundius. Inxta Portum principis mons est, e quo Bitumen fluit aprum nauibus stipandis, Serpentum in hac Insula maior quam in vicinis copia.
Mores incolarum.
Ante Hispanorum aduentum solebant hihomincs cicurare serpentes, eosque in deliciis habere: in cedebant ferenudi, vt et habitatores Hispaniolae. Naturae benignitate contenti omnia in commune possid. bant, sineque legibus rectum bonumque colebant.
27 IAMAICA INSVLA.
Hancnunc S. Iacobi Insulam vocant, sitam inter XVIII. et XX. gradus. Habet haec ab Ortu Hispaniolam, ab Septentrione Cubam, a Meridie Insulas S. Bernardi et Carthagenae, ab occidente continentem Iucataniae et Fondurae. Porrigitur in longitudinem ad leucas LV. latitudo habet circiter XXV. vt ambitus constituat CL. Duabus tantum ciuitatib. habiratur, Seuillia et Oristana. Illa praecipua est, habens Abbatiam, vbi primatum aliquando gessit Petrus Martyr Anglerias Mediolanensis. Subegit hac Insulas Didacus Columbus Christophiori filius, eamque Hispanorum regi fecit tributariam, quod factum est anno MDIX.
Qualitas terrae et diuitiae.
Regio haecgiata aeris salubritate et temperie gauder, admodumque fertilis est, vt magnam vim pecoris alat ab eximiam pabuli pinguedinem et fontium vberrimorum copiam, a quibus irrigatur. Fertur etiam habere auri venas. Gossipio supra modum fertilis est et saccaro. Flnuiis et lacubus abundat, e quibus plurimum suppeditat piscium.
Mores populi.
Genus et ratio viuendi his eadem cum superiorum Insularum Hispaniolae et Cubae incolis, quanquam hi posteriores magis feroces et crudeliores illis fuisse perhibeantur.
28 CANIBALVM SIVE CARIBARVM insulae.
Appellantur hoc nomine omnes illae Insulae, quae duplici velut ordine extenduntur ab orientali et meridionali Hispaniolae Insulae littore recta ex aduerso conrinentis, Maior illarum pars habitatoribus destituitur: inter eas autem quae habitantur, princcps est In sula S. Iohannis, vulgo a Portu diuite cognominata, prius Boriquena dicta, quae ab oriente haud procul distar ab Hispaniola. Insula in longitudine porrigitur ad Lpene mill in latum pater XVII. maxima latitudo ad XVIII. milliaria Germanica accedit. Affluit frugib. fructib. animalib. piscibulque, nec destituitur auro: ligno autem Guaiaco hic insigne encomium. Est nunc in ea vrbs praecipua S. Iohannis, optimo gaudens Portu.
Sequitur hanc Margarita Insula, alio nomine Cubagua dicta, vbi superiorib. annis larga Margaritarum piscatio. Incolae omnium harum Insularum colore sunt subfusco, capillitio barbaque retissima, crudeles et Anthropophagi. Vtebantur sagittis veneno in fectis. Scaphae illis in vsu ex guae, quibus Canois in didere nomen, his vicina radunt littora.
29 SEQVVNTVR EA QVAE GEneratim circa nouum orbem consideranda veniunt, et primum de munimentis eius et robore militari.
POtentia Hispanorum regis in hoc Mundi hemisphaerio tam magna est atque valida, vt aduersarium metuere non possit nec debeat. In plerisque enim prouinciis habent Hispani castella quedam atque loca munitiora, quib. ostia fluminum et portus marin os obtinent, ad itusque maioris mothenti: et vt vno vetbo dicam. omnia loca, quae ad dominationus conseruationem faciunt, quaeque ferociores populos velut iniecto ori capistro in officio continere possunt, egregie muniuerunt. Et ab Oceano quidem Australi, non est eur vllum hostem metuant, quiillis multum in commodare possit. At circa littus Aquilonare aliquan do ab Anglis Batauisque infestati fuere, qui Piraticam exercentes, circum littora nauigiis suis cursitant, populantes oppida maritima aut ex cipientes Hispanicas naues. Insigneprae caeteris damnum acceperunt anno AN. C. MD. LXXXVI. quando Franciscus Draco Eques Anglus. Dominici oppidum in Hispaniola Insula expoliauit, et Carthagenam in Terra firma. Sed haec Anglorum audacia effecit, vt Hispani cautiores red diti, quic quid in Oceanum Aquilonarem porrigebatur, melioribus munitionibus in.
page 330, image: s0374accessum redderent. Insulas enim, quae magno numero Nuae Hispaniae p aetenduntur, et velut murus quidam aut valium obiiciuntur, inaccessas secerunt multis breuibus. vude periculosae ac rapidae Syrtes ortae snnt, inprimis vna quae immani fertur impetu, ingerssa Sinnum Pariensem, vbi appellatur os Draconis, quae inter Iucataniam et Cubam transiens, redit intra Cubam et Mucr onem Floridae, tanta vi, vt nuilum nauigium eam superare possit. Adhaec incommoda, si venti contrarii accedant, etcaetera quae in mari occurrere solem pericula, non leuem metum iniicient iis, qui citcom haec littora erranres, in portum aliquem se recipere securitatis ergo non audent. His naturae beneficiis non contentus rex Hilpanus, castellum excitari iussit firmissimum in insula Veraecruci propinqua, quod oppidum est in littore Mexicano: itemque aliud in Insula Cuba e regione continentis Floridae. Prius fortalitium impedit hostes, ne incommoda Syrtium euitare possint: posteiius, ne illis ad fuum commodum abuti quean. Adiici insuper iussit vrbi Sancti Dominici fontalitium longe optimum, quae vrbs ab ipla Natura facta aur ftructa videtur, ad obtinendum maris iilius dominium, adeo bono commodoque loco sita est. Et quemadmodum Italia ratione situs ab ipsa natura videtur constituta domina Maris Mediterranei: ita Hispaniae forma et effigies loquitur spiratque imperium Oceani: accedente natura et temperamento Hispanorum, quod ita dispositum est, vt omnium terrarum et climatum aetem sine noxa ferre possint.
Gubernatio ciuilis Noui Orbis.
Sunt omnino in toto illo opposito mit ndi Hemisphaerio Proreges duo: prior Nouae Hispaniae, qui residet in famosa illa vrbe Mexico: posterior Peruaniregni, qui habitat in oppido Lima. Posterioris tamen ma or est auctoritas, non solum quod latius pateat ipsius prouincia, sed et quod possit pro a bitrio suo de feudis et commandaturis officiisque statuere, quod Proregi nonae Hispaniae non permittitur. Prouincia tamen Mexicana eiusque dominium praefertur Peruanae his nominibus: quod vicinior multo sit Hispaniae, quod vrbs Mexicana inter pulcherrimas referri mereatur, quod incolae eius multo sint ciuiliores. Praesunt in tribunali iustitiae senatores suprematum Curiarum, quae quinque sunt per Nouam Hispaniam: Mexican, San-Dominicana, Gattimalensis, Cuadalaiaren sis et Panamensis. In Peruuia totidem: Limensis, Imperialisin Chile, Platensis, Quitana, et ad Fanum S. Fidei. Ab his supremis tribunalibus tam Hispani quam Indi iuspetunt. neque ab eorum sententia datur prouocatio.
Hispani omnes (excepto Marchione Valleensi et vno atque altero praeterea) tertas ac dominia sua feudi nomine obtinent, quibus tamen duntaxat fruuntur donec viuunt ii qui primitus acceperunt (dantur autem fere iis qui occupauerunt) eorumque filii primogeniti, vel vxores, si haeredibus masculis de stituantur. Acdipiunt hi a subditis, quibus dominantur, binos coronatos in singulas familias: ipsi vicissim obligantur, consti uere iis sacerdotes, qui obeane munia Ecclesiastica, populumque in fide ac vita Christiana instituant.
Habitant Hispani fere separatim ab Indis, illis fere in oppidis maenibus cinctis degetibus, quae ipsi ae disicauerunt, forma fere quadrara, cum foro satis amplo, plateisque directis: hisvero in suburbiis commorantibus, aut veteribus pagis mapaliisque, vbi omnistudie incumbunt rei pecuariae et ernendo metallo.
Vbi haeredes primi seudararii mottui sunt, beneficium caducitatis iure ad Regem reuoluitur, vnde sit, vt rerrae et ditiones maioris momenti im mediate ad regem pertineant. Noratu autem dignum videtur, quod ii quiterras et dominia feudinomine obtinent, fere nunquam paupertatis limites transgerdiantur, aut sexgesimum vitae annum. quod si ac cidat, inter res rariores refertor, Multi multoties conati sunt, vt terras et feuda illa redderent propria, perperua atque haereditaria, eoque nomine ingentem auri vim obtulerunt Carolo Quinto Cesari et Philippo II. Atreges veriti, ne Tytannuli isti miseros Indos crudeliter et auare habitos, perpetuis consumerent laboribus, eorumque medullas ex ossibus exhaurirent, accedente etiam rebellionis metu; vt aures eorum petitioni parefacerent, adducinunquam potuerunt.
Modus regiminis Ecclesiastici.
Habet Nouus hic Orbis Archiepiscopos omnino quatuor, Primus habitat in oppido S. Dominici: secundus Mexicitertius Limae: quartus ad S. Fidem in Nouo Regno. Suffragantur primo Episeopitres: Pottu-diuitensis, Cubensis, Iamaicanus, Mexicano subsunt Episcopi decem: Tlascalensis, Guiaranus, Mechoacanus, Xaliscanus, Incataniensis, Gipensis, Fonduranus, Gattimalensis, Nicaraguensis, et ad Veram Pacem, Tertius sub se habet nouem suffraganeos: Cuscanum, Plarensem, Quitanum, Popaianum, Panamensem, Tucumensem, Paraguaiensem, Imperlalem et Conceptionis. Archiepiseopo S. Fide parent hi Episcopi: Carthagenae, S. Marihae et S. Margatitae. Ordines Monasticos in nouo orbe reperies quinque. Franciseanos, Domini canos, Augustinianos, Iesuitas, et a mercede dictos. Sunt et hic nonnulli ex eo Carmelitarum genete, qui nudis incedunt pedibus. Invniuersum putantut esse Religiosorum ad quinque millia. Cutati potissimum (vt appellantur) sunt e quatuor ordinibus, Pranciscanis, Dominicanis, Augustinianis et a mercede dictis: plurimi tame e Francisci sodalitio, E lesuitis curati nulli putantur, praeter quam in regione Iuliensi. Habitat autem fere curatus commodissimo suo Iurisdictionis loco, quae aliquando satis lare pater: hinc emittit in feriores suos in diuer sa loca, vrdi. cant Missas et populum in mysteriis Christiania instituant, cumque pauciores sint quam pro amplitudine terrarum sacerdotes, permisit Pontifex Romanus, vt Sacerdos bis in diem Missam
page 331, image: s0375dicat, non obstante more veteri, in locis duntanat temotioribus.
Incumbit insupert Curaro, non solum vt inftiruat populum in side et moribus Christrianis, sed et in litteris, vt eos doceat legere, scribere, cantare, praeterea rationem faciendi sementem, plantandi arbores, edisicandi domos, postremo locialem vitam viuendi. Hinc factum est, vt barbarae illae gentes, cum tot disciplinas et tanta bona ab ordinis Ecclesiastici hominibus accepissent, eos amarent quam maxime. Vt autem huic rei vacare recte possit Curatus, accipit tam a rege quam a feudaleriis honestum stipedium, quo cum seipsum tum caeteros qui cultui seruiunt, alere possit.
Numerat autem rex om nibus Episcopis certa stipendia annua, quibus minimum, quotannis duo scutatorum millia: quanquam hi reditus ad multo ampliorem summam paucis annis adscenderint. Archiepiscopus enim Mexicanus percipit singulis annis XXIV. millia coronat: Limensis XX XIV. Episcopus Cuscanus LXII. mechoacanus XX. Platensis XXVI. Quitensis XVIII.
Ad Communionem sacrorum Christianorum Inditarde, nec nisi post edita probitatis specimina admissi sunt, et maiore quidem cum difficultare in regno Peruano quam Mexicano: difficilius tamen ad recipiendos ordines Ecclesiasticos admittuntur, quod nimis proni sint ad ebrietatem, quodque rari ad modum studeant Philosophiae nedum rebus Theologicis.
Inquisitio de Fide duobus locis sua habet tribunalia: apud Limam et Mexicum. In iisdem vrbibus sunt totidem Academiae siue Srudia vniverlalia. Opus autem fuit cura et diligentia in conuerrendis ad Christianismum Indis cam in Peruano regno quam Noua Hispania: ettandem anno AN. C. MDLXXXIV. Archiepiscopus Limensis conuocata Synodo Prouinciali legem tulit, vttypis publicis describeretur formula instieuendi Indos in religione Christiana, addito mandato, vt omnes ea vterentur, ad submouendam errorum et varietatis causam.
30 Quam cognitionem de Deo habuerint prisci Noui Orbis incolae.
In periculo aut aduersitate aliqua constituti barbari illi. oculos tamen ad caelum attollebant, habitare eum illic ostendentes, quites omnes sua moderatur prouidentia. Non est autem mirandum, quod Deum verum et supremum rerum Dominum non cognouerint, cum hoc sit proprium eorum, quos aeterni Numinis lumen irradiauit. Sic quidem dicerepossumus, qualemcunque illam Dei cognitionem apud alios Gentiles clariorem vel obscuriorem esse, prout vel longius vel propius absunt ab vsu rectae rationis et virtutum et moralium.
Sunt autem inter omnes Americae populos Cichimicae nouae Hispaniae et quaedam Brasiliae gentes longe barbarissimi. Vtrique n. vitam vinunt penitus efferam et brutis conuenientem, degentes sine capite, sine lege, sine vlla ciuilitatis forma aut ratione viuem di politica: cum omnis eorum sermo omniaque studia tantum eo dirigantur, vt satisfaciant piaesentib. suis desideriis. Nam et sensus obscurant intellectum, et affectus corrumpunt indicium. Necn. cogitationes suas a terra sursum eleuare possunt, aut aliquid animo comprehendere, quam quod est ante oculos. Sic vicinae Brasiliensib. gentes nullam omnino vel Dei vel vllius religionis cognitionem habent.
Cum autem hominem nece sse sit aliquid habere cui innitatur aut quo se fulciat, oportet eum, qui in Deo non acquiescit, qut falsis adhaerere diis, vel auguriis aut similibus vanitaribus, quod in Brasiliensibus patet: qui quamuis neque Deum neque Idola adorauerint, augurum tamen et circulatorum fiaudib. mirum in modum decepti, admodum deditifuere signis et ominib. vel tuturae prosperitatis vel infortunii.
Qui babitabant circa S. Crucis in Monte oppidum, quanquam ne ipsi quidem idola colerent, Diabolum tamen aperte adorabant, non vt aliquid boni ab eo obtinerent, sed vt mala furura euitarent. Loquebantur et conuersabantur cum eo, offerentes ei res diuersas, libantes pocula in eius honorem, adhibitisque ceremoniis bibentes, necau debant fructus terrae gustare, nisi prius daemonio primitias obtulissent. Nunquam tamen illum exquisitius colebant, quam in venatione et piscatione, quibus aitib. illi potissimum ducebant vitam. At Varraei vicini eorum, exeuntes certo quodam annite mpore prorsus e potestate mentis currebant lymphatici in syluas et solitudines, incon ditis sal entes gestib. magnisque vlulatib. inuocantes quendam Cendirum, de quo miras narra bant absur ditares. Hoc nomen semper ore ferentes, per praecipitia, et inuios saltus cutrebant, incedebant supet ptunas candentes, et calcabant serpentes sine vlla tamen noxa. Iidem septem Daemonum genera nouerant, quos omnes venerabantur, ne ab iis verberib. vel ipsa morte aslicerentur, de diti supra modum auguriis.
Sed omissis his, veniamus ad populos paulo ciuiliores. Cuscani et in vniuersum omnes Peruani fatebantur vnum esse creatorem rerum om, nium summumque moderatorem, quem ipsi Viracocham appellabant, et Pachacamam, et Pacaaiam, id est, Creatorem caeli et tetrae. Verboaute commode, quo nomen Dei exprimerent, destituebantur: sed ne hoc ipso tempore Deum dicere nouerunt, nisi vocabulo vti velint Hispanico. Faciunt haec omnia, vt difficulter ipsis persuaderi possit, esse vnum verum supremumque Deum, nec praeter eum vllium alium, quod posterius tamen facilias credent. Fatendum tamen eos superare in qualicunque Religionis vmbra vereres Graecos, qui vni summoque Deo multos succenturiabant alios, iisque furta, et nulium non flagitii genustribuebant, quod de Viracocha suo dicere Indi ne in animum quidem induxerunt: sed de eo nihil non magnum preciosum et admirabile dixerunt, vnde et eum sua lingua Vaspu, id est Stupendum appellauerunt.
Post Viracocham Peruani venerabantur Astra,
page 332, image: s0376cumque nullius syderis se magis exerar virtus quam Solis, secundum huic tribuebant locum: vt tertium illi, quem fingebant causam esse pluuiarum et caeter orum meteorotum: mprimis autem colebant Tonitrui Deum siue Altitonantem, ob terrorem quem hominibus in curere soler. Persuasum insuper ipsis erat, esse in caelo omnia plane ac eadem animalia, quae in terra, ita, vt horum generatio ob illis dependeret, habereque vnamquamque animalis speciem suam peculiarem stellam, quae ipsi dominaretur, quam et ideo diuin is prose quebantur honoribus, ut si animal mansuetum esser ac vtile, astrum virtute sua id conseruaret, sin venenatum noxiumque, ab eius vi nocendi homines conseruaret. Quoties noua Luna adepta luminis aliquid in cornu colibat, Varaei eam adorabant horren dis cum vlulatibus et ab surdo corporis motu, vtab ipsa certam mittendi ab arcu sagittas adipiscerentur scientiam, quod eorum potissimum est exercitiu. Deformabant variis incisuras brachia, femoraque cum crur bus, dicentes hoc multum ad celeritatem cursus sacere. Combusserant iam ante animalia, quorum singularis pernicies: in horum cineribus se factis vulneribus volutabant, vt eos plaga hians combiberet: Mulieres etiam genas faciei, brachia et femora cultellis ad ornatum, vt opinabantur, incidebant, impresso colore caeruleo, quae notae nunquam deinceps deleri poterant.
Chiani populi sunt vicini oppido S. Crucis in Monte. hi diuidunt, vt nos annum in duodecim menses, dicentes vnicuique certam presidere stellam, quam adorabant, certisque venerabantur sacrificiis, presertium iis mensibus, quibus fruges colligebant, Idem velut augures magna superstitione obseruabant cantus auium, nec satis dici potest, quantopere ab horruerint ab vlulatu nocurarum bubonumque. Quem si forte audiuissent, seniores arreptis armis ad eum locum concurrebant, rogantes auem, vt sine noxio praesagio discederet. Iuniores in terea cum mulieribus domi desidebant, ne participes sierent sinistriominis.
Peruani autem (ad hosenim velur postliminio reuertimur) diuinam vim etiam terrae tribuebant, et Mari sub nominibus Pachacuma et Macamoca, vt et Iridi, et omnibus omnino rebus, in quibus magnum aliquid et admirabile emmebat: ar boribus, montibus, rupibusque editioribus: iidem colebant maiores fluuios, et exanimalibus Vrsos, Dracones, Tygrides, ne ab iis detrimenti aliquid acciperent. Iter facientes, proiiciebant veterum fragmenta calceorum, eaque offerebant montibus rupibusque, ipsisque adeo viis, vt facilem et exneditum largirentur transitum, Pilos a superciliis euulsos consectabant Soli, montibus, ventis, aliisque rebus, quas aliquo pacto metuebant.
Guacauilcarum gens offerebat Diss suis dentes, qui forte ori excidissent. Cuscani magno honore colebant vulpem, quam in Guaca siue templo suo habebant. In oppido Menta, quod haud procul distat a Portu veteri adorabant Smaragdum in usitatae magnitudinis et pulchritudinis, huic commendabant vitam sanitatemque suam, oblatis etiam sacrificiis. Cassamalcani in Deorum luorum numero habebant rotundos quosdam lapides, ouali forma, aliosque multo maiores, vtebanturque peculiari superstitione erga sontes et fluuios, lauantes se singularib. adhibitis ceremoniis, praesertim si morbo tentarentur.
In regione Cinaloa, quae est vltra Nouam Hispaniam, vnum agnoscebant Creatoruem rerum, qui omnia suo regerer arbitrant, ex cepto homine, ad hunc enim non extendebant eius dominium, neliberas homin is actiones eius manciparent obsequio. Corpora mortuorum vel exurebant nulliscum ceremoniis, vel in profundas folssas abiiciebant. Mechoacani aliquam cr: ationis mundihabebant notiriam, et formarionis hominis e limo terrae, itemque de dilunio, quanquam hoc postremum ipsis cum mune fueritcum Peruanis et Brasiliensib. qui Diluuil bistoriae miras stolidasque adsuebant absur ditates. Diis caelestibus tribuebant creationem rerum caelestium, quae supra nos: teirestrib. vero terrestrium, credebantque communem quandam Matrem Dium, vt Graeci Cybelen suam. Nulla erat apud ipsos ars, nullum exercitium, quod non haberet peculiarem Deum suum: putabantur a. Dii illi non esse alii, quam viri de gente sua praeclare meriti, qui post mortem suam apparuissent superstitib. quo in re mille fraudes diaboli interueniebant.
31 De superstitione eorum circa cadauer a mortuorum.
Solebant Peruani magna et exquisita cura conseruare corpora de functorum regum suorum, quae in vrbe Cusco ira erant condita, vtin peculiaribus essent conclusa sacellis, a ducentis et amplius annis. Thelanri, quos defunctus Inga collegerat, destinabantur conseruarioni delubri, in quo regis mortuicadauer eratreponedum, vt inde viuerent, qui manib. eius exequias autrem dininam facerent. Mosiilis regib. erat, vt viui etiamnum sibi ponerent statuas lapideas, quibus idem habebatur honor qui ipsi regi, siue is viueret, siue viuere d. siisset. Cum bellum ingruisset, qut nimia siccitas sruges exedisset, portabantur inpublico statuae illae, ad impetrandam vel pluuiam vel victoriam, non fine solemnib. sacrificiis. Inoleuerat autem dete standus ille mos apud Mechoacanos, Peruan os vicinosque populos, vt defuncto viro vxores eius. vel filiae, et serui quos praecipue amauerat, simul interimerentur. aut vna cum mortuo vivl defoderentur, ne scil. in altera vita mulieribus seiuisque de stituerentur. Occidebantur autem cantantes et tripudiantes, felices se existimantes miseri illi, quibus tale genus mortis contigisset.
Accidebat quandoque, vt defuncto Inga aut magnoaliquo Principe, domesticiaut fam iliares eorum, qui in monumentis regiis locum habere non poterant, de foderentur, in iis locis, in quibus rex, donec viueret, versari solitus suerat frequentius, scil. vt rex post mortem suam vsitaro more illic transiens, eorum vtiposset seruitio.
page 333, image: s0377In exsequiis Ingarum sacrificabantur etiam infantes, et sacrifici pingebant eorum sanguine faciem, ductia linea ab vna auricula ad alteram.
Quod si quis e populo obiisset diem suum, his fere vtebantur ritib. Imponebant sepulcro varia cibariorum geneta, inserebantque aurum, argentum, alias res preciosiores ori eorum, sinui et manibus, postquam eos noua in duissent veste, vt ad hunc modum exculti ornatique ad alteram pordirent vitam: persuasi, animas mortuorum hinc in de errare, nec minus calore, frigore, siti ac fametentari quam viuos homines: et ob hanc cansam celebrabant eorum an niuersaria, offerentes eis diuersos cibos vestesque recentes, deiritis scilicet prioribus, quas mortui induissent. Iohannes de Turte, vnus ex ordinum Ductoribus Consalui Pizarri, aperto magnatis alicuius sepulcro, extraxisse dicitur tantum thesauroru et materiae vestiarie, vt precium eorum ad quinquaginta millia coronatorum accederet. Mechoacani, cum defunctos non solum in altero mundo viuere, sed et iisdem, quibus in hac vita exercitiis vti crederent, haud contenti de victu etvestibus iis prospexisse, etiam arma et exercitiorum illorum instrumenta apponebant, quibus apud manes se oblectarent. puto hoc illud est Poetae:
-- quae gratia currûm
Armorumque fuit viuis, ea cur a sepultos
Sollicitat--32 DE CVLTV IDOLOLATRICO STAtuarum.
NOn minor erat Peruanorum citca statuas saxeas ligneasque insania et furor: cumque semel caepissent vereri ac metuere Diabolum, quod seirent ipsum posse multum inferre damni, formam eius representabant specie quam poterant maxime terribili. Et sane solebat Daemonper statuas illas responsa dare, et sacerdotib. colloqui. At Mexicani praeter inanimes statuas etiam viua adorabant ac spirantia Idola. Captum vnum aliquem (vel etiam plutes) ex hostibus, quem sacrificio maxime aptum iudicabant, eodem vestiebant exornabantque modo, quo ipsum Idolum, cui is immolandus erat, imposito etiam captiuo Idoli nomine. Omnibus illis diebus, quibus miser hanc perlonamagebat, eundem huic mancipio habebant honorem ac cultum, quem ipsi Idolo, insso interim homine hilariter viuere et saginare ventrem. Eunte hoc per vicos et plateas vrbis, accurrebat populus, eumque flexis genibus adorabat, ob latis etiam loco sacrificii donatiuis. Matres ei offerebant in fantes, sani egrotos suos, vtillis valetudinem restitueret. Permissum erat ei interdiu facere quicquid vellet, quamuis semper decem aut pluribus corporis custodibus stipatus esset, nocte vero caucae ferreae in cluderetur, ne elabi posset. Deducta postea ad Catastrophen comoedia cum satis obesus videretur, mactabatur vt victima ad sacrificium, epulantibus caeteris et solenne conuiuium agitantibus.
33 DE QVACIS EORVM SIVE TEMPLIS.
ERant in Peruuia Templa quaedam toti regno communia, alia vero particularia, pro singulis prouinciis. Ex omni autem numero tria erant caeteris celebriora. Primum ad quartam Leucam Hispanicam distabat ab vrbe Lima, cuis rudera adhuc testantur structurae amplissimae magnificentiam; Pachacama Fano nomen fuit. In hoc loco Diabolus responsa dabat Sacerdotib. qui oraculum de nocte fere consulebant, obuerso Idoli statuae dorso: hinc inclinato in terram capite, ostensisque verendis, turpiter se gerebant. et haec quidem spurcities diabolo grataerat. erat, Petebant ab eo sacerdotes consilium: at malignus spiritus vel tenui respondebat et acuto sibilo, vel clamore immani et hocrtendo.
Alterum Templum erat apud Cuscon, in quod velut Pantheon aliquod Ingae congesserant omnia Idola, tam deorum quam dearum, quae colebantur apud subiectas regno Peruano nationes, vt essent velut obsides sponsoresque obedientiae ac fidelitatis, alebatque vnaquaeque prouincia sacerdotes, qui suo ministra bant Idolo, non sine ingentibus expensis. Visebatur ibi praeter caeteras imagines statua Solis exauro solido, tanto artisicio in orientem conuersa, vt quoties Sol oriens eam suis percuteret radiis, tantus inde ex reuerberarione radiorum solarium exoriretur splendor, vt ipsius meridie claritatem duplicaret.
Tertium Templum vniuersale erat in Insula Lacus Titicaquensis, quae tora erat Soli dedicata. Causam huius cultus esserunt hanc. Terras illas aliquando multis diebus solari lumine ac diei beneficio catuisse: postremo Solom repente in ea comparuisse Insula, vnde lux et claritas prouinciae redierit. Hacre motum Ingam, magnificum illud ei Astro templum extruxisse. Si tamen verum fateri volumus, Mexicani multis modis in templorum magnificentia Peruanos superauerunt, et in multitudine ceremoniarum. Habebant ii praecipuum Idolum, quod absurdo et barbaro nomine Vitzlipuzli vocabant, cuius aedes siue basilica tantae erat vastitatis, vt in eins area, quae templum cingebat, octodecim hominum millia conuenire possent, vt solemni festo ibi choreas agitarent, eratque atrium siue vestibulum illud praegrande e saxo quadrato maenibus structis circumdatum, lapidibus tortuosa in serpentis modum commissura iunctis. Portis patebat quatuor, in totidem Mundi Cardines directis ita, vt vnicuique responde. ret via publica lapide strata, ad sex millium longitudinem. Ad ipsum templum adscendebatur scalatriginta gradibus constante, lata triginta vlnas maiores. Inter hunc graduum or dinem et ipsum templum locus quidam vacuus erat, arboribus rectalinea consitis plenus, adiecto pariete ligneo consertis tignis trabibusque ad unato, cuius summa craniis mortuorum horrebant. Praeter hoc magnificum templum adhucalia octo in vrbeerant, multo tamen magnitudine et splendore infra illud posita.
page 334, image: s0378
34 DE SACERDOTIBVS EORVM ET religiosis.
ERat Sacerdotum ordo apud Mexicanos triplex: alii enim infimi, alii medii, alii Summi vocabantur, et hos quidem postremos Papas ab iis vocatos fuisse, ex eorum annalibus constar. Potissimum eorum officium erat incensa adolere Idolis, non mane saltim, sed et circa meridiem mediamque noctem Sacerdotes Idoli Vitzliputzli ordinata serie secundum generationes quasi haereditario sibi inuicem succedebant iure. In Peruuia monasteria puellarum numerosa erant, quarum aliae quidem iuniores erant, aliae annosiores, quas Mam mac onas vocabant, quae iuniorex in disciplina monastica instituebant. Cuilibet Monasterio suus Vicarius siue Gubernator praeerat, penes quem erat potestas eligendi, quae maxime videbantur ad hanc rem idoneae: necesse autem erat eas annos octo compleuisse. Hae puellae in iis quae ad vitae castitatem pertinebant, probe instructae, postquam annum decimum quartum compleuissent, caenobiis iterum eximebantur, et in Guacas seu domos precatorias abstrudebantur, vbi disciplina accuratiore coercitae perpeium vouebant castitatem. Harum nonnullae seruitiis ordinariis sacrificiisque, a solis virginibus praestandis: quaedam extraordinariis, vt sanitatis impetrationi, si Inga aegrotasset; vel si bellum in hostes esset gerendum, adhibebantur. Rursum aliae, futurae Ingarum praecipuorumque principum coniuges aut concubinae educabantur. Si quae violatae pudicitiae sea comperta fuerat, in prae mium dedecoris, viua obruebatur terra, vel aliis modis cruciata e medio tollebatur. Moniales apud Mexicum vnius tantum anni professionem faciebant: et hae filiae poenitentiae aut castitatis dicebantur, Idolorum cultibus praefectae. Durabat autem eorum deuotio ab anno XII. ad complementum decimi tertii. Munus earum erat, templum aqua conspergere et scopis verrere, cibos coquere, qui Idolo proponebantur, quos postea Sacerdotes comedebant. Surgebant etiam de medianocte, suasque recitabant preces: noctu poenitentiam agentes, flagris se percutiebant, et auriculis framea perfossis cruorem eliciebant, quo faciem ac genas tingebant. Commissi per violatam pudicitiam piaculi suspicionem captabant, si glires muresque aliquid sacrati in Templo arrosissent, aut discurrissent liberius, quo velut obscaeno omine animaduerso, magna seueritate inqulrebatut in eam quae deliquisset.
Eregione aliud erat monasterium adolescentum, quibus caput incoronae modum tonsum erat, haud secus ac nostris Monachis, nisi quod comam ab occipitio dem ittebant et per humeros spargebant. Vit a his in paupertate agebatur perpetua, et a rebus Venereis abstinentia, cum sum. ma obedientia coniuncta. Assidui hierant in templis et Idolorum cultum, sed et ministrabant maiorum gentium Sacerdotib. Et tamen his etiam alii minores viliorib. destina bantur officiis. Ingredie bantur fere quaterni vel seni, magnam prae se ferentes modestiam, vt ne oculosquidem humo attollerent, auersa etiam a feminis obuiantib. facie. Mendicando per oppida rogabant stipem, quae si vel negaretur aut non sufficeret, egressi moenibus rapiebant e vicinis agris, quod nan cisci poterant, magistris eos hoc nomine reprehendere non ausis, quod hoc paupertati et in. tegritati eorum datum sit priuilegium. Circa mediam noctem aperta cute cultello, extrahebant sanguinem e brachio alter utro, durabatque haec eorum viuendi tatio non nisi vnum annum.
Sed ad sacerdotes redeamus. Postquam incensis odoribus Idolo suffitum fecerunt, quod circa medium noctis fieri diximus, conueniebant omnes in aream sum mae aedis, ibi arreptis frameis vnusquisque coxam sibi vel crus perforabat, eoque qui prodierat cruore, faciem sibi illinebat, frameam deinceps vndique madefactam sanguine, fasciculo palearum in eos vsus praesenti infigebat, vt ex iis vniuer sus populus colligeret, quanta se quisque deuotione pro salute reliquorum sauciasset. Ad solemne aliquod statumque festum quatriduano fore ieiunio se macerabant: res venereas magna cura acrigore fugiebant, vt non pauci reperti fuerint, qui exsectis suis sibi manib. verendis, castitati consuluerint, aut alia quapiam ratione generandi vim et desiderium extin xerint. Nihil neque cibi neque potus sumebant, quod eos ad libidinem aut coeundi studium vllo pacto illicere posset.
35 SACRIFICIORVM RATIO.
OFferebant Indi in sacrificis suis quicquid habebant pulchrum, charumatque preciosum, cuius generis est aurum, aigentum, grana tritici Indici, herbae, cera, et animalia, quae Idolis suis immolabant. Peruani aliquando hecatombas sacificabarit, mactatis vno die centum arietib. colore differentib. eoque nomine variis adhibitis ceremoniis. Solebant a. quotidie Soli offerre veruecem tonsum, quem inuolutii panno rubeo cremabant instar holocausti. Sed et detonsa supercilia sua Soli offerebant. Omnem a. crudelitatem superabat sacrificia humana, quae cum Peruanitum Mexicani peragebant, omnium tamen maxime hi. In coronatione regum suorum, vel cum bellum immineret, solebant Peruani ducentos puerostrucidare, quib aetas a quarto ad decimum annum. Nonnunquam et virgines sacrificabant ex iis, quas ex monasteriis ad Ingam deduci solitas supeiius recensuimus. Quoties enim vel ex primoribus veletiam ex inferioribus aliquis aegrotabat, consulti Magi et Sortilegi, conclamatum esse de languentis vita respondebant, nisi vel filios vel filias saas Soli aut Viracochae immolaret, addita precatione vt hac velut succidanea victima accepta patri Idolum parceret. Mexicani, et si a filiorum et innocentis aetatis iugulatione abstinebant, mancipia tamen bello capta magno numero mactabant: vnde factum est, vt vicinos fuos Tlascalenses, quamuis possent, suo tamen imperio subdere
page 335, image: s0379noluerint, vt semper sacrifi ciorum ex bello sibi suppeteret maeeria. Modus, quo infelicissimi illi sacrificabantur, erat atrocissimus. Mactandi in supremam aream Templi ducebantur: prodibat tunc sa cerdos quidam amiculo cinctus, iubens victimas illas in genua subsidere, ostensaque singulis imagine, quam manu praeferebat, haec addebat verba: Ecce hic est DEVS tuus. Hinc deducebantur miseri ad lanienam. Archiflamini continuo aderant sex alii sacerdotes, huic rei peculiariter destinati, quorum is habitus erat et ea facies, vt Diabolos faedissimos adspectu potius referrent quam homines. Horum duo mactandi pedes, duo alii manus, quintus collum apprehendebat: sextus acuio cultro ventrem et pectus miseri aperiebat, et cruentis manibus cor palpitans euellebat. ante tamen in felicem alte sublatum extensumque acuto lapidi ita impingebant, vt dotsi vertebraeim petu frangerentur. Ereptum corpori fibrisque auulsum cor victimarius conuer sus ad statuam, Idolo ostendebat, post ad solem praetensum magno imperu in monstriconiicit faciem. Corpus exanime voluebatur in suo cruore, post praecipitio de gradibus deturbabatur: stabant, qui cum in acie ceperant, qui et exceptum cadauer suo more praeparatum deuorabant, restituto duntaxat sacrifico capite.
Frequens hic mos im molandi captiuos apud Mexicanos: sed et alius humanior in speciem, et si qua detur perituris optio, prae illo expetendus. Captum aliquem bello, vel etiam plures, exquisitisque cibariis velut ad saginam pastum, instructum gladio cum aliquo victimatiorum committebant, vbi tere mancipium, ligatum quippe pede altero nudumque succumbit et caeditur. Caeso pellis detrahitur, qua victor suae cuti superinducta per vrbem obam bulans, donaria ab obuiis accipit. Raro sit, vt victima vincat lanium, quod tamen si contingat, vitam et salutem lucratur, nec id solum, sed viri fortis ac praestantissimi bellatoris laudem reportat, constituiturque nonnunquam tribunus milicum.
36 QVO PACTO CACO DAEMON Sacramenta et Ritus quosdam Ecclesiae imitatus fuerit.
NAtrant Iustinus Martyr et Clemens Alexandrinus, Diabolum, vt tolleret atque eleuaret fidem inenarrabilis Mysterii de Incarnatione filii Dei et opetum admir abilium Christi, per Poetas Gentilium multis annis ante tale aliquid finxisse, cuius astutiae exemplum proponit in Fabula Bacchi, quem bis natum fuisse commenti sunt veteres: primum ex Semele, deinde ex femore Iouis: sine dubio, vt pirilli scriptores arbitrantur, eo fine, vt duplicem filii Dei obscuraret generationem, temporariam et aeternam. His subiunxerunt Fabulam Erichthonii, Pallade Virgine eum natum singentes: itemque Herculis, qui ad inferos descenderit, assertoque in Libertatem Theseo tricipitem Cerberum ligauerit. Omnia eo, ne vocati ab Idolorum cultu ad Christianismus homines, fecundum virginis matris admirarentur partum, vel decensum Christi ad Inferos, vel denique totum redemtionis nostrae Mysterium.
In Nouo Orbe maligno illi spiritui fictionibus Poeticis nihil opus fuit, quin ipse mira impudentia Ecclesiae Romanae ritus atque Sacramenta imitatus est, inprimis Sacrificium Missae. Nam apud Cuscon, Peruani regni caput, Sacerdotes Solis appetente cetro quodam festo, exfarina Mayzi frumenti Indici cum sanguine alborum arietum, eodem die mactatorum massam pinsebant et subigebant, ex qua coquebant placentulas. Hoc facto ex diuersis regni prouinciis infiniti confluebant homines ad Regiam Cuscanam, distribuebaturque singulis particula quaedam per Sacerdotes: vocabautque hoc Sacramentum confoederationis et vnionis cum Inga Rege. Qui panis illam buccellam percipiebant, magnaid saciebant reuerentia, promittentes sancte, se nunquam non honorificam Ingae facturos mentionem, sed neque sinistri quidpiam de illo cogitaturos. Soli insuper se omnem per totam vitam habituros reuerentiam cultumque, cuius voti iam porrectam micam testem intra viscera sua reciperent. Agitabatur autem hoc festum bis quotannis, Augusto et Decembri mensibus, quo tempore placentatum illarum frustilla ad omnia templa totius regni mittebantur, vt ibi distribuerentur populo, qui ad Cuscon non fuerat.
Cacozelia tamen Mexicanorum etiam plus admirationis habere videtur. Biduo antequam solemne Vitzlipuzlii festum agitabatur, quod Maio mense fiebat, virgines cultui consecratae pastam faciebant ex farina frumenti Indici, cum Blito herba et melle. Ex massa illa singebant Idolum panaceum ad magnitudinem ligneae statuae, quae in templo erecta visebatur. Hanc imaginem farinaceam feretro impositam ferebant Sacerdotes humeris, insequente populo magnis passibus. Adhunc modum circum arua et campos magno confecto spacio, reuertebantur ad Templum. Veniebant huc paulo post vestales virgines, albis amictae mundissimisque stolis, ex cubilibus suis spiras de tosto Mayzo et Blito herba factas efferentes. Has ossium grandiorum forma pistas adolescentibus tradebant, qui eas magna strue ante Idolum congestas ossa et carnem Dei sui Vitzlipuzli nominabant.
Ibi demum visebantur Sacerdotes ac caeteri templi ministratores, flammeis pulcherrimis ac versicolorib. induti, ornati capita sertis, et colla corollis ex floribus concinnatis conspicui; hos Deorum Dearumque varia sequebantur simulacra. Sacrifici choreas agitantes et nescio quae
page 336, image: s0380carmina concinentes circum spiras illas saltabant, easque hoc pacto consecrabaut, scilicet vt caro et ossa Dei sui fierent. Hinc producebantur immolandi captiui, et ad eum quem supra exposuimus, iugula bantur modum. Peractis his aliisque Ceremonis Presbyteri Idolum panaceum habitu sueto exutum, confringebant, et cum spiris consecratis in frusta plurima redigebant, quae distribuebantur populo, magna cum venerationis specie ea recipienti, nec dubitanti, carnem et ossa se Dei sui percipere.
Idem mendaciorum pater etiam in Confessionis ritu Romanae Ecclesiae consuetudinem aemulatus est. Erant enim apud Peruanos, maiores minoresque poenitentarii, quorum distincti erant gradus, grauioribus delictis superiorum cogninoni rese uatis. Habe batur autem crimen ingens, si quis peccata admissa sacer doti non ad vnguem reuelasset: quam tem, si Confessarit deprehen dissent, multis verberibus in poenitentis fraudem animaduertebant, impacto in humeros eius acuto lapide, donec secreta an mi proferret. Persuasum enim erat populo, omnium quibus torquerentur aerumnarum, ac inprimis morborum originem a solo peccato esse. Sed et aliquando Magorum et Veneficorum opera cohfitentium rimabantur conscientias. Inprimis autem aegrotante Inga vniuersus confitebatur populus, vt hoc pacto saluti languentis consuleretur. Peccata fere erant crassa illa, homicidia, furta, adulteria, neglectae templorum festorumque solemnitates, sinistra de Regeiudicia, et in obedientia erga superiores. Ipse Inga, non Sacerdotibus, sed Soli tantum confitebatur, qui delicta sua ad Vitacocham deferret, et illorum veniam ab eo impetraret. Confessus Inga, viuo se abluebat flumine, dicens: ego quidem Soli peccata mea confessus sum hic vero fluuius ea excipiens in mare deferat, aeternumque demersa occultet.
Quin et S. Sanctae Triados hae gentes aliquo pacto pinxisse mysterium videri possint: tres enim Soli venerabantur statuas: vnam quidem Solem Patrem, alteram Solem Filium, tertiam Solem Frattem vocantes: quod idem quoque in Tonitrui Dei sui triplici faciebant imagine, Patrem, Filium et Fratrem nominantes. Populi qui circa S. Crucis Montanae oppidum longe lateque habitant, quanquam casus quosdam obseruent, quibus fututum matrimonium, ne inter nubentes coalescat, impediri potest: Si tamen id iam contractum sit, quantumuis sit illegitimum, dissolui iisdem legibus minime potest.
37 PRAEPARATIO POPVLORVM Indicorum ad recipiendam Euangelii doctrinam.
CVm statuisset Deus Opt. Max. Indiae popu. los ab Erebo Idololatriae ad Christianam veritatem adducere, magnae inter illos mutationes accidetunt, inprimis apud Mexicanos et Peruanos, qui caeterorum omnium facile primi erant. Sicut autem tunc, cum Euangelii de Filio Dei incarnato praedicatio caepit, Romanum Imperium sub Augusto Caesare ad alnssimum conscen derat fastigium, pacato vniuerso prope nostro orbetira cum eadem salutari doctrina Indorum Christus imbuere statuisset animos, et alterum illum nobisque aduersum illustrare orbem; Regum Mexicanorum et Ingarum in Perunia Imperia summum videbantur felicitatis atrigisse gradum. Quantum autem haec vtriusque regni potentia ad propagandum Euangelium in iis partibus fecerit, intelliget is, qui sciuerit, quod sub magnis praepotentibusque Imperiis fere pax floreat atque tranquillitas. Paxenim aperit regni portas, conciliatque vrbibus ac oppidis commerciorum frequentiam, vnde societas populorum, et per consequens expedita dilatandae veritatis diuinae commoditas. Pace florent aites et doctrinae, virtus, ciuilitas, politia, boni mores legesque quibus omnibus multum praestat Domina. tus vnius cuiusdam magni principis. Contra Dominorum multitudo discordiam gignit, vnde oriuntur bella, effusio sanguinis, ruina populorum oppidorumque, cum interitu virtutis, fidei, religionis.
Magnitudo Imperii, vt diximus, multum facit ad promouendum Euangelii praeconium, cum multae gentes vna ea demque vtantur lingua, quae latissime patet, concedentibus vltro victis in gentis victricis idioma, et cum ipso dominio lingua se extendente. Notum antem est, Idioma Mexicanum per Nouum Orbem ad mille obtinere milliare, nec angustioribus Cuscanam loquelam contineri limitibus. Vtrisque enim regibus, Mexicano et Peruano non minor cura proferendae linguae suae quam ipsius dominationis. Etsi vero complures in vtroque regno sunt prouinciae idiotismis et dialectis inter se variantes: Mexicana tamen lingua ob cop am et snauitatem caeteris per vniuersam Nouam Hispaniam dominatur, vt Cuscana ob eandem causam per omnem Peruuiani regni continentem est frequentior, haud secus ac apud nos Latina, et inter Turcas Europaeos Sclauonica, Asiaticos vero Arabica communis est. Hinc sit, vt quibus praedicandae Euangelicae veritatis incumbit officium, si alterutram earum calleant linguarum, ea per duo leucarum millia vti possint, cum in aliis partibus mundi in t nto spacio vltra quindecim aut viginti occurrant Idiomata. Proximum a duabus illis linguis in dominio locum obtinent, Gorgotica, Chinensis, et quae vtraque harum latius extenditur, Varaica: haec enim per Paraguaiam totamque Brasiliam in vsu est. Intelligunt eam et lucataanii, et plerique adeo populi a Freto Magellanico vsque ad Sinum Viabensem.
Tertium quod inde bonum nascitur hoc est: quod Imperii magnitudo per varias regiones dispersos populos, in vnum aliquem locum cogere potest. Populi enim Nouae Hispaniae et Peruanae, antequam a Mexicanis et Cuscanis subigerentur armis, viuebant vt bruta aut bestiae, sine
page 337, image: s0381rege, sine lege, sine communitate. Vnus quisque, qui placuerat, ad habitandum sibi delegerat locum, vt vineret cum domestic is familiaribusque suis. Sic hodie etiamnum magna pars viuit eorum, qui Floridam inhabitant: sic pars Cichymicarum: sic Brasilienses Varaijque. Mutant hi instar Scytharum Nomadum domicilia subinde, iam quidem hic habitantes cras vero mapalia sua alio transferentes. Vnde fit, vt cum in vnum aliquod corpus et societatem reduci non possit, paruo cum successu et magna difficultate iis praedicetur Euangelium.
Hoc autem tam operoso labore liberauerunt Praecones vetitatis caelestes Reges Mexicani et Cuscani, coactis in pagos et oppida populis, et certa quadam Reipublicae forma apud istos constituta. Postremo magnitudo Status et dominationis expoliuit rudes ac feros Indorum animos, excitato eorum ingenio et iudicio per conuersationem cum diuersis hominibus, a quibus paulatim aliquid combibere potuerunt humanitatis atque prudentiae. Vixerant ab initio Peruani inter montes, velut rupices aut caprae, nudi toti, rudiores ipsis brutis, comedentes ea quae tellus inculta sponte fundebat, vescentesque insuper carnibus humanis. At sub Ingarum imperio cum aliqua morum ciuilitate etiam varias apprehenderunt artes.
Ibi enim demum caeperunt colere agros, facere sementem, metere frumenta, plantare radices, et collecta in futuros seruare vsus.
Quin et adiiciebant animum ad peruestigationem metallorum, auri, argenti et aeris, pascebant innumeros greges, tondebant oues, faciebantque ex lana varia panni et stragulae vestis genera, non ad tegendum solum sed et ornandum corpus. quin et extruebant domos, speciosa aedificia et magnifica templa.
Erat et inter eos quaedam iustitiae Legumque forma ac ratio, cum statutis quibusdam velut municipalibus. Ante Ingarum dominatum omnia apud eos plena erant brutalitate, crudelitate, confusione, labe.
Ad hunc modum igitur, perpolitis aliquo modo Americanorum mentibus inprimis autem procerum principumque, caetera omnia fuerunt expeditiora, sublata natiua feritate, et emollitis mentibus ad suscipiendam Euangelii, quod mites et humanos auditores requirit, praedicationem.
Ostendit autem ipse rerum euentus, nos vera loqui, cum certum sit, paucis diebus plus perfectum fuisse hac in parte apud Peruenses et Mexicanos, quam apud Brasilienses, Floridanos, Cichymicas, aliosque barbaros multis annis.
Et si vel maxime hi capaces sint ad recipiendam doctrinam Christianam, difficilimum tamen foret, eos in fruge et bona mente continere, ob frequentes earum gentium motus et tumultus, vt et ob crebras habitationum mutationes. Constat enim, Brasilienses non diu conseruare fidem Christi, nisi semper verlentur cum Lusitanis: a quibus si commorentur longius, celeriter ad vomitum relabi comperti sunt; vel naturae quadam praua inclinatione, vel caeterorum consuetudine et exemplo. Hinc clerici eos non satis aptos iudicant ad recipiendum baptismum, nisi vel morbo aliquo grauiore, vel extremo senio affectos nouerint: quod tum animo sint quietiore, debilitata atque mitigata seritate morbo vel senio, et sublata periculosa conuersatione. Idem de caeteris plerisque Indorum populis, praeter Mexicanos Peruanosque dicere possis.
Quibus modis praeterea Indi adrecipiendum Euangelium Christi dispositi fuerint.
Et ea quidem, quae in superioribus recitauimus, velut externa quaedam fuerunt media ad Praedicationem Euangelii red den dam faciliorem: caeterum concutrunt cum iis etiam alia quaedam maioris roboris et efficaciae.
Inter haec primum locum tribuemus acerbo et intolerabili Ingarum Mexicanorumque Regum dominatui, qui grauissimis oppresserunt plebem oneribus, vt eam non hominum, sed iumentorum loco habere viderentur. Nos quaedam populi vtriusque grauamina pressurasque indicabimus, vnde de reliquis iudicium fieri poterit.
Ad nouum igitur Regem nihil haereditatis nomine perueniebat ex omni copia, diuitriis et preciosa supellectile, quae defunctus habuerat: sed opottebat eum nouam sibi domum exteure, colligere aurum argentumque, vestes, instrumenta, mundum, adeoque omnia, quibus rex opus habet, eratque nefas, eum ex defuncti bonis quicquam tangere, quae omnia destinabantur ad vsus pios sanctosque, ad fabricam templorum, alimoniamque sacerdotum, conuersa insuper domo regis in sacrarium, qui ex eo tempore in numerom Deorum relatus colebatur. Erigebantur ergo ei statuae, instituebantur sacrificia festique dies rotaque eius posteritas occupabatur in ceremoniis, aliisque rebus, quae ad defuncti honorem facere videbantur. Hinc fiebat, vt plebeii assidue distinerentur in auro colligendo, subruendisque terrae visceribus, in conficiendo panno ac re vestiaria; breuiter, in coaceruandis thesuuris, cum ab iis, quae miserae plebis industria iam ante collecta fuerant, pilum auferre nefas esset. Adde his operosissimam Templorum apud Peruanos struendorum rationem, cum iam montes essent deprimendi, iam valles attollendae, ad sternendam praegrandibus saxis viam, cum iumentis destituerentur. Tambas appellabant ingentia granaria sua, quae et armamen. taria dicere rectae possis, cum in iis seruauerint instrumenta belli, iuxtaque alimoniam ad numerosissimam Ingae aulam nutriendam: Eratautem huiusmodi horreorum publicorum magna per vniuersum regnum multitudo. Adde his vias publicas duas, incredibilis longitudinis, quia protendebatur vtraque ad millesimum milliare et
page 338, image: s0382vlterius; vna quidem ducebat per montes, altera vero per plana et campestria regni. Aestimet mihi iam aliquis non imperitus rerum, quanti id opus laboris fuetit, ob intercurrentes rupes asperrimas, et solum profunde sabulosum, quae difficultates cum caeteris innumeris sola humanatum mannum industria vincendae erant, cum destituerentur miseri instrumentis ferreis, iumentisque ac curribus ad trahenda onera.
Quis vel cogitatione assequi poterit, quam laboriosa res fuerit, tam immania secare saxa, quadratam iis conciliare cubicamque formam, ea per longissima viae spacia de loco in locum transferre, collocare in muro, iungere et adunare: haec omnia sine ferio efficere, propemodum fidem superat: et tamen facta vidimus.
Videtur tamen omnes has misetias, vna Peruanorum superare calamitas, qui liberos suos ad sacrificia victimatiis tradere cogebantur, quoties aut Inga Languisset, aut magnum aliquod suscepisset negotium: ad quam infelicitatem accedebat, quod Inga vel Cacico aliquo mortuo ipsis viuis sepulchrum erat subeundum, mortis regiae sociis futuris. Mortuo enim Guainacapa, vltra mille ex eius domesticis partim trucidatos partim viuos tetra obrutos ferunt, scilicet ne destitueretur apud inseros ministris famulisque. Idem Rex cum nescio qua de causa succensuisset populo cuidam inter Quiton et Pastum habitanti, iussit ex iis trucidari viginti millia, eorumque cadauera in propinquum coniici lacum, cui ab eo enentu nomen inditum est, vt Aiarquacoca, id est mare singuineum vocaretur.
Ratio autem, quae Peruanos mouerit, vt familiares suos, diuitiasque cum defunctis sepelirent haec existimatur, quod aliquando visi fuissent defuncti longo tempore circuire possessiones suas, quas prae caeteris rebus amauerant, ornati rebus illis vna sepultis, et comitati domesticis suis, quod spectrum persuasit stolido populo, frui eos post mortem rebus dilectis, et indigere non seruis tantum famulisque, verumentiam auro, argento, ac varii generis alimonia.
Nec leuius fuit populorum, qui antiquitus Nouam incoluere Hispaniam, iugum, sub Regum Mexicanorum dominio. Vltimus enim rex, cui Motecumae nomen fuit, legem tulerat, ne quis ex infima plebe in faciem regis intueretur, capitis constituta poena. Iter faciens lecticae insidens portabatur, vectus velut in curru triumphali ad omnes delicias facto, proceribus vtrumque latus stipantibus. Habebat diuersa palatia, aliis ad laetitiam, aliis ad luctum compositis, aliis ad lios casus, qui quotidie occurrebant. Erat huic Regi viuarium amplissimum, variis laepimentis interstinctum, in quibus ma. gnum alebat numerunm omnis generis animalium ferarumque, vt et auium, cum piscinis amplissimis, aqua matina partim, partim dulci ac fontana plenis, in quibus pilcium incredibilis copia. Huic autem viuario ingens venatorum, aucupum, seruorumque destinata erat multitudo: transigebatque Rex potissimam anni partem inter has delicias. Haec tam intelerabilis seruitus et impotens Barbarorum Regum dominium promtos fecit hos populos adrecipiendam fidem Christi, quod inde subleuationem aliquam non vana spe animis concepissent: erantque ii prae caeteris parati, qui quam maxime oppressi erant.
Quid nos iam de multo grauiore Diaboli iugo dic emus? Diximus in supetioribus, vbi de Mexicanorum cultu et religione disseruimus, quoties homicida ille Spiritus miseris hic huma. na imperauerit sacrificia, et quam crudelibus modis calamitosos illos trucidari insserit, et non tam mortem cruoremque eorum sitiuisse, quam dolorem genusque mortis desiderasse videri possit. Haec etsi superius perse cuti sumus, vnum tamen etiam adiungemus, quod mire huc facit. Sacerdotes Idolorum et sacrifici, captata occasione adibant Reges Principesque, querentes, Deos tantumnon mori fame, regumque in hac inedia exposcere opem. Continuo mittebantur a Rege Legati ad Principes, qui exposita hac Idolorum necessitate eos monerent, conscriberent milites ad suscipiendam aliquam expeditionem belli, vt nacti captiuos, eos immolare possent, Sic igitur caepto bello ventum est ad manus. Vnicus Mexicanotum in eo belloscopus erat, vt quam plurimos hostes viuos caperent, quos postea Idolis suis sacrificarent.
Neque vero nouus Rex Mexicanus diademate cingi poterat, nisi prius confecto aliquo bello, magnum victimarum numerum adduxisset.
Postremo perso Mexicani humanorum sa. crificiorum multitudinem, et nimiam Diaboli crudelitatem, cui ferendae pares non amplius erant, non tamen inueniebant, quo pacto huic rei obuiam irent: ibi commodum Christianae fidei eis illuxit praeconium, quod cum plenum esset mansuerudinis et clementiae, et omnia mitia polliceretur, Euangelium magna animorum laetitia et promptitudine ab iis exceptum fuit.
Sed et Mechoacani audita fama Euangelii, misere vltro Legatos ad Ferdinandum Cortesium, qui paulo ante Mexicon Vrbem oppugnatione ceperat, orantes, vt in suam prouinciam mitteret Leges suas, cum interpretibus, qui docerent populum: omissutos enim se lubentianimo priores illas nequitias cum tanta crudelitate coniunctas.
Narrat Iosephus a Costa rem memorabilem: adstitisse aliquando Hispanos milites, crudelis einsmodi sacrificii spectatores: ibi adolescentem quendam, cui iam scisso pectore cor suerit euulsum, pro mortuo de summis scalis praecipitem datum, Hispanorum lingua clare eos allocutum dixisse haec verba: Caualleros, muerto meban, quod est: O Equites, interfecerunt me: quod quidem prodigium multum horroris et commiserationis apud Hispanos genuerit.
page 339, image: s0383
Quo pacto Diabolus vel nolens doctrinam Christianam adiuuerit.
Quis credat ipsum gloriae diuinae et salutis humanae Hostem hoc vtrumque apud Indos nostros promouisse, quanquam nihil minus anime agitauerit? caeterum cogitationes Dei tam profundae sunt, eiusque tam abstrusa sapientia. vt quantumuis malis rebus oprime vti sciat, et ad gloriosum nominis sui honorem conuertere, quae ad id obscurandum excogitata fuerant.
Inter maxima Christianae Fidei Mysteria est doctrina de SS. Trinitate, de Incarnatione Verbi, et de Eucharistia, quae omne humanae rationis lumen captumque superant. His vt Diabolus solita arrogantia obstreperet, id egit, vt fraudibus deceptelisque suis miseros circumscriberet, et tamen simul aptos redderet ad percipienda facilius Christiana illa dogmata.
Inter disciplinae Christianae capita diffi cultatis plurimum videtur habere confessio delictorum caeteraeque Poenitentiae partes, quae sefibus ferenostris aduersantur. Haec tamen ipsa asperitas In dis res peregrina visa non fuit, adsuetis multo austeriori confitendi rationi, qua cacodaemon eos miseris modis dudum excarnificauerat, verus hominis carnifex et iis torquendis natus, cum Christus nihil tale suis imperet, Medicus quippe et Pater indulgens humanigeneris.
Quin et ipsi Reges Nouae Hispaniae, cum Diadema de more sumebant, offerebant Idolis suis sanguinem quem ipsi sibi e partibus diuersis corporis non sine magno dolore extraxerant: adeo omnia Diabolus cruciatu et cruore suis vendebat. Adsuefecit insuper homines ad paupertatem, Castitatem, Obedientiam et Religionem, vt id superius multis exemplis ostendimus: vnde factum est, vt consilia Euangelica, (ceu vocant) res noua et inaudita iis visa nequaquam fuerint.
38 Vaticinia quaedam extitisse futurae praedicationis Euangelicae.
Cum constituisset DEVS praeparare homines ad aduentum filii sui in carnem, misit non solum Prophetas ad populum Hebraeum, sed dedit etiam. Graecis Gentilibusque Prophetides siue Sibyllas, tam clare de Christo vaticinantes, incarnationemque aeterni verbi, miracula, passionem et mortem eius annunciantes, vt non futura praedixisse, sed iam transacta natrasse videri potuerint. Non latuit haec res homines Ethnicos: quapropter interdixerunt Christianis librorum Sibyllinorum lectione.
Idem DEVS noster ne Noui quidem Oribs homines his adminiculis destitutos esse voluit, vt ex his patebit. Erat in Hispaniola Insula Rex nomine Guarioneus: qui cum aliquando Idolorum suorum Oracula consuluisset, quid se mortuo de regno populoque suo futurum esset? responsum tulit: venturos post paucos annos in eam Insulam viros vestitos, nutrientes barbam, qui destructuri essent statuas, sublaturique priscos ritus et ceremonias.
In terris circa fluuium argenteum sine de La Plata, paucis ante Hispanorum aduentum annis, erat quidam Eremita, Oriquara nomine: magna huic viro ob vitae probitatem inter suos obtigerat aestimatio.
Hic igitur, sine dubio occulto quodam diuini spiritus impulsu, discurrere coepit per eas regiones, vaticinans de peregrinae gentis aduentu, qui nouam tradituri essent colendi DEI rationem: hortabatur ergo omnes singulosque, vt eam amplecterentur, abiicerentque malum morem ducendi plures vxores.
Vt autem rem eam penitius imprimeret hominum animis, certis quibusdam concepit verbus, iussitque, vt memoriae mandata illa carmina diebus festis canerentur, quod et adhuc fit apud eos populos.
In Aczamilia Insula, haud procul a Iucatania regione inuenta est crux lignea, duarum Orgyiarum altitudine, ad quam veluti rem diuinam et coelestem solebant confluere homines, Inprimis cum nimia siccitas solum exureret, vt inde impertrarent pluuiam sementi necessariam.
Sacerdotis cuiusdam apud Mechoacanos magna erat inter suos fama et auctoritas: et hic praedixit veritatem populo suo post exiguum tempus reuelandam: nec desunt, qui cum eius exquisitam habuissent notitiam, dixere, vitam illum plane Christiano more egisse. Vnus etiam e seruis eins domesticis asseuerauit, celebrasse illum festa Natiuitatis et Resurrectionis Christi: vtque id maiore cum deuotione faceret, aliquot diebus ante, vt vitaret tumultus interpellantium, abdidisse eum se in loca solitaris. His atque similibus operibus, cum magnam sanctitatis et doctrinae famam fuisset adeptus, verba eius pro indubitatis habita fuere oraculis: affirmaueruntque multi, qui eius sermones audiuerant viuendique rationem viderant, cum postea concionibus nostrorum hominum interfuissent, pleraque se iam an. te exillo sacerdote audiuisse. Praeterea constat, vix paucis diebus postquam Cortesius Vrbem mexicon expugnauerat, Regem Mechoacanum cum flore nobilitatis suae vltro ad eundem Cortesium properasse in Nouam Hispaniam, vltroque factum vasallum Imperatoris Caroli, baptizari voluisse, impetratis a Cortesio viris Ecclesiasticis, a quibus in Christiana Fide erudiretur. Adde superioribus quod omnes vtriusque regni, Peruani et Mexicani, populi firmiter crediderint animarum immortalitatem, et pias quidem post mortem ingentia manere praemia, improbas vero exquisitas poenas. Nec defuerunt, praesertim apud populum Chicoranum, qui purgatorium crederent, non quidem ignem, sed frigus intensissimum, per quod qui transissent, in loca voluptatis et deliciarum plena
page 340, image: s0384proficiscerentur. Fuit insuper apud illos, quanquam inille fabulis absurdisque somniis inuoluta Diluuii vniuersalis notitia, et mortuorum resurrectionis, sed, vt diximus, perobscura. Hinc factum est, vt cum auarissimi hominum Hispani defossos terra principum thesauros rimarentur, et eadem auri siti sepulchra magnatum effringerent: ea res molestissime Indis acciderit, supplicantibus, ne tanta animas maiorum suorum afficerent iniuria, neu disiectis corporum ossibus eorundem impedirent resurrectionem.
39 Annunciatio doctrinae Euangelicae etiam variis prodigiis adiuta.
Ingressi Peruanum regnum locupletissimum amplissimumque Hispani, tam exquisitas dilatandae potentiae suae et praedicandae fidei inuenerunt occasiones, vt eas ne optare quidem ausi fuissent. Tlascalenses etiam in regno Mexicano, Populus validus et potens, internecinum gerebant bellum cum Rege Mexici, cumque hic multo esset fortior, abeuntes illi ad Cortesium, qui nouus eorum successerat sedibus hospes, foedus cum eo percusserunt. At Ferdinandus, arrepta occasione, cum per simulationem Tlascalensium sibi partes aduersus Mexicanos defendendas sumsisset, causam belli nactus barbarorum ope aggressus Mexicon, postremo expugnauit Vrbem, subiecitque totum illud regnum non tam Carolo Imperatori, quam Christo Domino Deoque nostro. Sed et iam ante prodigiis ostentisque variis ac metuendis tale aliquid futurum significarum, fuerat, quae non solum supra modum perterrefecerunt Motecumam Regem superbissimum, sed et latam praedicationi Euangelicae aperuere fenestram. Erat in oppido Cholola Idolum prae caeteris famosum, nomine Quezalcoal. Hoc clare praedixit, venturas peregrinas gentes, arrepturasque possessionem regni cum omnibus subiectis prouinciis.
Itidem Rex Tezcucanus, Magus summae peritiae habitus, quippe cui pacta cum Cacodaemone intercedere credebantus, cum Motezumam insueto tempore inuiseret, nunciauit ei, se accepisse mandata ab Idolis suis, accederet regem, eique interitum regnisui significaret.
Alii insuper Magi ex diuersis partibus idem nunciabant, quorum vnus dum loquitur regi, ipse Rex animaduertit sibi digitos manuum ac pedum deesse. Oblato hoc portento exterritus supra modum Rex, deinde collecto spiritu, praedominante bile, imperauit sine mora omnes Magos ac Necromantas in carceres abripi: cui mandato cum satifactum esset, Magi omnes e vinculis elapsi tepente disparuerunt, delusis custodiis: quo tamen phasmate male sibi consuluerunt diabolici homines. Rex enim laxatis iracundiae frenis saeuire in coniuges ac liberos eorum, quos omnes neci dare, aedes eorum a fundamentis euertere, bona auctioni ac hastae subiicere.
Tot obuenientibus prodigiis extra se raptus Rex, cum videret se saeuiendo nihil proficere, ad placandos facrisiciis Deos suos conuertit animum, quibus cum nouo more victimas caedere constituisset, iussit vt ingens lapis vsum arae suppleturus attraheretur.
Quibus hoc imperatum erat, omni opeadnixi, ne latum pilum saxum mouere loco poterant, quin omnibus consumptis viribus vectes quoque et obices confringebant. Inde pluribus conuocatis instaurabant priores conatus, sed irritopariter labore, nec destiterunt, donec audita vox est. Nolle Creatorem omnium rerum imposterum hoc sacrificii genere coli, quapropter desinerent, nec se inani labore fatigarent. Perculsis omniam mentibus visum est haec Regi nun ciate: qui mutato consilio, iussit vt super saxum illud loco pristino relictum immolarent victimas. Sacerdotibus igitur operi se accingentibus denuo vox illa intonuit: Non effugituros poenam, qui spre. to vaticinio, contra Creatoris omnium rerum volutatem auderent damnata offerre sacrificia. Neue dubitarent de oraculiveritate, suturum, vt lapis ille trahentes aliquantisper sequeretur, mox rursus assum pto pondere immotus ia ceret, ne tantillum quidem promouendus. Constirit sua dictis veritas, paruo enim molimine traxerunt saxum velut sponte sua sequens aliquo vsque: ibi denuo iacuit immotum, eluso omnium molientium conamine.
Inde conuersi ad preces, id saltem orabant multis verbis, vti liceret sibi ad muros atque portas Vrbis Mexicanae vsque pertrahere fatale pondus: quod quidem factum est, sed lapis iam prope vrbi aduolutus repente in lacum delapsus ostendit, frustra eos conari, Creatoris voluntati obluctando. quaesiuere igitur contis ac perticis portentosum illud saxum, eo loco quo demersum fuerat, sed luserunt operam: pauculis enim inter. positis die bus repertum est eo loco, vbi primum omnium positum fuerat, qua re aucto prodigio populus in admirationem et stuporem magis quam antea datus est. In terra haec obrulere se portenta: Sed nec coelum signis feralibus caruit, quibus exterritae mentes humanae imminentem mali vim vitare tamen non potuerunt. Nam in summa aeris regione apparuit flamma viuidissima, forma pyramidali, late diffusa. Circa mediam noctem fere oriebatur, ac semper in sublime tendebat, donec oriente sole cuneus ille igneus murato loco in meridiem obuerteretur, estque hoc prodigium integro prope anno obseruatum.
Cometes insuper inusitatae formae conspectus est, qui non de nocte solum, sed et interdius luxit, scintillantibus tribus apicibus, qui intria capita desinebant, non sine horrore adspicientium.
Sed et Fanum ipsum fortuito igne correptum arsit, incerto authore incendii, cum neque fulmine coelitus tactum, neque humana negligentia incensum fuisset. et quamuis innumera multido conflueret, ignis restinguen di cansa, parum tamen aut nihil confectum est, quin imo, vti certa constat fama, aqua ingesta non aliter
page 341, image: s0385conualuit ignis, quam si oleum infusum esset, gliscente incendio, donec quicquid fuit materiae ligneae in cineres penitus est collapsum.
Ingens ille lacus qui inter duas vrbes Mexicanam et Tezcucanam longe lateque excurrit, occulta quadam ignotaque causa feruere coepit arque bullire, subsilientibus in altum fluctibus, tanto cum impetu, vt quicquid erat ad ripam aedificiorum collaberetur, cum tamen nec venti flarent vehementiores, nec terrae motus animaduersus vllus fuisset.
Relatum est insuper ab diuersis locis auditam fuisse vocem querulam velut lamentantis mulieris in haec verba eiulantis. Interitus vester ô filii mei, propeadest? Quo vos ego iam abducam, ô charissimi liberi, ne omnes internecione pereatis?
Praeterea monstrum quoddam triceps formidandae speciei inuentum, regique oblatum est, quod postquam contemplatus esset, disparuit.
Monstra haec atque prodigia omnia, superabant duo alia, quae sigillatim en arrabimus, Prius ira habet: cum Motezuma rex plenus tristitia et formidine conclaue luctuosum ingressus, quod atratum vndique moerorem ac tristitiam prae se ferebat, de portentorum horum foeditate ac euentu secum disputaret, oblata est ei auis, quae a piscatore quodam in ipso lacu eapta fuerat. magnitudo aliti quanta gruibus, species quoque non multum abludens. In summo capite ferebat speculum lucidissimi splendoris, quod intuitus Motezuma, visus est sibi coeli stellarumque in eo contemplari pulchritudinem, non sine admiratione singulari. dum autem intentius speculatur, videt exercitum ab oriente venientem qui peregrinis armis pugnabat, magnamque hostium edebat stragem. Magi ipsius atque harioli eandem videbant speciem, interpretari autem non valebant, nec minus ipso rege haerebant ancipites. Ipsa auis postquam se satis conspiciendam praebuit, ex oculis eorum nescio quo subductad: sparuit.
Alterum duorum horum prodigiorum de quibus diximus, ad hunc modum habet. Homo simplex et incultus, qui omnem aetatem turi exegerat, accessit regiam petens sibi copiam fieri alloquendi Principis. Vix aegre admissus narrauit: laboranti sibi in agro, ingentis magnitudinis superuenisse aquilam, quae intentum operi rustico corripuerit vngulis, sine tamen laesione vlla, inque antrum quoddam detulerit remotum e conspectu hominum: post aquilam humana loquela ita coepisse profari. Ecce me o potentissime omnium, et eum quem tibi meo ministerio adduci imperasti. agrestem autem diu circumspexisse, neque tamen quenquam vidisse cum quo sermonem misceret aquila: vo cem autem allapsam auribus suis: nunquid illum nosset qui extentus humi dormitet? excitatum rusticum vidisse virum quen dam posito humi corpore, qui manu altera pro more regionis sustinebat fasciculum florum: altera funiculum ardentem, mirae fragrantiae. quem cum exactius consideraret, dixisse agrestem: hic quidem Motezuma Rex esse videtur, tum spectrum: non erras tu, o homo, respondisse, ipsus est, Viden vt stertat securus in vtramque aurem, nec quicquam pensi habeat, quid futurum sit de ipso atque vniuerso regno eius, contemtis periculis longe grauissimis? Venit tempus, vt debitas Deo poenas pendat fastus ac intolerabilis superbiae suae, qua moderatum ante hunc diem Mexicanorum imperium in apertam transformauit Tyrannidem. Nec videtur affici posse sensu miseriarum futurarum, talpa caecior, mulo stupidior. in cuius rei documentum, age, cape funiculum ardente m e manu eius et admone coxae dormientis, videbis illum velut omni sensu destitutum ne moturum quidem latus admoto igne. Correpto autem formidine, ac tergiuersante rustico adire propius ad regem, spectrum perrexisse loqui: quid trepidas accedere? vel quid metuis regem? Confirmo tibi me millies plus posse atque pollere, quam homuncionem hunc, esseque in mea manu ipsum perdere e vestigio, te conseruato: quare age, quae iussus es exequere. Auditis his agrestem acceptum e manu regis funem ardentem coxae eius admouisse, quod stertens ille quidem haud senserit, neque corpus vllo modo commouerit. Ibi dixisse genium: cum videas hominis stuporem et veternum immedicabilem, abi excita eum e pernicioso lethargo, omniaque quae vidisti, quaeque audiuisti bona fide narra, siquidem saluus esse voles, Cum dicto adfuisse Aquilam illam priorem, quae itidem comprehensum agricolam blande detulerit in agrum eius, vnde non ita pridem abstulerat. Qui redditus sibi ipsi non putauerit reticendum tantum mysterium, sed continuo regi aperiendum.
Praeterea per omnem Indiam magnus rumor vagabatur, quod olim a potentissimo quodam domino deserti fuissent, qui abiens ipsis certum reditum spoponderit. Igitur communi decreto, cum honoratiis amplissimis quinque insignes legati ad Hispanos emissi sunt, qui eos pro more exciperent et salutarent, dicerentque, nihil se nescios esse, magnum Imperatorem Quetzalcoal iam rursus appellere: ideoque seruum eius Motezumam ad ipsum legatos aman dasse, qui dicerent, Motezumam Quetzalcoalis seruum esse. Scire enim se iam aduenam non nisi Topilchim esse ipsissimum, qui ante plurimos annos ad Mexicanos reditum pollicitus esset. Acceptis muneribus, Cortesius se ipsum illum esse, quem salutarent respondebat. Quod Legatis apprime placebat se tam familiariter et amice ab aduenis tractari haberique. Et sane constituerat Cortesius leniter omnino clementerque cum Indis agere: sed peccata gentis, inprimis Idololatria, sacrificiorum humanorum crudelitas, et immanis regis fastus, seueram cruentamque videbantur diuino iudicio exigere seueritatem. Hinc ortae sunt tot rebelliones, atrocissima praelia, euersiones oppidorum, caedes
page 342, image: s0386hominum ab vtraque parte. Regnum Peruanum Hispani eodem fauore Numinis ingressi videntur. Reliquerat moriens Guaynacapa, magnificentissimus Peruanorum Rex duos filios: priori nom enerat Guascar: minori Attagualpae, quem nonnulli scriptores Attabalibam vocant. Et maior quidem, haeres patris legitimus, eidem in regno successit. Attagualpa vero ei belleum intulit, fratremque cepit. Hinc Peruani proceres magna affecti tristitia, cum non satis haberent ad Regem e carcere liberandum virium, conuersi, vt solebant in extremis, ad sacrificia, frequentibus victimis supplicauerunt Viracochae, vt, postquam ipsi debiliores essent, quam vt Ingam in libertatem assererent, ipse caelitus demitteret homines, qui miserum eximerent vinculis. Peractis rite sacris, cum non dubitarent de auxilio, repente ad eos afferturfama, venisse traus mare peregrinam quandam gentem in Peruuiam, quae commisso apud oppidum Cassamalcam praelio, Attagualpam acie victum ceperit. Fecerat autem hoc Franciscus Pizartus cum suis quas habebat, Hispanorum copiis. At miseri illi, qui pro Guascare tantopere satagebant, persuadebant sibi, impetrasse sehecatombis suis, quas Viracochae obtulissent, horum hominum aduentum, eamque ob causam Hispanos eodem nomine Viracochas appellabant: quod quidem nomen iis mansit longo tempore, vt viracochae, id est homines diuinitus missi aut coelo lapsi dicerentur. Hincapparet, Deum, quemadmodum Cortesio Hispanisque portam aperuerat in Nouam Hispaniam per discordiam Mexicanorum et tlascalensium, accedentibus tot prodigiis, quae regnante Motecama apparuerant: ita quoque regnum Peruanum Pizarro suisque tradidisse, concertantibus de eo fratribus, Guainacapae filiis: accedente sacrificiorum successu, quo factum est, vt Hispani filii Dei et caelitus lapsi viderentur.
Constitutio Alexandri Sexti Pontificis Maximi.
Intellecta tot nouarum terrarum inuentione Alexander VI Pontifex Romanus, vt Euangelii doctrina maiore animo ac successu in iis disseminari posset, in eam curam vnice occubuit, vt vtrique Reg, Hispano et Lusitano persuaderet, daret vterque operam, vt miserae illae gentes ad Christum Dominum conuerterentur. Cum autem videret discordiam regum huic tam nobili instituto plurimum incommodare posse, vt omnes bellorum inter eos amputaret occasiones, diuisit Orbem inter duas illas nationes, ducta linea illa famosa a Septentrione in Meridiem, quam vterque populus Demarcationem vocat. Et vt auferret omnibus totius Orbis Principibus et Monatchis, qui in hanc rem peruestigandam sumtus nullos fecerant, omne imposterum ius ac praetensionem: interdixit omnibus, ne quis deinceps, praeter Hispanos Lusitanosque terras illas aditet. Verum hoc interdictum apud multos parum habuit roboris et efficaciae.
40 Quibus rebus conuersio Indorum adiutafuerit.
Neque In sacris neque profanis Historiis legimus, vnquam aut in vlla regione Euangelii praedicationem maioribus progressam passibus, quam in Nouo hoc Orbe; cum non homines, non familiae, sed tori simul populi conuersi sunt, adeo vt constet, vnum Monachum ex Franciscana familia aliquammultis annis vitra quatuordecies centena millia baptizasse in Noua Hispania, vt numerus eorum, qui annorum quinque vel sex spacio baptismatis fonte abluti fuere, adscenderit ad octo vel decem hominum milliones. Mirandum autem valde est, ipsos milites hanc tam celerem Indorum conuersionem supra modum adiuuisse. Etsi autem nullum hominum genus ad introducendam pietatem videatur minus aptum quam militare, nimisque verum sit, inter tumultus bellicos legum ciuilium vocem non exaudiri, multo minus Euangelii praeconium, instrumentum mansuertudinis et modestiae: milites tamen Praeconibus verbi Dei bonam nauauerunt operam in destruendis statuis ac imaginibus diaboli et euertendis Idolotum templis.
Norum est, naturam hominis talem esse, vt nec velit nec possit omni penitus carere religione, carere cultu, carere templis locisque sacris: adeo, vt si homines vera colendi Dei ratione destituantur, prola bantur et ruant ad superstitiones et Idolorum venerationem: et si non habeant delubra aut sacraria manu facta, Deos sibi quaerant in montibus et cauernis.
Igitur Noui hi populi, cum supra modum qualium cunque tandem Deorum cultui dediti essent, partim natur apartim instituto, cum carerent statuis, aris, templis, quae omnia furor militatis euerterat: facilius amplexi sunt religionem Christianam, inuitati concionibus sacris, cum hanc doctrinam mille modis intelligerent suauiorem, quam cuiantea dediti fuerant, Idolomaniam.
Solent hic homines Politici disputare, an qui nouum aliquem acquirit principatum, recte faciat, si omnia repente simul ac semel mutet, vt Hispanos in Mexicano et Peruano regnis factitasse constat? an vero expediat, si lento pede progressus sensim mutet statum, quod Imperatores Romani fecere? Facilis tamen videtur esse responsio. Si quis enim adiutus mira fortunae indulgentia facili labore regionem acquirat, exclusis vel superatis omnibus difficultatibus: is facili momento omnia poterit submouere obstacula. Quod si cui non satis ad immurandum sit virium, is rectius arte vsus fuerit quam vi, lucratus occasiones et tempora, vt astu faciat, quod robore ac celeritate efficere haud potuit.
Turcae inuadenti regna aliena et prouincias, omnia ex animi sententia successere: ergo potitus nobili aliqua victoria, euestigio omnia mutauit ad suum arbitrium, in ductaque alia reipublicae forma, profligauit non ipsos duntaxat
page 343, image: s0387Principes, sed et omnes illustri cretos sanguine sustulit, ereptaque populis libertate, conuertit oppida in pagos, Palatia in mapalia, templa in stabula equorum: bona quae propria fuerant, in feuda et beneficia, et, vt vno verbo dicam, dominum se constituit tam rerum quam personarum. At Christiani Principes, cum non tam immanibus ad persequendum institutum suum vtantur viribus, alia incedunt via, ad quam plus temporis et dexteritatis requiritur. Sed ad in stitutum reuertamur.
Igitur Noui Indi, spoliati deastris et delubris sanisque suis, cum non haberent, quo in necessitatibus constituti se reciperent, vt antea consueuernat, facilius Ecclesiae Christianae ritus ceremoniasque, quas oculis arbitrabantur coram, susceperunt, amplexi etiam sine difficultate Fidem quae eis annunciata fuerat.
Guacas, id est Fana vel Templa Peruanorum militari furore euersa fuisse diximus. Praecipuum antem horum et velut Antrum Delphicum erat in oppido Pachacama, distante quatuor Leu. cis a Ciuitate Regum, in quo Diabolus responsa reddebat sciscitantibus. In vrbe Cusco erat quoddam Pantheon, in quo stabant omnium prouinciarum singulatia Idola, quae Ingarum dominium agnoscebant, velut obsides et pignora fidei ac subiectionis. Mirum est, quod in eadem vrbe vltra CCCC. delubra minora ac maiora fuisse scribunt. At vero in Noua Hispania Idola et eorum sacrae Aedes non tam pessundata fuere militum insolentia, quorum est omnia perdere ac in nihilum redigere: quam prudentia et pio Zelo Ferdinandi Cortesii, Victoris harum gentium, qui seueresuis ordinum imperauit ductoribus et tribuuis, ne quod Idoloatricum Fanum, aut statuam vllam erectam sinerent: ita factum est, vt sublatis e medio his omnibus, cum non haberent Indi, quo preces et sacrifica oblaturi itarent, malam colendi Daemones, in bonam Christianamque Deum verum vererandi conuerterint consuetudinem.
Quid conuersionem Indorum potissimum impediuerit.
Postquam multis verbis ostendimus, quibus mediis modisque Christiana Fides in his terris promota fuerit: videamus etiam paucis, quae Euangelico curriculo obiecta fuerint impedimenta.
Primum omnium occurrit sinistra Europaeorum hominum, quam ab initio de his hominibus conceperant, opinio; quibusdam illis propter paupertatem aspernantibus, aliis nihil eos supra brutotum captum sapere existim antibus, cum viderent inciuiles eorum mores, a nostris mitum quantum abhorrentes. Faciebant autem hoc potissimum milites, quorum omnes violentae solent esse actiones, et vnicum res suas augendi defiderium: plerisque etiam ne optantibus quidem, vt conuerterentur Barbari, ne hoc pacto cogerentur eos recepto Baptismo mitius humaniusque tractare. Credibile tamen est, Deum etiam horum hominum nesanda scelera, quibus penitus immersi fuerant, acriter punire voluisse, et quidem per impios milites, inprimis autem Crimen Sodomiae, Idololatriam; et Anthropophagiam. Effecerunt autem haec tria flagitia, vt Canibales priuati libertate diminutique capite, seruire iussi fuerint, procurante Thoma Ortisio Monacho, iubente vero Carolo V. Caesare, ad annum Salutis MDXXV. Non est igitur mirum, infolentiam militum, quae in victoria rebusque secundis modum non inuenit, adiutam insuper superiotum auatitia, accedente quotundam religiosorum intempestiuis consiliis vltra fidem in miseros debacchatam fuisse, haud secus ac impetuosus torrens sisti non potest, cum imbribus liquefactisque intumuit niuibus.
Notum est, quam tetrum vicium sit Auaritia, quam crudele et enorme, vt nullis legum repagulis, neque mortis poena aut denique inferni supplicio cohiberi possit. Quid igitur putandum est, hanc furiam designasse in cruentis militibus, a quorum commiseratione, quae tamen longissime aberat, miserrimorum hominum pendebat vita et salus? Quid autem facerent aliud hi Martiales Lupi, tam immaniterrarum a suo separati Principe, omnemque ac plenam pro lubitu furendi nacti potentiam? Hominum fidem! quantum Barbarorum horum periisse existimamus in aurifodinis apud Cibaon? quantum in margaritarum piscatione apud Cubaguam Insulam? quan. tum in peruestigandis Smaragdis apud D. Marthae? caeteras diuitias hatum regionum omittimus.
Neque vero defuerunt, qui conscientiae stimulis acti hanc rem iudicauer unt indigniffimam, quorum alii quidem scriptis libris hanc crudeli. tatem detestuti sunt, alii, cum ad Aulam Imperatoriam venissent, remedium huic immanitati adhiberi modumque statui petierunt. Carolus Caesar, cuius acre iudicium ingeniumque mite notum est, intellectis his sceleribus suorum, vt satis faceret pietati suae, consilio suo rem istam proposuit, vbi viri quidam excellenti doctrina et pietate consuluerunt, abolendam istam tyrannidem in miseros innocuosque Barbaros. Anno igitur MD XLIII. Edictum Imperatorium propositum est, ne quis inposterum Hispanus vllum Indum in metallifodinas detruderet, neque cogeret ad perquirendas in profundo margaritas, neque pro inmento haberet in baiulandis sar cinis, nisi extrema cogeret necessitas, qua tamen ipsa, digna portan. tibus solueretur merces: vt tributorum, quae Indi soluerent Hispanis, initetur certa ratio, vt tributa ea, mortuo beneficiario Hispano, Coronae vnirentur ac fisco: postremo ne Episcopi, Conuentus Monastici aut Domus Hospitales vllos haberent per Indiam clientes siue vasallos. Hoc Edicto sactum est, vt Hispani prope omnibus priuarentur seruis et mancipiis: quae causa fuit eorum, quae postea secuta sunt inter eos, bellorum. Pizarrus enim, cum rebellantium Hispanorum Ducem se constituisset, effecit, vt Blaicus Nunesius Vela, prorex Peruanus
page 344, image: s0388intrficeretur. Hostumultus vt opprimeret Imperator, misit eo Licentiatum Gascam, hominem miri ingenii et prudentiae, qui vim dexteritate cum superasset, et vafricie imperum, commisso leui praelio deuicit seditiosos, Pizarroque capto ac capitis supplicio affecto, conquieuit motus ille ciuilis. Facta pace negotium religionis etiam felicius successit.
Barbarorum in Nouo Orbe generamulta esse, eaque inter se diuersissima: ac proinde non vnum eundemque praedicandi illis Euangelium modum.
Solent scriptores Barbaras appellare eas gentes, quarum mores a recta ratione et commoni viuendi modo abeunt longins. Quae definitio si vera est, (inptimis ex parte poste: ioris membri) melius haec appellatio conneniet Graecis Latinisque, quam caeteris nationibus. Si enim communis viuendi ratio appellanda est, quam maxima pars hominum sequitur: et si Barbari dicendisunt, qui ab hac abeunt longius: at vero extra controuersiam Graeci et Latim aliter vixerunt, quam caeteri mortales; sequetur illos potius, vt pauciores, Barbaros esse appellandos quam hos. Dicemus igitur eos esse Barbaros aestimandos, quotum vitae modus et consuetudo extra rectae rationis cancellos exotbitat, quod consistit in feritate mentis, ignorantia et morum tud: tate.
Est autem Feritas certa quaedam Brutalitas, cuius quatnor facimus species.
Prima est eorum, qui nullam hebentneque de Deo neque Diuinitate aut Religione notitiam, et hi rursum inter se differunt. Quidam enim, quanquam sine Deo viuant, incamationi tamen et veneficiis dediti sunt, estque res mitanda valde, repetiti homines, qui cum neque Deumin coelo neque terraagnoscant, submittunt tamen se Magis ac incantatoribus. Videntur himihi prope similes equis quibusdam, qui cum suanatura sint terribiles et ferrum ac ignem conremnant, ad leuem tamen vmbram cespitant et resiliunt, exterriti sono currus aut reialius ludicrae.
Ad hoc genus referendi sunt Cichymicae et Brasilienses.
Alterum genus est eorum, qui speciem aliquam reigionis habent, vel magis proprie loquendo, Superstitionis, cuius tamen neque fundamentum neque probabilitas vlla apperet: quin omnes eorum natrationes metaesunt fabulae et somnia. Huc pertinent incolae Hispaniolae Insulae, et adhuc nostra memoria sunt indigenae Insulatum Salomonis.
In tertio censu sunt qui varios Deos sine Idola colunt, neque tamen vollo modo ad Summum Deum et Creatorem perueniunt.
Quartos eos numerabimus, qui non negant, Summum Deum esse Creatorem huius vniuersi; sed hunc non solum Deum agnoscunt; quod fecerunt Cuscani in Peruano regno. Primae et tecundae classis barbari nullas omnino habent ceremonias, aut eas sine vlla solennitate. Tertii et quarti obsernant ritus legitimos, stabiles et solemnes: vt Mexicani et Cuscani.
SECVNDA species Feritatis aut Brutalitatis consistit in victu siue alimonia, estque rursumin duplici differentia. Quidam enim adeobruti sunt, vt nec serant nec metant, nec vllo pactoagrum colant: sed instar brutorum eacomedant, quae tetra mater sua sponte gignit. Cumque temperamentum hominis fere sequatur nutrimentum, sit, vt ferino comedentes more, etiam parum a feris absint. Aliorum brutalitas in hoc consistit, quod carnibus homanis vescamur, vel indifferenter omnium, vel hostium suorum duotaxat, quos bello ceperunt, quod illi fecere, qui Popayan et Mexicon incolnere. Popaianenies quidem solebaut affigere domibus suis capita eorum, quos deuorauerant, vel ingentibus cannis soffixa erigebant, vt documento essent crudelitatis suae. Alibi detractas hostibus pelles implebant einere, postquam carnes deuorauissent, eqsque de lacunaribus aut tignis suspe ndebant, aut deponebant aliis locis, reficiebant faciem interfecticera, imponentes alterimanni hastile, alteii sagittam: quo quidem spectaculo vix quicquam horribilius fingi potest: et haec etant aulaea siue peristromata, quibus exornabant parietes domiciliorum suorum. Iidem hoc cepere consilium, exacturos se Hispanos suaterra fame et inopia retum. Omissa igitur semente et agricultura cum fames non Hispanos hostes solum, sed et ipsos Barbaros premeret, alii alios deuora. uetunt, et hac ratione anthropophagia apud Araucenses introducta fuit, cum ante invsu non esset. Omnium tamen prodigiorum famam et fidem supera: e putatur quod incolae vallis Notensis, Popatanensium finitimi fecere. vagabantur Caciqui siue reguli eorum per hostium agtos, veutes non feras, sed molieres, quas captas abducebant, quam maximo possent numeto. Has domi asseruatas in eum duntaxat alebant sinem, vt natos inde infantes deuorarent, et sane vorabant eos, vbi decimum aut duodecimum annum attigissent. In valle vero Guaccensi non verebantur captiuis suis vel agnatas consanguineasque suas substernere, vt natis ex eo congressu lib eris postea vescerentur: quo facto, ipsos quoque captiuos, pattes deuoratorum liberorum, mactabant vorabantque, cum videtentur iam d generandum inepti.
Tertius Feritatis et Brutalitatis gradus consistit in eorum nuditate, quae et ipsa diuersimode habet. Quidam enim nullum honestatis sensum habentes, nepartes pudendas quidem cooperiunt. Alii verenda quidem vtcunque velant, caetera per totum corpus nudi. Tertii ad vmbilicum ssque tecti, inferiores pattes nudas habent. atque ita videmus, cos omnes nuditatem suam ostendere, vel in toto vel in parte. Nonnulli tingunt pinguntque cutem, vel quod ita fe pulchriores fore arbitrentur, vel in bello terribiliores; quidam perforatis labris, naribus et auticulis
page 345, image: s0389exiguos et nullius precii lapillos aut annulos inserunt, puto ornatus gratia, quod Brasilianos facere constat. Paucos inuenies, qui toto corpore tecti sunt, sed pellibus ferarum aut belluarum marinatum, quod quidem non tam brutalitati quam duritiae ac ruditati tribuen dum est.
Quatta brutalitatis species ex eorum habitationibus apparet, quae mitum in modum variant. Qui Bar bariores sunt caetetis, alias ignorant domos, praeter speluncas cauernasque montium, aut excauatas at bores, quibus naturae beneficio, sine humana industria, a ventis, pluuiis et frigore satis defenduntur. Diem consumunt quaerendo cibaria, ingruente nocte nuda humusaut fortuitus cespes cubile praebet, vbicunque eos tenabrae oppresserunt. Est tamen inter hos forma quaedam Politiae alicuius, quanquam certa fixaque domicilia non habeant, velut inter Tartaros siue Scythas, qui viuunt in curribus animalium pellibus tectis, et Arabes in suis Adiuaretis. Hitamen propius ad politicam vitam accedunt, qui non tantum certam habitation um formam obseruant, sed et locum, suntque qui habitant in villis, pagis, castellis, oppidis, domibus vel contiguis iunctisque, vel dispersis. Differunt autem haec tria habitationis genera hoc potissimum modo. Primi quaerunt nutrimentum, quo eos necessitas aut occasio innitat. Secundi ducunt secum animalia iumentaque, vnde dependet eorum vita, non mutantes habitationem sed locum, pro ratione copiae aut inopiae pabuli, quod quaerunt. Tertii in vno certoque loco habitant, eo conferentes alimoniam suam, caeterasque res necessarias. Et vt de Arabibus pergamus dicere, eorum nonnulli sub dio in campis aecarem agunt, sub tuguriis habitantes, et hi proprio vocantur Atabes. Qui in castris oppidisque degunt, alio nomine Mauri appellantur.
Sic et Scytharum aliqui in aequa camporum planicie viuunt, caeteri in oppidis, vt faciunt Zanquerenses. vtrique tamen, tam Arabes quam Tartari eos nobiliores putant, qui extra oppidorum septa in campis degunt. Quintum brutalitatis gradum tribuemus formae Gubernationis. Qui Barbatissimi sunt inter hos populos, viuunt sine lege et sine principe, siue bellum habeant sine pacem. Alii pacis quidem tempore neutrum horum et ipsi nouerunt, sed cum in militiam proficiscendum est, caput aliquod sibi eligunt. Tertii et leges et reges agnoscunt, siue pax sit siue bellum, in quo genere sunt Tlascalenses et Chilolenses, qui Reipublicae proximi sunt: alii Monarchicam formam sequuntur, principatum in electione constituentes, vt Mexicani in Nona Hispaniataur in suc cessione sanguinis, vt Peruani Inter hos primiacsecundi vere Barbari appellari possunt. Quanquam, si verum fateri volumus, primi Noui Orbis habitatores in vniuersum omnes fuerunt sine vlla forma Policiae et gubernationis: sed factum est deinceps, vt qui inter eos erant paulo caetoris ingeniosiores ac naturae melioris, caeteis persuaderent, simul habitate, et domicilia siue habitatiunculas erigere, primum e ramis arborum, deinde e truncis crassioribus, postremo e terra et lapidibus. Ex hac mutua cohabitatione natae sunt leges et artes, ornamenta vitae humanae.
Quod ad parandi victus atque alimoniae rationem, tes pecuatia primas partes obtinet, quae Peruanis maxime cordi fuit, vnice intentis multiplic ationi pecudum, vt faemellas nunquam offerrent in sactificum, sed ne venatione quidem captas occiderent: et si quam onem morbidamaut porrigine infectam nacti fuissent, defodiebant eam viuam, ne totum gregem inficerer.
Extam solerti cum minorum pecudum, velut stolo e trunco, prognata estars carminandi lanam, in fila ducendi, et pannum ad vestimenta inde conficiendi. Sequitur pecuariam agricultura, cuius praecipuum est officium, fruges e terra educere, deinde fiu ctiferas serere et alere arbores.
Hauc sequitur demum Architectura, extructis domiciliis, primum e ligno, deinde eterra, postremo e marmore aut alio lapidis genere, quae aedificandi ratio Cuscanis et Mexicanis apprime notafuit, magis tamen his quam illis. Quanquam autem satis altas et spaciosas erexerint domos et palatia, vt erat captus eorum, magnifica, artem tamen concamerandi formices non tenuerunt, ersi non carerentarte ac ingenio, mirabiles fabricandi pontes etiam ex materia fragili. E iunco enim praegrandi ad mixtis stramen. tis atque paleis firmiter vna contextis, pontes fecerunt, iisque etiam profundo; et latos strauere flunios, materia pontium iuncea ob leuitatem non subsidente. His pontibus velut pro fundamento positis, iniecerunt deinde aliam materiam, e palustri vlua et id genus leuibus culmis, vtraque pontis extremitate firmiter ad suum littus deligata: et sic dabaturtam hominibus quam animalibus transitus. Inuentus fuit talis pons, supra Gucuitum Lacum, longus pedes trecentos. Agriculturam comitatur negotiatio et mercatura, cuius beneficio nostra aliis communicamus bona, et illorum vicissim acquirimus. Fuit autem olim praecipuum in hac parte Orbis mercimoniorum genus, Sal, setae ex cauda animalis Cacao, et Cinnamomus. Caeterae artes inde scaturiunt, et aliis ab aliis velut de manu in manum porriguntur.
Vltimo loco sequuntur Litterae et Scientiae, inprimis Theoricaesiue Speculatiuae, velut fructus optati pacis, secutitatis, ocii et abundantiae. Hinc videmus florere litteras et attes liberales humanioresque in oppidis pace fruentibus, et inter homines suo viuentes arbitrio, speculationes vero et meditationes profundiores fere in Monasteriis et Connentibus religiolorum. Ad has enim diligentia et assidua attentione opus est. Postremus ordo est hilarioris Musae, carminum populatium, Poeticae, adde et Eloquentiae.
Ex his quae diximus colligi potest, Barbariem omnem coniunctam esse cum incapacitate rerum coelestium, duplici de causa: ob brutalitatem et stupiditatem. Illa reguat praecipue apud
page 346, image: s0390Chichimicas, Btasilianos, Caribes. Ista apud Insulares Salomonis, in plerisque vallibus regni Peruani, et aliis locis compluribus. Vnde apparet, non eundem propagandae Religionis Christianae modum obseruari posse vel debere apud omnes et vbique. Qui inter Canibales et apud caeteras gentes versatur, quae indifferenter humanis vescuntur carnibus, ita cum iis agere debet, vt cum inimicis generis humani, vel cum stultis paritet atque furiosis. Reddendi igitur sunt primum omnium capaces tationis et humanitatis: deinde in studio virtutis et Christianae fidei instituendi. Neque sane ille multum peccauerit, qui primum vi et atmis aduersum eos vsus suerit, vt se homines esse sentiant, deinde paulatim illis Euangelizauerit. Nam et Aristoteles auctor est, tales homines instar bestiarum vi et verbenbus mansuefaciendos.
Horum barbarorum vicini a carnibus quidem humanis abstin ent, nudi tamen incedunt sine verecundia, cum tamen vix quidquam sit, quod hominem adeo a bestia discernat quam pudor et hon estas. Aduersum hos viatque ferro vti nefas arbitratus fuetim, sed comiter adsuefaciendi sunt, vt corpus primo regant, assuefacti vero ad pudorem et honestatem in Christiana deinde religione sunt erudiendi. Nam inuenies, apud quos acerbitate et violentianihil opus est, vt a nationa barbarie discedant, sed mansuetudine et lenitate cum aliqua tamen seueritate coniuncta, quod non sint instar Lupotum aut Tygridum, sed stupidi velut iumenta ad trahendum onus iungi adsueta, apud quae plus minis quam verberibus, metu quam vi effeceris, cum cerrum sit blanditias et delinimenta nihil hic valere.
Cum autem experientia docuerit, neque hos neque illos in semel recepta Fide perseuerate, donec iub natiuis suis principibus vixerint, cum Principum vel exempla vel mandata facili momento multitudinem ad Idololatriam reuocare possint: ipsa necessitas exigere videtur, vt sub vnius alicuius Christiani Principis viuant imperio, qui studeat eos in officio continere, nec populum saltem sed et proceres eorum.
Est autem haecres tauti momenti, vt propter metum ambitionis aut anatitiae tampia cura excludi non debeat, aut abiici. Haec eo dicimus, quod non fugiat nos, disputatum fuisse sub primam Noui orbis occupationem, expediame ac licitum sit, atripere illorum locorum domina. tum siue siupremum imperium? sed quaestio no. stra aetate superuacanea est, ob frequentia damna, quae illinc quidem Mahometistae, hinc vero Angli intulerunt.
Non est enim dubium, quin Turcae Philippinas occupauissent Insulas, et Angli porissimam Americae partem, nisi Hispani praeoccupatis iam iis regio nibus inuadentes repulissent. Sicnt igitur Conuersio Noui Orbis coepit ab armis et victoriis, et Praedicatione Euangelii continuata fuit: ita potro pertexenda est coniuncta voce verbi Dei cum auctoritate Magistratus.
Et Apostolos quidem satis constas Euangelio auctoritatem conciliasse magnitudine et sieque ntia mita culorum, quibus confusionem attulerunt Indaeorum arrogantiae, et ferociae Gentilium: quod Iudaei quidem adsueuerant ostentis ac prodigiis, quas vel in coelo veltetra contra natutae ordinem fieri vidissent: Gentes vero inflatae propriae doctrinae opinione sesolas sapere arbitrarentur. Cum igitur parum ad rem facere videretur, si Oratores Dei nationes illas facundis verbis aut eloquentiae viribus aggrederentur, ne conuersio earum humanis artificiis aut rationi attribue retur: necesse erat, vt Apostoli vtrosque mit aculis conuincerent, talibus inquam operibus, quae natura impossibilia videbantur: ex quibus aperte possent perspicere, quod Deus, qui Naturae imperat, per eos loqueretur, et per consequens Euangelii praeconium longe vinceret Philosophorum putatiuam sapientiam.
Et tamen difficile fuit iis persuadere, aderese mitacula per Christum crucifixum atque mortuum: cum crux Christi, vt Apostolus ait, Iudaeis sit scandalum. Graecis autem stulitia.
At in Nouo hoc Orbe, vbi neque Iudaei neque Graeci erant, sed populi brutales et stupidi, nihil opus erat miraculis, sed auxilio humano, vt ad rationis vium ad ducerentur, qua veritatem, quae simplex est, et per Doctores Christianos simpliciter proponebatur, citra moram amplecterentur: Lux enim Euangeliitam pulchra est, tam clara et amabilis per se, et iugum Christi tam leue, vt eius desiderium hominibus conciliare nihil opus sit, vnde non legimus, in vollo regno aut pronincia doctrinam Christianam tam celeriter receptam fuisse, quam in nouo Orbe.
Quanquam autem huius rei plutes possint assignari causae, praecipua tamen non abs re putanda est misera indigenarum conditio, et legum diuinarum mansuetudo ac bonitas.
Nam et Idololatria illorum plena erat horroris, quae ne quaquam blandiebatur miseris, vt lex facit Mahometistica: neque desiderabant miracula vt Iudaei; neque contemnebant diuersum a se sentientes, quod Graecifaciebant: sed erant homines simplices, sine atrogantia am fastu, neque poterant amare Idola sua, neque eorum sacrificia, quae vita et sanguine humano constabant: non erat ergo res magni laboris, iis persuadere, vt praeceptis melioribus animum applicarent, quae Christi Domini nobis commendauit lenitas.
Accedit, quod quo minus alta saperent, eo auidius et cum maiore admiratione audirent sermones de rebus diuinis et coelestibus, adeoque quicquidillis proponebatur de magnitudine et potentia Maiestatis Diuinae, de misericordia et suauitate Christi, deque merito passionis et mortis eius: nam quoplus res ahe illorum vi debantur superare captum: tanto magis illi cre. debant haec Deo conuenire.
page 347, image: s0391
Quae difficultates itneruenerint in conuersione Nouorum Indorum.
Neque tamen quispiam sibi recte imaginabitur, conuersionem illam Noui Mundis ine magnis perfectam fuisse difficultatibus, aut tosas illas suis caruisse spinis. Prima fuit linguae Indicae ignorantia, cum vix vlla res sit, quae maiorem requirat facilitatem, exprimendi concepra mentis, et linguae siue loquelae gratiam, quam Mysteria Sanctae Fidei.
Caepta vero est praedicatio Euangelii ab iis, qui auditorum suorum idioma nesclebant, ac proinde ab iis intelligi non poterant. Opus igitur habuerunt certis Interpretibus: qui cum ne ipsi quidem satis aliorum assequerentur dicta, vnum pro alio red diderunt, aliquando etiam pro Catholiis dogmatibus erroneas opiniones auditoribus proposuerunt.
Necesse autem est, magnis rem illam actam fuisse difficultatibus, quod fit, cum duo per tertium aliquem colloquuntur, vt iam nihil dicam de iactura temporis. Accedit ad superius aliud incom modum, quod non haberent certam allquam et communem formam, qui catechisabaut, sed diuersa vterentur ratione, destituti aliquo superiore, qui illis modum legesque praescriberet. Tertia difficultas accidit ex paucuate concionatorum, vt hic locum inuenerit illud: messem esse copiosam, paucos vero operatios.
Ex his difficultatibus varii defectus oborti sunt in populorum horum conuersione.
Primo ignorantia, in qua moniti illi Christiani perstiterunt, cum parum admodum intelligerent de rebus ad salutem necessatiis. Baptizati enim non praeeunte institutione, vix quicquam habebant ex Christianismo quam Baptiimum, in quo tamen ipso suscipiendo potius studebant placere Caciquis siue Regulis suis, qui et ipsi baptizati fuerant: vel Hispanis rerum dominis: vel denique, quod plures ita facere viderent, sequuti multitudinem, quam quod certa aliqua ratione ita sibi faciunedum statuerent.
Sed et primi Sacereodtes, qui conuersionem Indorum aggressi suere egregie sibi placuere in multitudine baptizatorum, satis se hoc pacto officio suo fecisse arbitrati, neque vlterius progressi fuere, cum pattim errore quodam id face. rent, pattim quod desperarent, suffecturos se tantae instituendae multitudini. Alterutrum igitur eligentes, nescio quomodo, satius existimauere, sine catechesi eos relinquere quam sine baptismo. Hinc nimirum istud est, quod legimus, duodecim Monachos e Francisci Familia fuisse, qui singuli centena Indorum millia baptizauerint: adeoque vnum ad quater centena millia baptizasse. Non possum ergo videre, quo pacto tantam multitudinem hominum efferatorum et paulo supra brutorum intellectum adscendentium in Christiana doctrina instituere potuerint, vtique cum in Mexicana lingua balbutirent. Omnium autem deterrimum fuit, quod mtam paruo instituentium numero, tamen nonnon nulli fuerunt flagitiosae vitae, exiguae doctrinae, ac nullius pene Zeli: et hicum tales essent, tamen ad tam ingens et sacrosanctum officium fucre ad hibiti.
Erat anno AN. C.MDLXXXVII. in prouincia Paraguaiana Sacerdos, cui ingens sanetetrae spacium, et magna hominum multitudo instituenda commissa fuerat. Hic ex baptizandis nihil aliud sciscitabatut, quam de im ponendonomine, an quis Didacus, aut Alfonsus, aut Petrus, aut denique alio aliquo nomine vocari vellet. Quin et in ipsa Noua Hispania, vbi nostro aeuo certi sunt Episcopi et Religiosi variorum ordinum in numero non exiguo, conrigit, vt vnus ex eo genere Sacerdotum, quos Curatos appellant, suae fidei commissos haberet sexaginta velseptua. ginta pagos Indicos, in quibus vltra quadraginta habitatorum erant millia. Factum est igitur, vt populus iste antiquis superstitionibus adeoque Idololatriae eodem modo quo ante, adhaelerit: neque enim mentem suam ad coelestium retum considerationem veltantillum erigebant, neque a multitudine vxorum discedebant.
Postremum incommodum hoc fuit, quod primi religiosi qui in Nouum Orbem venerunt, barbaros non singulos baptiz auerint, vnum post alterum: sed centenos, imo millenos, vnde concurtentibus tot hominibus ad Baptismum, dubi. tatum deinde fuit, qui baptizati fuerint, qui non: sed et ipsi de quorum Baptismo constabat, a Polygamia non disc edebant, cum nescirent, quas ex vxotibus dimitterent, quas retinerent: nec quicquam in hac re consilii expediebant ipsi do. ctores, magis incerti quam auditores.
DE CORRECTIONE HOrum incommodorum.
Primus qui nouorum Christianorum in America conditionem emendate aggressus est, fuit Marchio de Valle: hic enim praeterquam quod ciuilem Nouae Hispaniae gubernationem in certas leges redegit, eriam operam dedit, vt anno A N.C.MDXXIV. Synodus Prouincialis haberetur, cui interfuerunt quinque Sacerdotes, nouendecim Religiosi, et Laici sex, in quorum numero suit ipse Corresius Marchio, et Martinus de Valentia, Vicarius Papae. Ibi disceptata est causa de matrimonio Indorum, quamnam potiffimum ex vxoribus quiuis retinere deberet. Decretum est, cumne mo sciret modum eorum contrahendi matrimonia, neque conditiones prioris aut posterioris temporis, vt quiuis Barbarus eam quam maxime cordi haberet, retineret vxorem, caeteras repudiaret.
Nemo tamen plus rem Christianam per Nonam Hispaniam iuuisse putatur, quam Vascus de Quiroga, primus Mechoacanorum Episcopus, qui factis optimis statutis, Indorum in rebus spiritualibus profectum mire adiunit, ne caeterorum quoque eorum commodorum immemor, tantamque sibi apud has gentes famae peperit celebritatem, vt nullum ex omni numero Hispanorum magis in ore ferant. Sublata enim vxorum multitudine, Idololatriam et superstitiones
page 348, image: s0392penitus exterminauit, constituitque, vt ii, qui nondum receperant baptismum, prius instituerentur, restituitque suo nitori diuina officia, suumque conseruauit rebus locisque sanctis honorem ac auctoritatem. Posthaec omniope annixus est, vt templa firmis erigerentur structuris, luculentis dotatentur redditibus, et necessaria instruerentur supellectile, ad diuina officia et Sacramentorum celebrationem necessaria.
Quae cum viri gloriam atque nomen non parum auxerint, multo tamen celebriorem eius famam reddidit beneficentia erga pauperes et afflictos: cuius rei etiam nostro aeuo multa eaque clarissima per regnum Mechoacanum extant documenta.
Neque enim in eo vllum reperies oppidum, vel Castellum aut pagum, quantumuis egenum et tenue, in quo non sit domus quaedam aut diuersorium ad excipiendos petegiinos, vel Nosocomiolum pro infirmis.
Cum autem illa loca certos redditus siue prouentus non habeant, alia per eum inita est ratio, constitutis certis quibusdam hominibus, qui cuiusque loci curam gerant, aegris morbidisque pro viribus inseruiant, eisque de rebus necessariis prospiciant, Ita autem per domos distributae sunt vices, vt vnaquaeque familia sciat, qua sibi ministrandum sit septimana.
Reuoluta igitur serie, cum ordo ministrationis aliquem contigit, vniuersa prodit familia, tam viri quam mulieres liberique, deferuntque ad domum hospitalem, quae necessaria sunt per illam sepiimanam ad aegrorum sustentationem. Habet autem quoduis sodalitium aut vicinia vnum aliquem certum hominem, velut promum condum, cui concredit, quicquid pro infirmis paratum est, vinum, esculenta, vasa munda, lintea, et id genus alia: qui velut praefectus Nosocomii illa distribuit in vsus aegrotantium. Summus autem huius domus praefectus septem diebus ante monet eos, quos ordo ministerii tetigit, quid in futuram septimanam facto opus sit. Gnari huius rei, quisunt in illa familia multum colligunt lignorum, quanquam ab sexto et vltra milliari accersere necesse habeantfoeminae vero eorum de frumento et cibatiis sunt sollicitae, rebusque similibus.
Vbi dies constitutus illuxit, quisque defert ad Nosocomium, quod parauit, alius quidem ligna, alius panem, alius carnes, pisces, leguminat quidam eriam eo de ducunt recentes aegros.
Quoties enim aliquem in morbum incidere contingit, statim adest conscia societas, defertque morbidum ad templum, vtrbi confiteatur delicta sua: hinc atpottatur in domum hospitalem, vbi seruitur ei dies noctesque, quae quidem in aegros beneficentia omni laude digna est. Et haec quidem consuetudo, cuius auctor fuit Episcopus ille, etiam nostra tempestate durat, vnde mirum non est, ostendere iis in iocis Deum claris documentis, quantopere sibi in Christianis placeant opera dilectionis. Versantur iidem magna cura circa diuinum seruitium, templorum ornamenta et vasa, persuasi, eriamsi omnia sursum deorsum vertantur, Templorum tamen praecipuam vnicamque esse habendam rationem. Hinc sit, vt multum auri impendant in emendas imagines et altatium ornamenta, quamuis sane pauperes sint, miseramque degant vitam: in illo tamen non liberales sed profusi sunt, vt seipsos necessariis priuent rebus, easque in Dei seruitium conuertant. Quin et supellectilem suam aedibus detrahunt, vt ea ornent templa, etiam defraudantes genium suum, sibique cibaria detrahentes, vt sacerdotem alant: argento autem destituti, labore et seruitio defectum sarciunt. Prima huius incommodi correctio accepta fertur Monachorum multitudini, qui collegia crexere familiis Francisci, Dominici, Augustini, et Marianis, quibus postea accessere lesmtae cum Carmelitis: nec non Ecclesiae Cathedrales et Collegiatae, Academiae, Seminaria, Catechismi impressi, Syndi ac conuentus prouinciales, vibrationes Episcoporum, et huius generis alia.
[gap: body text]