CAMENA Early Modern Latin Texts

IOANNIS STVRMI DE BELLO TVRCICO PERPETVO administrando AD RVDOLPHVM II. ROMANORVM IMPERATOREM Semper Augustum EX TRIBVS EIVSDEM COMmentariis delibatus LIBELLVS EPITOMICVS. Adjunctis LEGIBVS IMPERATORIIS IOANNIS Sambucci, et aliorum quorundam auctorum. [gap: illustration] IENAE CVM PRIVILEGIO CAESAREO M. D. IIC.

AD INVICTISSIMVM ET Potentissimum Principem D. RVDOLPHVM II. CAEsarem et Imperatorem Romanum semper Augustum etc. NICOLAI REVSNERI IVRISC. Praefatio.

INVICTISSIME ET potentiss. Princeps RVDOLPHE, Romanorum Imperator Augustissime, Quae de bello Turcico perpetuo administrando summae doctrinae et prudentiae vir Ioannes Sturmius ante annos viginti conscripsit: ea potissimum optimi et sapientissimi

Caesaris MAXIMILIANI II. patris gloriosissimi felicibus conscripsit auspiciis: a cujus Majestate ipse per Senatorem ejus primarium Georgium Ilsungum, utriusque Sveviae Praefectum, mandatum acceperat: ut de. hoc omni negotio cogitationes et considerationes suas scripto comprehenderet: ac inprimis de sex illis legibus, quarum in Epistola quadam mentionem fecisset, animi sui sententiam libere ac diserte explicaret. Quarum quidem legum una est de aerario et quaesturâ Imperii: altera de beneficris demortuorum: tertia de sortibus: quarta de epulis: quinta de clientelis Imperii: sexta de novis coloniis. Plane. n. hisce sex legib. promulgatis, obtineri posse is existimavit: ut nullo

unquam tempore Imperium deficere possit pecunia militaris: et annos permultos exercitus in castris aliatque sustentari: idque non modo nullo cujusquam mortalis vivi cum damno ac detrimento, nulloque tributo populari: verum etiam nullâ cujusque ordinis aut statûs jacturâ vel querelâ: lalvo praeterea semper et Ecclesiae, et Reipublicae patrimonio. De his igitur sex legibus sententiam publice dicere jussus: quodpotuit, et quod voluit, fecit diligentissime: et de tota hac re Sermones sive Commentarios quatuor scribere aggressus est: sed in his non nisi tres, quod sciam, absolvit: quarto sermone scilicet extremo tunc in aliud tempus consulto dilato: quo ipse omnia ea, quae tribus

prioribus Sermonibus comprehensa, dubitationem aliquam habere viderentur, partim refutare, partim declarare constituerat. Praeter hos vero Sermones idem quoque Prologos duos confecit: unum Loricatum ad Majestatem Tuam scriptum, quasi armatum Caesaris pectus indicans: alterum ad Electores et Principes Imperii Sagatum, veluti in procinctu positum, et ad arma vocantem, aut classicum canentem. In quo D. Hieronymi exemplum secutus est: cujus Prologus Galeatus in frontispicio Bibliorum legitur: ad cujus imitationem noster quoque auctor tertium Prologum Galeatum superaddere statuerat, Divo Augusto Saxoniae Duci et Principi Sacri Rom. Imperii

Septemviro inclyto destinatum. Summa autem omnis tractationis illius in his Commentariis est haec: quomodo scilicet pax Imperii et concordia publica constitui: et qua ratione aeraria militiae compleri; et bellum adversus Turcas perpetuum administrari: et quo pacto simul vetus Romanorum disciplina militaris revocari possit. Coeterum quos libros auctor noster auspiciis (ut modo dictum est) paternis feliciter coeptos scripsit: ut suam hac in re fidem et obedientiam patri MAXIMILIANO adhuc superstiti probaret: eosdem etiam tunc cum scripsit, Majestati tuae, RVDOLPHe Imperator Augustissime, et animo destinavit, et opere inscripsit: atque

adeo ad Majestatis Tuae quasi aram suspensos, aeternâ devotionis lege consecravit. Sed quae tamen morae et cunctationis illius in hoc tam praeclaro et egregio opere publicando causa fuerit, sane me ignorare fateor: unam tamen causam fuisse suspicor praematurum obitum non solum ipsius Ilsungi, viri omni laude virtutis et prudentiae clarissimi: cujus paulo ante facta est mentio: sed inprimis etiam fortiss. Pannoniae Ducis Lazari Schvendii Baronis: quorum uterque operis hujus assiduus, dum in vivis esset, [gap: Greek word(s)] , et studio et auctoritate apud Sturmium valuit plurimum. Magna certe et ingens in his libris consiliorum publicorum suppeditatur copia: quae si minus fortassis

omnia probabuntur: saltem corum, quae temporis hujusce rationibus et Reipub. nostrae opportunitatibus maxime profutura esse videbuntur, delectum facere omnino proclive futurum est. Quae causa me impulit potissimum: ut cum publice hos libros exstare, publici commodi caussâ, cumprimis desiderarem; superiore anno in Senatu Augustali Pragae memoriam eorum renovare: et pro eorum publicatione Majestatem Tuam suppliciter implorare minime verecundatus sim: idque eo confidentius, quod operis illius Antiturcici, cujus veluti pars quaedam hi quoque Commentarii merito esse censentur, a me non ita pridem in lucem edita aliquot volumina,

Sacrae Caes. Majest. Tuae summe grata et accepta fuisse intelligerem. Tuam Majestatem, Imperator Augustissime, supplex oro et obtestor: ut operam hanc et industriam qualemcunque meam, publicae salutis causâ, in opere alieno publicando navatam, pro summa aequitate et sapientiâ suâ, non minus gratam acceptamque habeat: eamque contra injurias aliorum suo clementissimo patrocinio defendendam actuendam suscipiat: meque augustae bonitatis et clementiae suae aurâ et favore perpetuo etiam deinceps prosequi non dedignetur. Cui a DEO immortali salutem immortalem, et felicitatem victoriamque adversus Christiani nominis hostes perpetuam ex

NOBILITATIO ET ARMA pro Ioanne Sturmio.

CAROLVS divina favente clementia, Romanorum Imperator Augustus, ac Rex Germaniae, Hispaniarum, utriusque Siciliae, Hierusalem, Hungariae, Dalmatiae, Croatiae, Insularum Balearium, Sardiniae, Fortunatarum et Indiarum, ac Terrae firmae maris Oceani. etc. Archidux Austriae, Dux Burgundiae, Lothrici, Brabantiae, Lymburgi, Lucemburgi, Geldriae, V Virtembergae. etc. Comes Habspurgi, Flandriae, Tirolis, Arthesiae et Burgundiae; Palatinus Hannoviae, Hollandiae, Zelandiae, Ferreti, Kyburgi, Namurci, et Zutphaniae: Landtgravius Alsatiae; Marchio Burgoviae et Sacri Romani Imperii. etc. Princeps Sveviae, etc. Dominus Frisiae, Molinae, Salinarum, Tripolis, et Mechliniae, etc. Honorabili, Docto, nostro et Imperii Sacri fideli dilecto IOANNI STVRMIO, Gratiam nostram Caesaream, et omne bonum. Cum Caesaream Majestatem deceat eos inprimis, qui praeclaris virtutum ornamentis praediti, extra vulgarem hominum sortem sese extollunt, et continuis erga nos et

Sacrum Romanum Imperium obsequiis et officiis favorem et gratiam nostram promereri contendunt, dignis meritorum praemiis et virtutum ornamentis augere; quo et illi in coepto officio perseverent, et aliis ad virtutem ac bene recteque agendum, et publica commoda promovenda exemplo sint: Nos igitur attendentes inprimis insignes illas animi tui dotes ac virtutum ornamenta, quibus te praeditum esse cognovimus: ad hoc tuam in nos et Sacrum Romanum Imperium eximiam fidem, studium et observantiam, grataque et accepta obsequia, quae nobis et Sacro Rom. Imperio, cum jam antea multoties praestitisti, tum deinceps praestiturum te polliceris, et praestare poteris ac debebis; ad impartiendum tibi Caesareae nostrae liberalitatis munera et ornamenta haud immerito sumus propensi. Atque ideo motu proprio, ex certâ nostrâ scientiâ, animo deliberato, sano quoque Procerum et Sacri Rom. Imperii fidelium dilectorum accedente consilio, et de nostrae Caesareae potestatis plenitudine, te praenominatum IOANNEM STVRMIVM, liberosque tuos utriusque sexus, tam natos, quam nascituros, eorundemque haeredes et descendentes legitimos in infinitum, nostros et Imperii Sacri veros nobiles fecimus, creavimus, et constituimus; ac nobilitatis nomine, gradu, ordine. titulis et fascibus insignivimus: vosque juxta humanae conditionis qualitatem nobiles, et tanquam de nobili genere procreatos dicimus et nominamus: ac ab universis et singulis,

cujuscunque praeeminentiae statûs gradûs ac dignitatis fuerint, pro veris nobilibus haberi, dici, nominari volumus et reputari: decernentes et hoc nostro Caesareo statuentes Edicto; ut posthâc ubique locorum et terrarum, tam in judicio, quam extra, in rebus spiritualib. et temporalibus, Ecclesiasticis et profanis quibuscunque; etiamsi talia forent, de quibus in praesentibus mentio specialis fieri deberet, omnibus et singulis privilegiis, honoribus, dignitatibus, officiis, juribus, libertatibus, insignibus, gratiis ac indultis uti, frui, et gaudere possitis et valeatis; quibus caeteri Sacri Rom. Imperii vere nobiles, a quatuor avis paternis et maternis geniti et procreati utuntur et fruuntur; et ad quae admittuntur et recipiuntur quomodo libet consuetudine vel de jure. Quo vero status hujusmodi nobilitatis tuae luculentius enitescat; tibi praesato IOANNI STVRMIO, liberisque haeredibus et descendentibus tuis antedictis, haec infra scripta armorum insignia, videlicet scutum albi seu argentei coloris, fasciâ seu bendâ nigrâ per medium transversum scuti diametraliter ductâ, in duas partes aequales divisum: in cujus supremâ parte effigies venti naturalis seu genuini sui coloris, plenis buccis aerom spirantis seu efflantis: et supra scutum galeam apertam torneariam, teniis laciniis albi seu argentei et nigri, et eorundem colorum fasciâ tortili redimitam; cujus cono globus igneus incumbat. quemadmodum haec omnia, in medio praesentium accuratius depicta cernuntur; de

novo dedimus, concessimus, et elargiti sumus ac tenore praesentium auctoritate nostrâ Caesareâ damus, concedimus, elargimur: volentes et decernentes, ut posthâc tu praefate IOANNES STVRMI, liberique haeredes et descendentes tui supra dicti; praedicta arma et insignia, in signum verae nobilitatis habeatis et deferatis; illisque in omnibus et singulis honestis et decentibus actibus et expeditionibus, tam serio, quam joco, nobilium armigerorum more, in torneamentis, hastiludiis, duellis, singulari certamine et quibuscunque pugnis, vexillis, tentoriis, annulis, signis, sigillis, signetis, aulaeis, tapetis, peristomatibus, monumentis, aedificiis, picturis, sculpturis, sepulcris, clenodiis, et universa suppellectile vestrâ, aliisque in rebus omnibus uti et frui possitis et debeatis: aptique sitis et idonei ad ineundas et recipiendas omnes exemptiones, libertates, privilegia, feuda, vacationes a muneribus et oneribus quibuscunque realibus et personalibus sive mixtis, jura quoque et consuetudines, quibus caeteri hujusmodi armorum ornamentis insigniti gaudent, utuntur et funguntur, absque alicujus contradictione et impedimento. Nulli ergo omnino hominum liceat hac nostrae nobilitationis, concessionis, decreti, voluntatis et gratiae paginam[?]nfringere; aut ei quovis ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attentare praesumpserit: praeter nostram et Imperii Sacri indignationem, gravissimam poenam viginti Marcarum auri puri, quarum medietatem Imperiali fisco seu aerario nostro,

reliquam vero partem injuriam passi aut passorum usibus, toties quoties contra factum fuerit, decernimus irremisibiliter applicandam: harum testimonio literarum Sigilli nostri Caesarei appensione munitarum. Datum in oppido nostro Bruxellis Brabantiae, die ultima Mensis Octobris, Anno Domino millesimo quingentesimo quinquagesimo quinto, Imperii nostri trigesimo sexto, et Regnorum nostrorum quadragesimo.

AD RVDOLPHVM SECVNDVM ROMANORVM IMP. AVGVSTVM LIBELLVS EPITOMICVS SVMMAM CONTInens Dialogorum Joannis Sturmij DE BELLO TVRCICO administrando.

LIBROS MEOS, RVDOLPHE CAEsar, Imperator Auguste, promissos Maximiliano Patri, cui perhonorifica et perpetua debetur memorra, ad Maiestatis tuae consilium et tribunal mitto: vt inde iudicium vel mortis vel vitae accipiant.

Nam si antiquis Romanorum legibus, patresfamiliâs potestatem habebant in filios vitaeque et mortis: quanto magis hos ego in mea potestate habeo: qui quae commoda habitura a me sunt, eorum partem nullam ab auis et proauis acceperunt, sed a me, a me geniti atque confecti.

Sed hi ad flammam si condemnentur: tamen exiguo tempore poenas dabunt temeritatis: mihi vero perpetua sustinenda est infamia.

Verum facile fero: vt etiam mihi non difficile fuit; me meam et pro his, et pro patriae atque Imperij salute famam atque existimationem deuouere, et odijs irisque hominum obijcere.

Ac tametsi dure ac crudeliter agere videar; tamen ad vadimonium istud hanc epistolam meam mitto: vt aliquo etiam meo patrocinio defendantur.

Non enimsolum aequum est; sed etiam mihi futurum vtile est; si aliquid pro ipsis faciam ego; cui extrema culpa praestand a est.

tum inprimis vereor: ne quia prolixior illorum materies atque tractatio est: quam moles Imperij et negotiorum multitudo in hisce legendis ferre possit: nonsitis causa bene cognoscatur: nisi ipse eorum patronus existam: et breuiter exponam, quae singuli sermones contineant: et quam ego in scribendo rationem uiamque sum ingressus: vt Maiestas tua re paucis cognitâ, de ipsis iudicium facere possit facilius.

Propositum autem in horum confectione mihi fuit rationem aliquam inuenire perpetui exercitus et perpetuae militiae: quae stipendijs et praemijs militaribus nunquam destituatur: et quâ res amislae recuperari possent, ad profligandum eum hostem: qui, vt Annibal Poenus iurauit, nunquam se fore populo Romano amicum: sic iste inimicus maiorum suorum XII. Tyrannorum vestigia sequens; nunquam bellare desinet, antequam domi forisque Imperij Christiani, et omnium eorum, qui consortes necessitudinis Christianae sunt, sanguinem vitamque eripuerit; et suum fecerit, quodcunque nostrum fuit.

Haec summa horum sermonum est: quae tametsi non ponatur in operis inscriptione, vt esset ipsa verecundior: tamen haec mea cogitatio, hoc propositum, vel potius

votum atque optatum est, vt perpetuum populus Christianus habeat, vt Imperatorem, sic etiam exercitum.

Neque enim diu vlla vnquam stetit magna Respublica; quae absque exercitu fuit, eoque satis magno.

Latissime patebat Romanum Imperium Augusto Caesare. At talis tantusque Imperator, ac tot instructus legionibus, quam flebili voce desiderabat tres legiones veteranas Quintilij Vari? cum appellaret non audientem: Quintili Vare, reade legiones: Atque illud dicebat illiso in pariete capite, dolore ac metu debilitatus: maluit parum decenter commoueri; quam curam et angorem dissimulare: is cui turpe fuisset in exercitu et acie timoris vllam significationem dare, extra periculum positus extimuit.

Platonem vero et Aristotelem, et eos, qui de ciuili scientia aliquid tradiderunt, sum secutus in huius operis conscriptione: qui cum ciuitatem definiunt: et genera rerumpublicarum tradunt: et partes ponunt, easque inter se distinguunt: solent etiam eas res causasque proponere, quae ciuitates non solum constituunt: sed etiam augent, amplificant, custodiunt: contra eas etiam, quae res easdem negligant, imminuant,

Hac de caussa primum sermonem nominaui Phtarticum, quasi corruptorem Imperij: Alterum Analepticum, veluti recuperatorem: Tertium Polemicum, hoc est, bellatorem.

Sed vt illi ipsi scriptores ciuilis sapientiae etiam contraria solent refutare: ita etiam ego quartum in manibus habeo, quem Anasceuasticum voco: refutatorem eorum, quae contra posse dici videntur: quem ad Maiestatem tuam eadem conditione, qua hosce mittam; simul ac aliorum de his iudicia cognouero.

Sed cum multae causae sint vexati atque afflicti Imperij: tamen calamitatibus caeteris praestant omnibus dissidia in Imperio domestica: inde ab vltimo principio Otthomanicae Tyrannidis vsque ad hanc aetatem perpetuata. Et si vnquam calamitosa ista fuerunt: nunc maxime perniciosa et extrema esse videntur.

Huic quaestioni primum sermonem attribui: cuius quadripartita est diuisio. Cuius pars prima, primaque quaestio est: quae causae, sint Turcicae potentiae, et nostrae debilitatis: Altera de Imperatoiis legato, illiusve legati vicario: Tertia de aerario

tali, quale magnitudo rei requirit ad exercitum alendum: Quarta de disciplina ad cundem ducendum atque regendum.

Sed neque haec omnia plene. Nam legatum Ducemque copiarum non descripsimus: neque officia ei praescripsimus: sed verecunde potius verbis optauimus, talem esse illum, qualem Imperij necessitudo requirit.

Sed vt iam a me propositum est; cum caussae multae sint nostri imminuti et labefactati, et istius hostis amplificati et confirmati Imperij: vnam solum primo sermone expediuimus: et per XII. Turcarum duces, atque eorum vitas discurrit oratio: quibus omnibus nunquam quieuerunt Christianorum principum et populorum dissidia, in Graecia, in Hispania, in Italia, in Gallia, in Germania, in Pannonia, in Sarmatia, in omnib. prope Septentrionis atque Europae angulis.

Fuerunt haec et alia magna dissidia; et inprimis RVDOLPHO Habspurgico gentili familiae vestrae demortuo: et successore Alberto eius filio: cui aemulus eius Adolphus nassoicus Comes bellum faciebat maximâ inter se Principum discordiâ.

Ea tempestate homo caeteroquin adhuc tum nouus, sed magni animi, affectare regnum Asiae coepit: primum conciliatâ

gratiâ, et constitutâ amicitiâ et societate cum ijs Principibus, qui eas tum Asiae praefecturas administrabant. Deinde concitatis inter ipsos a se discordijs, ijsdemque deuictis; et superato atque piofligato Carniae praefecto; ad Regiam paucis annis peruenit potentiam: et ante obitum suum ad Pontum Euxinum vsque castella et loca munita occupauit: et Sinam Sebastiamque expugnauit; et Bithyniae partem non paruam subegit: Regemque se et Dominum appellauit Asiae: nostris excitatus et confirmatus domesticis atque intestinis armis, et animorum discordijs: vni Ottomanno annis viginti octo (Totidem enim regnauit) facultate concessâ: vt Imperium orbis Romanum tam calamitose affligeret, et tam longe lateque propagaret.

Ab hoc initio, et ab hoc conditore Turcici Imperij, nunquam odiorum et irarum inter Christianas Respublicas flammae extingui potuerunt; et si vnquam alias, nunc maxime ad perniciem omnium coeperunt exardescere.

Repeti haec in ista summa non possunt breuius, quam primo sermone enumerata sunt: quae a XII. Turcarum Imperatoribus gesta sunt, et amplificata: et quae item detrimenta Graeci et Germanici Imperatores

acceperint: quae dissidia et certamina singulis aetatibus extiterint: quibus factum est, vt quicquid in Africa et Syria habuimus, amiserimus: tota Asia, Asia inquam maiore et minore careamus: Graeciam, Thraciam, Macedoniam, vicinasque gentes desideremus: et in angulis Vngariae, amissa Transyluania, tueri vix pauca loca possimus. Quid vix posse dico? non possemus, etiamsi non multis phalangibus, et turmis et bellicis machinis appareret, et iracundiam ostenderet: vsque adeo, vt quema dmodum DEVS perpetua sua prouidentia nubes suspensas coelo cohibet, vt ne perdant genus mortalium: sic etiam arma Turcica videtur compescere: vt ne possit, quod velit, perficere.

Quid enim est, quod huic Diti Orco post tot deuoratas Hecatonibus Vienna diu possit obijcere, praeter Canisam, Comorrum, Agriam, Cassouiam? Quod has reliquias adhuc tuemur: prouidentiae DEI, et fortunae Maiestatis tuae, RVDOLPHE Caesar Imperator, patrisque MAXIMILIANI, et auî FERDINANDI asscribendum: et debetur fortassis haec fortuna domui Austriacae: quae annos iam CXXXIX. inde ab ALBERTO II. qui SIGISMVNDO successit, perpetuos Caesares et Imperatores

Christianae societati suppeditauit: et suo corpore a nostris et omnium hominum, qui reliqui in Europa degunt, corporibus hostis tam potentis, tam crudelis, tam immanis tela aut depellunt aut excipiunt: quorum omnium vis omnisque copia, quae infinita est, tuae Maiestati intentata esse videntur in hoc tempore.

Et tamen in nos saeuire non desistimus: et tamen Galli et Belgae atrocissime bella gerunt: et ita gerunt, vt alteris optabile sit, Turcam ad Gallicos portus classe appellere: alteris, vt terrestribus copijs, quod reliquum est Vngariae inuadere: quibusuis quaeuis optamus; quo nos, quod petimus, aslequamur.

Quis autem in horum populorum certaminibus speret vlla externa auxilia, si hostis communis ingruat? et quid est, quod ingruentem auertat, praeter DEVM et fortunam Maiestatis tuae?

Cuiusmodi haec dissidia domestica iam sunt; talia superioribus proximis annis fuerunt: ita etiam intestinis hostibus vexatus CAROLVS V. fuit: ita omnes maiores vestri: ita omnes maiorum nostrorum Imperatores: quae mala atque incommoda orbis, primo libro percurruntur ita breuiter;

Recitantur etiam strictim in hac Turcica enumeratione, maiorum nostrorum bella in Africa et Syria cum Sarracenis gesta: vt appareat maiores nostros lengius mala et detrimenta prouidisse ea, quae nostris iam incumbunt ceruicibus. Nam cum viderent primordia malorum facilia esse: at depellenda pericula extrema plerunque exitiosa extitisse: statuebant pacem domi colere: amicitias coire: societates constituere: terra marique hosti occurrere: et exercitus in Afros et Syros terra ducere: mari traijcere: tum aliâs aliquando: tum praecipue cum Gallorum, Italorum, Anglorum, Scororum, Hispanorum, Danorum auxilijs, Ducem Gotfridum Bullionium, affectis antea aliquot cladibus in Asia et Syria Saracenis, Regem Hierosolymitanum facerent. Atqui tum etiam, cum essent in Imperio iacta semina discordiarum; tamen malebant domesticas iniurias dissimulare: quam in extremo orbe ignem excitari; quo aliquando totum Imperium deflagraret: quod periculum vsque ad nostras angustias, prope vsque ad portas Viennenses propagatum est: et nos ij sumus, qui exitijs proximi sumus.

Atque haec mala perpetuis nostris domi discordijs accersiuimus: quod vero maximum stulticiae, ne dicam insaniae, argumentum est: fuerunt superioribus annis, qui regibus vtile esse censebant, non discordantes esse sententias: id quod saepe fit salutariter: sed animos eorum, qui principes sunt in consilijs. Inde Rege FRANCISCO I. erant, qui fouebant dissidium inter Annam Memorantianum Ducem Conestablium, et Philippum Chabotum Amiralium regni Galliae: et primâ contentione Amiralius superatus, caruit gratiâ: caruit aulâ; capitis caussam defendebat. Deinde cum inimici Conestablij consilium reprehenderent; qui auctor fuerat, vt iter tutum per Galliam ex Hispanijs redeunti CAROLO V. in Belgas concederetur: Conestablius aulâ ex Regio consilio remouebatur: et in eius locum sufficiebatur Amiralius inimicus.

Fuit ijs temporibus nulla arctior amicitia in aula: quam Conestablij et Guisianorum: ea vbi Domartiana caussa, auctoribus tertiae partis, dissuta esset: quantas tempestates, quantas calamitates attulit toti Galliae Guisianorum et Castilionaeorum discordia: cuius flammas, nescio qua pace oppressas, videor mihi videre subito ita exardescere:

Et Belgae quibus malis exercentur indigenarum et Hispanorum contentione? idque hoc communi periculo, et communi inimico, tam potente, tam exercitato, tam atroce hoste Christianae Reipublicae: qui ita bellum iam multis aetatibus gerit; non solum vt ipsius sit vniuersi orbis Imperium: sed vt nullus sanguis tandem sit reliquus Christiani nominis: qui ne suis quidem sinit quidquam esse diuturnum et proprium: qui liberum hominem nullum esse patitur.

Haec materia est primi sermonis, RVDOLPHE, Imperator Auguste: cui quatuor horas tribuimus: atque ô si assequi possem, quod non potero, vt nostram nosmetipsi possemus animaduertere stultitiam. Et habeo plura et maiora, quae de his malis dici possent: si non propositum in hisce libris esset, neminem offendere: et omnium vti beneuolentia et bonitate et studio: et perpetuam in stituendam militiam.

Quare de primo sermone hactenus haec: Alter alias caussas persequitur: quarum vna tempore prima est: sed detrimento improuiso maior: quâ omnis auctoritas

collapsa est: et aerarium Imperatorum totum exhaustum: summa Imperatorum bonitate: dum pacis voluerunt perpetua monumenta constituere: sed memoria parum fideli eorum, quae ab Imperatoribus acceperunt, beneficiorum.

Nam posteaquam a populo Romano prope vniuersus orbis regeretur: et Imperium ad Christianos Principes peruenit: et a Romanis ad Germanos translatum est: cûm omnes gentes atque nationes pacatae essent: cum nullus metus, nulla suspicio esset de Saracenis: animum coeperunt ad pacis ornamenta intendere: et Imperium duobus ordinibus distinguere: et Ecclesiasticum a militari discriminare: et Ecclesiasticis magistratibus Principum honores tribuere: Pontifices facere: Archiepiscopos, Episcopos, Metropolitanos constituere: coenobia aedificare vtriusque virorum et mulierum sexûs: ijsque praefectos dare: numerum praescribere: vectigalia, decimas, pecunias annuas, annuosque reditus largiri: et Imperatorum exemplum secuti nobiles et locupletes homines atque familiae, numerum monachorum, Canonicotum, templorum, sacrariorum augere: quorum iam summae facultates sunt: et Regum superant pecuniam atque thesauros.

Sed neque hîc constitit Imperatorum benignitas: sua etiam reliqua vectigalia, portoria, scripturas largiti sunt: ipsi contenti moderatis domesticis atque haereditarijs opibus in Imperatoria dignitate, dum pax erat, et bella grauia metuebantur, acquiescentes. Hinc fit, vt Imperatores demus Imperio; sed absque exercitu; absque stipendio; aut certe raro stipendio: raris per interualla auxilijs: idque vel non satis magnis, vel non satis tempestiuis, vel non satis diuturnis.

Ergo secundo sermone, qui fuit postero die habitus, aliae causae quaesitae sunt; praeter hoc dissidiorum malum: inter quas primum locum tenet, exhaustum Imperatorum militare aerarium; nudum et vacuum vectigalibus, tributis: sublatis Imperij censoribus: nullo censu regionum, prouinciarum, agrorum, familiarum, haereditatum, redituum, aetatum, liberorum, seruorum habito: quae omnia dum seruilia nobis esse videntur: nobis ipsis seruitutem accersimus: ignari, quae Asiaticis et Graecis acciderunt seruiles calamitates, easdem nobis proximas esse, vt eueniant.

Sed haec non eo disputauimus, vt vituperemus maiorum instituta: vt non laudemus Ecclesiasticos ab altero ordine

separatos: Pontifices, et a Pontificibus sibi aduocatos Cardinales, Episcopos, reliquosque Ecclesiae honores; et honorum genera et facultates: quibus certe dignitas et robur Imperij continetur. Sed vt tandem aliquando his commodis a maioribus nostris eorumque Imperatoribus comparatis, datis, constitutis, confirmatis recte vtamur: vt ne fontem, vnde ista bona effluxerunt, exsiccari patiamur: quo sublato, necesse est, vt etiam qui ex hoc fonte pascua bene rigata habent, riui, ipso etiam fonte maiores exarescant: si Turca in Bauariam et Sueuiam et ad Rhenanos vsque aestuare incipiat.

Praeter hanc causam, quae est aerarij militaris, etiam tertiam, militum corruptam disciplinam inuenimus: auaritiam in stipendijs exigendis: impietatem in causis malis defendendis: iniustitiam in praedis abigendis: etiam ab ijs, quorum causas et commoda debebant defendere.

Adeo enim auare stipendia exigunt: et tam multa et magna exigunt: vt totius Galliae totam prope pecuniam exhauserint: vt nullus Rex, nullus populus, vt ne Turca quidem horum hominum

exercitum diu queat alere: et quae summa eorum iniquitas, quam causam aut cuius rem defendant, non considerant: opinantes, vbi iuratum est, quamuis causam bonam esse: etiamsi contra patriam arma sumpta sint: etiamsi inuito Imperatore, improbantibus Imperij Principibus, exteris regibus et populis militent. Sed nec ab ijs quidem manus abstinent; quos stipendio tam magno promisso debebant defendere: quos aeque atque hostes affligunt: necamicis quidem quicquam faciunt reliquum: cum apud maiores nostros et apud populum Romanum pie vsitatum esset, et honestum haberetur, aliqua etiam inimicis concedere: quibus vxores et liberos et familiam tegere et alere possent. Sed isti nihil ne amicis quidem concedunt: nihil pecuniae, nihil frumenti, nihil cibi atque potus, nihil tegumentorum relinquunt: quos non patrum vulnera, non vxorum lacrymae, non in fantum innocentes oculi et risus, a crudelitate et saeuitia possunt reuocare.

Et quarta causa inuenta est, contempta auctoritas Imperatorum: et neglectum jusiurandum: etiam tum cum in acie stant, et cum hoste praeliandum est: stipendium clamantes: vt sibi perniciem potius

In his quatuor incommodis omnes causae consistunt malorum omnium. Vbi enim perpetua dissidia, quomodo belli potest esse societas? vbi exhausta aeraria, qua ratione bona possunt stipendia solui militibus? vbi stipendia desiderantur, ibi aut exercitus nullus esse potest, aut exiguus: et propterea nulla auctoritas, nulla obseruantia, nulla religio iurisiurandi, ipsaque contempta religio omnis est: nulla etiam disciplina militaris, nullaque militaris exercitatio. Quibus quatuor malis contraria bona Turcarum comparata ostendunt, quae causae sint talis tantaeque Turcicae potentiae: et quae nostrarum calamitatum. Atque haec comparatio multis verbis explicatur: vt appareat totâ Asiâ et Graeciâ in tot regnis et populis Turcici Imperij, nulla dissidia esse: omnia dissidia praecaueri: illius omnia esse vectigalia et tributa: nihil cuiquam suorum esse proprium. Illius summam esse auctoritatem: summam militum obedientiam: ingentes exercitus: perpetuam militiam: et, quod quartum erat, perpetuam militarem disciplinam: neque militiae solum et in praelijs, sed domi etiam atque in ocio perpetuas esse et quotidianas

exercitationes: et vtroque tempore summam iurisiurandi religionem: ipsisque Turcarum Imperatoribus falsam religionem semper momentum magnum attulisse, ad amplificandum Imperium: nobis vero nostram veram, ad accumulandam miseriam. Rem militarem melius constitutam habent: in eaque cum vetere Romana militiâ videntur pari gloriâ contendere. Tributa, quae fuerunt Imperatorum, et vectigalia, aut in illius sunt potestate: aut a nostris Imperatoribus ad pacis ornamenta translata. Seueritate religionum vincimur: arte militari vincimur: obedientiâ militum et disciplinâ vincimur: viribus vincimur: omnibus commodis superati, quam spem concipere possumus rerum recuperandarum, antequam haec mala corrigantur.

His de causis, et contra haec mala reliquus sermo conficitur; et remedia malorum inuestigantur; vt quoniam Turcarum Imperatores in religione alioqui falsâ, maiori DEI veneratione et metu, et iurisiurandi maiori sanctitate constrictos suorum militum animos habent: nos ex omnibus praefectis militaribus, et ex omnibus militibus veteranis eos solos eligamus: qui

religionem et metum DEI, sine quo nulla potest esse sapientia, vna cum iurisiurandi reuerentiâ, adferant.

Et quia disciplinâ militari nos antecellunt; delectibus superant; exercitationibus tyronum, quae nullae apud nos sunt, antecedunt: nostram nos corrigamus, et antiquam Romanorum reuocemus; quaedam etiam a Turcis ad nostram assumamus: sine quo delectu atque exercitatione recte nihil, nihil gloriose aut suscipi, aut geri poterit.

Et quia iste hostis ex nostris nos fundis eiecit: et nos nostris oppugnauit tributis: et vectigalibus nostris nos fatigat: pecunijs et opibus et facultatibus, vt haec commoda recuperemus, in commune vnumquenque, pro sua parte conferre oportet: vt continuis et perpetuis copijs, quae adhuc reliqua possidemus, tueri; et quae amissa sunt, occasionibus oblatis recuperare possimus.

Denique quia nostris dissidijs hic hostis amplificatus est: quae dissidijs amissa sunt, ea concordibus animis belloque iusto et iustis armis repetamus.

Atque vtinam haec quatuor emendemus: atque ô si haec Imperij Comitijs obtinere possemus: vt omnes ordines velint prope nullo rerum domesticarum detrimento; quod priuatim quemque premere, et rem cuiusquam imminuere possit: possemus nostra commoda, qui proximi periculis sumus, retinere, illisque frui: et Austriam propugnatricem nostram tueri; et praesidia Turcarum, eorumque vim depellere: muniendis queue oppidis, et nouis operibus faciendis nostra recuperare: et hostem a ceruicibus fratrum nostrorum, imo a parentum et vxorum et liberorum nostrorum caede et sanguine auertere.

Hisce de rebus sermo secundi diei deinceps noua partitione instituitur: et prima illius sermonis pars de dissidijs componendis est: Altera de religione, qua ius militare etiam continetur: vt vtrumque vim suam explicet magis, quam superioribus aetatibus explicârit. Tertia de nouo exercitu, et nouâ militari disciplinâ constituendâ: reuocatâ antiquâ consuetudine Romanorum: quae legionibus vim suam explicabit ad perpetuam victoriam.

discordijs: alterum de externis: tertium de intermedijs, atque mixtis militijs atque armis.

Ac domestica dissidia sunt Principum primum contentiones, de honorum gradibus in Imperij conuentibus.

Tum Theologorum acria praelia: Pontificiorum, quos Catholicos vocant, aduersus Euangelicos: et Euangelicorum primum communes clamores aduersus Pontificios: ac deinde eorundem vociferationes Lutheranorum, quos vocant, et Zuinglianorum: quorum praelijs Principes ipsi etiam commoti atque concitati ad horrenda praelia animum possent adijcere: nisi religione publicae concordiae cohiberentur, et ipsis Theologis essent prudentiores. Sed Theologorum dissidia prope aeterna fore videntur; nisi resistatur subitis remedijs. Pontificij enim nisi vi et domesticis inter Principes vtriusque partis armis, non putant suam se auctoritatem et potentiam tueri et confirmare posse. Et qui Euangelici nominis sunt: ijs formidabilia esse videntur, quae Pontificiorum queant

Externae discordiae sunt; vt Gallorum inter se; vt bellum diuturnum inter Danos et Sueones; vt alia multa, quorum diseordijs et ipsi affliguntur: et Imperium impeditur: quo minus consilia coire queant: quibus resisti queat Turcarum immanitati.

Imo vota aliquando vulgi audiuntur; quae Turcis prosint ad tyrannidem suam amplificandam: extorta atque expressa metu et terrore hostili domi et inter parietes nostros potentiae.

Mixtum vero id genus dico, quod aut Galliarum Rex cum Imperatore nostro gerit: quod quoniam Imperator est, aliquâ, non paruâ ex parte ad Imperium pertinet: aut cum Imperij Princeps priuatim cum Imperatore contendit, absque publica Imperij auctoritate: cuiusmodi bellum Cliuense fuit.

Sed ita istud mixtum est, vt nimis etiam domesticum extiterit. Verum Euangelicus motus plus quam intestinus fuit: sedatus tamen Caesaris clementiâ, et intercessione Principum.

dissidiorum calamitates, firmissimum praesidium est: decretum Imperij de publicâ pace atque concordiâ; quod iam aliquot annis salutare extitit: et qui istud non amant; aut non satis bene mala prospiciunt; aut publico otio non delectantur.

Et quanquam renouatione non habet opus haec de concordiâ publicâ lex; tamen confirmari nouis Comitijs pro Republicâ facit: et necessarium est ad Turcica bene instiruenda consilia.

Ac in principum offensionibus sedandis, et animis reconciliandis multum valere debet Caesaris Maiestas atque voluntas: multum Principum intercessiones: omnia poterunt vnanimes ordinum sententiae.

Hostis Imperij esto: qui Imperij decretis non obtemperat: praesertim cum iudicia Spirae publica habeantur: de quibus nullae sunt hominum hodie, quae olim esse solebant, querelae: antequam lex de concordiâ publicâ lata esset.

et possessionem non inuadat. Euangelici libertatem conscientiarum esse volunt: Pontificij et suum sibi vindicare cupiunt: et facultates Ecclesiarum, quas a maioribus acceperunt, sibi eripi, et ad incertos custodes transferri non facile patientur. Et certe vis esset, hîc illis vim fieri; et sacrilegio non dissimile: et qui historias legerunt, hi sciunt, DEVM nunquam impune condonasse rapinas et spolia fanorum, ne DEORVM quidem Romanorum aut Graecorum: non Apollinis Delphici: non Dianae Ephesinae, hoc est, monstrosae et inanimatae falsae Deae. Quis vnquam vidit sacrilegi patris quartum haeredem filium? Quae causa est, quod tam multi Caesares primi Romani absque haeredibus mortui sunt? an non propter impietatem, et interceptas sacras pecunias? Videt aliquis liberorum suorum imbecillam valetudinem; et sentit post se non diu victuros: et causam mali non considerat, cum ante se finemque vitae suae moriuntur? Domestica exempla odiosa sunt: quae mouerent magis: sed quisque cogitet suam cuiusque causam, suumque agi periculum.

contenti, in alienas possessiones nouos colonos nostros non deducamus. Tantum quisque accipiat, quantum datur a volente. Petere licet; rogare concessum est: per vim auferre, et cogere inuitum, impium est: et exemplum Apostolicum non habet. Et qui Pontificij sunt, ita suis fruantur: vt cogitent eleemosynas exercendas esse: boui trituranti os ligandum non esse. Pauper est, cuiuscunque religionis est, qui caret necessarijs: Dare pauperibus Christus iubet: non iubet iudicare. Non enim das, quod das ei, qui accipit: sed Christo, cuius nomine das. Is se dicit vestiri, saturari, cum pauperem vestis et saturas. Deus sinit Solem suum oriri super bonos et malos. Vis igitur nulla fiat bonorum causâ: bonitas et misericordia exerceatur vtrinque.

Et quae pax omnibus ordinibus mandata est Imperij decreto: illa inprimis Theologis mandata videri debet.

Domestica igitur disscidia Caesaris et Electorum auctoritate atque seueritate componi poterunt: extera vero et mixta certamina, iusticiâ et aequitate compesci: missis ab Imperio Legatis: cognoscendis controuersijs, et consilijs, et monitionibus, si nihil profici poterit; tum demum Imperij

et Imperatorum est, consentientibus Electoribus opem ferre illi parti, a qua veritas stat atque iustitia, contra eos quorum violenta et calamitosa sunt consilia. Hoc enim institutum fuit veterum Romanorum: hoc proprium maxime populi Romani fuit: adesse afflictis, et iniquorum iniurias persequi. Hac ratione Numidiam, Asiam, Aegyptum, Siciliam non armis et exercitu, sed legibus et testamentis Romano Imperio adiunxit eorum, quos suis legionibus defenderant.

Sed haec auxilia mitti debent Imperij signis; Imperatorum nostrorum imaginibus; Imperij legionibus, legionumque praefectis: idque legionibus bene disciplinatis atque exercitatis.

Falsa est opinio eorum, qui statuunt pertinere ad Principes Imperij, et ad priuatum vnumquenque in Imperio, cui velit, militare: atque id ius antiquum esse populi Romani.

Primum enim istud dicunt, qui omnis antiquitatis sunt ignari. Non enim solum armis et aquilis Imperij exercitus ducebantur: sed etiam absque augurijs et auspicijs publicis nullum bellum suscipiebatur.

Deinde quae ista libertas est, cum maleficio exercitum per alterius Principis ditionem ducere: quem nullis legibus queas in officio retinere? Nonne paucis annis Bipontinatus detrimenta magna accepit? nonne Alsatia malis armorum affecta? nonne pauperies facta est Episcopatibus Rhenanis? nonne afflicta Burgundia? nonne Lotharingia prope exinanita? Quae vero libertas est, quae vni prodest, pluribus calamitosa est?

Equidem in eâ sum sententiâ et sic statuo: contra dignitatem Imperij esse, ista fieri: et Imperij publicis auxilijs, legionibus, signis, praefectis militaribus, innocentibus auxilia esse portanda: id ad Imperij dignitatem pertinere: et id Imperium confirmare, amplificare, et restituere in integrum: et si quid aliud, hoc maxime institutum ab Imperatoribus et Electoribus Imperio reuocandum est atque vindicandum.

Caput vero in his auxilijs ferendis primum et summum est: nemini sine causâ adesse; neminem etiam absque causâ deserere: tum, quod aeque magnum est, nemini ius esse illi parti adesse, contra quam Respublica et Imperator mittit auxilia.

Quanquam fieri solet, vt ex foedere vtrisque opem ferre deceat; si neutra pars pacari bonis rationibus queat. Verum omnia prius consilio et intercessione, quam signis et armis, tentare semper honestum est habitum.

Atque haec de dissidijs componendis; et de his copiosius secundo die disputatum est: propterea quod non satis copiose explicatur; quod non satis recte intelligitur: si in eo sit summum malum, vt profecto est. Sempiterna enim veritas est: concordiâ res paruae crescunt: discordiâ maximae dilabuntur. Et quo quis plura legit: quo viuit diutius: et omnia vetera quo diligentius meminit: eo magis, quae dicuntur, vera esse intelligit.

Sequebatur secundum caput in disputatione illius diei, quod ad aerarium Imperij pertinet: quod vectigalibus et tributis nudatum; nullum amplius in Imperio est.

Sed haec disputatio in tertium diem reiecta est: et noua quaestio introducitur; quae est de Turcici Imperij amplificatione: quae causae illius esse possent; quas ad quatuor capita redegimus: et ad militem Turcici tyranni maxime pertinet: quarum duae ad religionem perueniunt.

Prima Turcarum de prouidentia DEI, quam a Mahumete acceperunt: Altera iurisiurandi obseruantia: Tertia etiam a Mahumete instituta est: sed a Turcarum Imperatoribus diligenter retenta; seueritas et poena in eos qui e praelio fugiunt: Quarta potius Imperatoris est liberalitas; et praemia atque honores in eos exercitata; qui virtute aliquâ militari sunt excellentes. Neque enim maiore[?] apud illos sunt honores et commoditates, quam militaris fortitudinis.

Et magnam ego vim habere puto dininae prouidentiae persuasionem in praelijs faciendis. Nam qui sic statutum habent, mundum non temere extitisse: sed DEVM conditorem esse rerum omnium, quae in coelo consistunt: in aere agitantur: in mari voluuntur: in terris existunt; et haec omnia diuinitus administrari: nihil DEO immensum, nihil innumerum, nihil infinitum esse: in illius manu et nutu, in illius praescientia et prouidentia sempiternisque decretis omnia posita esse: nihil contra illius voluntatem oriri aut occider[?]: Qui haec omnia statuit diuinitus fieri: hic certe fortius pugnabit: quam qui retro respicit: et in fugâ potius quam in DEI prouidentiâ, salutem quaerit.

Et quis nescit iurisiurandi maximam quoque vim esse, ad obeundum omnia promissa munera; cum in omnibus rebus gerendis: tum praecipue in praelijs, et in re militari: quo iureiurando, et Deum testem atque vltorem milites faciunt: et Imperatori suo sese sacrosancto astringunt vinculo.

Atque etiam istud iusiurandum maius tum momentum habet: cum metus poenae accedit: qui plus ibi potest; vbi de seueritate iudicis et Imperatoris constat, exemplis multorum suppliciorum confirmatâ. Nam tametsi DEI maior debeat esse timor; tamen nescio quomodo, quae videntur et appârent, quam quae non videntur, et post hanc vitam demum expectantur, plus ad terrorem et horrorem possunt.

Vbi vero ad metum accedit praemiorum et honorum expectatio: ibi laetitia, metu sublato, alacritatem et fortitudinem ad praeliandum et ad rem fortiter gerendam excitat.

Fateri igitur cogor hoc plurimum posse: et nos hisce commoditatibus a Turcis superari: sed ista non solum emendari in nostris castris possunt, verum etiam meliora fi[?]ri.

Nam vera nostra religio; et Turcarum falsa est: et Christus noster Mahumete verior magister est: qui non vnum passerem dicit de coelo cadere posse absque voluntate coelestis parentis: qui dicit omnes capillos capitis nostri numeratos esse: et capilli Christianorum militum DEO maiori curae sunt: quam eorum qui Christiani nominis perpetui sunt inimici: et Mahumeti falsi Prophetae sunt asseclae.

Quae de iureiurando dicuntur, et de Turcarum in hac religionis parte: vera quidem illa sunt: vt etiam quae scribuntur de poenis atque supplicijs vera sunt: sed eiusmodi sunt, vt ex disciplinae militaris corruptelâ nata vitia videantur: quâ restitutâ, omnia haec tria maxima incommoda corrigi poterunt.

Eadem ratio est de praemijs et honoribus: quae nisi aerariâ ratione rectâ institutâ, tribui non poterunt: castrensi disciplinâ restitutâ.

Haec vero disciplina ita labefacrata est: vt nisi a tyronum prope delectu sumto principio, noui exercitus conficiantur: et nisi antiqua Romanorum ars militaris reuocetur: atque illius artis atque disciplinae exercitationes restituantur: nullae

Itaque totus sermo reliquus eo deducitur; vt necessarium esse statuatur, nouum exercitum confici: eumque ex nouis tyronibus, aut delectibus habitis veteranorum militum: quorum modestia et continentia probata est; et qui huius temporis corrnptelam improbant: et qui velint nouis legibus nouae militiae obtemperare.

Sed non solum nouus exercitus comparandus est: verum etiam idem ad veterem Romanorum disciplinam instituendus: non quidem in omnibus (multa enim nos meliora inuenimus) sed in maximis quibusdam rebus, quae vulgo minimae esse putantur: cum spem omnem victoriae Romani in ijs rebus positam esse crediderint; et recte crediderint; et re ipsa sint experti.

Qui Aelianum et Graecos scriptores de re militari legerunt: et de Turcicis phalangibus peditum, et equitum turmis audiuerunt: ij obseruare possunt Turcicos Duces multa retinuisse, ex veterum Macedonum, et Amynthae et Philippi et Alexandri: neque horum solum: neque tam Germanorum et Romanorum sunt hostes: vt

non multa habeant in suâ disciplinâ, quae a Romanis acceperint; vsque adeo, vt non extimesceret Amurates, quiliam imperium obtinet, cum Scipione et C. Caesare conferre signa; et praelio vno de imperio periclitari.

Arte enim militari prope aequati Romanis videntur; exercitationis vero diligentiâ, et delectu tyronum, et seueritate disciplinae, eiusdemque diuturnitate et perpetuitate superant.

Sed an nouus exercitus confici; an delectus haberi possit talis, qualem requirimus: an talis disciplina constitui: Neruius secundo sermone dubitat: ego non ambigo: et statuo haec naturâ negata non esse: sed in voluntate hominum posita: vt si quid sit huius quod fieri nequeat, id hominum voluntate et vitio fieri: non rei difficultate.

Quid vero boni esse queat, quod boni nolint, si id bonum necessarium sit et salutare: vt haec ipsa sunt, quae requirimus? Hominum vero voluntates in praestantissimis naturis atque ordinibus quaerendae sunt. Primum in tua Maiestate, et patruis aut fratribus: de quorum studijs et votis atque optatis nullum est dubium: quin velitis

quam honestissimum, quam lectissimum, quam continentissimum, quam exercitatissimum, quam fortissimum, eum queue perpetuum exercitum esse.

Neque de Electoribus dubitare debemus: quin velint idem, quod Imperator suus: quem ipsi Imperatorem elegerunt, fecerunt, appellârunt: quod quidem necessarium sit et salutare, et honorificum Imperio Germanico.

Et quis de tertio ambigat: quin et suapte naturâ velint, si sint boni: et magis velint auctoritate Caesaris excitati, et Electorum confirmati exemplis.

Omnis igitur difficultas reliqua est in praefectis militaribus, et veteranis militibus, et tyronibus nouis militibus deligendis. Quae difficultas ratione expedienda est: vt quod difficile et arduum esse videatur: id facile et iucundum appareat, atque existere possit.

In hoc igitur nouo principio et nouo exercitu conficiendo, non solum res ratioque eius, sed etiam verbum Romanum vsurpandum est: et militum copia legio vocanda est: vt reuocato vocabulo res etiam reuocetur: et verbo moneamur, quid in officio faciendum sit: et quantum

Constabat autem legio sex militum millibus: vt in historijs et artis scriptoribus legitur: veteres Romanos quatuor legionibus contentos: quae a Consule ducebantur: eas aduersus copiosissimos hostes duxisse.

Et hunc numerum credebant Romani cuiuis bello et praelio sufficere: et saepe vsu venit, vt populus Romanus legionibus dimicans, tantam hostium multitudinem vicerit: quantum vel Consuli aut Praetori placuit occidere: vel natura rerum viresque militum poterant sustinere.

Habebant etiam Romani praeter legiones auxilia: sed praecipuum robur legionum erat: ac de auxilijs tertia die dictum erat: hoc vero die de legione conficicndâ. Nam in vna legione conficiendâ ostendebatur, quid in reliquis conscribendis saciendum esset: et quod in vnâ legione fieri posset, id etiam in alijs constituendis posle confieri.

Qui enim non queat confieri; si moderatores exercitus, si militum numerum, si partes legionum consideremus?

Nam vt de moderatoribus primo loco dicamus: in Imperatore eligendo nulla cura suscipienda est. Habemus enim, qui placet; et in Maiestatis tuae virtute atque fortuna omnem spem rerum recuperandarum collocatam habemus; quam confirmat haeredum in vestrâ gente atque familiâ felix copia: duorum patruorum: quatuor fratrum: et horum inter se concordia: et consentientia vota atque optata in recuperandâ Republicâ: et praeter hanc concordiam etiam consimiles virtutes humanitatis, clementiae, grauitatis, prudentiae: quae inter se ita consimilia sunt: vt difficilior electio foret, si esset necessaria.

Et hanc felicitatem primûm quidem DEO acceptam ferre debemus: [?] mnia commoda mortales accipi[?] inde castitati et pudicitiae parentum v[?]strorum, disciplinaeque domesticae: quae duo efficiunt; vt praesagire possemus, non longe abesse finem Turcicae Tyrannidis: quae parricidijs et fratricidijs propagata fieri non potest, vt possit esse perpetua. Nihil enim crudele atque immane vnquam diu potuit consistere: quanquam ista portenta nimis diu.

Castrensis seu militaris non difficilis est comparatio; qui patruos Maiestatis tuae habeamus, et fratres: qui in Electoribus et reliquis Principibus delectum habere possimus legati constituendi: quorum pars aliqua iam in re militari virtutem suam probauit in Gallijs et Belgis: pars domi ostendit, quae ad quas res militares militiae, et huic instituto sit idonea.

Sed quoniam vt Caesarem et Imperatorem saepe non opus est in castris versari; sic etiam Caesarem, Legatum, Principem Imperij: Vicario horum semper est opus, qui exercitum ducat, exercitato viro; cuius virtutes in praelijs et bellis saepe probatae sint: vt bello Euangelico Mauriciano, Marchionico, Danico, Gallicis Belgicisque bellis: quorum vnum atque alterum, si ausim, queam nominare.

Reliqui, quos legio habet, moderatores exercitus sunt: praefecti singularum legionum; qui etiam vetere Romanorum instituto Tribum militares et legionarij possunt nominari: quorum legiones singulae singulos requirunt. Praefecti item cohortium in legione vna decem, qui cohortales vocentur: in singulis item cohortibus quinque centuriones, centuriarum duces. In singulis

vero centurijs decem Decuriones siue Decani: contuberniorum praepositos: contubernium vero decem militum manipulus est.

Hos etiam inuenire facile est, in tot Maiestatis tuae et patruorum et sratrum et Principum ditionibus: de quorum studijs erga Rempublicam et Imperium, continentiâ in rebus domesticis, industriâ in negotijs gerendis, et virtute in omnibus rebus constet.

Et quanquam complures sunt, qui in re militari non exercitati sunt: tamen eiusmodi in multis extant virtutis et fortitudinis indicia: vt experientibus aequiparari possint: quos neque discere pudebit, si hac nouâ disciplinâ delectentur: neque res magnas suscipere, vlla deterrere possent pericula.

Sed sunt veterani milites, nobilissimi homines, optimi viri: praediti verecundiâ: cupidi honestatis; studiosi honestae gloriae; qui nouis anteponendi sunt: si disciplinam militarem bonam probent: id quod facient: quoniam eiusmodi sunt, quales eos esse dicimus.

singulis legionibus singulos tribunos legionarios, decem magistros cohortales, sexaginta centuriones suppeditabunt.

Parui autem ingenij Centurio est, qui non decem Decanos inueniat: quorum singuli decem milites non conquirant: qui aetate idonei sint; qui viribus valeant: qui alacres ad militiam sint, eaque delectentur: quorum virtus in oculis; in corporis conformationc et habitu; in sono vocis ipsoque sermone; in ingressu, in cursu; in gestione armorum intelligatur.

His comparatis tota legio comparata erit: et si vna, cur non eadem ratione binae? cur non senae, in tam praeclarâ et copiosâ iuuentute; quantumvis imminutum sit Imperium? Atque haec pluribus eo die explicata sunt: sed haec satis multa pro compendio.

Illud autem inter omnes Historicos constat: cum ratio militai is multis ex partibus constet earum rerum, quae ad victoriam sunt necessariae: tamen nulla tantum momenti habet, quantum tyronum delectus.

Nam tametsi veteranae legiones nouis semper praestantiores fuerint: tamen idem apud nos verum non est. Romani enim veterani per omnes gradus militiae ducti erant: et tyronum disciplinâ eruditi, vsu solum et aetate erant superiores. Nos vero in delectu peccamus: exercitationem nullam habemus: et nostri veterani, si qui sunt, vt sunt nunc in Belgis: ab aratris et vinetis et officinis opificum, prius matriculis notantur: et sacramento militari astringuntur: et ad praelia ducuntur: quam vlla exercitatione instituti: neque veterem Romanorum atque Graecorum disciplinam norunt: neque sciunt, an vlla necessaria sit exercitatio: et quod maxime ignauiae argumentum est: rident, si quis disciplinae et exercitiorum mentionem faciat. Ridiculum istis videtur, quod a Romanis habebatur necessarium.

Huic vitio tam calamitoso, tam pernicioso, statim de principio resistendum est: et prima cura summaque esse debet Centurionum: vt decuriones praestantissimos habeant: proxima Decurionum est: vt contubernio quisque suo decem contubernales habeat tales: quales modo paucis verbis delineauimus.

De horum diligentiâ, Centurionum inquam et Decurionum, in vnaquaque legione Tribunus legionis, et Magistri Cohortales iudicent: et de omnibus Vicarius, qui pro Caesare aut Principe erit, iudicium faciat: et praemia castrensia in singulis cohortibus constituat Centurioni et Decurioni: qui numerosissimos, alacerrimos, ingeniosissimos, elegantissimos adduxerit. Sed si quis roget, quae nam ex his bonis maxime laudem? Ingenio primas darem: proximas alacritati: tertias formae: postremas robori: cui primas darem, si reliquis tribus exornatus esset.

Quid enim spectatu iucundius esse queat iuuentute, bonâ valetudine, et confirmatis viribus: eaque quasi viuaci alacritate, et ingenijs acutâ, et membrorum habitudine formosâ?

Huiusmodi delectus, quantum possit ad victoriam, qui ignorat: is neque quicquam legisse, neque quicquam obseruasse, neque quicquam de his cogitasse videtur.

Si ad has naturas, et ad hunc delectum, qui a naturae dotibus sumitur, accedat exercitatio: mirabile dictu est, quanta foret militaris potentia.

Hanc exercitationem Romani assiduam, perpetuam, quotidianam esse volebant: et tyrones quotidie semel ante meridiem: rursus a meridie ducebantur ad palum, ad cursum, ad saltum, ad natationem, ad aciem instruendam; eandem diffundendam; eandem rursus reficiendam subito, de repente, nullâ confusione: ita vt in ludo et pompâ grauitas et seueritas appareat.

Tanti vero has exercitationes faciebant Romani: vt etiam veterani sacramento militari tenerentur: semel quotidie quasi acie instructâ ad armaturam, et ad tyronum exercitia ex castris egredi; et primae militaris aetatis ludos et exercitationes recolere: vt ne ocio languesceret exercitus: et vt signum tyrones sublatum viderent: et exemplum haberent excitandae et exercendae et confirmandae industriae.

Credo atque confido, non fore difficile, et id videri, huiusmodi delectum facere: si Centurio atque Decurio officium faciant.

Quod in caeteris rebus euenit: id hîc non accidit: vt quae praestantissima sunt, illa difficilia maximeque ardua existant.

In cohortibus Romani Consules et Imperatores primae cohorti primas tribuerunt fortitudinis et roboris partes: eam milliarium vocabant: propterea quod non, vt caeterae cohortes, quingentis constabant militibus.

De hac libro secundo de re militari Vegetius in hanc scribit sententiam: Milliarium cohortem reliquas cohoitis et militum numerum praecessisse.

Recte quidem: optatissimum enim est, vt id quod optimum est, id copiosissimum eslet: addit vero et idem Vegetius: et dignitate caeteris praestitisse.

Atque id etiam merito: Debetur enim et virtuti hic honos: praesertim si id verum fuit, vt fuit, quod subiunxit: Nam et g[?]nere et instuutione literarum electissimos quaerit.

Sapientissimus populus Romanus res duas plurimum in exercltu et re militari posse vidit: nobilitatem et doctrinam literarum.

Plerunque enim domi et in re familiari nobilitatis, quam plebis, grauior et honestior extitit disciplina: et homines ingenui, naturâ boni, in nobili familia libenter parentum et maiorum suorum

laudes retinent: et ad illorum exemplum sese excitant: et summum dedecus credunt degeneres animos, vt vocat Virgilius: et ad naturam bonam si literae accedunt, si studia humanitatis: etiam in plebeijs res magnas efficiunt. Sed nescio quantum plus queant nobiles auctoritate et decore, si scientiâ literarum sunt exculti.

Huiusmodi tyrones quidem conquirere difsicile fortasse sit: et instruere disciplinâ militari: et exercitijs militaribus erudire, facilimum est. Ac primo quoque tempore, statim de principio quinque centurias primae cohorti conficere ex nobilibus, si fieri possit: si non possit, ex diuitum familijs, aut ex inopum, modo literis instructi sint: et exempli boni est, nouos etiam homines nobilitate donari ab Imperatore, et affici honoribus.

Quam difficile foret alijs centuriam huiusmodi conficere: equidem recipere ausim, qui per aetatem filios gignere non possum: centuriam literatam mittere ad exercitum posse; constitutum bono centurione; bonis Decurionibus; bonis militibus; valetudine bonâ; mediocribus viribus: mediocri doctrinâ; egregiâ voluntate praeditis; qui omnes exercitationes non recusent

suscipere; quos non pigebit vel ferendis oneribus, vel ducendis fossis castrensibus assuefieri, ad laborum patientiam, et ad dignitatem atque necessitudinem militarem.

Ac consilium equidem dare Maiestati tuae non ausim: aut si ausim, non possem. Per se enim sapit: sed certe in summis optatis habeo, et DEVM precor: vt Maiestatem vestram velit et huiusmodi exercitum conficere; et veteres Romanorum delectus, et exercitationes Imperio restituere: idque hoc tempore, quo ab isto hoste, et hisce disciplinae militaris partibus, et caeteris alijs quam plurimis commoditatibus superemur.

Hanc vero literatam cohortem in omnibus legionibus ita commendo Maiestati tuae: vt statuat nihil in exercitu posse constitui; quam nobilium et literatorum hominum cohortes in singulis legionibus singulas.

Tyronum et militarem aetatem Romani decimum sextum et septimum annum esse volebant: at Turcarum Imperator a primâ pueritiâ delectus habet puerorum: et disciplinam instituit: cui Eunuchos magistros praepositos habet.

Ego vero decimum septimum annum concedo tyronibus: sed minores natu etiam admitto: non ad militandum, sed ad discendam militiam: et centuriam primam Academiam esse velim omnium literarum.

Itaque ex Academijs omnium prouinciarum puto reuocandum esse tyronem: qui Latinis Graecisque literis sit institutus: qui Latine loquatur: qui quae legit, intelligit: qui Dialectica praecepta et Rhetorica mediocriter teneat: et historicos legere atque intelligere possit: et si de his aliquid desit, id in castris possit condiscere.

Sed et qui aetate inferiores sunt, eosdem vocarem nobilissimos adolescentes, Comitum et Baronum et Equitum filios: qui in castris discerent rudimenta doctrinarum.

Quatuor enim Iurisconsultos in castris esse velim: duos Medicos: Historicum vnum alterumve: et Grammaticos quatuor, propter inferioris aetatis adolescentes: atque hos ex omnibus prouincijs doctissimos et probatissimos accersere, et maximo stipendio cxcitare.

consuetudinem retineremus; et cum Turcicâ disciplinâ nostra comparari possit; et rei militaris summa laus, summus honos, summa dignitas confirmaretur: omnibus prudentibus, omnibus viris bonis comprobantibus: omnium ordinum, omnium aetatum exercitatis studijs militaribus.

Scribunt auctores Latini et Graeci: exercitum plenum mobilem ciuitatem esse. Si ciuitas, cur non Academia? aut cur absque Academia exercitus sit: quae parens est omnis doctrinae atque honestatis, etiam militaris?

Caeterae vero tyronum cohortes ita faciendae sunt; vt artificum atque opificum omne genus contineant; sed vt id totum sit militare; et stipendia faciat: vt vinitores ad fodiendum: fabros ad aedificandum: nautas ad flumina atque nauigia: aratores ad vehicula et ad aurigandum: gladiatores et lanistas ad exercitia.

Architectos etiam literata cohors suppeditare poterit: siquidem architecturam liberalem artem esse statuo.

nos debet ab hoc instituto. Omnes enim veterani noui fuerunt: et aliqui ante biennium ex veteranis terram nullam viderunt hostilem.

Deinde immane, quantum natura potest post delectum optimorum: in quibus ingenium acutum, animus acer, valetudo bona, robur firmum, membrorum agilitas, ad cursus, saltus, luctus, omnesque petitiones.

Tum etiam delecti tyrones hisce corporis et animi bonis; cum ad exercitum proficiscuntur: in ipsis vijs militaribus suapte virtute atque industriâ principia exercitationis facere poterunt: gerendis armis: iaciendis lapidibus atque missilibus omnis generis. Nulla arbor erit, ad quam sese, aut graui clauâ hastaue gladiove ligneo non queant vires atque agilitatem conformare.

In exercitum vero vbi venerit literata cohors: quantum celeriter comprehendet, cognitis historijs, magistris, et ex his Romanorum praeceptis militum exercitijs.

Et veterani in Vngaria milites, non solum Vngari: sed etiam veterani milites Germani statim ostendent, quae imitentur:

et quibus sese exerceant. Vtilissimum enim est statim ab initio Vngaricae armaturae et belligerandi rationi assuescere: et tractare bene illorum aut lariscas cavas, et clypeos, et gladios Turcicis non dissimiles: a quibus etiam Turcicas rationes atque insidias totamque illorum militiam breui tempore poterunt cognoscere.

Quanquam ego malim Romanis clypeis exerceri tyronem: qui erant Macedonicis leuiores: quemadmodum omnia arma grauia exercitijs militaribus magis conueniunt: et vt in pugnâ labor non sit, leuioribus hostem petere.

Quia vero quaeri solet, vtrum remotarum gentium tyrones vicinis sint anteponendi: et quia eorum quidam sequuntur opinionem, qui putant vicinos praeferendos esse: quia in promptu sint, et quasi in procinctu, et proxime ab acie quasi astare videantur: Ego contra statuo, huius modi ad auxilia reseruan dos et recipiendos in prouincijs Carinthia, Styria, Austria esse: Legionarios vero milites ex omnibus atque etiam longinquis Imperij regionibus esse conquirendos, qui perpetuo aut in castris, aut aestiuis, aut hybernis versentur: et praecipue hos ex asperis reg onibus conscribendos:

vt militiam perpetuam in regionibus feracissimis patriae sterilitati anteponant. Sed etiam Bauaria et Sueuia, et reliquae prouinciae tyronem dare possunt: qui propter patriae vicinitatem appetentiores sint gloriae militaris.

Quisque cum apud omnes mortales, tum apud suos praecipue, laudari concupiscit. At sunt auxiliorum quaedam genera, quae vicina esse debent propter huius Tyranni propinquas copias. Sed auxiliorum tertiâ die fuit facta mentio; quo sermone etiam tria genera exercituum percurrimus; et de modo exercituum nostram exposuimus sententiam, de quo mox: nunc vero, quod reliquum fuit secundi sermonis, breuiter complectamur.

Exercitationes etiam maxime iuuabunt; vt celeriter expediantur lanistae in Imperio: si in aulis Principum, et in vrbibus, non solum nobiles, verum etiam plebeios suam artem doceant; qui mediocri mercede a magistratibus subleuati; locupletes paruo lucello accepto; pauperes gratis doceant. Et pauperes quidem certis diebus et paucis horis; locupletes vero, prout inter eos conueniet, et qui docebunt, et qui discent digladiari.

Vtilissima etiam ratio est; vt, quod saepe temere fit, id hisce periculis maxime vsurpetur, vt arma imperentur toto Imperio: non solum vrbanis, sed etiam rusticis pa[?]ribusfamiliâs: et lustrationes quotannis bis atque rursus habeantur. Id enim et ad munditiem armorum pertinet: et ad lustrationem armorum: et ad exercitationem iuuentutis.

Balistarum ludi, tametsi ex vsu arcubalistae non sint: tamen earum ludicra tractatio habilitatem et agilitatem parit.

Humeralium domi et rure machinarum fulminales ludi, plus vtilitatis habent; et tyronum possunt concitare studia: vt, quoties opus erit, supplementa militum queant comparari cito et celeriter. Sic enim antiquitus veteres Romani factitabant.

Omnia haec obseruare et facere plurimum proderit: vt ex tyrone et nouo milite, breui tempore veterani fiant: si non tempore et stipendijs factis: at instituto, exercitatione, nouâ disciplinâ constitutâ: et Romanorum vetere restitutâ.

Eodem die et in hac parte Neruius putabat: difficile fore tyrones tot posse conscribi, quot haec militia requirat: nisi magnis propositis stipendijs.

Equidem certe eos sequor, qui de Republicâ scripserunt: qui non solum liberalitate existimant in Republica opus esse: sed etiam parsimoniâ: et rem augeri non solum pecunijs accumulandis, sed etiam sumptibus minuendis. Et tyronem gregarium simplarem esse velim in singulis contubernijs: decurionem duplarem: et quadruplarem centurionem: et si quid addendum esset aliquibus, propter virtutem et vsum: id ex Imperatoris donatiuo aerario, de quo post paulo dicemu, sumi.

Sed sunt alia incitamenta, quae tyronem alacrem efficiant, absque militaris et castrensis aerarij detrimento.

Primum enim gradus multum ad cohortandum posse debent: propterea quod intermortuis decurionibus gregarij succedent: de Centurionibus Decani; et ipsi Centuriones ad equestria munera transferentur: qui idonei habebuntur: et ex singulis centurijs bene meriti ad equum publicum rescribentur: et equestres ordines ducent: et equestres honores et commoda accipient.

Particeps etiam hîc miles nouus praedae publicae erit: et diuisionis agrariae: et praediorum atque fundorum.

Viatico etiam aliquo iuuabitur ad exercitum proficiscens: et minimo prandere et coenare et pernoctare poterit: designatis vijs militaribus: et notatis pagis et vicis et oppidis: ita vt nullae villae rusticae praeter caetera onera hospitum sentiant: sed aequabilitas constituta sit in omnibus diuersorijs. Diuersoria vero voco non cauponum solum; sed singulorum ciuium, ad quos diuertent.

Piscationes etiam huic in piscinis amnibusque moderatas concederem permitterem etiam, vt columbam vel perdicem vel leporem hospiti suo adferat; quo minus molestus familiae foret.

Vbi vero virtutem suam Decurioni et Centurioni probârit: si vxorem habere velit, quae in patriâ aut vbiuis placeat: vbi inquam probata illius industria et virtus erit; per epistolam Caesaris et Centuriae suae, suaeque cohortis, et praefectorum superiorum ordinum testimonijs, ei Reipublicae commendatus, vbi sponsa erit; non difficulter, quod volet, impetrabit; idque nullius iniuriâ, aut sponsae, aut parentum; si talis

Sponsam etiam ad illum beneficio et viatico militari vijsque militaribus perduci ac proficisci: et ad excitandam copiam tyronum, et ad hospitalitatem Imperij pertinet.

Septimum vero commodum, et maxima merces videri debet; si periculum militi aut veterano aut nouo creetur: quod iudicio expediendum sit: aut militi aut vxori eius; aut parentibus aut fratribus aut sororibus, eius periculi causa in castris agatur: etiamsi miles petitor sit et reus: siue recusator et defensor: in castris iudicetur: in castris iudicatum pati aduersarius militis promittat. Causa vero ex aequo et bono iudicetur: sed gratia militis in poenis et mulctis plus valeat.

Militem obaeratum carcere coercere, aut bona eius occupare nefas esto: antequam in castris iudicium de re fiat: siue is miles in castris sit: siue ad castra militandi causâ proficiscatur. Saluâ enim vitâ, salua bona illius sint, qui patriae propugnator esse constituit.

Miles postremo, emeritis stipendijs, si bono testimonio ad suos redeat; si dono militari, vt aquilâ maiore vel minore; si nummo Augustali, si alio aliquo honore affectus sit: ratio eius habeatur in honoribus atque magistratibus obtinendis: in ijsque gerendis magna militis auctoritas esto.

Haec nouem commoda si militi tyroni proponantur: plurimum poterunt; vt velit, vt cupiat, vt studeat dare nomen: et in sodalitijs militaribus partem aliquam aetatis consumere.

Is vero miles sciat, se ciuem Imperij esse: inscriptum ciuitatis suae matriculae: iusque militare adeptum, in muneribus, commodis, honoribusque castrensibus; et emeritis stipend js, in ciuilibus honoribus: propugnatorem etiam, dum viuet, iure dici atque haberi.

Atque haec de peditatu: de tyronum inquam delectu et exercitatione. Consimilis ratio equitum, sed paulo difficilior: quia in Republicâ Christianâ minor copia equitum est; quam in Imperio Turcico: et equitum mores deprauati minus disciplinabiles sunt; et foris atque militiae vim maiorem faciunt.

Eadem tamen eligendi et exercendi ratio: sicenturiones idoneos Decuriones, et Decani idoneos velint contubernales comparare. Eaedem enim partes sunt pedestris atque equestris exercitûs.

Contubernales enim decurionum; et Decuriones Centurionum; et centuriones praefectorum cohortalium; et hi tribunorum legionariorum; tribuni vero Vicarij auctoritati et mandatis, aeque atque absentis Caesaris aut Regis Romani, aut Imperij Principis, debent obtemperare.

Comparatio vero et electio a veteranis quidem incipiet: si qui boni haberi queant, in aulis Principum; aut familijs nobilium honestorum: quorum officium est in hac conquisitione adesse Reipublicae patriaequeue, et Caesareae Maiestati: si per literas nunciosve aut legatos moneantur.

Et quemadmodum pedites partim leuis, partim grauis armaturae sunt, sic etiam equites: et vt in peditatu nobiles sunt atque plebeij, sic etiam in equitatu. In vtroque autem genere nobiles magis legionarios esse placet: partem saltem maiorem: nisi malint leuem armaturam gerere: et hostem extra ordines lacessere:

Atque etiam quemadmodum pedites aut hastati sunt, aut fulminales: sic equites quoque. Sed machinis etiam velim longioribus vti fulminalibus: non manuarijs tantum: quae in tergo dependeant: atque in pugnâ et e tergo recipi, et eodem queant reijci celeriter: et ad ensem ac pugionem, et ad manuarios sclopetos confugere.

Sed magis placet hos non cominus confugere: sed cum insequendo globos emittere: tum simulatâ fugâ globos rursus facere: et recurrere ad hostem celeriter: non omnes simul, sed globatim: distinctis manipulorum vicibus. Vngaricâ etiam vti armaturâ tyrones assuescant: et eorum tractare hastas leues, gladios ferro et acie potius, quam manubrio, grauiores: clypeos etiam eodem pondere in pugnis: grauiore vero in exercitijs.

Omnis autem exercitatio literatae cohortis ab historico quidem inchoari debet: sed ista Vngarica exercitia rectius ab Vngaris instituuntur: propter consuetudinem confirmatam longo vsu: et similitudinem non solum armorum, quae illis cum

Et vt pedestrem cohortem literatam esse volumus: sic etiam equites velim addi, si fieri queat, pari numero; ex nobilibus praesertim: qui propter domesticam parentum disciplinam dociliores et temperantiores fore videntur.

Ad leuiorem armaturam equites mei rustici idonei erunt; de quo sermone tertio disseruimus; qui ad morem Vngarorum et Turcarum poterunt ab ipsis Vngaris erudiri.

Habes summam, RVDOLPHE Imperator, secundi sermonis: quae res magnas continet, maximeque salutares, et propter salutem necessarias: in quâ tuae Maiestatis maxime opus est auctoritate. Vt enim Imperator rem vnamquamque laudat: ita eam miles amplectitur. Sed vt vox Imperatoris, quasi dextra tibia incentiua est: sic reliquoium Principum succentiua dextra leuaque astantium.

Atque optabile quidem est, sua sponte tyrones ad rem militarem properare: cum suapte naturâ, tum praemijs et commodis iam propositis: sed aliquando etiam necessitas adhibenda est, hoc est, Imperatorum

et Principum, in quorum ditionibus viuunt, postulata, mandata, decreta: in eos, qui ad militiam apti, et suis nitentes opibus, in otio malunt, quam negotio, aetatem consumere.

Primus DEI populus duodecim tribubus, non tam vrbanis, quam militaribus, distributus erat, et gratis militabant omnes. Et populus Romanus ex tribubus legiones confecerat, qui suis stipen dijs praeliabantur: et Romani filios suos ad exercitum et ad stipendia vltro mittere, quam tempus expectare: quo necessarium foret, Senatusconsulto militare: et velle potius sua sponte sacramento militari astringere liberos suos: quam ad id cogi videri. Omnis igitur huius instituti auctoritas in Maiestatis tuae voluntate et postulatu, et Principum consensu posita est: et in terris Caesaris aut Principis vox, vbi recte viuitur, DEI vox videri debet: quoniam post DEVM Principe terra nil maius habet in ea praecipue religione; quae DEO maxime placet; quae est solius Reipublicae Christianae.

qui plures quidem res maiores et difficiliores complectitur: sed ita vt absque his, quae dicta sunt, non queant consistere.

Quid enim maius, quam Imperij exercitus, ad res recuperandas, quae amissae sunt? Quid vero ad exercitum alendum, quam aerarium militare atque pecunia, magis necessarium? Quid vero vt ilius ad diuturnitatem militiae, quam disciplina: quae continetur exercitatione militum perpetuâ, et religione Christianâ, legibus item praemijsque et mulct s militaribus? At hisce de rebus maximis tertiâ die disputatum fuit.

Et primo loco de exercitu egimus: cuius tria constituimus genera, propter trium temporum necessitatem.

Est enim vnum tempus ocij et induciarum; cum id a Turca conceditur: vt in hoc tempore ab illo impetratum est: ac tametsi a nobis summâ curâ atque religione pacis et induciarum pacta colenda sint: tamen et perfidia hostis perpetuo metuenda est: et in perpetuâ oportet Imperatorem esse Imperij sui custodiâ, aduersus subitas hostium impressiones.

quem Consularem et Romanum vocamus: qui est duarum legionum, induciarum temporibus.

Alterum tempus est, cum perfractis pacis et induciarum conditionibus, Bellerbegus maioribus copijs inuadit Imperium; cuius modus est quatuor legionum: eumque exeicitum Reg[?]lem vocamus: cui Rex Romanorum, quem Caesar sibi adoptaret, praeponitur: aut eius loco Elector, aut Imperij aliquis Princeps.

Tertium tempus est, quod maxime necessarium est atque extimescendum: cum Turcarum Imperator ipse Imperium aperto Marte lacessit: et quascunque potest, et quantascunque potest, copias peditum equitumve ducit in Vngariam et Germaniam: quem Imperatorium et Augustalem exercitum tertio sermone nominauimus. Huius modus est sex legionum: singulis vero legionibus bina millia attribuimus equitum legionariorum.

Totum enim exercitum, secuti Romanorum consuetudinem, in duo genera militum dividimus: in legiones, et in auxilia: siue pedites ij sint, siue equites.

Et legiones perpetuo in armis esse volumus: et in perpetua exercitatione versari:

vnde exercitus nomen suum habet: vt legionarius nihil aliud sit, quam bene exercitatus miles: et legio, bene exercitata et definita numero equitum et peditum copia.

Horum vero duo sunt genera: Vnum Imperij; eorum scilicet, qui in Imperio viuunt, et Imperij sunt ciues: Alterum externum; nempe exterorum regum et Principum et ciuitatum: qui vel sua sponte, vel ex foedere aliaue necessitudine Imperatoribus opem et suppetias mittunt.

Rursum auxilia Imperij, aut vicina sunt legionibus, ijs in locis, in quibus Imperij exercitus versatur: aut ab his longe lateque remotis.

Et vicina sunt loca vicinaeque Prouinciae hostilibus regionibus, Vngaria, Carinthia, Styria, Austria: Silesia etiam atque Bohemia: Maiestatis vestrae vestraeque familiae prouinciae.

Transyluania etiam inter vicinas commodissima prouincia esset: si foedere cum Bathorio transigi possit: et si clientela Austriacae domus fieret. Vienim in hoc principio non potestrecuperari: vt neque

armis consultum est Turcam lacessere: dum id, quod propositum habemus, comparemus.

Remotiores prouinciae sunt, praefecturae Imperij longinquiores, Sueuorum, Rhenanorum, Saxonum, et huius generis alij populi Praefecturis Circensibus digestae.

Vicinos autem placet in perpetuâ custodiâ esse; non in perpetuâ militia: et ocium illis dari vsque ad necessaria tempora: sed ita, vt, quoties erit opus, in procinctu sint: vt, quos nudos occurrere oporteret, si maiores faces belli atque incendia existerent, armati subsidio et in tempore veniant; dum remotiores, si necessarium sit, approperabunt. Inermem enim in Imperio vllum esse non decet: ad arma decurrere, non nisi cum oportebit, est necessarium. Arma autem imperata et instructa etiam postremi habeant: sed vicinorum crebrior vsus erit atque necessitudo. Itaque notata signa et temporum momenta et locorum oportunitates designatas habeant: cum opus erit laborantibus legionibus succurrere.

vicibus in legionum exercitationibus atque operibus, operae precium est; vt ne ocio languescant; et laboribus assuescant militaribus: vt in auxilijs portandis atque in exercitu nihil nouum, nihil intentatum inueniant. Quotidie enim quaerendum et inueniendum aliquid est, quod sit vtile: si quid inquam noui inueniant, tamen id ipsum prope cognoscere sit satis, propter vsum militarem.

In auxilijsne, an in legionibus Rhodiorum et Teutonicorum Equitum ordines numerandi sint, ambigitur: certe socios esse vtile est; et necessarios legionum appellari, propter perpetuam, quam debent exercere, militiam: vt Meletani: qui operam suam annos iam multos, suaque officia nostris probant Imperatoribus.

Sunt rursus alia duo auxiliorum genera: vnum eorum, quorum probata virtus atque fides est; quae quo copiosiora forent: eo vtilius foret populo Germanico. Alterum eius generis est, vt non tutum foret nimis magnum esse.

Si enim cum Mosco societas fieret: non plura auxilia ab eo petere oporteret: quam legionibus vtile foret: neque illius copias oporteret ad centesimum amplius

ad legiones nostras accedere: et id in conditionibus foederis poni: et id foedus iureiurando vtrinque confirmari.

Sit igitur custodiae causâ Consularis siue Romanus exercitus duarum legionum: et singulis legionibus duo millia equitum adiungantur: auxilia etiam peditum et equitum tantum, quantum res tempusque exiget. Sed saepe non erit opus.

Regalis vero exercitus quatuor legionum sit, et equitum octo millium; praeter auxilia: tum, cum Turcicae videbuntur ita crescere: vt detrimentum ac periculum magnum et repentinum a Bellerbego aliquo creari videatur.

Imperatorius vero atque Augustalis exercitus sex legionum sit peditum: equitum vero duodecim millium: praeter auxilia: quae si interna forent; et si totidem millia sint: firmissimum conficient exercitum: qui etiamsi patentibus campis non pugnent: tamen cogi ad pugnam non queat; castris bene positis atque munitis; dum occasio dabitur felicis et salutaris praelij; quam tempus, locus, morbi, inediae saepe dare solent.

Fortassis etiam, si haec obtineri principio queant; vsque adeo auxilia extera et

foedera Polonorum, Moscorum, Tartarorum, Persarum, remotissimarum circumcirca gentium crescent: vt Christianorum viribus, hisce suppetijs auctis atque amplificatis, et hostilibus copijs distentis atque distractis, Imperator noster, more Romano, nullam pugnandi facultatem et occasionem quouis in loco volet praetermittere.

Sed cum praeliorum duo sint tempora: vnum necessitatis: alterum iudicij: necessitas semper a prudentibus Ducibus vitata fuit; iudicium liberum semper fuit: sed ita, vt occasione regeretur.

Ad hunc Augustalem exercitum, et has copias magno et vario opus est instrumento: multâ annonâ: srumento multo: magnâ pecuniâ, magnisque tributis atque vectigalibus: quae aeraria militaria requirunt; et in Imperatoris non sunt potestate. Pleraque enim omnia in Tyranni hostis sunt potestate: eaetera per Imperij ordines sacros atque profanos sunt liberalitate bonorum Caesarum distributa: quicquid horum conquirendum est: id a volentibus corrogandum est.

Maximae enim adhuc sunt familiarum et prouinciarum facultates: neque natura resistit, vt non fieri ista posse videantur: cum beneuolentiâ omnium ordinum omniumque hominum nobis est opus: tum inprimis prudentiâ. Beneuolentiâ, vt velint in medium conferre, quod necessarium sit, et commode possint.

Prudentiâ, vt considerent pericula; non solum communia, sed etiam proxima, et proximos quasi ardentes parietes.

Equidem in spem magnam erectus sum, et prope confido: quae proposita habemus, ea per hominum voluntates posse obtineri: de facultatibus non dubitamus.

Primum de Maiestatis tuae prudentiâ ac studio: de patruorum etiam et fratrum non ambigimus.

Ac quoniam cum omnium hominum salus agitur: tum inprimis Principum existimatio: quis de Electoribus septem dubitet; qui tanquam septem praeclara sidera lucent mortalibus in orbe Maiestatis tuae? An non hi idem velint, quod Imperator? an non illi adesse velint, quem elegerunt, quem prope crearunt? an non intelligant, an non

videant pericula? Quid de reliquis Principibus Imperij atque Europae dicam? An non Hispania, Italia, Polonia Turcicos ignes videant? an non, cum per se sapiant, hisce moueantur periculis? Si hi, inquam, sentiunt et prope cernunt has deflagrationes: quid causae est, vt caeteri ordines nobilitatis et ciuitatum et populorum non idem velint, quod Caesar, quod Electores, quod Imperij Principes? non idem videant, quod omnes vicini Reges ac populi cernunt?

Dedimus igitur tertiâ die vela ventis; et quo nos aura illius sermonis depulit; eo deportati sumus: et ad aeraria militaria appulimus: eaque tria, tanquam tripartitum portum, nobis fortuna dedit: quorum vnum Augustale est: alterum Castrense: tertium Legionarium.

Ex his Augustale est; quod in Praetorio, hoc est, in consilio Caesaris perpetuum est; donatiua et congiaria Principum custodiens.

Castrense est, quod castrensibus Imperij quaestoribus commissum, militum continet stipendia, et vna cum castris deportatur.

Legionarium est, in quo communis legionum posita est pecunia: vt pars dimidiata donatiuorum, hoc est, munerum et donorum, quae ab Imperatore dari solent militibus: vt pars aliqua stipendiorum, quâ carere milites possunt: pars etiam praedae: vt milites habeant custoditum, quod emeritis stipendijs domum ad vxores et liberos deportent: vt fortius pugnent: libentius disciplinam militarem fidemque colant: vt mulctas persoluere possint: vt ne omnia abliguriant: vt sint frugi.

Rationem hanc tripartitam plurimum posse certum est, aduersus hominum suspiciones: et ad Maiestatem Caesaris tuendam: cuius perpetua existimatio atque nomen bonum esse debet: et ordinum omnium graue testimonium erit: si Principes Imperij, quos velint, et quot velint, Caesaris Quaestoribus, quot velit, adiungant.

Etiam Legionarij aerarij rationem Quaestores castrenses habento: et militi emeritis stipendijs partem suam concedunto; si Centurio intercedat: si Praefectus cohortalis probet: si Legionarius comprobet: si Vicarius confirmet.

Castrensis aerarij Quaestores militi menstrua stipendia numeranto: nisi Vicarius, aut Praefecti ordinum, legiove ob culpam aliquam intercedant.

Praemium etiam militi extra ordinem non recusent: si id Centuriones, Magistri cohortales, Tribuni legionarij, Vicarius faciendum censeant.

Etiam in donatiuo et Augustali aerario, Caesaris Quaestoribus ex Imperij ordinibus adiungantur: non vt largitas Imperatoria constringatur: sed vt indigni donatiuum praemium honorarium petant. Imperator semper solenne illud habeat: quod petitur, dator: si Quaestoribus videbitur: et testimonium ab exercitu singularis virtutis adferat.

Vbi de aerarijs disceptatum fuit; ad leges pecuniarias transiuimus: quae aeraria compleant. Eam pecuniam conamur tantam conficere: vt exercitum Consularem perpetuo alere commeatu et stipendio possit: et tantum reliquum habeat; vt, quoties opus erit, Regium aut Caesareum exercitum queat sustinere.

Ergo vt nulla pars Imperij, nulla etiam extra Imperium praeteriretur: diuisimus militare auxilium atque pecuniam in partes duas: vnam Imperij domesticam: alteram externam Regum et Principum et populorum atque ciuitatum; qui Imperium aliquâ necessitudine et amicitiâ attingunt.

Nam exteros Monarchas primum commune omnis Europae periculum commouere debet, vt aliquid liberaliter conferant.

Deinde propinquitates, quae sunt inter ipsos Principes Europae: Tertio commoda, quae expectare possunt: si militari auxilio habeant opus: lege illâ, quae erit de mittendis suppetijs foederatis Regibus et populis: qui contra vim aut iniuriam auxilia ab Imperatore et Electoribus petent: signis et Aquilis et legionibus Imperij: quae lex quanta commoda allatura sit Reipublicae Christianae: breui poterit intelligi.

Principes, et liberos populos: Deinde in Comites et Barones: Tertio in reliquam nobilitatem: Quarto in vrbes et oppida: Quinto in vicos et pagos: Sexto in villas singulares, et singularia praedia, extra pagos coaedificata necessarijs hominum pecorum queue domicilijs.

His sex partibus puto omnem rem aerariam constare: et hisce diligenter obseruatis nihil puto latere posse: quod Quaestores Imperij, et pecuniae conquisitores queat fallere.

Sed addenda etiam altera distinctio est: vt contributio pecuniaria nihil habeat iniustitiae: et omnium videatur pro virili parte habita esse ratio.

In Principibus enim summum locum Caesar et Rex Romanorum tenent: proximum Septemviri Imperatoris Regisque Electores.

Ex altera parte primas partes dignitatis Pontifex gerit: qui quoniam sibi ius confirmationis assumit: necesse est, vt quae liberalitas Caesarum Regumque in hoc bello administrando esse debet: eadem etiam sit Pontificis et eorum omnium Regum, Ducum, Principum: quibus ius suum

Reliquos Imperij Principes non digmtatibus separo; quibus inter se differunt; sed facultate pecuniarum.

Nam sunt inter hos, qui primum gradum tenent; Electoribus fortunâ et opibus pares: quae saepe temporibus solent vices suas variare.

Et sunt, qui in tertio consistunt, propter imminutos reditus: id quod fieri solet varijs casibus; aut errato parentum, vel suo; aut haereditatis diuisione; dignitate tamen et antiquitate generis primis medijsqueue, vel pares, vel superiores.

Omnes hi in officio faciendo cogitent ab Imperio sese habere, quicquid habent: et quod maius est, Caesar ipse Rexque Romanorum ab Imperio Imperium accipiunt.

Mirabilis vicissitudo rerum est: demortuo Imperatore, Imperium esse desinit in familiâ Imperatoriâ: et ad Electorum ius redit: et ab illis, dum interregnum est, Imperium administratur:

qui, simul ac electus factusque Imperator est, veluti capitis diminutionem faciunt; et illorum esse desijt, quod dederunt alteri: et clientes fiunt, qui patroni fuerant Imperij.

Aeque Pontifex atque Imperator Imperij membrum est: et alterum Imperij summum membrum ita est: vt Caesaris auctorandi potestatem suo peculiari iure arroget: Ipse autem a Caesare nullum ius auctorandi eius habeat; propterea quod satis sit, a Senatu Cardinalium et electum esse atque auctoratum.

Sed quicquid hîc auctoritatis habet Pontifex: id Romanis Imperatoribus acceptum referre certe debet: et a Constantino (si verum est quod dicitur) summam auctoritatem atque potentiam, maximas opes atque facultates acceperunt.

Et nos, qui tertium Sermonem habuimus, hanc ei potestatem, dum per homines possunt, concedimus: non solum Caesaris Regisque et Ecclesiastici ordinis

antistites: sed etiam exterorum Regum atque Monarcharum ius auctorandi concedimus: sed ita vt symbolum charitatis dent; et sese non ita ab Imperio secernant: vt illud militaribus suppetijs defraudent: et ad se pertinere non putent, fratres Christiani nominis, eorumque sanguinem, non solum profligari, sed etiam totum exhauriri.

Iure igitur necessario, cum Caesar, tum inprimis Pontifex ab huiusmodi proceribus auxilia postulare poterunt.

Minime vero ipsis concedendum putauimus: vt foedus illis cum Turca facere liceat; quod Christianam laedat societatem.

Omnia igitur, quaecunque habent commoda homines, a patria habent: neque vlla praestantior et ve[?]ior patria est; quam Imperium Romanum: huic honores et dignitates: huic vectigalia et tributa: huic omnia omnes homines accepta referre decet: qui aequi rerum arbitri videri et esse volunt.

Has igitur eo die rationes secuti: totum Imperium et omnes prouincias obivimus: omniaque eius capita recensuimus:

et quantum potuimus, pro hoc tempore corrogauimus pecuniarum; sine quo neruo bellum geri nequeat cum tali tantoque inimico, tamque pernicioso et propinquo periculo.

Auxilia vero pecuniaria in duo genera deduximus: vnum quod donorum est: alterum, quod tributorum.

Et dona quidem Principum sunt: non solum eorum qui Imperij legibus pârent; et Imperatoribus pârent: sed etiam exterorum.

Tributa vero sunt inferiorum ordinum, quos proposuimus: quae cuiusmodi sint, per omnes partes persequemur.

De Principibus igitur primo loco: neque graue onus futurum Imperatori, fratribusque et patruis: Pontifici etiam et caeteris Regibus: tantum donare, quantum satis sit soluendis stipendijs: primis militiae Praefectis; Legato Imperatoris, Caesarisve collegae: ex Principum ordinibus egregio et forti viro: deinde Vicario perpetuo exercitûs ductori: tum etiam Legionarijs tribunis peditum et equitum, horumque Magistris cohortalibus.

congiaria Imperatoris Regisve subleuet: quisque sese censeat; quod queat: quod aequum et liberale iudicet; id gratum atque acceptum esto. Quantum quisque quotannis promiserit; vel potius quantum quisque quotannis dabit: id in tabulas publicas accepti, memoriae et honoris ergo, refertor.

Atque haec omnis pecunia ad aerarium Augustale pertinet: custodienda a Caesareae Maiestatis et aliquorum Principum Imperij Consiliarijs atque Quaestoribus. Quod enim communiter confertur: communiter etiam custodiatur atque expendatur. Donare vero nemini licitum esto: nisi auctore Caesare; vt illius auctoritas sit illius liberalitas.

Principum reliquorum in Imperio dona bipartita sunt; vnum solenne et annuum certum; quod Centurionicum dicitur: quibus centurionibus satisfiat: quod mille ducentorum aureorum videtur esse debere.

Alterum honorarium est; annuum id etiam atque solenne: sed omnino voluntarium: vt non tam numeratum, quam vltro donatum nominetur.

Exterorum etiam Regum, Ducum, populorum, prouinciarum, ciuitatum dona liberalia, ad Augustale aerarium deportantor: et omnia haec absque Imperij sumptu, tutoque et gratis. Perfecta enim gratia est, quae gratis tribuitur.

Singuli vero Electores Centurionicum vnum mittunto: idem alij Principes faciunto: qui his sacultatibus prope sunt pares.

Neque graue esto, medij ordinis Principibus binis centurionicum vnum quotannis dare.

Tertij ordinis terni aut quaterni, si pro facultatibus tantundem donent, liberales habentor.

Principes non solum profani sint, qui haec donent: sed etiam, qui Ecclesiastici sunt ordinis: hisce tribus distincti gradibus.

Post hos eodem die ad Comites et Barones descendimus: quos etiam ijsdem tribus gradibus collocauimus facultatum: summo, imo, intermedio: his legibus.

Breuitatis enim causâ tanquam legislatores; sed absque autoritate, legibus prope omnia complexi sumus.

Comites, Barones, qui primi ordinis sunt, stipendium Decurionicum pedestre centum aureorum, equestre tantundem suppeditanto: quod huic defiet, id ex reliquis tributis sumitor: Haec pecunia aetarij Castren sis esto. Medij ordinis terni quaternive tantundem conferunto. Tertij ordinis seni tantundem pendunto: omnes haec danto: Tam felices, quam fideles Imperatori existent, sunto.

Sequebantur nobiles, quos ijs dem distribuimus facultatum gradibus: Ex summis quaterni; ex medijs seni; ex imis octoni stipendium Decurionicum attribuunto.

Nobilitati coenobia apposuimus: quorum Praesides vtriusque sexûs, qui in numero Principum non habentur, genere nobilitati cedunt: diuitijs sunt superiores.

Omnes hi decimas decimarum danto: reditus etiam pecun iarij partem vigesimam attribuunto. Istud facere salus illorum esto; victoria Imperij esto.

Quartum locum ciuitatibus Imperij dedimus, hisce legibus: pro portione facultatum etiam tripartitâ.

Vrbes Maiores ex suo aerario publico colubros ditrochos praeliares quaternos; equos quaternos generosos militares, qui colubros vehant: totidem aurigas, qui equestri leuis armaturae militiae vsui sint, ad exerciturn mittunto.

Currum praeterea vnum tetratrochum, duorum et trium equorum, pro facultatibus magnarum vrbium: in curru quatuor machinas vncatas: quatuor humerales: quatuor manuales: Catones bis terue quaterue mille: Anticatones pedestres quadringentos, octingentosue, pro facultatibus vrbis: pedestres totidem: pulueris tormentarij, quantum bonum aequum iudicabunt: globorum tantundem pro pulueris portione addunto.

Hoc tributum singulare sit: toto lustro non imperator: nunquam imperator deinceps: nisi casus aliquis calamitosus extiterit: aut maior vis Turcicarum copiarum sese ostentârit.

Quicquid ostentârit; id vel palam videbitur: vel per exploratores diligenter oportet cognoscere.

Ciuibus harum vrbium, qui locupletissimi sunt: ijs aurei imperiales bini in singula capita imperantor: qui mediocriter locupletes, singuli aurei: qui infimi ordinis sunt, semissis.

Atque hoc tributum annuum statuimus: quod vero insequitur, lustricum esto aut quinquennale: nisi casus aliquis exitiosus videatur incumbere. DEVS mâlit meliora: exitium ab exercitu auerruncet.

Ditissimi igitur qui sunt, aut futuri sunt: horum ducenti currum vnum, equos binos ternosue, vt erunt locupletes, triginta aureorum; bene valentes, celeres, ad leuem armaturam idoneos: tormenta vncata bina ternaue; manuaria bina ternaue: dolabras binas ternasue: bidentes binos ternosve: vectes ferreos binos: castris muniendis, fossis ducendis: vlnas ducentas trecentasve papilionibus conficiendis, ad exercitum mittunto; suo sumptu missu opus esto: non opus est remissu: sed testimonium necessarium est: necessaria etiam in tabulas relatio.

Mediocres magnarum vrbium ciues pro portione facultatum ciues trecenti quadringentiue, vt erunt locupletes, tantundem mittunto: suo sumptu mittunto.

Qui infimi ordinis sunt: sexcenti pluresue pro re familiari tantundem addunto. Haec etiam lustrica sunto, si necessitas exigat; sin minus, semel missa esse satis esto: Deus exitium ab exercitu arceto.

Minorum vero vrbium ciues trecenti locupletes, amplius si videbitur, tantundem donanto; ex aerario publico donanto; mediocres tantundem quingenti conferunto: infimi sexcenti tantundem accumulanto.

Minimarum vrbium curatores quadringentis ampliusve; intermedijs sexcentis ampliusve: tenuibus, octingentis ampliusve pro facultate tantundem imperanto.

Quod numero ciuium defiet; id ipsum, quod defiet, id ex vicinis vrbibus assumunto; omnia ex aequo et bono agunto; ratione bonâ, modo bono iudicanto.

Ab vrbibus ad oppida descendimus: et oppida vocamus, quae vrbes nominari non possunt. Sed non aequaliter sunt locupletia, aut tenuia. Ergo quod vrbanis imperatum est: idem ab oppidanis curatores postulanto.

mediocribus, mille quingentis tenuibus sodalitia tributaria diuidunto: quod defiet primis, id a vicinis aggreganto.

Ab oppidanis ad rusticos perreximus. His eorumque familijs precati bene, hanc legem tulimus. Rustici locupletes quotan[?]is aureum Imperialem pendunto; mediocres dimidium; tenues quadrantem.

Seni pagi vehiculum ditrochum: equum militarem vnum: aurigam militarem, hoc est, militiae idoneum vnum: machinas humerales binas; manuales binas; binos bidentes: bina bipalia; binos vectes; centum quinquag inta vlnas panni cannabini mittunto: fossis fodiendis: aggeribus construendis: papilionibus conficiendis.

Equum pagorum fisci; vehiculum instructum sex pagorum domini suppeditanto; pannum ordines tres rusticorum attribuunto.

Pagi duodecim currum tetratrochum vnum; equos militares binos ternosve, pro facultatibus dominorum et pagorum; aurigam rusticum idoneum equis regendis, vnum alterumue; machinas humeralesquaternas: manuales quaternas; caetera omnia quaterna deportari ad castra suo sumptu curanto: ijdem idem eodemque modo, vt in senis pagis, faciunto.

Salus sodalitio rusticano esto: DEVS malum ab exercitu Imperij auerrumcassit: tributum Imperio atque Imperatori felix et prosperum esto.

Postrema in diuisione orbis singularia praedia esto. Singularia praedia voco, villas â pagis remotas; quae a villico aut domino aut partiario coluntur.

In his singulis iugeribus, senos denarios tributum imponito: siue septo comtineantur: siue in agro foris colantur.

In domicilium et stabula, si centum iugerum solum sit, bini aurei Imperiales imperantor: si angustius; pro ratione fructuum Censor tributum imminuito.

Idem facito, si aut pagum attingat: aut in pago sit coaedificatum: et dominum, non ciuem pagi habeat; nobilem aliquem et vrbanum virum.

Post hanc ordinum designationem accersiuimus legem Aedilitiam, de aedibus singulorum et omnium.

Nobiles pro arcibus et castellis, si in agris habeant, quotannis quaternos aureos conferunto: si in vrbe aut oppido, binos danto: Salus et tutela omnibus esto.

Abbates, Abbatissae, Coenobitae, caeteraque monasteria, pro tutelâ cuiusque aedis sacrae, quinos aureos: pro singulis cellis monasticis, singulos asses: pro septo totius Coenobij aureos decem tribuunto.

Si quis habitatam domum emerit; si totum non soluerit; tributum pro re solutâ partiuntor.

In singularibus praedijs centum ducentorumve amplius iugerum, in singulas aedes aureos ternos: in stabula maiorum pecorum singulos aureos; minorum, dimidium imperator.

In singula capita idem villicis maiorum pecorum, quadrantem; minorum, dimidium pendito.

His partibus omnibus pertractatis, ad legem etiam declinauimus de foris agendis in Imperij singulis Circensibus prouincijs, more Romanorum Praetorum;

quae lex et aerarium accumulabit; et iudicio Camerario Imperij succurret; vt plures causae quotannis explicentur, quam huc vsque factum sit: et ad Maiestatis Caesareae auctoritatem magnam accessionem factura videtur.

Quaestio haec pluribus verbis tractatur; sed haec breuitati et compendio prudentiae Maiestatis tuae satis.

Tandem tertio die Neruius ad sex meas leges compulit, vt earum aliquam ostenderem. Itaque de aeraria lege coepi exponere; quam Maiestati tuae formulis breuibus complectar: quo summa existat breuior trium librorum. Oro etiam Maiestatem tuam, vt mihi veniam det, et huic instituto meo. Non enim facio, vt mihi auctoritatem comparem; aut legislator videri velim; sed breuitatis gratiâ. Verum vt vitem reprehensiones hominum; volo has leges auctore Caesare ferre: et legem vocari Rodolpham de aerarijs.

LEX RVDOLPHA I. de AErarijs.

AERARIA Imperij Germanici tria sunto: vnum Augustale, donatiuorum in Praetorio: Alterum Castrense, in exercitu stipendiorum:

Augustali aerario Custodes atque Quaestores de meo consilio, quos volam, dabo: ab Electoribus Imperio aduocabo: quos idoneos putabunt, mittunto; meique et illorum prudentes, diligentes sunto; mihi Imperioque bene consulendo fideles sunto.

Ad Castrense aerarium, quos volam, et quot volam, mittam; eodem Electores et Principes suos mittunto, quosvelint, et quot velint; vtut inter nos conueniet: et mei, et Principum fideles sunto: et rei, et existimationi operam danto.

Aerarium Legionarium ductor legionis cohortalis primus, decuriones, et singulis cohortibus singuli primi custodiunto.

Vt ego Fratresque mei, et Patrui, nostra dona ad vtrumque aerarium, absque vllo imperij sumptu atque impensâ, deportari ad aeraria curabimus: Idem Electores et Principes Imperij faciunto.

In singulis Imperij Praefecturis terni Censores a Praefecto Circensi creantor: hi[?] Comites atque Barones, Abbates, Coenobitae, communiter omnes faciunto, quod Principes singuli faciunt: vt absque detrimento Imperij tributa deportentur ad aerarium castrense, curanto.

Idem nobiles faciunto; idem vrbes et oppida: idem pagi et villae singulares, curanto; suo quam minimo incommodo poslunt faciunto: vt nihil Respublica Imperij detrimenti accipiat, prouidento.

Censores in numerato habento Comites, Barones, Abbates, Monasticos omnes, ciuitates, oppida, pagos, villas singulares, eorumque ciues vrbanos, rusticos; tamilias et nomina singulorum notata habento: eadem ad Quaestores militares mittunto: quaestores omnia scripta suis tabulis seruanto.

Omnes nobiles, ciuitates, oppida, pagi, ciues vrbani, ciues rustici, villici, tributa, quae mittent, loculis et cistulis includunto: signis suis signanto: ciues quot sint, et qui sint: quot iugera, quot aedes habeant, profitentor: omnia consignata loculis et cistulis includunto. Haec Quaestores in suas tabulas referunto: et has cum censorum tabulis conferunto.

Idem in vrbibus, oppidis, pagis, sodales Curules faciunto: sine fraude et dolo malo omnes ordines faciunto. Qui secus

faxit, infamis esto: poenas et supplicia proxima esse scito: Mentiri DEO et Imperio, Imperatorique suo, nefas esto: impune id nemini esto.

Istud munus nostris Censoribus graue non habetor: legis Romanae recordantor: quam numerosum munus fuerit, cogitanto.

LEX POPVLI ROmani de Censoribus.

Censores populi, aeuitates, soboles, familias, pecuniasque censento. Vrbis templa, vias, aquas, aerarium, vectigalia tuentor: Populi partes in tribus describunto. Exin pecunias, aeuitates, ordines partiunto. Equitum peditumque prolem describunto. Coelibes esse prohibento. Probrum in Senatu ne relinquito: Bini sunto: Magistratum quinquennium habento.

Duumuiri Censores, et Romae, et tota Italia tot tantarumque rerum curat ionem sulceperant. Sed neque Italia continebatur solum horum munere. Sed quacunque

in prouinciâ aliqui ciuitate Romanâ donabantur: horum omnium non solum res et nomina, sed caetera omnia, quae lege comprehensa erant, ad Censores Romam notata mittebantur. Nos singulis praefecturis ternos praefecimus.

Atque haec de lege aerariâ: ab hac deductus fermo est ad eam, quae est de beneficijs demortuorum: quae in Imperio patet latissime: et maxima commoda, maximam aerarijs portat pecuniam, si figatur.

Haec tria capita praecipua habet; quorum primum est, testamentorum: alterum clientelarum, quae Feuda appellantur: tertium sacerdotiorum.

Et Testamentaria si imperetur; si bene administretur; subsidium militiae et belli: ornamentum pacis; laus mortuorum: memoria viuorum: sustentatio Principum et illustrium familiarum; exemplum posteritatis futura est: si sciant nepotes, quam chara fuerit Respublica patribus; qui partem bonorum suorum patriae condonarint.

Ea lex et Iulia et Augusta ab Imperatoribus appellata: eadem etiam Testamentaria et Vigesima: irrogata externis haeredibus, hoc modo: Quae haereditates, legata, donationes

moriis causâ, ad externos et alienos haeredes peruenient: earum pars vigesima ad siscum perueniat.

Huius legis Iulius et Augustus auctores fuerant: cuius tum, cum totius orbis Imperium Romanorum esset: et tum adhuc auctoritatem habebat; cum sese posteriores adhuc Caesares Germanicos, Sarmaticos, Gothicos, Pannonicos appellarent: cum ex hoc fisco stipendia militum deportarentur; de quâ recuperandâ nunc tandiu et tantopore deliberamus: latente tamen hac lege in monumentis Iureconsultorum. Huius legis pecunia Augustali aerario asscribenda est: eiusque vsus Imperatori, eiusque Consilio et Quaestoribus Principum, in Praetorio Principis est committendus.

Easdem prope vtilitates et commoda habet alterum caput, quod est de clientelis; cuius huiusmodi poterit esse formula.

Quae clientela feudalis demortuo postremo haerede, totâ demortuâ familiâ vacabit: eius reditus ad aerarium militare annos tres rescribuntor.

extincto familiaesuae nomine, diem suum obijt: viuus nemo detrimentum accipit: qui clientelam nondum adijt. Patroni beneficium est honorificum, in Imperium et Caesarem collatum: cuius ipse Dominus est: et quod beneficium quarto anno est rediturum.

Nominari tamen cliens feudalis poterit vnus aliquis, aut in cohortibus literatis optimus et literatus; aut in Collegio Teutonicorum Equitum, optimus et fortissimus; qui patrono placebit, et Caesari probbitur.

Clientela si locupletissima sit; eius pars dimidia fisco Augustali asscribi poterit.

Tertium caput legis est de beneficijs demortuorum Ecclesiasticis: quae mortuis non obest: et viuis expectationem praemij, studiumque bene merendi de patriâ excitabit, cuius legis haec est formula.

Si quis aut Canonicus, aut Summissarius, aut Vicarius, aut Sacrarius diem suum obeat: Sacerdotium tres annos vacato; eius reditus ad aerarium castrense rescribuntor. Successorem Imperatori nominare Capituli ius esto; potissimum ex cohortibus militaribus: aut Collegio equitum Canonicorum:

si optimus sit; si doctissimus; qui emeritis stipendijs possideat, quod honeste comparauit.

Fructuosissimum sacerdotium si sit; pars eius Augustali fisco hisce annis attribuitor. Inuito succeslore emeritis stipendijs prorogare militiam, nefas esto.

Successor quid domi facere pro officio debeat, Capitulum praescribito: id se facturum succeslor iurato.

Longe vtilissimum foret, ad hanc legem etiam Abbatias minores referre: Et si quae similia sint sacrata collegia: propter stipendia cohortium literatarum, et Equitum Teutonicorum: quorum ordinem qui amplificandum censent, et ad perpetuam militiam reuocandum: ij optime rebus communibus consulent.

In hac lege de beneficijs sacris demortuorum immunes sunto Praepositi, Decani, Parochi, quorum perpetuum est domi officium: Summissarij etiam, quot videbuntur: Vicarij quot videbuntur, pro copiâ Parochiae: Canonici etiam et Quaestores, quot neceslarij videbuntur, pro facultatibus Collegiorum. Doctores item, et Magistri artium et disciplinarum in Academijs et caeteris Gymnasijs, quorum assiduâ opus est operâ. Caeteri

hac lege tenentor. Capitulum huic legi non intercedito: lex innocens et innoxia habetor.

Lex vero de sortibus pars est legis de beneficijs demortuorum: videtur non magnae pecuniae esse: sed latentes habet vtilitates: atque etiam ad excitandos tyrones facit. Eius forma ista est.

Principes singuli, Comites, Barones singuli: nobiles, noui homines, clientelarum et feudorum Patroni; primam quamque tutelam haeredibus demortuis, vacantem Imperio donanto: ipsi patronatus ius retinento: Patroni perpetui sunto. Qui clientelam sortitus erit, is cliens esto: is eo loco nobilitatis et generis habetor: quo is habitus fuit, qui ante ipsum cliens fuerat. Cui enim diuina sors fauerit, ei nemo inuideto.

In his sortibus Vicario, ductoribus legionum, praefectis cohortalibus centurionibus suffragia terna donantor: singulis item centurijs legionum singula suffragia gratis donantor: cui centuriae sors forte fortuna diuinitusve obuenerit: ea cuia sit, Decuriones sortiuntor: idem Praefecti superiores faciunto.

Imperator nominato: ei Imperator Principem Imperij praeponito: is, quos velit, sibi aduocato: viros bonos, iustos, idoneos, certos.

Qui fraudem fecerit Notarius, scriba, Quaestor, quiuisve alius; infamis esto: pro delictis poenas dato.

Clientelae ternae, quaternaeve, pluresve, vt placebit Imperatori, et vbi placebit, et quoties placebit, decernuntor. Hisce clientelis alia donaria aurea, argentea, vt magnificae sortes sint, adduntor.

Harum sortium ius exteris Regibus, Principibus, populis, ciuitatibus, commune est; cui in hisce exteris regionibus clientela obuenerit; is eam habeat, possideat: ius idem habeat, quod is habuit, qui ante ipsum cliens erat: huic Imperium adsit: vt in Imperium migrare, et sua domi vendere liceat: Dominus illum non impediat.

Sequebatur hanc legem ea; quam appellabam Epularem; necessaria ad profusos sumptus; et ebriosa conuiuia: et turpes mores coercendos: vt pluribus verbis dialogo tertio demonstratum est.

Plus ista prosusio pecuniarum abligurit: quam Militare et Castrense expendat aerarium. Profligari Turcarum copiae possint eâ pecuniâ: quam ebriositas et epularis luxus effundit temere. Haec immanitas hisce videtur compesci posse legibus.

Infantibus initiandis conuiuium vnum non amplius conceditor: Ad hoc octo solum ex cognatis et propinquis, et propater, et promater admittitor.

Si plures inuitari velint, et plures adesse velint: in singula vtrinque capita singuli semisses imperantor: fercula plura, quam quaterna, non sunto: si plura sint; pro singulis hospes assem luito: Si ad prandium, coenam parens adiungat: duplicata. mulcta esto: mulcta Praefecto viciniae repraesentator: Praesectus viciniae omnia obseruato.

In nuptijs prandium vnum, coenaue vna conceditor: Id conuiuium legitimum habetor; si constet sponso, sponsâ: parentibus, vtrisque: auis vtrisque: fratribus, sororibus, patruis, amitis, et horum proximis propinquis. Si plures inuitentur; et qui

inuitant, et qui inuitantur, sestertium singuli ad aerarium castrense contribuunto.

Qui amicis, aut vicinis, aut quibus velit, conuiuium, prandium, coenam, epulumve facere velit; aut diem natalem celebrare velit: his in singula capita nummus sestertius aerario sacro imperator; tantundem a conuiuis accipitor. Et hi et superiores, quibus graue istud futurum est, non conuiuantor: pecuniae parcunto: domi frugi sunto: felices et prosperi sunto. Magnum vectigal parsimonia est.

Caupo, et quicunque huius generis sunt, carnem bene elixam, carnem bene assam, iusculum aut pultem: pisces bene et frugaliter paratos, hoc est, fercula tria, caseum cum malis et nucibus dato: precium cauponibus a magistratibus aestimator: mensura vini praescribitor: in singula capita cauponi singuli sestertij imperantor. Qui plura victuum fercula habere velint: in singulos victus, asles singulos imperantor: plus vini qui habere velint, in singulos cantharos, singulos sestertios danto.

Huic pecuniae epulari colligendae, in singulis vrbium plateis: in singulis oppidorum quatuor partibus; in singulis pagorum tribus partibus, bini curatores constituuntor: hi parochis pecuniam acceptam ferunto: parochi Magistratibus tradunto: apocham accipiunto: Magistratus eam sacram pecuniam vijs suis militaribus mittunto: pagatim, oppidatim, vrbitim singula notata et signata mittunto.

Magistratus si aerarium sacrum defraudârit: de hoc iudicium in castris esto: ad Caesaris consilium prouocatio esto.

Plebeius si fraudem fecerit, infamis esto: pecunia bonaque eius aerarij militaris sunto: etiam negligentia impunis ne esto.

Atque haec de lege epulari; magistrâ temperantiae: frugi matrefamiliâs: amplificatrice herilis sacculi.

Hanc postrema sequitur de Colonijs ducendis. Istud institutum primorum mortalium est: nostris aetatibus aboleuit: maximum adiumentum Romanis fuit ad amplificandum et confirmandum Imperium.

Neque est quicquam, quod magis Turcae metuendum sit: quam si vetustissima ratio haec renouetur: sed Romana: non illa quasi naturae Aboriginum, Galatarum, Francorum siue Sicambrorum, Gallorum, Carnorum siue Tauriscorum, Boiorum, Sueuorum, Marcomanorum, Gothorum, Gepidûm et Vandalorum, Hetrurorum: quae migrationes erant vniuersorum populorum: sed illa Romanorum repetenda est: quâ Leodium et Colonia Agrippina, Narbo item Martius, Latinae etiam Coloniae lunt deductae.

Quae consuetudo Turcarum instituro contraria est. Nobis enim, vt morbis, contraria inuenienda remedia sunt. Illi regionum vastitas et solitudo gratissima est: illius fortuna est, cursibus metiri vastitates; nobis cultura atque locorum munitio salutaris est: et nostrae fortunae erit, passibus et pedibus metiri praesidiorum interualla.

Huius legis talis poterit esse formula: Exercitus non plus agri occupato, quam tueri possit: in eo agro aut vrbem, aut oppidum, aut castellum, castellave, vel condito, vel instaurato: ampliato etiam, si fieri poterit, aut si ex vsu siet.

Oportunitates locorum diligenter obseruantor ad Tibiscum, Danubium, Sauum, Drauum; si naturâ munita sient: si arte muniri queant: si ad amnem nauigabilem sita sient: si lignatio non procul siet: si in agro feraci siet.

Vbi et castra tuto poni possunt: si vsus vrbi condendae siet: ita fossas ducito: aggeres, propugnacula et musculos facito: vt de improuiso vrbs queat coaedificari: trabibus prostratis transuersis in solo crudo: trabibus sesquipedalibus erectis vsque ad regestum, quae prostratis confibulentur: posteaquam tignis transuersis coassatae erunt: quae pro muro esse queant: eae trabes erectae, qua regestum attingunt, serrâ vsque ad dimidium tigni diuiduntor: vt vis tormentorum partem superantem auferat: trabem inferiorem non findat.

Haec vrbs militibus diuiditor: legibus ciues instituuntor: plateae designantor: domus singulis assignantor: aedes cum vestibulo, horto, equili stabulo. Principio tentoria et papiliones, parietes et tecta et aedes sunto: per ocium domus aedificantor.

Ius esto milites haec vel locare, vel vendere alteri: si emptor militiae idoneus esse iudicabitur. Sed vtilius Reipublicae est, militem in castris exerceri: matremsamiliâs rem familiarem custodire.

Dum aedificatur domus; dum hortus et fundus culturâ praeparatur: annos decem immunis fundus: miles literatus Lege Agrariâ esto.

Plateae latae sunto: aequales sunto: aeque distantes sunto: aduersus ventos eius loci insalubres positae sunto: perflatiles bonis ventis expositae sunto.

Quod inter muros et aggeres vallumque et domos ciuium spacium est: vt legronem acie instructâ queat capere: tam latum esto: fossa vrbis alta pedes duodecim amplius: lata centum quinquag inta amplius esto: spacium, quod intus dabitur, duplicatum si foret, satis magnum foret: sed vallum centum pedum amplius vbique esto.

Haec etiam spacia militibus diuiduntor: vt pace et ocio queant absque detrimento propugnaculorum colere.

capax sit, satis amplus habetor: is esse videtur pedum viginti millium, hoc est, octo millium passuum.

Fossis duendis milites adiutores rusticorum sunto. Legio vna opus faciat: altera fossores et castra custodiat: materiae portandae, curricula et currus rustici, et equites rustici senûm duodenûmque pagorum accommodantor. Hac enim causâ imperata fuêre: tum etiam vt adsint leui armaturae.

Ad hanc legem de Colonijs ducendis Lex Agraria pertincte visa est: cuius haec esse poterit formula.

Nullus ager in Imperio sit iam possesfus: nullus extra Imperium recuperandus, tributorum immunis esto. In singula iugera rustico colono, patrifamiliâs, singulos sestertios imperanto; partiario tantundem: et tantundem etiam domino.

Quibus iugera obligata sunt; qui inde reditus habent: quot sestarios in singula iugera depacti sunt: totidem sestertios ad aerarium Castrense soluunto. Tria enim fundorum genera fecimus: nimirum proprios, partiarios, obaeratos.

Idem iudicium de pratis, pascuis et syluis priuatorum hominum, nobilium, nouorum, plebeiorum esto.

Decennalem immunitatem nouae ciuitatis nouis ciuibus firmam per id tempus esse volumus: vectigales ciues per id tempus esse nolumus.

Quantum camporum cis transque hanc vrbem circumcirca coli poterit: tantum colitor: fossis munitor: malleolis terra regestis, aut viuiradicibus dumorum conseritor: vt centuriae septis viuis muniantur: hostes portis paruis atque ponticulis abarceantur.

A pomerio tam longe lateque termini ciuitatis extendantur: quantum terrae ex vrbe stercorari poterit: tantundem agri militibus diuiditor: id spacium immune militibus annos decem esto: quod vlterius extenditur, etiam alijs diuiditor: Totum id tributarium esto: in singula iugera sestertij bini imperantor: Idem in syluas ius esto.

Vrbem hanc Romam Nouam appellari, memoriae caufâ; boni exempli, boni instituti foret.

Si inducias hostis perfringat: si bellum faciat: quicquid locorum hosti commodum erit: id totum exuritor: vbi agri coli non possunt; vastitatem colito; qui seruari poterunt, qui innocentes erunt; eorum raio habetor.

Modus iugerum Romanus esto; longitudo ducentorum quadraginta pedum; latitudo centum viginti esto; pes sedecim digitorum esto.

Iugera centurijs singulis, aut binis, ternisve pro naturâ loci includitor: inter quos centuria communis est, communiter circumfodunto; muniunto; fossis, quoad fieri poterit, altis, latis: ponticulis mobilibus: septis viuis, aduersus hostiles subitas impressiones.

Haec de ciuitate nouâ; quae pro coloniâ futura est Nam in rura colonos ducere non poterimus: priusquam altera vrbs condi queat: quae intus rura camposque queat defendere.

Huiusmodi vrbes propugnacula Imperij erunt: refugia et domicilia militum erunt: beneficia esse poterunt: quae in Principes Imperij Caesar conferre poterit: aut ciuibus libera donare poterit.

Huiusmodi vrbes nunquam militibus, nunquam commeatu destitui poterunt: quinae ciuitates Constantinopolin vsque pertinere poterunt.

Restabat tertio die extrema pars sermonis, disciplina militaris: sine quâ omnia superiora non queant consistere: neque salua

Eam diuisimus in septem capita: conquisitionem militum; eorundem exercitationem, (vnde exercitus nomen accepit:) religionem, legem: iudicium: poenam: praemia. Omnia haec septem breuibus legibus melius comprehendentur: quam prolixis queant explicari commentarijs.

LEGES IMPERATORIAE SEPTEM DE disciplina militari.

LEX RVDOLPHA DE exercitu conficiendo.

Praefectos etiam sacrosanctos esse volumus: Vicarium, Ductores legionum, Tribunos cohortales.

Principum ex toto Imperio delectos esse volumus: viros bonos, temperantes, modestos, honestos, nobiles; virtute et vsu militari praestantes.

Hi Praefecti in suis legionibus, singulis centurijs, Centuriones singulos comparanto: temperantes, bonos, auctoritate apud milites, virtute militari praeditos: Praefectis superioribus quam similimos.

Centuriones singuli, decem Decuriones ex plurimis deligunto: aut veteranos vsu militari experientes: aut nouos quam maxime idoneos regendae decuriae. Modesti sunto: corporis formâ pulchri: animi specie pulchriores sunto.

Cuius Centurionis in cohortibus Decani praestantiores conquisierint: ei Centurioni aurea Aquila maior, honoris causâ, donator.

Ex decem Decanis centuriae qui praestantiores adduxerit contubernales: is Decurio aquilâ minore honorator.

Omnis rei militaris hoc fundamentum, hoc caput, hic fons est: ex quo riuuli per totum exercitum deduci poterunt ad victoriam: si officium Centuriones in decurionibus: Decuriones in contubernalibus deligendis faciant.

Est enim hic fons iustitiae, temperantiae, fortitudinis: quae virtus in militiâ omnium reliquarum Princeps est.

Delectui proxima exercitatio est: dependens etiam ex centurionum et decurionum industriâ et studio: sine quo etiam haec pars disciplinae mutilara et manca futura est.

Huic exercitationi delectus maximo adiumento erit: si tales eligentur, quales descripsimus: naturâ militares tyrones: vultu, conformatione membrorum, robore corporis, animis gloriae auidis: non vulnera, non pericula, non mortem reformidantes.

Et raro fit, vt qui huiusmodi sunt, non alij secum adferant: naturâ venustum ingressum, motum, habitum corporis: alij vsum natandi: alij artem digladiandi: alij, si digladiari nesciant, tamen aut vsum aliquem adferant: aut idonei sint ad armorum, gladiorum, hastarum, missilium tractationem.

Quin tyrones, qui ab aratris et vinetis, et ofsicinis opificum et fabrorum adducuntur: utilem adferant ad rem militarem habilitatem: ad castra munienda: ad aedificandum: ad agendas

vineas: ad fossas conficiendas: a quibus laboribus qui abhorrent; hi adducendi non sunt: si ad ducti sint, erunt remouendi.

Sed inprimis cohortes literatae exercitationem adiuuabunt. Nam et corporis et animi dotes apportabunt: vt ij, de quibus dictum est: et literas praeterea habent: et historias legerunt: et historicos in castris habebunt: a quibus statim erudientur.

Exercitia vero instituentur recte a Romanorum consuetudine: cuius partes in Sermone enarrauimus. Nihil enim refert, quo genere armorum exerceatur tyro; modo exerceatur: etiam Turcicorum et Vngarorum: et vtiliter fit vtrumque: et fieri necessarium est.

Et ad mores pertinet huiusmodi exercitatio: desidiam tollet: ocium actuosum pariet: Desidia alumna vitiorum est. vitia si nusquam sint, vbique virtus est; et vbi virtus, ibi disciplina sancta; ibi obedientia: sine quâ nulla laudabilis militia est.

Mos Romanus recolatur: tyrones bis, veterani semel quotidie in campum et ad ludum educuntor.

sit: satis magnum exercitum constituet: dum induciae vtrinque seruantur: neque est quod hoc institutum hostis improbare possit. Oportet enim Maiestatem tuam habere: vt hactenus Maximilianus Caesar pater habuit: sed hoc additamento praesidia poterunt esse tutiora: et opera fieri poterunt munitiora.

Ad has tyronum exercitationes operae precium est ex vicinis prouincijs Maiestatis tuae iuuentutem delectam mittere: quae simul exerceatur; praescriptis vicibus: descriptis tyronum in vnaquaque prouinciâ tribubus: vt huius exercitationis vtilitas ad omnes perueniat: et in procinctu tua Maiestas non tyronem, sed militem prope veterem, quoties vsus erit, habeat.

Neque istud solum de pedite, sed etiam equite tyrone dictum videri velim. Sunt enim in multis partibus pedestria et equestria paria exercitia.

Omnia praescire tyrones oportet: assuescere oportet militem, non solum armis, sed etiam oneribus portandis; et fossis fodiendis: et honestum ducere, horum laborum susceptionem non recusare. Nihil enim in re militari tam fortitudini aduersatur: quam ignauia.

De exercitatione ergo hactenus: Sequitur Religio: quae sacramento militari necessaria est; et vim suam per omnia militum officia explicat.

Religionem vocauimus vtrorumque Pontificiorum et Euangelicorum: quorum sacerdotibus et pastoribus imperanda concordia est. Quae vetere et nouo testamento continentur, explicent: et cum ab omnibus quaestionibus abstineant: tum inprimis ab ijs, quae dissidia pepererunt: de auctoritate Pontificis: de coena Domini, seu sacramento altaris: et si quae huius sunt generis.

Nostra religio vera cum Turcarum religione comparari poterit grauiter. In delectu tyronum Decuriones videant: vt in vtraque religione eorum rationem inprimis habeant; qui precationem Domini, et symbolum Apostolorum, et Decalogum teneant. Exemplum enim vitae bene institutae est. Tum qui non tenent, videant vt promittant: se, dum ad exercitum proficiscuntur, a contubernalibus velle doceri: et quod reliquum est in castris discere.

In singulis decurijs singula minimum Biblia sunto: quorum quotidie aliqua recitentur.

Qui se Catholicos vocant, suas habeant conuersiones atque Postillas: suas item, qui se Christianos nominant. In omnibus concionibus, in parte extremâ, sacramenti militaris milites commoneantur. Mane, cum cubitu surgunt; vesperi cum cubitum eunt, communiter orent: diem a precibus auspicentur: precibus item terminent.

Religionis et Euangelij fructus sunt; Maiestatem Caesaris venerari: militare sacramentum colere: non iurare: non maledicere: non exsecrari: sobrie viuere: neminem nisi hostem laedere: Qui secus faxit miles, infelix est: in acie huic astare infelix est: malum auerruncandum impius miles est: haec materia sit concionum. Quam sanctitatem in milite requirimus: eandem in sacerdotibus et concionatoribus flagitamus.

Atque haec de religione: sequitur Lex militaris: eam certis peccatorum generibus, et quasi vnâ tabulâ recitandam quoro mense fiximus. Neque religioni tam contrarium est; quam erratum: quam peccatum: quam scelus: quam nefas.

Itaque in lege ea peccata distinximus; quae statim vindicanda sunt: vt laesa maiestas: violatum iusiurandum: manifesta proditio: fuga ante receptum ex praelio. Haec ab illis separauimus; quorum iudicia ampliari et differri poterunt: dum causa bene cognoscitur: dum Principis et Imperatoris rescriptum expectatur.

Alteram etiam diuisionem addidimus eorum peccatorum: quorum pars capitalis erat antiquis moribus, Lege DEI, et Lege Iulia. Hoc genus consuetudine imminutam poenam habet: quorum numero adulterium est. Moyses enim adulteros lapidationibus tolli iussit: et lulia lex caput adulteri sacrauit. Fur duplum soluebat; foenerator quadruplum apud Romanos: nunc foenerari licitum est: furem nunc suspendimus: Adulter non lapidibus obruitur: sed lapidis gestatione semihorulae liberatur.

Posuimus etiam ea peccata seorsim: quae omnino in plerisque omnibus regionibus concessam habent immunitatem: sine causâ iurare: sese deuouere: male dicere, detestari, execrari: ex quâ consuetudine immania crimina irrepserunt in genus mortalium: et praecipue in populos Reipublicae

Christianae: in quo vitio etiam ebrietas est: quae speciem habet humanitatis atque hilaritatis. At Alexandrum sustulit Magnum: et haeredes effecit, aut nullos, aut caducos.

Haec quomodo corrigi queant, tertio sermone indicauimus: et sententiam nostram exposuimus, de vxoribus et de concubinis militum, quas Scipio Africanus ferre in exercitu noluit: nos autem locum vxoribus dedimus in vrbibus colonicis.

Et coniuncte de lege, et de peccatis poenisque disseruimus, et quidem pluribus: de iudicijs vero, quae de poenis pronunciant sententiam, seorsim: sed paucis, solâ prope partitione contenti. Sed quoniam iudicijs vicina sunt consilia; etiam consilium militare ad iudiciorum genera accommodauimus.

Constituimus autem tria iudiciorum genera: vnum Cencuriatum: quod quaesitore Centurione, adhibitis decem decurionibus, de vitijs quotidianis atque minoribus delictis cognoscit.

Alterum Tributum: quod iussu legati aut Vicarij, criminibus grauioribus adhibetur: cui Tribunus cohortalis est praepositus: et sibi quinque centuriones cohortis:

vnâ cum, quot et quibus velit, decurionibus: etiam ex Iureconsultis quos velit.

Tertium Praerortanum est: quod in publicis criminibus grauissimisque causis vsurpatur: cuius Legatus aut legati Vicarius quaesitor est: et sibi ductores legionum, vna cum Magistris cohortium, et Centurionibus, et singulis cohortibus, quos velit, aduocat.

Ad omnia autem iudicia Praetoria et Cohortalia reliqua, in controuersijs praesertim grauioribus, aduocandi sunt Iureconsulti, ex primâ siue literatâ cohorte: cui proximus locus Praetorio et Vicario in castris est attribuendus.

Quot genera iudiciorum constituimus: tot etiam statuimus consiliorum: Eosdem enim volebamus esse et Iudices, et Consiliarios: quorum alteri praeteritarum rerum sunt: alteri futurarum cognitores.

Habitis vero iudicijs atque consilijs, poenae restant in criminibus: et praemia in praeclare factis. Ergo poenam decrevimus capitalem laesae maiestatis: violati sacramenti militaris: fugae ex praelio: adulterij: gravioribus scilicet criminibus probatis. In his quaedam late patent: et sunt

In minoribus delictis gradus quosdam constiruimus: vt iurisiurandi: maledictorum: execrationum; detestationum, contemptorum sacrorum, neglectarum concionum.

Scortorum etiam greges a castris arcemus: nec vxoribus atque liberis castra onerari patimur: idque Romanorum consuetudine: et Scipionis Africani exemplo, hodie praeclaro; illo vero seculo salutari ad reuocandam veterem disciplinam: et ad victorias comparandas.

Sed non solum poenae a vitijs et delictis deterrent militem: sed etiam praemiae ad studium militare, et ad praeclara facinorae excitant. Itaque praemia et commoda veterum Romanorum enarrauimus: vt ex his Maiestas Tua eligat, quae velit. Pertinent enim haec ad fiscum et liberalitatem Maiestatis Tuae.

Verum ad haec Romana praemia adiecimus Aquilas maiores aureas: Aquilas minores aureas: Aquilas item vtriusque magnitudinis argenteas: quarum omnium pars cathenulis aureis atque argenteis, e cervice ad pectus dependeat.

Et tria fecimus praemiorum genera. Nam tametsi omnia praemia honorem secum adferant: quaedam tamen honoris plus, quam vtilitatis habent: vt aquilae: Quaedam vero vtilitate praecellunt: vt agri diuisi, et congiaria, et donatiua: praedae item communes; iugera donata: quaedam aequata vtroque genere: vt magistratus et honores et dignitates fructuosae; matrimonia ampla: nobilitas data, vna cum annuis commodis.

Haec prope omnia sunt, RVDOLPHE Caesar Auguste: de quibus per triduum tres nostrûm disputauimus: quorum nullum est, quod aut nobis praetereundum fuit: aut non summâ curâ suscipiendum sit: si viri esse velimus: et perniciem a nobis depellere: et res amissas recuperare.

Quid enim tam necessarium, quam pax per totum Imperium: cum discordiâ res omnes sint amissae? Quid vero magis amplificauit hostem, quam nostra dissidia? Quid magis obfuit Carolo V. ad perpetuas victorias, quam dissidia Germaniae? Senes qui nati sumus, Maximiliano I. Caesare Imperatore: meminimus bellorum omnium: quae et ab hoc Principe, et a Carolo V. Propatruo, et ab auo Ferdinando, et a patre

Maximiliano II. gesta sunt: sed maxime Carolo Caesare imperante: meminimus dissidiorum, suspicionum, timorum, odiorum: quibus omnia illius consilia non impedita, sed etiam euersa saepenumero; et prope semper fuerunt.

Pace opus est in Imperio; et absque pace nihil vel institui, vel geri magni poterit.

Sed et pecuniâ opus est: quam omnes neruum bellorum esse fatentur: sed nemo eorum, qui possunt et debent, in hanc rationem neruos intendit. Exhaustum totum aerarium est: et plane destitutum liberalitate et bonitate Caesarum: tributis, vectigalibus, decimis.

Oceanus exsiccaretur: si fontes et amnes et imbres non tantum redderent; quantum ab illo accipiunt. Coelum deflagraret incendio: nisi terra pro imbribus et pluuijs exhalationes concederet.

Atque haec ipsa duo si DEVS nobis concederet, pacem et pecuniam: tamen ita corrupta disciplina militaris est in Imperio et Republicâ Christianâ: tamen militum petulantiâ omnia pessundarentur.

Turca non queat hanc voraginem auaram et immanem complere suis tributis, vectigalibus, facultatibus omnibus.

In hisce tribus malis per triduum ego cum Doctore nostro Ioanne Neruio Iureconsulto, qui iam nostrae Reipublicae consulit, et aduocatus Assessor annos decem in iudicio Imperij fuit, et cum Beuthero Historico in Academia nostra disserui. Et statuimus inter nos, quomodo pax Imperij constitui queat: et vt impleri aeraria militiae; et quâ ratione vetus Romanorum disciplina reuocari possit: et quae illo triduo inter nos disceptata sunt; ea in tres libros atque commentarios retulimus: quorum summam, Imperator RVDOLPHE ad Maiestatem Tuam mitto: expectans Maiestatis tuae de hisce tribus Sermonibus sententiam: siue moriendum illis sit: siue lucis huius vsurâ illis, concessu Maiestatis Tuae, diutius frui liceat. Vt potui feci; quando vt voluit, sentio me non potuisse: quam laudem ijs libenter concedo, qui idem volent: et plus poterunt, quam ego efficere.

AD INVICTISSIMVM CAESAREM RVDOLPHVM II ROMANORVM IMperatorem Aug. LEGES IMPERATORIAE, Sive DE TRIBVS SVMMIS IMPEratoris virtutibus Gnomae generales. Auctore IOANNE SAMBVCO Caes. Consiliario et Historico. Vna cum eiusdem argumenti quibusdam Corollarijs siue additamentis. D. Augustinus contra Faustum lib. 22. c. 74. Nocendi cupiditas; vlciscendi crudelitas; animi implacabilitas: feritas rebellandi: libido donandi: haec sunt quae in bellis iura culpantur.

AD INVICTISSIMVM CAESAREM RVDOLphum II. Aug.

ACcipe nonnullos canones, bellator in armis
Hostes vt normâ, subijciasque manu:
Alte animo Caesar: Gethicos exscinde furores,
In rabiem gelido versaque monstra polo:
Assere Pannonias, tuaque incunabula serua:
Sic Patriae Pater, et gratus alumnus eris,
Quis potis est melius? cui coelum, terra fretumqueue
Arrident, proprium hoc munus onusque canunt,
Haud numero semper decus et victoria constat:
Causa mouet, frangit pectora, vincit honos.
Praecipuam hanc laudum segetem tibi numina tradunt:
Post atavos proavos gloria et ista tua est.
Nil animum restat, licet arserit ante Cometes,
Alitis aeternae sub regione minax.
Est certe e causis qui talia suscitat aptis
Qui precibus veniam pandet, eritque Deus.
Si quid in bis nugis fuerit, quod forte mouere,
Aut monuisse queat, suscipe lenis opus.
Sum maiora breui, rebusque aequaevae daturus:
Si modo Mecoenas fulgeat aura rati.

LEGES SIVE VIRTVTES IMPERATORIAE. PRVDENTIA SEV SCIENtia rei militaris, apparatusve.

DEVM cum tuis rite timeto.
Intellectus aliorum modice cogito.
Iustam causam foveto.
Vbi paruisti, imperato.
Procul a penatibus bellato.
Amicis quasi hostem, his vt amicum te praebeto.
Honorem virtutum praemium extimato.
Digniora aetate ne concupiscito.
Ingenium animumque cômis habeto.
Eventu causam, exordio finem ne metitor.
Verbis dies rerum ne terito.
Inaliena cupidius ne involato.
Cupidinis morbo nil ferventius ducito.
Res et occasio praeeant, non sequuntor.
Necessitati cum consilio manum porgito.
In subitis aberrationes vitanto.
Non PVTARAM, nunquam dicito.
Vim, vt semper in metu sis, ne facito.
Militem legito, non emito.

CASTRA, VIRTVS, AVCTORITAS.

A sociorum tectis, nisi hyemis perfugio, abstineto.
Exercitum severitate contineto.
Itinera certa praescribito.

FELICITAS SEV CONGRESSVS.

In iustis viopprimi turpe ne ducito.
Nil arduum numini censeto.
Dies astrave occasioni ne praeferto.
Mori, quam turpiter superesse, mavulto.
Equitum indagine vias aperito.
Prior aciem ordinato.
Nisi expertos non producito.
Signiferum in medio locato.
Si scalis evadit, primum mittito.
Hostem prior, si potis, adoritor.
Moram tamen tutam ne praecipitato.
Hostem quemvis ne contemnito.
Stratage mata paribus eludito.
Ordinum consilium gregarium celato.
Si potis, insidijs evadito, ac premito.
Infensos, si profugiant, ne curato.
Ne quid consundas, prospicito.
Tyronibus aliquando frontem pertentato.
Congressu, tuos ne distrahito.
Grandibus terreto, paruulis machinis conficito.
De viâ fessos ne statim instruito.
Globatos fugato; divisi ne coeant, dispalato.
Lassos, si diffidant, a pugnâ arceto.
Recentes potius sufficito, quam territos revocato.
Suspectos emictito, redituros sic excludito.

EIVSDEM SAMBVCI LEGES IMPERATOriae succinctiores. PRO MAXIMILIANO II. Imperatore.

DEum rite timeto.
Astra diemque minus curato.
Somnia ne spernito.
Iustam causam foveto.
Princeps, si potis, adesto: nil vt recusent subditi.
Domi aliquid relinquito, vt adversa corrigas.
Nervos et socios habeto.

IMPERATORIS OFFICIVM. EX ONOSANDRI libro de re militari.

IMPERATORIS OFFICIVM est, obequitare ordines: ostendere se periclitantibus: collaudare strenuos: increpare, ignavos: accersere quibus imminuti ordines expleantur: manipulos, si opus sit, ducendo in hostes mutare: succurrere laborantibus: prouidere occasionem, tempus, eventum.

Reuocato ex praelio exercitu primum Imperator rem diuinam facito: celebrando pro copiâ praesente; et vota nuncupet, debitas grates se esse persoluturum victoriâ penitus partâ.

Deinde eos, quorum virtus eminuit, donis muneribusque ac praemijs legitimis honorato: quorum animadversa est ignavia, castigato.

Sed Imperatorij honores sunt, dona armorum; ornamentorum, spoliorum munera: praeficere aliquos ducendis L. creare Centuriones, aut aliorum ordinum et primi pili ductores: itemque caeteros apud quosque legitimos conferre principatus.

Qui fortiter sese gessêre privati seu gregarij milites: ad minores potestates promoventor: Ducum autem eximia virtus maiore principatu ornator.

IMP. AVRELIANI CAEsaris leges militares.

Annonâ suâ contentus sit: de praedâ hostis, non de lacrymis provincialium habeat.

Torquem brachialem et annulum apponat. Equum saginarium suum defricet: captum animal non vendat: mulum centuriatum comiter curet.

IMP. FRIDERICI I. CAESARIS AVG. LEX edictalis de pace tenendâ et firmandâ.

LEGE HAC EDICTAli in perpetuum valiturâ iubemus, vt omnes nostro subiecti Imperio, veram et perpetuam pacem inter se observent: et vt inviolatum inter omnes foedus perpetuo servent.

Duces, Marchiones, Comites, Capitanei, Vavassores, omnium locorum Rectores, cum omnium locorum primatibus et plebeijs, a XVIII. anno vsque ad LXX. iureiurando obstringantur: vt pacem teneant: et Rectores locorum adiuuent in pace tuendâ atque vindicandâ: et in fine vniuscuiusque quinquennij omnium sacramenta de praedictâ pace tenendâ renouentur.

Si vero quis aliquod ius de quacunque causâ vel facto contra aliquem se habere putauerit: ad iudicialem redeat potestatem: et per eam sibi competens ius assequatur.

Si quis vero temerario ausu praedictam pacem violare praesumpserit: si ciuitas est, poena C. librarum auri Camerae nostrae inferendâ puniatur: oppidum vero XX. libris auri mulctetur: Duces autem et Marchiones et Comites L. libras praestent: Capitanei vero et maiores vavassores XX. libris auri puniantur: Minores autem vavassores et omnes alij praedictae pacis violatores VI. libras auri inferre compellantur: et damnum pacis secundum leges resarciant.

Homicidium et membrorum dimi nutio, vel aliud quodlibet delictum legaliter vindicetur.

Iudices vero, et locorum defensores, vel quicunque magistratus, ab Imperatore vel eius potestate constituti seu confirmati; qui iustitiam facere neglexerint; et pacem violatam vindicare legitime supersederint: damnum omne et iniuriam pacis resarcire compellantur: et insuper, si maior iudex est, sacro aerario in poenam X. libras auri praestet: sin minor, poenâ III. librarum auri mulctetur.

Qui vero ad praedictam poenam persoluendam inopiâ dignoscitur laborare: corporis sui coerctionem cum verberibus patiatur: et procul ab eo loco, quem inhabitat, L. milliaria per quinquennium vitam agat.

Conuenticula quoque et omnes coniurationes in civitatibus et extrâ, etiam occasione parentelae, inter ciuitatem et ciuitatem, vel inter personam et personam, vel inter ciuitatem et personam, omnibus modis fieri prohibemus: et in praeteritum factas cassamus: singulis coniuratorum poenâ vnius librae auri percellendis.

Receptoribus etiam malefactorum, qui praedictam pacem violaverint, et ementibus nostrae indignationi subijciendis, et ea dem poenâ feriendis.

Praeterea bona eius publicentur: et domus destruantur, qui pacem iurare et tenere noluerit: et leges pacis non servârit.

Illicitas etiam exactiones, maxime ab Ecclesiâ, quarum abusio iam per longa tempora inolevit, per civitates et castella omnibus modis condemnamus ac prohibemus: et si factae fuerint, in duplum reddantur.

Item sacramenta pupillorum sponte facta super contractibus rerum suarum non retractandis, inviolabiliter custodiamus. Per vim autem vel iustum metum, etiam a maioribus, maxime ne querimoniam maleficiorum commissorum faciant, extorta sacramenta nullius momenti esse iubemus.

Ad haec qui allodium suum vendiderit, districtum et iuris dictionem Imperatoris vendere non praesumat: et si fecerit, non valeat.

EIVSDEM FRIDERICI I. IMP. LEGES PACIS CAstrenses.

STatuimus et firmiter observari volumus: vt nec miles, nec serviens litem audeat movere.

Quod si alter cum altero rixatus fuerit; neuter debet vociferari signa castrorum; ne inde sui concitentur ad pugnam.

Quod si lis mota fuerit; nemo debet accurrere cum armis, gladio scilicet, lanceâ vel sagittis: sed indutus loricâ, scuto, galeâ, ad litem non portet, nisi fustem, quo dirimat litem.

Si miles vociferatione signi litem commoverit: auferetur ei omnis sua armatura; et eijcietur de exercitu. Si seruus fecerit; tondebitur, verberabitur, et in maxillâ comburetur: vel dominus suus eum redimat cum omni suâ armaturâ.

Qui aliquem vulnerauerit, et hoc se fecisse negauerit: tunc si vulneratus per duos veros testes, non consanguineos suos, illum conuincere potest: manus ei abscindatur. Quod si testes defuerint; et ille iuramento se expurgare voluerit: accusator si vult, potest iuramentum refutare, et illum duello impetere.

Si quis homicidium fecerit: et a propinquo occisi, vel amico, vel socio, per duos veraces testes, non consanguineos occisi, convictus fuerit: capitalem sententiam subibit. Verum si testes defuerint; et homicida se iuramento expurgare voluerit; amicus propinquus occisi duello eum potest impetere.

Si extraneus miles pacifice ad castra accesserit; sedens in palefrido sine scuto et armis: si quis eum laeserit: pacis violator iudicabitur.

Si autem sedens in dextrario, et habens scutum in collo, lanceam in manu, ad castra accesserit: si quis eum laeserit; pacem non violavit.

Miles qui mercatorem spoliaverit, dupliciter reddet ablata: aut iurabit, quod nescivit illum mercatorem: Si seruus; tondebitur, et in maxillâ comburetur: vel dominus suus reddet pro eo rapinam.

Quicunque aliquem spoliare Ecclesiam vel forum viderit; prohibere debet, sed tamen sine lite: si prohibere non potest, reum accusare debet in curiâ.

Nemo aliquam mulierem habeat in hospitio: qui vero habere praesumpserit; auferetur ei omnis sua armatura: et excommunicatus habebitur: et mulieri nasus abscindetur.

Si seruus furtum fecerit, et in furto fuerit deprehensus: si priûs fur non erat, non ideo suspendetur: sed tondebitur, verberabitur, et in maxillâ comburetur: et eijcietur de exercitu: nisi dominus redimat eum cum omnibus suis armis. Si prius fur erat suspendetur.

Si seruus aliquis culpatus non in furto suerit deprehensus: sequenti die expurgabit se iudicio igniti ferri: vel dominus iuramentum pro eo praestabit. Actor vero iurabit, quod aliam ob causam non interpellet eum de furto: nisi quod putet culpabilem.

Si quis inuenerit equum alterius: non tondebit eum, nec ignotum faciet: sed dicet Marscalco: et tenebit non furtive: et imponet ei onus suum. Quod si ille, qui

amisit equum, in viâ deprehenderit oneratum: non deijciet onus illius: sed sequens ad hospitium, recipiet equum suum.

Si quis vero villam vel domum incenderit; tondebitur, et in ma xillâ comburetur, et verberabitur.

Faber non comburet carbones in villâ: sed portabit ligna ad hospitium suum, et ibi comburet: quod si in villâ fecerit; tondebitur, verberabitur, et in maxillâ comburetur.

Si quis aliquem laeserit; imponens ei, quod pacem non iuraverit: non erit reus violatae pacis: nisi ille probare possit duobus idoneis testibus, quod pacem iuraverit.

Nemo recipiet seruum, qui sine domino est: quod si fecerit, reddet in duplo, quicquid ille abstulerit.

Quicunque foveam invenerit, libere eâ fruatur. Quod si ei ablata fuerit; non reddet malum pro malo: non vlciscetur iniuriam suam: sed conqueretur Marscalco, iustitiam accepturus.

Sed si mercator Teutonicus civitatem intraverit, et emerit mercatum, et portaverit ad exercitum, et carius vendiderit in exercitu: Camerarius ei auferet omne forum suum: et verberabit eum, et tondebit, et comburet in maxillam.

Nullus Teutonicus habeat socium Latinum: nisi sciat Teutonicum: sed si habuerit, auferetur ei quidquid habet.

Si miles militi convicia dixerit; negare potest iuramento: si non negaverit; componet ei X. libras monetae, quae tunc erit in exercitu.

Si quis invenerit vasa plena vini: vinum inde extrahat ita caute; ne vasa confringat; vel ligamina incidat vasorum: ne ad damnum exercitus totum vinum effundatur.

Si castrum aliquod captum fuerit; bona, quae intus sunt, auferantur: sed non incendatur: nisi forte hoc Marscalcus faciat.

Si quis venatus fuerit cum canibus venaticis feram; quam invenerit, et canibus agitaverit: sine alicuius impedimento habebit.

Si quis per canes leporarios feram fugaverit: non erit necessario sua; sed occupantis erit.

Si quis lanceâ vel gladio feram percusserit: et antequam manu levaverit, alter occupaverit: non erit occupantis: sed qui occiderit eam, sine contradictione obtinebit.

EPISTOLAE IOANNIS STVRMII DE TVRCICO BELLO PERPEtuo administrando. Cum Responsoriâ ad eundem Epistolâ D. AVGVSTI DVCIS SAxoniae Sacri Rom. Imperij Electoris et Archimarschalli: ET GEORGII ILSVNGI de Tratzberg Consil. Caes. et vtriusque Sueviae Praefecti. LIVIVS Dec. 4. lib. 8. Qui ius aequum pati non potest; in eum vis haud est iniusta. M. D. XCIIX.

[gap: Greek word(s)] D. RICHARDO STREINIO

LIBERO AVSTRIAE BARONI INCLYTO, DOMINO SCHVARZENAVIAE, HERTENSTEINII, TIERNSTEINII, FREIDECCAE, TOtiusque vallis VVachaviae: AVLAE IMPERATORIAE et Archiducalis Senatori Primario; MAGISTRO ITEM HVius supremo: BELLI PACISQVE ARTIBVS Heroi incomparabili: Musarum et Minervae alumno: DEVOTAE OBSERVANTIAE ergo D. D.

ILLVSTRI ET GENEROSO DOMINO PHILIPPO COMITI Hanoico Iuniori, Domino suo colendo.

AD LVDOICVM VVITGENsteinium Comitem misi Rasarij orationem de clade Turcicâ: addidi etiam Epistolam, et meam sententiam de hoc hoste persequendo. Vtrumque mitto ad aequitatem, et auctoritatem iudicij tui: quod cuiusmodi futurum esset, in adolescentulo animaduerti: quale iam sit, ex multorum sermonibus audio. Leges quas nomino, non pono, scio varias daturas esse occasiones ad interpretandum, et ad calumniandum. Expectabo famae impetum; quem facile paucorum dierum sermonibus potero depellere. Verum velim hos sermones non fictos esse, vt esse solent: et nos aliquando inter nos in vtramque partem de totâ istâ societate, et de ratione belli Turcici, quae optima sit ratio eius conficiendi, inter nos disserere. qui etiamsi triduum requirant: tamen cogitandum est, hunc Annibalem non vno praelio superari posse. Haec ego paucis: sed Dasypodius noster, pro commentario est; qui has reddit. Vale.

ILLVSTRI ET GENEROSO DOMINO LVDOVICO A SAENA, Comiti VVitgenstenio, Domino suo colendo.

EODEM PROPE TEMPORE, Ludoice Comes, et tua mihi Epistola reddita est, data decimo octauo Calend. Ianuarias: et oratio allata de Epirotica victoria, Venetijs a Rasario habita. Ergo eadem pene hora, et tuae litterae me reficiebant, plenae prudentiae atque humanitatis; et recreabat me litteratissimi hominis latina puraque oratio. Eam tibi Venetijs diuulgatam, et in nostrâ vrbe meo suasu rursus a Librario exaratam mitto: vt inter apophoreta aliorum, hoc quoque meum Xenium, quatuor nummorum, vt est apud Martialem, habeas. Quod conquereris, non adesse in communi calamitate depellenda, et in tali et tam necessariâ caussâ eos, quos adesse decebat: id etiam metuo: ne in hoc Venetorum periculo eveniat: quod ab illo populo principium quidem sumet: sed in nobis certe desinet, nisi occurramus.

Est profecto praeclara, et gloriosa, dignaque triumpho victoria, inuisa, et non audita nostrâ patrumque memoriâ: et tantâ clade tot, talibusque detrimentis immanissimi hostis comparata: vt etiamsi quid metuat, non sentiat; tamen quod doleat, sane sentiat: atque vtinam vt Actiacum praelium; quo Antonius et Cleopatra eodem in freto superati sunt; finem fecit ciuilis belli: sic etiam haec clades finem ostendere posset earum calamitatum, quas reliqui populi Christiani nominis a crudelissimo et superbissimo Tyranno metuunt: nisi crudelitas illius maioribus viribus reprimatur. Sed extimesco mediocriter: cum cogito, et quam nos parum prouidemus: et quas iste hostis iras habeat: quos apparatus bellorum instruat: quos exercitus meditetur: quot qualesque crudelitates moliatur, vt vlciscatur, vt maculam hac clade inustam immanitate armorum, aut eodem si possit mari eluat: aut si non possit in hoc tempore, propter iacturam factam: tamen terrâ deleat: quae prope nusquam nostrâ culpâ clausa est. Socij belli huius Maximilianum Imperatorem ad hanc societatem excitant: Veneti etiam ad Electorem Palatinum, et reliquos, vt audio, Principes Imperij scribunt, vt opem ferant.

Vestrum est, qui in nobilitate non infimum locum tenetis, vestris adesse consilijs atque industriâ: Nos vero qui ex humili loco vos adspicimus, nihil aliud possumus, quam optare, vt omnibus opibus atque viribus tandem repugnandum esse omnes Christiani orbis Principes cogitent. Sed optare possum propter solicitudinem: consilium dare non possum propter inopiam: et si quid consilij esset; tamen id metus potius exprimit, quam ingenium inueniat. Video enim quaedam, sed vt magis magna sint optatis: quam vt argumentis pondus habeant: et tamen in eam sententiam descendo, vt inter amicos non verear dicere: et resistendum esse huic communi et perpetuo hosti: et ipsum superari posse. Nam tametsi vires colligat: magnas copias et terrâ et mari paret: et si quando maiores eius, in primis pater eius, vnquam ostendit; quantum possit: hoc hunc magis elaboraturum verisimile sit, quo patre vult non solum potentior, verum etiam felicior videri: tamen incredibile est, quanto cum metu hic conatus sit coniunctus: et in huiusmodi tyranno quantum dolorem vulnus acceptum concitet: non solum ad audaciam et temeritatem: sed etiam ad metum, et ad fugam: si hunc impetum armorum

Et Deus in ipso conflictu classium: conuersione ventorum declarauit: vtrius partis velit esse victoriam: et qui mari, et in classe adfuit: eundem etiam terrâ, et in acie adesse posse: atque etiam velle confidimus, cuius caussa hoc bello agitur, IESVM Filium Dei, Conseruatorem humani generis. Qui in Epiro, et ad Echinadas victoriam dare potuit, idem in Dalmatiâ et Pannoniâ salutem poterit perpetuam, et sempiternam gloriam concedere. Vides quid optem Ludoice Comes: animaduertis vnum mihi in optatis esse; vt Imperij Principes, Caesaris auspicijs socia arma contra hunc hostem conferant. Quid ais inquis? an non vides, quid contra dicatur? Primum cur Venetis suppetias. qui huc vsque spectatores fuerunt aliarum calamitatum? aliquando etiam auctores? Deinde eosne tu iuuandos putas, a quibus non minus periculi est, quam a Turcico furore, si hoc bellum possent conficere? Postremo, vnde tanta pecunia, quantum hoc bellum requirit: praesertim in hac difficultate annonae: et post tantos sumptus atque impensas factas superiore proximo Sigettano detrimento?

Fuerunt quidem spectatores Veneti: et otio atque pace annos multos frui ipsis datum est. At quid alij faciunt, qui pace fruuntur: quam vt spectatores sint castrensium furorum? Quod a se bellum saepe deriuarunt: idem alij multi Reges, et Caesares fecerunt, et nobis optabile esset, posse a nobis Sophum Persarum Regem aduersus Turcas concitari: et hunc pro nobis bellum gerere. Hoc enim semper maximis viris in magistratu propositum fuit, a se et suis arma auertere. Cur vero potentia Pontificiorum nobis metuenda sit, partâ victoriâ, non video. Facere officium debemus, qui Christiani sumus: etiamsi singulis pereundum sit. Cur non Christianus faceret: quod optimus quisque faceret, vt improbum, vt crudelem, vt tyrannum, vt eum ipsum, qui sibi suisque metuendus sit, sanet, si posset? In Dei potestate consilia hominum posita sunt: Is Deus, Deus inquam exercituum; Dominus inquam IESVS dixit: Diligite inimicos vestros: bene meremini de ijs, qui oderunt vos. Qui istud iubet nos facere: is etiam potest defendere nos: si hoc nomine sit adeundum periculum. Deinde si pax inter Imperij Principes constituta est: et depositum religionis dissidium Caesarum auctoritatibus:

cur idem fieri in hac societate non possit? Quod impensas metuimus: quod sumptus deprecamur: quod pecuniam excusamus: neque istud video quicquam habere ponderis. Bello Euangelico, quod Carolus Quintus maximus Princeps, et summus Imperator gesiit: pecuniae difficultatem homines excusabant, et quanta post inuenta est? Opinor enim, Ludoice Comes, hasce voces, et hoc siue telum, siue detrimentum, in multorum adhuc infixum esse memoriâ. Ego vero in huiusmodi quaestionibus deliberandum esse puto: imo in hac ipsa caussa considerandum esse arbitror, primum quale iam tempus sit, et quanta oportunitas occupandi fauces, et loca munita per hanc hyemem totius Vngariae: dum in hybernis Turcae latent: et non aeque atque nostri milites frigorum sunt patientes. Deinde quanto minore exercitu haec loca contra aduentantem aestate hostem queant defendi: quam si negligatur in hoc tempore occupatio. Aut si opus sit exercitu: aut si omnibus viribus, opibus, copijs, repugnandum sit: an non sit ratio pecuniae conficiendae? Equidem paucas leges opto obtineri posse, atque promulgari: quarum auctoritate puto neceslariam pecuniam Ducibus nostris non

defuturam. quarum vna est, de aerario, et quaesturâ Imperij: altera de beneficijs demortuorum: tertia de sortibus: quarta Lex epularis: quinta de clientelis Imperij: sexta de nouis colonijs. His inquam sex legibus fore puto; vt nullo tempore deficere nos possit pecunia: vt annos non paucos exercitus in castris esse possit, et progressus facere: idque nullius viui mortalis detrimento: saluis fundis Ecclesiasticis: nullâ huius ordinis iniuriâ; nullâ vllius ordinis querelâ: nullo tributo populari: consentientium omnium voluntatibus. Quas, inquis, tu nobis hîc leges nominas; vbi illae scriptae, vbi latae, vbi fixae? Nusquam inquam: sed nullus labor est, et leges hasce conscribere, et illis auctoritatem adiungere, et rem conficere; sine quâ nullum bellum vnquam potuit consistere. Verum de his coram, cum placebit; aut per litteras, si erit otium: et si requiris. Ad Rasarium redeo, et ad orationem eius, et ad gloriam eorum, qui non solum victores superstites sunt: sed etiam eorum, qui victi, sese pro patriâ et religione deuouerunt. Vnum certe vellem adhuc viuere, et fructum diutissime virtutis suae accipere Barbaricum: qui tam prudens fuit, vt videret necessarium esse pugnam committere; tam sapiens,

vt animaduerteret, hostem vinci posse: tam bonus, vt Ioanni Austriaco non veritus sit supplex fieri. Et hunc ipsum fortissimum classis Ducem, et quasi Proregem; animaeque magnae, vt Horatius ait, prodigum, si necessarium sit; hunc ipsum inquam, siue Ducem, siue Proregem, opto vt multis lustris hac fruatur gloriâ: cuius sapientia tanta fuit in deliberando, vt viderit necessarium: tanta animi altitudo in periculo, vt vitam contempserit: tanta alacritas, vt in ipsis vndis, atque procellis fortissime pugnarit. Omnium et eorum qui occubuerunt, et qui salui euaserunt salutem volo, gloriam volo; atque vsque adeo istos complector, vt etiam velim Venetorum magnas illas nauium moles, quibus acies hostiles effractae sunt, sensum habere huius praeclari facinoris: dignas, me Christus, quae perpetuos in Armamentario instauratores, atque custodes habeant. Vale mi Ludoice Comes, Salue atque vale. Argentorati, VII.

OMNI VIRTVTIS ET ERVDITIONIS GENERE CLARISSIMO VIRO DOMINO IOANNI STVRmio, Argentinensis Academiae Rectori dignissimo, GEORGIVS ILSVNG de Tratzberg, vtriusque Sueviae Praefectus.

CLARISSIME ET DOctissime vir, Domine amice charissime, Post oblationem officiorum meorum promptissimorum et paratissimorum, facio te certiorem; non ita pridem Hieronymum VVolfium, amicum meum singularem, mihi exhibuisse Epistolam mense Ianuario de societate Christianorum et pecuniâ militari ad Ludovicum Comitem VVitgensteinium scriptam: in quâ multa quidem praeclara, sed inprimis sex illas leges tuas inveni: per quas tantam pecuniae summam, absque cuiusquam

damno ac detrimento, confici posse existimas in Romano Imperio Germanico: quâ Turcis commode semper resisti queat. Quoniam igitur de eventu belli, quod hoc anno adversus Turcas mari geritur, et cuius res potissimum insequenti anno agetur, nemini adhuc constare potest mortalium: et quia Sac. Caes. Maiestati multa aliâs quoque omni ex parte metuenda sunt: res ipsa profecto postulat, et summa suadet necessitas: vt matura omnium rerum pacis tempore fiat praeparatio: quo melius, si opus sit, tantae et tam immani potentiae Turcarum resistatur: et Imperium Romanum ab vlteriore hostis impressione et perpetuo defendatur exitio. Quod quidem absque ordinum Imperij ope subsidiariâ vix vllo modo fieri potest. Enimvero magna pars. Principum nostrorum quod dolendum est, ita modo rem gerunt: vt partim ipsi eorumque subditi tantam rerum ac fortunarum suarum fecerint iacturam, vt non multum opis ac subsidij ferre queant: partim vero magis prompti sint externis Regibus, saltem turpis lucri gratiâ, neglecto hoste communi, auxilia mittere: quam patriam nostram, quae charissima esse debet, armis tueri: et ab imminente Turcarum potentiâ ac tyrannide,

perpetuaque seruitute vindicare, et in libertate suâ conservare. Quâ ex re illud consequitur, Germaniam nostram tum hominibus, tum equis, tum armis indies magis ac magis imminui. Etenim si ea solum ratio ineatur, quam multi et egregij milites, tam equites, quam pedites, proximis annis in Gallia amissi sint: et quam multi in Belgio adhuc amitti possint: praesertim cum nulla sit reliqua disciplina militaris: et plerunque dimidia pars exercitûs, ante quam hostem videat, intereat: non immerito quis ob miserrimum Germaniae nostrae statum commiseratione afficiatur: quod nimirum adeo caeci, et siue homines, sive bona eorum et pecunias spectes, tam male simus perditi, vt ad extremum tandem omnibus praedae esse cogamur. Sic igitur rem intelligo, et sic statuo: vt multa breviter dicam: aut concordiam nobis in Imperio maxime colendam, ac perpetuum in Hungariâ militem esse conservandum: aut certe a Turcis nos omnino tandem profligandos esse. Caeterum cum hi, qui de maximâ istâ Turcarum potentiâ, et summo totius rei in Hungariâ discrimine, nihil vel sciunt, vel fortassis scire volunt; neque credant, neque animo, vt decet, caussam istam perpendant;

multo etiam minus in eâ Rempub. iuuare vel possint vel velint: sane ineuitabilis omnino flagitat necessitas: vt hi, qui rem intelligunt, et salutem patriae, charam habent, omnem suum conatum extremum in eo adhibeant: quâ ratione potentissimo huic hosti, in hoc potissimum tempore et praesenti istâ occasione, clades aliqua aut calamitas inferatur: et quo pacto limites regni Hungariae semper vlterius proferantur. Eam vero ad rem omnino opus est pecuniâ: quam impetrare ab hominibus, vt notum, admodum est difficile. Quamobrem cum in Epistolâ illâ tuâ, de quâ dixi, sex legum mentionem feceris: per quas ad sufficientem pecuniam sine cuiusquam detrimento in Imperio perveniri possit: et vero cum vnumquemque nostrûm Christiani nominis, in hoc tam necessario et communi opere suam merito opem et operam adiungere, et quod maxime expediat, nullo modo celare oporteat: equidem fretus tuâ erga Rempubli. ab omnibus praedicatâ benevolentiâ, ac bene merendi studio singulari: hac te Epistolâ compellare minime veritus sum.

Peto itaque a te peramanter V. CL. vt, si grave et molestum non est, sex istas leges allegatas melius aliquanto declares: et bonâ fide aperias, quomodo per sex istas leges, sive omnes, sive aliquas earum, perveniri posse existimes ad eam pecuniae summam: vt ex ea coloniae constitui, et insignis exercitus singulis annis ali queat in Hungariâ. Spondeo vicissim, ac repromitto; me nemini mortalium vnâ exceptâ Sacrâ Caes. Maiestate, consilium hoc tuum patefacturum aut commissurum: sed operam sedulo daturum: vt Sacra Caes. Maiestas, si praesertim leges istae institui, et ad rem perduci queant, digno istud honorario benigne atque liberaliter compenset: pro eoque adeo ipse quoque lubens meritoque fideiubere ac promittere non dubito. Quod si etiam alijs in rebus omnia amicitiae et humanitatis officia et studia tibi praestare potero: summâ animi propensione hoc facturus sum perpetuo.

ILLVSTRISSIMO PRINCIPI AC DOMINO D. AVGVSTO DVCI SAXOniae, Sacri Rom. Imperii Electori et Archimarscallo, Landgravio Thuringiae, Marchioni Misniae, Domino suo clementissimo. Illustrissime Elector Princeps, Clementissime Domine,

CELSITVDINIS VESTRAE Epistolam, in qua de Loeseri filio Ioanne scribit, heri vesperi ad ante facem noctis accepi. Erit mihi silius Mareschalli gratus atque acceptus. Promisi etiam ante hebdomadas aliquot D. Vuolfgango Schonbergico Baroni, qui filium suum unâ cum propinquorum aliquot filijs ad nos missurus est, locum domi meae: sed etiam hic gratissimus mihi et acceptissimus suturus est. Commendare autem adolescentem non erat opus: mandandum erat: quod et libenter facio: et honorificum mihi duco Celsitudinis vestrae posse me inservire voluntati. De cuius familia quid sentiam; ante annos quatuordecim ostendi in Epi[?]olâ, quam Francisco Hotomanno scripsi:

missam ad Celsitudinem vestram, unâ cum Commentariis illius, quos in Iustiniani Imperatoris Institutiones confecerat. Vtinam in re aliquâ maiore Celsitudini vestrae officium et studium meum probare possem: quo nihil gratius accidere mihi posset. Si enim Parens Patriae Caesar est: cur non Elector mihi veluti avus sit: a cuius Septemvirali Collegio Caesar Imperium accipit: in quem Deus fortunae omnes opes contulisse videtur: et in quo summa virtus, summaque gravitas et constantia conspicitur. Auget hoc etiam studium meum: magna illa et incredibilis benevolentia: quae inter Maximilianum Caesarem et vestram Celsitudinem constituta fuit: eademque cum Rudolpho filio Imperatore confirmata: quam gloriosam et salutiferam confido fore Romano Imperio: in hac immani et exitiosâ potentiâ Turcici Imperatoris: qui proxime a Silesia et Saxonia videtur alas velle extendere. Maximilianus Caesar, nescio quâ causâ motus ante obitum suum per Georgium Ilsungum Svev[?]ae Praefectum postulaverat: ut sententiam meam explicarem: quâ ratione commodâ bellum perpetuum adversus Turcam administrari possit. Confeci igitur quatuor libros eâ de re: ut quam fidem et obedientiam patri Maximiliano

probare debebam: nisi mors illius me antevertisset: eam filio Rudolpho declararem. Quos libros hisce proximis diebus ad ejus Maiestatem mittam: scriptos autem, non divulgatos: ut communicato cum Electoribus consilio, sententiam accipiant vel vitae, si placebunt: vel necis, si non probabuntur. His libris etia praefationes duas addo: quarum unâ Imperatorem appello; quam Lo[?]atam voco: quasi armatum Caesaris pectus indicans: si Electores et Principes classicum velint canere. Ad quos alteram conficio: quam Sagatam nomino: veluti in procinctu positam: et ad arma vocantem. Tertiam libenter adderem: quam Galeatam esse velim ad Illustrisl. Celsit. vestram: si id ab ea queam obtinere. Hanc etiam cum alteris duabus scriptam mitterem: ut ne in vulgus libri cum praefationibus prodeant; quam dominis probabuntur. De hoc consilio meo Imperator noster Caesar Rudolphus ex Ilsungo, ut audio, intellexit: et credo probari Maiestati suae institutum meum: sed mihi omnibus probatum iri videbitur: si vestrae Celsitudinis accedat consensio. Spero divinitus evenisse: quod Illustrissima Celsitudo vestra mihi Mareschalli filium commendârit. Nam quod hâc Epistolâ contendo: id ad Celsit.

vestram a Generoso Domino Vuolfgango Barone Schonburgio referri cupiebam: si liberos suos ad me mitteret. Sed Celsitudo vestra clementissimâ epistolâ effecit: ut audacior factus, faciam id, quod minus facere deceat, vestrae Celsi lenitate et clementiâ nitens. Confidens etiam, quod optimo et humilimo animo fit: id optimo et gravissimo Principi displicere non posse. DEVM Patrem Optimum Maximum, eiusque filium Dominum nostrum IESVM CHRISTVM oro: ut Illustrissimam Celsitudinem vestram sanam, saluam, felicem et prosperam quam diutissime conservet. Northemii in praediolo suburbano XX. Septembris, Anno salutis M. D. LXXVII.

AVGVSTVS DEI GRATIA DVX Saxoniae, Sacri Romani Imperii Archimareschallus et Elector etc. Clarissimo viro singulariter nobis dilecto Domino Ioanni Sturmio, Rectori Academiae Argentinensis.

QVANTVM clientis nostri Ioannis Loeseri silio commendatio literarum nostrarum profuerit: quodque tuum,

Clarissime vir, erga patriam egregium sit studium, ex epistolâ, quam ad nos elegantissime et prudenter scriptam misisti, plane perspeximus. Vtrumque nobis opinione tuâ gratius est: et hoc postremum miseris his temporibus, quibus maxime in Rep. Christianâ Turcici belli metus versatur, etiam iucundum. Quamvis enim professio tua eiusmodi sit, ut plus operae et studii in domesticâ fortitudine, quam in labore militari posuisse videaris: tamen illi ipsi magni Praefecti et tribuni militum, qui bellicis laudibus se abundare putant: neque ullos alios, quam se de rebus militaribus consuli aequo animo ferunt: inviti etiam et repugnantes fateri coguntur: plus in decernendi belli ratione, et recte atque caute administrandi consilio, quam in decertandi for titudine situm esse: magis que in hac Martis aleâ animi, quam corporis, viribus profici. Amamus igitur voluntatem tuam: quae et recta est: et te egregium ac patriae amantem esse civem ostendit. Atque ut illi in castris sententiam dicere iussi: saepe aut commodi sui rationem ducunt: aut temeritate errant: aut naturâ minus provident: ita plane non dubitamus; quin tua ratio in toto hoc genere et prudens et grav is reperietur: cum aliter fieri omnino non possit; quam ut tu homo peritissimus

rerum et exemplorum; qui non modo horum temporum, sed omnis vetustatis actiones civiles et militares, consilia et euentus, memoriâ et scientiâ comprehendisti: accuratissime sis elaboraturus aliquid; quod et patriae satisfaciat; et dignum sit nomine, et maturo iam atque limato iudicio tuo. Quamobrem non modo egregium animum tuum, quem nobis hac in parte literis declarasti tuis, vehementer probamus: sed benigne etiam atque eriam te hortamur: ut in tuo incoepto permaneas: et ea quae, uti significas, instituta habes, perficias. Magni nobis erunt considerationes tuae: quas ex Commentariis tuis cognoscemus libenter et cupide: quod omnino persuasum nobis sit: etsi nunc omnia pene Reipub. Christianae membra, quasi fracta et debilitata fathiscunt: tamen in hac disputatione, quam de bello contra omnium immanissimum et potentissimum Tyrannum suscipiendo, eta quo omnis spes firmae ac tutae pacis exclusa est, instituisti: rationes eius modi a te collectas esse: quae nos vetent Patriae penitus diffidere. Bene vale. Dresdae, Pridie Nonarum Decembris, Anno M. D. LXXVII. Cum sciamus ad te, si quid novi est, ex variis locis perscribi solere: gratjssimum nobis feceris; si ea, quae non indigna fide, aut vero saltem similia existimaveris, ad nos perferri curabis.

Genere virtute ac doctrinâ praestanti adolescenti Heinrico Rudolfo Thuringa amico S.

DE tua erga me benevolentia et fide nunquam dubitaui, mi Heinrice Rudolfe: et magni aliquid esse oportet, quod tuâ causâ non facerem: si queam facere. Sed quod scribis, ut libros meos Turcicos descriptos tibi mittam: hoc facere non possum. Promisi enim tribus amicis meis, me nulli communicaturum illos, antequam a me confecti et emendati, et quoad poterunt, perfecti sint. His meam fidem astrinxi certam quandam ob causam, quam non expedit aperire. Aliquot jam annis nihil in illis elaboraui; tametsi peruenerim ad quartum librum: quem constituo postremum fore: in quo refuto omnia ea, quae trib. prioribus libris comprehensa, dubitationem habere videntur. Quicquid huiusmodi est, in hoc postremo libro refuto. Ego vero sic constituo: nisi alia disciplina militaris inveniatur, quam ea, quae hucusque nostrâ aetate usurpata est: et nisi alia ratio pecuniae militaris reperiatur, quam ea, quae usque ad hoc tempus laudata est, nihil magni posse confieri. A Maximiliano primo vides quam nihil sit magni effectum: nullus princeps Imperator huc usque fuit: cui pecunia suffecerit ad bellum

gerendum: saltem per biennium. Quis potentior Carolo V. Augusto? quis illo pecuniosior? tamen hac ope saepe destitutus fuit. Et, si quoties et quantum pecuniarum ab ordinib. Imperii petiit, toties et tantum datum fuisset: etiam Principum et populorum exhausisset opes. Quae Principes aut a majorib. suis acceperunt: aut illis ab Imperatoribus data fuerunt: ea adimi non possunt absque magno detrimento atque infamiâ Imperii. Inuenienda est alia ratio perpetui aerarii: quod ita magnum esse oportet, ut exercitum perpetuum queat sustinere. Vidi consilium Baronis Schvvendii de ordinib. equestrib. Rhodiorum Teutonicorum Iohannitarum. Placebat quidem haec ratio mihi, sed non mihi satis faciebat: animus meus amplius aliquid requirit: quod etiam Imperatorem non locupletissimu alere et sustinere possit, ad retinendam perpetuam militiam. Quae si talis inveniatur; ut cum nullius ordinis in Imperio fiat detrimento: ô nos felices! sed de his alias. Quod a me petis Epistolas, quas ad amicos varias et multas et diuscripsi: curarem eas quidem describi tibi: sed nullas habeo: aut certe prope nullas, quae uni libro sufficiant Colligere ab amicis eas oportet: quorum magna pars mortua est. Vale mi Heinrice. Northemij. 30. Aug. An. 84.

ILLVSTRISSIMO PRINCIPI AC DOMINO D. AVGVSTO DVCI Saxoniae, Sacri Romani Imperij Archimareschallo et Electori, Landgravio Thuringiae, Marchioni Misniae, Burggravio Magdeburgensi, Principiac Domino meo Clementissimo.

OPINOR DIVINITVS accidisse, quod Loeserus pater filium suum ad nos mittere, propositum habebat: et ad eam rem opus esse putabat literis Illustrissimae Celsitudinis vestrae, quibus filius mihi commendaretur. Tum etiam illud non temere accidit: quod ego respondens ad eas literas, etiam librorum mentionem fecerim: quos de bello Turcico perpetuo administrando, in manibus habebam. Et quanquam illud satis cum periculo verecundiae,

quasi meas merces tali tantoque Principi ostenderem: tamen laetor, hanc audaciam meam id esse assecutam, quod ego maxime quaerebam: et quod animus mihi prope, cum scriberem, fore praesagiebat: vt is mihi Princeps a Deo offerretur: qui et propter clementiam vellet causam cognoscere: et propter prudentiam posset consilio me regere: et propter auctoritatem queat, ita vt volo, meo instituto patrocinari.

Nam tametsi me facile poteram Maximiliani Caesaris siue postulato, siue mandato defendere: tamen in Electoribus atque Principibus Evangelici nominis requirebam: non solum cui probarem officium meum: sed etiam cuius con silio obtemperarem, in ijs, quae vel offendant: vel quae obtineri non possint.

Atque inde ab initio scriptionis meae occurrebat mihi persona Celsitudinis vestrae: optata quidem: sed, vt ego verebar, negata, propter celsissimum honoris et dignitatis et auctoritatis gradum: et quoniam Illustrissima Celsitudo vestra mihi ad meas literas non res pondebat: verum esse putabam, quod metuebam: et quod verebar: tacitâ quidem et tectâ, sed tamen nonnullâ curâ meâ.

Sed dum haec me cura, vt Eunius scribit, coquit, et versat sub pectora fixa, ecce heri mihi literae Celsitatis vestrae, plenae clementiâ et prudentiâ: quae non mediocri in curâ solatio fuerunt.

Et quoniam haec epistola non solum hortatur me, vt pergam: sed etiam tacite videtur videre velle considerationes sive commentationes meas: mitto patrocinij ergo cliens minimus, patrono omnium maximo, praefationes duas: alteram Sagatam, ad Caesarem: alteram Loricatam, ad Electores et Principes Imperij. Sic enim nominare placuit, secutus D. Hieronymum: cuius prologus Galeatus in fronte Bioliorum propositus est.

Sermones vero tres etiam cum hoc tabellario mitterem: si tertius descriptus esset; quem iam recognosco. Quartum enim non prius patiar in lucem exire: quam cognovero bonorum et prudentium virorum iudicia: in quo omnia, quae contradici poslunt, conor resutare.

Non enim dubito, quin etiam ex his futuri sint, qui vel meliora habeant: vel me ea tradere putent: quae obtineri a naturâ cum queant: ab hominibus tamen impetrari non possint: quorum alterum velim; alterum etiam ipse fateor.

Fortassis enim non credent aliqui: sed tamen verum est: velim esse, et existere, qui meliora inveniant: et id e re Imperij erit: et ad me aliquid huius laudis perveniet, si a me excitati videbuntur. Alterum vero cur non confitear: esse haec mea ex eo genere rerum: quod a graecis [gap: Greek word(s)] nominatur: sed non tam natura rei sunt, quam hominum voluntate, negata.

Multorum enim voluntatibus haec scriptio adversaria futura est: repugnabunt et omnibus suis copijs, omnes militares praefecti: de quibus Celsitas vestra recte in suâ epistolâ, et prudenter cogitat: reclamabunt omnes, a quibus aliquid conferendum est. Et tertium est genus, non solum de medio vulgi, sed etiam cautorum hominum; qui fateri nolunt, tam propinqua esse exitia, quam nos videri volumus: quorum alteris ignosco, qui de vulgo sunt, neque acute possunt prospicere: alteros miror, neque historijs neque descriptis terrarum partibus, neque temporum nostrorum, et nostrae aetatis moribus commoveri.

Erunt etiam quibus non placet, tot Caesares ex vnâ familiâ prodire: cuius metuant immanem potentiam; quibus libenter ignosco. Fui enim etiam ego aliquando in hac sententiâ: antequam Carolus V.

post victoriam Smalcaldicam, suam probasset omnibus mortalibus moderationem: in qua ipsum, et Ferdinandus frater, et huius filius Maximilianus II. superârunt: quorum alterius humanitas; alterius vnâ cum humanitatis, etiam sapientiae laus, dum homines erunt, et barbaries non omnem virtutem profligabit, semper a prudentibus bonisque viris celebrabitur.

Sed ô vtinam tam multum possent Austriacae familiae haeredes: quam multum nostra tempora in hac Turcarum immanitate requirunt: contra quam nullae opes, nullae facultates, nulli thesauri regij poterunt sufficere: nisi aliam disciplinam, aliam vitam domi militiaeque instituamus.

Verum haec eiusmodi sunt, vt vestro, qui hos elegistis, sapientissimo iudicio iaceant refutata: neque dubitâstis Rudolphum filium, in patris demortui locum sufficere: neque adhuc vestram cogitatis mutare sententiam: neque vos vestri poenitet consilij.

Eorum autem metuo maxime sententiam, qui me dicent Pontifici Romano nimium concedere: et putem, vt antea fuerunt; sic etiam et nostra aetate, et reliquis post aetatibus posse bonos esse aliquos, et singulares aliquando Pontifices: et censeam

Antichristum, non in hominibus singulis, sed vniversis quaerendum esse. Quibus paucis respondeo: primum ex animi mei sententiâ scripsisse, et vt puto, vere me sentire. Non inspicio Pontificem, quod Pontifex sit: sed eos Pontifices considero; qui ignem de coelo iubent descendere; hoc est, divinum ignem, et Spiritus sancti dona, coelestia munera, tanquam mundi in tenebris lumina, Apostolatus et Episcopatus et Cardinalatus vendunt. DEI vero voluntatem esse, vt nonnulli non esse possint boni et sancti Pontifices et Episcopi: istud neminem mihi persuadere posse arbitror.

Haec vna causa est, quamobrem mediocriter de Pontificibus iudicem: altera est in DEI praecepto posita: quae me prae caeteris rationibus commovit vehementer. Nam si omnis potestas a DEO est: certe ea est potissimum, quae caeteris videtur esse robustior: et Pontificis auctoritas, tametsi inde ab anno M. D. XVIII. vehementer imminuta est: et meliore Euangelij luce in partes duas dissectus est serpens in Ecclesia Christi occultatus: tamen caput divinitus condemnatum, humanitus nondum contritum est: adhûc spiris suis se tuetur: et ita sese ab omnibus rationibus instruxit: vt nunquam videatur fuisse potentior.

Quid enim Regina Galliae aliud filijs suis Regibus, atque etiam Henrico secundo marito egit: quam vt Pontificatum confirmaret, et mortuo marito Baionae fundamenta iaceret perpetuae societatis et perennis foederis: non ad defendendam solum, sed etiam recuperandam antiquam auctoritatem Pontificibus: quam non modo ipsa, sed etiam Hispaniarum Rex ita tuetur: vt pro illâ Galliarum Rex Galliam suam totam: et Hispaniarum Rex Belgas omnes exitio non extimescat obijcere.

Caeteri vero Monarchae illius religionis, quos nominare non est opus, quid velint, et quid expectent prope ab omnibus, aut perspicitur; aut saltem metuitur ab ijs, qui alteras partes sequuntur.

Veneti patricij, si qui sunt aut fuerunt; qui pauci fuerunt, et pauci adhuc sunt, Evangelicae doctrinae studiosi: tamen hi ipsi, non opinatum, sed vsu probatum tenent: quam diu cum Pontifice amicitiam colunt: nullum aut parvum periculum esse suae Reipublicae metuendum a caeteris monarchis: hac sublatâ, in nullo alio habere posse incolumitatis subsidium. Si hoc illi, qui religionem nostram amant: quid alij, qui oderunt?

Et quam multae iam sunt Regum et Principum familiae: quae rem familiarem, nedum dignitatem, retinere et amplificare non possunt: absque Pontificum liberalitate et beneficijs.

Aperiamus oculos: et omnes Europae nostrae partes intueamur: mente atque animis omnium aulas obeamus: quam multi sunt et magni ex inferioribus ordinibus homines: qui Romanis nitantur et confidant beneficijs: et in his aliquos esse cernimus viros, qui meliora vident, et deteriora sequuntur.

Afferam quod me magis, quam superiora, perturbat. Nulla vnquam ex rebuspublicis melius constituta fuit: quam Imperij Germanici: posteaquam Otho III. eiusque consanguineus Gregorius V. Electores Caesarum Germaniae Principes fecerunt: vt in sermonibus meis pono. Qui horum dignitatem contemnit; is certe hostis patriae, et perduellio iudicari debet. At in his, qui sacerdotes sunt, Pontificis iam multis aetatibus auctoritatem tuentur: et fuerunt superioribus temporibus boni et prudentes, et pacis amantes episcopi: neque habemus, quod de his, qui iam sunt, conqueri possimus. Nam Trevericus Archiepiscopus Imperij Elector, si diligentius Romanam

Ecclesiam sequitur, quam velimus: tamen id, quod sacit, Zelo, vt Apostoli verbo vtar, simplici facit: caeteroquin nihil mali, vt confido, cogitans. Moguntinus acutius omnia intuetur: et aequitatem illius pacisque studium celebrant omnes. Et qui hisce superioribus diebus factus Coloniae Archiepiscopus est: eâ prudentiâ et grauitate praeditus est: vt ne nostri quidem sibi ab illo metuant: tametsi Catholicus esse et nominari velit.

Hos si partim metuam, partim reverear: et minime reijciendos sentiam: et aliquid de his magni sperem, et hunc gradum atque ordinem in Imperio retinendum censeam: idcirco ne reprehendendus sum: qui absque horum ope atque auxilijs, nullum queam conficere in meis sermonibus exercitum, quem Turcis obijciam? et, vt spem habeo de hisce tribus Imperij Electoribus: ita etiam non sperare et optare debeam: dari nobis a DEO Pontifices aliquot tales, quales primis aetatibus aliquando fuerunt?

Ego vero metuo: ne si haec mea in lucem veniant: si Romam perserantur: ne totum a me Pontificatum convelli existiment: et ne credant, me credere illud esse, quod Satyricus scribit:

Sed quia coepi Celsitati vestrae, quid sentiam aperire: paucis, quod maxime extimescam, non celabo. Ego tum demum exitium praevideo fore Imperij: cum Electorum munus ad exteras gentes transferetur: et credo iam id diu tentatum, nunc esse prae foribus.

Et quoniam Celsitudo vestra petit, vt si quid rerum novarum habeam: quarum cognitio ad Rempub. faciat: aliquid afferam, quod etiam ad hanc quaestionem pertinet. Heri hûc scriptum est, Ioannem Austriacum commeatum Polvillano Baroni in oppidum Roremindam importasse: et praesidijs maioribus oppidanos contineri: et proximum esse, vt Traiectum Mosanum expugnare cogitet: status Brabantiae et Flandriae consilijs inter se dissidere: recusare opem et pecuniariam et militarem Reginae Angliae: cum ab hac, tum ab Orangiano Principe suae religioni metuere: Austricum vero firmissimum exercitum habere, Hispanicis et Italicis militibus confectum: auctum quinque millibus Gallicanorum sclopetariorum: magnum periculum esse, et certa signa novae et singularis in statuum societate fraudis atque proditionis. Hâc expeditione, si vi recuperent omnia: et Rex

Hispaniarum in Belgis; et Galliarum Rex in Occitania et Aquitania: nullum nostrâ aetate, neque modum, neque finem Pontificiae crudelitatis poterimus prospicere. Novae flammae, novi rogi, no va tormenta et cruciatus excogitabuntur: quae inde ex Gallia ad nos, citra vltraque Rhenum: et ex Belgis per Episcopatum Leodiensem toto Rheno suam vim explicabunt: quam nec Ecclesiastici Electores poterunt deprecari. Et quanquam non aperte, neque statim apparebunt conversiones magistratuu: consiliorum tamen iacta sunt fundamenta: et inde ab eo tempore poni coeperunt: cum Atrebatensem Episcopum cooptari Moguntiae in Canonicorum collegium per amicos post bellum Smalcaldicum putabant. Et quid sibi volunt novi Archiepiscopatus a Rege Philippo in Belgis constituti? et Episcopatus Imperij tres, qui in potestate Regis Galliae sunt? in quibus Mediomatricum potentissimus est: an non probabile est communicata hos Monarchas bellorum habere consilia: et novam magistratuum et Principum et Electorum habere animo comprehensam descriptionem? Praetereo, quod nuper Coloniae tentatum fuit: et aliqua omitto maiora indicia: confidens vestram Celsitatem, vt prudentissime omnia caetera, sic etiam haec, quae praetereo, cernere.

Atqui haec mihi consideranti non dabitur venia: si aliter agendum cum pontificijs sentiam: quam plerique alij statutum habent. Multa dissimulanda: multa ferenda necessarijs temporibus: multa condonanda sunt: si charitate Christianâ moveri velimus erga eos, quos rogis et flammis et cruciatibus obijciendos oculis nostris cernimus.

Carolus Magnus cum armis par esse non posset Persarum et Saracenorum Ducibus: pacem et foedus cum illis quasi perpetuum coijt: vt supplicia Christianorum in illis regionibus iam tum diu instituta atque exercitata deprecaretur et mitigaret: Et nos inter nos eorum non conciliaremus amicitiam, qui plurimum hodie possunt: vt supplicia ab innocentibus declinemus: et bellum in nostra viscera concitum, adversus Turcam communem et atrocissimum hostem a nobis derivemus; antequam ij nobis dominentur; qui Pontificiam religionem omnino restitutam volunt: et potius benevolentiâ et communicatione auxiliorum amicos facere recusemus: sine quibus Turcarum vim cervicibus nostris intentatam non poterimus avertere: praesertim cum aeque propinqui sint nobis, qui iam in armis sunt: et religione a nobis dissentiunt: et suam recuperatam atque restitutam, et nostram profligatam atque extinctam volunt.

Ac hoc bello confecto statim ad nos transferri eadem arma mihi videre videor: nisi regnum Angliae et Scotiae obstaret: quorum alterum Rex Galliae et Guisiani ad se pertinere putant: alterum nimis Orangiano favisse creditur: et literae interceptae indicant: quam hanc magnam affectent insulam.

Non mirum videri debet: si Regina Angliae in his periculis societatem et auxiliae petit: et eo magis mirum non est; quod suapte naturâ prudens est; et vsu docta; et consiliarijs bene instructa: videt suum populum salvum esse non posse: si casus adversus Evangelicos Principes feriat: et hos proximos malis esse, si regnum Angliae et Scotiae in potestatem inimicorum suorum veniat.

Malim equidem Principes et orbis Dominos absque foederibus pacem colere: quam si nitantur foederibus: et confidant temere ad arma decurrere. Sed sunt aliquando neceslariae societates in periculis et sanctae; si bono Christianae fiant Reipublicae: vt si cum hac Regina ita foedus coeat: vt eius propositum sit vim iniustam depellere: cum domi et in Europa nostrâ reliquâ: tum vero maxime foris contra Turcam communi ope pro cuiusque portione exercitum mittere.

Ex hoc enim tria existerent commoda: quae hos fluctus consiliorum queant ab innocentibus

avertere: quorum primum est, intercessio Principum per legatos: vt vtrinque arma in Belgis deponerentur: Alterum, vt haec ipsa arma neque in Angliam neque in Germaniam transferrentur: Tertium, vt inter exteros Principes Regina Angliae prima sese coniungeret Imperio, adversus communem inimicum Turcarum Imperatorem; et eius regni Regina; cuius maiores partim praeclaras res contra hunc hostem gesserunt: partim etiam ad Imperium gerendum a Principibus Imperij fuerunt postulati. Neque dubium est, quin cum alij Principes, tum inprimis Galliae Rex accederet: et a Turcica societate recederet; metuens ne hec sibi societas obesle posset: si quid adversus Scotos et Anglos moliretur: et ne hostis Imperij iudicaretur: si a societate Turcicâ, quae ipsi necessaria non est, non possit avocari.

Et credo Principum intercessione pacem posse celeriter constitui: et Philippus Rex videtur pacem voluisse concedere.

Nam iam dudum constitutum habet: Parmensem Dominam rursum Belgis praeficere: et in Ducatum vsque Mediolanensem hoc nomine descendisse Parmensem scribitur: et filius eius Parmensium Dux hisce diebus per Lotharingiam magnis itineribus ad Austriacum profectus est: et hac quadragesima Parmensis mater expectatur

Oenoponti: quae tamen expectatio iam videtur refrigescere: spe novâ natâ dissensione statuum, et istâ Austriaci expeditione: et dicitur in itinere Parmensis Domina his de causis consistere. Non ad has res in hac epistolâ deflexi: vt consilium dem Celsitudini vestrae: aut vt excitem ad res novas. (Quid enim stultius a me queat fieri?) sed vt ostendam, quorsum sermones mei tres spectent: et quid fieri optem, ad discordias in Europâ tollendas: et ad Turcicam societatem constituendam: cuius praeclarum et laudabile, et salutare principium fieri posse arbitror, si istud fieret. Melius Illustrissima Celsitudo vestra intelliget, quo ista pertineant, vbi libros meos legerit: quos omnes simul mitterem, vnâ cum Prologo ad Principes, si descripti essent. Nunc autem primi diei sermonem mitto; brevi submissurus reliquos duos, simul ac descripti erunt.

Neminem esse omnium hominum puto, qui hos habeat. Non enim patiar eos divulgari: antequam a Caesare, et ab Electoribus mihi mandetur, vt in lucem emittam: et quiae in vestrâ porestate et ditione erunt: vestrum est de his, quod velitis, iudicium facere.

Et quoniam sentio Celsitudinem vestram probare studium meum: oro et obsecro Celsitudinem vestram: vt quae in his vel tollenda, vel emendanda, vel mutanda,

vel addenda esse putent: ea mihi per Paulum Vogelium indicet: diviuitus praeceptum putabo: quod a Celsitudine vestrâ mihi per Vogelium mandabitur.

Perfudit me plane magno gaudio Celsitatis vestrae epistola: sed tamen non mediocriter extimesco excitatam de me et meis sermonibus expectationem. Nam cum sciam, magnis et sapientibus viris opinionem et nomen et expectationem obfuisse: eo mihi ipse magis metuo: quo minus possum, quam isti potuerunt.

Si enim aliquid possum: id magis aetati meae debeo: quam omnibus, quas legi historijs: quae me prope omnium rerum exemplis et casibus erudivit.

Et tamen mihi iucundissima est Celsitudinis vestrae clementia in re cognoscendâ: et prudentia in eadem iudicandâ: et optatum bonum esse puto, cum me Principem adeptum esse; qui et ignoscere, et veniam dare suo clienti; et eundem consilio adiuvare, et moderari possit.

DEVM Optimum Maximum, patrem Domini nostri Optimi Maximi, oro: vt Celsitudinem vestram sanam, salvam, fortunatam, felicem et prosperam amplificet et conservet. Argentorati 22. Ian. An. 1578.

AD INVICTISSIMVM ET Potentissimum Principem D. RVDOLPHVM II. CAEsarem et Imperatorem Romanum semper Augustum etc. NICOLAI REVSNERI IVRISC. Praefatio.

NOBILITATIO ET ARMA pro Ioanne Sturmio.

AD RVDOLPHVM SECVNDVM ROMANORVM IMP. AVGVSTVM LIBELLVS EPITOMICVS SVMMAM CONTInens Dialogorum Joannis Sturmij DE BELLO TVRCICO administrando.

LEX RVDOLPHA I. de AErarijs.

LEX POPVLI ROmani de Censoribus.

LEGES IMPERATORIAE SEPTEM DE disciplina militari.

LEX RVDOLPHA DE exercitu conficiendo.

AD INVICTISSIMVM CAESAREM RVDOLphum II. Aug.

LEGES SIVE VIRTVTES IMPERATORIAE. PRVDENTIA SEV SCIENtia rei militaris, apparatusve.

CASTRA, VIRTVS, AVCTORITAS.

FELICITAS SEV CONGRESSVS.

EIVSDEM SAMBVCI LEGES IMPERATOriae succinctiores. PRO MAXIMILIANO II. Imperatore.

IMPERATORIS OFFICIVM. EX ONOSANDRI libro de re militari.

IMP. AVRELIANI CAEsaris leges militares.

IMP. FRIDERICI I. CAESARIS AVG. LEX edictalis de pace tenendâ et firmandâ.

EIVSDEM FRIDERICI I. IMP. LEGES PACIS CAstrenses.

[gap: Greek word(s)] D. RICHARDO STREINIO

ILLVSTRI ET GENEROSO DOMINO PHILIPPO COMITI Hanoico Iuniori, Domino suo colendo.

ILLVSTRI ET GENEROSO DOMINO LVDOVICO A SAENA, Comiti VVitgenstenio, Domino suo colendo.

OMNI VIRTVTIS ET ERVDITIONIS GENERE CLARISSIMO VIRO DOMINO IOANNI STVRmio, Argentinensis Academiae Rectori dignissimo, GEORGIVS ILSVNG de Tratzberg, vtriusque Sueviae Praefectus.

ILLVSTRISSIMO PRINCIPI AC DOMINO D. AVGVSTO DVCI SAXOniae, Sacri Rom. Imperii Electori et Archimarscallo, Landgravio Thuringiae, Marchioni Misniae, Domino suo clementissimo. Illustrissime Elector Princeps, Clementissime Domine,

AVGVSTVS DEI GRATIA DVX Saxoniae, Sacri Romani Imperii Archimareschallus et Elector etc. Clarissimo viro singulariter nobis dilecto Domino Ioanni Sturmio, Rectori Academiae Argentinensis.

Genere virtute ac doctrinâ praestanti adolescenti Heinrico Rudolfo Thuringa amico S.

ILLVSTRISSIMO PRINCIPI AC DOMINO D. AVGVSTO DVCI Saxoniae, Sacri Romani Imperij Archimareschallo et Electori, Landgravio Thuringiae, Marchioni Misniae, Burggravio Magdeburgensi, Principiac Domino meo Clementissimo.