CAMENA Early Modern Latin Texts

IOANNIS STVRMI DE BELLO ADVERSVS TVRCAS PERPETVO administrando AD RVDOLPHVM II. ROMANORVM IMPERATOREM Augustum Commentarii sive Sermones tres. Accessit Prologus eiusdem duplex: item Libellus Epitomicus, una cum quibusdam Epistolis. Ex recognitione NICOLAI REVSNERI LEORINI IVRISC. ET COMITIS Palatini Caesarei. [gap: illustration] IENAE CVM PRIVILEGIO CAESAREO M. D. IIC.

Vegetius in Prologo lib. 3

M. Cicero Philip. 7.

Si pace frui volumus, bellum gerendum est; si bellum ommitemus, pace nunquam fruemur.

AD SERENISSIMVM PRINCIPEM D. MATTHIAM, ARCHIDVCEM Austriae, Legatum Augustalem: Caeteros item SACRI ROM. IMPERII Principum ac Procerum omniumque ordinum et statuum Legatos et Oratores dignissimos in Comitiis Ratisponensibus congregatos: NICOLAI REVSNERI IVRISC. Praefatio.

SI VLLO ALIO IN negotio publico, Serenissime Princeps MATTHIA, Legate Augustalis, vosque caeteri saecri Romani Imperii Principum et Ordinum Legatisapientissimi: certe

in bello suscipiendo atque administr ando, multâ et magnâ ae[?] liberatione atque consultatione opus est: maxime vero in hoc ipso bello, quod adversus immanem et praepotentem Turcarum Tyrannum a Christianis nunc geritur: in quo non aeunius alicuius privati aut Beipublicae, sed totius orbis Christiani salute et dignitate agitur. Nam omne quidem bellum facile sumi, verum aegerrime desinere: nec in eiusdem potestate initium finemque esse, rerum magistra communis docet experientia: ita ut incipere bellum cuivis etiamignavo liceat: deponi vero non aliter, nisi cum victores velint, queat. Itaque non solum vires belli et opes ante omnia probe tentandae: sed etiam vis fortunae animo proponenda; quaeper omnia humana, maxime in rebus bellicis, est potens: et Mars belli communis: neque nusquam minus, quam in bello, eventus respondent: adeo ut simul parta ac speraeta decora unius horae fortuna evertere soleat, auctore Livio. Tum vero mala et incommoda belli praecogitanda:

cuius non adventus solum, sed etiam metus ipse adfert calamitatem. Nam et antequam incipiat, plus iam nocet patriae, quam sit profuturus victor: exhaurit civium opes: luctu funestat domos: omnia la. tronibus, furibus, stupratoribus implet. Silent leges inter arma: frigent bonae artes: negligitur religio: agricultura deseritur: mercatorum negotiatio corquiescit: campi et pecora relinquuntur, nullum denique sacri ac profani discrimen est. Ac propterea non immerito omne bellum etiam tustum detestandum esse videtur: praesertim piis et Christianis magistr atibus: qui ex divinae legis praescripto, alieno sanguini tanquam suo parcenaum, et homini non esse homine prodige utendum sciunt. Quo maiore cautione et animadversione opus est: ne vel temere bellum suscipiatur: vel semel susceptum improvide geratur: quoniam in bello bis peccare non licet: et si semel peccetur, actum est de capite: nec est locus errori secundo: cum primus error saepius vitam et salutem adimat. In aliis

quidem rebus, si quid erratum est, potest postmodum corrigt: at praeliorum del cta emendationem non recipiunt: cum statim poena sequatur errorem, auctore Vegetio. Qua in re profecto mirari licet veterum Romanorum prudentiam et religionem: qui bella et tarde et nullâ licentiâ suscipiebant: et quod bellum nullum nisi pium putabant geri oportere: priusquam indicerent bellum iis, a quibus factas iniurias sciebant: Feciales legatos res repetitum mittebant: qui si postulata impetr assent, foedus cum iis feriebant: sin minus, re deliberata bellum indicebant: ut scribit M. Varro in libro secundo de vita populi Romani. Sic Augustum Caesarem nulli genti sine iuslis et necessariis causis bellum intulisse memorat C. Suetonius: quem et Aurelius Victor crebro dicere solitum fuisse scribit: iactantis et levis ingenii esse, ardore triumphandi, et ob lauream coronam, id est. folia infructuosa, in discrimen, per incertos eventus certaminum, securitatem civium praecipitare: neque Imperatori

bono quidquam minus, quam temeritatem, congruere: satis celeriter fieri, quidquid commode geritur: armaque, nisi maioris emolumenti causa, nequaquam moveri oportere: ne compendio tenui, iactura gravi petita victoria, similis sit hamo aureo piscanti: cuius abrupti amissique detrimentum nullo capturae lucro pensaripotest. Caput ergorei est, (ut cum Tacito loquar) sine cupiditate, sine impotentia, quietum secretumque Principem, nec provocare bella, nec timere debere: sed imo potius (ut ille apud Comicum monet) omnia prius consilio, quam armis, experiri: id quod sapientem decet vel maxime multoque est beatius, quam suas, alienasque fortunas spe metuque versare: aut felicem Reipublicae statum concutere: eoque tandem rem perducere, ut aut perire necesse sit: aut, quod aeque apud bonos miserum est, occidere: in quo maxima esse debet cautio. Atque hoc est, quod Sol ille Regum Salomon suadet in Proverbiis: consilio bellum geri, et cogitationes belli

multitudine consiliariorum firmari oportere. Sentiens nimirum, non viribus aut velocitatibus aut proceritate corporum res magnas in bello geri potius, quam consilio et prudentiâ: ac imo plus momenti in decernendi belli ratione, quam in decertandi fortitudine, positum esse: cum secundum Tullium parva sint arma foris, nisi domi sit consilium: et ubi multum est consilii, ibi multum plerunque salutis et victoriae sit. Neque tamen hoc a me aictum ita intelligi volo: quasi consilio tantum, non armis, opus sit in bello conficiendo. Minime vero gentium. Planen, ut Demosthenes scripsit, non verbis, sed armis hostis vincitur: nec consulere sufficit id, quod tunc necessario agendum est: sed omnino in bello et virtus militum, et consi lium prudentium desider atur. In quo rursus ita aistinguendum est: ut ante bellum quidem multorum: in bello vero ipso paucorum opus sit consilio; manibus vero multorum: aut saltem, ut ex Pittaci sententiâ multi quidem sint consiliarii: sed non nisi cum amicis

deliberetur. Quippe qui vere ut boni imperii, ita belli felicis maximum instrumentum, ut vult Tacitus: aut, ut Xenophon, regni et imperii sceptrum sunt longe verissimum atque tutissimum. Recte enim Sallustius noster: Non exercitus, neque thesauri sunt regni praesidia: verum amici et boni consiliarii. Intellexit hoc nimirum Dux Ducum Agamemnon ille Homericus: qui decem Nestores in bello sibi exoptat: quorum si copiam habere sibi liceat: Troiam mulio facilius se expugnaturum confidit. Sic et C. Iulius Caesar non minus esse Imper atoris scribit, consilio superare, quam gladio: et Q Fabius apud Livium affirmat, bono Imperatori haud magni momenti fortunam esse: sed mentem rationemque dominari. Praeterea in bello et suscipiendo et gerendo vel maxime opus est, non solum consilio prudentum, et copiis militum: verum etiam vipecuniarum, et ipsius commeatûs, aliarumque rerum a[?] omnem belli usum necessariarum apparatûs: verumque est Thucydidis illud: [gap: Greek word(s)]

[gap: Greek word(s)] , hoc est, plerasque belli res consilio et vi pecuniarum confici. Nam et pecunia belli nervus est: et ubi annonae non est copia: ibi vincitur miles sine ferro. Prius igitur est par are bellum, quam exercere: adeoque secundum Publium, diu apparandum est bellum, ut vincas celerius. Maximum vero ac praecipuum decus et stabilimentum imperii est, militaris aisciplinae tenacissimum vinculum: ex cuius sinu omnes triumphi manârunt, teste Valerio Maximo: et sine qua militiae bonitas aut felicitas non constare, ac ne nomen quidem eius diu potest. De qua verissime Alexander Severus Imperator in concione ad milites apud Lampridium: Disciplina maiorum (inquit) Rempub. tenet: quae si dilabatur, et nomen Romanum et Imperium amittemus. Caeterum de omni hac ratione belli et suscipiendi et gerendi luculente admodum et sapienter disseruit Ioannes Sturmius, vir summae prudentiae et eloquentiae, in praeclaris illis suis commentaeriis

sive sermonibus de bello adversus Turcas perpetuo administr ando: in quibus omnia ea, quae ad cor sult ationem illam pertinent, persecutus est quam diligentissime, et quam accuratissime: non solum quomodo concordia et pax inter Principes et populos Christianos componenda: verum ettam quo pacto et unde necessaria belli illius subsidia et ministeria procur anda: et qua ratione vetus aisciplina militaris restituenda sit: nec ad victoriam duntaxat, sed ad salutem. Enimvero non ignoro, multos fore operis huius praeclari et egregii iniquos censores et Arist archos: maxime vero Martes illos nostros, et magnos Praefectos ac Tribunos militum, egregte scripta huiusmodi contemnere: et pro naeniis ac ludis puerorum habere solere: qui bellicis sese laudibus solos abundare putant: neque eorum quidquam recte ab his, quos vocant, libellionibus et hominibus umbraticis, qui serio nunquam hostem aut castra viderunt, neque unquam partem ullius bellici muneris attigerunt, de re militari disputari

posse aut debere statuunt: id quod olim Phormioni Peripathetico Philosopho accidit: qui ab Annibale derisus, et pro deliro habitus fuit: eo quod coram se tanto Imperatore de arte militari disputare non dubitaret. At longe hi quidem meâ errant sententia: et toto falluntur mentis iudicio. Nam qui de re militari perite et prudenter scribunt: tametsi ipsi usum et tractationem armorum sibi non vindicant: sententiam tamen et iudicium de ea, non tam ex sua, quam aliena, et quidem veterum sapientum mente et prudentia explicant: a quibus legendo et cognoscendo ea mutuati sint: maxime vero ab his, qui partim interfuerunt, imo et praefuerunt bellis: partim in ea vixerunt Republica, qua nulla alia in militia fuit aut fortior aut prudentior: quos idcirco hac ipsa in re ne Annibal quidem, quantumvis egregius Imper ator, aut ipse Caesar, fortassis audire abnuerit. An non Alexander ille in re bellica vere Magnus, Homerum sibi militiae magistrum asserere, et in castris Iliada ipsius assiduum

et individuum comitem secum habere solitus est? An non P. Scipio Africanus cum Cyropaediam Xenophontis animo penitus haberet comprehensam, ex eaque omnes omnium virtutum ac laudum cumulos collegisset, tantus vir evasit: ut non modo bellum ingens in Hispania non alia de causa exarserit: quam ex admir atione ipsius: aliorum scilicet Imperatorum orto contemptu: verum etiam latronibus ipsis sanctus et inviolatus extiterit? An non L. Lucullus profectus Roma, rei milit aris pene rudis, cum totum iter et navigationem consumpsisset, partim in percontando a peritis, partim in rebus gestis legendis, in Asiam adventantis, factus est Imper ator tantus: ut Mithridates rex post Alexandrum maximus, hunc a se maiorem Ducem cognitum, quam quenquam eorum, quos legisset aut vidisset, confiteretur? Adeo verum est, quod Aristophanes in Nubibus scripsit, multos interdum et consilio et calamo et lingua pugnare posse: aut, ut Livius, domi esse nonnullos, qui exer citum ducunt:

et ubi castra locanda sint, quae loca praesidiis occupanda, aut quando cum hoste conserendum, et quando quiescendum sit, sciunt. Taceo, quod libri eiusmodi plerunque vim habent maximam ad incitandos et confirmandos animos eorum, qui militant: quos et ob hanc ipsam causam ex veterib. quidam pulcherrimis [gap: Greek word(s)] titulis ornavit. Quamobrem cum haec ita se habere intelligerem: visum equidem mihi omnino fuit faciendum: ut Commentarios istos Sturmianos de bello Turcico administrando tam ante annos viginti scriptos: et quidem Maximiliani II. Caesaris gloriosissimi siue postulatu, siue mandato scriptos: publici commodi causa, e tenebris tandem quasi mortuos sepultosque protr aherem, et in lucem proferrem. Plane. n. hoc tempus et hoc ipsum bellum, quod geritur, singulorum et universorum rationes ac consilia provocat: hoc unum praecipue omnibus agendum: in eoque omnium cogitatio, mens, voluntas, cura, consider atio conferenda esse videtur: ut et Deo grata, et Imperio digna, et sibi honesta, et Reipublicae

denique (alutaris a cunctis, ad quos ea res praecipue pertinet, in publico consilio dicatur sententia. Tuae autem Serenitati, Serenissime Princeps, Legate Augustalis, vobisque adeo omnibus et singulis, Legati Imperit Romani sapientissimi, libros hosce in hoc potissimum tempore offerre et dedicare voluiipartim ut animi et ingenii vestri sollertiam et prudentiam in eo, quod ad consultationem propositum est, negotio recte utiliterque deliber ando excitarem: partim ut hanc veluti materiam et segetem publicorum consiliorum suppeditarem: ex qua proclive esset optima quaeque deligere, quae maxime rationibus vestris accommodata futura essent: aut saltem alia his melior a inveniendi et in medium proferendi occasionem nonnullis praeberem: cum bene inventis meliora semper addere liceat; salva nihilominus laude et gloria sua primis cuiusque rei inventoribus. Spero equidem vel plane potius confido, vos non modo laborem hunc nostrum non improbaturos: memores scilicet dicti illius Apostolici: omnia probate, sed quod

bonum est tenete: verum multo magis ex eo fidei volunt atisque nostrae erga Rempub, Christianam studium atque officium debitum aestimaturos: et facta rerum comparatione, in hoc tam arduo et gravi negotio consultando, illud praecipue electuros atque persecuturos: quod bono et commodo sit toti populo et Imperio Romano. Quod ita faxit Christus Opt. Maximus: a quo ceu Magni consilii Angelo, omnis felicitatis et prudentiae salutaris successum vobis omnibus et singulis precor sempiternum. Ienae ad Salam, Prid. Non. Decembris, Anno aerae Christianae M. D. IIIC.

I. AD RVDOLPHVM II. CAESAREM AVGVSTVM IMPERATOREM Romanum PROLOGVS SAGATVS Joannis Sturmij In libros quatuor de bello Turcico administrando.

ANIMADVERTI, RVDOLPHE CAESAR IMPERATOR: CVM DE Maximiliani patris obitu literae afferrentur; viros bonos et prudentes senes, duobus inter se contrariis animorum motibus commoveri.

Nam et dolebant, Imperium maximo et optimo Principe privari; conversionem aliquam malam extimescentes: et simul sese ipsi

consolabantur; quod quasi divinitus is designatus successor esset: qui in iisdem regionibus esset; unde maxime periculum metuebatur, Patris, ut bonorum et commodorum, sic etiam honoris atque majestatis haeres.

Sed tamen in altera parte plus subiti doloris erat; propterea quod cum omnis mors per se acerba est: tum vero maxime, quod virtutum patris hisce senibus in mentem veniret; humanitatis in sermone: aequitatis in gravitate: clementiae in animadversione: prudentiae in dissidiis componendis: liberalitatis in finibus Imperii suis sumptibus tuendis: pacis denique atque ocii in communibus prope Imperii Ordinibus retinendis.

Atque haec ipsa tametsi in tua Majestate etiam elucere ita incipiant; ut cum paternis laudibus comparari, et contendere posse videantur: tamen malo improviso sperabantur perculsis magis, quam cernerentur; et vincebant in hoc principio dolor et luctus virtutum tuarum spem atque expectationem.

Nam, ut verum fatear, ego etiam iisdem jactabar in partes contrarias cogitationibus; et eo magis commovebar: quod praediolo meo suburbano immunitatem pater dedisset: et nondum confecissem quatuor meos sermones de bello Turcico administrando: quam conscriptionem patris optimi atque sanctissimi Imperatoris mand[?]o, et prudentissimi nobilissimique viri Georgii Ilsungii hortatu susceperam.

Privatus quidem iste dolor meus erat; sed res parvae saepe magnam accessionem ad moerorem faciunt; antequam cum maioribus bonis subito conferantur. Atiam metuere desistimus, et luctum cum laeticia incipimus commutare: ut non amplius cum lacrymis paternarum virtutum recordemur: sed eos laeti et suavi commemoratione recolamus: id quod etiam maritis in uxorum, et parentibus in liberorum occasibus solet accidere Et spem tunc in initio tristiciae conceptam, nunc quotidie magis magisque confirmamus: quoties audimus, in hac majestate Imperii tui, tuam continentiam in voluptatibus, assiduitatem in quotidianis consiliis, diligentiam in caussis cognoscendis, clementiam in admittendis supplicantium precibus, constantiam in paternis consiliariis atque amicis retinendis: et, quod maximi facimus, quoties signa ostendis, et documenta das studii in removendis dissidiis, et diligentiae in colenda pace, confirmandoque ocio publico; quod studium ejusmodi est, ut in eo fundamentum positum sit, et publicae salutis in hostibus depellendis, atque rebus recuperandis: et avitae majorumque tuorum atque parentum gloriae non solum conservandae, sed etiam amplificandae, summa cum Imperii Germanici felicitate.

Est quidem res magna, et profecto magna est, vel potius perest gloriosa res: Rudolphum I. Habsburgicum Comitem, ex omnibus Imperii Ordinibus electum et vocatum unanimis

sententiis atque votis ad gubernacula Imperii, et Caesarem atque Imperatorem post varias Interregni molestias factum, omnibusque Principibus antepositum (id quod virtutis certo fuit; et honorificae fortunae fuit) Ducatum Austriae eidem obvenisse: et eundem Archiducatum factum, adhuc vestrum haereditarium esse; et in eadem vestrâ familia novem Caesares extitisse: et ut â Rudolpho haec dignitas incoepit; ita etiam ad Rudolphum II. decimum Austriacum Augustum eandem pervenisse. Aeque magnum est, septem ex Austriaca familia, continuatis imperijs, absque ullo intervallo imperasse. Magna haec sane: tum etiam magnum, quod Maximilianus pater te dignum putârit, quem sibi ad Imperium administrandum adjutorem cooptaret; et quod idem Electores Imperii voluerint: caeteri Principes comprobarint; quod omnes ordines approbarint; magnum istud est et perhonorificum.

Necesse est enim, prudentissimum atque sapientissimum Principem patrem tuum, maximarum virtutum in tua indole indicia observasse; eadem Principes imperii annotasse; ut in hac arce majestatis virtutem tuam ab illis esse voluerint collocatam: Magna profecto, magna haec omnia: sed omnium majorum laudem superabit Majestas tua, si pacem dare populis suis, et dissidia tollere poterit.

Mirabile dictu est, et cogitatu inopinatum; vel potius fatale et lacrymabile malum est.

XII. Turcarum Imperatoribus, dum ex minimo imperium tam magnum, tam immensum, tam atrox, tam crudele instituunt, augent, amplificant, stabiliunt: et non solum cupiditate, sed etiam re ipsa in immensum tendunt, nullum vacuum tempus fuisse Imperii a domesticis discordiis: et dum Imperii administratio a Rudolpho I. usque ad aetatem Majestatis tuae propagatur; nullum extitisse Caesarem tam fortunatum: cujus optima et salutaria consilia rerum gerendarum impedita, perdita, eversa non fuerint intestinis certaminibus. Nullum cum dico, Latine loquor, et absque ulla exceptione dico; nullum ex vestra Habsburgica et Austriaca familia. nullum etiam e caeteris familiis, quibus imperia obvenerunt, ne Graecorum quidem Imperatorum, hanc felicitatem esse ullum adeptum, ut ocium a discordiis haberent.

Et admiramur caussam divinae irae: nec cogitamus quid sit, quod tot tantisque successib. hostis sit tam late longeque amplificatus: et nos ex Syria et Asia et Europae maxima parte usque in Vngariae angulos tot tantisque locorum spaciis ejecti atque inclusi sumus; cum in oculis nostris caussa mali versetur, domestici tumultus atque discordiae; et victrix dextra victoris populi. in sua annos jam trecentos amplius conversa viscera. Quid trecentos annos dico? Inde a Saracenicis primis bellis annis jam septingentis eodem furore agitati sumus, et adhuc quotidie furiosius agitamur: immemores illius Magistri

nostri salutiferae vocis: Pacem meam do vobis, pacem meam relinquo vobis. Et haec aeterna via, veritas et vita nobis â Turca pacem dabit: atque usque adeo saevi et atroces sumus, qui in nosmet ipsi crudeles, ut nullus adhuc crudelitatis finis appareat?

In his dissidiis componendis praecipue Majestatis tuae munus versatur. Sed cum omnes discordiae et odia publica perniciosa esse solent; tum inprimis religionum: quae quo magis nostrâ aetate exacerbata sunt; et quo magis animi et studia hominum, etiam Principum virorum, et potentissimarum familiarum incitata ad iracundiam sunt; eo magis elaborandum est, ut tandem aliquando hoc imperii tui auspicio salutaria remedia adhibeantur; quae a Carolo V. instituta, a Ferdinando avo repetita, a patre Maximiliano requisita, usque ad hodiernum diem non potuerunt applicari.

Non nos commovet ira DEI, tot successibus crudelissimi hostis testata: non amissae urbes; non adempta regna: non Asia occupata; non Africa abrepta; non Graecia, non Belgradum, non Rhodus, non Buda, non Siggetum amissa; non Canisae coeleste fulmen, non hostis saeviens prope ob Viennensium oculos; non Viennae certissimum periculum; non sanguis fratrum, quibus Christi glutino, id est, charitate conjuncti et copulati sumus. Hic sanguis, an quoniam non audimus, non etiam idcirco credimus, quot lacrymabiles voces quotidie emittat; ut

sese DEVS non solum a Turca, sed etiam a nostris saevissimis atque atrocissimis discordiis vindicet? Et clamant mortui annos jam septingentos; et DEVM vindicem habent totidem annos; dum dissidere civilibus et domesticis odiis, praeliis, caedibus non desistimus. Neque tamen calamitatibus fratrum, neque nostris miseriis, neque DE Iira atque animadversione, tam diuturna, tam calamitosa, tam perniciosa, tam exitiosa commovemur; et cum exitium prae foribus sit, tamen quasi remotissimum sit, in Galliis pugnamus; in Belgis belligeramus: utrisque milites mittimus; caedibus foris exhaurimur; domi de fide, de operibus; de sacramentis divinis, hostilibus odiis, nulla Christiana charitate, contra Christi mandatum et salutarem legem depugnamus.

Haec mala cum omnes majorcs tuos, RVDOLPHE Imperator, tum maxime Carolum V. Ferdinandum avum, tum Maximilianum Patrem, tum omnes ordines imperii ita perturbarunt, atque impediverunt; ut nihil dignum Imperii majestate, nihil necessarium, nihil salutare aut commode suscipere aut recte perficere potuerint.

Ac Turcicae calamitates, quoniam maxime Austriam attingunt, et inde ab extrema Vngaria usque ad agrum Viennensem pervenerunt, in vestris versantur oculis: et gemitus atque lacrymas exprimunt: nos ut oculis non possumus cernere; ita animis non intuemur, non intueri volumus;

et cum ment es nostrae de Antipodibus et Troglodytis saepe cogitent, ad haec mala tam vicina sese applicare nolunt.

Docere igitur te de hisce acerbitatibus tuorum ciuium non est opus: Quae enim cura magis et majores tuos, quos jam nominaui, afflixit, et te jam affligere incipit, in hoc exordio rerum gerendarum, quam ista? Vnum autem nos, qui infimi ordinis sumus, qui diu viximus, qui historicos legimus; unum inquam observavimus, atque id unum supplicibus votis ad sedem Majestatis tuae referimus; harum omnium acerbitatum praecipuam et prope solam caussam in domesticis consistere discordiis; quae aut tua industriâ, gratiâ et auctoritate tollenda sunt; aut brevi actum erit de summa Majestatis tuae, de auctoritate in imperio, de tranquillitate reliquae Europae, de salute quicquid est populorum, regum, Principum, qui adhuc sunt reliqui in Europae omnibus partibus.

Cum vero omnia domestica dissidia perniciosa; tum inprimis religio num discordiae; quae si unquam magnae et variae fuerunt, certe in hoc tempore ad perniciem profligatae sunt; quae quam diu tua auctotitate, Principibus Imperii adjutoribus, non tollentur: duratura ira DEI adversus nos est: neque desistet unquam; neque bellum ullum feliciter administrabimus; neque tuas fratrumque tuorum provincias tueri: neque a Silesia, Saxonia, Austria, Bavaria,

Vt igitur ista facias, et ista suscipias, et ista perficias; primum te tua indoles atque virtus excitare debet: deinde proxima memoria atque exempla Caroli V. Caesaris, et Ferdinandi avi, et Maximiliani patris hortari; tum periculi magnitudo impellere: ut et perniciem depellas a tuis, tuorumque et nostris cervicibus; et domi pacem constituas; ut quicquid domesticorum odiorum est, id totum a nobis deponamus: et in perpetuum Christiani nominis infensissimum et crudelissimum hostem transferamus.

Sed quid ego de tua virtute dico; de qua expectatio nobis magna excitata est, multis magnis viris auctoribus? Quid de majorum tuorum exemplis, de quibus constat? quid de periculi magnitudine, de pernicie omnium, quae proxime a nobis abest, statuere debeamus mediocrium est hominum haec animadvertere: Tuae vero sapientiae est, audire sanguinem et voces mortuorum; qui aut crudeliter in victoriis necati sunt; aut in carceribus cruciati, lentis necibus sublati sunt; tuae inquam sapientiae est ratione ista considerare; tum etiam quasi oculis cernere quotidianas calamitares, tot Christianos ad seruitia abduci; et qui abduci non possunt, occidi; et uxores a maritis abstrahi; a cunis infantûm divelli; infantes lacte materno mulctari, dure educari; occidi si non placeant; si placeant, venundari, ut ad servitia nati videantur: imbui et educari religione falsâ,

parentum religionem aut ignorare, aut non amplius meminisse: et vero, quod omnium indignissimum est, hos ipsos qui a cunis, a parentibus in Thraciam et Graeciam et Asiam deportati sunt, educatos religione falsa, depravatos Turcicis superstitionibus, arte militari instructos, contra patriam arma sumere; et a nobis parentum suorum sanguinem reposcere, persequi et vindicare.

Quid enim ni istud faciant? cum nos domi in nosmet ipsos saeviamus; et non prius contra Mahometicum Idolum nos nostrosque defendere cogitemus; quam nostro sanguine in nostris perpetuis dissidiis satiati simus?

Quantum enim cruoris Suevicum bellum exhausit! quanta bella civilia Gallicana quatuor! quantum jam annos aliquot Belgicum! quot rogi ubique gentium in discordia religionis. Et Abelis unius hominis DEVS sanguinem exaudierit; et tot centenorum millium hominum non exaudiat?

Miramur DEVM iram suam indicasse tunc, cum bellum Carolus V. Scmalcaldicum faceret; ut initio expeditionis turris Mechliniana de coelo sulmine tacta urbem totam concuteret. Quid Canisianum fulmen, recens illa necessarii praesidii diruptio? an non DEI iram, an non revocationem ad poenitentiam, a domesticis dissidiis, ab intestinis odiis, a luxu internecino flagitat? Splendide aedificamus; magnifice epulamur; profuse vestimur; captivum nullum e Turcicis carcerib. liberamus: cum tot talesque in Turcicis

regionib. in servitute vivant, in ergastulis laborent, vetberibus quotidianis crucientur.

An non fulmen illud Mechlinianum portentum erat, domi ostendens prius providenda dissidia, quam arma foris inferenda? An non novum istud et recens Canisae malum, domestica prius mala cavenda esse, et pacem domi prius dandam et confirmandam esse, quam cum tali tantoque hoste, tam potenti, tam immani, tam crudeli, tam atroci belligerandum est?

Quid n. profuerunt Carolo V. duae illae in Imperio expeditiones? Quantum v. malorum post illa duo bella in Belgis civilib. natum discordiis?

Et haec ipsa civilia arma nonne Belgas et Gallos ita debilitaruut, ex hauserunt, enervarunt; ut proximi exitio supremo sint Belgae; nisi prudentia et humanitate, Philippi Hispaniarum Regis industria, pax tandem aliquando depositis armis constituatur? Et quod Galli non proximi exitio sint, ne pacem quidem his dieb. datam possumus affirmare.

Commoneant igitur tot incrudeles et perpetui crudeliss. Tyrannorum, tot annorum successus, tot nostra adversa bella et praelia, tot incommoda tot calamitates, tot acerbitates. Doceri nos patiamur ab historiis, ab angustiis Europae reliquae prope exinanitae. Consideremus caelestia prodigia; et compositis domi discordiis, emendatione vitae instituta, supplicationib. omnium Ecclesiarum imperatis, veniam a Deo petamus: et ad salutaria atque subita decurramus auxilia armorum; id quoque absque pace domestica nunquam fieri potuit, nunquam etiam posthac fieri poterit.

Neque haec mea oratio minus ad Majestatem tuam pertinet, RVDOLPHE Imperator, quam ad Electores, et ad omnes Imperii Principes, et ad omnes Christianae Reipub. Ordines; quorum communis debet esse religio: eadem necessitudo: eadem debet essevitae pro salute publica devotio.

Neque satis est te istud velle et optare, RVDOLPHE Caesar; conari etiam debes, ut istud ab omnibus obtineas. Et Principum atque Electorum est, in hoc studio suis suffragiis et consiliis adesse; et communi opera et ope contendere: ut quemadmodum Carolus Imperator primum tribus colloquiis Theologorum: deinde generali Tridentino, et Italico Concilio frustra conatus est religionis dissidium tollere: et ut Ferdinandus avus tuus in eodem studio perstitit, itemque Pater Maximilianus perseveravit; sic tu eadem vestigia ope Principum persequens, voluntate majoribus par, effectu felicior esse videare: Idque in hoc principio imperii tui; idque primo quoque tempore: atque eo citius atque celerius, quo major in hoc tempore incumbit necessitas.

Cum autem tres viae sint concordiae faciendae: una Concilio generali: altera conventu nationali: tertia Colloquio: Generali quidem Concilio attentata res fuit, sed successu parum, ut videre est, felici; neque facultas ulla appâret hujus instituendi: eadem facultas apparet in conventu nationali. Colloquia facilius poterant constitui: tamen in his etiam videtur

esse mora et tarditas. Non quidem negligendae hae tres viae: sed dum Majestas tua de his cogitabit; dum cum Pontifice aget; dum cum Principibus deliberabit; faciendum decretum est, et edictum promulgandum; ut interea dum Majestas tua de his tribus deliberabit, in nullum ob religionem capitali poena fiat judicium, nisi seditiosum civem esse constet: ut salva tamen sit unicuique Principi sua religio, sua sui populi curatio. Si cujusquam ciuis diversa Principem offendat religio, quod videatur turbulentior: eum patiatur sua divendere, concesso justo temporis spatio, sua si volet divendere; aut si nôlit, si speret posse fieri per religionis concordiam, ut ad patrios lares et haereditarios fundos reversurus aliquâdo cum liberis sit; partiarium in suo fundo, et conductorem colonum habere sinat; ut si bonorum suorum aspectu quotidie frui non possit, fructum tamen percipiat, unde se suosque queat alere.

Qui turbulente publice privatimve docebit: migret statim relictis procuratoribus, qui rem ejus aut vendant commode, aut uni pluribusve rem suam elocent, qua uxor liberique vivere queant.

Domi inquirere, quid quisquam agat, aut legat aut edat, aut familiam suam doceat: dum belligerandum cum Turca est: ad concordiam plus mali, quam boni afferet; neque poterit hoc instituto concordia consistere.

ratio: quae maxime auctoritate et Majestate Imperatoris nititur. Atque haec est, quam primam a Majestate tua omnes docti homines, boni viri, experientes cives, prudentes senes, quorum vota audimus quotidie, requirunt.

Altera via est, quam Carolus V. ingressus ter est: bis VVormaciae: semel Ratisponae; constitutis, ut vocabant, colloquiis. Sed quia ter erratum in delectu erat; ter re infectâ ex illis conventibus discessum est.

Neque malae hae rationes extiterunt, sed salutares, si in delectu disserentium erratum non esset. Vtra pars illa fuerit, quae erravit, meum non est judicare in eo certum erat caussam haesisse, quod propositum, utri parti nescio, erat vincere, non componere dissidia.

Maximilianus vero II. pater aliam attentavit viam; et a Cassandro formam quandam Ecclesiae emendandae conscribi curavit: et alteram confici a Chytraeo; quarum utramque vidi. Et Cassander neutrius partis videri voluit; Chytraeus aperte agebat partes Protestantium: sed utraque forma in lucem non prodiit; et doctrinam solum religionis et ceremonias tractarunt; tertiam non attingunt; quae est bonorum Ecclesiasticorum, et juris atque auctoritatis eorum, qui in Ecclesiastico ordine magistratus gerunt, et in Ordinibus sedent Imperii: Quorum auctoritati et honoribus nisi consulatur; non vident viri prudentes, quomodo queat coire concordia et tranquillitas in Imperio existere.

Accuratissima haec Maximiliani prudentissimi Imperatoris ratio erat; et erit deinceps, neque negligenda: si quae huic deerant ad perfectionem bona, ea â Majestate tua addantur.

Cum igitur quadripartita sit ratio publicae pacis faciendae: una, quae est generalis Concilii: altera nationis Germanicae: tertia Caroli V. Caesaris: Quarta Imperatoris Maximiliani: omnes quidem attentandae: Majestatis tuae est, de hisce simul cogitare: et ea ex omnibus primo quoque tempore suscipienda, quae explicatu facilima esse videbitur.

Sed quam extra hunc numerum posui, quoniam disceptatione doctorum hominum non habet opus, et Principum solum consensu nititur: haec et tempore et facilitate videtur antecedere. Est enim, quod jam a me propositum est, prope totum Passaviensi contractu decretum, et in sequentibus Imperii conventibus confirmatum; ut pax colatur publica, a duobus Imperii ordinibus Catholicorum et Protestantium.

Generalis concilii deliberatio, et re ipsa salutarior est, et auctoritate ad diuturnitatem firmior: sed difficilis et ardua est: non re et veritate: si ii esse velint homines, qui videri volunt: sed cum disquisitione multarum quaestionum, et variorum capitum: tum etiam suspicionibus et odiis sexaginta annorum; quae percurrere neque hujus temporis est: neque ad concordiam facit istud ulcus in hoc scripto attingere.

Est tamen Imperatoriae Majestatis, in eam curam incumbere; ut aliquando tale habeatur concilium, quod bonis omnibus placere possit, delectu bonorum et prudentium virorum, et rejectione eorum, qui auctoritatem Concilii videbuntur, vel vitâ et moribus, vel pertinaciâ, vel instituto corrupto imminuere posse. Si istud a Pontifice obtineri non poterit; et si non necessarium statuet; et se Tridentini concilii decretis excuset: et ea firma et fixa esse velit; quod absque armis calamitosis atque pestiferis obtineri non poterit; nationale concedat in Germania loco tuto: delectu optimorum cognitorum atque judicum habito: in quo de doctrina et bonis Ecclesiae ceremoniis, et de Ecclesiasticorum magistratuum auctoritate aliquid firmi possit constitui.

Nam etsi Theologi inter se disceptent de fidei, caeterisque; quaestionibus: tamen quia specie harum quaestionum possessiones Ecclesiasticae peti videntur; non facile concordia coibit: antequam videatur: non peti hîc auctoritatem, non dignitatem, non opes, non facultates Ecclesiasticorum ordinum: sed solum libertatem conscientiarum, et veram doctrinam, et Apostolicos ritus in Sacramentis et ceremoniis Catholicae Ecclesiae: ut uno nomine Catholico contineamur.

Non omnia bonorû atque literatoru hominum judicia atque cogitata explorata inhis contentionib. fuerunt; cogitata atque iudicia aliquorum mortuorum

una cum ipsis sepulta sunt consilia: nonnullorum etiam, qui adhuc vivunt, non auditae sunt sententiae: qui non solum sententias suas, sed etiam gemitus et lacrymas comprimunt: ut ne quam partem offendant tametsi in utraque parte multa requirant. Peccatur enim utrinque: et utrinque graviter et vehementer peccatur: usque adeo autem peccatur: ut non dijudicatione aequa, sed acribus animorum motibus de gravissimis et nondum satis cognitis controversiis acerba fiant judicia.

In hoc quasi aestu ut maris, sic dissidiorum, in controversiis dijudicandis et in conventib. habendis, delectum maturum non decet modo, sed oportet etiam habere ex illorum numero, de quibus jam dictum est: quorum pars mortui poterant; pars vivi, integri ab omni perturbatione, remoti ab omnibus hûc usque contentionibus, et aequitatem et prudentiam et veritatem ad consilia et arbitria et colloquia atque conventus adferre poterunt.

Fuit Maximiliani I. aetate Ioannes Cuspinianus Historicus, vir bonus, bono judicio praeditus, diligens et studiosus patriae et Imperii, ut salutis, sic etiam dignitatis. Fuit ejusdem instituti Ioannes Aventinus, in rebus magnus non scriptor solum, sed etiam aestimator. Fuit proxima nostra aetate Bonifacius Amerbachius Iureconsultus, et idem literatus, idemque vir bonus, non solûm vitae proposito, sed etiam natura longe alienus ab ejusinodi Ecclesiasticorum

certaminibus. Fuit ejusdem professionis superior adhuc proximo autumno Conradus Heresbachius: nunc autem diem suum obiit, annos natus LXXX. qui VVilhelmum Iuliacensem Ducem instituerat: literatissimus homo, optimus vir, in Theologicis bene institutus: cum tamen Iurisconsultus esset, et Principis consiliarius. Is commentarios in Davidis Psalmos scripsit: quos hac hyeme edam; ut ante biennium a me petierat; et ut a me Doctor noster Nervius, cognita Heresbachii voluntate, avunculi sui contendit. In his commentariis appâret, esse homines atque fuisse, qui mediam quandam viam insecuti, salutares esse possent in pacandis dissidiis: et ab utraque parte audiri et legi et probari queant

Neque in Iuris Consultis solum tales fuêre, et adhuc sunt quam plures: sed in nobilitatis etiam ordine equestris dignitatis. Non nomino Iacobum Sturmium: non VVitichum Gemminganum non multos tales, qui Protestantium partes et confessionem Augustanam susceperant: sed Trevirici Archiepiscopi patrem Bartholomaeum Laicanum; et qui in Alsatia et ea vicinia vixerat, Philippum Aechianum: et multos alios novi, qui his erant ea aetate similes inter se virtutibus viri.

Et, ut ad superiorem ordinem ascendam, quis magis idoneus fuisset ad consulendum, quam erat Theodoricus Comes de Manderscheit, quem Archiepiscopus Treverensis Griffentavius

tunc, cum iniquus ejus esset, Imperii indicem appellare solebat? quam etiam Guilhelmus, Novae Aquilae Comes pater, cujus virtus atque prudentia a multis Principibus Imperii cognita atque laudata fuit.

Quid de Comitibus Imperii loquor? Inter Principes aliquot fuerunt, et adhuc sunt ea prudentia praediti; ut judicare potuerint, qui vixerunt; et judicare queant, qui vivunt; quid in duabus inter se contrariis partibus boni sit, quod retinendum sit: quid mali, quod rejiciendum sit: si illorum sententiae rogentur: si sua consilia notata atque descripta Majestati tuae ostenderent: si, ut istud facerent, Majestas tua postularet.

Et hi istud facere possent; iidemque nôrunt alios, cum in suis, tum amicorum ditionibus; qui consilio et usu multum possunt; qui nullis contentionibus depravati, vere de istis controversiis possent aliquid salutare constituere: si ante concilium publicum, vel privatim singuli, vel in conventiculo plures arcescerentur.

Nominavi binos Iureconsultos; binos nobiles: totidem Comites: Principes non nominavi; nescio enim an nominari haeredes eorum velint: satis erit, si ut fuerunt, sic adhuc sint, qui velint et qui possint salutiferas in medium proferre sententias.

Nescio an absque offensione multorum dicere queam; tantum ego Campidunensi Abbati Grunensteinio, vicario Ferdinandi aui Imperatoris in urbe Oeniponte, dum viveret, tribui: tantum tunc etiam in vicinia nostra in Marchionatu Badensi Ioanni Abbati Suarzachensi, quem tertium fuisse ab hoc, qui jam est, arbitror: ut idoneos eos censuerim ad hujusmodi deliberationes habendas.

Quid de Abbatibus loquor? Non puto extimescendos fuisse arbitros Archiepiscopos duos Treverenses, Ioannem Comitem Isenburgicum, et Ioannem ex Laicana nobili familia, in ejusmodi deliberationibus, et in ejusmodi virorum delectu.

Ac vivos nominare in hoc scripto ad rem hanc suscipiendam non est conducibile: mortuos adferre exemplo fortassis utilius est.

Audacius loquar, et fortassis omnes adversus me familiares et populares concitabo; ne Cardinalem quidem Contarenum, aut Sadoletum Cardinalem rejicerem ab hoc delectu, si fas esset eos ex mortuis in hanc vitam et in hujusmodi delectum revocare; et liberae possent eis concedi sententiae; et utraque pars alteri confideret; et utraque quod salutare esset, conferre in commune posset libere. In Cardinalibus Cardinalem Bellajum praeterii. Dicam liberius, quam hûc usque dixi: hunc ipsum Cardinalem Ioannem Bellajum ferendum fuisse

putarem, in hujusmodi disquisitione, et adhuc tolerandum putarem, etiamsi Pontificatum gereret; neque ipse sibi metueret a suis periculum.

Laudant hunc Pontificem, qui ex Italia ad nos redeunt, docti adoleseentes Germani; atque idem alii aliqui affirmant, humanum esse, doctum esse, usu etiam forensi atque civili experientem, et alienum a crudelitate.

Quis neget fuisse bonos et sanctos Pontifices? quis omnium est, qui affirmare posset, nullum futurum posthac Pontificem bonum? Quis scit non hunc nobis talem datum, qui necessarius sit et salutaris hoc necessario Reip. Christianae et Imperii Germanici tempore, qui se moneri et doceri et rogari patiatur?

Percurri praecipuos ordines Imperii, et ostendi etiam superiori proxima nostra aetate extitisse viros bonos, literatos, prudentes, in hisce ordinibus; ex quibus delectus fieri posset, ad habenda privata consilia, colloquia, consultationes; quae ad generale aut nationale constituendum concilium, si rationem ducem sequamur, referri possent.

Neque mirum videbitur Majestati T. RVDOLPHE Imperator: si hujusmodi vel privatos vel publicos conventus ex diversis hominum generibus atque ordinibus constituam. Neque n. volo, quicquam Ecclesiastico ordini et juri derogatum esse hoc temperamento: non judicium istud esse volo; sed arbitrium, sed

communem deliberationem, sed collationem, sed quasi praeparationem esse: quae in omnibus negotiis, priusquam suscipiantur, prodest plurimum; et secum affert praevisionem cum eorum commodorum, quae ad rem recte perficiendam magna adjumenta afferunt; tum eorum malorum, quae huc usque aut auctoritatem Conciliis abrogarunt, aut omnes aditus intercluserunt Conciliorum; quae nisi animis bene conciliatis auctoritatem habere non solent. Neque praejudicium esse volo ad praemeditationem et veluti praeconsultationem: Sic enim Graecorum [gap: Greek word(s)] mihi convertere liceat.

Habebant Romani veteres actiones quasdam de accusatoribus, et de formis judiciorum instituendis, quas divinationes vocabant: propterea quod essent tanquam provisiones rerum futurarum: quales etiam erant Praetorum et Oratorum Atheniensium quaedam ad populum latae rogationes, quas [gap: Greek word(s)] nominabant; sedilla auctoritatem habebant, qua his nostris non arrogamus: sed tantum hisce auctoritatis accedat, quantum gratiae et auctoritatis et veritatis adferant ad publicum consilium.

Hoc nostro seculo, quo in magnis versamur erroribus, discordiis, seditionibus, probris, iniuriis, maledictis, nihil magis necessarium est, ad salutem defendendam et ad perniciem depellendam

quam Concilium aut publicum et commune omnium gentium generale, si obtineri a paucis posset; aut nationis Germanicae, si omnium vota et optata bonorum et prudentium virorum ad veritatis cognitionem, et ad pacem et otium valerent. Et ut nihil praeclarius, nihil sanctius Concilio publico est: ita omnia sancta, quae in illo cognoscentur, judicabuntur, decernentur, esse debent. Vt autem sancta habeantur omnia; vera esse debent et recta et simplicia et sincera et germana: ut sancti Concilii solida et expressa effigies appareat: non umbra falsa, nec fallax boni consilii imago.

Ista cûm semper servanda et retinenda in omnibus Ecclesiae conventibus sunt: tum inprimis nostro tempore; quo etiam populo oculos et aures et judicia vereri oportet.

Populi judicium verendum ne putas? fortassis aliquis dicat: quid coecus de coloribus? De coecis nihil loquor: sed de populo aurito et oculato sentio: horum extimescenda arbitror esse judicia, jam literatorum hominum scriptis et Theologorum concionibus atque dissidiis exercita.

Prudens nemo populi contempsit aestimationem: Poetae illi laudati extiterunt, qui populi approbatione agendis fabulisplacerent. Populi aures oratoris linguae moderantur: aniculae Athenienses disertorum hominum insolentia verba irriserunt.

praetereuntis vulgi audirent judicia: et ad eorum oculos et voluptatem penicillum et colorem et umbras mutabant.

Quidam etiam in equis pingendis satisfacere sibi non potuerunt, antequam praeeuntes equi vivi plctae imagini adhinnirent. An populus in poetis et histrionibus, eorumque fabulis, atque in Oratoribus etiam, eorumque actionibus judicandis teretes aures habet: et in picturis atque imaginibus argutos habet oculos: et in vestitu, in moribus, in vita, in dictis atque factis Eccelesiasticorum non habeat?

Venerationem justam meretur, quicquid excellit boni. et quicunque virtute excellunt, venerationem habent, eamque dignam: si ita ut oculi et aures eorum in vultu et nutu populi habitent; et in his tueantur: quid placeat, quod verum sit: quid displiceat, quod non rectum sit.

Nostris moribus factum est, ut populus venerationem non dignitate et honore, non purpura et ornatu corporis, non opibus et potentiâ, non divitiis et munificcntiâ, sed virtute et innocentia et sanctimoniâ metiatur. Vulgus nunc hominum fidem actuosam, Spiritum DEI efficacem, doctrinam veram et simplicem, lapidationes plebis, flagra carnificum, gladios tyrannorum, martyres antiquos in delectu et in judicibus requirit.

Meum officium et eorum, qui linguas docemus, reprehendit facile plebs, qui Graecorum et Latinorum sermonem docemus: Sclavonicum

non docemus; qui nullos artifices ex Theologorum officinis nostris mittimus in Thraciam, in Graeciam, in Asiam; qui doceant, qui gladio spiritus pugnent, qui mortem pro religione sua suoque Christo appetant, neminem mittimus; nusquam proficiscimur; Apostolorum exempla contemnimus: fortes domi clamoribus et calumniis, et criminationibus: foris nihil facere cogitantes, quod militem Christianum strenuum deceat. Et cum sciamus sanguinem sanctorum Ecclesiae verae seminarium esse, quod a majoribus nostris sanguine satum est; id nostro cruore irrigare, vel non necessarium, vel stustum esse et miserum arbitramur.

Haec populus meminit, notat, observat; et cum secus agitur, quam agi debeat, silentio quidem submittit sese judicio aliorum; cogitatione autem aut nullam aut parvam dat auctoritatem rebus judicatis.

Cum populum nomino, non Imperii solum, sed omnium etiam Christianorum ordines omnes nomino; totumque adeo Reipublicae Christianae corpus: cujus partium omnium coagmentatio et temperatio ita inter se congruere debet; ut cum inter se officiis, honoribus, conditionibus vitae fortunisque plurimum distent; unam tamen efficiant Ecclesiam, Christi carne et sanguine ejusque Spiritu ita consociatam; ut in sempiternum divelli non possit. In hac societate, Caesar Imperator,

Principem locum tenes: et in tua tutela Reges et Principes multos et magistratus habes: Pontisicem etiam habes: quoniam gladio tuo opus habet: et qui extra tutelam tuam sunt, et sui juris esse volunt, cognatos, propinquos, ami. cos, socios, foederatos habes.

In hac societate multi latent improbi, DEI hominumque hostes; et improborum fortassis major, quam bonorum copia est: ignorantium certe multo maxima pars est; a quibus Ecclesia nunquam potuit liberari, neque liberabit se unquam: ut unus pastor et unum ovilo existat.

Ex hac minore et meliore societate deligendi sunt, ex quib. Concilium constituatur: et quidem, ut Apostoli consultationibus praefuerunt, ita etiam sacerdotum requiritur praecipua auctoritas.

Sed quo minus in nobis efficax aliquot jam seculis DEI Christique Spiritus est; propter peccata nostra; et quia majorum in nobis carnis et cupiditatis efficacia est, quam divini numinis: eo magis laborandum est in delectu babendo: non solum in Concilii convocatione, sed etiam deliberatione consilii habendi, de qua jam agimus: ut re a Majestate tua. et a lectissimis usu, doctrina, virtute viris ante consilium deliberata, in ipso Concilio minus periculi, minus diffidentiae, minus difficultatis, major auctoritas, major dignitas, gravitas major, major propter veritatem Concilii omnium hominum

assensio et comprobatio accedat: quorum oportet metuere judicium et aestimationem: si firmam ne dum aeternam Concilii velimus esse auctoritatem.

Et quoniam uterque delectus et nationalis Concilii et hujus praedeliberationis multas et magnas conditiones et praevisiones habent: eae diligentissime et accuratissime sunt adhibendae: cum etiam Apostoli caute in hujusinodi Concilium iverint.

Quam enim viam Petrus Apostolus ingressus est, cum in locum Iudae proditoris Matthias substitueretur: cum nondum celebritas Pentecostes adesset, neque descendisset Spiritus Domini: eam nos etiam decet persequi.

Adferebat. n. ad Concilium primo auctoritatem sacrae scripturae, et Davidis vaticinium: Fiat commoratio eius deserta; et non sit, qui inhabitet in ea, et Episcopatum eius accipiat alter.

Deinde non quemvis aut quosvis, neque ipse solus elegit; sed interrogatis omnium, qui simul erant, sententiis duos elegerunt: et inter hos prior erat Iosephus Barsabas, cui cognomentum erat Iustus: et posterior Matthias.

Et vide cautionem; volebant eligi senes duos probatissimae vitae, qui inde a Baptisinate Ioannis fuissent discipuli Domini, et totius vitae Christi idonei et certi testes esse possent.

unum ex duobus arrogabat; neque omnes Apostoli simul eam assumebant: id quod probabile est potuisse eos facere (neque enim affirmare possum potuisse, in re tam sancta et religiosa, quae innocentiam et integritatem requirit: omnem ambitionem et temeritatem respuens et aspernans et putans pro nihilo, et omnem corruptelam vindicans) sortibus potius committere Apostoli rem sacram voluerunt: quam sibi supra caeteros praerogativam aliquam arripere; et sors Matthiae exiit; et suffragiis omnibus duobus electis, res ad sortem revocata, sors divina Matthiam Iusto anteposuit.

Quis temere istud ab Apostolis factum judicet? quibus ab hero suo promissum factum suum cum dixit: Vbi duo mea caussa convenerint, ego medius illorum futurus sum.

Sed neque hoc promisso contenti fuerunt, absque interposita precatione omnium: Tu Domine nosti corda omnium: ostende, vtrum elegeris ex duobus.

Si hisce vestigiis insisteremus; constitui aliquid possit, quod Deo placeret: quod apud homines auctoritatem haberet; quod perpetuo in Ecclesia exemplo esse posset.

Quaerendos igitur esse censeo Majestati tuae viros aetate maturâ, vitâ innocenti, doctrina literarum, rerum usu praeditos: qui haec Apostolorum impressa et fixa vestigia sequantur: qui summam auctoritatem doctrinae sacrae tribuant: qui sibi nihil praeter caeteros arrogent:

qui inter se amice colloquantur, et de omnibus controversiis conferant; qui dum in hac consultatione versabuntur, pure, sancte, caste vivant; precationibus vacent: pro his etiam omnes Ecclesiae DEVM precentur: [?]t eorum consilium ad nationale aut generale concilium relatum atque comprobatum, felix, faustum, salutare, prosperumque sit omnibus gentibus atque nationibus: quorum prudentiâ homines consequantur, ut depositis inimicitiis, sublata memoria omnium injuriarum, unanimiter omnes canamus: Gloria in excelsis DEO, et in terra pax hominibus bonae veluntatis.

Neque difficilis ratio erit in idoneis viris eligendis, si diligentia et veritas adhibeatur. Diligentia enim opus est, sine qua nihil fieri potest solidum: Veritas etiam necessaria est. absque qua nulla poterit esse rerum decernendarum auctoritas.

Videtur autem hujusmodi instituenda via atque ratio: Comparanda sunt decies tria paria, hoc est, sexaginta viri; bini nobiles; bini Theologi; bini Iurisconsulti; quorum seni seorsim consultent, decemque constituantur ex senis sive tribus paribus deliberationes. Hi seni septimum sibi in singulis deliberationibus advocent; ut tota ista praeconsultatio ex septuaginta sit confecta viris, sed bini ex eo genere hominum sint: qui cum diversas partes sequantur, videant tamen in utraque parte, quae probari non possint, aut quae alteri parti sint concedenda,

in jure, in doctrina, in moribus cujusque. Tertius autem in singulis decem deliberationib. vir bonus, castus, literatus; qui prope omnia probanda et toleranda putet, quae in Pontificatu et Concilio Tridentino sunt decreta: quaecunque vero deliberata habebunt, ea scripta ad Majestatem tuam referant decem voluminibus. Tot. n. constituimus deliberationes, quae Septemvirorum decreta nominentur; ut Majestas tua adhibito consilio recognoscat: et cum Electoribus ac Principibus, quibus velit, communicet.

Neque necessarium est, ut in eodem loco aut urbe conveniant omnes septuaginta: septem vero collegae ut simul quotidie sint, operae precium est.

Nequeenim solum non necessarium est, uno in loco omnium fieri conquisitionem. Nam tametsi una in urbe fieret; tamen separandi septem essent, propter suspicionem corruptelae; ne inferiores a superioribus in eorum sententiam traducti videantur.

In jurejurando etiam ponatur, nemini nisi Caesari scriptas sententias, neque propalam neque clam ne legendi quidem copiam facere; neque qui in diversis locis deliberant, Septemviros ad alios Septemviros quosvis mittere; antequam â Caesare decem uolumina cognita sint; antequam etiam Caesar statuerit, quomodo et quibus communicanda forent, tota re cum Electoribus

Si enim omnes idem decem Septem viri sentient: magnum et diuinum bonum, et certum concordiae et felitatis augurium: sin diuersa, quam ea diuersa sint, sentiet Caesar; sentient Electores et Principes: et videre poterunt, quomodo ea publicae saluti queant conciliari.

Aut enim verbis inter se consentient, etiamsi re inter ipsos non conveniat; aut ita re ipsa dissentient, ut aut major aut melior pars superet; quarum alterutra pars ab altera possit emendari; si ad ipsos decreta remittantur; et altera pars alterius cognorit rationes atque sententias.

Expeditissima enim foret via, cujusque Septemviratus scripta consilia, singulos qui maxime idonei sunt, ex singulis Septemvirorum deliberationibus electos, ad Caesarem cum exemplaribus mitti, decem scilicet viros, a quibus Caesar et Principes de tota disceptatione doceri queant; quae caussae extiterint diversarum sententiarum; et cujusmodi homines inter se dissenserint; et quibus in quaestionibus, sintne necessariae caussae; sintne probabiles, sintne tales ut refutari possint; sintne tales ut impedire possint concordiam et auctoritatem publici Con[?]ilii.

Conducibile etiam esset, decies haec exemplaria descripta singulis decurionibus Septem virorum dare, ut ad suos referant; et cui que cognitis aliorum rationibus potestas detur emendandi, in quo sese errasse sentient.

Tempus vero ita convenienter praescribitur: ut Septemviris, antequam in unum locum opportunum conveniant, tres menses dentur singulis: quibus secum quisque cogitet, secum commentetur, sibi scribar, sibi ab aliis accipiat, quae ad caussam pertinere videbuntur, quo veniat instructor ad deliberationem: Tres rursus menses remissis per Decuriones Septemvirales exemplarib. ut melius deliberent: ut anno uno perficiatur omnis consultatio.

Commode etiam Septemviri facient, si Tridentini concilii ordinem sequentur; et quantum per DEVM et auctoritatem sacrarum literatum licitum erit, id totum illi concedere; et omnia ver tatis et charitatis norma metiri; nihilque sine caussa aut addere aut detrahere, aut immutare; omnia vero commode et breviter expedire. Qui quam verissime Septemviri totam caussam explicarent, hi maximopere laudandi evaderent.

Quaecunque vero Septemviri post hanc emendationem senserint, decreverint, scripserint: si generale concilium obtineri non poterit: ea cum prioribus etiam consultationibus ad nationale concilium cognoscenda, emendanda, decernenda referantur.

Habes Caesar Imperator, quomodo ego et mecum boni aliquot temperandam hanc praeconsultationem sentiam: idque ex tribus hominum generibus; idque ut ego arbitror, si non necessario, utiliter certe et accommodate ad concordiam.

Dicerem etiam necessario; nisi sperem, fore alios, qui melius queant dare consilium. Ego vero istud magno usui fore spero Reipublicae Christianae ad charitatem et concordiam: et ad fixam, stabilem, firmam, immutabilem auctoritatem Ecclesiae: quae una cum seculis et aetatibus insequentibus emendari fortassis poterit, absque discordiae metu, et absque motu aliquo Ecclesiae: everti, nisi a barbarie et barbaris hominibus, non poterit; si septuaginta vir orum certa et perfecta fiat electio: quorum consensio ex conquisitione sententiarum et argumentorum atque auctoritatum nata, per omnem populum Christianum, hoc est, per totum Imperium, omnia regna, omnes gentes atque nationes, commeabit; et auctoritatem aeternam inveniet: quae corona et apex Ecclesiae est; quam majorum nostrorum exemplo atque instituto, duabus dignitatis partibus contineri putandum est: duobus scilicet Principum ordinibus, sacro et profano: quibus certe ego tantum tribuo; ut si a majoribus nostris instituti non essent; tamen ad revocandam auctoritatem istam nostro potisimum seculo describendos et constituendos esse: et summos utr isque

honores tribuendos, maximasque opes decernendas esse deceret arbitrari. Si Ecclesia suas non haberet opes, et facultates tam amplas, tam copiosas, tam numerosas: tamen salutare foret, aut optabile certe esset, omnes in commune de re sua quemque aliquid imminuere et conferre in commune; et vectigalia ipsis constituere, et decimas assignare: ut DEVS a primordiis Ecclesiae Levitis Sacerdotibus assignavit: et his commodis ex Principibus idoneos praeficere; quorum primum munus esset, Ecclesiam contra vim et injurias aliorum ordinum defendere: et haec bona necessariis Ecclesiae temporibus custodire; et hos illis commoditatibus cum dignitate praeesse: et eos inde commoda fructus officii annuos percipere: ut huc usque factum est; ad decus et majestatem Imperii retinendam: qua nulla unquam anteactis temporibus atque aetatibus fuit praestantior, neque ad perpetuitatem et decus, neque ad dignitatem et laudem, neque ad auctoritatem et gloriam.

Quid enim pulchrius atque honestius dici aut cogitari potest, quam unum ex omnibus Principibus eligi, qui praesit universis; et eundem eligi a Septemviris Imperii, quorum magna in Imperio et potentia est et auctoritas, eaque praecipua post Imperatoris Majestatem: et hos septem ita designatos esse, ut utrinque ter[?]i Imperato [?]i astent: terni sacri ordinis, terni popularis: ita ut alteris sacrae res curae essent:

alteri populi curationem susciperent: et his septimus advocetur: si in maximis et gravissimis disputationibus divisa in contrarias partes existerent paria suffragia. Tum hisce septem minores ordines esse assignatos eodem modo et jure partitos: ut alteri profanis, alteri sacris assisterent: ab his vero utrisque populos, civitates, Comites, Barones, Equites Imperii munera et commoda haereditaria accipere: et in his possidendis atque fruendis in horum Principum patrocinio acquiescere.

Si hoc jus ab Ecclesiasticis removeretur; si bona Ecclesiae mancipia aliorum fierent; si in aliorum manus et potestatem venirent; quis non turpe et calamitosum Imperio duceret? Cum DEVS noster nullum unquam sacrilegium inultum impunitumque, esse voluerit: cum etiam eos, qui falsorum DEORVM fana et sacraria spoliarunt, semper (ut in histo riis legitur) sit ultus: brachium alterum Imperio mutilatum videretur, si hic ordo resectus esset.

Sarracenicis bellis Ecclesiasticae opes magnos sumptus sustinuerunt; cum etiam Archiepiscopi et Episcopi Imperatorum, Regum, Ducum comites essent: et conscientia armati, et jure militiae decorati, in Syria spoliarentur. Vsque adeo Ecclesiae opes ad decus et ad salutem faciunt recte administratae.

Sed scire oportet Ecclefiae proceres, usum horum bonorum, pacis et ocii temporibus, ipsis concessum esse, abusum negatum: Et se cogitent quaestores Ecclesiae esse potius, quâm dominos: nihilque magis necessarium in his bonis custodiendis parsimoniâ. Adeo n. sanctae hae opes haberi debent, ut etiam abuti ipsis sacrilegium sit.

Ex Argentoratensi Episcopo Erasmo saepe domestici audiverunt, quaesturam sibi commissam esse, non jus aut arbitrium, ut velit, expendendi. Itaque vetera nomina aliquot delevit: et horrea frumento, et vinarias cellas vino repletas, et pecuniam numeratam reliquit successori; neque plus unquam in alienos, ne in fratrcs quide aut nepotes, quam testamento suo de suo dare aut legare potuit. Rudolphus olim Episcopus VVurzburgensis, exhausto Episcopatus aerario, bonis prope omnibus a majoribus suis oppignoratis, parsimonia aes alienum persolvit fundos recuperavit; eosdem amplificauit: et talem imperio restituit, qualem adhuc hodie videmus illum opibus atque facultatibus consistere. Qui hujusimodi ingenio sunt Catholici Episcopi; non mirum est, si conservata Ecclesiae bona velint: si metuant: si diffidant.

Atque haec diffidentia ex discordiis nostrorum temporum nata est: et cum hic metus Ecclesiasticorum sit; Protestantium societas vim metuit; ne armis potius violenta, quam justo Concilio de religionib. unanimis fiat deliberatio.

Haec diffidentia in deliberationibus maxima detrimenta importavit in Imperium; maximeque et Carolo Imp. et Ferdinando avo, et patri Maximiliano II. ad res necessarias et praeclaras contra communem Christiani nominis hostem Turcarum Imperatorem gerendas obfuit. Hanc si tua Majestas tollere queat: eaque in re Principes utriusque partis adjutores habeas: et res amissas brevi recuperabis; et superiorum seculorum maculas et infamiam et dedecus omnesque naevos Imperii sustuleris; et signum extuleris pristinae salutis, et avitae gloriae; et omnium in Majestatem tuam oculos et animos et mentes et studia converteris.

Quantum autem diffidentia noceat Imperio, et quantum prosit fiducia: exemplum unum afferam; quod inprimis etiam atque etiam diligenter considerandum est.

Anno M.D.XL. Ferdinandus avus Comitia Imperii habuit: vicarius in eo conventu Caroli V. Imperatoris: ipse tum Rex Romanorum; quo conventu et suam et fratris voluntatem Catholicis et Protestantibus, (ut vocant) ostendit, in constituenda concordia; ita ut partes, quae antea multa utrinque metuebant, diffidentiam inciperent deponere.

In sequenti anno Colloquium VVormaciense subsecutum est, praeside Granvillano patre; cum simul ei assideret filius Atrebatensium Episcopus. Amice tunc disputatum fuit: et tametsi nullum factum judicium esset; sed decreta

omnia rejecta ad Caesarem, et ad proxima Comitia; tamen opinionem, quam ante conceperant, de Caesare atque Rege, aequitatis et Concordiae, eam magis magisque Protestantium ordini confirmarunt; atque ita confirmarunt, ut deposito utrinque metu Comitiis Ratisponensibus anno XLII. consensu utriusque partis. Catholicorum et Protestantium, omnium bonorum centesimatio et redituum decimatio per universum Imperium decreta sit et concessa: quo consilio nullum unquam extitit praeclarius Imperio, neque accommodatius ad depellenda Turcica arma, et ad res in Pannoniis, Thraciaque et Graecia recuperandas: usque ad[?]o multum potest ostentata spes concordiae.

In hanc curam tibi, RVDOL PHE Caesar, omni studio incumbendum est, ad tollendam sexaginta his annis inveteratam offensionem et diffi dentiam; et ad resistendum gliscentibus rursus suspicionibus hoc, ut ego mihi persuasi, septuaginta virorum delectu: si pristinam Ecclesiae auctoritatem restitutam esse velimus; in qua retinenda, auctoritas scripturae necessaria est, cui praesunt Theologi: Iusticiâ opus est, cujus sacerdotes sese Iurisconsulti nominari volunt: doctrina literarum requiritur, qua omnes tres praestare, quoad poterunt, debent: utilis etiam est anti quitas familiarum, quae in nobilitate consistit, ex qua Principes originem habent. Ex quib. tribus ordinibus

sexaginta delegimus: qui viam ad Concilium generale praeparent: cujus summa auctoritas essedebet ut ex hoc duplice fonte LXX. virorum, et Concilii vel gentis, vel generis humani generalis, omnis gratia et veritas, et autoritas in populum reliquum Reipub. Christianae I E S V C H R I S T I civitatem demanent; et ab his diuturnis et intestinis atque perniciosis discordiis tandem aliquando liberemur.

Nullum bellum domesticum non calamitosum est: nulla gravia remedia carent periculis in curandis Reipub. vulneribus. Verissimum fuit, et perpetuo verum est Gamalielis consilium: Res novae, quae DEO non autore existunt, non possunt esse diuturnae; quae vero a DEO proficiscuntur, iis vis humana von potest resistere; tantisper durant, dum DEO placitum est: sive diuturnae sint, sive fluxae. DEl n. providentia et DEI voluntate et potestate reguntur: et mala tam diu longeque progressa ad perniciem faciunt, dum Deus non placatur: dum peccata, quae Deum exacerbant, non corriguntur.

Maximum autem omnium atque antiquissimum, idemque perpetuo Imperio calamitosum, a domesticis dissidiis et civilibus bellis profectum et perpetuatum malum vel potius exitium, adhuc vim suam explicat; et si alias unquam, nunc vero magis explicat; atque eo perniciosius, quo propius ad exitium accessimus. Quid prope accessisse nos dico?

In ipso praecipitio non stare, sed inclinata esse videtur Austriae Vienna: et quae urbs pro pugnaculum huc usque Imperii et Bavariae et Sueviae fuit, an non videtur labascere? an non id Canisanum incendium atque ruina videtur praedicere? a n non exclamare ad domesticas calamitates et intestinas pestes, contra armatum et pestiferum hostem consilia atque auxilia conferenda esse?

Huic vetusto et perpetuo malo proximus est novus et inauditus et invisus luxus, in conviviis celebrandis, in vestibus comparandis, in aedificiis extruendis: quorum sumptus et impensa et precium tantum in reliqua nostra Europa est: ut si haec profusio tollatur; si haec pecunia in commune conferatur: Turca, quamvis potens est, debellari possit.

Amplificare istanon est opus; cum testimonia non requirant: usque adeo manifesta et aperta et in illustri sunt loco posita.

Quid n. de conviviis et epulis dicam? Nostra memoria annis ab hoc tempore quadraginta olus, caro elixa, caro assa, caseus etiam epulis amicorum satis erat: quatuor victibus contenti eramus. Nunc viginti, triginta, quadraginta, imo multo plura saepe gulam saturare non possunt. Quid de vestitu conquerar? plus nunc cultus corporis consumit, quam ante XL. annos tota rei familiaris curatio: Servum a domino, civem a magistratu, opificem saepe a nobili non queas internoscere. Quid de aedifieiis?

horti nunc pluris comparantur, quam olim Regum domus; pluris custodiuntur, quam Regum victu vestituque consumebat familia. Tugurium est, quodcunque non magno aedificatum est: non utilitate, sed vanitate; non sanitate, sed insania aestimantur domicilia. Profusionem, liberalitatem; parsimoniam, avaritiam nominames, et quod omnium maxime detestabile est, scelera, quae ex his viciis nascuntur, patrocinia inveniunt: virtus neglecta contemnitur.

Et in hisce crudelibus domi discordiis, in his profusis sumptibus, in his sceleribus miramur perpetuam DEI iram, et Turcarum Imperatorum perpetuas victorias? miramur occupari ab ipsis et a barbaris hostibus Africam: possideri Asiam et Syriam; in Graecia atque Thracia, in urbe Imperii Germanici sedem habere; in Vngaria regnare; omnia reliqua praesidia nostra prope patefacta esse; iram DEI nostris oculis et auribus, fulminibus atque incendiis praesidiorum de coelo declarari? Et cum sciamus haec tria scelera caussam divinae irae esse: saevas et intestinas discordias: immanes et profusos sumptus in conviviis, in aedificiis, in vestitu; tamen miramur DEV Mnostris peccatis irasci: hostem omnium Christianorum Turcarum Imp. XIII. Amurathem ex Ottomanica obscura stirpe, suis et majorum suorum spoliis, et trophaeis, et victoriis gloriari: nos in Europae reliquis angulis delitescere: et qui cum

hoste pernicioso praeliari debemus: quotidie inter nos dimicamus, an fides justificet: qui patimur fidem ex Africa, Asia, Europae multo maxima parte, quae coli solebat, profligatam esse: an opera faciant aliquid ad salutem; cum hostes voluptatem capiant atque utilitatem ex nostris hostilib. odiis, et immanibus atque profusis sumptibus, ex scelerata et perniciosa nostra negligentia atque ignavia in communibus et extremis periculis: an corpus Christi ubique sit: cum ita in tribus terrarum orbis partibus ubique Corpus Christi dilaceratum sit; ut nullum fere ejus templum reliquum appareat; in quo purum Christi verbum et salutaris Evang[?]lii vox audiatur; aut(inquam) nusquam existit; aut ubi existit, ita dilaceratum est, ut agnosci non possit.

Non scribo haec, ut oculis Majestatis tuae, RVDOLPHE Caesar Auguste, subjiciam, (Audis n. ista quotidie et recognoscis ex monumentis majorum tuorum) sed ut si haec vera esse probabuntur a Majestatis tuae tribunali: reliquos Imperii ordines commoneant atque commoveant, ut tuae Majestati omni consilio, ope, opera, studio, auctoritate adsint; ut tandem aliquando haec mala corrigantur; et concordia constituatur in omnibus Imperii partibus; et prisca illa majorum nostrorum et salutaris parsimonia Imperio restituatur.

judicium: neque meum profero consilium: ea adfero, ea profero, quae aures meae in sermonibus amicorum et hominum literatorum et virorum bonorum exceperunt: non consilia, sed optata; non judicia, sed vota: horum gemitus et lacrymas ad tribunal Majestatis tuae, ad consessum Consiliariorum Imperatoris nostri, prudentissimorum virorum mitto; ut haec epistola a sede Majestatis tuae, et ex cancellis consiliorum in lucem emissa, benevolentiam inveniat: et aliquam faculatatem habeat ad excitandum hominum studia; et vitae anteactae emendationes; ad poenitentiam; ad curanda domestica dissidiorum ulcera, eorumque dolores mitigandos; ad communicanda non solum consilia, sed etiam auxilia adversus Christiani nominis communem et antiquum, nondum saturatum Africae, Asiae, Europae sanguine inimicum.

Horum bonoru[?] virorum et similium hominum, qui ubique multi sunt, optata, vota, gemitus, lacrymas, ad Majestatem tuam mitto: horum quasi supplices manus ostendo: ut eorum suspiria et preces exaudiat.

Primum, ut contractus Passavii factus, ab avo Ferdinando subscriptus, et in Comitiis Augustanis ab Imperii ordinib. approbatus, et a Garolo Caesare confirmatus, auctoritatem suam retinear: pax colatur publica toto Imperio;

ab Ecclesiae bonis nihil amplius adimatur, quam ante hunc contractum ademptum fuit: et ne propter ademta bona deinceps cuiquam aut judicium et poena, aut bellum et vis sint metuenda.

Deinde, ut nulla vis hominum conscientiis, cum universorum simul, tum singulorum seorsim, adhibeatur.

Tertio, ut omnium primam curam suscipiat Majestas tua, et universos salvos velit. et generale constituat Concilium.

Et quoniam ab exemplis majorum suorum Majestas tua recedere non volet; qui omnes a Rudolpho Majore usque ad te Rudolphum Minorem, voluntatem Pontificis contemnere noluerunt: cum Pontifice etiam atque etiam pro auctoritate Majestatis tuae agas; ut Concilium generale Pontifex concedat: sive ad Rhenum Coloniae; sive ad Danubium Ratisponae; sive in Helvetiae vicinia Constantiae; in loco tuto scilicet, liberum, tutum: prudentium et bonorum et idoneo rum virorum habito delectu; et non idoneorum hominum rejectione facta; instituto antiquo Romanorum veterum, a quibus omnes Germanici et Graeci Impp. acceperunt Imperium.

Quarto, ut si istud difficilius et tardius confieri posse videatur, nationale postuletur: et nationis Germanicae Majestas tua misereatur; et in his discordiarum fluctibus, et in hoc metu et diffidentiâ omnium ordinum; quae semper in

caussa fuerunt, ut vel sera, vel non satis magna, vel non satis diuturna Imperatores ab Imperii or dinibus acceperint auxilia: saepe etiam postulata necessariis temporibus, tamen sint recusata.

Quod si istud a Pontifice obtineri nequeat: impetrandum a Pontificum quasi vicariis Archiepiscopis Metropolitanis, et Episcopis caeteris Imperii Germanici, et caeteris Principibus: ut auctores sint Majestati tuae Concilii nationalis habendi, loco tuto et opportuno, delectu habito, rejectione utrinque facta.

Atquehaec duplex ratio vetus majorum nostrorum fuit. Tertia Caroli V. est propria, in colloquiis paucorum, sed prudentium et literatorum et bonorum virorum posita: quae ter inchoata: re disputata, non decretâ: concordiae studium ostenderunt: concordiae tamen stabilitatem non potuerunt constituere. Quarta vero patris Maximiliani est.

In his quatuor viis concordiae ratio sita est. quae siun quam alias, nunc maxime necessaria est: quam si Majestas tua constituere poterit, majores omnes felicitate et gloria superabit. Et felicitatis erit, si quod superiores omnes Caesares et majores Austriaci nunquam obtinuerunt, ut pax in imperio firma et perpetua esset, id majestatis tuae virtus atque industria adipiscatur: et gloriae, si hujus concordiae beneficio ad eas victorias pervenias: quibus Romani Impp. totum fere orbem in suam redegerunt potestatem.

Pietatis etiam laudem simul Majestas tua consequetur; si per te charitas et pax Christiana revocata in Ecclesiam; illud pastorale carmen vere usurpari apud omnes gentes poterit: GLORIA in e xcelsis DEO: et in terra pax, homiuibus bona voluntas. quam qui non colit, is fortunatus esse Imperator non potest: neque fortunatus populus dissidiis domesticis disrumpens vinculum charitatis: id quod a Saracenicis et Turcicis bellis, annis jam prope septingentis. maximis et acerbisimis calamitatibus cum majores nostri experti sunt: tum nos inprimis in extremo jam sentimus exitio.

Quî enim nostra instituta et facta DEO chara esse queant: cum nullam nos inter nos charitatem colamus? et cur DEI ira desistat, quamdiu nos inter nos belligerare, et in nos ipsos saevire, et crudelitatem exercere non desistimus?

Quod autem hae discordiae perpetuae fuerint in Imperio; ostendo libro primo ex quatuor, quos de bello Turcico administrando, Patris maximi et optimi Principis jussu, conficio; quae exempla non est hujus loci commemorare: exemplo uno domestico facile possum ostendere.

Quid Carolum V. Patruum majorem et avum maternum aliud impedivit, ut ne gloriosus victor esset, et omnes confecisset victorias Turcicas; praeter intestina certamina, cujus duorum Regum Gallorum Francisci I. et Henrici

II. armis semper cursus victoriarum fuir impeditus? Nonne aut bella hi duo faciebant? aut hostes inveniebant, qui vel impedirent, vel exercerent maximum et victoriosum Caesarem, ut a Turcicis cogeretur expeditionibus desistere?

Neque istud dico, ut hos duos Galliarum reges, patrem et filium, vituperem: Quid enim his duobus magis obfuit, quo minus facultatib. bonorum et opibus amicorum haeredes eorum prae caeteris Christianae Reipublicae monarchis floreant; quam haec ipsa bella et dissidia: quib. ita implicati sunt et fatigati, ut multis annis recreari et refici posse non videantur.

Haec ista perpetuata dissidia atque contentiones Belgarum atque Gallorum, nonne occasiones dederunt Solimanno expugnandi Belgradum, (Graecam Albam) oppugnandi. Budam; obsidendi urbem Viennam; adimendi totam Transylvaniam; possidendi multo maximam partem Vngariae: vagandi usque ad si burbana Viennae municipia, usque ad Viennensium conspectum?

Et quanto jam in periculo Canisa versatur? qua occupata, tota Croatia et Sclavonia â Viennensibus auxiliis excluditur: vagari quoties lubebit, hujus Tyranni etiam exiguae equitum copiae in Carinthiam et Stiriam et Carniolam, Viennam usque ad muros ipsos facile poterunt.

Vera esse haec Majestas tua novit: neque eo scribo, ut te his doceam: sed ut moneam: nisi perpetuae nostrae discordiae domi fuissent, ad hanc propinquam perniciem summa rerum minime redacta esset; et oppriment nos, nisi Majestas tua signum extollat salutiferae concordiae.

Quod vero de luxuria etiam supra posui in conviviis, in vestitu, in aedificiis, in libidinibus: cum hoc malo potest aequiparari: nisi quod minus antiquum est: neque caedibus cruentum est: sed vorago est pecuniarum, et laeta profusio nervos Imperii omnes exhauriens.

Huic pernicioso morbo Majestas tua summa auctoritate remedium praescribere poterit: idque paterno atque avito exemplo. Quae enim proavi avique et patris domestica disciplina in ulla Principum familia fuit temperatior? Quando unquam pater Maximilianus avusque Ferdinandus, aut in epulis inepte profusi, aut inaedificiis superbe magnifici, aut in vestitu leviter splendidi, supra quam Imperatoria Majestas requirit, fuere? Si omnes majores ad memoriam revocentur: propria esse videbitur domus Austriacae virtus, Modestia; quam avitam gloriam Majestas tua poterit am plificare et stabilire, revocatâ antiquâ Romanorum et Imperii lege sumptuaria: contra immanes sumptus conviviorum, vestituum, aedificiorum, libidinum.

Frustra a DEO misericordiam et victoriam expectamus; dum domi in nostra viscera saevimus; et nostris servitiis hostib. causam et facultatem damus crudelius in nostros fratres, quib. charitate CHRISTI conjuncti sumus, saeviendi; usque adeo ut domi forisque in nosinet ipsi crudeles simus: et iram et animadversionem DEI in nos geminemus.

Frustra etiam tributa exigentur; frustra postulabitur, ut homines in commune conferant, luxuriâ exhausti. Etiam tenues homines in infantum initiationibus plus uno convivio in pagis abliguriunt; quam in triennii stipendium exigendum sit: nuptiae unae biduum saepe, non raro triduum consumunt; quibus laborandum esset, et opera danda rei familiari. Taceo pecuniam, quae in varios victus expenditur. Vestes non necessarios precio magno comparare volupe est: aureum unum ad versus communem et crudelem hostem, molestum est, et videtur calamitosum.

Alia mala multa ex nostris dissidiis, ex nostra luxuria nascuntur; quae neque omnia enumerari possunt; et nominare aut turpe est, aut periculosum.

Ergo haec duo, si Majestate tua adjutoribus Principibus, sustuleris: iram DEI tot annorum effugiemus: finem Turcicarum cladium vid ebimus: habebimus per parsimoniam, quod demus, et libenter demus, et liberaliter demus, contra perniciosum hostem, quae nunc per luxuriam consumimus.

Quanta felicitas in concordia sit: regnum Angliae ostendit: quod pace paucorum annorum nunc est florentissimum; atque ita opibus abundat, ut ne luxu quidem facultates ejus imminui posse videantur; compositis civilibus dissidiis; sublatis omnibus religionum contentionibus; id quod sapiens Regina consecuta est mandato silentio Theologorum Ordini; lege una omnes quaestiones, omnes controversiae sublatae sunt de medio.

Idem si in Imperio Majestatis tuae fiat: si pax et concordia constituatur: et si lex haec sumptuaria figatur: quanta gloria Majestatis tuae! quanta Imperii tranquillitas! quanta Principum dignitas! quantae omnium in Imperio acclamationes! quanta singulorum tranquillitas!

Facessant igitur dissidia; tollantur infames libelli: non fas sit in concionibus calumniari; doceatur populus non excitetur ad certaminum communionem: Evangelii vox pacifica vox sit; mandentur menstrua jejunia, menstruae supplicationes: quotidie sonent certa hora tintinnabula templorum: quae miseros mortales ad poenitentiam et fratrum miserias in Asia, Africa et Graecia, in Thracia, in Vngaria, in Austriae et Bavariae prope cervicibus monere et denunciare possint.

Haec domi Majestati tuae constituenda sunt; et ad exemplum provocandi et excitandi

sunt; et ad hoc exemplum provocandi et excitandi sunt reliqui Reges et Monarchae Christiani nominis: ineunda cum his foedera, qui amici Imperii ap pellari velint, adversus communem et antiquum hostem; adversus eos etia, qui huic hosti ad effunden dum Christianum sanguinem sunt amici. Qui vero Imperii amici sunt, iis in justis querelis auxiliares Aquilae mittantur; Pacem Majestatem tuam, pacem inquam precantur omnes populi; ut ab his dominatum conscientiarum Majestas tua avertat: Istud Maximilianus pater justissimum esse existimavit: conscientiis dominari, bellum cum DEO gerere esse censuit. Pacem meam do vohis, inquit vindex noster Dominus IESVS CHRISTVS ex hoc mundo migraturus; et initio doctrinae suae dixit: Beati mites, quoniam ipsi terram possidebunt. Quomodo enim nos terras, resque amissas recuperemus, in nos crudeles, in fratres nostros captivos et vinctos saevi? Beati pacifici inquit, quia ipsi DEVM videbunt. Quomodo autem nos DEVM videre possumus, aut cum Deo in precibus colloqui; qui in nosmet ipsos acres sumus? Quomodo DEVS oculos suos ad nostras calamitates poterit advertere, qui oculos in nostrum sanguinem, domi turpiter crudeles, foris negligenter cruentos habemus?

Scripsi haec senex, annum ingressus septuagesimum, fortassis migraturus ex hac vita ante

Kalendas Octobris, diem natalem meum, fortassis postremum hoc meum scriptum: atque utinam DEVS erga me misericordiam habeat, et hoc postremum scriptum esse velit: et vox sit ultima vitae meae, quam emisi consulens conscientiae meae: DEVM orans, ut, quodcunque Majestas tua decernet, et Electores atque Principes, ornamenta et lumina Germanici Imperii, approbabunt; id gloriosum Majestati tuae, gentilibusque Austriae Principibus sit; et Principibus Imperii honorificum: omnibus denique Imperii Germanici ordinibus felix, faustum, prosperum, salutare. Argentorati. V. dielulii. M. D. LXXVII.

AD ILLVSTRISSIMOS DOMINOS ELECTORES PRINCIPESQUE IMPERII PROLOGVS LORICATVS Joannis Sturmij

QVATVOR EGO SERmones, Illustrissimi Imperii Principes, de bello Turcico administrando conscripsi, jussu Maximiliani II. Imperatoris nostri: et maxime mihi optandum erat, hoc opus a prudentissimo et optimo Principe vivo potuisse legi; et me ante illius occasum totum opus potuisse conficere. Sed quoniam mors illius meam anteverterit industriam; ferendum quidem istud incommodum est: satisfaciendum tamen Maximiliani patris mandato arbitror.

Quod. n. a me postulavit, id non puto sua tantum, sed etiam Reip. atque Imperij caussa

postulasse; in quo et Rudolphus Caesar patris successor est, et vos tutores estis perpetui.

Vt igitur Maximiliani patris statueram, si huc usque vixisset, stare judicio; sic etiam in hoc tempore, antequam hi libri in manus hominum veniant, Caesaris et vestrorum esse volo judicium sintne digni qui in lucem proferantur. Vestrum. n. judicium mihi gravissimum atque gratissimum erit: sive in Solem emittentur, sive relegabuntur in perpetuas tenebras; satis mihi est obtemperavisse me Imperatori meo.

Nam tametsi invitus susceperim hoc onus: et in annos tres amplius hanc conscriptionem distulerim: tamen postea quam calamum in manus sumpsi; quo ego magis scribendo progressus eram, eo magis incitabar et ita commovebar, ut ne nunc quidem hic animi motus conquiescat.

Quem enim non perturbent istae trecentorum annorum Turcicorum Impp. victoriae atque progressus; hae tot et tam magnae ademtae Imperio regiones et regna; tot aut necati aut captivi Christiani; atque haec omnia summo nostro dedecore, summâ infamiâ, cum majorum nostrorum, tum etiam nostrâ; infames inquam victoriae, ignominiosa detrimenta: contumeliosae crudelitates, eaeque petpetuae et perniciosae; nisi Caesaris nostri et vestrâ virtute atque prudentiâ comparentur remedia.

Aut haec macula seculis jam aliquot inveterata, vestrâ auctoritate et sapientia eluenda est; et superbissimi hostis reprimenda vis est; et crudelissimi inimici dominatus in hoc tempore, et primo quoque tempore a vestris cervicibus depellen dus est; aut brevi hunc tyrannum in Svevia et Silesia regnantem videbimus.

Ac majores nostri Imperii Principes fortassis aliquo modo longinquitatem regnorum et regionum excusare poterunt; tametsi hi in Syriam usque Saracenos hostes persecuti sunt: tamen aliquo modo regionum longissimis atque amplissimis spaciis sese defendere poterat: cûm nondum Asia minor hac dominatione premeretur; nondum Aegyptum et Memphim possideret; cum Rhodus adhuc nostra esset: cum Matthias Rex Vngariae florentissimum Regnum adhuc defenderet: At nostra aetate utraque Asia ademta est; Graeciam nostro seculo, Thraciamque nostra memoria desideramus: Belgradum hostis habet: Budam habet; Sigetum habet: Canisum, necessarium Styriae et Carinthiae propugnaculum, superioribus diebus ter occupare conatus est: Tota Polonia isti patet; Silesii brevi Turcicas copias sentient; quomodo excusari, quomodo defendi nostramet officia apud posteros poterunt: si in hoc extremo periculo jugum

Superioribus diebus fulmine de coelo tacta Canisa est; nos ad hoc incendium restinguen dum non decurrimus, quod divinitus exarsit; ut eo DEVS nobis ostenderet, non quid opus amplius; sed quid necessarium factu sit: ut compositis domesticis dissidiis, eo bellum et arma convertamus; unde vestrisque et nostris extrema et durissima et turpissima servitus appropinquat, incumbit, impendet, urget.

Nisi hoc exitium vestrâ sapientiâ depellatis; nisi vos signum salutis extuleritis, actum est: dominator orbis erit, ut jam multos annos gloriatur: cujus majores ex Scythiae latebris, homines novi vel latrones potius, a latrociniis ad talem tantumque dominatum Europae perpetuis victoriis viam patefecerunt; eamque continentibus successibus usque in Austriam, Viennam usque, ad caput usque Austriae extenderunt.

Neque horum malorum vobis praestanda culpa est: neque enim culpandi cupiditas hanc orationem, sed necessitas expressit: vestrûm pars multo maxima culpâ vacat; sed in moribus et fatis (ut more Romano loquar) nostrorum seculorum haeret.

Quis n. Carolo V. magis exercitus Imperator intestinis nostris malis unquam extitit?

qui imperium annos XXXVII administravit: qui cum omnes hostes semper vicerit, dissidia tamen atque discordias domesticas Europae nostrae in Italia, Gallia, Germania, non potuit tollere: et tamen in his etiam saepe vestra opera et ope usus est.

Quam diu inter se duo potentes Reges Daniae et Sueoniae superioribus annis belligerarunt; antequam auctoritate Maximiliani Caesaris et aliquorum vicinorum Principum pax potuit fieri? Septen decim jam et amplius annos Belgae inter se dimicant, de religione et administrandis illis provinciis; et hoc anno ita pax coiit duorum Caesarum, Maximiliani patris, et Rudolphi filii inter cessione; ut nondum ab Hollandis et Selandis sit confirmata; et tamen constat ingratissimos esse omnibus Imperii ordinibus hosce motus atque has procellas communis Reipublicae.

Quintum jam bellum in Gallia geritur, iisdem de caussis, quibus in Belgio; atque ita geritur, ut nunquam ante hac infestioribus animorum studiis: cum saepe a Gallorum regibus contra Saracenos salutaria a majoribus vestris sint comparata auxilia.

Et haec in Imperii ordinibus diffidentia, quorum pars vim extimescit, pars facultates Ecclesiasticas agi putat, nonne multis vobis improbantibus inter vos tamen versatur?

In vos igitur horum dissidiorum atque malorum culpa conjici non potest; sed in ipsum

Anti Christum, hoc est, DEI Christique occultum inimicum; qui inde ab initio bellorum Saracenicorum usque ad haec tempora insidiis perpetuis animos semper aliquorum occupavit; et saepe viros bonos suspicionibus falsis metuque et diffidentia a rectis avocat consiliis.

Non enim expectare Anti Christum debemus, qui appareat; sed qui in perpetuis lateat insidiis, et inde ab Apostolorum aetate semina jecit discordiarum; qui non prius detegetur, quam Filius DEI IESVS CHRISTVS ad mortuos excitandos, et ad faciendum de vivis mortuisque judiciam in nubibus appareat.

Quod igitur majores vestri assequi non potuerunt, ut dissidia et discordias tollerent; id vestrâ prudentiâ, auctoritate et studio, et curâ atque solicitudine elaborandum atque efficiendum est; ut compositis domesticis odiis atque discordiis, pax publica firma atque perpetna constituatur: et unanimis sententiis bellum continens, et auxilia perpetua decernantur: quibus res amissae recuperentur, et a nostris cervicibus Turcarum vis repellatur.

Aut enim istud faciendum est; aut brevi turpissima et crudelissima expectanda est in ponetralibus Imperii Germanici servitus: cum

Cum breve tempus nomino; annum et aestatem proxime insequentem esse metuendam dico: ut ne in Bavaria et Silesia Turcarum equites vagabundos et grassantes, et ex altis et remotis speculis conspiciamus occidi, qui per aetatem iter ferre non poterunt; et qui ferre poterunt, omnis aetatis cathenatos cives abduci; abstrahi ex matrum sinu et ulnis pueros; deportari una cum cunis ab uberibus matrum avulsos infantes liberos.

Quid enim ni istud fieri queat Sigeto occupato? Quantum enim spacii ab Ingolstadio et Monaco usque in Alsatiam et urbem Argentinam est; tam longe a Sigeto in Austriam usque: quoties volent, Turcici possunt vagari et impressiones facere, non solum equitatu; sed etiam perniciosissimo peditatu.

Quae conditio nunc Viennensium et Vngarorum est; eadem nostra futura est, si in Bavaria locum inveniat, in quo pedem queat ponere.

Quid enim ni istud fiat, si DEI iram aspiciamus, et coelestia eventa; si humana intueamur auxilia?

Videmus n. perpetuas immanis inimici victorias, nostris accumulatas discordiis: nec eas

componimus: sed patimur eas per homines maleferiatos quotidie magis magisque exardescere: quorum furiae sunt vetera ulcera refricare, et novarum inimicitiarum faces accendere. Et a DEO nos amari posse credimus, qui concordiam Christianam et pacem Domini nostri charitatemque negligimus: idque in visceribus nostris, idque annorum tot spaciis.

Quî fieri possit, ut ira DEI desinat, quam diu nos in nosmetipsos crudeles esse non desistimus?

De humanis vero auxiliis quid dicam? In Africa dominatur; Asiam possidet; Belgrado usque ad Budam terminos Vngariae extendit: quic quid hae nationes tributorum habuerunt, quae Romani erant Imperii: id totum avarus et crudelis hostis habet: omnibus hisce commodis imperium Germanicum caret: et quicquid hominum in Africa et Asia est, id totum servile est. In tam magnis duarum orbis partium nationibus et gentibus nullus est, qui nobilis sit, aut sese nominare nobilem audeat; neunus quidem est, cujus nobilem constat esse familiam; omnes aut aratores aridi sunt, aut timidi negotiatores. Si ad Vngariam etiam Austriam et Bavariam ad junxerit, exstirpata brevi erit tota nobilitas. Idem Transylvanis accidet, si Poloniam et Silesiam possideat. Tantisper libertatem et nobilitatem esse sinit, quantisper vicinos non occupat; his subjugatis aequalis est deinde omnium servitus. Ser vi fuerunt et sunt,

qui apud hunc ordines militares ducunt: omnes aeque metuit; fratres ferre non potest: quoniam servire velle non fidit. Itaque parricida est, et absque parricidio regnare non potest. Quod omen DEVS avertat, si Austriaci Archiduces ab Imperii ordinibus deserti illius fierent tributarii: ut jam Transylvaniae Princeps et Poloniae Rex est nisi idem vos Electores et Principes Imperii pati jugum velitis; vobis etiam atque etiam cogitandum; idque primo quoque tempore, ut jam vobis impendentem vel potius instantem servitutem depellatis. Nullus sanguis et contumelia ei gratior est, quam nobilium hominum et Principum virorum, a quib. injuriam accepit, aut quos cogitur metuere. Nullum spectaculum ei dulce est, nisi crudele, inhumanum, tetrum; miserum; acerbum. Allatis captivorum Ducum et Principum capitibus, gloriosiorem se fieri arbitratur.

Exempla multa ad vitandam hujus Tyranni crudelitatem Imperii Principes perspicua proposita habent.

Lazarum Serviae Despotam, posteaquam praelio superavit et captivum abduxit, interfici Turcica spada voluit Amurathes primus illius nominis Tyrannus.

Secundus vero sive minor Amurathes hunc majorem saevitia vicit: et Georgii Serviae Despotae filium expugnata Synderovia captum, oculis exertis caecum, aut carcere, quando voluit, coercuit; aut vinctum, quocunque proficiscebatur,

Ne pietatem quidem absque impietate, neque misericordiam absque crudelitate potest hic hostis exercere.

Georgii Despotae filiam, captus forma virginis, in matrimonium habuit; at socerum mulctavit exilio: filiae maritus, soceri expulsor: quorum alterum pietatis erat, et misericordiae; alterum saevitiae et acerbitatis exemplum.

Mahumetes II. Davidem Trapezuntis Regem, Persarum regis socerum, secundo praelio victum captumque una cum fratre occidit: usque adeo victoriam absque extrema crudelitate, gloriosam et perfectam esse non posle arbitratus, ut etiam reliquam ejus stirpem sustulerit.

An lenius facturum hunc Amurathem putatis, si Caesarem pugna superatum victum abduceret? An in vos fore misericordem putatis, qui in nullum Monarcham clemens extitit?

Selymus primus, post Campsonem Aegypti Syriaeque Sultanum victum et in fuga concultatum, successorem Campsonis Temumbeium, expugnata Cayro urbe, in fuga interceptum, ad portam Bassauelae fornici infelici suspendit.

Nemini, quem metuit, iste Tyrannus parcit, ne fratribus quidem, aliquando etiam non parentibus: et Caesari parceret? Electoribus parceret?

Parceret Principibus Imperii, quod ipse sibi arrogat: DEVS scilicet in terris, et minister magni Prophetae Mahometi, ut gloriatur. Huic jam ager suburbanus Viennensis Sigeto occupato patet. Canisa ter his vernis et aestivis tribus mensibus de coelo tacta et disiecta, hujus copiis attentata fuit; quod si occupasset, aut si occupet, dum munitur, an non neque Austriaci Styriis, neque hi Austriacis. si erit necesse, queant succurrere? Silesia non foret tuta a Turcarum incursionibus; in Saxoniam Transalbinam posset irrumpere, et armentorum atque hominum praedas gregesque abducere: praesertim Sarmatia jam sibi patefacta; nisi sibi Bathorius Poloniae tributarius Rex, melioribus consiliis cave at: si tamen sibi deinceps cavere poterit ab eo, qui quae semel o ccupat, perpetuo adhuc potuit defendere: et defendet post hac, nisi ad meliora decurramus consilia.

Neque occupare ulterius desinet, nisi caussas eas tollamus, unde haec omnia mala, atque calamitates ortae sunt, omniaque profligata ad perniciem.

Cum vero multae caussae sint hujus publicae atque communis miseriae; tum inprimis duae praecipuae: quarum una antiqua est et inveterata aliquot seculorum, et inde a Saracenicis bellis usque ad hanc aetatem perpetuata, posita in domesticis dissidiis:

Altera hujulmodi est, ut propter magnitudinem nova jam et inaudita et invisa esse videatur; in rebus omnibus immanis luxuria; in conviviis et epulis; in vestitu et cultu corporis; in magnificentiâ aedisiciorum. Quae tria mala si tolli possent; et hujus crudelissimi hostis arma possemus depellere; et paucis annis res amissas recup erarare. Ac luxuria quidem calamitosa res est; atque perniciosa discordia est; nisi et jam perducta ad exitium, nunc tandem vestrâ prudentiâ et sapientia, et auctoritate Christiana revocetur et recolatur concordia. Discordia Syriam et Africam neglexit; haec Graeciam perdidit: haec Vngariam distraxit; haec reliquam Europam ita suspicionibus et offens: onibus et odiis et inimicitiis implicavit; ut nisi vestrâ virtute et industriâ tollatur, actum sit de reliqua imperii salute: actum inquam de hac Imperii optima forma; qua Sol nunquam meliorem vidit; et quam DEVS usque ad adventum filii sui conservabit: conservabit quidem, sed languentem; sed exercitatam majoribus, quam ante hâc, miseriis: sublatis pene omnib. Imperi provinciis: nisi alia, quam huc usque actum est, conferantur consilia.

Videre mihi videor, Electores et Pirncipes Imperii; qui pugnâ non interierint, aut victostrucidari, aut mutilatos per Asiae oppida o. stentari; nisi brevi remedia ad hos morbos inveniantur: nisi vos vestrâ salute salutarium et consiliorum et auxiliorum duces sitis.

et decretum de Pace Publica renovetur; et omnia removeantur dissidia: condonentur Imperio et patriae omnes injuriae: auctoritatem suam retineat Camerarium Iudicium: quo nulla unquam Respub. habuit praeclarius; posteaquam ex utriusque partis Catholicorum et Protestantium judicibus contemperatumest.

Perpetuo illud Salustii in mentibus nostris versetur: Concordia res parvae erescunt: discordia maximae dilabuntur.

Sed cum omne domesticum dissidium calamitosum est: tum nullum indignius, quam religionum.

Primum semper locum habeat in conciliis Imperii Salvatoris illud: Pacem meam do vobis, pacem meam relinquo vobis. Aeque illud valeat: Beati pacifici, quoniam illi filii DEI vocabuntur. Et illud in animis Regum et Principum regnet: Beati mites, quoniam ipsi haereditatem accipient terrae. Hisce enim armis terrarum maximas partes ex hostis dominatu in libertatem vindicabitis; et quae amissa sunt, si has sententias sequamini, poteritis recuperare; et laudem sempiternam usque ad extremos poster os vestros propagare.

Et quoniam per religionis controversiam Imperium Romanum duas in partes divisum est; quorum unum eorum est, qui se Catholicos vocant; alterum eorum, quos Protestantes nominant, cum utri que Catholici et vocari et videri et esse velint: imperetur utrique parti silentium; desinant jurgia; facessant convitia:

tollantur discordiae: recedant irae: valeant simultates; capitales sint libelli infames, seditiosae conciones: haec potius cum hoste, quam nobiscum exerceamus. Apud nos pax charitasque exerceatur et colatur: neutri parti propter relig ionem vis fiat. In protestantium ditionibus si quis Pontificiae religionis sit, nemo in illius conscientiam inquirat: in Pontificatu si quis secus sentiat, si pacare vivat, neque in ipsum, neque in familiam ejus ulla instituatur animadversio. Conscientiarum crudelis dominatio est neque unquam fuit diuturna, vel DEO placita. Doceri et tradi religio vult; cogi et compelli recusat. DEVS non omnes simul vocat; neque simul omnes spiritu suo imbuit: temporibus eriam et horis DEI distincta sunt et ordinata consilia: hominis nullius est antevertere. Gamalielis consilium optimum judicatum fuit, et ab Apostolis comprobatum: fluxa et fragilia sunt, quae DEO probata non sunt hominun cogitata.

Atque haec de principio statim fieri possunt, et concedi debent: et imperanda sunt; si periculis imminentibus velimus resistere, et perniciem a cervicibus nostris abigere. De his rebus ad Caesarem scripsi; atque etiam de colloquiis instituendis: de habendis delectibus idoneorum virorum: de concilio generali et nationali: qua in re si vestra virtute, prudentia, auctoritate, gravitate adjutores eritis: fundamenta jeceritis rerum maximarum, ad depellenda

pericula, ad res nostras defendendas, ad amissas recuperandas, ad pacem et otium et gloriam comparandam.

Vestra enim opera necessaria est; absque vestra operâ et consilio res magnas suscipere quidem Caesar poterit; persicere vero non poterit tam[?] magnus ipse futurus, quam magnum eum velitis; tam felix, quam vos ipsum ut felix sit; juvabitis: vel potius tam vos felices eritis, quam vos ipsum vestris studiis atque auxiliis felicem constitueritis.

Felicitatis vero initium est domestica concordia: sine qua ante hac nihil praeclare actum est, neque post hac quicquam geretur praeclare.

Quod Turcarum Impp. prope perpetuae sint fuerintve victoriae: id discordiis intestinis asscribendum est. Quod ex Syria rejecti, quod ex Asia repussi simus: quod Graeciam amiserimus: quod Constantinopolim hostis possideat: quod Rhodum desideremus: queuod in Vngaria dominetur: ea omnia nostris dissidiis accepta referenda sunt.

Vt perpetua fuit discordia ea, et ut adhûc eâ dem affligimur; ita continua adhuc ira DEI et perpetua miseria est. Neque placari DEVS poterit prius quam depositis simultatibus, concordibus animis a nobis exitium depellamus: et fratres nostros ab hoste crudeli vindicemus: et a carceribus atque perpetuis cruciatibus liberemus.

In nostris dissidiis perpetua caussa divinae irae et nostrae miseriae consistit; et ita haeret; ut, nisi haec tollantur, nulla spes sit recuperandae libertatis; defendendi Imperii; depellendae servitutis; quae propius jam Saxonibus et Suevis instat, quam ante annos XX. Austriae incubuit.

His dissidiis compositis, proximum est luxuriae frenos injicere: compescere libidines: sumptuariam legem ferre: quae vetet pecunias in opipara convivia, in splendidas vestes, in magnifica aedisicia profundere.

Haec duo primo quoque tempore fieri debent: haec etiam primo quoque tempore sieri possunt: si Caesar jubeat: si vos auctores et adjutores esse velitis. Vt autem velitis: id certe meritum domus Austriacae est: quae annos jam multos propugnaculum Imperii est: id tempus Imperii postulat, cujus extrema jam salus agitur; id hostis potentia flagitat, quae tanta est: ut nisi DEVM placemus, humanis viribus non videatur posse depelli; nisi credamus DEVM, ut vim nubium coercet, ne genus humanum cito opprimat; sic etiam hostium copias velle compescere; ut non possint, quas velint, et quo velint, reliquas victorias conficere.

Elegistis eum Caesarem, et prope adolescentem elegistis; cujus patrem novistis Maximil. II. et avum Ferdinandum, fratremque avi Carolum V. et praeclara adhuc memoria est abavi Maximiliani I. atavi etiam Friderici III. et hujus agnati Alberti II.

Hi omnes Austriaci Duces, Caesaribus in Imperium successerunt: idque absque ulla deflexione ad alias Imperii Germanici familias. Hi omnes Imperii propugnatores fuerunt; horum nepos Rudolphus solus cum patruis et fratribus vim et potentiam Turcici Imperatoris sustinet. Hunc pater Maximilianus dignum putavit, quem sibi cooptaret; et vos eum idoneum existimastis, qui patri succederet. Hunc in periculo, vel potius in hoc exitio deserere, nonne inhumanum esset? nonne turpe esset? nonne facinus atrox et tetrum esset? nonne vobis etiam; (quod omen DEVS avertat) paucis mensibus perniciosum?

Argumentis ista probare, non est opus: Vicinum est Turcicarum copiarum Transylvania hospitium: Polonia receptaculum: Carinthia, Styria, Silesia praedae exposita est: et nos inter nos Theologicis rixis ita impedimur: et ita in nos saevimus; ut disceptare inter nos perniciose malimus: quam cum hoste crudeli et immani gloriose armis pro fratribus et libertate et salute contendere.

Memorabilis fuit et divina Caesaris Maximiliani I. providentia: qui connubiis atque affinitatibus Philippo filio, et nepoti Carolo V. Belgas atque Hispanias et Italiae praecipuas partes: et Ferdinando Vngariam, Bohemiam, Silesiam conciliavit: locupletissimos et copiosissimos post se haeredes reliquit; cujus sive providentia sive fortuna; si non extitisset, quid

quaeso reliquum foret Imperii: quae potuisset inveniri familia, quae absque Imperii perpetuis sumptibus, ex qua Caesar eligeretur, tot annis tam potenti et violento potuisset hosti resistere? Qui adhuc Princeps comparari Inperator queat, qui absque imperii perpetuo exercitu, et continentibus sumptibus atque impensis talem et tantum Tyrannum posset ab Hispaniis, ab Italia, a Germania abigere.

Satis profecto, satis Austriaci isti duces dignitati suae vixerunt; satis liberalitatem suam pro Imperio exercuerunt; satis virtutem suam et temperantiam atque continentiam probarunt: quam diu potuerunt, omnes suas facultates Imperio et communi saluti detulerunt; prope omnia pro Repub impenderunt; et, quod reli quum est, communi patriae tribuere non recusarent; si, qui Caesarem et Imperatorem elegerunt, hi etiam exercitu atque auxiliis juvarent; ut cujus majores saepe suis copiis atque facultatibus Imperium defenderunt, ii nunc suo Imperatori succurrerent auxiliis.

Scribo ad vos ista, qui Principes in Imperio Caesari adestis, non ut vos doceam; sed ut ii, qui haec lecturi sunt, etiam amplectantur, si vobis probata esse videbuntur. Vos enim superioris anni Ratisponensibus Comitiis declarastis, quid de Maximiliano Caesare, et quid de Turcicis periculis judicaretis: sexennali decretâ pecuniâ amplâ quidem illâ: sed ut majore

Et merebatur hanc opem non solum periculi magnitudo: sed etiam Caesaris egregia prudentia, eximia humanitas, singularis clementia, incredibilis omnibus in rebus modus. Quibus virtutibus plus et prope ultra tribuistis: quam vel Maximiliano proavo, vel patruo Carolo V. vel Caesaris nostri avo Ferdinando postulantibus concessistis.

Neque dubium ullum est, quin quae auxilia patri polliciti estis, eadem etiam Rudolpho filio laturi sitis: cujus hoc initium administrandi Imperii, et sermo rarus atque modicus, consilia tecta et tacita, pudor atque modestia, aliquid de eo magni praenunciare videntur, sicut coepit: et si ut velle eum audio, quemadmodum honoris et bonorum, sic etiam reliquarum virtutum patris haeres esse, illiusque vestigia in vita et in reb. gerendis perget persequi. Sic enim mihi loquendum, ut non illi adulari, sed de ipso bene et prospere sperare videar.

Itaque omnibus decretis atque omnium unanimis sententiis, hic novus Caesar in hac aetate sua juvandus et ornandus est. Quantum n. illi honoris et dignitatis et operis tribuetis; tantum etiam vobis accedet auctoritatis et laudis, et populis vestris ocii et tranquillitatis,

vestrorum nimis usurpata errata corrigenda sunt: qui vel tarda, vel non satis magna; vel non satis diuturna Imperatoribus et amicis miserunt auxilia. His moribus Graeciam et Thraciam amisimus: Constantinopolim et Rhodum amisimus. Regem Vngariae Ludovicum quid aliud perdidit? quid Marchionem Ioachimum Electorem Brandeburgensem aliud impedivit, quo minus summam gloriam consequeretur: quam haec ipsa cunctatio, et expectatio auxiliorum in autumnum usque producta?

Atque haec mala ex nostris eveniunt domesticis jurgiis, rixis, odiis, dissidiis, armis, suspicionibus: quae moram et ignaviam mittendis subsidiis pariunt: et quod omnium deterrimum est, in his ipsis dissidiis: quae nunquam majora et perniciosiora fuerunt: quam sunt propter resigionis controversias hac aetate nostra mater inopiae et egestatis regnat detestabilis luxuria; dum nemo vicino suo deterius vestiri vult: minus splendide convivari vult; minus vult habitare magnisice. Ex quib. tribus vitiis caritas in annona et mercimoniis, impudicitia in libidinibus, crudelitas in tributis nascitur. Hinc foenora, hinc rapinae, hinc furta, peculatus, sacrilegia ortum habent. Et ob has caussas D Eus nos an et? nos juvet? nobis victoriam det? qui his moribus tot jam seculis vivimus, nostro praesertim seculo; quod omnia superiora tempora immanitate scelerum, idque longissimis spaciis antecedit?

Ac profecto desperata res esset, et profligata omnis salus esset: nisi vestra industria, diligentia, studio, celeritate, assiduitate, virtute haec salus jam ab hostibus erepta Reipub. Christianae recuperetur.

Vtinam ob oculos ponere possim detrimenta superioribus aetatibus ab Imperio accepta: et jacturas factas a majoribus nostris hisce vitiis; et ex hisce iisdem, sed longe deterioribus, in quibus versamur, nata pericula; ut oculis cernere possimus, quam prope absimus ab ex tio!

Majores nostri Syriam, quae pars est Asiae majoris remotissima et nobilissima partim occupabant: partim contra Saracenos suis legionibus defendebant; eam una cum Aegypto Selymus occupavit primus. Totius Syriae commodis et tributis et vectigalibus spoliati sumus: quae camporum amplitudine, hominum frequentia, agrorum varia feracitate copiosissima erat: eam omnem desideramus: Aethiopiae, quae media inter Arabiam et Aegyptum est, commodis plerisque omnibus caremus. Aegyptum Sultano ejecto requirimus; quid Thebe in hoc regno, quid Abydus, quid Alexandria, quid Babylon, quid Memphis aut olim fuerint, aut jam sint, ignoramus: quod regnum Nilo quotannis fermentatum atque irrigatum, nunquam frumento et vino destituitur. Hanc sive insu. lam ingentem, sive regnum amplissimum totum ccupat, possidet, eo ut vult, utitur atque abutitur:

in vastitatem et solicitudinem, ubicunque locorum voluit, redegit; et pagi campique jam sunt, ubi urbes nobilissimae maximaeque fuerunt, Nihil. n. a quo sibi metuit, quocunque copiis suis vagatur, firmum cultumque relinquit.

Avorum nostrorum memoria Asiam prope totam amisimus: tot regiones, tot populos, tot et tâm nobiles urbes atque civitates: Graeciam n. amisimus iisdem temporibus, profligatis Graecorum Imperatoribus. Vbi nunc Thessalia? ubi Thracia? ubi Macedonia? nonne aetate eâdem expugnavit, occupavit, et adhuc possidet? Centum quinquaginta populos, quos Philippus pater et Alexander filius quondam rexerunt, unus solusque Turca possidet. In urbe Constantinopoli sedem suam honoris et gloriae habet: ea nunc caput est omnium suorum populorum. Et quam late Imperium dilatavit inde ex Africa et Asia Constantinopolim usque tam late in reliquam Europam propagare cogitat: neque desinet propagare, antequam caput orbis Constantinopolim constituat. Et superiori aetate nonne Servia occupata est? nonne Belgrado capto; Rhodoque expugnata, reliquam Pannoniam aggressus, Ludovicum Regem juvenem ipsi occurrentem praelio superavit; ac tertio post anno, Austriae caput Viennam asperrimis oppugnationibus tentare ausus est? Nonne paucis hisce annis idem Solimanus multa alia in Vngaria intercepit? Nonne hac recenti

memoria Sigetum occupavit: in victos saeviit; caput Comitis Serinii detrencatum et cruentum, vulneribus deformatum Caesari nostro misit? Nonne Sigeto occnpano, Croatia et Styria copias tam potentis, tam immanis inimici sensit? Nonne hisce proximis diebus Canisam (quod rursus repeto) disiectam fulmine, contemta religione induciarum, conatus est oppugnare? qua amissa, nonne Silesia patefieret vagationibus Turcicarum copiarum? Nonne eadem Silesia patescit, Transylvaniae tributaria, Tributario Rege Poloniae! nonne haec ipsa sive Polonia sive Sarmatia patet Turcicis copiis? nonne rex ipse Bathorius Silesram aut jam repetiit, aut brevi repetiturus esse creditur? Silesia occupata nonne salus agitur Saxonum, Brandeburgensium, Pomeranorum?

Haec tot tantaque detrimenta, tot tantaque pericula et tam vicina, nonne nos commovere debeant; ut ad remedia consiliorum decurramus: ut contra vim et perniciem nos muniamus? ut opes amicorum quaeramus? utvim vi possimus repellere?

Sed id neque vos, neque majores vestri assequi potuerunt; ut discordiae domesticae componerentur: ut luxuria removeretur: quae omnis inopiae mater est: plus haec profundit, quam militaria requirunt aeraria.

Et cum has duas caussas miseriarum atque a cerbitatum esse agnoscamus; tamen non emendamus haec vitia miseri mortales. Et ii id facimus, quos id facere minime decet. qui de religione scribimus: de religione disputamus: qui populum scribendo et concionando ad dissidia, jurgia, rixas, inimicitias excitamus; qui prope class icum canimus: et armis, non argumen[?]is incipimus decernere; et gladio potius magistratuum, quam veritate, nitimur: et coelum terrae, terram coelo miscemus: et in nostra viscera saevimus: domi crudeles exercendis inimicitiis: foris crudeles deserendis fratribus: ita ut intra nos et extra nos nihil sincerum, nihil sacrum, nihil sanctum sit: et miramur DEVM nos non respicere? Turcarum Imperatori et hostibus nostris perpetuas dare victorias?

Huic tanto malo vobis, quos DEVS in hac sede imperii, dignitatis, et potestatis, et auctoritatis collocavit, invenienda sunt remedia; aut nullum salutis initium, nullus malorum sinis futurus est nobis vobisque: qui ad fastigium exitii, et praecipitium salutis his tot seculorum simultatibus compulsi sumus.

Vestrae igitur virtutis et sapientiae et dignitatis est, auctores atque adjutores Caesari adesse: ut lex de aeternâ in Imperio pace perferatur; gravissima propositâ mulctâ et poenâ, si quis eam conetur perfringere.

Alteram item legem promulgare, ut ne religionis quidem caussâ, arma utrique parti

metuenda forent; ut ne altera pars insidias fieri facultatibus Ecclesiasticis suspicetur; et altera pars vim ne timeat armorum; conspiratione factâ cum Pontisice, et exteris Regibus et Principibus Catholicis, vindicandae veteris religionis caussa, quorum utrumque perniciosum est, natum ex calamitosâ diffi dentiâ.

Nam religiones doceri; non cogi volunt; et ingrata Deo est omnis dominatio conscientiarum: et facultates Ecclesiasticae sacrae sunt; nec man cipi sunt; et semper infelix sacrilegium extitit, etiam in barbarorum DEO rum fanis atque pecuniâ Sacrilegii quis unquam quartum haeredem, quis tertium, quis secundum felicem vidit?

Tectae et occultatae sunt Dei animadversiones in malae fidei possessores. Aut n. evanescunt violentae opes; et in locum opum egestas et aes alienum succedit; aut non diuturnus est earum usus; aut subita mors accedit; aut haered es masculi decedunt, et ad alienos hujusmodi facultates perveniunt; aut conversionibus temporum factis, cum magnis detrimentis et cum dedecore magno redduntur. Peculatus et sacrilegia Deus nunquam impune fieri voluit. Eadem luxuriae sunt eventa. Aedificat magnifice foenore saevo locupletatus negotiator; et fratres nostri, quos tibi CHRISTVS commendavit, septi muro et carcere sub dio, absque lecto, absque strato, absque sede, familiâ, vitâ degunt; deteriusque ac domesticae bestiae tractantur.

Majores nostri binis, ternis, summum quaternis victibus contenti fuerunt: hic denis, saepe vigenis contentus non est: et fratres nostri captivi in Macedonia, in Thracia, Graecia, Asia, bene secum agi putant, si pane atro et mucido famem, aquâ frigida queant sitim depellere. Divites nostri in deauratis lectis pulcerrime stratis, textilibus stragulis, artificiosis operibus ornatis, quiescunt: At fratres nostri, pro quibus CHRISTVS Dominus noster mortem oppetiit, apud varias Turcarum gentes vincu is destinentur; quaestionibus cruciantur; plantas pedum ad verberandum et excruciandum lictoribus porrigunt; ut ne humi quidem queant quiescere. Isti rhedis portantur et cisiis velocibus, quo volunt et quo lubitum est, vehuntur: fratrum vero nostrorum patres et matres ab insantibus, infantes a parentibus, totaeque samiliae abducuntur. aut in ergastula ad laborandum: aut in fora ad vendendum; aut si qui sunt, qui vaenire non possunt, vel tractantur crudelius, vel sicâ Turcica dissecantur. Et DEVS hisce moribus tam diuturnis, tam inveteratis, tam detestandis victoriam det? et ante erga nos misericors et clemens sit, quam nos crudeles et turpes esse desinamus?

Quid Sultanum Aegypti principem perdidit aliud, quam ostentata in castris illius descripta a bonis scriptoribus, sed incredibilis luxuria.

nostrorum temporum, id est, de cladibus Christiani populi perpetuis, et Turcarum Imperatorum perpetuis victoriis: in quibus duabus partibus si fui prolixior, quam deceat; oro vos per dignitatem et clementiam vestram, ut mihi ignoscatis.

Non enim quod vestrae prudentiae et bonitati diffidam: sed ut, qui haec lecturi sint, si ad vos ista scripta esse intelli gant, eo plus ipsos ad commiserationem, et ad opem ferendam, et ad vitae emendationem commoveant: quo celsior est vestra auctoritas, in primis Imperii subselliis ad Imperatoris sedem atque tribunal collocata.

Restat ut de ope invenienda, et de auxiliis portandis et perpetuis subsidiis adversus crudelissimum hostem scribamus.

Maximis calamitatibus nostris a superiorum aetatum majoribus nostris saepe peccatum est; cum aut non satis magna dederunt: aut non satis cito miserunt: aut non satis diu suppeditarunt auxilia. Horum n. unum aliquod committere, non juvare est, sed deserere fratres: et socios Christiani nominis perdere est. Hînc Africa, hinc Asia, hînc maxima pars Pannoniae et Vngariae amissa est; hinc Imperium Graecorum, sedem Imperii Constantinopolim desideramus: et in eadem sede collocatum hostem victorem cernimus.

Fuerunt variae quaesitae superioribus proximis Impp. corrogandae pecuniae rationes: ex his omnibus duae maximae probatae sunt: Vna quae suppeditat viaticum Romanum jam diu usurpata ratio: Altera anni M. D. XLII. qua decimatio decreta fuit annuorum redituum, et centesimatio bonorum reliquorum: excepta supellectile quotidianâ, quae immunis erat.

Hoc decretum factum est post conventum Haganoicum, et collocutionem V Vormaciensem: cum spes concordiae esset ostentata; et minus inciperent Ordines Imperii vim vel ob religionem vel ob facultates Ecclesiasticas metuere.

Jstud decretum longe praesentius malorum remedium habet; quam Romanum viaticum, et plus aequitatis habet. Quid. n. Romanum viaticum contra talem tantumque hostem? et solum a populo et plebe Imperii exigitur ea pecunia: et plus saepe exigitur, quam confertur ad aerarium militare; neque conferunt omnes.

Non tenentur n. hac lege Canonicorum Collegia, magna, minora, minima, tam multa, tam locupletia. Excepti hac lege Praelati multi; templa parochialia, quorum maxima multitudo est: Ordines Equestres duo, Teutonicus et Ioannitarum: conferunt quidem ad hujus itineris donativum; sed infra suas facultates, quas habent annuas. Exceptae sunt multae praefecturae, et nobiles Imperii Equites, Francones,

Svevi, item et Rhenani; pars imperii magna et potens, immunes hoc decreto, et hoc soluti viatico subsidio esse volunt.

Multa coenobia et sacrae aedes, atque annuae earum facultates, tam multae, tam copiosae interceptae.

Deinde ae quabilitatem majorum aliquot ordines requirunt, qui sese inique gravari hoc onere arbitrantur.

Et quod reliquum est in Imperii Ordinibus hominum id totum populare est; in quo pars multo maxima inops est: et vitam degit aridam: non solum rusticani aratores, sed etiam urbani et oppidani opifices: qui aut aratra, aut culturam agrorum rure aut in urbibus et oppidis opificia cogentur deserere: ne dicam ad pileum decurrere; certe miserrimam vitam cogentur vivere, si iterari et tertiari necessarium sit hoc jugo viaticali.

Enumeravi solum haec, et nomina solum attigi; quae vere et graviter exaggerari possent, si foret utile et necessarium.

Alterum tributum plus aequitatis habet, et majus subsidium: in quo est decimatio redituum, et centesimatio caeterorum bonorum atque patrimoniorum, ad denarium Imperii communem constitutum: confirmatum Spirae, Anno M. D. XLII.

An non hoc revocandum sit, etiam atque etiam vestrae prudentiae atque sapientiae est cogitare: mihi quidem videtur, aut istud repetendum

esse; aut aliquid investigandum, quod huic aequiparari possit: et minus existat grave, et plus adferat subsidii: id quod mihi videtur pernecessarium.

In consiliis. n. in quibus de sumptibus faciendis, et de facultate pecuniarum agitur, cum multa consideranda sunt; tum unum maxime, quanta res sit, et quae facultas sit pecuniarum, quas contribuere oporteat. Res autem tanta est, ut nulla sumptibus atque impensis gravior et major esse possit; suscipi tamen possit, atque etiam perfici possit; si, quantum possumus tantum in commune conferre esset placitum.

Sed si vere dicendum est, ut certe est: magnum me Christe onus Caesar sustinet; quod sustinere diu non poterit, nisi ei quam primum et quam citissime, et quam celerrime succurratur: ut id perficiat, quod facere instituit et instituit necossario, et instituit semper.

Nam cum duo genera bellorum sint; quorum unum justum, semper honestum, semper necessarium magistratibus atque Principibus habitum fuit: id quo vis iniqua vi justâ depellitur: Alterum, quo bona amissa repetuntur: et bellum indicitur: et armis inimicus offenditur atque provocatur: hoc posteriore, cognitis suorum sententiis, atque etiam usus judicio suo Caesar uti cogitat; et instituit inducias factas sancte colere: illud antiquum Romanorum institutum

Et quanquam nullus prope dies est, quo hic hostis induciarum pacta non perfringat; ponendis insidiis; locis munitis occupandis; abigendis praedis, non bonorum et armentorum solum, sed etiam omnis aetatis hominum: tamen accipere, quam facere, injuriam mavult; et has inimicitias potius DEO et Christo vindici committere; quam temere bellum facere: vim tamen, cum contra inducias vis fit, a civibus suis, et a locis munitis; quoad poterit, propulsare: et loca munienda operibus et praesidiis confirmare: si tamen ulla vis adversus hune hostem queat comparari; qui flagellum DEI ad vindicanda Christianorum inveterata non errata, non peccata, sed scelera et flagitia; cui jam annis trecentis nulli Germanici Impp. nulli Africae Asiaeque populi, nulli reges, nulli principes armis pares esso potuerunt: partim vi et armis subjugati: partim ini quis conditionibus tributarii facti; vel turpem servitutem servierunt, et adhuc serviunt: vel turpe jugum metuerunt, et adhuc metuunt: qui eo est potentior; quo magis nos imbelles sumus, a copiis militaribus, a pecunia, a belli nervis, ab auxiliis exterorum Regum, ab occasionibus rerum gerendarum, a ducibus militaribus, a disciplina militari; perculsi tot annorum calamitesis exemplis, et propemodum divina ope

omnino destituti, propter domesticas discordias, et luxuriam, matrem tot scelerum, caussam tantorum malorum, et solam matrem causamque calamitatum: nisi eidem esset aequiparata discordia; usque adeo ut nesciam, dissidiisne haec caussa sit asscribenda potius, quam luxui: certe utrique est attribuenda. Sed hae caussae duae turpes et perniciosae sunt. Est autem tertia, quam et colere et revereri spe metuque oportet, divina providentia: cujus inevitabiles sunt exitus, propter certa principia et progressus ejus: qui ut in ortu rerum omnium quae creantur, et incremento et interitu animad vertuntur: ita etiam in hac Turcarum amplificatione sunt perspicui: quemadmodum etiam in omnium civitatum et regnorum conversionibus, prudentium hominum sunt notati observationibus. Multa prudentibus viris placuerunt, antequam DEO constituta et temporibus definita fuerunt. Victrix caussa DEO placuit, sed victa Catoni. Qui tot gentes, qui totam Asiam domare potuit Cn. Pompejus: cujus armis Hierosolyma cessit: hic Cajo Caesari par esse non potuit; et ipse Caesar victoriis Dictaturam adeptus, hic ipse, cujus caussam Lucanus scribit DEO placuisse; civium suorum atque etiam amicorum manus et ferrum non potuit effugere. Vsque adeo temporum et Rerumpub. momenta in manu et potestate DEI sunt sita.

Et quis dubitat, quin DEVS exordium et finem Turcicae potentiae ante secula omnia

praesciverit atque ordinaverit? Quae omnia tametsi neque caveri neque vitari possint: tamen tum poterimus fortasse, cum depositis vitiis, unanimis mentibus atque sententiis, conjunctisque viribus communem hostem tam crudelem et atrocem persequemur: tum cum injuriis non tolerandis lacessiti, proposita servitute atque exitio, ad arma decurrere necessariam videbitur.

Recte igitur Caesar, quod patris vestigiis insistere, illius cogitet consilia sequi: et vim potius depellere, quam armis hostem lacessere.

Equidem scio honorarium esse, quod Caesar pendit Vngariae nomine tributum: non autem Imperii caussa: sed tamen indignum est, Turcam non hisce uti nominibus: et vulgo in omnibus provinciis Turcicis Imperatorem Romanum Imperatoris sui tributarium haberi et nominari. Indignum etiam pacis ab inimico et induciarum conditiones Imperatorem nostrum accipere: in illius manu esse, quamdiu velit has servare: et quoties velit, easdem impune infringere. Et quo haec indigniora sunt; eo majores molest[?]ae et solicitudines Caesaribus nostris suscipiendae sunt. Quantum. n. onus sumptuum atque impensarum, quantum curarum tum pater et avus ejus sustinuerunt? quantum ipsi inprimis sustinendum est?

Nam ut de re pecuniaria primum dicam, et de sumptibus faciendis, etiam pacis temporibus,

nonaginta sex loca munienda, et praesidiis perpetuis Caesari et Carolo patruo defendenda sunt. Nam propter calamitates superioris proximi belli, et occupationes Sigeti, majoribus copii longiores et orebriores excursiones hostis facit: et vitiata sunt prope omnia, quae antea munita erant; quaedam etiam adempta: in quorum locum alia novis majoribus operibus substituenda: multa antiqua militibus solvenda stipendia et dandae mercedes honorariae propter virtutem et patientiam praefectis militaribus; militibus etiam aliquot, quorum virtus annos jam multos probata est.

Quaedam vero loca ejusmodi sunt; ut primo quoque tempore, nisi instaurontur, pernicies metuenda sit; ut Canisa, quam post coeleste fulmen, jam tertio majore, quam antea, manu expugnare conatus est; et in Sepusio superioribus diebus sex millibus hominum: trecentis curribus ad Lunam, quibus materies operis futuri apportabatur castellum fabrile coaedificare de improviso instituit; et perfecisset, nisi vigilantiâ et industriâ virtuteque Ruberi, Equitis fortissimi, depulsus esset. Opportunum locum Vngari ajunt, qui mecum. vivunt, ad excludenda nostra auxililia; sibi vero idoneum ad omnem vim inferendam, et ad perpetuas faciendas nostris munitionibus insidias. Et periculum magnum metuendum est, si non desinat: si majoribus copiis hominum atque impedimentis bellicis utrumque propositum ei sit,

quod instituit, perficere; et Canisam expugnare, dum a nostris resicitur; et hunc locum ad Lunam nobis infestum aedificare; et confirmare hominum rerumque necessariarum praesidiis.

Neque facile praetermittere occasiones solet, quoties aliquid gloriose instituit; et Canisa amissa, Styria et Austria ita exposita sunt Turcarum copiis, ut altera alteri ferre aut mittere auxilia nequeat.

Comarum item non solum instaurandum, sed etiam amplificandum est; si, ut audio, contra vim vicini hostis velimus defendere.

Salus Viennae agitur, si Turca obsidere conetur. Itaque quae collapsa sunt, erunt reficienda; quae sunt inchoata, perficienda: et colonia civium ex suburbiis Viennae ducenda in continentem Insulam; et materies operis, quae in suburbiis est, dirutis suburbiis transportanda ad novam civitatem: quae in Insula condenda est. Hac enim ratione, futurum sperant, ut et magis ardua et difficilis sit futura hosti urbis oppugnatio, et cûm erit opus, facultas sit subsidiis atque supplementis in obsidione sufficiendis.

Hoc consilium datum Maximiliano patri fuit: et hoc patri probatum: Filius imperator noster Rudolphus explicare et persequi cogitat: Et quo longior futura et major haec coaedificatio est; eo magis properandum arbitratur.

Neque Iaurinum satis firmum, satis amplum putat: nisi trans Danubium pars altera oppidi, fossisque et muris, et aggeribus et amplioribus propugnaculis confirmetur.

Et quia Agria vicina Transsylvanis et Montanis celerem, ut fama est, requirit exaedificationem: majorem vero celeritatem in muniendo desiderat Cassovia: caput Sepusii; tutela reliquorum praesidiorum; receptaculum rei frumentariae, omnisque commeatus; omnis etiam bellici instrumenti, et stationum militarium; cum eorum qui ad ordines rescripti sunt; tum accensorum, qui in mortuorum et exauctoratorum locum possunt substitui.

Et quia Bathorius Turcicis utitur auxiliis, et utetur, quam diu periculum metuit; et quia jam Turca aditum in Transylvaniam et Poloniam habet; et Poloni Silesiam ad se pertinere putant; et his vicini sunt Moravi atque Bohemi; aut Caesari necessarium erit Tornaviam pro pugnaculis et rebus necessariis custodire: aut his tribus provinciis pro se et pro Imperio suscipiendum istud officium est.

Haec omnia inprimis celeritatem desiderant: deinde simul cogitandum de illis praesidiis, quae adventantibus Turcicis copiis, si bellum facient, primae sunt expositae; et usui magno possent esse hosti, si de improviso expugnentur.

aorum locorum munitiones requirere: et primo quoque tempore requirere: et celerem requirere. exaedificationem, propter consuetudinem et usitatos hujus inimici dolos in arripiendis rerum gerendarum occasionibus?

Sequitur ut de curis dicam, in quibus versatur et exercetur Caesar noster, in hac aetate, et in hoc principio sui Imperii.

Fateri enim cogimur, magnam de ipso expectationem, magnam spem a prudentibus viris conceptam esse.

Primum propter patris judicium, qui eum coeteris fratribus, magna certaque indole et praeclaris virtutibus praeditum, anteposuit: et hunc sibi in Imperii societatem cooptavit. Quod judicium cum per se gravissimum sit; tamen vestra electione atque comprobatione confirmatum, quam longe lateque Imperium patet; ita etiam extra imperium lucet; ut illius fama, tanquam lucidissima flamma, ad hostium oculos auresque pervenerit.

Si vero utrumque verum est; et vera patris opinio, veraque vestra existimatio est: aliis fortassis probabile fit, mihi vero certum est, res altas illum cogitare; et in celsissima sede Imperii collocatum, et dies noctesque solicitum esse: ne non patrisque dum viveret, et matris quae adhuc vivit, votis, et vestro de ipso judicio, et omnium mortalium optatis satisfaciat; nihilque committat, quod familiae Austriacae, quod patruis, quod fratribus, quod Imperio indignum

sit: neve patiatur sese vel inopiâ rerum necessariarum, vel perfidia hominum, vel minis atque potentiâ inimici, ab officio boni Imperatoris, et a virtutis viâ et a cursu sempiternae gloriae avocari.

Animus. n. bene a natura constitutus: a parentibus maximis Caesaribus propagatus, ut altissime sedet; ita longissime in omnes terrarum orbis partes prospicit: et intensissimis atque velocissimis oculis cernit, quae mala metuenda sint et quae bona speranda; praefertim si ad laudem et decus, ad nomen et existimationem perveniant.

Et quanquam de vestra benevolentia et constantia et gravitate non dubitat: tamen domi in Imperio dissidia extimescit; et ex dissidiis foedera, quae in discordiis fieri solent, cum exteris regibus; et copiarum militarium vim atque contemtum; quae mala annis jam multis Carolus V. patruus major, et avus Ferdinandus, et proximis annis Maximilianus pater saepe sensit; unde auctoritas Caesarum amittitur; et non solum existimatio Imperatoris, sed etiam majestas Imperii laeditur.

Hoc malum animo bene et nato et educato, et virtute praedito, et laudis avido acerbissimum est.

Accedit ad hanc molestiam: quod cum Imperii ordines, in duas partes distincti sint, Catholicorum et Protestantium; difficile erit resita suscipere atque gerere: ut aeque utrique

parti queat satisfacere: in quo malo bene secum agi putaret: si patris felicitatem adipisci posset: qui plus ab Imperii ordinibus subsidii adversus communem inimicum impetravit; quam vel patruus major, vel avus potuerunt obtinere. Et tamen ne pater quidem id semper adeptus est, ut omnibus satisfaceret, propter malorum calumnias, et suspiciones adversarias etiam magnorum Principum et bonorum virorum.

Dolet etiam vicem Austriacorum Caesarum, qui continenter imperium gesserunt, ex una nati familia: Alberti Atavi agnati; Frider ciIII. atavi; Maximiliani abavi: Caroli V. patrui majoris; Ferdinandi avi patris Maximiliani; quod cum caeteri plerique Imperii Caesares belli temporibus rem suam auxerint, cognatos amplificârint, amicos ornarint: et cum Albertus atavus agnatus patruelis et Pridericus III. atavus fortunam et rem haereditariam mediocrem reliquerint Maximiliano abavo: tamen ipsius Impe rium in ejusmodi tempora inciderit, ut bellis domesticis et exteris, quicquid a majoribus acceperit, id totum consumserit; ut ne liberalitatem quidem ante obitum suum, quemadmodum natura ejus flagitabat, et Imperii majestas requirebat, exercere potuerit, et auctoritatem suam stabilire beneficentia. staque coactus est bonus Imp. Maximilianus abavus pradentia compensare ea detrimenta, quae iniquitas temporum et bellorum vis ademerat; et Philippo silio

Reginam Hispaniarum uxorem conciliare; ut nepotibus suis Carolo V. regna Hispaniarum, et Italiam et Belgas, et Ferdinando avo Vngariam et Bohemiam multasque alias nationes haereditarias affinitatibus conciliaret.

Et nisi istud consecutus esset, non potuissent Austriaci Archiduces hoc onus Imperii tot jam annos adversus Turcarum vim atque arma sustinere.

Haec cogitat; et dum cogitat, quam florentes opibus et facultatibus fuerint; quas Carolus Caesar hostium armis coactus imminuerit; pater et avus pro Repub. exhauserint; et videt aeris alieni magnitudinem. et oppignoratos multos reditus civitatum atque regionum: etiamsi oculis non cernatur: tamen intelligi potest, quantis debilitetut molestiis. Sed cum per se ipse videt: tum a Consilio suo monitus sentit; quantum onus sibi a patre et ab Electoribus impositum usque ad vitae exitum ferendum sit: si suam existimationem tueri, et hominum expectationem non velit fallere.

Principes altis mentibus praediti, conferre semper beneficia, quam accipere maluerunt; et humilis animi esse putant, aut ad alienam benignitatem confugere: aut plus tributorum a suis populis exigere: quam majores solent, aut ipsimet velint, aut ferre libenter possunt sui cives. Adjuvare et opem ferre, et liberalitate et munificentia excitare, et suas opes civium suorum opes esse putare: et suum otium

civium otium; et civium suorum felicitatem, quasi sua sit, defendere id regium, id Imperatorium esse putat.

Haec cum cogitat aetate et animo juvenis, prudentia et ingenio senex Caesar noster: necesse est animum superioribus curis distractum, etiam hac lassari molestiâ.

Sed inprimis et maxime defatigatur cogitatione et meditatione bellici apparatus: de magnitudine et mole belli cogitans; et hostis potentiam, vim dolosque considerans; qui omnia ea habet, quaecunque populus Romanus et Germanici Impp. in Asia, Africa, Graecia, Thracia, Macedonia habuerunt vectigalia, agros, campos, sylvas, loca compascua, tributa, facultatem pecuniarum: ea omnia hic solus possidet: unus omnia potest: huic uni annis prope trecentis, nullus populus, nullus rex armis par hostis esse potuit. Aut. n. armis et praeliis victos sustulit aut bellis fatigatis tandem servilibus conditionibus pacem dedit; ne foederatos quidem populos aut civitates et Principes, nisi tributarios esse patitur: et tantisper patitur, dum regnum suum ultra foederatorum fines propagatum; ipse eorum munitionibus dirutis, et novis munitionibus occupatis, intra solitudines et vastitates suas includat: ut ne quidem commovere se queant; et una cum facultatibus nomina etiam familiarum deleantur.

Atque hic talis tantusque hostis Vngariae partem majorem possider. et quae possidere

tuto et utiliter non potest, vastat: Belgradum habet; Budam habet; Sigethum habet; et omnes campos vicinos excursionibus suis patcfactos habet: Canisanos vexat et expugnare cogitat. Si Budensi Bassae sese Graecus Bassa conunget; ut de Bellerbejo taceam; Viennam paucis diebus subito et de improviso poterit absque periculo circumcingere; et quicquid agri est Lincium usque devastare; et armentorum hominumque quicquid est, praedas abigere.

Ista profecto usque adeo magna sunt, ut haec scribentem me vehementer perturbent; ut me Caesaris nostri misereat. si intelligit, si magnitudinem periculi considerat; misereat etiam si non considerat, si non intelligi: sed profecto intelligit, profecto considerat. Neque aliam consolationem habere potest; quam quod si quid extremum ipsi et fratres et Carolus patruus patiatur, cogitet id fieri, non tam suo et avorum vitio et dedecore; quam eorum, qui cum adesse debuerunt, aut non sat cito adfuerunt: aut non satis diu: aut non satis magnis, cum potuerint, auxiliis, majores nostri. Hos ne imitemur, etsi non putat, neque considit: metuit tamen, ne quis error, aut ne quae falsae suspicione et calum niae, aut ne quis domesticus tumultus, aut ne quiltalici, Gallici, Belgici motus impediant vos: ut, quod libenterfaceretis, propter harum Rerumpubl. tempora facere non possitis.

Et haec tarda contributio, promissae mense Octobri pecuniae, non dubium est, quin territet et perturbet adolescentem Principem. Ajunt; Bis dat, qui citodat. Si istud verum est, cur non etiam illud verum: Non dat, qui tarde dat: Et hoc verius: Perdit, qui sero venit.

Neque solum hujus hostis tam longe et tam late per tot regna in omnes orbis partes potentia territat juvenilem Imperatoris virtutem; sed alia multa sunt, quae ipsum quotidie percellunt: cum multa adversa numero aliquo complectitur. neque tamen omnia explicat: et sibi ob oculos ponit, ut ne oneri curarum cogatur succumbere.

Primum enim non mediocriter extimescitt ripartitam Turcicorum Imperatorum, cum superioribus aetatibus, tum praecipue hisce posterioribus temporibus jam olim saepe usurpatam rationem militarem.

Harum una est Induciarum, quibus ipse ad sua commoda et rapinas abutitur. Nam quoniam pax perpetua ab eo speranda non est: sed semp ternum sese hostem profitetur Christiani sanguinis: et quantumvis potentissimus sit, tamen D E V S aut armis regum Persarum, aut fratrum dissidiis, et Africanis periculis, aut occasionibus rerum gerendarum majoribus eum illiusque copias a nobis avocat: nec patitur ipsum quod reliquum est victoriarum adversus miseras Christianorum reliquias conficere.

Itaque alio vires suas conversurus, sive terra, sive mari belligerandum sit, concedit inducias paucorum annorum; ut nuper quinque tantum: non obscure indicans, quo ejus tendant consilia.

Sed ex his ipsis induciis emolumenta capit agendis praedis; occupandis locis opportunis: quae vel fabrilibus propugnaculis potest defendere, propter turmarum copiam: ut nuper ad Lunam maximis cum detrimentis et caedib. aratorum et rusticanorum hominum nostrorum.

Et quan quam violata pax est, et fractae induciae: cum hoc conatu Lunano, et ter tentata Canisa est superioribus proximis tribus mensibus; tamen dissimulandum est Caesari nostro, et ferenda vis atque immanitas infesti inimici.

Atque haec prima ratio est militiae ejus, etiam pacis tempore; quam datis induciis concedit scilicet; quae pax nihil aliud est, quam volentibus atque petentibus levius jugum, et temporis caussa impositum collis nostrorum servitium.

Altera ratio, tempusque alterum belli administrandi est; cum vult videri inj[?]rias vindicare; et aut operis impediendi causlâ, quod Caesar instituit muniendis praesidiis nostris, aut occupandi, quae a nostris munita: Bassam Budanum omnibus copiis aperte vim facere jubet; id quod sese facere posse putat, salva etiam induciarum

religione: ut hoc ipso tempore Canisam ter defensam doleat; et hanc defensionem injuriam esse judicet; doleat etiam humanum conatum non successisle: id quod non mediocriter extimescendum est, posse ad autumnum fieri.

Tertium tempus est justi belli, vel perruptis et negatis induciis; vel simul ac induciarum tempus praeteriit, cum ipse omnibus copiis in Vngariam et Bohemiam contendit.

Hisce tribus Turcarum consideratis temporibus rerum amplificandarum, quis mirum arbitretur, si Caesar ali quan do metu perturbetur: si aliquando omnia adversa sibi vobisque; extimescat; cum cogitat, quomodo Bellerbegii impetum possit depellere: quomodo Turcici Imperatoris vim queat sustinere; in his angustiis Europae; in hac pecuniarum difficultate; in hisce suspicionibus et discordiis eorum, qui intra extraque imperium sunt: et qui adversus communem hostem, non in sua viscera saevire debeant; ut pars jam saevit, pars saevitura videtur: nisi huic malo vestra occurratur et resistatur prudentia et auctoritate.

Et tametsi omnia pacta inimici nobis adversa et iniqua, et detrimentosa et turpia sunt; tamen conducibilius est, fluxas et paucorum annorum accipere induciarum duras conditiones; et omnia pro tempore aut ferre, aut dissimulare potius; quam armis et bello injurias ulcisci, res amissas repetere, et majorum nostrorum gloriam recuperare:

Necessarium quidem istud est pati Caesarem: sed durum certe, et vix tolerandum animo forti, et cum natura ad res magnas imbuto; tum etiam majorum et veterum Romanorum exemplis incitato.

Sed etiam exemplis revocatur a fortitudinis officio juvenilis mens Imperatoris Sigismundi, Vladislai Vngariae Regis, Regis Persarum, Sultani Aegyptiaci, et nondum antiquata memoria Ludovici Regis Vngariae, quorum in praeliis exitiosi exitus extiterunt.

Excusare etiam sese caeterorum populorum exemplis potest, Persarum, Polonorum, Moldavorum, VV alachorum, Armeniorum, Georgianorum, Mongrillorum; qui vellonga pace, vel foederibus, vel tributis illius vim declinare utile esse statuere. Tum etiam illud consolatur forsan, quod induciarum temporibus conversiones saepe Rerump. fieri possunt, et heri solent: et facultatem dare solent meliorum consiliorum, et bellicorum apparatuum, et pecuniae, et foederum atque societatum cum aliis Principibus in Gallia, in Britannia, in Italia, in Sarmatia etiam: eaque inprimis propter vicinitatem illarum gentium opportunam Imperio.

Haec quidem ad pacandum animum multum possunt, ut mediocriter ferat injurias atque ignominiam: tamen non possunt non commovere illa, quae supra commemoravimus, pericula;

praesertim vero haec tria inter vallis distincta quidem tempora; sed ita discriminata, ut absque intercapedine possint continuari, ut statim Basla Budensis perfractis aperte induciis, primo vere Canisam invadat; succedant continenter majores copiae, et Iaurinum obsideant; subsequatur confestim ipsemet Imperator, relictis praesidiis regnorum suorum, cum reliquis exercitibus suis, et suis semper invictis castris, tot legionum pedestrium, tot turmarum Equestrium: quae si locustae essent, totam Vngariam reliquam nostram, totam Bojariam et Sveviam possent usque ad calamitatem depascere. Quae si Caesar cogitat; ut profecto saepe cogitat: et quoti die magis magisque cogitabit; nonne aut invictum animum habet ad calamitatem? quae praeclara in Principibus et singularis virtus est: aut si aliquando succumbat cogitationibus periculorum, portum quaerat divinae irae et vestrorum consiliorum.

Sed quantae in hac ipsa consolatione curae? quot quales queue metus? quantae solicitudines? quas deponere non queat, etiamsi in castris esset; et exercitum haberet bene instructum a Germanorum et Italorum equitatu, ab omnis generis peditatu; si animo percurreret, tantam et tam variam vim equestrium turmarum: si disciplinam et exercitationem militarem; si patientiam: si agilitatem; si rationem instruendarum acierum: si castra

inimicorum, et in his castris potentissimum et saevissimum hostem, Illiusque perpetuas victorias: et hunc hostem circumseptum Ianizarorum legionibus: castra circumvallata fossis, aggeribus; propugnaculis, curribus, camelis; castra semper invicta: et si cum his viribus et cum hoc apparatu nostra compararet; nonne aut excelso aut divino oporteat esse animo? aut hisce cogitationibus succumbere?

Possent haec omnia clarius ob oculos poni: et fortassis etiam ego istud facere possem, si de vestra sapientia et studio dubitarem. Sed prorsus non dubito, et scio vos viam quaerere Caesarem juvandi; et spero vos una cum Caesare velle domesticas lites componere, et luxui atque avaritiae fraenos injicere; et foederatos et socios et amicos quaerere. hostium amicos corumque consilia observare; et omnia ea comparare, quae ad vim depellendam erunt necessaria: et Caesarem in iis adjuvare, quae a patre accepta, a consiliariis militaribus tradita, a se etiam commentata cogitat explicare; vestra nitens atque confidens ope et consilio.

Laudabiliter etiam et praeclare a vobis decretum sexennale pactum: quod tametsi contra vim Turcici Imperatoris exercitus minimum queat; ad praesidia tamen firmanda et custodienda adjumento non parvo futurum est; si certum sit, et si tempestive suppeditetur: id quod pernecessarium est propter Vngariae debilitatas vires, et ablata ab hoste illius gentis prope

omnia commoda; propter extinctam partem magnam, quae opibus pollebat, nobilitatis: propter praecipua possessa ab hoste locorum praesidia: propter pericula extrema, quae ab hoste subito et improviso sunt pertimescenda.

Quod vero ad induciarum tempus attinet; satis prope omnia Caesari perspecta et consulta sunt: omnia ratione meditata atque provisa: quippe vestro jam sexennali promisso auxilio.

Propositum enim ei est, ut audio, cum caetera praesidia castellorum et oppidorum reficere atque instaurare: tum inprimis ea, quae paulo ante enumeravi, Viennam, Canisam, Agriam, Cassoviam, Iaurinum, et alia vicina Austriae loca; de quibus supra dictum est; eaque confirmare militum praesidiis, commeatu, omni genere tormentorum, omni instrumento bellico; ut unumquodque praesidium videbitur requirere; in caeteris pacem et inducias cum hoste pie colere: res suas pie defendere: ab hoste ablatas res non invadere; tametsi inique ablatae sunt, tamen non invadere propter pacis et induciarum religionem, cui astrictus est propter necessaria imperii tempora. Est quidem grave Imperio nomen tributum, etiamsi honorarium dicatur: tamen ob necessitatem, quia ita conventum est, tempestive suo tempore tributum solvendum est. Colere etiam omnia cum Tyranno isto hospitalitatis et vicinitatis officia,

Quale. n. istud est, et quam alienum ab institutis et consuetudine veterum Romanorum, Legatos hostis ab Imperatore nostro honorifice accipi, honorifice dimitti: nihil in hospitiis et diversoriis solvere; quae si cum hospitalitate hostis comparentur; cum viatico, quod discedenti legato datur; cum illius annonula quotidiana; ostendent Imperatorem nostrum liberalitate et reverentiâ: hostem vero parsimoniâ et fastu barbarico, alterum cum altero contendere: tamen satius est ista prudenter ferre; quam talem inimicum his omissis atque neglectis ad iracundiam provocare.

Difficile est fines nostros ita praesidiis custodire ut hostem non lacessas: et ita disciplinam militum instruere, ut ab omni inimicorum injuria abstineant; tamen omnia ita facienda sunt, et curanda Caesari nostro: ut ne justae querelae caussam demus.

Difficilimum istud est factu: quod tamen factu necessarium est; injustos et hostiles inimicorum insultus hostiliter et fortiter reprimere; ut facti rationem probabiliter reddere possis, tam superbo, tam glorioso inimico.

Est detrimentosum Imperio Germanico, et calamitosum, Poloniam et Daciae Transvlvaniae accessionem fieri: et eam Imperatoris nostri fortunam esse; ut satius esse videatur Bathorio

id regnum concedere; et cum eo amicitiam constituere, et foedus facere: et a Patris competitore adjuvari potius, quam oppugnari: et tamen hoc ipsum facere periculosum est, non Caesari solum, si impetret: sed etiam Bathorio, si agere cum Imperatore non recuset; et ut prudens et historiis eruditus est, si commune periculum servitutis Bathorius Rex Poloniae provideat.

Omnia haec indigna, iniqua, gravia, difficilia: tamen facienda, sustinenda, ferenda; dum nec nos vincere didicimus: nec hostis vinci consuevit; neque in Africa, neque in Asia, neque in majoribus et firmioribus Europae partibus; ne quidem in Austriae limitibus, ne quidem in Viennensium municipiis; ne quidem ad Viennae urbis valla et fossas, se vinci posse hic hostis arbitratur: non heri, non hodie didicit: non cras discet; si, ut volet, veniat. Si. n. veniet, quis aut Viennam liberabit aliquo exercitu? aut dum Vienna oppugnabitur, quis hostiles equitum turmas a Lincio, ab Ingolstadio, ab aspectu urbis Vlmae arcebit: nisi vos divinitus excitati his malis, cogitetisvestrâ virtute occurrere.

Omnis igitur spes recuperandae salutis et vindicandae libertatis in Caesaris industriâ et fortunâ, et vestrâ fortitudine posita est. Caesar autem tantus erit, quantum vos illum esse voletis: et vosii estis, ut quid vos deceat, quid commune tempus et periculum requirat, non

ignoretis. Tam vos felices eritis, quam Caesar futurus est; et tam vestri populi fortunati, quam vosmetipsos fortunatos esse voletis.

Date quaeso, Illustrissimi et Clarissimi Principes, veniam: si indignitas injuriarum. et diminutio majestatis antiqui Imperii nostri, itentidem me ab instituta oratione revocet; et ad indignationem atque iracundiam compellat; ut motum animi una cum injuriis saepius, quam vestra prudentia requirat, reciprocem.

Statuit ergo Caesar, tamen in hac iniquitate pacem et inducias colere: quâmdiu per hostem licebit: rem tamen, quae in Vngaria reliqua Imperii est, fortiter custodire; atque etiam munimentis locorum defendere: et ea loca, in quibus praesidia adhuc Imperii reliqua sunt, instaurare, vestro adjutus sexennii auxilio.

Eo magis necessaria haec ratio est, quo Vngaria ad bellum gerendum magis idonea est: cum re frumentaria, et omni commeatu: tum locorum munitionibus; tum exercitatione armorum totius gentis, atque etiam patientia laborum et calamitatum; quibus Germaniae limites adhuc sunt destituti.

Ad haec loca tuenda singula militum manu firma atque exercitata opus est: his persolvenda singulis mensibus stipendia: iisdem militibus arma, vestes, commeatus, caeteraque necessaria oportet suppetere; supplementa etiam militum in procinctu esse oportet; in morbo et

Et quod Maximilianus pater instituit facere; diligentissime et gravissime persequi constituit; descriptionem provinciarum retinere: disciplinam militarem colere; semper copiam peditum et equitum ordinariam in singulis habere; eam temporibus et officiis distinguere; eam in perpetua exercitatione habere, hos milites partim in castra et in militiam mittere; partim ante tres menses missos, domum revocare; singulis provinciis sua praesidia committere; Austriae Iaurinum: Tornavium, Comarum, Vesprinum: Bohemiae et Silesiae et Moraviae Vngariam superiorem et Montanos.

In Croatia etiam et Dalmatia Carolus patruus adjuvandus pecunia est, ut eas partes custodiat.

Haec jam instituta esse non ignoratur; et scitur, quid de Equestri Teutonico ordine superioribus Comitiis ad Imperii ordines relatum sit; haec curatio jam Caesari incumbit; ut huic ordini Canisa, et illa vicinitas asscribatur; ut horum Equitum facultates annuae augeantur: quemadmodum Ioannitis Equitibus, qui Melitam defendunt, amplificatae sunt: ut huic ordini disciplina praescribatur, confecta ex Hispanorum, Italorum, Gallorum, Allobrogum disciplinis: in quibus regnis necessarius habetur horum equitum ordinum usus: Denique ut haec disciplina his militibus jure et legibus confirmetur;

Hoc tam multarum curarum onus Caesari nostro suscipiendum, et, quousque poterit, ferendum est; quod si vestro adjutus stipendio sustinebit, loca munita custodire poterit: et si vicini Bassae copias militum augeant, in procinctu erunt, qui obsessis poterunt succurrere. Sed si ita Bassae instructi veniant, ut provinciales et Teutonici milites pares esse nequeant; quis non videt auxiliis Imperii necessario opus esse, non pecuniarum modo, sed etiam militum: si perniciem velint a se et suis civibus depellere.

Quamobrem tempestive saluti omnium prospiciendum est: et ratio invenienda perpetui stipendii atque auxilii militaris contra vim et necessitatem tertii temporis: quo omnib. virib. et opibus, omnibus omnium regnorum suorum turmis et copiis instructus Turcarum Rex in Vngariam et Germaniam contendet: quo tempore etiam vestris omnibus copiis et viribus, iisque instructis atque exercitatis, occurrendum est; et si fieri potest, vestris armis illius arma, antequam in Vngariam perveniat, sunt antevertenda, dirutis praesidiis locorum minoribus quoquo versum omnibus; expugnandis oppidis firmioribus: vastandis iis locis, per quae veniat; omnibus, quae cis ultraque Budam defendi et coli vi non poterunt: ut ne nostro commeatu potiatur, nostrisque domiciliis tegatur: quo

Hujusmodi, inquam, tempore Caesari portanda auxilia sunt, sat cito, sat magna, sat diu: et de hac ratione Comitia primo quoque tempore haberi oportet: et praeparanda et comparanda sunt omnia, quae contra vim talem et tantam, tâm saevam, tam exitiosam necessaria esse videbuntur.

Delectus habendi sunt et veteranorum militum fortissimorum et exercitatorum hominum; tyronum etiam, in quorum oculis et gestu virtus militaris apparebit. Hi ipsi milites cohortibus et legionibus et turmis distribuendi; et his duces praeficiendi; qui cum tempus, cum opus, cum necessarium sit, quam primum et quam celerrime eos conscribant: et in procinctu atque ad manum habeant, ducantque in expeditionem.

Confeci ergo tres libros de hac ratione, Maximiliani Casaris jussu: magis ut obtemperarem Imperatori et Domino meo; quam quod mihi eliquid arrogem: cogitans etiam ad fidum atque fidelem Germanici Imperii quemvis civem pertinere: quacunque ope possit, sive ingenii sive corporis, patriae succurrere; etiamsi bonorum facienda jactura, et existimationis expectandum periculum foret.

Hos ego libros vestro judicio atque Imperio subjectos esse volo: ut in vestrâ ditione et potestate sint: et quasi vinctos ad vos mitto, ut judicium vestrum vitae necisve accipiant.

Sed quoniam haec fortassis vel sero lecta condemnabuntur, vel sero vel tarde cognita non statim explicabuntur: vestri officii et dignitatis atque prudentiae est, hoc sexennali praesidio Caesaris nostri Augusti consilium et institutum confirmare. Verumtamen si vis aut major solito aut ingens necessitas urgeat: ad manus habere decet Spirensis decreti et redituum annuorum decimationem et caeterorum bonorum centesimationem; aut aliquam, quae vobis probabitur, rationem meliorem: quae populo accommodata locupletes non oneret, tenues non opprimat; ut justo exercitu plenioribusque copiis vel distineri potentissimi hostis vires possint, ne statim, quo velit, perveniat; vel repelli, ne longius, quam velit, possit progredi.

De successibus nostrisnullum mihi dubium est; si duo, de quibus dixi, vitia jam aliquot seculis inveterata corrigamus; unum dissidiorum: alterum luxuriae; quorum utrumque Turcarum Imperatoribus victorias, et nobis clades perpetuas dedit: et utetur deinceps hisce successibus, dum non haec corrigimus.

Spero autem jam finem fore malorum, et auram apparituram meliorum successuum: atque ut istud credam, multis argumentis et auguror et adducor.

Quod n. majus argumentum esse potest, quam haec ipsa emendatio duorum malorum; quae quasi mihi vox esse videtur, et signum salutare

divinae voluntatis; ut ipse Christus, cujus causa agitur, quasi classicum coelesti tubâ canere videatur: si vos nosque et populus vester officium bonorum civium non deseremus.

Neque temere est, quod una familia Habspurgica Austriacorum Ducum tam multos nobis Imperatores dedit: et tot jam annis continuis septem Austriaci Duces Imperium gerunt, Albertus II. Fridericus III. Maximilianus I. Carolus V Ferdinandus I. Maximilianus II. et in hoc tempore Rudolphus II. Hi omnes continenter nullo facto intervallo ab anno M. CCCCXXXVII. usque ad huc M. D. LXXVII. Turcarum victricem huc usque manum sustinuerunt. et annos CXL. defendunt Imperium: sed quam saepe suis, quam raro Imperii sumptibus? vel potius quam perpetua sua, quam raro Imperii impensa? et inter hos septem posteriores Imperatores Carolus V. medius sedet, lumen Austriacae gentis; cujus res gestae Iulii Caesaris rebus gestis, clementiaque Caroli cum clementia Iulii Caesaris laudabiliter poterit comparari: qui tantus Imperator fuit, ut omnium inimicorum et invidorum invidiam superarit: qui vivum vel oderunt, vel metuerunt, mortuum tamen suo necesse est celebrent testimonio.

Hujus Imperatoris gloria, majorum suorum gloriam longe illustriorem reddit, per se tamen clarissimam.

nonne bella ab ipso ante Imperium suscepta et confecta in multis Germaniae partibus osten derunt: quantis ille virtutibus, cum pacis, tum militiae praeditus esset: quarum veritatem ordines confitebantur, cum ipsis Regibus et Ducibus, qui tunc erant, anteponerent, et Imperatorem suum esse vellent. Qui cum acutissime in illius vitam omnem inquisiverant; solum Exarchatum invenerunt; quem reprehendebant datum Pontifici ob promissam Turcicae expeditionis opem atque auctoritatem; gratum tamen Rom. Pontificibus beneficium; caetera v. omnia praeclara et gloriosa erant.

Filius v. hujus Albertus I. an non duodecies praelio victor extitit; felix omnibus et sibi, et suis, et Imperio; si Patruelis paricidium; et trium proditorum domesticorum potuisset manus improvisas effagere.

Alberto mortuo unus saltem huic familiae interpositus est Heinricus VII. Imp. post cujus mortem reversa successio est ad Austriacos Duces, ad Fridericum Pulcrum. Et quid in hoc non pulcrum extitit? si post multas et magnas victorias extremo praelio competitorem Ludovicum Bavariae Ducem superare potuisset: sed tamen hoc ipsum infelix praelium fortuna caret; non caret laude militari: et hostis Ludovici dura custodia vituperabatur: laudabatur a. Friderici patientia et celebrabatur fides erga inimicum: posteaquam liberatus custodia, ad societatem Regii nominis ab eo admissus esset.

Post obitum Friderici, Imperii Majestas apud Ludovicum competitorem Friderici erat; eidemque obductus est Carolus IV. Bohemiae Rex; atque adversus hunc alii, et huic alii novis suffragiis oppositi, inprimis vero Guntherus Suarzburgicus: et Carolus VVenzeslaum filium sibi collegam cooptavit, post patris mortem Imperio nadatum; suffectis in illius locum primo Friderico Brunsvicensi Duce, deinde Ruperto Palatino.

Informe tunc Imperium post Caroli IV. mortem, et confusum multis successionibus: et diuturno interregno quasi ad extremum dedecus deducta Lucemburgica familia: nisi abrogato imperio VVenceslao, et in locum ejus suffecto Palatino Ruperto, et huic Sigismundus Imp successisset: qui moriturus affectâ jam aetate, et destitutus viribus, Vngaris atque Bohemis consilium dedit; ut Albertum Austriae Ducem, generum suum, Regem appellarent; et auctor Principibus Imperii hoc exemplo fuit, ut de Alberto post mortem Sigismundi cogitarent; eumque ad Imperium Comitiis Francofordianis accerserent.

Turbulenta fuit hisce temporibus Imperii facies, et ad infamiam et prope ad perniciem profligata corruptela; in suffragatorum secessionibus; in Regum dissidiis; in Pontificum, qui simul regnare voluerunt, discordiis; et ex uno Carolo I V. monstrosus ortus Cometa VVenceslaus, qui totum infecisset,

Imperium; nisi idem Carolus salutarius edidisset sydus Sigismundum Caesarem; qui Albertum II: regno Vngariae et Bohemiae amplificavit: et Electoribus ostendit, in quem, se mortuo, oculos in Caesare creando oporteret conjicere. Infelix quidem adversus Turcam pugnator Sigisinundus: infelix etiam maritus: pacificator tamen in maximis Principum discordiis prope perfectus: si quam erat ingenio simplex, et nihil mali cogitans, tam potuisset supremam auctoritatem contra callidos et catos homines defendere.

Felix tamen Imperio Sigismundus Imp. cum caeteris actis atque consiliis suis; tum etiam amplificatione Alberti V. ejus nominis Austriaci Ducis; atque hoc exemplo bono; quod ad Austriacos Duces revocatum fuit Imperium; et absens renunciatus Caesar Albertus atque rogatus, atque accersitus; atque invitus, vel suopte consilio; vel quod Vngaris promiserat recusaturum se Germanicum Imperium, si offerretur; vel quod in perpetua Vngarica custodia vigilaret.

Accessit tamen ad accurationem Imperii, impulsu cum Legatorum Imperii atque Pontificis, tum inprimis cognatorum Ducum, et Vngarorum permissu.

Fausta haec et felix videbatur electio. Nam in hunc Albertum, sive fors et fortuna, sive potius DEVS videbatur omnia sua velle conferre beneficia; cui subito ad Ducatum Austriae

etiam Lucemburgensis accessit, et Marchionatus Moraviae, duoque regna: unum amplissimum et copiosissimum Vngariae: alterum dignitate Imperii praeclarum Boemiae: simul etiam et eodem prope tempore Imperii dignitas.

Maxima spes igitur excitata ordinibus Imperii est; sed frustra: Vix enim annum et menses novem imperavit: cum defendere Vngariam adversus Turcarum vim instituit; in ea expeditione dissenteria afflictus, diem suum obiit, anno M. CCCC. XXXIX. Ex eo tempore Austriaci Duces usque in hunc diem curant atque defendunt Imperium.

Sed Alberti II brevitatem vitae, Fridericus III. Austriae Dux longiore vitâ in Imperio compensavit; quod annos quinquaginta tres gesserat, et annum septuagesimum octavum aetate superavit: qui adhuc suarum virtutum gloria vivit: mortuus anno M. CD. XCIII. de quo ex patre meo VVilhelmo multa praeclara audivi: qui tum, cum diem suum obiret Fridericus, annum XXIII aetate attigerat. Hic Fridericus Ernesti Ferrei, Austriaci Ducis filius, auctor fuit Alberto; de quo jam dictum est: ut Imperii dignitatem unanimis Principum senten, tiis oblatam, atque non petenti datam, non repudiaret; ignarus, quid sibi liberisque et nepotibus suis Imperii honorem conciliaret.

quae quotidie magis sese in hac domo atque magis explicat; et quasi praenunciare videtur de hac familia, quid sperandum sit ad salutem jam desperatam Imperii defendendam, et res amissas recuperandas, si recte eventa auguremur: ut haec ipsa duorum cognatorum insperata et â DEO missa majestas Imperii ad domus Austriacae perennitatem, cujus praeclarum post se Rudolphus auspicium dedit, multa utriusque sexus prole, quam Albertus filius amplificavit, cujus uxor Elisabetha, praeter multa dotalia bona, quae secum ad connubium attulit, etiam viginti unum peperit liberos; ex quibus sex filii connubiis praeclaris amplificarunt rem haereditatibus, et dotibus, et opibus amicorum, et necessitudine propinquorum, et cognatorum subsidiis: Rudolphus Mitis, Fridericus Pulcer, Leopoldus Gloria militum, Heinricus Placidus, Albertus Sapiens, Otto lucundus; quorum cognomenta indicia et insignia sunt paternae et domesticae felicitatis: quam Albertus Sapiens, quintus natu filius, fratribus superstes stabilivit: qui haeredes habuit ex Iohanne Phyretorum Vlrici ultimi una filia, egregios Principes, quatuor filios, Rudolphum, Fridericum, Albertum Leopoldum Militiae decus; cognominatum: cui uxor Virida Barnab onis Mediolanensis Principis filia, quatuor filios peperit; Guill[?]elmum Curialem, Leopoldum Ambitiosum, Ernestum Ferreum, Fridericum Magnificum.

Ottoni etiam Iucundo Rudolphi sexto filio, uxore Elisabetha Bavaricae familiae, nati filii duo: Fridericus et Leopoldus: et praeter hos filios et ex filiis generatos nepotes, etiam filiae quinque Alberti extiterunt; maximarum familiarum connubiis summas dignitates assecutae; quibus domui Austriacae multa dotalia commoda, multae opes affinitatum et amicitiarum et foederum accesserunt. Cur non istud augurium credam fuisse posteritate confirmatum; qua potissimum orbis terrarum reliquas Christianorum partes niti atque confidere videmus? tamen inclinata ad sterilitatem Austriaca familia brevi tempore extitit. Friderico n. III. filius unus superstes patri fuit Maximilianus I. qui in Imperio patri successit: et Maximiliano unus filius Hispaniarum Rex, Belgarum Dominus Philippus. Vsque adeo ne quidem felices possunt esse certi de haeredibus et nepotibus suis. Vnus infaecundus pater, una sterilis mater, unius anni aut paucorum mensium pestis et morbus popularis, omnem stirpem in familiis magnis saepe solet evertere.

Ecce autem Austriae familia ad unum patrem Maximilianum, et ad unum Philippum in Belgas et Hispanias redactum, duas ex Philippo radices, Carolum V. et Ferdinandum Primum emittit, in ingentes duas arbores excrescentes; quae totum rursus tegunt reguntque Imperium.

Et superiore anno mense Octobri, diem suum Maximilianus II. obiens, duos post se fratres, et sex filios reliquit, quorum singuli iis virtutibus praediti sunt, ut Imper ium gloriose queant gerere; cui Rudolphus vobis auctoribus jam praefectus est, ut â quo nomine Austriaci Duces initium habuerunt, ad idem nomen reditio facta sit: qui cum natura patrem Maximilianum habeat: a vobis tamen quasi fortunae parentibus Imperii patrimonium accepit; decimus ex Austriaca una familia Imperator, qui a vobis creatus atque ornatus amplissimo honore est; ita etiam deinceps et defendendus et amplificandus est: si una cum dignitate et majestate et auctoritate Imperii, vestram existimationem, fortunas vestras, capita vestra salva retinere velitis.

Et retinebitis profecto, quoniam ab una familia unaque domo non receditis; et eam perpetuo honore atque imperio afficere minime desistitis.

Millesimus, n. nostrae salutis et quadringentesimus, tricesimus septimus annus erat: cum mortuo Sigismundo Albertus Austriae Dux, secundus ejus nominis in Imperio Caesar, omnium majorum vestrorum suffragiis Imperator renunciatus suit. Ex eo die ab hac familia non recessistis: Septem continenter ex hac familia Caesares habuistis: annos centum quadraginta haec domus Imperii summam sibi commissam habuit: et habet ad huc in tempore:

ne que habere, ut sese nunc res habent, desinet. Non. n. senescere jam, sed quasi denuo hoc Rudolphi nomine, et hac ejus aetate adolescere videtur, subnixa, hoc Caesare, et quinque illius fratribus, et patruis duobus, et avunculo uno Rege Hispaniarum Philippo: quo in Europa nulius Rex potentior est: qui tametsi sine haeredibus suis decederet, neque propinquiorem, neque justiorem, neque optabiliorem habere posset aut deberet: quam Austriacam familiam.

Prodeat nunc aliquis, et ipse aliquid calumnietur ad versus hanc domum: vel ali quem producat, aut testem aut accusatorem aut historicum: qui ullum queat ostendere, vel ex primis Romani Imperii Regibus, vel ex Conlulibus, qui Regibus exactis Remp. gesserunt: ut ejusdem Imperii Romanis Caesaribus ante religionem Christianam, vel post religionem acceptam in omnibus Caesaribus, unam domum, ex qua tot Caesares Impp. producti: cum ad curandam domi Rempublicam: tum ad bella facienda: quam ex hac Austriacorum Caesarum stirpe atque gentilitate. Conferunt horum vitam, non dico pessimorum hominum, Neronis, Heliogabali, caeterorum, quorum nomina propter admissa scelera detestanda sunt: sed eorum, quorum laudabilis et gloriosa memoria prodita est: cum hujus familiae virtutibus: Quae admirentur homines, multa; quae vero vituperent, aut non afferent; aut ejusmodi afferent, ut haec

domus illis aequiparata, vel non peccasse, vel peccasse verecundius videatur: haec inquam tot nepotibus Caesaribus foecunda domus.

Vnum ex his nominet: quem Electores et caeteri Principes Imperii, aut ipse populus electum esse, aut doluerit olim, aut doleat in hoc tempore. Idem rursus aliquis prodeat, et neget horum unum quenque ali quid insigne habuisse, quo a caeteris fuerit distinctus: Auferat, si potest, gratiam a Maximiliano II. humanitatem a Ferdinando I. virtutem militarem a Carolo V. prudentiam a Maximiliano I. pacis studium a Friderico III. fortunam ab Alberto II. cui paucis mensibus ad Ducatum Austriae Lucemburgicus ducatus, Moraviae Marchionatus, Vngariae et Bohemiae Regnum, Imperium denique ipsum Romanum prope simul obvenerunt: neget fortunatum istum esse potuisse: et specimen fuisse verae virtutis, et veri Imperatoris, si vita suppetiisset longior.

Singulis virtutibus separavi singulos: cum tergeminis possem; quarum nullam, quicunque is sit, negare poterit.

In Rudolpho vero Imperatore nostro, si quis, quod reprehendendum sit, quaerat; is inimicus vester, qui eum elegistis; et Imperii hostis, cui praefectus est, videri et haberi debet: tametsi solent diversa judicia hominum esse in componendis principum virorum ingeniis.

in expectatione novi Caesaris, differentes de duobus fratribus fuisse hominum non malevolorum sententias; pars de Carolo Philippi Regis Hispaniarum filio, minorem spem conceperat, quam de Ferdinando fratre: propter humanitatem et alacritatem, quae in Carolo latebant; propterea quod tristiore natura praeditus videretur; propter taciturnitatem, et quia minus ludo sphaerico caeterisque laetis exercitationib. delectabatur, quam pater ejus Ferdinandus. Pars autem de Ferdinando idem, quod hi statuebant: esse hasce duas virtutes in Ferdinando: et humanitatem providebant in ipso futuram perpetuam, et gravitatem, et virtutem militarem: quas virtutes, dum Imperium gessit, omnibus probavit: absconditas quidem esse et latere cerneb ant: ab herba tamen et flore et fructu proxime abesse, sibi et aliis polliceri non verebantur.

Vna familiarum pars felicitatis, ut Ari stoteles prodidit, posita est in copia liberorum; altera in virtutis praestantia. Et Philippus quidem Hispaniarum Rex et Belgarum Dominus paucos quidem liberos: (Binos n. solos post se reliquit) sed eosdem salutaribus praeditos virtutibus: alterum belli et rerum gestarum, alterum pacis et civilis ocii: quorum alter Carolus nulla pericula certaminum extimuit: alterum Ferdinandum nullae res adversae potuerunt de statu mentis atque tranquillitatis dejicere: nulla re magis, quam pace populi sui, gaud entem.

Credo etiam alias caussas esse potuisse: sed hoc pacis studio a DEO obtinuisse etiam ipsum credo; ut patrem uno filio superarit; et nobis in Germania atque Europa mortalibus tres exsenatos reli querit, Maximilianum, Ferdinandum, Carolum: quorum maximus natu cum summa laude Imperium administravit: alteri duo digni Imperio, si illorum usus foret necessarius.

Sed Maximiliani felicitas patris felicitatem superavit; sex masculis haeredibus, maximae et gloriosae spei Principibus, Austriae Archiducibus; quorum Rudolphus II. a Rudolpho I. Imperii parente decimus, jam Remp. Romanam gerit, omnium bonorum spe et optatis semper invictus, semper Augustus Imperator.

Et spem quidem exemplo confirmatam habemus? optata quotidianis votis confirmamus: propterea, quod quibus moribus Carolus Imperator praeditus erat: me puero, ut audieram; iisdem etiam Rudolphum esse ajunt a natura imbutum: et praedicant, qui in aula ejus vivunt. Et quis bonorum est, qui non perpetuo optet, ut Carolo quam similimus evadat; vel potlus superiores omnes suos majores superet, humanitate, prudentia, rebus gestis eamque rerum gloria.

Cum haec scribo, non illis blandior: sed vestram sapientiam et virtutem laudo: qui hanc Archiducum familiam caeteris anteposuistis: et ex hac ista hunc elegistis, qui extra invidiam positus, omnium

bonorum in sese habet conjectos oculos; aliquid magnum, aliquid novum et inauditum, aliquid invisum et gloriosum maximis votis et desideriis expectantes. Neque n. vobis adulor, qui vobis haec scribens, sapientiam in eligendo tribuam: quam etiam divinam nominare, salva verecundia et veritate possum. Divina enim sunt, quae divinitus eveniunt; iis assentiri, boni viri puto esse officium.

Quid. n. magis divinum nostrâ memoriâ et nostra aetate, quam ex unâ familiâ, et ex unâ quasi domo continenter, nullo intervallo annorum interposito, absque ullo motu septem dato Imperatores: qui Rempub. summa cum laude gesserunt; et hanc familiam, si unquam aliâs, tot jam haeredibus et cognatis niti; quorum nullus est, qui non Imperii onus prudentiâ et gravitate queat sustinere?

Hanc opinionem de Rudolpho, cum pater suo judicio comprobavit; tum vos vestra electione confirmastis; et de patruis duobus quod prudentium virorum judicium sit; intelligitur etiam de fratribus, Ernesto, Matthia, Maximiliano, Alberto, VVenceslao. Viri boni et prudentes multi industriae, ingenii, prudentiae, temperantiae, humanitatis spem praeclaram conceperunt; ita ut singulis praeclaram aliquam peculiarem et propriam virtutem attribuere incipiant; qua a caeteris singuli discriminentur.

vestrae sapientiae tribuimus: quod eam familiam caeteris anteposuistis: qua nulla neque opportunitate locorum contra hostilem vim aptior; neque ad temporis longinquitatem convenientior; neque ad propagationem Imperii in exteris regnis instructior; neque opibus cognatorum atque amicorum ac propinquorum robustior: neque amplitudine atque varietate regnorum, et viribus armorum potentior: neque rerum gestarum aut virtutum exemplis magis certa, magis ornata sit; quam vel vos invenire potuistis; vel alii invenire queant; sive amici ad eligendum, sive inimici et iniqui ad reprehendendum.

In mentem enim mihi venit, fuisse aliquando aliquos, qui potentiam hujus domûs et Imperia continuata in hac Austriaca sede caeteris Regibus extra Imperium; et domi in Imperio periculosam aliquando fore putabant. Vtinam tam imbecilla non sit, quam est contra hanc Turcarum Regis immanitatem! Vtinam omnia, quae ablata atque amissa sunt, hoc tempore recuperata videremus: hoc vestro Electorio judicio, vestraque dignitate munita prudentiâ, suffulta auctoritate; quibus virtutibus nulla unquam Respubl. nullus populus, nullum regnum habuit aliquid praeclarius ad stabilitatem et ad nostrorum Caesarum tutelam: quarum virtutum fundamenta, neque in pace civium seditio, neque in bello militum insolentia poterit unquam convellere.

quam multi fuerunt, quibus aut ablatum Imperium fuit, aut Imperii administratio peperit exitium! Et posteriores Imperatores[?], qui Christiani nominis fuerunt, hanc fortunae et vitae conversionem, aut metuerunt semper, aut vitare non potuerunt, praesertim Graeci Caesares. At post Ottonem II. et Carolum IV. per Bullam auream confirmata vestra Septemvirali potestate; quando unquam simile extitit? quae ita stabilita est; ut nullus metus, nulla vis obstare nostris Imperatoribus; nulla officere possit ad gloriam adipiscendam.

Sed neque Caesaribus solum bonis Imperatoribus salutaris est vestra custodia: sed vobis etiam atque Imperio tuta adversus vim et crudelem potentiam; quam nemo superiorum Imperatorum vobis tutoribus atque custodibus, vel vi explicavit, vel viribus instituit.

Aut haec necessitudo, quae inter Caesares et Imperii Principes est, tandem aliquando salutem dabit: aut brevi Romani Imperii exitiosa expectanda est conversio.

Si enim unquam salus Reipub. aut Imperii ulla superstes memoria acta est; in hoc tempore agitur maxime: et si ulla aetas Imperatoribus suis adesse debuit, hanc potissimum officium facere decet: et si quis ordo Caesares suos debet defendere, vos inprimis istud debetis facere: et si quae familia est, quae curae vobis esse debet: certe haec illa est, quae tot jam annis, tot Caesaribus probata est: et tam multa illustrium virtutum exempla edidit: quae in hoc

Imperatorene deficiant, vobis elaborandum est; ut ne non ipse sibi sua voluntate, sed vos illi vestris studiis atque auxiliis videamini defuisse.

Fortassis haec vitae meae, quae diuturna esse non potest, ultima vox est: quae si aliquid utilitatis adferret ad Remp. Christianam, est quod gaudeam: non meâ privatim, sed publicâ omnium caussa: sin minus, DEVM oro, ut alii existant, qui meliora in medium proferant: simul etiam a DEO patre precor, ut quodcunque vos instituetis, atque suscipiet Imperator, id felix et faustum et prosperum et gloriosum sit, non Caesari solum atque Imperio, sed caeteris etiam regibus et Principibus et gentibus: vobis etiam cum primis, qui hunc Caesarem dedistis; qui gloriosus et felix esse non poterit: quin etiam hujus felicitatis et gloriae ad vos maximus fructus redundet. Argentorati. Calendis Ianuarii Anno M. D. LXXVIII.

AD RVDOLPHVM II. IMPERATOREM SEMPER AVGVSTVM: DE BELLO TVRCICO administrando. Joannis Sturmij SERMO PRIMVS PHTHARTICVS.

CVM FERIIS ludisque nostris nundinalibus in urbe domi meae solus essem; venit ad me Doctor Ioannes Nervius Iureconsultus; interrogans, numquid de Comitiis Ratisponensib. et de perturbatione Poloniae scirem amplius, quam ea quae Ratisponâ nun ciata et scripta nunc essent. Nihil, inquam, scio amplius; tametsi in utraque re hominum metuam vehementer diversas voluntates. Vtinam

Polonica componantur dissidia; et consilia ineantur quibus communi Christianorum hosti tandem aliquando resisti posset. Et de hac re cogitantem, tu me, Nervi, interpellasti, id quod laetor. Cupio n audire ex te consilium tuum. Ecce enim epistolam Praefecti Sveviae superioris Georgii [?]sungii jam pridem ad me missam; in qua petita me, ut sex Leges, quarum in praefatione Rasariana memini, explicarem: ea re gratum me facturum existimans Imperatori nostro Maximiliano; qui demortuo patre Ferdinando, et ante hunc Carolo V. Patruo Imperatoribus, prope solus jam non paucos annos, vim viresque atque immanitatem Turcici Imperatoris sustinet. Dolui igitur istud a me factum non esse, quod vir iste auctoritate magnus, et doctrina literarum ornatus, et prudentia atque consilio Caesari necessarius, postulavit. Sed tu nosti, Nervi, caussas et rationes meas, quamobrem non potui facere, quod petitur. Scis. n. Gallicanam injuriam, qua annos quatuordecim amplius affligor.

Ecce autem epistolam! nec dum expectare desinit explicationem meam; et nullus est hominum, cui malim gratificari; quam huic, praesertim necessario Reipubl. Christianae tempore; et tam propinqua prope pernicie; nisi quam primum et quam celerrime occurratur.

postulat: debitum istud profecto est: et te decet hoc aere alieno liberare. Tum ego: Etiamne, inquam, istud mihi solvendum est aes? an non satis magnum est meum Gallicanum? cujus nomine prope est, ut solum vertam, propter multorum annorum versuras; quibus ita exerceor; ut vivere difficile mihi sit; nedum de literis cogitare; et de publicis commodis sollicitum esse; et ejusmodi res suscipere; quae otium a negotiis, et animi placabilitatem a molestiis requirunt. Saepe Christophorus Montius Iureconsultus dicere solebat, se non posse simul vivere; et tanta pecuniâ carere; quantum ista societas mihi in Gallia debet; et quantum ego in hoc nomine negotiatioribus nostris debeo. Et profecto etiam ipse mirari soleo, quid sit, quod tot jam annos tantum istud onus sustineam, neque succumbam tamen. Sustineo enim, Nervi, atque ita sustineo; ut etiam publicarum rerum curam et cogitationem deponere saepe non possim; ut hoc ipso tempore acceptis literis de Poloniae perturbatione: cogitans hoc malum Amurathe auctore datum Poloniae esse: et excitatus petitioneet epistola Ilsungii; cui ego libentissime, si possem, gratificarer. Et Nervius: Quî, in quit, non posses? Credo enim te jam dudum ista meditata atque notata habere; neque unquam tibi voluntas defuit juvandi, quibus queas, artibus Rempub. populi Christiani. Mihi autem et voluntas eadem est, inquam; neque studium mihi deest efficiendi ejus, quod a me

postulatur; sed haec deliberatio subsidio opus habet, primum Iureconsulti, antequam leges istae sex me auctore ferantur; deinde Historici, qui nos exemplis adjuvet. Ac Iurisconsultum quidem habeo, te, Nervi, si habeam, et si velis etiam hac hora atque hoc loco, et communi propter ferias ocio: sed historicum desidero.

Vix istud pronunciavi, sed historicum desidero: cum (ecce) Michael Beutherus ingreditur; Scio, inquiens, quid agatis, et quid a te, Sturmi, petatur. Modo enim mihi monitor tuus ab Ilsungio constitutus Michael Taxites narra vit, Nervium tecum esse; et a te postulare sex legum Turcicarum declarationem; atque me rogavit, ut idem facerem: Se enim jam annum amplius promissa quidem abstulisse multa; scriptum autem nullum hûc usque abs te vidisse, quod in vulgus edatur: Rogo, inquit, agamus modo aliquid hac de re. Principium enim, ut dicitur, dimidium, totius est: fortassis noster inter nos sormo vel adferet tibi aliquid adjumenti; vel excitabit te magis, ut ad Comitia Imperii mittas aliquid, ex quo constet tui promissi atque officii ratio.

Tum Nervius suaviter, ut solet, arridens: Opportune, inquit, Beuthere tu advenisti: et ista abs te dicta esse commodum extitit. Petit enim a me Sturmius, ut adsim huic commentationi; ne absque Iurecorisulto legislator extitisse videatur. Sed etiam Historicum requirebat: neque nobis optabilior apparêre quisquam te

potuit. Nam memoria in te firmissima est: et annos jam permultos in historiis versatus es: et notata, ut credo, habes primordia et incrementa et progressus Ottomanici Imperii: eorum caussas non dubito quin diligenter observaris. Itaque si aequum est te istud petere a Sturmio, quod Ilsungius atque ego etiam peto: cur non aequum sit te adesse nobis tua memoria in hoc sermone: et exemplis adjuvare non solûm Sturmium, sed etiam me. Habent enim Iureconsulti subsidio saepe opus historicorum.

Hîc Beutherus nonnihil secum cogitans; Hora, inquit, pomeridiana jam quarta est: vereor ut rem tantam et tam late patentem et fusam, per tot tantaque locorum intervalla, et temporum atque aetatum spatia duabus horis possimus perficere. Nam quoniam ista potentia exilia principia, et parva habuit exordia; et quia gradibus infinitis pervenit ad hoc fastigium; duabus horis a summo gradu ad ipsa prim ordia recurrendum est: et caussae considerandae et artes, quibus iste hostis rem tantam et tam satalem susceperit, incoeperit, auxerit, amplificârit, stabiliverit: ita ut, nisi DEVS appareat, videatur paucis annis totius Europae dominator futurus.

Tum ego; Recte, inquam, diceres Beuthere, si omnia persequi propositum esset, quae haec quaestio continet. Sunt enim multa et multiplicia. Sed ego censeo esse multa resecanda, quae ad nos pertinere non videntur.

Primum enim disserendum esset: Bellone et armis potius iste hostis petendus sit; quam Christi et Apostolorum exemplo, doctrinâ Evangelica; et patientiâ in calamitatibus; et tolerantiâ in carceribus; et in suppliciis constantia. Nam seculis jam aliquot infeliciter pugnatum est: et docti aliqui de hac re in utramque partem disputant.

Deinde etiam quaerendum esset, quod genus hominum sit, atque principio fuerit, quos nos Turcas appellamus: et quomodo hi a Saracenis differant; quorum reliquiae adhuc infestant fines Hispaniarum: Tum etiam qua aetate coeperint arma ostendere: quibus in terrarum orbis partibus: quibus auctoribus atque ducib. Etiam de Mahumete disceptandum foret, de illiusque exordio, et instituto, et lege. Accedit etiam illa necessaria quaestio; quid caussae sit, quod cum summa esset potentia Romani atque Germanici Imperii, hoc in hasce Europae angustias redactum sit, illud vero ab exiguo et subito conatu, ad tantam et talem, ut videmus. Imperii amplitudinem pervenerit: Haec en[?]m antea consideranda essent; si omnia prius persequi placeret; quam de ratione belli gerendi ageremus.

Atque in hac ipsa quaestione etiam investigandus Dux copiarum: qui Imperatoris nostri Legatus, Legative vicarius est: et aerarium constituendum, quod exercitum alere possit: cujus licentia nisi legibus frenetur, et nisi

disciplina militaris existat; nihil ordine et recte geri, nihil stabile aut diuturnum esse queat. Quamobrem de disciplina etiam et legibus militaribus esset aliquid inter nos constituendum; quod praecipi debere, et doceri posse videatur ab Imperatoribus. Haec esse octo arbitror, quae in hac nostra quaestione versantur; quae omnia exponi atque explanari, non est hujus temporis neque disputationis.

Itaque primum illud relinquamus piis hominibus; qui, quae quemque privatim deceat concedere, dissimulare, ferre, pati, considerant; non autem, ut mihi videtur, judicant, cum quo hoste bellum geratur; quot et quantis et quam diuturnis ab eo vexemur injuriis: quae ejusmodi sunt, ut magis mirandum esse videatur, quid sit, quod DEVS tantam crudelitatem tam diu impunitam esse sinat; quam metuendum, ne DEVS irascatur Imperatori, et Imperii Principibus: si, ut boni pastores, pabula et loca compascua adversus noxiam tempestatem; et oves suas adversus lupos defendunt: ita hi nostri Principes nos populosque suos suo pastorali pedo, hoc est, Imperii legitimis armis, custodiant; et per vim et injuriam et calliditatem amissas Africae, Asiae et Europae partes amplissimas olim et copiosissimas regiones, virtute et fortitudine suo jure recuperare conentur.

Saraceni fuerint; et ex quo genere sint hominum, quos Turcas appellamus. Constat enim de illorum barbarie et immanitate.

Neque tertium equidem requiro, quibus hominum aetatibus coeperint: satis est nobis, esse nimis vicinos; et quicquid ultra hanc viciniam reliquum est; immensa terrarum spatia in Europa; Asia, Africa, etiam totum istud Imperio nostro ademtum esse: et quam longe lateque haec spatia terrarum et locorum intervalla patent, tam late dignitatem et majestatem Imperii imminutam: ut ne dicam, tam late nostrismperii infamiam et dedecus dispersum esse.

Etiam de Mahumete, quod erat quartum, quid aliud desideramus, praeter id, quod in illorum Alcorano vulgatum est: et ex ore hominum, qui apud illos vixerunt et vivunt, auditum est, et quotidie recognoscitur?

Quinta vero pars, quae erat hujus deliberationis, ad nos et ad tempus sermonis nostri pertinere videtur; quid causae sit, quamobrem ex Africa remoti, ex Asia depulsi, ab Europae maxima parte e sedibus nostris ejecti simus; ademtumque sit totum Graecorum Caesarum Imperium; et nostrum Romanum in hasce redactum angustias, e quib. etiam brevi ejiciemur: nisi DEVS adsit subito, et viros magnos excitet: per quos salus et ocium et pax et pristina dignitas restituatur.

Nervius, ut est promptus ingenii acumine: Satis, Sturmi materiae proposuisti, quae nobis est consideranda. Non enim est simplex et solitaria: sed quatuor in partes divisa esse videtur; quarum prima est, quae caussae sint tot taliumque gentium atque nationum jacturae; altera de Imperatore ejusque vicario, quem Legatum Romani vocant: tertia de aerario; quarta de disciplina et legibus castrensibus.

Atque ego tum; Prudenter, inquam; Nervi abs te partita quaestio est: quin igitur quatuor has partes persequamur: et rogo vos, ut mihi faciles sitis in distributione officii nostri: in eaque obtemperctis voluntati; vel potius desiderio meo. Simul uterque: Quodnam istud desiderium est? inquit: Faciemus, quod voles: modo ne duobus onus imponas; tu vero absque onere evadas; quod iniquum esset a nobis istud te postulare. Nequaquam, inquam. Tibi enim Beuthere; caussas committo; quare tam amplificatum Turcarum Imperium, et tam angustum nostrum sit: Ego de aerario dicam; nam leges meae aerariae sunt: Nervius disciplinam militarem porcurret: tum etiam si quas habet melio. res leges, quam sint meae; praecipue si quae ex meis sunt, quae cum jure et aequitate pugnent, ejus erit, et de his me commonere, ut emendem; et illas hisce adjungere, ut ne quid omittamus, quod necessarium sit ad perpetuum alendum atque ducendum exercitum.

demandatio: sed unus nobis deest, qui de Imperatoris officio disserat Nam quoniam exercitum non solum alendum esse proposuisti, sed etiam ducendum: quod munus Imperatoris Romani Legato, ejusque Vicario committendum putas: velim quartum aliquem esse, vel vicarium ipsum, vel alium quemvis, qui vicarius et Legatus esse possit.

Ego vero: Certe Beuthere, inquam, recte aestimas. Nam si nostrûm aliquis dicat de hac ratione; metuo ne nobis accidat, quod Phormioni apud Hannibalem; quem satius ego etiam fuisse duco, tacuisse; quam apud barbarum Imperatorem de Imperatoris officio disseruisse.

Hanc ergo curam praefectis militaribus committamus: inprimis vero Lazaro Suendiano Baroni, fortissimo viro, et experientissimo copiarum ductori. Aut huic quaestio haec concredenda est: aut alicui, qui huic sit similis: qui etmemoriam teneat omnium aetatum: et in Turcicis praeliis saepe versatus sit: et prope omnium gentium observarit armorum genera; qui rationes harum gentium belligerandi didicerit: vires earum etiam et consuetudines, cum illorum, tum etiam nostrorum sive Praefectorumus, sive Ducum, sive Imperatorum cognôrit; qui descripta habeat et notata et probata officia singulorum ordinum: qui nullâ in turbâ, nulla in factione, nulla in seditione, in nullo tumultu, in nulla confusione rerum et populorum extimuerit.

Neque profecto ego arbitror, ullum bellum tam magnum, tam difficile, tam foedum, tam crudele, tam calamitosum, tam pestiferum esse posse, quod tuto huic tali mandari non queat. Huic non solum ars bellandi curae esset; verum etiam jus in eo et aequitas. Hunc talem advocandum censeo: si de bello cogitemus; ut antequam ad bellum intendamus, ab eodem belli consilium quaeramns; et priusquam de bello consilium cum multis ineamus; cum hoc privatim deliberemus: et prius hoc audiamus, quâm belli capiamus initium. Nullus prudens aut Rex aut populus prius bellum conflari passus est; quam consilio tentârit omnia: sive moliaris aut pares bellum, sive inchoes et instruas; calamitosum est, quod rationem ducem et comitem in consulendo non habet praemonstratricem. Non arbitror hunc aliquem bello velle lacessere, aut potentem hostem tentare, aut hostilia signa intendere: non denunciare, non indicere bellum volet: antequam consideratum habeat, quid quantumve possit, vel Imperator, cujus copias ducet; vel hostis, cujus arma expectanda, et vires sustinendae forent. Turpe enim putatur ab armis discedere, re male suscepta: posteaquam non puduit armis exagitare, contra quos belli sumendi- causam justam non habeas. Saepe bellum exardescens et flagrans (quid exardescens et flagrans dico?) saepe ortum atque excitatum docere statim mortales solet; a quib. partib, justitiae laus stet: et ad quas partes injustitiae pervenîat vituperatio.

In hisce initiis ad consilia vocandum censeo Baronem Suendium: aut si quis sit, qui cum hoc comparari possit: superiorem esse non puto ingenio, usu, virtute militari, felicitate. Hunc talem Legatum, aut Legati vicarium idoneum tanto bello; dignumque Germanici atque Romani Imperii Caesare esse arbitror: et cui bellum hoc tam magnum, tam necessarium, tam sanctum demandandum atque dandum foret: in quo ingenii sit excellentia; qui natura valeat; qui disciplinam militarem teneat: quam saepe cnm auctoritate exercuerit: qui militiae eruditus sit, et quasi edoctus atque consummatus; quem, si Turcae bellum faciat, Turca ipse extimescat. Hic absente Caesare dum ad gub ernacula Reipub. atque Imperii sedet, hoc bellum gubernare poterit: idem attenuare atque imminuere. omnesque Turcae impressiones et impetus sustinere, debellare, propulsare, atque ita conficere paucis annis; ut non facile redire atque renasci queat: si militia continens et perpetuus exercitus constituatur.

Tum Nervius: Mirifice tu Sturmi, inquit, Legatum Caesaris et Legati vicarium descripsisti; et idem ego tecum sentio: sed omnia frustra institui atque suscipi metuo: nisi Imperii ordines, quod regibus et principibus et populis atque civitatibus constitutum est, subsidio esse, et opem ferre velint aliter, quam huc usque inde ab exordio Turcicae crudelitatis est factum.

Et Beutherus interpellans: Vellem, inquit, te statim Leges tuas explicare, Sturmi: quarum auctoritate et ope perpetuum exercitum alat Imperium. Nam cum quo nobis perpetuo belligerandum est: adversus hunc perpetuum apparatum; perpetuam vigiliam atque custodiam esse oportet. Sed de vicario malo te prius sermonem contexere. Videris enim multa habere de ejusmodi viro, et de hac ratione quae dicas.

Neque mihi, inquit Nervius, displicet; modo istud etiam non omittatur, cujus caussa potissimum nos hîc consedimus.

Mallem ego, inquam, ex Beuthero audire caussam; quamobrem tot jam aetatibus vel potius seculis tam infeliciter contra hunc hostem bella gerimus: Sed quoniam ita vultis, faciam quod vultis; et quem idoneum esse putavi consiliis dandis: eidem potestatem facio cogendi et conscribendi exercitus.

Est enim prudentis viri in exercitu colligendo idoneos habere conquisitores: ipsaque copiarum conscriptio ingenium et usum Imperatoris atque Legati comprobat; et militum conscriptio delectum habendum faciliorem facit: et maximopere disciplinam militarem stabilit atque confirmat: et in subitis expeditionibus appâret, cujusmodi extiterint conquisitores. et quales de! ectus sint habiti. Scribat igitur vel Electoris vel Principis alicujus, in quo auctoritas magna in Imperio atque legionibus

sit, Legatus; scribat, inquam, exercitum; conscriptoribus comparatis, eundem instruat; eundem ducat, qui saepe copias multas, multis jam annis contraxit, armavit. eduxit: neque solum nostri seculi bellicas rationes novit; sed etiam Romanorum meminit; quae tametsi a nostris diversae fuerint, et jam esse desierint; tamen permulta nos cum Romanis habemus communia. Illi exercitum lustrabant atque expiabant, suâ propria quadam Aruspicum et augurum disciplinâ atque ceremonia, quam a majoribus acceperant: At nos etiam nostrae religionis vera magis et sancta et salutaria auspicia, preces, vota, conciones. Multa etiam illi habuerunt utilia, quib. nostri bellatores moniti effecerunt meliora. Neque etiam enunvero in eodem populo Imper atores atque Caesares majorum contenti inventis atque institutis, alia non invenerunt meliora: quorum ne vocabula quidem a veteribus Romae Consulibus et Dictatoribus fuerunt cognita. Saepe etiam nomina retinere lubuit, semperque lubebit, cum fieri licet ratione bonâ: sed milites aliâ figurâ armorum instruere consultius est. Neque n. nos non armatos pedites habemus: neque non velites peltatos: sed meliore et aptiore et elegantiore armatura.

Atque equites Romani aut cataphracti fuerunt, aut hastati, aut levis armaturae; quorum nomina retinere poslumus; arma tamen et tela commutavimus. Quid enim ferentarius Romanus adversus nostratem efficiat, minantem fulminalem

machinulam? Opinor enim licere mihi in rebus commutatis, nova formare nomina: apud vos praesertim, qui meam nostis libertatem atque consuetudinem: sed maxima pars adhuc veterum verborum atque nominum una cum ipsis rebus armisque manet. Tela enim habemus, et multae adhuc nationes scutis utuntur in equis, parmis praecipue; tametsi apud paucissimas supersint, ut opinor, peditum majores clypei. Iam quid tam commune, et tamen omnium seculorum, quam gladius? at quot sunt in fabrorum et negotiatorum officinis gladiorum genera? quid tam omnium hominum, quam hastae, superiore praesertim aetate, mucrones, secures, venabula? Formae in his variantur: usus non amittitur: neque actiones intermoriuntur. Quod in nominibus, id etiam in verbis accidit, ut eadem maneant vocabula. Aeque enim nostri fabri atque Romani arma faciunt: et nostti centuriones aeque arma parare dicuntur: et Imperatores arma imperare etmovere: cum populus aliquis et hostis aliquis concitatur, aut armis a nostris finibus depellitur: aeque nos nostra consuetudine, atque illi suo instituto, inermibus arma damus: irati arma capimus; et quis est, qui non arma sumere dicatur, si populus, si rex, si alius quivis jubeat?

Populi gentelque a se moribus armisque dissimiles, arma tamen inter se conferunt: arma inferunt; ad arma decurrunt: ab armis discedunt, ponuntve arma: quoties pacem

facere, et rei erit, et prudentiae et laudi. Tametsi genera armorum quaedam esse desierint; usus tamen idem remanet, eademque agendi vocabula. Quid enim tam quotidie necessarium; quam commeatus? et quia necessaria res, non ejus interierunt verba et nomina: et adhuc duces copiarum rationem tenent commeatum imperandi, parandi, locandi: atque efficiunt bellatores nostri, ut vicinae urbes et propinqui populi suas copias commeatu juvent; sibique commeatum subministrent, et curent subvehendum. Vngaria si recuperata esset, totum commeatum nostri exercitus sustinere posset: et in officio Impetatoris est, facere, ut hujusmodi natio commeatu prohiberi non possit; neque intercludi possit commeatus. Videtis rem unam una cum vocibus, tum singulis, tum conjunctis, in perpetuo usu versari et retineri. Arietem quidem non habemns, quo muros percutiamus, quem habuerunt Romani: atnos Latinis arietibus meliores machinas habemus: et nullo in bello Romuli aut Bruti, aut Iulii Caesaris hodie arietem requirimus: neque testudinem desideramus? neque falcem adhibemus ad sternenda moenia oppidorum. Omnia haec instrumenta nostra militia meliora et aptiora habet: quae si Romani beluarum nominibus nominare potuerunt: et aliarum artium vocabula propter similitudinem ad rem militarem transferre; ut copiam verborum augerent; cur ut illi arietes et testitudines, non ita etiam nos, cum

haec muralia tormenta, tum etiam alias machinas praeliares, dracones et crocodilos et colubros et lacertos vocemus? Et cur non muralem machinam arietem appellemus, si caput arietarium habeat effusum? Omnia haec uno[?]omine machinae dicuntur; quod iis aliquid magni machinentur homines: et quia torquentur, et torquent aliquld, tormenta vocantur: in quo genere et peditum humerales, et equitum manuales continentur; quibus pedatae adjungi poslunt: Hispanorum inventum vel ad ditamentum potius, ab homine ingenioso excogitatum: et quibus utuntur in muris oppidani, cur non uncatas vocemus, aut etiam uncos? Haec omnia nostratia aspectu pulcriora, deportatu faciliora, viribus acriora: quam vel aries erat, vel falx, vel testudo, vel catapulta, vel funda, caeteraque Caesaris aliorumque Imperatorum molimina.

Tum Nervius subridens atque intuens me: Ex mil tumne castris; in quit, advenisti, Sturmi, an ex Grammaticorum scholis, aut e Bibliotheca Historicorum? Verumtamen oblectarunt me ista; et perge quaeso reliqua percurrere, quae hujus sunt loci. Neque enim delectant me solum, sed aliquo modo docent: ita ut prope inter manipulares ausim horum meminisse, si reliqua persequaris. Nam quia vocabula rerum signa sunt; saepe etiam secum afferunt rerum quasi documenta atque praecepta: saepe etiam aetatum varia instituta atque exempla in memoriam revocant. Velim igitur, si

fieri potest, ut ad legiones nos deducas, et reliquum sermonis tui cursum persicias.

Ego vero: Puderet me, inquam, si Suendianus Baro adesset, in sermone nostro de hisce rebus verba ??cere: aut certe facerem verecundius: sed in hisce instrumentis uti porest; mihi satis est potuisse recensere. Neque enim Demosthenes auxilia non probabat: sed ut illi auxiliis utebantur, suis vero civibus nitebantur; quibus potissimum sua defendebant: ita etiam in hoc tempore faciendum statuo; et sua cuique genti concedere arma, praestare est: et rationem unicuique suam relinquere belli gerandi: revocandam tamen atque restituendam Imperio, ut Aquilas, sic etiam Legiones, et earum disciplinam atque exercitationem; Praefectos etiam ordinum et aciei. His enim Romani Imperium orbis occuparunt, defenderunt, ornarunt. Nos vero legionibus sublatis, earumque disciplinâ neglecta; et hoc salutari remoto instituto; negligentiâ et ignoratione, omissoque usu, in angustiis solius Europae illiusque angulis inclusi atque constricti tenemur. Vt igitur Dem osthenes etiam cives suos, non auxiliis solum pugnare volebat: ita mihi placeret, Imperium suis perpetuis legionibus pugnare, perpetuaque ac Romana disciplina. Et quemadmodum Romani duabus legionibus, antequam Imperium in immensum cresceret; contenti erant; atque his aliquot aetatib. sua amplisicarunt ita etiam mihi principio placet duaslegioues instituere, et ab

his primordia sumere: auxilia vero adjungere, si hostis majoribus copiis urgeat; et tum demum legiones plures instituere: cum locis vicinis recuperatis, in Graeciam et Asiam lubebit exercitum traducere.

Sed diligenter ineunda ratio est, ut ne quid rerum necessariarum omitratur. Nam ut in agro colendo, et in amplo fundo conserendo, si unum opus intempestive fiat aut negligatur, caetera etiam accidunt intempestiva; et neglecta fructum anni imminuunt: sic etiam in hac militiâ Romanâ animadverto, unum aliquod, quod necessarium est, negligere, calamitosum id et infelix et fuisse illa tempestate; et jam fore in caeteris partibus omnibus constituo.

Quamobrem non capita solum, quae in historicis Romanarum rerum, aut scriptoribus militaribus; sed etiam singulae sententiae singulaque verba sub diligentiam memoriae et acumen judicii de casibus praeliorum et disciplina sunt advocanda. Itaque diligenter judicandum, quod officium fuerit, et quae arma primi centurionis, primi hastati: quid Princeps primae cohortis, quid Triarius, quid Centurio, quid Decurio, et quantae quisque multitudini et numero praepositus fuerit, summâ diligentia curaque; aestimandum est: et unius cujusque ponderandum est officium; cum horum, quos jam nominavimus; tum inprimis Praefecti Legionis, Praepositi

Atque haec ista statuo, non ut nihil mutandum esse arbitrer; sed ut linguam unicuique suam sermonemque patriae relinquo: ut nos nostram linguam, et multae jam gentes regnaque linguam suam suaeque linguae verba, et sententiarum atque verborum formulas sic emendant; ut proxime ad oratorum munditiem et ornatum per veniant: Ita etiam nostram militiam ad veterem illam victricem rationem Romanorum at que Imperii accommodari; ut et commutare res, et novas addere, et detrahere aliquas concedam non solum libenter, sed etiam necessario.

Verum secus ego facio atque institueram. Propositum enim mihi fuit, haec Praefectis militaribus relinquere; ex te vero, Beuthere, cognoscere: quae caussa sit, quod annis prope trecentis usque adeo immanis ista potentia Ottomanicorum amplificata sit; ut nulla vis videatur humana posse posthac resistere. Et quid sit, quod tot jam annis et toties a nostris majoribus atque aetate nostra infeliciter bella gesta; et tam pauca praelia secunda facta sint; et tot urbes, tot populos, tot gentes atque nationes nobis ademtas desideremus.

Ad haec Beutherus: Decimus tertius, inquit, ab Ottomanno primo Amurathes est: qui sam occisis fratribus Imperii Turcici summam tenet. Atque utinam iste postremus sit: et verum

sit vaticinium, quod Turcae extimescendum putant hoc Imperatore suo: Atque utinam ea caussa esse desinat; quam ego solam esse puto nostrarum calamitatun.

Nam ut ab anno salutis humanae exordium sumam M. CC. XCVIII. nullus fuit ex XII. Turcarum Tyrannis: qui non adjutus sit intestinis bellis atque dissidiis Principum Imperii Romani populique Christiani. Nos enim nosinetipsi nostrorum malorum nobis auctores fuimus. Fuit namque istud vitium omnium Regum et Principum et populorum fatale atque commune apud majores nostros: et adhuc in nobis ista infamia haeret, atque ita haeret, ut neque vulnerati resistamus: neque vulnus curemus: et omnes maculas tot annorum et tantorum detrimentorum negligamus; et exitio proximi, quasi longissime a nobis remota pernicies sit; ita nobis placet nostra ignavia: et eum hostem, qui ad summam potentiam atque; immanitatem pervênit, tum demum speramus superari posse; cum nullus erit, qui queat resistere: et malis potius delectamur dissidiorum; quam communibus consiliis atque auxiliis in eo hoste persequendo: qui semetipsum non solum Dominum orbis terrarum, sed DEVM etiam absque ullo pudore nominare in rebus humanis audet; et, quod turpissimum est, nostris adjutus atque fretus domesticis tumultibus, qui annos jam trecentos perpetuantur.

principium faciam, nonne mortuo Rudolpho Habsburgico Caesare, qui propter excellentes virtutes primus suae gentis atque familiae absque ullo ambitu factus Imperator est; nonne, inquam, eo demortuo, statim Caesaris silio Alberto de imperio cum Adolpho Nassavico Comite dimicandum fuit, dissidentibus inter se Principum animis, et distractis omnium ordinum studris? Ea tempestate et Imperii Romani ruinae, et Ottomannici regni fundamenta jacta sunt; sive hominum, qui tum vivebant, errore et vitio; sive fato imperii, Deique voluntate, sive, quod magis probabile videtur, utra que de causa.

Hoc n. tempore Ottomannus regnum coepit in extrema Asia affectare: primum conciliatâ gratia eorum Principum, qui eas Asiae provincias administrabant: cum tenues eslent ejus opes, et plus ingenio et industriâ, quam viribus atque facultate pecuniarum posset: deinde etiam modice aucta potentia et rerum succeslu, societatem cum hisce ipsis coire: foedus facere: post dissidiis excitatis alios dolo circumvenire; aliis sese adjungere; eosdem deserere, eosdem oppugnare, ex suis sedibus ejicere: ita ut praeter Carmaniae praefectum brevi tempore aliis omnibus profligatis, ipse ad regiam perveniret potentiam, et ante occasum suum ad Pontum Euxinum multas urbes et loca naturâ munita occupârit; Sinam, Sebastiam expugnarit: Bithyniae partem magnam subjugârit: regemque se et Dominum appellârit Asiae; annis XXVIII.

Non enim opus est in hoc tempore vobis, qui literati estis, bella omnia memorare: vel Siculum bellum Clemente IV. Pontifice Romano adversus Friderici II filium concitatum: vel factiones Gibellinorum et Guelforum, quae ea aetate, in qua sermo iste noster versatur, annos tum quin quaginta Italiam vexarant: vel alter cationes Bonifacii VIII. Pontificis, et Philippi Pulchri Regis Galliarum: vel praelia Flandrorum atque Gallorum: vel debellatos Scotos ab Eduardo I. Anglorum Rege: vel Aegyptum ad Mamalucos translatam, Saladini stirpe penitus extincta; vel Clementis V: Pontificis Romani in urbem Lugdunum migrationem; vel obitum VV enceslai Bohemiae et Poloniae Regis, et caedem filii Regis ex indigenis ultimi, et successionem Principis Lucemburgici loannis: vel Alberti Caesaris necem; vel expeditionem Ioannis, Caesaris Heinrici filii, in Bojemiam contra Heinricum Carinthiae Ducem: vel pugnas in Italia Henirici Caesaris et Florentinorum: cum alter Gibellinos defenderet; alteri conarentur opprimere: asscito in belli societatem Roberto Rege Neapolitano: vel Cruciferorum adversus Polonos diuturnum bellum, et multa variaque et acria praelia: vel venenum datum in azymo Heinrico Caesari: cuius alii Pontificem. alii Florentinos, alii utrosque auctores esle volunt: et post hujus

mortem Guelforum petulantiam; vel bellum octo annos gestum; dum de Imperio certant Alberti Caesaris filius Fridericus, et Bojariae Dux Ludovicus per Electorum dissidium: vel Silesiae optimates a Polonia alienatos, et Ioanni Lucemburgico Regi Bohemorum adjunctos: vel victoriam Gibellinorum, et cladem Guelforum luctuosissimam ad montem Catinum: vel perturbationem Regni Angliae, Spenteriis patre et filio auctoribus: vel Aquitaniam a Gallis recuperatam, Anglis statim redditam: totamque illam Galliae universae perturbationem: vel Ludovici IV. Caesaris in Italiam ductas copias, et hostiles inimicitias, quas Ludovicus Caesar et Ioannes XXII. Pontifex inter sese exercuerunt. Quid vero omnia enumerem, quae annis XXX. bella in Germania, Italia, Gallia, Anglia, aut inchoata fuerunt, aut diu ducta, aut vario Marte confecta, aut redintegrata exiguis intervallis fuerunt; et facultatem dederunt Ottomanno, et affectandi, et instituendi, et confirmandi, et ampliandi Imperii?

Quid enim annis illis viginti octo, quibus Ottomannus regnavit, ab Imperii Principibus adversus hunc hostem est tentatum? unâ exceptâ Rhodo, quam Hospitalarii recuperarunt: in quo facto non ab Imperio armis adjuti. cum rem gererent; sed re gesta nomen tantum invenerunt, et Rhodii Equites sunt cognominati. Alphonsus quidem Rex Castiliae multa praeclare contra Saraconos designavit; duosqueue

illorum Reges ad Salatum flumen superavit: sed illius laus haec propria est: ad majores nostros non pertinet.

Ac mihi quidem diligenter hoc initium consideranti DEVS mortalibus praenunciasse videtur iram atque animadversionem in erratis atque peccatis nostris: et quasi novum et amplum et crudele Imperium Christianis hominibus infestum praedixisse. Dum. n. unus Ottomanus regnum atque Imperium orbis cogitat, quot nos amisimus illis annis viginti octo Caesares? Quorum occasus nova bella, novos tumultus in omnibus Europae nostrae partibus pepererunt: ita ut ipsae successiones, calamitates Imperii semper auxerint; imminuerint prope nun quam. Quod vero omnium indignissimum est, prope omnium certaminum Romani Pontisices, aut tuba publica, aut fax occulta fuêre: simul etiam cognitores, arbitri, judices, condemnatores, pacatores, domini etiam extiterunt; cum ipsi quasi in specula sedentes, viderent occasionem tempusque amplificandi sui Imperii.

Tum Nervius paululum interpellans: Praeclare, inquit, a te, Beuthere, de illius aetatis sex lustris: sed postrema hac tua oratione non nihil perturbor. Nam ut in jure Pontifioio, quod Canonicum vocamus, multae bonae necessariae et salutares leges: sic etiam in Pontificibus multos memini, qui optime de reb. mortalium,

et de Imperio bene meriti sunt; de quib. dicerem, si tempus hîc esset et dicendi locus: tum etiam Sturmium video in tuo subsellio sedentem, qui ad Contarenum et Sadoletum in quodam scripto ostendit, quid de Pontificatu sentiret: Ne Hercules quidem adversus duos.

Atque ego subito excitatus; Memini, inquam, me ante annos prope quadraginta adhos scripsisse, de quibus dicis, Nervi: sed in eo scripto Patriar charum auctoritatem probavi; in Pontificibus lenitatem et clementiam desideravi. Quid vero nunc sentiam, non est hujus sermonis explicare. Quin igitur perge tu, Beuthere, et de Orcane commemora. Haec enim disceptatio mihi obfutura est, qui in exercitu perpetuo ducendo, omnium hominum totius Imperii, omnium Regum et Rerumpublicarum operâ et ope atque subsidiis opus habeo: Pergo igitur, ut institaisti, Beuthere, de Orcane disserere.

Tum Beutherus: Orcanes, inquit, Ottomanno patri successit, minus diu, quam Pater, regnavit, et ad annum vicesimum secundum Imperii pervenit: qui in ipsa expugnatione Prusiae Bythyniae urbis, vulnere accepto paulo post victoriam mortuus, patri etiam rerum gestarum gloria inferior: tametsi ocii plus, quam pater, habuit, propter intestina Imperii Germanici et atrocia bella. Mortuo enim post Flandrorum cladem ad Casletum Carolo Pulchro Gallorum rege; certamen de regno inter Philippum

Valesium et Eduardum I I I. Angliae Regem exarsit; quod bellum diuturnum et Galliae calamitosum extitit: Absque. n. horum regum auxiliis Imperii principes parum adversus exteros reges poterant. Accessit etiam huc Gibellinorum et Guelforum pertinax et perpetuatum odium; et in Germaniae finibus bellum renovatum, quod Cruciferi cum Polonis gerebant: aliquot annis ea certamina ducebantur, quibus Bojemi atque Silesii se adjunxerant.

Eadem tempestate Dani etiam cum Holsatibus annos non paucos bella gerebant. Scotia autem armis aestuabat, duobus inter se competitoribus regni dissidentibus Eduardo Ioannis Baljoliiexulis filios, et Davide adolescentulo Roberti Regis filio: Belgae etiam tumultuabantur; et Renaldus Dux Geldriae Leodienses praelio vicit, simul etiam Episcopum Leodiensem et Brabantinorum auxilia.

Perturbatum enim erat Imperium Constantinopolitanum, dum Catacuzenus tutor Ioanni et Emanueli aslumsit Imperium. Hispania etiam armis distrahebatur: Castellanis et Navarricis inter se dimicantibus. Et in Sicilia Ioanna Regina Neapolitana Andream Regem maritum et consanguineum per insidias laqueo suffocari curabat. In Germania vero Ludoico I V. Caesari, Pontisicis jussu. abrogabatur Imperium: cui Carolus IV. succedebat; oum altera Principum Electorum pars Carolum,

altera adversus hunc Guntherum Comiten[?] Suarzburgicum Caesarem designaret. Eodem tempore praelium secundum Angli ad Cresciacum fecerunt, occisis triginta Gallorum millibus: neque Vngaria tum quieta erat propterea quod Ludovicus Rex Vngariae maximis copris in Italiam profectus, Andreae fratris necem persecuturus loannem Reginam Neapolitanam regno pellebat.

Hisce tot dissidiis, tam longe lateque per nostras Europae partes exortis, mirumne sit, non longius Orcanem progressus fecisse, quam fecerit: fecit tamen et ad patris fines Bythimiam adjecit; totamque occupasset facile Asiam Minorem; nisi morte interceptus, filio aditum ad majorem rerum gerendarum laudem atque gloriam; nobis vero ad dedecus et infamiam reliquisset: qui nostras vires domesticis caedibus potius fatigare, quam infesto et formidabili hosti, quantae essent, voluimus ostendere.

Amurathes autem avo calliditate par, fortuna superior fuit; et quod difficile erat atque arduum avi exordium, a Constantinopolitano Caesare facultate inopinato oblata, produxit longius. Nam commissam sibi tutelam fraudulenter administrabat Ioannes Cantacuzenus; et per simulationem affinitatis diutius, quam oportebat, Imperio praefuit doloque malo ita gessit, ut pupillis Ioanni et Emanueli, Andronici Palaeologi filiis, Graeciaeque Principibus

invisus et intolerandus dominatus ejus extiterit. Quamobrem conspiratione facta, et comparatis amicorum et confoederatorum auxiliis, unanimis sententiis bellum gerunt; et praeliis multis fatigatum tradunt historici ab Amurathe, magnis missis muneribus, duodecim millia armatorum militum obtinuisse; nullaque mora rerum factâ, praelium secundum fecisse: hostium exercitum, in quo etiam Marcus Bulgariae Princeps socius aderat, profligasse; defunctomque periculis Cantacuzenum, militum septem millia Amarathi in Asiam remisisse: quinque reliqua millia barbarorum in praesidiis Graeciae collocasse. Haec res initium fecit servitutis: et nobis exemplo est, calamitosum esse liberis populis, potentium barbarorum admittere auxilia. Nam posteaquam Amurathes ex ipsis congiariis atque muneribus, quibus milites sui a Cantacuzeno affecti essent, intellexisset, quantae opes essent Graeciae: et quae locorum opportunitates: et quale fastidium atque odium adversus Imperatorem: idemque confirmaretur a praefectis militum, qui ex Graecia reversi erant, et apud illum auctoritate plurimum poterant: animus ejus ad gloriam, et ad Imperii amplificationem cupiditate insatiabilis, intentus atque infixus rebus gerendis; nihil potius habuit, quam in Graeciam exercitum ducere, si qua daretur occasio: quam spem cogitationum atque consiliorum casus temporum et rerum eventus non fefellerunt. Cantacuzenus enim

exhausto aerario; redintegrato a Palaeologis fratribus bello; consilio solum a Caesare Carolo IV. adjutus; impar generi et pupilli sui Ioannis Palaeologi propter sociorum arma viribus; et considerans Amurathem spectatorem potius esse belli; quam sibi adjutorem fore; Imperio se abdicavit, et in monachorum Collegio quod reliquum erat aetatis degens, privatus diem suum obiit: posteaquam annos sedecim, per speciem tutelae, et affinitatis simulationem, Graeciae Imperium tenuerat.

Annus erat M. CCC. LIV. cum haec fierent Interea Amurathes annis decem, quae patri Orcani ab Ottomanno inchoata erant, et a patre suo addita, a se etiam adjuncta, confirmare; plura in Asia circumcirca occupare: decimo demum anno, post abdicatum Regno Ioannem Cantacuzenum, quam cupiditate et animo et spe et cogitationibus atque consiliis Graeciam possidebat, aperto Marte invadere; et Hellesponti angustias duabus tantum Genuensium navibus exercitum trajicere, et sese vindicare Cantacuzeni injurias simulans: vicina Graeciae oppida in suam potestatem redigere; bellum Ioanni Palaeologo et Graeciae principibus denunciare; naves etiam ad Hellespontum aedificare: Philippopoli et Adrianopoli potiri: Thraciam vi assumere; Graecorum copias, quae resistere conabantur, caedere: magno atque horribili consiliorum successu: et ut non uno in loco regnare videretur; utramque Maesiam,

Serviam atque Bulgariam invadere, et in suam potestatem redigere non extimuit; et praelio commisso cum utroque in campis Cassouiis, Marcum Bulgarorum principem profligavit: Lazarum Serviae Dominum captum occidi jussit; et ulterius progressus esset, nisi miles Lazari Prmcipis heri sui mortem vindicans, pugione in Maesia percussisset: cujus mucrone interiit; qui viginti tribus annis, postea quam patri Orcani successit, tot tantasque res mirabili successu gesserat.

Videtis quot quantique progressus facti sint a tribus Turcarum ducibus; septuaginta, ut opinor, tribus non am plius annis: Asiam prope omnem possidebant: Graeciam suis praesidiis inclusam coercebant; in Bulgariam, Serviam, totamque Maesiam penetraverant. Quid hîc ego dicam? Deone ista placere? Non placent quidem; quî. n. quae mala sunt DEO placeant? Sed si omnis potestas a DEO est, ut profecto est; negare non possum, non solum permissu haec DEI, sed etiam provisu fieri. At ego Dei arcana et occulta consilia quaerere nolo; minus volo scrutari; longe minus excutere; unum arripio, de quo institutus a me hic sermo est; culpam totam in nostro Imperio, in nostris domesticis dissidiis, in nostris intestinis praeliis consistere. Commemoravi enim vobis, quae Ottomanno duce, conditore hujus imperii, quae Orcane filio, dum patris vestigia secutus est, certamina in nostra Europa extiterint: tota Italia, Gallia, Britannnia, Germania,

Vngaria etiam et Polonia: quae inde ab initio Ottomanni concitata, partim Amurathe Imperatore non desinebant; partim nova orta erant, superioribus perniciosiora. Nonne enim tum Dani adhuc cum Holsatibus bellabant? Nonne certamina inter Anglos et Gallos adhuc tum ardebant? Nonne Ioannes Galliae Rex ab Eduardo III. Angliae Regis filio, in agro Pictonum praelio victus capiebatur? Nonne aliquot tum annis intestinis factionibus exagitabatur atque vexabatur Gallia? Nonne postquam David Scotorum Rex decem millibus aureorum sese carcere liberavit, naeque tamen quiescebant ab armis vicina regna? Nonne bellum ab Vngaris renovatum cum Venetis? Nonne post inducias biennii Angliae Rex Galliam depopulabatur? An non Aquitania tum adhuc a Gallis desiderabatur, possessa ab Eduardo V Valliae Principe, Eduardi III. filio? An non tum Ioannes Galliarum Rex, captivus in hostili terra moriebatur; bellumque renovatum a Gallis atque Anglis erat? Quid vero? nonne Vngarus cum exercitu in agrum Tarvisinum profectus, Venetos cogebat pacem petere? An non Carolus IV. et Sveviae civitates Eberhardo Vuirtembergensium Comiti bellum faciebant? An non Ioannes Palaeologus Graecorum Caesar, foedere cum Venetis inito, belligerabat cum Genuensibus? An non Genuensium classis aucta Catalani Regis auxiliis superata et disiecta erat? An non bellum motum a Vuenceslao

Lucemburgico duce, filio Caroli IV. et VVilhelmo suliacensium Duci? An non Arragones et Veneti ad Corsicam Insulam Genvensium triremes quadraginta; partim submer serunt, partim captas ab duxerunt?. An non iidem ad Peloponnesi promontorium navali pugna a Genuensibus victi, non diu frui prioris victoriae gaudio poterant? An non tum adhuc Carolas Comes Blesnensis cum Comite Montifortio Ioanne, de Britanniae ducatu, variis praeliis, antequam in acie victus occubuerat, decertabat? An non belium Hispanicum, quod Petrus Rex Castellanus cum Heinrico fratre notho gerebat? An non in illis praeliis Eduardus Tertius Angliae Rex Petro, et Carolus V. Galliae Rex Heinrico auxilio venerant? In his tot tantisque et tam late fusis regnorum et Rerumpub. perturbationibus, quae salus erat speranda? quae auxilia comparari poterant? quis exercitus confici poterat, qui Turcis resisteret? quae occasio, quae facultas non data fuit isti tam potenti, tam atroci, tâm crudeli, tam pernicioso inimico amplificandi imperii?

Trium Turcicorum Imperatorum recensui tempora, et res gestas, et nostras domesticas calamitates: Transeo ad Bajazetem: qui extremo praelio a Tamerlane Tartarorum rege victus atque captus: caetera gloriosus et felix Imperator; si felicitas in barbarie et tyrannide et injusta possessione esse potest. Verumtamen magna fortuna et rerum successu Imperium suum

administravit; impio autem rerum exordio. Primus enim in hac tyrannide fratricida extitit; et auctor fuit crudelissimi instituti. Nam occiso Solimanno fratre, Amurathi patri successit: atque hoc exemplum specie prudentiae falso defenditur; quasi absque parricidio atque impietare Turcicorum regum nemo pius et prudens videri possit. Pius tamen in parentis morte ulciscenda fuit: et Bulgaricum bellum initio regni perse quutus est; et Marcum Bulgarorum Principem pugna acri superatum atque captum occidi jussit; plurima atque munitiora illarum regionum oppida, arces atque castella militum praesidiis occupavit.

Bosnam deinde et Croatiam et Illyriam et Chaoniam et Epirum et VValachiam vastavit; multis Christianorum millibus partim occisis, partim in foedam servitutem redactis. Graeciam prope omnem una cum Thracia possidebat; cum urbem Constantinopolim annos octo populando et obsidendo vexaret atque affligeret: et potitus ea fuisset, nisi Sigismundus primum Hungariae Rex, deinde Imp. Romanus, magno exercitu ex Vngaris, Bojemis, Germanis, Gallis confecto; et in Thraciam Nicopolin usque progressus; obsidionem Constantinopolitanam intermittere coegisset, sed calamitoso rerum exitu. Gallorumn. culpa atque temeritate praelio adverso facto, clade magnâ acceptâ, Sigismundus fuga evasit.

Sed et Bajazetes a Tamerlane Magno Tartarorum Rege, rursus Constantinopolis obsidionem intermittere cogebatur; quam renovaverat post Sigisinundi fugam, et ad Angorium in Asia a Tamerlane praelio commisso victus, captus et caveae inclusus; in foedissimo carcere anno circiter M. CCC. XCVIII. mortuus est; cujus occasu Constantinopolis obsidione liberata, occasionem dabat nostris ad res amissas recuperandum: nisi domi intestina certamina, quam foris sociorum salus, extitissent gratiora: idque non divina approbatione, sed culpa majorum nostrorum; quorum errata a nobis non diminuuntur, sed multiplicantur magis: et metuo majores nostros melius aestimasse, principia cujusmodi fuerint; quam nos extrema malorum consideramus: ut Sigism andus, de quo jam dictum est, ex ipsa Graecia suis sumptibus atque impensis, a Constantinopolitanis castris in Thracia Bajazetem ausus fuit provocare: nos Turcarum Amurathem Viennae maximis copiis minantem non cogitamus depellere.

Sed excusare possunt apud prudentes viros majores nostros civilia et domestica bella: quibus impediebantur, ea suscipere et facere; ad quae et natura ipsos, et periculorum magnitudo et veritatis ratio hortabatur. Aut enim eadem mala, aut nova concitata pericula, improbis negligentiae, probis timoris argumenta suppeditant.

Vladislaus neo tempore Monachus cognominatus Poloniam armis perturbabat: bellum adhuc Britannicum flagrabat: Angli praelio navali ab Hispanis victi erant: belligerabant adhuc tum etiam civitates Imperii cum Comite VVirtembergense Eberhardo. etiam Angli cum Gallis. Dissidebant inter se Romae Cardinales: et pars altera Vrbanum VI. altera Clementem VI. Pontificem crearant, magna perturbatione atque tumultu Italiae: Deinde alterum Ecclesiae dissidium ortum, Constantiensi tandem Concilio vix pacatum. Cruciferi rursus et Lituani mutuis se incursionibus vexabant: et Ioanna Siciliae Regina novam facem discordiarum incendit, adoptato Ludovico Andegavensium Duce: invito et improbante Pontifice qui Carolum Dyrrachiae ducem, regem Siciliae appellârat ex quo novum bellum Siculum nascebatur. Auxilium portabat in Galliam Thomas Brychinganus, ex Angliae optimatibus Princeps, Ioanni Montifortio Duci. Armis Poloni cum Pomeranis contendebant: Luitboldus frustra et adverso et cruento praelio Helvetiae civitates recuperare conabatur: Ludovicus Andegavensium Dux in Italiam vocabatur; ut Carolo Dyrrachino, quem Pontifex Regem Siciliae appellârat, resisteret, et Ioannae regnum defenderet. Ardebat adhuc bellum Flandricum: et praelio profligab antur Flandri: desideratis viginti millibus suorum militum: annis septem continuis gerebatur: opinio omnium

erat, ducenta millia hominum utrinque occubuisse. Hoc eodem tempore gliscere inimicitiae coeperant inter Carolum III. Dyrrachinum Siciliae Regem Neopolitanum et Vrbanum VI. Pontificem: et Italia proxima a novis tumultibus aberat: cum Leo Rex Armeniae regno profugus, â Turca superatus, auxilia a Galliae et Angliae Regibus frustra peteret: propterea quod ipsi diuturno bello et praeliis multis fatigati, domi requirebant, quod ab Armeniis expectabatur. Hispani et iam foras mittere non poterant auxilia; propterea quod Castellanus cum Lusitano bellabat; et tametsi Armeniae Regi, Galliae et Angliae Reges opem negassent; tamen alter Castellano, alter Lusitano suppetias ferebat. Neque quiescebat armis atque dissidiis exercita mulier Elisabetha Vngariae Regina vidua: et per insidias Carolum Neapolitanum Regem necari curaverat. Nondum etiam bellum VVirtembergicum confectum erat: et Sueviae foederatae civitates ad VVylam oppidum praelium cum Eberhardo Comite ad versum fecerant.

Hisce annis XXX. inde ab initio Imperii Bajazetis, duo solum, quae laudari possunt, pro Repub. praeclare suscepta sunt; quorum unum erat, quod Galli. Angli, Genuates conjunctis viribus Saracenos Africanos compulerunt, captivos qui Christiani nominis erant reddere. Alterum erat Sigismundi in Thraciam expeditio: infelix quidem illa, sed tamen laudanda,

propter Imperatoris praeclarum studium; qui calamitosae pugnae culpam non sustinebat, quae Gallis praestanda fuerat. Tertium erat gloriosum, quod VValachi adjuti Turcicis auxiliis, in Vngariam profecti, ab Vngaris magna hostium clade ab illis finibus depellebantur. Verum haec ejusmodi sunt, ut potius ostendant, quantum possimus: si pace constituta et societate facta, omnium regum atque rerumpub. communibus armis et unanimis consiliis cum crudelissimo tyranno bellaremus. Cladem Sigismundi Gallis asscribebant: sed major caussa hujus in eo haerebat; quod non satis auxiliorum habebat; et tantum solum exercitum in Thraciam ducebat, quantum Rex Vngariae suis facultatibus conficere poterat. Quid enim interest deserere socium in calamitate et cum possis, non satis adjuvare?

Sed haec pars de exercitu atque auxiliis, opinor, ad te, Sturmi; pertinet. Nam quoniam de perpetuo exercitu disseres; non dubium est, quin de modo copiarum sis tuam expositurus sententiam. Quare ad quintum Turcarum Ducem transeo, ad Cyriscelebem; qui Bajazeti patri apud Tamerlanem in ipsa Tartaria captivo successit, ut quidam putant: vel, ut alii volunt, in vinculis jam mortuo: quo tempore si unquam antea, tum certe occasio ostendebatur instituendi rursus Romani imperii. Hoc enim antiquum nomen in Imperio retinendum est.

sit Germanorum Principum; a Romanis tamen Imperatorib, perpetuam successionem habet; et utile atque honestum vel potius necessarium est, istud nomen perpetuis usurpare sermonibus. Sed nunc de Cyriscelebe.

Post cladem Bajazetis, filij illius facto praelio aduerso salutem effugio quaerentes: in Graecorum ex cubias, ad Hellesponti angustias, unus, et ut volunt, etiam alter delapsi; et Constantinopolim ad Imperatorem ducti: custodiae traditi sunt: Cyriscelebes autem, meliore fortuna usus. Adrianopolim evasit. Sed Constantinopolitanus Imperator prope libera custodia captivos fratres liberalius tractavit; quam Tamerlani placitum fuisset, si ab ipso fuisset intellectum; cum quod non minus ab armis Tamerlanis sibi metuebat, qui Asiae omnes eas partes, quas Bajazetes habebat, occupauerat; tum quod ita videbat ab Hadrianopolitanis exceptum Cyriscelebem: ut a patris videretur virtute, atque industria militari minime declinasse. Ita Constantinopoli quasi circumclusus; et desperatis Imperii Germanici auxiliis, cum armis non posset contendere: humanitate cogebat, quod metuebat conciliare. Cyriscelebes autem non diu regnabat. sexto anno. n. Imperii mortuus est; recuperatis solum iis, quae patri a Tamerlane ademta fuerant in Asia.

Et quanquam hoc tempus oblatum Caesari fuit: tamen dissimulare magis utile fuit, quam a Principibus Imperii opem atque auxilia frustra petere.

[?]verumtamen profligatis Turcis Tamerlanis virtute, incumbente exitio urbi Constantinopoli, proposita societate Tamerlanis: cujus res exiguo tempore gestae documenta dederunt utilis et non infidae societatis. Nihil. n. tam flexibile est ad amicitiam; quam prudentia et animi altitudo, si in barbaro homine appareat. Sed quid Imperator novus tum potuit Rupertus Palatinus? cum Emanuel Palaeologus Constantinopolitanus Caesar frustra in Gallia auxilia peteret: cum Lancastrius Dux Heinricus in Anglia Richardum regem regno deturbaret; cum Dania et Holsatia adhuc bellarent: cum Ladislaus Rex Siciliae Sigismundo Caroli Quarti filio in Vngaria opponeretur: quod bellum etiam totam Italiam in diversas partes distrahebat: et hunc ignem magis tota Italia inflammavit; cum Ladislaus cum Ludovico Andogavensi belligeraret: idque annis multis; idque vel dissimulantibus Romae Pontificibus: vel (ut quidam scribunt) iisdem auctoribus dissidiis excitatis. Adhuc igitur constat nullum tempus vacuum domesticis discordiis fuisse, quinque istis Turcarum tyrannis: et haec ipsa certamina, si quis recte consideret, non minimum momentum attulisse Turcis, regni affectandi, instituendi, amplificandi: occupata Asia; oppressa prope tota Graecia: Servia etiam et Bulgaria adjuncta. Neque desierunt hi tumultus, etiam in sequentibus Imperatoribus, usque ad hoc nostrum seculum: tametsi proxime ab Imperio viderentur Turcica arma.

Mahumetes enim Cyriscelebis filius Imperator, post pervagatas et subactas primo anno Serviam, VValachiam, Sclavoniae etiam magnam partem; Sigismundum Vngariae Regem in campis Salumbezenis praelio ita vicit; ut Sigisinundus, quae Mahumetes regno ademerat, tametsi conaretur, tamen recuperarenon potuerit: domuit Macedoniam, et usque ad mare Jonicum amplificavit Imperium. At quot quantique in nostra Europa septendecim annis, quibus Imperio iste praefuit, motus flagrabant! Danubium is primus ausus trajicere exercitu; VValachis tributa imposuit: Pontificum compet[?]torum inter se odia atque contentiones, quae ante Costantiense: Concilium deflagrare non poterant, concitabant implacabiles inimicitias inter Aurelianam et Burgundicam familiam, propter interfectum Lutetiae Ludovicum Aurelianum Ducem, Caroli V I. Regis fratrem; quo dissidio tota. Gallia exagitata fuit. Ad hanc perturbationem Regni Galliae accessit adversum praelium cum Anglis ad Agnicurtium factum; multo maxima parte exercitus caesa; nobilibus pluribus ex optimatib. captivis in Angliam deportatis. Vicit etiam, dum regnavit Mahumetes, Dux Betfordus Anglus navali praelio Gallos in Normannia: ibi multas civitates ab Anglis expugnatas esse constat. Lutetia etiam a Ioanne Villario dolo occupata, in ditionem et potentiam Ioannis Burgundiae Ducis venit. Idem non multo post

interfectus in ponte Monosteriolano; ubi Sona Sequanae conjungitur: cum in collocutionem cum Delphino venisset; occasionem dedit Philippo filio, ut societatem cum Angliae rege faceret. Hic Galliae status erat: qui secum Angliam, tametsi victricem, tamen avocabat a cogitationibus periculorum Turcicorum. At iisdem temporibus Italia turbulentior. Nam praeter Pontificum contentiones Ladislaus Siciliae Rex Romam occupaverat: atque inde in Hetruriam progressus, saeviebat; suam, ut putatabat, fortunam secutus; sed recuperata post Roma, duce Paulo Vrsino, et Pontificiorum auxiliis fuerat: altero post anno praelium ad Rupem Siccam Vladislai Regis Siciliae et Ludovici Ducis Andegaviensis, et postero anno rursus Roma a Ladislao oppressa; et eodem mortuo rixae in Sicilia inflammabantur acrius: et ut nova fax belli esset, Martinus V. Pontifex Rom. Ioannam Secundam Siciliae Reginam nuper coronatam regno privavit: regemque appellavit Ludovicum III. Andegavensem. Ecce non minus Italia, quam Gallia atque Anglia, iisdem temporibus; bellis atque certaminibus exercebatur: sine quorum auxiliis justus exercitus, praesertim diuturnus, confici atque ali non poterat: et Germaniae ocium non dabatur: Mortuo. n. Roberto Caesare, Sigismundus Caroli VI. Imperatoris filius, unanimis ordinum sententiis propter virtutem Imperator electus; cum Venetis bellum gerere cogebatur: et dum [?]pse in Foro Iulio hostem ulciscitur, illi Dalmatiam

vexant. Paulo ante hoc bellum, anno quo smperator factus erat, Cruciferi cum Polonis et Lituanis ingenti clade affecti erant. Subsecutum post anno M. CCCC. XIV. Concilium Constantiense; cui Imperator ipse praeesse, pacis caussa, et adesse voluit, neque tamen cessabant discrimina: et Cruciferi cum Polonis continenter certabant: et Emanuel Palaeologus a Mahumete premebatur, in magna inopia omnis commeatus; qua compulsus ad Polonos legationem misit postulans commeatum necessarium. In Constantiensi vero Concîlio Ioannis Hussi mors contra fidem datam cremati, Bojemos duce Citzcand arma concitabat; quod incendium annis compluribus restingui non poterat. Conabatur tum Imperator bonus, ut proposui, recuperare res amislas in Vngaria: Sed impar Mahumetis viribus abstinere a praelijs cogebatur: non suâ culpâ: neque tam fortunâ suâ quam dissidijs et armis Europae nostrae.

Atque haec Mahumete Imperatore evenerunt septendecim annis gesto Imperio: cujus filius Amurathes secundus annis triginta vario Marte atque fortuna magis, quam superiores, suit exercitus. Principio enim bellare cum Mustapha patruo suo magno, Cyriscelebis fratre, est coactus: quem mortuo Mahumete patre regnum affectantem, armis superavit: patrique successit in Imperio. Deinde Georgio Serviae Despotae bellum movit: Novimentum et Scopiam urbes quadriennii obsidione fatigavit: filios duos Despotae oculis privavit;

et genitalibus praesectis crudeliter mutilavit, et non pietate, sed forma virginis filiae Despotae motus, eam in matrimonium habuit. Idem Ianizarorum primus custodiam instituit: Aetoliam et Epirum invasit: nec ab Illyrico abstinuit: et omnes ejus regionis partes finitimas Dalmatiam, Croatiam, Istriam pervagatus, magnam hominum et jumentorum copiam abduxit. Thessalonicam nobilem urbem Venetis ademit: Belgradum vero aggressus post obsidionem septem mensium desideratis hominum decem millibus, cum dedecore coactus est discedere: atque hic primum se vinci posse didicit; idemque ipsum Ioannes Hunniades docuit apertius.

Nam ad Dravum et Sauum Vngariam vastantem caecîdit, et coegit fugere. Idem conatus erat undecim ante annis Sigismundus Caesar magnâ virtute, sed minore successu. Vladislaus a. Hungariae et Poloniae Rex, meliore fortunâ, eodem Duce Hunniade, cum Amurathe congreditur. Praelio enim secundo facto, magna clade affectum ad pacis conditiones descendere compulit: Pace vero violatâ, quam cum Vladislao Vngarorum Rege facere coactus erat, auctore Eugenio IV. Pontifice, Venetisque impulsoribus, Christianorum copias ad Varnam flumen magnâ clade profligavit: in qua Rex Vladislaus occubuit: et Iulianus Caesarianus Cardinalis Pontificis Legatus praelio fugiens interfectus est. Paulo ante finem vitae Croiae

obsidione frustra attentatâ, multis suorum amissis, postero anno diem suum obiit. Si illis temporibus Imperium nostrum paucis annis continuum et justam exercitum alere potuisset; sacile hic hostis compesci poterat. Sed eadem dissidia, que superioribus Caesaribus exercebantur, etiam Amurathe Rege, salutem communem impediebant. In Bojemia enim motus Hussitarum indies vires acquirebant majores; qui aliquot annis Germaniae partes vicinas Bojemiae multis et variis calamitatib. affligebant.

In armis adhuc Cruciferi et Poloni erant. Sigismundus Vitoldi fisius, magni Ducis Litvaniae frater, in Bojemiam magno exercitu profectus est. Frater etiam Poloniae regis Vladislai Suitrigeslo in Polonia, Litvania, Russia variis certaminibus bellabat: tandem praelio uno cum Livoniis a Polonis et Litvanis superatus, quod sperabat, non potuit perficere. Geldriae Dux cum Iuliacense Duce decertabat. Contendebant etiam inter se armis Boleslaus Massoviae Dux, et Casimirus Litvaniae Dux Magnus: et Burgundiae Dux Ducatum Lucemburgensem VVilhelmo Saxoniae Duci ereptum vi occupabat. In eadem tempestate Reinaldus Andegaviensis Comes provinciae ab Antonio Comite Valimontio, praelio superatur: et Divionem ad Philippum Burgundiae Ducem in custodiam mittitur. Eo autem victoriae Angli in Gallia pervenerant; ut Heinricus sextus Angliae Rex, etiam Franciae Rex Luretiae ornatucorona

in aede primaria appellaretur. Nihilominus praelia non desinebant; sed variis post certaminibus in Normannia contendebatur de Galliae Imperio; et Parisienses fastidio moti, Anglorum praesidio ejecto, Regem suum advocaverunt; neque Amurathe regnante finis horum certaminum provideri poterat. Atque etiam in Italia non minores perturbationes erant. Bellum. n. Ludovicus III. Andegavensium Dux, de quo antea dixi, adhuc cum Ioanna secunda Siciliae Regina gerebat. Alphonsus item Rex Arragonum in Corsica cum Genuatibus; quem loanna Siciliae regina, contra Ludovicum advocabat: spe oblata adoptionis si sibi opem ferret. Eadem adoptatum Alphonsum non multo post aversata; adoptione rescissa, Ludovicum Andegavensium Ducem recipiebat: et paucis mensibus post Neapolim recuperabat. Pugna paucis annis deinde navalis Genuensium subsecuta est; et Alfonsus una cum fratribus captus a Genuatibus abductus est. Idem Alphonsus dimissus a Philippo duce Mediolanense bellum facit Renato Andegavensi: qui pecuniâ sese a Philippo Burgundiae duce redemerat: et fratre Ludovico Andegavensium duce mortuo, classe Neapolim venerat: neque prius ab armis discessit; quam devicto Renato Neapolim cepislet; et occupato Regno Neapolitano universo, variis certaminibus vicinas Italiae partes pacasset; quo sibi tutior esset istius regni administratio.

Sfortia, gener Philippi ex Vicecomitibus ultimi Ducis Mediolanensis, una cum Ducatu; morte soceri relicto, invadit et obtinet. Atque hi tumultus erant Italiae: neque Galli minus infestati armis erant: cum ipsi primûm adjunctis sibi Scotis, Anglos ad Bellifortem in Andibus praelio vincerent: deinde Marte mutato, Betfortio duce, in Normannia ad Vernolitum pugnâ superarentur: multisque deinceps post annis variis inter se certaminibus bellum ducerent.

In his tam magnis atque perniciosis, tam variis atque diversis, tam longe lateque dispersis armorum contentionibus, quî potuerunt Imperatores nostri vel suis viribus cum tam potente atque crudeli et vigilante hoste pugnare; vel ab amicis et sociis, atque principib. opem et auxilia, in Hispania, in Italia, in Gallia, in Anglia, in ipso etiam Imperio, et ab Imperii vicinis gentibus comparare? Et quis non Turcas ignavos duceret, si tot occasiones tam diuturnas negligerent?

Atque haec de Amurathe II. illiusque temporis statu Reipub. Christianae; cui Mahumetes II. filius successit; qui non minore gloria rerum gestarum regnum administravit; quam illorum erat opinio atque existimatio: qui ante ipsum in Imperio fuerant: vario tamen Marte et praeliorum variis conversionibus; impio etiam rerum exordio. Patre. n. mortuo, ut solus

regnaret; et ut ne pater solus sepeliretur; fratrem suum hecatum iisdem justis, eodem sepulturae monimento condi curaverat; atque magna illi quaedam ex animi sententia successerunt. Nam anno milesimo quadringentesimo quinquagesimo secundo Constantinopolim magna crudelitate expugnavit: Athenas solo aequavit: et quicquid literarum ibi erat atque doctrinae sustulit: et quic quid ibi reli quum in Graecia locorum erat, caede et direptionibus est pervagatus: ut Albaniam, ut Acarnaniam, ut Peloponnesum. Corinthum etiam cepit: Trapezuntinum Regnum suis ditionibus adjecit: Rege Davide affecto capitis supplicio. Capta etiam ab eodem Lesbos est insula: Stephanum ultimum Bosnae principem interfecit: nobiles atque optimates locis praeruptis atque de turribus praecipitavit. Vngarorum et Sclavorum finibus in Ciliciam usque depopulationem atque vastationem intulit: et misso Omare Duce Euboeam Insulam magna vi atque crudelitate expugnavit. V Valachiam et Vngariam usque in Croatiam, Dalmatiam, Forum lulium et Styriam incursionibus et praedis vexavit: easdem praedas et depopulationes rursum in Illyrico ad Savum flumen in Sclavoniam et Istriam nemine occurrente fecit. Capham Tauricae Chersonesi civitatem, Genvensium coloniam, in ora Ponti Euxini per proditionem intercepit: alias item passim regiones in Sarmatia et Illyrico rursus et Pannonia suis incursionibus infestavit: idem

rursus in Foro lulio fecit. Piratae etiam hujus Mahumetis Nicosiam Cypri urbem celebrem depopulationibus afflixerunt. Venetos etiam pacis conditiones accipere coegit; Chalcide et Scodra illius tradita arbitrio. Hydruntum etiam classe in Italiam missa expugnavit, Haec quidem omnia secunda; non tamen ubique felix bellator extitit: ut videre sit potuisse illum vinci; si eorum, quibus infestus fuit, potulssent coire societates: id quod per dissidia et discordias fieri non potuit. Vinci tamen poterat: non n. omnia succedebant. Belgradum enim frustra obsedit, desideratis decem, cum obsidionem solveret, pugnatorum millibus. Crojam frustra oppugnavit: multis ex suis occisis: desen dente Scanderbego; qui etiam in Epiro secunda praelia fecit: eique atrocem cladem intulit. Nicolaus etiam Canalis, Venetorum classis praefectus, navali pugna congressus, simili clade Mahumetis classem profligavit. Persarum etiam Rex Vsuncassanus ausus est ejus potentiam contemnere, et bello cum illo contendere; et tertio post anno, secundis aliquot praeliis factis, multas civitates Mahumeti ademit: atque Vsuncassanis fortunam atque exemplum secutus Stephanus Moldaviae Palatinus, in ipsa Moldavia et V Valachia ad Istrum fluvium superavit; et in Maesia ingens multitudo Turcarum hoc ipso Mahumere rege caesa est. Victae etiam aliae ipsius copiae ab Vngaris: et Rhodum frustra obsedit. et non sine magnis

Videtis in hujus Tyranni felicitate atque victoriis res ad versas atque clades: et compesci poterant illius arma: si Christiani nominis Principes inter se belligerare et tumultuari desiissent. In Italia enim Mahumete Imperatore fervebant adhuc bella et certamina vetera: et Franciscus Sfortia cum Venetis in Insubria vario Marte decertabat. Paulus Campofrag osus ejectis Gallis, Genuatium se Ducem faciebat. Genuates Francisco Sfortiae sese suaque concredebant; ut melius iis, quos metuebant, possent resistere.

Offensa etiam erat Sabaudia, ejecta e Cypro insula a Iacobo Cypri Regis notho filio Carolota sorore, nupta Ludovico Sabaudiae Duci. Neque Gallia omnino quiescebat. Principio. n. regni Mahumetis, secundis factis praeliis, totam Normanniam recuperabat: posteaquam Angli eam annos triginta amplius possedissent. Vincebantur etiam Angli in Petragoricis, caeso Talboto Anglo cum filio: quae victoria etsi finem adferebat belli Gallici: tamen initium dedit civilis discordiae; quod ab Eboracensi et Sommersetensi ducibus excitabatur: et ita Galliâ pulsi Angli; ut Caletum tamen et vicina et Oceanum munita loca retinerent. Varvicensis et Sarisbiriensis Comites sese Eboracensi Duci adjunxerant; ut Heinrico VI. Regi majoribus viribus possent resistere. Paucis post annis, praeter varia alia praelia, pugna etiam

ad VVacfeldum commissa: Eboracensis Dux occiditur: Sarisbiriensis captus, capite plectitur: et rex regno restituitur. Sed haud multo post idem conjuratione Principum regno pulsus et profugus in Scotiam evaserat: et Eduardus Eboracensis Dux, Richardi filius, concilio Regni habito, regni haeres renunciatur. Iacobus vero Scotiae Rex ad quem Heinricus Rex confugerat, in obsidione Roxburgi percussus tormenti ruptura interierat. Idem Heinricus Rex in regnum postea redire conatus; praelio ad Exhamum victus, Londinum captivus ducebatur. Duobus annis post bellum Gallicum, BONVM PVBLICVM nominatum, adversus Regem a Principibus Galliae concitabatur; et eodem modo, quo Anglia. turbabatur Gallia bello domestico. Sed in Anglia Mars dubius: et Eduardus IV. â fratre Clarentiae Duce et Comite Varnicense praelio superatus, paulo post captus erat: sed mox custodia clam liberatus, praelio superior, victoriam adipiscebatur: rursusque regno profagus. et a Carolo Burgundiae Duce affine sorori adjutus regnum recuperat; capto Heinrico VI. inimico suo. Neque tamen tum etiam pacatum regnum erat. Pugna enim ad Barnetum proxime Londino commissa Varnacensis una cum fratre, Montis Acuti Marchione, caesus erat; neque multo post Margaritha Heinrici VI. Regis captivi uxor, una cum Eduardo silio capiebatur: necabatur filius: ipsa in Galliam remittebatur: Rex Heinricus regno abdicatus, occidebatur in carcere.

Georgius etiam Clarentiae Dux, septimo post anno, Eduardi Regis jussu, Londini in carcere tollebatur.

In his motibus quomodo vel Italia commode, vel Gallia facile, vel Anglia omnino Imperio Germanico adversus Turcas adesse poterat [?] etiamsi in Imperio concordes animi Principum, et unanimes eorum de Turcica expeditione potuissent esse sententiae: id quod fieri non poterat? Dissidebant. n. inter se et certabant cum Polonis Cruciferi: quorum ordo tum necessarius erat Imperio: et Pontificis auctoritatem defendebat. Bellabant etiam inter se duo Episcopi Moguntinenses: et magnam nobilitatis partem uterque pro se in societatem certaminum annos tres trahebant. Fridericus Comes Palatinus Rhenanus bellum cum aliquot Principibus pro alterius Episcopi defensione gerebat: et pugnâ secundâ commissâ ad Nicrum amnem, captivos illos secum Heidelbergam abduxerat. Fridericus Imperator III. Viennae a suis obsidebatur: quem Georgius Podiebratius Bojemorum Rex eo periculo liberabat. Recens. n. discordia composita erat: quae exercebatur inter Fridericum Caesarem et Vngariae Regem, magno Imperii detrimento. Cruciferi sese in Regis Casimiri fidem dederant: concordiâ reconciliata cum Polonis. Matthias Vngariae Rex Bojemiae regnum appetebat: et Bojemi varia consilia capiebant de novo Rego in Georgii Podiebratii locum subrogando.

Matthias Vngariae Rex cladem non parvam in VValachia acceperat: et Fridericus III. Caesar consilia agitabat cum Casimiro Poloniae Rege: Idem Casimirus Fridericum Caesarem adversus Matthiam Vngariae regem excitabat. Carolus Burgundiae Dux Novesium obsidebat: Idem cum Helvetiis depugnabat; et ad Granansonem atque Mortam duobus praeliis profligabatur; et in Lotharingia bellig erans, ad Nanceum a Lotharingiae Duce superatus occumbebat. Non parvum id certamen erat, et late patens discrimen: cum Lotharingiae Dux Helvetios haberet socios: Argentoratenses etiam atque vicinos populos. Bellum etiam novum ortum: quod Maximilianus Caesar Friderici filius cum Ludovico XI. Galliarum rege gerebat: et paulo antea Cruciferorum ordo certaminibus exercitus, bellum cum Polonis renovaverat: et Matthiae Vngariae Regis exercitus e Silesia profligatus erat, Quis locus, quod tempus, quae ratio, quod initium esse tunc poterat exercitus conficiendi, et expeditionis ducendae in Turcici Mahumetis tot ditiones, tot regiones, tot civitates: tantâ illius constitutâ potentiâ: tantâ fortunâ factis progressibus; et in tanra Europea reliquae vindicandae negligentia, et in dissidiis domesticis exercendis diligentia?

Bajazetes II. sequitur; qui in utramque fortunae partem felix atque infelix extitit: et ea erat Imperii conditio: ut nec felicitati illius resistere, nec infelicitatem armis, ut oportuerit,

persequi potuerit, propter domestica mala et intestinas contentiones. Fratricida etiam extitisset: nisi Zizy mus frater ejus, ex vi et armis illius delapsus, ejectus Asiâ, Rhodum profugus, a Magistro Rhodiorum Equitum adjutus, Romam mati devectus esset ad Innocentium Octavum, consilium et auxilium illius implorans. Infelicitatis autem Ba azetis esse puto; quod initio regni cum Aegypti Sultano bellum gerens; cum frustra dimicaret: foedus cum illo inire, quam armis contendere duxisset esse satius. Et, Alfonsus citerioris Siciliae Rex, paulo ante Hydruntum recuperavit: atque illud tempore eodem magis adversum; quod Matthias Vngariae Rex et Stephanus Palatinus V Valachiae Bosnam illi eripuerunt: et Ioannes Scanderbegus Georgii filius patris ditionem a Turcis erepta recuperavit: et in obsidione Sabaciae arcis copiae illius a Mathia Vngariae Rege fortiter depulsae sunt. In Croatiam etiam irruentes a Caesare Maximiliano fugatae sunt: et Russiam vastantes hyberna tempestate deletae sunt. Venetorum etiam classis, adjuta auxiliis regum et sociorum, Aegina et Zazyntho insulis vastatis, Cephaleniam et Neritum coeperunt; et Naupliam obsidione liberarunt. Vngariae etiam Regis exercitus Turcicas copias ad Iaizam in Bosna profligavit: et Turcicas finitimas ditiones depraedationibus vexavit: et ssmael Sophi Persarum Rex secundo praelio Bajazetis copias delevit.

Atque haec illi adversa extiterunt: ista vero nobis infesta: quod ante Sabaciae arcis defensionem Vngariam praedis atque incendiis vastaverit Bajazetis exercitus; quod Cerauniorum montium in Epiro incolas, usque ad id aetatis adhuc liberos, suae ditionis atque potestatis fecit: quod Methonam et Coronam urbes Peloponnesi, quas Veneti tenebant; expugnavit: oppidanos occidit; ipseque Episcopus Methonensis, illius jussu, ipsoque coram astante, capite truncatus est: Naupactoque et Dyrrachio potitus est. Gallorum etiam copiae a Turcis pugna victae sunt; sed culpa (ut tradunt) Venetorum ad urbem Mitylenen, Duxerat a illum exercitum Philippus Ravenstenius Genuae praefectus.

Atque haec Bajazetes feliciter: sed ita ut adversa cum his comparari possint et designassent majora nostri saepenumero; si aut sat cito, aut satis magna, aut satis diuturna auxilia habuissent. Tecum enim sentio, Sturmi, in hac quaestione. Sed haec ego duo incommoda domesticis asscribo dimicationibus: quae ea etiam aetate, quâ haec gesta sunt, adhuc vim suam explicabant. Bajazete enim Turcarum Imperatore Galli, Anglis regno ejectis, cum Flandris bellabant: Asia occupata: ad Fanum Albini in Britannia pugnâ commissâ. Ludovicus tum Aurelianus Dux, et Princeps Auraniensis capiebantur. Heinricus vero VII. Rex factus, auctore Maximiliano Caesare, exercitum in Galliam transmittebat.

Carolus VIII. Margaretham Cae saris Maximiliani filiam repudiabat: habita in matrimonium Anna Britannica: sic vero Gallia nondum refectâ post Anglicanas vexationes, neque ipsa quiescere potuit: et minus potuit adversus Turcarum potentiam: sed Anglia magis laborabat. Eduardi. n. IV. impuberes filios duos Richardus patruus clanculum necari curaverat, regiam coronam sibi arrogans. Heinricus Richemontii Comes, XV. annis in Gallia exul, reversus in Angliam, praelio secundo facto, atque caeso Richardo, ad regnum perveniebat: quo tempore etiam Scotia aestuabat: occiso Iacobo III. Scotorum Rege; conspiratione nobilitatis adversus ipsum facta: Ioannes Comes Lincoliensis, praelio victus in agro Eboracensi; ab Henrico VII. occiditur; qui variis inde seditionibus exagitabatur: Bellum Angli Scotis intendebant; opprimebatur etiam in Anglia Cornubiorum seditio. Atque istae erant Angliae turbae: neque Italia ab armis soluta erat. Carolus enim VII. Rex Galliae, Siciliae regnum occupabat: atque eo bello confecto, confligebat cum faederatis Italiae Principibus ad Tarnum amnem: qui ubi in Galliam reversus est: Siculi Gallis ejectis Ferdinandum regem revocant. Occupabatur etiam post mortem Mediolanum a Ludovico Sfortia: sed ipse postea captus a Ludovico XII. Rege in Galliam ductus, ibi diem suum tandem obiit. Idem Galliarum Rex Duce Albiniaco Regnum Neapolitanum

recuperabat; regemque Fridericum in Galliam abduci captivum jusserat. Rurlus Galli pellebantur a Ferdinandi Regis Hispaniarum vicario, Ferdinando Consalvo auctore: vel (ut scribunt aliqui) Alexandro VI. Pontifice. Neque quiescebat Galliarum Rex Ludovicus XII; et loannem Bentivolum Bononia pellebat. urbemque Iulio II. Pontifici restituebat. Deficiebat illis temporibus Genua a Gallis; sed exiguo tempore post recuperabatur. Maximilianus Caesar et Rex Galliae Venetorum res propemodum everterant: ipsique Veneti a Gallis victi ad Abduam: Brixiam, Bergomum, Cremam, Cremonam amittebant: ipseque Iulius Pontifex a Regis Galliae partibus, a quo beneficium acceperat, ad Venetos deficiebat.

Decimus Turcarum Rex Zelimus parricida fuit; qui cum patris obitum expectare non posset, et ut solus regnaret, patrem veneno sustulit: fratres eorumque filios laqueo suffocavit, ipse minimus natu fratrum. Ac tametsi octavum Imperii sui annum superare non [?] tuit; at que etiamsi parricida et fratricida fe[?] diu esse non possit: tamen praeliis non erat infortunatus. Acomatem. n. fratrem, Persicis auxiliis adjutum, praelio secundo captum, laqueo strangulabat: et tempori inserviens, pace cum Vngaris et Venetis renovata, in Persas profectus, praelio victus ad Calderanum oppidum, Taurisium urbem regiam capiebat. Cappadociae regem armis provocans, ducem illius

copiarum captum capite detruncabat. Campsonem etiam Aegypti Sultanum in Syria pugna superabat: qui praelio fugiens in itinere moriebatur. Et quis est, qui DEI in hoc parricida et fratrici da, et fortassis sororicida etia, non extimescat consilium; nisi se consoletur expectatione melioris tandem victoriae. Nulla. n. impietas, praesertim in Imperiis, fuit perpetua. Sed haec victoria sperari illâ aetate non poterat, tot dissidiis distractis Europae et Christianorum principum magistratibus: quae nec hoc quidem etiam tyranno componi poterant. Brixia. n. tum, quae ad Venetos defecerat, a Nemorosio Duce Ludovici XII. Regis Galliae sororis filio capta, ferro ignique diripitur. Vincebantur a Gallis et Germanis Pontificis et Venetorum copiae ad Ravennam. Iulius Pontifex vitâ discedens, Caesarem et Regem Angliae Helvetiosque in Regem Galliae concitaverat: et Galli pace constitutâ cum Venetis, Mediolano et Italiâ penitus excedere coguntur.

Sed Franciscus Rex occasionem se esse [?] um ratus recuperandi Mediolani, in Italiam exercitum ducebat; atque Helvetios praelio ad Marignanum vicerat: quae res Leonem X. Pontificem moverat, ut pacem cum Rege Galliae faceret. Atque hic status Italiae. Qui vero Galliae fuerit, ex his, quae de Italia dicta a me sunt, potest intelligi. Anglia paulo erat quietior Rege Heinrico VIII. Sed tamen idem Iacobo IV. Scotiae rege praelio victo atque occiso

ad Floddum amnem, Morinos in Piccardia oppugnabat, pace paulo post facta Ducis Longivalii captivi operâ. Hisce motibus Italiae, Galliae, Angliae, quî potuerunt aliquid Germaniae principes; praesertim cum Maximilianus Caesar, caeteroquin optimus princeps, hisce turbis etiam esset implicatus. Neque tamen Germania a belli impedimentis et dissidiorum incommodis libera erat. Georgius enim Saxoniae Dux in Frisiam cum exercitu profectus, Thamnum oppidum expugnaverat: et Christiernus Daniae Rex in Sueonia belligerabat: et religionis incipiebat esse dissidium: cum Lutherus palam concionatus, et editis libellis Pontificis non timuit Indulgentias oppugnare; multis hominibus literatis approbantibus: magistratuum etiam et civitatum auribus ad spectandum atque audiendum excitatis tum; cûm Leo X. Pontifex Indulgentias, hoc est veniam peccatorum, tota Germania, Italia, Gallia, publicis libellis promitteret iis, qui contra Turcas arma sumerent; consilio laudabili, et exitu optabili; si per recentium dissidiorum vulnera, et nova turbarum exordia fieri id potuisset.

Ostendebatur tum aliqua conversio fore rerum anno M. D. XIX. Zelimi et Maximiliani Caesaris morte: cum in Zelimi Solimannus, et in Maximiliani locum Carolus V. ex Hispania accersitus succederent, eodem anno, ejusdem etiam uterque aetatis.

Hoc deterior Caroli Caesaris conditio: quod in medias perturbationes Imperii ejus

electio incidebat; et Turca rebus suis domi pacatis nihil potius habuit; quam per Vngariam aditum ad Imperii Principes patefacere: et laetum illius consilii initium fecerat: expugnato anno vigesimo primo Belgrado, munitissimo natura etiam loci oppido; et insequente etiam anno Rhodo extremo Decembri semestri obsidione sese dedere coacta: et anno vigesimo sexto ad Mohazium Ludovico Vngariae rege praelio victo; qui fugâ salutem quaerens in itinere interiit: quâ clade accepta Buda ab exercitu victore diripitur, et vastatur Vngaria. Sed mali culpa aliqua Ludovici Regis accidit; qui avidius consilio quorundam procerum praelium commisit, quam oportebat: non expectatis auxiliis Imperii, quae Spirae in Comitiis Imperii per Legatos obtinuerat: ita ut illius praeproperum consilium, et Imperii cunctatio Reipub. Christianae perniciosum detrimentum dederit. Illud etiam juvabat hunc Tyrannum. Ioanne. n. Sepusiensi Comite, qui ex Vngariae procerib. erat, auctore rerum novarum: illiusque postulatu Solimannus magno confecto exercitu per Vngariam profectus, Viennam ausus est obsidione Gîngere. Et quamquam non successit illa oppugnatio; tamen absque detrimento Imperii fieri non potuit; et aptum principium erat Tyranno ad id. quod propositum habuit, Germaniae fines infestare, et Danubii meliorem partem suam facere, et Sepusiensem Comitem, omnemque illius, quam occupaverat,

ditionem sibi astrictam tenere; quam adhuc hodie Turcici Imperatores possident; etiam devincta sibi Transylvania Dacia.

Caroli vero Caesaris contraria fortuna erat; quae multis illum circumquaque circumventum impedimentis, in varias et contrarias consiliorum partes distrahebat. Simul ac enim vocatus ad Imperium, ex Hispania in Germaniam venit: per simulationem sanctae societatis, seditio in Hispania orta est adversus Belgas; quos regno administrando praefecerat.

Gliscebat etiam in Imperio religionis dissidium, quod ne nunc quidem ita extinctum est: ut non metuendum sit posse acrius recrudescere. Atque hoc idem dissidium non minima caussa extitit Comitiorum VVormaciae; quibus Lutherus ipse caussam suam dixit: et dogmata illius iisdem Comitiis gravi Edicto condemnabantur, anno XXI. altero anno Imperii sui; et insequenti anno necessariis de caussis in Hispaniam reversus; annos octo ab Imperio et Germania abfuit: rebus in Germania perturbatis: et Tornaco recuperato; belloque excitato in Gallia atque Italia a Francisco Galliae rege. Statim enim bellum Mediolanense motum est: et octo annos variis certaminibus gestum. Ac multa quidem ei felicite r in Italia ac Belgis evenerant, dum in Hispania abfuit. Carolus enim Suffoltiae Dux Piccardiam vastabat: Angli Caesaris absentis copiis adjuti, Heidinum obsidebant: Carolus Borbonius

a Rege deficiebat: Massiliam oppugnabat: frustra quidem, sed tamen non absque perturbatione regni. Idemque in Italiam per Liguriam reversus, una cum Caesarianis et caeteris; praelium secundum, Rege Francisco capto, faciebat: ipsumque Regem in Hispaniam mittebat. Georgius etiam Fronspergius novo exercitu fortiter pro Caesare cum Pontificiis et Venetis pugnabat: neque prius cessabant certamina, quam Madriciae pace constituta, obsidibus datis filiis suis. Rex Franciscus in Galliam est reversus. Neque pax illa diuturna erat. Franciscus enim Rex excusans difficiles pacis conditiones Madricianas, cum Clemente VII. Pontifice foedus facit. Venit in eandem foederis societatem Heinricus VIII. Rex Angliae: bellum, milsis in Hispaniam Legatis fecialibus, Carolo V. indicunt: et tamen, ante quam in Germaniam atque imperium reverteretur, expugnata Roma: obsesso in arce Pontifice, tota Italia pacata: reconciliato post Pontifice, anno vigesimo nono Genuae cum classe ex Hispania appulit: et Bononiae sequenti anno a Pontifice Clemente est coronatus. Feliciter quidem haec et gloriose: sed quid ista ad nostrum sermonem? Quaerimus enim annum aliquem vacuum adomesticis dissidiis: quibus affirmo Turcarum Duces adjutos, usque ad Danubium potentiam suam propagasie; quibus resistere nulla arma poterunt: antequam pax constituatur in omnibus Europae nostrae, quae Christiani nominis sunt, partib.

Quo vero tempore Caesar corona a Pontifice donatus erat; erat is annus millesimus quingentesimus tricesimus: eodemque anno in Germaniam reversus, Imperii conventum Augustae habuit, plenum suspicionibus: in magno religionis dissidio edita Augustana confessione: novis tum nascentibus cognomentis: dum alteri sese Obedientes, alteri Protestantes in consiliis et publicis scriptis appellarent. Vidit idem annus Florentiam oppugnari; Mediceos exules urbe ejectos restitui: Alexandrum Medicem, Laurentii naturalem filium, ducem Florentinum creari: foedus Evangelicorum fieri; Electores a Carolo Caesare Coloniam vocari sub initium hyemis Decembre mense; consilium ibi iniri de cooptando in Imperii societatem Rege Ferdinando fratre; id consilium a Ioanne Friderico Saxoniae Duce, patris Ioannis Electoris jussu atque mandato, improbari; ipsumque nihilominus Ferdinandum Regem Caesarem appellari; initio sequentis anni Aquisgrani diademate atque corona Imperii donari.

Stomachabatur tum adhuc Turcarum Tyrannus Viennae urbis obsidione frustra attentata; et Melita Insula amissa: quam Equites Rhodii ex illius eripuerant potestate; non contentus Budae expugnatione. Ostendebatur triennio post aliqua Turcicae expeditionis spes. Pacem enim, qui Evangelici nominis erant, foederati a Caesare obtinuerant; et Caesar anno trigesimo secundo Ratisponensibus Comitiis

ab Imperii ordinibus auxilia numerosa impetrabat adversus Turcicas copias; quae impressiones in Styriam et Austriam faciebant: et rursus Viennensibus minitari videbantur. Sed utriusque partis magnus conatus nihil memorabile patravit: et Carolum Imperatorem novae curae ex Germania avocabant: affinitate constituta inter Franciscum Galliarum Regem et Clementem Pontificem; qui Massiliae Heinrico Francisci Regis filio Catharinam Laurentii Medicis filiam in matrimonium dederat; quam necessitudinem adversus sese fieri facile potuit animadvertere. Augebat etiam metum propositum divortium ab Heinrico Octavo Angliae Rege: qui cogitabat Catharinam Arragoniam uxorem repudiare; ac sese Clementis Pontificis et Regis Galliae foederi adjungere: si uterque repudium comprobaret. Itaque in Italia affinitatem coiit cum Mediolanensi Duce Francisco Sfortia: data in matrimonium Christina nepte ex sorore, Regis Daniae filia; et occasionem nactus mortuo Clemente Pontifice, et clade Turcici Solymanni, quam a Persarum rege acceperat, exercitum in Africam trajecit: Tunetum cepit: pacataque ea vicinia inde in Siciliam et Neapolim reversus: cognita morte Francisci Sfortiae Mediolanensis Ducis: et allatis literis de novis Regis Galliae belligerandi consiliis: communicatis etiam rationibus Dux Sabaudiae a Rege Galliae et Bernatibus ditione sua expellitur: quam injuriam sibi ulciscendam

ratus Carolus Imperator: compositis rebus Siculis et Neapolitanis: et Romae salutato Pontifice Paulo III. ex Italia in Galliam Narbonensem numerosum exercitum ex Germanicis, Hispanicis, Italicis, Allobrogibus militibus confectum ducit; sed frustra magnis sumptibus atque impensis; tabe perniciosa suarum copiarum. Hoc detrimento accepto, nova curalmperatorem excipit Africanae expeditionis; cujus principium laetum erat, foedere inito Neapoli cum Pontifice et Venetis adversus Turcarum Imperatorem in Dalmatia; expugnato Castello Novo; sed exitu adverso. Veneti enim quod non placeret Castellum Novum Hispanico praesidio defendi: et quod periculosam fore sibi hanc societatem Caesaris metuebant; et quod providebant Turcicae potentiae tesisti non posse, propter Caesaris in varias orbis partes distractas vires atque consilia; et Barbarossam mitti cum exercitu ad Castellum Novuum recuperandum; magno suae ditionis maritimae detrimento, inducias a Tyranno impetrant; mortuo Andrea Gritto; qui ut auctor foederis coeundi, sic etiam suasor induciarum erat; cogitans cum Evangelicis Principibus foedus facere; ad quod sibi aditum fieri posse sperabat: si per Michaelem Angelum, amicum tuum, Sturmi, Philippum Melanchtonem Venetias vocaret; per simulationem emendandae religionis et doctrinarum. Sed ante quam Legatus domum reversus esset; Gritto Venetorum

Duce mortuo, Veneti illius discessu perculsi, inducias confirmant. Opinio erat aliquorum. Venetos istud non sine Pontificis consensu fecisse; sed hanc suspicionem Caesari exemit pacis auctor factus Niceae in provincia, depositis a Caesare atque Galliarum Rege armis; et reconciliata, ut sperabatur, gratia; quam pacem Caesar libenter admisit; motus induciis Venetorum; amissoque rursus in Dalmatia Castello Novo; inibique trucidatis Hispanis et Germanis; et animo versans Africanam expeditionem, et Hispanorum in illo Africano littore pericula, et defensionem Regni Tunetensis. Atque hanc pacem tametsi diuturnam fore, non sperare potuit; tamen prius se posse opinabatur hanc expeditionem suscipere; quam Rex Galliae posset nova consilia atque occasiones armorum anticipare. Quamobrem incredibili apparatu, exercitu in Africam trajecto, fortunam belli attentare non reformidavit; nullo successu bono; incredibili clade atque calamitate omnium copiarum; maximis detrimentis terra marique propter tempestates miserabili rerum facie acceptis. Inter hanc pacem Gallicam, de qua modo dixi, et Africanam adversam fortunam, Rex Galliae monitus de V Vilhelmi Iuliacensis Ducis consiliis, et ducatu Geldriae, de Regis Angliae et Ducis Clivensis sororis matrimonio; ut se huic necessitudini aggregaret; per Hermannum Cruserum Legatum Ducis Geldriae, Caroli antea, tum Ducis Clivensis, et Haganoae

in Comitiis, quibus Caesar Ferdinandus a Carolo Imperatore propositus fuit; per Lazarum Bayfium cum duce Clivensi consilia agitat de foedere et matrimonio Navarrico, quorum utrum que anno M. D. XLI. confectum fuit. Turcam etiam huic societati studebat adjungere, milsis Constantinopolim legatis, quos Alfonsus Davalus in itinere interceptos, necari (ut credebatur) jusserat. Ex quo facto Rex Galliae Franciscus caussam et occasionem adeptus, bellum Caesari denuntiat; et Ducis Clivensis patrocinium atque defensionem suscipit; illiusque ditiones quinquepartito exercitu quantis potest viribus invadit. Itaque Caesar coactus Hispaniam relinquit; in Italiam properat; inde in Germaniam perveniens, maximis copiis in Belgicum contendit; et expugnato Macroduro, Clivensi Duci pacis conditiones praescribit; adempto Ducatu Geldriae et Zutphaniensi Comitatu; dataque; in matrimonium Ferdinandi Caesaris filia et repudiatâ Reginae Navarrae filia.

His tot factis itineribus; tot tantisque bellis distractus; tam varia jactatus fortena; tam multis exercitus suspicionibus atque insidiis; qui fieri potuit, ut adversus Turcam in Austria atque Vngaria iniret belli gerendi consilium? aut ut ita ope Ferdinando fratri opera et auxilio adesset; ut tanta belli moles contra tantum et talem, tam potentem, tam infestum, tam immanem tyrannum requirebat?

Ergo si temporis rationem supputemus; nullum tempus fuit, quo Imperator Carolus ad bellum Turcicum incumbere omni studio potuit. Inde n. ab initio Imperii sui ad Clivense bellum annos circiter viginti quatuor intestinis discordiis, et Imperii dissidiis, et exteris bellis distenta illius praelia, atque arma distracta fuerunt.

Atque hoc ipso anno quae facultas unquam illi data usque ad eum diem, quo in Hispaniam reversus filio Philippo Hispaniarum Regi haereditates, Ferdinando fratri Imperium tradidit? Neque tamen omnia in Imperio dissidia et tumultus recensui; quos per eos annos extitisse tu, Sturmi, vel meminisse potes, vel audivisse ab illius aetatis senibus: Non bellum Polonicum cum Cruciferis gestum; non Norinbergensem convërum, in quo Principes et ordines Germaniae de Pontificib. Romanis graviter ad Concilium retulerunt: non bellum a tribus Principibus confectum cum Francisco Sickingano; non calamitosam rusticorum seditionem: non Prussiam ab Imperio alienatam, et translatam ad Polonorum patrocinium; non Poloniam vexatam a Tartaris; non mota arma Philippi Landgrauii adversus Archiepiscopum Moguntinensem et quosdam alios; non Euangelici nominis Principum provocationem et crebros conventus; non Pontificiorum adversus hos consilia; non utriusque partis metus, suspiciones, foedera vel petita vel recusata, vel frustra inita; non Regis Daniae

Christierni apparatus propter adversum praelium, custodiam, et dum in carcere vixit, externa liberorum et necessariorum studia: non Legationes ad Protestantes; non horum ad alios Reges, Principes, Civitates: non obsidionem urbis Monasterii in VVestphalia; non supplicia sumpta in Italia, Gallia, Anglia, Hispania, de illis, qui Pontificis caussam improbabant: non restitutionem Vlrici ducis VVirtembergensis: non Daniae Regis bellum cum Lubecensibus gestum: non Heinricum Ducem Brunsvicensem pulsum, victum, captum, usque ad victoriam Caesaris custoditum. Si haec illis adjungantur, quae modo dixi; optari quidem potuit, et fieri oportebat. Sed qui fieri potuit, ut Carolus V. Imperator Imperii et Christianorum omnium causam adversus Turcicum Anti Christum potuisset suscipere? aut quî potuit deinceps ad eum usque diem, quo deposito Imperio reliquum vitae DEO et conscientiae suae impartiri constituit. Confecto vero bello Clivensi insequentib. Imperii sui annis, istudmet ipsum bellum novas caussas offensionum dedit; quod huic Duci negata erant a Protestantibus auxilia; et a solo Saxoniae Duce affine defendebatur: et quod Hispanis iter datum esset per Germaniam in Caesaris Belgicas ditiones. Et bellum ipsum Smalcaldicum plus negotii Caesari, quam ocii, attulit: dum Magdeburgum anno quinquagesimo annum unum amplius obsideretur: dum Mauritius transactione facta cum Magdenburgensibus

subito armis Landgravium captivum repetiit, adjutus Heinrici II. Regis Galliae auxiliis; dum Mediomatrices ademtam Imperii urbem frustra obsidet; maximis detriinentis pecuniarum, et prope totius exercitus pernicie: multis etiam expugnatis in Belgio oppidis. Concilium Tridentinum insidiosum videbatur non Protestantibus solum, verum etiam Regi Galliae. Tripolis etiam Africae urbs a classe Turcica non absque magna calamitate capitur; rege Galliae, ut Caesar conquerebatur, auctore. Obsidebatur eodem anno Parma atque Mirandula. Georgius etiam Martinusius Dalmata Cardinalis a Pontifice factus, Ioannis Sepusiensis Comitis viduae, Transylvaniae administrationem tradit; novis cum Turcarum tyranno captis consiliis. Concitabatur magnus belli motus tota Germania a Marchione Alberto, adversus Electorem Mauritium, Ducem Brunsvicensem, Papenbergensem et VVirtzburgensem Episcopos, et civitatem Norinbergensem: ex quo cruentum illud praelium extitit, quod finem vitae Electori Duci, duobusque filiis Heinrici Brunsvicensis attulit. Neque finis hujus tum ultus adhuc tum videbatur: sed vario Marte Albertus Marchio cum foederatis victoribus tota Francia belligerabat, miseris utrinque oppidorum et pagorum incendiis. Bellum etiam tum adhuc Gallicum ardebat: et Caesar Terovanam Morinorum oppidum expugnabat: et Galliae Rex Heinricus Corsicam, Genuatium insulam,

Turcarum auxiliis prope totam intercipiebat: et Vercellas ex insidiis capiebat atque diruebat. Petrus item Stroza praefectus copiis Gallicis Hetruriam vexabat. Profugerat etiam in Galliam Albertus Marchio, praelio profligatus a Suenifurti ad Moenum amnem obsidione.

Praetereo Angliae Regis Eduardi obitum; et inde insequentes regni turbas: et Philippi Hispaniarum Regis connubium: et Reginae Mariae illius regni administrationem. Augustanis etiam Comitiis adhuc dum Galli belligerabant: et Casale oppidum capiebant, diruta Valentia et Salvatorio: Vlpianum paulo post Moncalonum in Pedemontio occupaverant. In his tamen illius temporis tempestatibus, Caesar Philippo filio omnes provincias Belgicas sua sponte in potestatem dedit palam in conciliabulo omnium ordinum: neque prius e Belgis in Hispaniam reversus est; quam hanc haereditatem filius adiisset; et jurejurando astrictos suae fidei Belgas teneret; simul cogitans cum principum in Germania consensu Ferdinando Romanorum Caesari Imperium tradere. Fuerunt qui istud fieri putabant; quod affectae vires illius aetate atque laboribus essent: alii quod animus in ipso magnus esset; et ut ostenderet, quantum filio non solum amoris, sed etiam aestimationis et virtutis tribueret; alii quod Regi Gallorum inimico declarare hoc facto voluit, quam parum illius arma metuerit; quibus filius posset suapte virtute et opibus resistere.

Percurri breviter, quae turbae et pugnae et suspiciones insecutae Caesaris consilia distinebant; ut etiam si maxime voluisset, non tamen ulla ratione potuisset Ferdinandum fratrem a Turcicis armis, ita ut oportebat, defendere.

Maximum vero impedimentum erat omnium Gallicum bellum: quod Heinricus rex constantius atque diuturnius administrabat, quam Franciscus pater solebat gerere. Neque tamen hac armorum hostilium continuatione Caesar ita deterritus fuit; ut vel haereditatem Belgicam filio vivus concedere; vel Imperii successionem Ferdinando fratri, in Hispaniam cogitans, tradere dubitaverit. Rex Galliae fortassis hoc inopinato consilio motus; metuens ne aliqua lateret formidolosa sibi cogitatio: et recenti matrimonio Anglico filii et neptis Mariae submonitus: induciarum conditiones accepti: quae tantisper utrinque servatae sunt: dum auctore Pontifice Romano bellum renovatum est: quo Caesar non ita commotus est; ut reditus sui et ocii Hispanici consilium remiserit: et mense Septembri in Hispaniam una cum duabus sororibus trajecerit.

Neque ex illo tempore Ferdinandum Imperatorem minores curae atque perturbationes exceperunt.

Proceres. n. in Transylvania eodem anno defecerant: et Turcarum copiae in Styriam

excurrebant; quae Imperatore Ferdinando depeliebantur: sed ita ut major vis ex Macedonia et Thracia atque Constantinopoli metueretur. Itaque Comitia Ratisponae habebantur: in quibus insequenti anno qui erat LVII. decreta auxilia Imperatori adversus Turcarum impetum: quae quanta fuerint, et quam diu[?]urna esse potuerint, et quantum profecerint, eventus illius expeditionis docuit. Decretum n. erat tum colloquium alteruin V Vormatiense de religionis controversiis, nihilo illud primo, quod anno quadragesimo habitum erat, felicius. Atque etiamsi hoc colloquium pacem dedisset; tamen in reliqua Europa non desinebant armorum aestuationes. Pontitex. n. Romanus facto cum Rege Galliae foedere, Columnenses Roma ejicit, et bonis suis spoliat. Albanum Caesar auxilio Columnensibus mittit; bellum aperto Marte geritur: mittit Romam, et in Campaniam usque ad Ducem Guisianum magnas copias Rex Galliae, ut defendat Pontificem.

In Piccardia praelium ad fanum D. Quintini committitur; cala[?] itosum Galliae, gloriosum Regi Philippo. Caletum contra Galliae Rex Ducis Guisii industriâ de improviso expugnat. Idem Dux Theodonis Villam obsidet; et diebus non multis deditione facta, praesidiis atque aggeribus firmioribus instaurat Eodem etiam anno Comes Egmondanus ad Gravelingam praelium facit, magna Gallorum clade.

Atque haec Ferdinando Imperatore impedimenta atque incommoda detrimentaque Reipub. intervenêre; inde a reversione Caroli V. in Hispanias, usque ad mortem illius, qua diem suum in Hispania obiit, anno M. D. LVIII. quo anno etiam Maria Regina Angliae decessit; et pax consecuta est a Philippo Rege Hispaniarum et Heinrico II. Gallorum rege constituta, Ecce! quantae duobus annis calamitates atque dissidia, quibus Ferdinandus Imperium gerebat; Germanicis solum adjutus semel auxiliis contra indomiti tyranni immanem potentiam. Neque minores extiterunt perturbationes regnorum, quatuor insequentibus annis usque ad Ferdinandi Imperatoris occasum; qui sexagesimo quarto diem suum obierat. Nam tametsi pace constituta, arma deposuerunt Rex Hispaniarum Philippus et Heinricus Galliarum Rex; tamen Heinricus Rex cum Pontifice conspiratione factâ, crudelia agitabat consilia contra Genuates, et occidione occidere cogitabat, quicquid civium esset: et perfecisset cogitata, nisi eodem anno in nuptiis Margaretae sororis, equestrib. ludis a Mongommerio oculum vulneratus: paucis diebus magnis doloribus occubuisset. Rex Daniae eodem anno Fridericus: patre Christiano mortuo, auxiliis patruorum Ditmarianos derepente sub jugum prope servitutis duxit. Moscus etiam postero anno cum Livoniensibus bellum gerebat. Franciscus II. Galliarum Rex patris vestigiis insistens: et illius

persequi consilia instituens: et de Condiano Principe Ludoico Borbonio tollendo cogitans: subito humorum fluxu suffocabatur. Hoc inopinato et quasi fatali Regis obitu, boni malique qui contrariam religionem sequebantur, remissius agere coeperunt: et auctores esse prudentiores non veriti sunt Conciliabuli omnium ordinum, more majorum, in quo liberae essent sententiae et aperta consilia. Ex quo eventu edictum natum est, quod Ianuarii adhuc dicitur: quod anno sexagesimo primo factum; sequenti anno a Duce Guisiano in Senonibus Vassia caede commissâ, pro nihilo et ludibrio habitum est: ex quo salutis caussâ conspiratione procerum factâ, causa nata est belli intestini; quo ad Druidum oppidum pugnatum est, ubi captus Condaeanus Princeps: et circumsessa Aurelia: et Guisianus a stipendiario nobili in suis castris occiditur; quo territus Rex atque Regina mater pacem constituunt. Neque Pontifex desinebat serere discordiarum semina; posteaquam ab amicis Principibus omnium suffragia collegisset. Etiam ad Protestantes non veritus est Legatos mittere, et ad Tridentinum concilium advocare; quod illi Numburgi conventu acto repudiarunt. Nihilominus pergit Pontifex: et Concilio anno LXIII. confecto, auctoritatem suam decretis suis caepit confirmare; et Christianos suosque Principes ad severitatem adhortari: sed tempora ipsum frustrabantur. Paucis. n. mensib. Maximilianus II. consentientib. utriusque religionis Principibus, in Imperii societatem cooptatus:

Patrique in eo administrando adjunctus: moderata apparebat initio statim regni velle consilia: et cum omnibus Principibus necessitudinem et benevolentiam colere. Ecce autem altero post anno Ferdinando Imperatore mortuo, confirmatur successio Maximiliano: qui Imperator appellatus, in ipsa devenit nova exordia aut turbarum, aut dimicationum, aut bellorum Principion. Imperii sui bellum Sueonicum anno superiore motum, postero anno incepit ita inflammari; ut finis illius provideri aut anticipare non posse videretur. Neque Vngaria pacata erat; et Lazarus Baro Suendianus a Caesare in fines Transylvaniae missus, Doggaeam arcem in ditionem Regis Vngariae redegerat: et in comitatu Sepusiensi ad Sagmariam crebris praeliis Turcos fatigabat. Eodem quoque anno magnis classibus copiae Turcicae Melitam summis viribus obsidebant atque oppugnabant.

In hisce Europae atque Imperii adversis temporibus, Principes atque ordines Imperii Maximiliano Imperatori suo, posteaquam ipsum in societatem Imperii cooptassent: et mortuo patre idem ei confirmassent: benevolentiae et studii majus documentum tertium dederunt: decreto stipendio equitum et peditum copiis, quae Vngariam adversus Turcarum arma defenderent; quae numerosissima in Vngaria fore ostendebantur; etiam apparatu magnifico propter tyrannum istum, qui exercitum ducebat

Tum post diuturnum silentium Nervius: Ademta quidem, inquit, sola Sigethana munitio; sed de hac expugnatione cupio ex te audire, Sturmi, quid sentias?

Ego vero, quoniam extrema hora erat, ne verecunde quidem recusavi, quod a me petebatur: et, Non quid ego sentiam, inquam, vobis hoc tempore exponam: sed Italorum atque Gallorum vobis aperiam judicium: qui saepe de hoc Imperatoris nostri judicio sunt locuti. Hi ita sentiebant, atque ita statuebant, Maximilianum Caesarem melius et prudentius et constantius suae opinioni atque existimationi dedisse consilium; quam ii, qui in castris hostem oppugnandum putabant. Italicorum et Gallicanorum nullum ducem atque praefectum aliud consilium vel voluisse dicebant, vel capere potuisse melius: quam unum oppidulum illiusque agrum amittere: et reliquum regnum conservare incolume. Magna Romanos detrimenta in sociis et foederatis provinciis et civitatibus, atque etiam in suis municipiis cunctatione Fabii accepisse constat: at illius illa laus vicit:

Et satus visum erat Saguntum pati, quam Imperium exitio exponere: et ut manum reliquam totam conserves, digitum unum desiderari; non in felix esse: quae recuperari poslunt, eorum aliquam jacturam faciendam esse: Rempublicam perditam et ablatum Imperium nunquam restitui

posse. Sed hac eadem expeditione, posteaquam per exploratores cognitum erat, Armenios praemissos esse; antequam eo pervenissent; duob. Caesar equitum ducibus mandaverat; ut castris ab hostibus nondum positis fortunae periculum facerent, si imparatos adoriri possent: et praelio rem committere: quorum cunctatione magnae rei gerendae neglecta fui: occasio Si Alba Regalis, et Belgradum posthac recuperari possit: quantulum malum est, ab hoste Sigethum muniri, et illum agrum per aliquo: tempus desiderari?

Et Selymus ipse, qui Solymanno Patri successit, facilius esse statuit Melitam et Cyprum classe aggredi; quam exercitum talem ac tantum ut pater fecit, in Vngariam rursus ducere. Nunquam auditum est; ut ager tertiatur: ita hunc tyrannum continentibus annis se duce tertiasse (ut ita dicam) Vngariam suis legionibus. Sed consummatam certe Imperator laudem domum reportasset: nisi occulta mors tyranni, et vafrum Legati Turcici consilium, et minis expressa Sigethi expugnatio, offuscasset Imperatoris prudens et necessarium consilium: et nisi idem finis stipendii et pecuniae et auxiliorum extitisset, qui erat obsidionis. Sed excusabant domestica dissidia hoc auxiliorum incommodum. Nam mari cruenta praelia a Danis et Sue onibus siebant: aestuare incipiebant duorum fratrum Ioannis Friderici et Ioannis V Vilhelmi Ducum Saxoniae discordiae: sentiebat Elector Augustus.

a Grumbachianis sibi metuendum esse, nisi illorum conatibus occurreret: et fortassis Gothanam obsidionem cogitabat: et Belgici motus jam prope non in auribus, sed oculis hominum erant: et de adventu Albani Ducis in Belgas; et literae ex Hispania atque Italia adferebantur; et spargebantur dehoc eodem sermones hominum: et arma rursus domestica gliscebant: et Equites Germanici Gallicanam expeditionem Vngaricis periculis anteponebant: quae omnia post evenerunt, et plura accesserunt. Noti enim sunt Belgici motus, carceres, supplicia, procerum pugnae, copiae; quae ne nunc quidem quiescunt. Et ad hunc aestum praeliorum atque bellorum in Gallia accessit Cypri occupatio: et ante hanc navale praelium Ioanne Austriaco duce; secundum illud quidem, sed in felici exitu: dissolutâ societate; reconciliata Venetis Turcici dominatoris gratiâ. Quomodo his incommodis atque dissidiis, quae inde ab Ottomanno I. usque ad hunc annum nostrum continuata nondum deferbuerunt; Imperio nostro consuli potuit? aut quomodo impediri potuit cursus Turcicae potentiae.

Sed de Sigetho respondi, Nervi: quam nonnulli unam et solam caussam putant nostrae infelicitatis atque miseriae. Tusi meliora habes, aut si aliud a Beuthero requiris, antequam ad meas partes accedam, ne dissimules.

Nondum, inquit, ego te dimittam, Sturmi, quia nondum videris satis refutasse calumniam illam Sigethanam.

Laudabatur. n. tum Salmonius Comes; qui pugnandum putabat ad minora Turcarum castra, quae metata erant ad Albam Regiam cis Sigethum. Idem etiam suadere dicebantur Germanici aliqui militares praefecti: cur horum Imperator non secutus sit consilium: eam caussam velim abs te mihi explicari.

Tum ego; At alii, inquam, fuerunt, qui dehortabantur, Hispani forsan et Itali, experientes diuturna militia viri: et Caesar ipse forsan multa meminerat; multa legerat, multa providebat; et meditabatur cura majore ad quem periculum proxime pertinebat; quam illi qui contrarium suadebant. Vnum vero maxime i[?]historiis observavi: Victoriam sibi Romani Imperatores certam promittebant; si binis ca stris potuissent natura loci idoneis hostium exercitum distinere: ut in eo praelio C. Caesar fecit, quo Ariovistum profligavit. Et in Turcicis historiis animadverto multa Turcarum Imperatores ex Romanorum disciplina annotasse, et ad suam assumsisse; inter quae etiam hoc institutum binorum castrorum video a Turcicis im peratoribus retentum esse. Sed jam tibi respondi. Non rejiciebat Caesar hoc consilium Salmonii Comitis: Armenii hi erant, qui locum castris cogitabant; et duobus Ducibus res commissa eorum cunctatione atque remissione male procurata fuit.

Sed sexta jam instat; quam horam ego quotidie coenae attribuo: Ego quia stomachus esuriens,

aestu praesertim et ardente Sirio, discedendum puto: et mihi hoc temporis spacium hac nocte dandum; ut commodius vobis meas sex leges explanem; et si placebit, cras hora quarta antemeridiana. Minus enim aestûs erit; et animi nostri minus fatigati quam esse solent pomeridianis. Istud omnibus placuit. Et simul ac ego dixi facturum me, quod peterent, et eâ caussâ in horto meo suburbano adessent, discessimus.

AD RVDOLPHVM HVIVS NOMINIS II. ROM. IMPERATORBM SEMPER AVGVSTVM DE BELLO TVRCICO administrando Joannis Sturmij SERMO SECVNDVS ANAPORISTICVS.

POSTERO DIE BENE mane hora quarta, vidi ad portam horti mei Nervium ex ripa inspectantem amnem; qui nortum ad meridiem praeterfluit; et ad illum accedens: Quid est, inquam, Nervi, quod amnem int[?]eris; idqueue, ut ml, hi videtur, in ripa ulteriore? possuntne oculi tui, tam procul, qui ibi pisces natent, conspicere?

Piscatores, inquit, video: atque etiam pisces majores probe dignoscere possum, quos e verriculo piscator ejicit: atque utinam tam prope cognovissemus tu atque ego, Beutherus etiam nobiscum, quatuor flumina Vngariae, Danubium, Tibiscum, Dravum, Savum, ad Albam Graecam decurrentia: quam hos tres amnes, Rhenum, Illum, Pruscam, qui hîc in urbem confluunt; fortassis enim materies nobis amplior suppeteret tertii sermonis, cui cras etiam interesse constitui, si vos adesse velitis, hisce canicularibus diebus. Nam ita me Beutherus oblectavit prope trecentorum annorum memoria; ut doluerim diem non extitisse longiorem; aut non majus cepisse nos sermonis spacium. Et gaudeo antemeri [?]ianis horis huic colloquio tempus sumptum esse: et quatuor horis prandium nos antevertisse. Istud ego cogitabam, atque istud o ptabam; Sturmi, nescio sane quam prudenter. Nam quod factum non est, quomodo id voto factum esse potest?

Tum ego: Ne videar, inquam, magis te Nervi, sapere: utinam quam prope nos ad moenia, atque ad confluxum trium amnium consistimus: tam prope Belgradum sive Albam Graecam exercitus Imperii apparatissimus atque numerosissimus, castris positis atque munitis, obsideret. Si n. vota atque optata aut valent, aut oblectant: ea animo et cogitatione complectamur, quae plura et majora commoda pariant.

Cum haec flumina intuentes jocaremur Beutherus utrique, ut heri, improvisus astitit; Quoniam haec quae optatis, inquit, fieri non possunt; disceptemus de his quae fieri possunt: et in nostra potestate et voluntate sunt hominum sita. Pecunia. n. colligenda est; quae pernecessaria nobis est, si perpetuum exercitum alere et ducere cogitamus. Itaque in hortos ingressi in inferiori umbraculo, quod ex vitib. constitutum est, consedimus.

Et continuo Beutherus: Heri, inquit, transactae sunt partes meae. Demonstravi. n. nullum extitisle Turcarum Ducem, quo non exarserint dissidia in Europa nostra, tam multa, tam diversis in locis, tam gravia; ut nulla ita justa auxilia, hoc est, ta firma, et ita diuturna esse potuermt; quae tanto talique hosti potuissent resistere ut tuta nostra Europa esset: et illius hostis quotidianae non essent incursiones metuendae. Istud si probavi vobis, assentiemini, ut opinor. mihi, in dissidiis intestinis atque domesticis caussam constitisse, et adhuc consistere nostrarum calamitatum: et calamitatum certe quidem, si non exitii, quod prae foribus esse videtur, atque utinam vaticiner temere. Reliquae nunc tuae partes sunt, Sturmi, ut sex leges tuas nobis exponas, nisi quid habes, quod a me requiris amplius

Nihil, inquam, sed miror de Saracenis re nihil dixisse, qui antiquiores hostes Christiani nominis fuerunt, quam Turcae: neque adhuc dum omnes deleti sunt: et vix duobus abhinc

annis in Hispania cum Rege Philippo ausi fuerunt belligerare: neque adhuc sic victi sunt, ut illorum signa metuenda non sint regnis Hispaniae. Itaque dum tu Turcica praelia et annos percurristi; ego et quae dicebas intellexi; et simul majorum nostrorum prudentiam atque studium cum nostra stultitia, atque negligentia comparavi.

Hic Nervius: Vellem, inquit, Sturmi hanc comparationem ex te cognoscere: et quaeso paucis collige: ut brevi oratione tua nos tecum voluptate fruamur. Triste n. non esse potest, quod tuam commentationem distinuit; et ad laudem majorum nostrorum pertinet.

Tristis, inquam, res est, nec tam verbis prolixa; quam vituperatione nostrorum temporum calamitosa. Longius. n. majores nostri mala et detrimenta perspectarunt Reipub. Christianae, quam nos: et major fuit horum, quam nostrorum hominum concordia: et diligentia major, majoresque vigiliae in ferendis auxiliis. Nam cum viderent, facile esse in primordiis malorum periculis occurrere: extrema exitio esse proxima: etsi saepe difficile fuit cum imbecillo hoste bellum gerere; maximae molis fore prospiciebant, cum potentiore conferre signa, et manus conserere. Itaque de principio statim malis cogitabant resistere; pacem domi colere; amicitias constituere; gratias conciliare: foedera coire, societates facere; classes mari trajicere; copias in Africam et Syriam usque deducere.

Hinc anno millesimo nonagesimo octavo, numerosus ille et varius exercitus, qui ex Gallis, Germanis, Italis, Anglis, Scotis, Hispanis, Danis, Burgundis, etiam vicinis nostris confectus, Hierosolymam duce Gotfrido Bullionio recuperavit: affectis aliquot cladibus Sarracenis in Asia et Syria: et Bullionium ducem suum Regem Hierosolymitanum appellavit. Neque annis compluribus defuerunt hujus exercitus copiae auxiliares in illis gentibus: dum vario Marte atque fortuna cum Sarracenis gerit bellum Gotfridus: et post eum Balduinus frater, factus in illo regno successor: atque hoc mortuo filii illius Balduini duo: et utroque vita defuncto Falco Andegavensium Comes, opinionem atque existimationem virtutis gloriosam sibi, dum vivebant, comparabant.

Haec illi in Syria et Iudaea fecerant: nos parietes proxime ardentes non movent, et honorem domi in pulvinaribus consiliorum colludentes quae rimus: cum majores nostri fortiter in ephippiis, et in praeliis, in ipsis Africae campis laudem et decus et gloriam invenerint. Et eo magis virtutem illorum domi militiaeque admiror: quod ne domesticis quidem discordiis distracti desinebant cum Sarracenis quotidie praelia committere. Meministi enim, Beuthere, qui motus in Imperio nostro aliquot annis, auctore Pontifice Romano, Episcoporum et Principum adversus Heinricum IV.

Imperatorem extiterint quam ille imperii Princeps exagitatus et exercitus et afflictus fuerit quae etiam acres inimicitiae inter Heinricum V ejus filium. et Paschalem Rom. Pontificem. Et praelii illius meministi, quod Heinricus idem in agro Mansfeldensi cum Saxonicis Principibus fecit: in quo etiam Gebhardus Lotharij Caesaris pater occubuit.

Per eosdem annos etiam ortae inimicitiae erant inter duos potentissimos necessarios Imperio: et tempore Imperii necessario: Reges Galliae atque Angliae: et tamen his tumultibus nemo eorum quisquam erat omnium, qui Regem Hierosolymitanum deserendum putaret: aut revocandum ex Syria exercitum.

Et hanc constantiam non solum primâ expeditione: quae instituta erat anno millesimo nonagesimo octavo probarunt populis Christianis; sed insequentibus etiam expeditionibus octo. Tot. n. fuisse puto ab hoc, quem jam dixi, anno usque ad postremam expeditionem, quae fuit anno millesimo ducentesimo septuagesimo. Annos centum sexaginta et amplius non cessarunt cum acerrimis et atrocissimis hostibus, maximis copiis dimicare: at quantis saepe calamitatibus? saepe victoriis? quam ipsorum Ducum nunc gloriosa, nunc miserâ fortuna? si ulla fortuna miseta esse queat, aut ullus exitus miser sit:

qui pro patria et religione, in tuga, in caede, in carcere, in effugio accidit? ut illa aetate varii fuerunt militarium hominum casus; quos omnes enumerare non est necessarium. Has igitur majorum nostrorum virtutes, cum nostris moribus comparans, non possum nisi perniciem metuere, et de salute spem omnem abjicere.

Te vero laudo, Beuthere qui omnem illam memoriam temporum et factorum percurristi: et probasti nobis caussam Turcici Imperii amplitudinis in domesticis dissidiis haerere. Haeret illa quidem in his; sed alia sunt multa, quae illum potentem, et nos imbecillos reddiderunt. Imperium. n. ut gener osus equus a se ipso fame necatur: neque membra capitis rationem ullam habent: est istud malum fatale a Daniele Propheta tot jam antea praedictum seculis. Quid enim crura statuae ferreae aliud effantur, quam Romanum et nostrum Imperium, et quartam Danielis Rempublicam? Crus vero est animalis pars, quae a genibus et poplite incipiens, ad imum pedem pertinet: dura et robusta materies crurum in aevum sempiternum persistens: si fata sinerent; et si non omnia peritura sient. Stabile tamen istud regnum, dum terra stabit: sed suis illudmet fatigatum digitis pedum atque consumptum est: et Imperium evasit, sui (ut ille ait) profusus. Sic. n. sese res habet. Romani sibi Asiam utramque omnem subjugatam habebant: et in Africa multa tenebant et in Europa Italiam totam, Galliam uniuersam, Britanniam

integram possidebant: et in reliqua Europa Graeciam regebant: Pannoniam suis legionibus custodiebant: et quid quid maximum cis ultraque Danubium, cis ultraque Mosellam, Rhenum, Visurgim, ad Albim, et ad extremum usque Oceanum erat totum id sibi arrogabant. Illorum erant, quam late patebat Imperium, tributa, vectigalia portoria, scripturae: non solum urbes, oppida, vicos, pagos, villasque et illarum opes atque facultates numerates, aestimatas, censas sciebant; sed capita singularum familiarum, patrum matrumque et liberorum servitia etiam habebant descripta: atque his pedibus et pedum digitis totum terrarum orbem, quo volebant, peragrabant magistratibus, edictis, legionibus, exercitibus.

Atque haec potestas et potentia ex Italia, et urbe Roma in Germaniam translata, Imperatorum liberalitate ita debilitata est: ut Imperator noster nostrâ aetate, neque Poloniam vindicare Imperio, neque Vngariam contra immanem vim Turcarum possit defendere. Et nos quidem Imperatorem damus, sed absque exercitu, absque stipendio. Reditus. n. Imperii annuos Imperatores et Caesares elargiti sunt: nulla scriptura ex sylvis atque pascuis, nulla portitoria mari, nulla vectigalia terrâ reliqua sunt Imperatoribus. Pontifex Romanus Exarchatum in Italia multas urbes et oppida possidet: illum annalibus regna et provinciae ornant; multa concessa sunt Italiae Principibus;

Veneti terra marique multis in locis dominantur: non agnoscit Imperium Hispania non Gallia, non Anglia, non Sueonia, non Dania: tot regna, tot populos, tot provincias, tot civitates Imperium desiderat; et horum omnium auxiliis caret.

Et consistit tamen haec quarta Respublica nostrum Imperium; et stant crura adhuc suis pedibus: sed digitis pedum ita affectum est; ut ex Bavaria in Vngariam, ne ad Pestum quidem et Budam, nedum ad terminos vicinos Poloniae progredi possit. Aenei enim digiti inutiles facti sunt: luxui dediti sunt: quem ex Caelarum beneficits sustentant tot Episcopi, tot Abbates, tot coenobia Monachorum, sacrarum virginum: quae attingere per Rom Pontificem non licet. Atque his commodis ademtis, quid Caesar, quid Electores septem, quid Principes efficere aut facere queant: eti amsi dimidium suarum facultatum atque redituum suppeditarent!

Neque illud dico, quod Ecclesiasticum ordinem abrogandum tollendumve putem. Manebunt. n. usque ad mundi ruinam duo crura; quemadmodum duo etiam Christi gladii Evangelici: sed ut ostendam, quantas bonorum atque facultatum diminutiones nostri Caesares fecerint; quas tamen non sentiebant; cum omnia ipsi elargirentur: neque adhuc bella tum Sarracenorum, neque Turcarum arma, ut post, provisa erant: ad magnificentiam potius cultus

divini, et ad pauperum subsidia Imperii administratio referebatur a liberalibus Imperatoribus, quam ad armorum necessitudinem.

Neque vero hoc sermone cuiquam ordini quicquam detractum volo: domicilia, fundos, decimas, beneficia Caesarum per me licet omnia possideant: sed ita habeant, et ita possideant; ut Imperatorem Romanum non deserant his necessariis temporibus, hisce periculis, hisce sumptibus fatigatum; a quo tanquam parente haereditatem Imperii acceperunt. Annus. n. iste est M. D. LXXVI. quo Maximilianus II. Imperium administrat: ab hoc anno usque ad Alberti II. Imperii annum, quo hic Sigismundo successit, anni interpositi sunt CXXXVIII. per quos Imperium ab Austriacis Archiducibus geritur: qui huc usque suas facultates, suosque populos et regna, tanquam corpora sua, telis Turcicis atque hostilibus armis objecerunt: Qui nisi fuissent, aut nisi adhuc esset qui imperet, neque filii essent, qui succedere possent: quem quaeso substituere possemus in hujus locum, qui velit tantam molem rerum in hac confusione Rerumpublicarum, in hisce dissidiis Imperii suscipere? Non quod desint qui arte militari valeant: sed qui ita locupletes sint, ut suâ pecuniâ suoque stipendio exercitus conficere, aut tam diu, quam diu rei magnitudo postulat, queant alere: quandiu hi aluerunt, et adhuc tot tantosque sumptus atque impensas facere non desinunt.

Si hos non haberemus, (inquis,) alius comparandus esset? At quis est, qui onus tam magnum, tam difficile. tam arduum, absque subsidio Imperii: quid subsidium dico? absque omnium ordinum auxiliis, idque vel diuturnis, hoc est, multorum annorum, vel perpetuis, id est, tot annorum, quot rei necessitas requirit, suis humeris imponi patiatur?

At sit aliquis qui velit, sed per facultates non possit: cur huic, quod propter necessitatem promitteremus, antequam ad Imperium adiret: id nostro Imperatori, qui jam adiit, qui jam annos aliquot imperavit, qui in eadem versatur necessitudine, et iisdem jactatur et agitatur periculis, in hoc tempore negabimus? An. n. non necessarium tempus est? Africae pars nonnulla in hostis ditione atque potestate est: pars arma illius expavescit. Asiam totam abstulit; duo Imperia Europae, tres a nobis partes ademit; hostem nullum metuit. Nam quem metuebat, cum illo amicitiam constituit; Persarum Rege. Copias vero peditum, equitum, quam copiosas, quam exercitatas, quanta disciplina, quam diuturno successu habeat, uter est vestrûm, qui ignoret? Classes rursus confectas habet majores, quam habuit paucis ab hinc annis, ante cladem ad Echinadas acceptam: Melitam, Hispaniam, totum mare Mediterraneum; nocturnis cogitationibus, quotidianis consiliis, certa spe in sua se habere ditione putat; praesertim

Propositum enim mihi est, nullum ordinem in his nostris sermonib. offendere: eodem loco habeo, in hisce communibus periculis et necessariis temporibus nostris. Pontificium et Augustanae confessionis hominem, magistratum omnem, populum omnem, clerum, plebem, monachum, sacerdotem, sacerdotem non monachum, inimicum, amicum: omnes aeque mihi chari atque accepti; omnium aeque opus habeo ope et opera.

Constitutum igitur nobis sit, opus habere Imperatorem, et illius socium Regem Romanorum, aut auxiliis et legionibus, et stipendiis perpetuis, dum hostis frangendus est: aut perpetuis praesidiis, quandiu aliquid reliquum est, quod sit metuendum. De hac re ego libenter statim dicerem: nisi metuerem propositum a nobis hesterno sermone ordinem in hoc sermone non retineri. Nervius enim heri quatuor in partes divisit disceptationem nostram: quarum prima erat de causis Turcicae amplitudinis atque potentiae: altera de Imperatore ejusque vicario eligendo: tertia de aerario: quarta de disciplina. Atque caussam quidem unam suam nobis probavit Beutherus: et per duodecim Turcicos Reges illius decurrit oratio: quorum nullus extitit, qui domesticis majorum nostrorum atque etiam nostrae aetatis dissidiis non sit adjutus; at que ita adjutus, ut prope deplorata spes sit hostis repellendi.

Atque haec quidem recte, et primo loco. Sequitur pars altera de Imperatore: sed in utroque est quod requiram. Nam maximam quidem caussam nobis Beutherus demonstravit: sed sunt aliae plures: sine quibus assequi non possumus, quod in hoc bello administrando propositum est: nostros fines tueri: res amissas recuperare: et quandiu periculum est, tamdiu arma non deponere.

Alteram vero partem rejeci, metuens Phormionis exemplum: ostendi tamen qualem Imperatorem requiram: sed totam hanc quaestionem non explicavi. Quod vero reliquum est, id alias, si videbitur: nisi Nervius, cum de militari disciplina disseret, hanc telam velit pertexere. Ego vero, antequam ad leges meas accedam, de caussis amplificatae Turcicae potentiae addam, quae hujus loci esse videntur: si placebit vobis; aut si neuter vester ali quid habeat potius.

Tum Beutherus: Vt opinor, inquit, vel solam esse dixi: vel praecipuam. Neque sola. in quam, est neque praecipua. Sunt. n. aliae praeter hanc multae; et una est major, quam paulo ante indicavi, liberalitas et profusio nostrorum majorum Imperatorum unde Imperium denudatum est vectigalibus, portoriis, scripturis, tributis, regnis etiam atque provinciis et civitatibus et municipiis: quae omnia per diversas gentes et nationes et regiones et territoria diversa

effecerunt dissidia: in divisionibus agrorum, in privilegiis, in affinitatibus, in gradibus Imperii, in subsell is Comitiorum: in quibus omnibus etiam Imperatoribus erepta est in judicando auctoritas: nisi malit majora incendia suâ auctoritate et severitate excitare; quam benevolentia et lenitate remedia morbis in Imperio invenire. Neque inutile est rursus ponere, quod probatum est Non. n. satis saepe dicitur, quod non satis bene intelligitur; aut non satis placet, quod placere necessarium est.

Sit igitur prima malorum causa, quod ordine sermonis etiam primum est: inimicitiae et dissidia Imperii, et caeterarum provinciarum, quae a regibus administrantur Altera aerarii inopia, quod spoliatum est, vel potius nudatum est reditibus militaribus; quibus majores nostri veteres Romani Caesares abundarunt.

Tertiam extimesco nominare; metuens, ne omnes omnium adversum me exercitus atque copias concitem. Nominabo tamen: sed ad vos amicos meos. Meministis jam quatuor expeditionum equestrium; meministis etiam illius exercitus, quem Princeps Orangianus in Belgas duxit. An non Princeps Orangianus quicquid pecuniarum habuit, quicquid etiam fratrum fuit, id totum consumptum est; ne que tamen persolutio sacta est, fundis possessionibusque eorum oppig oratis?

Quid putatis annuae pecuniae redire ad ipsos dominos? Quid principem Orangianum adduco? an non tota Gallia ita exhausta est, ut vix conscribere exercitum quintum possit, quem queat diu alere? Et videtis, quantum Duci Ioanni Casimiro hoc tempore detur, qui hostis fuit; quantum turmis equestribus Germanicis, quae regis partes defenderunt. Sed me Christe, quantum adhuc rex Galliae debet, negotiatoribus, creditoribus, Germanis, Italis, suis civibus? quantum praeterea veteribus superiorum temporum praefectis militaribus, Germanis? Quae nomina inde omnia nata sunt, quod stipendii plus a praefectis militaribus postulatur: quam ipsi principes, qui bella gerunt, possint persolvere.

Neque malum istud et ista inopia militaris aerarii solum ex stipendiorum magnitudine ortum habet; sed ipsorum militum etiam petulantia, depraedationibus, furtis, sacrilegiis: quibus non hostes sed suos, quos debent defendere, affligunt: quibus nihil reliquum faciunt: nihil pecuniae, nihilfrumenti, nihil cibi atque potus nihil lectorum, nihil tegumentorum, nihil vestium; quos nec patrum vulnera, nec matrum lacrymae, nec cunae infantium; non ipsorum infantum innocentes oculi et vultus, quib. suis spoliatoribus ignari sortis suae arrident, a saevitia atque crudelitate possunt avertere. Atque hoc in pestifero malo hoc solum boni inesse video; quod hoc genus militum non potest

dia consistere; nemo Principum, qui sapiat, uti velit: qui non pacem colere malit; quam ab iis perdi, qui sese et suos deberent defendere.

Sit igitur haec tertia caussa infelicitatis nostrae, avaritia militum in stipendiis: injustitia in malis caussis defendendis: crudelitas in latrociniis et praedis, in eorum bonis. quos decebat tueri. Quan quam istud tertium disciplinae est; tamen quia perniciosa res ost, placuit mihi istud a disciplina separare, et duabus causis superioribus adjungere.

Atque quarta etiam causa tametsi disciplinae sit: tamen superioribus annumeranda est: contemta auctoritas Imperatorum: et neglectum jusjurandum: in cantu classici, in acie ipsâ solvi stipendia sibi postulant: et sibi potius periculum accersere malunt per avaritiam, quam Duci suo per obedientiam obtemperare.

Hoc malum quantum sit, melius intelligetur si praecipuas caussas Turcicae potentiae consideremus. De nostra enim ignavia audivimus, Nunc Turcicorum Impp. consideremus industriam, et in impia religione religionem severam, et in crudeli injustitia justitiae nomen, atque existimationem admirabilem, et in omni ignoratione summam auctoritatem.

Quid enim magis impium, quam Mahumetem solum DEI Propheta in honoribus habere; et illius Alcoranum scriptis Prophetarum et Apostolorum et Evangelistarum anteponere?

Et tamen quanta severitate perjuria, maledicta, imprecat one, derestationes, vindicant? Quid crudelius, quam ex liberis hominibus servos facere? nobiles omnes de medio tollere? aut in remotissimas gentes relegare? aut dura servitate premere? At quanta aestimatio et opinio justitiae? n[?]m servos virtute praeditos summis honoribus aff[?]cit, praemiis locapletat, affinitatibus ampli[?]icat, lati fundiis ditat.

Quantus tastus est, sibi persuasum habere, sese non Dominum solum orbis, sed in terrarum omnibus partibus DEVM nominare? Et tamen facit [?]stu: et hoc facto sibi auctoritatem conciliat; et ita conciliat, ita consiliis munit; ut divina sapientia in ipso credatur esse, et propter hanc sapientiam etiam divinitas, digna reverentia atque veneratione. Nam quoniam multo maximas gentes atque nationes, aut in sua potestate habet, aut tributarios fecit; aut quos populos aut regna non habet; tamen quoniam tantis viribus resistere caeteri mortales non possunt: putant. qui in ipsius sunt potestate proximum DEO suum Principem esse. et pro DEO posse venerari. Ad hunc forte summum gradum opinione religionis, et re militari pervenit; quibus duabus partibus nos superat, et longissime antevertit; cum et vincer[?] ipsum, et ad angulos orbis terrarum possimus depellere: si majorum nostrorum gloriam placeret recolere.

Ac de religione quod dico, incredibile fortassis multis videri possit, cum sit falsa; falsi autem nullum stabile fundamentum est: quod equidem concedo. Tantisper enim falsa religio durat, dum non detegitur: tecta autem latissime atque longissime vim suam atque potentiam explicat: ut sese adhuc explicat certe nostris adjuta atque confirmata vitiis. Mirabile dictu est, et re inopinatum, quod solum Mahumetae falsi prophetae praeceptis imbuti Turcae. Dei providentiae omnia tribuant: nullus se occidi posse putat, nisi id sit DEo honorificum et sibi salutare. Atque haec cum omnium, qui ea religione instituti sunt, tum inprimis militum: in quibus ordines majores minoribus exemplis suis praeeunt, opinio est; qui sibi persuasum habent, ad se potissimum pertinere: qui pro omnibus pugnant, quod universis a Mahumete traditum est.

Itaque statutum habent nullis terroribus ab officio deterreri; nullis periculis a munere quisque suo discedere; nullo mortis meta horrescere; prae claram mortem, praeclaram haereditatem esse, quae morte obveniat: neque solum Imperatori suo officia virtute fieri: ut in hac vita parentum virtutibus fruatur: sed etiam quisque post hanc vitam sempiternam felicitatem consequatur: quia quae hic fiunt, ibi DEO fieri, et sempiterna esse sibi suisque, et cuique in coelesti vita servari praemia non dubitant.

Testimoniis illa confirmare non est opus: plenae sunt historiae, quae de hac sententia posteris scriptae sunt: et haec ipsa historicorum testimonia hominum diuturnis, qui in illis regionibus vixerunt, sunt comprobata sermonibus.

Hac confirmati milites sententia, Imperium, quod Ottomannici jam trecentis prope annis gerunt, divinitus constitutum esse et administrari credunt: et quicquid hujus causa faciunt aut patiuntur, id sese DEI causa facere patique non dubitant. Itaque nullum bellum Imperatorem suum, nisi justum, facere autumant: ad arma vocare jus summum Imperatoris esse arbitrantur: ad arma decurrere optanda ipsis res videtur: et Caesaris sui delectum, Dei sui delectum existimant: certatim obtemperant: omne certamen magnum atque difficile honoris et dignitatis esse constituunt. Itaque pro parvo, quod magnum est, et pro facili, quod difficile est, habent: ferro, quam verbis, malunt decernere. Vincere gloriosum, vinci fatale esse dicunt aeque laudabile vincere, vincive fortiter opinantur: nihil turpius esse ducunt, quam ex acie, si Imperator in castris sit, aut ejus Legatus, fugere.

Nostri vero milites militumve, quod indignius est, praefecti, quid ad exercitum afferunt, quod cum hoc queat comparari? Pars DEVM esse non cogitat: pars religionem, DEVMque opinione hominum aestimant; non veritate: pars DEVM nullâ rerum humanarum

cura attingi, etiamsi quis DEVS sit, credi volunt: et esse putant timidiorum hominum, DEVM timere; quaestu omnia pendunt: optimum esse ajunt, quod utilissimum. Non quam justum bellum sit, considerant, sed quam quaestuosum: justo iniquove Principi militare eodem loco ponunt: atque illum Ducem DEO placere affirmant, qui stipendia solvere potest: non qui caussam suam bonis viris probare. Aeque honestum habetur improbo probove jurare; et scelerata militia nulla, nisi jurisjurandi excusatione, defenditur: quasi sanctitas sit, jurejurando pessimae caussae se astringere: neque cogitare; dum alteri jusjurandum datur, in altero jusjurandum violatum esse. Natura enim et instituto majorum in Caesaris auctoritatem omnes jurati sumus: non possumus absque impietate hujus voluntatem novo jurejurando offendere. Non nut novae leges veteribus anteponi possunt: sic etiam jusjurandum novum veteri est anteferendum, absque permissione illius, cui antea jurasti. Leges enim novae a Magistratu et Caesare feruntur, qui veteres potest abrogare. Iusjurandum non est in illius potestate, qui juravit: sed ejus, qui id ab altero acce pit. Tolerandum malum esset, absque Imperatoris Romani permissu patriam deserere: extero Principe oblato stipendia merere: eaque in re jusjurandum negligere: ne quidem novo duce jurisjurandi auctoritatem et reverentiam habent: jurati stipendia accipiunt, ut

hostibus resistant, hospites defendant: hisce hospitib. et hostibus nihil interest: aeque onusti ab utrisque praedâ, militiâ domum revertuntur: nullum fur[?]um, nullum sacrilegium, nullum scelus est, quod aurum Gallicum non tegat; nihil gloriosius, quam domum locupletissimum reverti: nihil turpius, quam stipendio contentum, inertem fuisse videri; ut volunt, bellum ducunt; ut volunt, castra mutant: hyberna, ut placet, et aestiva ut placet, quaerunt: praelia nulla, nisi se superiores videant, faciunt: cui jurarunt, sciunt: quid jurarint, non cogitant. Hominum judicia negligunt: divinam animadversionem pro nihilo ducunt: fortium virorum esse a unt inferiorum supplicia negligere: DEVM furtis, praedis, adulteriis postponere; et in his non poenam a DEO metuere: sed ex his laudem et decus petere. Nullum dedecus est, nulla impietas, nullum nefas, quod non excuset torques au. reus:

Sed de torque quod dixi, ita sentio: non quod statuam non esse honestissimum et gloriosum, rorque a Principe exercitus propter virtutem et praeclarum factum donari: sed aurum ab hospitibus auferre; aut hostibus contra leges furtim adimere, et non conferre in medium: et id aurificibus committere: et inde catenulam aut torquem aut quod vis focale conficere: id furtum et latrocinium; non virtutis honorarium bonum: sed insigne est et documentum furtivae ignaviae.

Nolo. n. quisquam existimet, haec me dicere contra bonos Duces, eorumque Vicarios: aut contra nobilitatem; aut contra eos, qui virtute ad altiores gradus honcrum progredi cogitant, bonos miilites. Placet. n. mihi in ordinibus militaribus quam locupletissimos, quam honoratilsimos esse: sed non placet bonos ita superari a vitiosis: ut sub eadem turpitudinis suspicione contineri videantur. Nam ut his molestissimum est ista vulgo fieri: ita mihi dolor est haec mala ab ipsis non posse corrigi: neque posse Imperatori suo et Regi Romano adesse hisce moribus depravatorum hominum emendandis.

Quid de ducibus loquor? quid de praefectis ordinum? quid de decurionibus? Inter gregarios esse arbitror, qui non solûm videri, sed etiam esse boni volunt. Quod vero majus est, opinor multos esse, qui consuetudine magis peccant; quam natura vitiosi existant. Ipsam etiam naturam emendandam esse censeo: ut ex vitiosis boni, atque ex pessimis optimi evadant: qui Reipub. Christianae sint salutares: et quibus Imperii majestas atque respublica est committenda. Tollere vitia, non homines, prudentibus viris gratum et jucundum semper extitit.

Sed quid de nobilitate vetustâ sentiam; et quid de illis qui auctores esse cupiunt generis sui; hodie fortassis aut cras, cum de militari disciplina disseremus.

In hae autem hora satis est, plus Turcico Imperatori prodesse aut profuisse, ad amplificandam potentiam suam religionem falsam: quam nobis nostram veram atque indubitatam. Legantur historici: interrogentur vicini: repetatur antiqua memoria; quaerantur hujus aetatis testimonia. necesse est: ut hujus nostri sermonis veritas nullo tempore apud experientes prudentes, bonos viros, literatos homines refutari et labefactari possit. Et transirem ad rationem militarem nisi illud addendum putarem his quae dixi: omnia haec mala ex vitiis hominum oriri improborum: sed hos improbos in hunc cursum annorum ducentorum et amplius divinitus redactos esse: ut confiteri cogar, nostra peccata divinitus ante omnium rerum primordia provisa, tempus poenitentiae constitutum habere; quo ipse nostri misereatur; et is sinis appareat, qui nobis felix et salutaris: ipsi vero DEO laudabilis, Christoque honorisicus et gloriosus existat. Ferrei. u. imperii pedes nrmi sunt, durabiles, non in omne aevum, sed usque ad aevum constitutum. Nam Dominus noster ipse non solum ferreo, sed omni fundamento constantior est: neque numero, neque viribus, neque calliditate hostium sese superari pati tur.

Huic DEI providentiae prima causa attribuenda est nostrarum calamitatum: et nostro bono fieri, quod nostro hoc tam immani hoste exerceamur. Nam ne nunc quidem miseriis

afflicti, mali esse desinimus: quid foret, si omnia votis nostris responderent? qui ne que fame, neque peste, neque armis corrigimur: et in ipsa luce veritatis et religionis, tanquam caeci et in caligine ad omne genus vitiorum ruimus: et in religione suâ falsa Turcas nobis sanctiores esse patlmur.

Sed ut repetam, quae hactenus a nobis exposita sunt: concedo tibi, Beuthere, nostris dissidiis atque vitiis Turcarum Imperatores regnum suum inde ab extremis gentibus in intimam Europam propagasse: verum alterum etiam mihi tribues, nostros Imperatores prope nihil habere omnium eorum, quae Romani Consules atque Caesares habuerunt. Ex Africa depulsi sumus: ex tota Asia ejecti; in ipsis Europae angustiis inclusi. Vbi Romanorum vectigalia, portoria, scripturae, tributa? ubi foederatorum et provinciarum auxilia? Imperatores facimus absque legionibus, absque auxiliis, absque exercitu. Hanc ego alteram caussam puto Turcicae potentiae. Nervos bellorum nullos habemus: ex quibus tertia caussa oritur: exiguae copiae: et in his nulla obedientia; et fatalis nostra vitiositas atque miseria.

Verum haec tria corrigi poterunt, ut cras ostendam, si hodie conficere sermonem non possumus.

Sequitur quartum, quo a Turca superamur; quod emendari tamen poterit: ratio resque militaris: quam totam amisimus: traditam a Romanis,

ereptam a Turcarum Imperatoribus. Vbi vetus auctoritas consulum et Caesarum? ubi obedientia militum? ubi tyrones et tyrocinia? ubi palus? ubi campus Martius? ubi gresus et prope cursus militum? ubi delectus tales, quales apud Romanos? ubi cohortes et cohortum centuriones ac decuriones? ubi tales antesignani? signiferi? primipili? ubi singularum cohortum collocationes? ubi discrimina veterum et novarum legionum? ubi horum omnium sacramentum militare, jusjurandum et fides? ubi instructae duae; tres, quatuorve acies: ubi castrametatio et locorum idoneorum occupatio ad praeliandum? ubi alae legionum atque disciplina equestris? ubi Imperatoria munera, congiaria, epulae, quibus multitudo militum leniri solebat? ubi poenae? ademtio equorum? tuguria extra castra? ejectio e militia? decimatio fugitivi exercitus? Multa et varia enumeravi: sed singula ejusmodi sunt, ut vel detrimentum vel calamitatem vel perniciem adferant: si unum aliquod aut defiat, aut negligatur.

Libenter haec Romanorum inventa atque instituta cum nostris conferrem; sed quî possim aut audeam? non quod vobis non omnia committerem, vestraeque fidei et taciturnitati commendarem; sed pudet me pigetqueue: neque cujus pudeat pigeatque dicere ausim. Verum hoc dico: ut in Pontificatu, in pluvia immodieâ, aut in siccitate nimiâ, si semel imagines sanctorum

circumportant, adversus tempestates satis esse putant: ita nos etiam si binis lustris exercitum opponimus hostili potentiae, functos nos esse officio bonorum civium arbitramur: etiamsi hostis ad quadraginta milliaria territorium suum propagârit: et propius ad urbem Viennam accesserit: et Sigethum aggeribus solum, non agris, non oppidis, non populationibus metimur.

Ante annos sexaginta, et me adolescente, incredibilius fuit Turcam ad Viennae muros exercitum ducere posse: quam jam metuendum sit, ne turmis suis Bavariam et Sueviam totam ad nostra usque moenia, profligatis omnibus principibus, omnia omnium possit occupare. Qua de caussa? quia rem militarem melius constitutam habet: quam unquam Romani habuerunt: quia quae Romanorum fuerunt, omnia Imperatores nostri desiderant. Severitate religionis vincimur: tributis et vectigalibus vincimur: arte militari vincimur: obedientiâ militum et disciplina vincimur: omnibus superati, quam quaeso spem concipere possumus rerum recuperandarum?

Cum haec quasi de speratis rebus dixissem: tum Nervius Cur hac collocutione erat opus? sex certe tuis legibus, Sturmi, non potes succurrere sic perditis rebus: ut ipse parum tuis niti atque confidere videaris: atque id circo ad harum explicationem coneris descendere.

Nondum tempus est, inquam, Nervi, de his rebus disserendi: mala prius nobis inquirenda sunt: quam ad haec inveniantur remedia: res amissae considerandae: ut quomodo hae recuperandae sint, capiamus consilia.

Ea mala quidem, quibus circumsessi sumus, mediocriter percurri: sed ea in nostris partibus: quae vero ex altera parte, quae Turcarum est: ea duplici ratione nobis manifesta sunt. Simplex enim malum est, tributa et vectigalia Caesares nostros non habere: At monachi habent: sacerdotes habent; nobiles habent; Reges et amici et socii principes habent. At Turcarum dominator solus omnia habet: quae nos habere oportet; quod tamen modo aliquo ferri possit. Sed hisce commodis nobiscum bella gerit: et nostrum hisce sanguinem petit: ex liberis servos facit infantes, in quibus robur appâret, et signa virtutis sunt, abducit; loca munita nobis adimit; et contra nos his utitur. Asiam totam habet; fundos ipse solus habet; solus vectigalia; solus tributa: et quo plus habet, eo plus adversus nos potest ad calamitatem atque miseriam.

Dixi de re militari, et de religione veterum Romanorum, Consulum at que Imperatorum illorumque disciplinâ in utraque re; dixi de vectigalibus: jam religionem Turcarum animadvertamus, remque illorum militarem; quâ utraque re cum Romanis contendere videntur; atque utinam non superent.

Quanquam religionem illorum paulo ante attigimus; humana enim omnia Dei unius administrari moderatione non dubitant; et DEVM reverenter colendum esse statuunt; nemo apud illos impune impius est; aeque perduellio esse videtur, qui in DEVM et qui in Principein nefarius est, aeque uterque plectitur, ablata omni spe veniae. Rationem vero militarem eorum paulo consideremus diligentius: ut quomodo aliquando tandem militiae illius resisti queat, possimus intelligere.

Principio enim ut Romani exercitum omnem divisum in legiones et auxilia esse voluerunt; ita hic tyrannus copias omnes suas bipartitas esse const tait; quorum pars una suorum civium; prae[?]p[?]e vero eorum, qui suae sunt religionis; verum illorum maxime virtute nititu, qui Mahumeticae s[?]nt sectae. Quamobrem omni ope nititur; ut nemo in exercitum, cui se committi, et a quo custodiri et defendi velit, admittatur: qui non una cum robore corporis, et virtutibus animi, et arte militari, illiusque artis exercitatione, suae religionis dogmata et cerem onias, et Prophetae sui Mahumetis reverentiam atque timorem ad castra secum apportet.

Opinio et per suasa sententia est, suum Imperatorem ultorem et vindicem esse DEI: et Mahumetis Prophetae magni administrum; et in terris suum Imperatorem pro Deo reverendum esse; atque hae sententia omnes imbuti atque

confirmati: obedientiam secum ad militiam, ad castra, in ipsam aciem, in omnem pugnam at que dimicationem deportant: eamque obedientiam fortitudine stabiliunt, atque constantia muniunt: instructi atque persuasi communi omnium sententiâ nihil in terris fieri absque DEI nutu: mori neminem posse ante sinem vitae constitutum: quic quid accidat, id divinitus evenire: non magis in fugâ, quam in acie vitae positum esse praesidium.

Et hac opinione armati, mortem oppetere, et sese pro Imperatore suo devovere malunt: quam fugâ vulnera vitare: cum ipsam fugam certissimum dedecus, et Imperatoris capitalis certissima sequatur animadversio.

Haec sententia ultimum est, haec principium disciplinae Turcicae: in hoc latet extremus sinis obedientiae atque auctoritatis. Nec ab ultimo fine Imperator solum consilia capit; sed a prima aetate principia sumit suae disciplinae: et eadem per omnes aetates perse quitur.

Neque religio finis est solus: cujus ultimum bonum est Gloria DEI; sed alterum post hunc habet propositum, honores, opes, potentiam; quam indubitatam expectant, si religionem suam colant, et Principem suum revereantur. Hinc militarem gloriam compararunt rerum gestarum magnitudine et celebratione; hinc ingentes militum et virorum militarium copiae pedestres atque equestres, quos nostris tributis

atque vectigalibus alunt: hinc terrificum nomen Turcici exercitus: hinc bellorum et exercituum continuatio in amplificando Imperio: hinc tam multae et variae illorum victoriae.

Atque haec de religione: sine qua nulla unquam consistere potuit Respublica: quae aeque magnam falsa atque vera vim suam explicat: et saepe in superstitione pauciora et minora crimina reperiuntur, quam in veritate: ut inter Turcas domi nulla adulteria et stupra: nulla ebriositas et crapula: nulli ludi quaestuosi, et alea; nullae fraudes et proditiones; nulla perjuria; nulla maledicta et convicia inter ipsos, et probra, et imprecationes, et detestationes. Atque his contrariae virtutes non tam ex militari disciplina, quam ex religionis falsae atque superstitionis fonte, in ista gente derivantur et apportantur ad castra.

Sed transeamus ad disciplinam istorum militarem; in qua Turcici Imperatores Romanos diligentia antecellunt.

A decimo enim septimo anno Romani principium deligendis tyronibus faciebant: Turcici mediam pueritiam non praetereunt: et statuta tempora habent quotannis; ad quae probatores ab Imperatore mittuntur: qui omnes praefecturas obeuntes eos eligunt, quib. habile corpus est ad militares labores: et in quib. virtutis signi ficationes multae extant; quos ad Imperatore mittunt; et quorum sciunt Imperatori

placituram indolem elucentem ex membrorum habitudine, et vultûs vel hilaritate, vel severitate, vel acrimoniâ. Hi a magistris disciplinae, qui fere omnes eunuchi sunt, exercentur ad laborum corporisque salubrem exercitationem, omnisque armaturae consuetudinem; ad ingressum et cursum; ad jaculandum, ad equitandum, ad digladiandum; ad saltandum et natandum; neque quisquam aut ad peditum phalanges, aut ad equitum turmas admittitur; priusquam omni genere militaris exercirationis sit confirmatus; cum Ronani tyronem suum decimo septimo demum anno et deligerent, et docerent, et instruerent. et per centurias et decurias ad conficiendas cohortes distribuerent.

Et Romani pacis et ocii multa habebant ornamenta et praemia et honores; pluraque et majora domi, quam militiae, commoda percipiebantur. Turcae solam militarem agnoseunt virtutem et gloriam; et is maximus apud eos est, qui in acie et praelio est fortissimus.

Prima igitur majestas Imperatoris est; cui sacramento militari astricti, aeque atque DEo, obediunt omnes. Proximi Imperatori dignitate sunt Magistri equitum duo, Bellerbegi nominati; unus Asiae praefectus in urbe Galatiae Cuthera; alter Europae praepositus in urbe Sophi Mysiae inferioris. Horum ut post Imperatorem summa auctoritas sit, Dominos dominantium eos appellari voluit. Hi in castris caussam judicant, et jus dictant; spectante per obscurum

Sed et quatuor Bassas praetores habet: hi in cognoscendis controversiis Bellerbegis gradu dignitatis prox mi, et quasi a Bellerbegis ad consilium advocati.

Par munus atque dignitas Cadorum est; qui in provinciis et praefecturis Praetoressunt, et judicia exercent: militares etiam viri, hunc honorem bellicâ gloriâ adepti.

Sequuntur hos Praefecti alarum primarii, quos Spachos vocant: quinque distributi ordinibus: quorum primus Oglaniis est datus: qui praeter maxima emolumenta etiam filii ab Imperatore nominantur: secundus Vluphagis: tertius Scleptaris; quartus Curipigis.

Atque hi quatuor ordines nullam nisi Imperatoris sui religionem defendunt: ab infantia vel depraedationibus abducti: vel a matrum uberibus primogeniti abrepti; et Eunuchis in disciplinam traditi.

Quintas Spachorum ordo Mutpharaclis est assi gnatus, advenis et omnium nationum hominibus; sed sunt ex cellentes peritiâ rei militaris, et usu armorum; qui cum ipsi numerosi sint, numer osiorem tamen habent familiae comitatum; non minus ipsi periti, neque negligentius vestiti et armati, quam heri sui.

Hanc copiam peperit religionis libertas, quos velint, Deos colentium, et quibus velint ceremoniis utentium; quales sunt ex India; ex Aethiopia atque extrema Scythia; ex Tartaris atque

Christianis advenae et indigenae; Equites Turcici Imperatoris conquisiti liberalitate atque indulgentiâ.

Sed est sextus ordo longe gratissimus atque acceptissimus Ianizarorum; quorum semper habet duas legiones: in victae, ut ille Tyrannus jactirat, virtutis: robur exercitûs sui.

Hae Praetorianae in exercitu hujus Imperatoris copiae: atque hi ordines a Bellerbegis ducuntur; et praefectos habent Bellerbegorum administros Sanzachos signiferos alarum, praepositos Subasis turmarum centurionibus.

Habetis a me, inquam, descriptos ordines atque praefectos Turcici exercitus: cujus magnitudo censetur, vel ipsius principis ductu, vel hostium robore, vel regionum spaciis, usque ad hostiles terminos: et habetis ista fide alienâ, non meâ: sed relatu et sermonibus amicorum: tum etiam Cuspiniani atque lovii historiis: et breviter quidem habetis, quemadmodum ego mihi ad intelligentiam et memoriam notavi.

Operae vero istud precium fore putavi: ut contra hujus acies, nos nostras possimus instruere copias: et nostras acies nostis nostri artibus opponere.

Tum Nervius: Laudo, inquit, quod breviter et dilucide ista nobis exposuisti: et vere narrasti: audivi enim ex aliis etiam. Sed unum scire cupio; cum delectus habendi sunt,

et bellum faciendum, quomodo et unde copiae conscribantur? Recte, inquam, mones. Est enim necessarium istud scire ad id; quod in extremo sermone adferemus; et ut videatis, quot quantosque exercitus iste tyrannus conficere possit, si velit, et si esset necessarium.

Quemadmodum enim omne robur in Asiaticum et Europaeum distributum habet: et utrique parti terrarum Bellerbegos singulos praefecit: ita utramque partem, Natoliam scilicet et Romaniam (sic enim vulgo appellantar) praefecturis divisit aeque utrobique quadraginta octo.

In his seminaria sunt omnis militiae: et nulla praefectura est, quae minus duobus millibus equitum alat: aliquot terna: aliquot quaterna; aliquot sena: aliquot septena millia, si opus sit, suppeditare poslunt. Et ut unaquaeque praefectura copiosissima est milite: ita aut charissimos sibi aut possessionibus maximos praepositos habet.

Filiis enim suis praefecturas Asiae committit: antiquissimas familias quatuor Europae praeponit: quae vero reliquae sint; iis qui maxime idonei sunt, et plurimum gratia et virtute possunt, concredit.

hînc licet conjicere. Othomannicae enim genti vetustate generis aequales, quatuor adhuc samiliae, quas modo verbo attigi, magnas possessiones, magnum nomen, atque existimationem habent; formidabilem Othomannicis ducibus.

Hos viros, ut ne metuant Turcici Imperatores; neque purpura vestiri sinunt; neque jus habere patiuntur Magistrorum equitum: sed latos fundos in agris Asiaticis possident; quorum ususfructus spsis cedit: et perpetuis augentur Imperatoris stipendus; et mung saliquod militiae, caeteroqueuin prope par regiis siliis, obeunt. Sed ut ab illorum potentia metuendum non sit; vel Principi vel haeredibus Principis; exclusâ omni facultate regni affectandi; meliore jure, quam vel Christiani, vel reliqui incolae; cujuscunque ordinis, antiquitus donati.

Magnus etiam iisdem honos prae caeteris omnibus ab ipso Imper. tributus est, propter generis et antiquitatis necessitudinem; idque magis legis et consuetudinis reverentiâ, quam amore et charitate.

In his quatuor familiis principem locum Michalogii tenent; praefecti voluntariis equitibus, quos Acanzos cognominant; quasi antecursores copiarum omnium in Europae praecipue partibus; quorum numerus tantus est: ut in de magnitudo Turcici exercitus conjectari possit. Centena enim millia soli ad delectu

saepe adducunt; ita probatos milites, ut delectu non nisi consuetudinis et disciplinae caussâ sit opus. Et voluntarii idcirco vocantur, quod non solum Turcici nominis habent equites, sua voluntate stipendiarios; sed etiam Tartaros atque Getas, mirabili permissu Imperatoris; et ejusmodi cautione; ut res novas movere non queant: nisi et jus successionis et omnes copias amicorum atque facultates omnes velint in Asia amittere.

Minorem copiam caeteri tres conscribunt, pro praefecturae modo: sed nullus modus Praeturae minor est duobus equitum millibus. At in Asia Imperatoris liberi majoribus sese copiis ostendant: usque adeo, ut cum parente Imperatore dimicare subito tumultu possint, in Cappadocia, Lycaonia, Ionia: quae regiorum sunt liberorum, et in Asia praecipuae Praefecturae. Nam in Europa Peleponnesus Tuditanis concessa est: Bosna in Illyrico Malcocciis: Scamandria Triballis: quae sunt tres reliquae nobilitatis atque antiquitatis gentiles familiae: quas quatuor jam diximus esse: Principes post Otthomannorum regiam Majestatem successores futuri: si Otthomannici absque haeredibus discederent; et Bellerbegi atque lanizari fideles successoribus forent.

Ex his provinciis atque praefecturis omncs phalanges et turmae, hoc est, omnis exercitus conficitur, quoties in expeditionem ducendus est. Neque numerosissimus illis videtur, si trecentorum

Tum Nervius: Quae vis, inquit, hisce tantis viribus queat resistere? ubi pecuniae, nervi bellorum? ubi tanta militum copia, inprimis vero equitum? cum prope tota militia Turcici tyranni equitibus constet. Si omnes omnium Christianorum vires atque opes et coeant, et e suis sedibus ad militiam exeant: tamen caedi necessum est.

Ad haec ego: Non te serio, inquam, loqui puto, Nervi. Scis enim quid ille senex dicat apud Ciceronem: Non viribus aut velocitatibus, aut celeritate corporum res magnae geruntur; sed consilio, auctoritate, sententia Et Nervius: Vbi vero aut quando tandem consilium? Quâm enim jam annos multos deliberavimus? Vbi auctoritas, quam ne Caesar quidem potest retinere? ubi sententia? ibine, ubi nulla est sententiarum libertas? Et profecto miror ego te, Sturmi, vel potius doleo tuâ caussa, quod sex tuarum legum memineris. Es. n. propater filii mei; et scio quantum mea caussa suscipere atque facere cupias.

Neque ego concessi hunc sermonem perficere: animadvertebam enim, quo pervenire studeret. Est ut dicis, inquam, Nervi: et credo te vere atque ex animo loqui; qui profilii mei pater es; et cui ego meum studium probare saepe studui. Fateor igitur verum esse,

quod de me metuis. Sunt enim, qui non dissimulant de numero amicorum nam iniquorum longe gravior calumnia est. Sed amici quidem dicunt; vanas esse vires mearum legum, atque etiam periculosas mihi, si tributis coner Europae vires attenuare. Ajunt enim in Gallia esse genus hominum invisum tota Galliâ: qui vectigalium et tributorum novis inventis, omnium hominum opes extenuant; et unde poslunt, pecunias extorquent atque eripiunt.

Ego vero nostra tempora ejusmodi esse scio: ut nisi a volentibus nihil possis exprimere. Itaque nobis bonorum virorum et principum, cum Imperii, tum exterorum regum est opus benevolentiâ atque consensu. Contra naturam certe non est quod afferam: sed in natura ita positum est; ut si homines velint; et si honestatem sequantur; et animi expediti sint ad adjuvandum: pecuniâ certe facile expediretur: ad firmissimum et fortissimum maximeque diuturnum exercitum sustentandum atque alendum.

Neque certe studium et voluntas nobis deesse debet; si Christianorum, quod professi sumus, nomen velimus defendere: et si ulla movemur calamitate et servitute et miseriâ fratrum; qui quotidie unâ cum liberis abducuntur; quorum infantes a nostra religione ad Mahumeticam impietatem traducuntur: idque prope,

ut dicam, pro foribus nostris in Austria scilicet, quae nisi propugnaculum Germaniae esset: nos nostra tueri non possemus, ne que tuebimur; nisi majorum nostrorum revocemus exempla: qui in ipsam usque Africam atque Syriam cum maximis atque robustissimis adversus Saracenos saepe copiis sunt profecti.

Ad quae Nervius rursum: Non opus est, mi Sturmi, hac oratione apud nos: Satis. n. commouemur calamitate illorum Christianorum: quos nisi fratrum loco habemus: non sumus digni professione nostra: indigni coelesti haereditate. Ergo de hac calamitate vel potius de hoc exitio miserorum hominum satis. Nunc vero quae putas esse remedia? quae auxilia hisce calamitosis et perniciosis temporibus?

Quae quaeso, inquam, possunt esse remedia? nisi caussas tollamus eorum malorum, quae modo commemoravimus.

Nam quoniam Turcarum Imperatores nos in religione caeteroqui falsa vincunt metu DEI, veneratione superstitiosa divini numinis, et jurisjurandi sanctitate: praefectis opus est militaribus atque militibus: qui ad exercitum religionem, et, quod initium sapientiae est, DEI Christique timorem una cum jurisjurandi reverentia adferant.

Et quoniam disciplinâ militari nos Turcae antecellunt: corrigamus nos nostram, et nostram probemus Imperatori obedientiam.

et nos nostris oppugnat tributis, vectigalibus, portoriis, scripturis: recuperanda nobis ista sunt continuis et perpetuis copiis.

Et quia nostris ille crevit dissidiis; quae discordiâ amissa sunt; ea concordiâ recuperemus.

Haec quatuor si emendabimus; possumus et nostra, qui proxime a periculis absumus, retinere: et Austriam propugnatricem nostram tueri: et de Vngariae proximis finibus hostem depellere: et muniendis oppidis, novisque aedificiis faciendis; paulatim quae amisimus recuperare: et hostem a cervicibus fratrum nostrorum, et a caede et sanguine avertere. Itaque quod te velle video, Nervi: disseramus de his quatuor malis: et in morbis magnis ac diuturnis, et ut tu sentis, Nervi, desperatis medicinam quaeramus.

Primum igitur de dissidiis domesticis: deinde de religione; tum de re militari atque exercitu; postremo de stipendio et aerario militari. Nam disciplinam partem esse puto rei militaris, ut etiam obedientiam atque jusjurandum Ergo deinceps de his quatuor; tum si quid attinet aliud disquirere; differemus id in sermonem crastinum, si ita placebit vobis.

Cum ita ipsos velle viderem: Constat igitur inter nos, inquam, nostris dissidiis et domesticis atque quotidianis dimicationib. Turcam amplificatum ita esse: ut omnibus regibus, omnibus gentibus, atque inprimis nobis

Germanis formidolosus et horribilis, a[?]que ô si non perniciosus esse videatur.

Quam ob rem illud Sallustianum firmum, certum, ratumque habeatur: Concordia res parvae crescunt: discordia maximae dilabuntur. Et praeclare profecto de Imperio meritus est Carolus V. et Ferdinandus Imperator: qui publicae pacis auctores in Imperio extiterunt. Atque etiam in dissidiis religionum pacem Imperator noster Maximilianus, quantum ad ipsum attinet, confirmavit: nisi homines quidam male, ut ille ait, feriati hanc perturbarent: et istud facerent, quos minime facere decebat: et nisi Principes plus saperent, quam isti: armis totum exardesceret imperium. Sed de his aliâs.

Nunc de concordiâ et ocio et tranquillitate nostram, quam adhuc reliquam habemus, Europae. Imperii siquidem interest, ubivis coli tran quillitatem et pacem. Magnum enim detrimentum est, domestica certamina: sed geminum est, exteros etiam necessarios reges atque populos animis dissidere: et tergeminum malum est, armis, suisque et exteris militibus dimicare.

Nam cui bono, aut cui non malo fuerunt Imperii parti quatuor bella Gallicana? unum cum auxilio veniret Condianis Rolzhusius: alterum cum Dux Ioannes Casimirus: tertium cum Dux VVolfgangus: quartum, quo nondum

pax firma coiit; rursus Ioanne Casimiro duce? Quae bella ita Galliam exinaniverunt, exhauserunt, compilarunt: ut nihil in aerario regio habeat, quod det militibus: nihil in vectigalibus, nihil in regiis ornamentis reliquum habeat; quod sumptum ullum bellicum sustinere, aut creditoribus oppignorari possit. Quomodo his tantisque malis affectum atque afflictum regnum, alio quin non ita pridem florentissimum, et Rex calamitatibus populi defatigatus, etiamsi velit, queat armis adesse Imperatori et amicis suis.

Et Belgae nonne in iisdem annos jam novem cladibus et detrimentis et fortunae gravissimis atque miserrimis casibus jactati atque quassati, spectaculum acerbissimum praebeant omnibus mortalibus? Quae enim gens non modô in Europa, sed etiam in Asia et Africa est, ad quam hujus fatalis belli fama non pervenerit?

Et Gallia videtur quiescere posse, si velit: in Belgis vero nullum ostenditur pacis initium, Nam tametsi lassi utrinque sint: tamen quia defatigati videri nolunt; utrobi que vires malunt redintegrare; quam altera pars alteri cedere.

Sed fortassis eadem necessitas pacem etiam Belgis dabit, quae Gallis tranquillitatem pollicetur. Religionis vero certamina immortalia fore videntur: nisi Principes moderatiores essent: quam illi ipsi, qui religionibus

praeesse volunt; et sese praeesse posse non credunt; nisi in dimicationibus laudem quaerant.

Et hic Nervius: Quaenam igitur, inquit, ratio est, pacificationis ineundae: si immortalia, ut metuis, certamina fore videntur? Malim, inquam; Nervi, abs te istam rationem nobis ostendi: quam me dicere id, quod invidiosum est. Quomodo, inquit, invidiosum esse potest, quod omnibus est salutare: et quod nisi paucis potest esse molestum? Edicta habemus trium Imperatorum de pace publica non violanda, Caroli, Ferdinandi, Maximiliani: haec renoventur, magnâ poenâ propositâ in eum, qui haec trium Imperatorum sacra edicta polluat, aut violet. Majestatem laesisse censeatur, qui haec de pace decreta contemnat: hostis Imperii habeatur, si quis perfringere aut evertere audeat.

Atque haec decreta in eos facta sunt, qui in Imperio turbulenti et seditiosi esse velint: Proximi his sunt, qui exteris regibus militant; et exercitus adducunt absque Imperatoris et Electoris consensu ac permissu atque auctoritate: et caussam dant, quod Reges, dum inter se bella faciunt, nullam opem ferre, nulla auxilia mittere possunt, adversus Reipublicae Christianae communem hostem; et quod majus detrimentum est, in caussa sunt, ut negotiatoribus nostris solvi credita regibus pecunia non possit. Quot enim et quam magna nomina creditores regum in Italia et Gallia et Hispania habent? Sed ego

de Germanicis negotiatoribus loquor: quam magnam, in quam, hi in istis regnis vim pecuniarum habent? et quanto cum detrimento et periculo Imperii? Quam multi creditores solum verterunt? et quot hi secum uxores, viduas et pupillos in pauperiem et egestatem trahunt? quam multi sunt, qui calaniitosas versuras faciunt? qui brevi istos, qui perditi aere alieno exsulant, necessario sequentur. Deinde quanta petulantia et avaritia militum est? quae ejusmodi et tam atrox est, ut nullus eorum usus esse queat, si cum Turca dimicandum foret. Quod aerarium tanta stipendia ferre posset? Qui vir bonus, bonus Imperator, bonus Legatus Imperatoris, bonus Legati vicarius est: cujus oculi hanc vim, hanc impietatem, hanc nefariam disciplinae militaris labefactationem ferre aut aspicere queant? Quis Principum etnobilium haec dedecora militum intueri? non quod ipsos accusem; sed quod ipsi frenare nequeant hanc insolentiam: pars aliqua dedecoris, tametsi innocentes tamen ad ipsos etiam peruenit. Dedecus enim disciplinae Imperatoris etiam et Praefectorum passim dedecus putatur. Summa Imperatoris laus est, cujus in exercitu virginalis militum verecundia; probati mores; casti et frugi temperantia; nulla alieni cupiditas, quae civibus suis nocere possit; pro quorum ocio et salute sanguinem et animam, si necessarium sit, debent profundere.

regum lex sancienda: quae vetet externis Regibus exercitum e Germania educere, absque Imperatoris et Electorum permissu: qui secus faxit, aut ductor, aut praefectus cohortum et turmarum, aut miles; inimicus et hostis Imperii judicetur: et cum primum exercitum conscribere incipit, pro hoste habeatur. Contra imperium etiam facere videatur, qui non primo quoque rempore resistit: et si quis sit, qui istud conetur; jus sit cuivis hujus occidendi: et officium sit omnium Principum et magistratuum, arma adversus hos e vestigio imperare, et ad arma concurrere.

Beutherus verô commotus hac acri sententia Nervii: Scio, inquit, Nervi, te Iurisconsultum experientem haec ex legibus vestris adferre: et in legibus vestris consentaneam di cere sententiam. Sed quomodo hac lege tua pacare queas extera regna, quae in potestate Imper[?] nostri esse nolunt?

Ad istud Nervius: Nondum, inquit, tempestivum est de his disserere. Dicendum enim priûs de his certaminibus est, quae Sturmius immortalia fore metuit; nisi Principum interponatur auctoritas. Et tecum, inquit, sentio, Sturmi; Principum opus esse auctoritate; si aliquorum, quos minime decebat, compescere volumus, sive, ut ego metuo, intempestivum studium; sive, ut alii dicunt, temeritatem; sive, ut etiam amici, licentiam;

sive, ut inimici, seditionem. Et ut apertius loquar, de Theologis et monachis scriptoribus atque concionatoribus utriusque partis loquor; quibus ut ego sentio, gravi Imperii edicto silentium imperandum est; ut ne quid concionentur, aut doceant, aut disputent, aut scribant, quod concordiae publicae officiat; dum aut generale Concilium novum concedetur; aut nationale populi Germanici instituetur. Haec enim caussa absque hujusmodi publico Concilio componi nunquam poterit. Sed ad id constituendum delectu diligenti est opus optimorum virorum, literatissimorum hominum: quorum vita et mores probati sunt; qui nullo in conventu aut nullo scripto unquam acerbi suerunt. Sed et difficile et arduum foret, primum istud impetrare: deinde delectum facere aequissimorum arbitrorum et judicum et disputantium in contrarias partes; et quod optimum foret eligere, et referre ad Concilium.

Sed cum tria sint conventuum genera; unum in quo metu exprimuntur sententiae ex iis, qui secus sentiunt; alterum ad quod odia afferantur utrinque concertantium: tertium in quo libertas sit et placabilitas: cum prima illa duo non prosint, sed obsint magis: at tertium interea dum conceditur, dum deliberatur, quantae occasiones rerum gerendarum amittentur? Quamobrem remedium adhibendum esse

puto Principum auctoritate interpositâ, medicinâ ad hos fatales aestus febresque hominum, non contentione veritatis, sed victoriae decertantium.

Hîc ego: Partiris tu quidem acute, Nervi, inquam, sed non plene. Fuerunt enim quidam conventus, cognitoribus potius auscultatoribus, quam judicibus: ut in colloquio primo VVormatiensi cui Granvellanus praepositus a Caesare fuit; et cui intercedere Pontificis Legatus Referendarius quidam conabatur; in quo primae partes disputationis Philippo Melanthoni datae erant. EtIoanni Eccio, Melanchton de scripto caussam defendebat sane docte et diserte: ad quae Eccius memoriter, ita ut admirarer, respondebat; notatis solum capitibus auctoritatum in fronte Precarii, et in tergo libelli. Atque ita defendebat uterque suas partes; ut non tam recitata eorum oratio videretur: quam dictata notariis, quos utrinque adduxerant. Fuit absque ulla concertatione quidem verborum: sed ut Eccius videretur vinci non velle: et Melanthon absque injuria, silentio potiûs, quam vultu, argumenta Eccii rejiceret. Animadverti etiam Comitem ab Isenburgo Ioannem, qui eo ab Archiepiscopo Trevirorum Mezenhusio missus erat (Adfui enim in illis sermonibus advocatus una cum Ioanne Calvino a Duce Francisco Luneburgensi) hunc, inquam, animadverti magis, quam caeteros, delectari hac collocutione; et inprimis voce et oratione

Melanthonis. Sed quid accidit? Discessum est, et dimissus conventus absque ullo judicio; absque ulla interrogatione aut sententia Praesidis Granvellani. Idem factum post Ratisponae: et inter se disceptarunt Malvenda et Bucerus; cui collocutioni V Volradus Comes V Valdeccanus a Caesare Carolo missus cognitor fuit. Sed eodem exitu dimissus ille conventus fuit, quo superior V Vormatiensis: illud tamen commodum, quod acta illius disputationis utrinque divulgata sunt. Fuit et tertium colloquium rursus V Vormatiae: et priusquam ad disputationem ventum est; dissentientibus inter se Saxonicis Ecclesiis; re vix inchoatâ, omnes missi facti domum reverterunt. Nihil etiam magis paci publicae profici potuit Heidelbergensi conquisitione; cui duo amici tamen principes aderant. Quid. n. effecerint, et acta indicant, et adhuc eventus docet. Hoc postremum a superioribus paulatim differt; et in tribus ipsis superioribus etiam aliquid interest, quo inter se sint dissimilia.

Et quanquam longum et tardum est, generali et nationali Concilio controversias reconciliatione concordiae dijudicare: tamen esset quaedam attentandi via; quae difficilima fortasse aliis, mihi certe expedita videtur esse, ad Concilii publici con sensionem. Quomodo. n. difficile esset, eligere decies septenos ex Imperii Circensibus provinciis, ex tribus hominum

generibus? Nam cum discordia religionis in duas divisa partes sit, quibus pax data est: de qua supra dictum est: quarum alteram Catholicorum nominant: alteram Protestantium: in utraque parte tria sunt bonorum virorum genera; quorum unum est eorum, qui Pontificatum merum defendunt, absque acerbitate tamen: alterum ita Pontificiis astrictum est, ut quaedam emendata esse cupiat: tertium huic ex adversa parte consimile: ita sequens Augustanae confessionis doctrinam et instituta; ut moderationem tamen aliquam in suis requirat.

Quartum enim genus, quod mera bella loquitur, removendum omnino est a publicis consiliis. Cum inquam haec tria constet esse idoneorum hominum genera: tametsi difficile foret; tamen in decem Circensibus provinciis singulis Septemviros inveniri et eligi posse puto: binos Theologos: binos nobiles: binos Iureconsultos; singulos Pontificios sive Catholicos meros: qui in suis quique provinciis conveniant; et propositis Tridentini Concilii decretis in his videant, quid retineri, quid emendari possit: eaque in re quatuor proposios fines habeant: veritatis in doctrina; puritatis in ceremoniis; aequitatis in bonis Ecclesiasticis; charitatis Christianae in reconciliandâ concordiâ.

Et his concedendi menses tres; ut domi commententur de his rebus: ut amicos et scriptores

harum rerum consulant; ut aliquid meditarum ad Septemviralem consultationem quisque pro se adferant. Novem menses consultationi dentur; ut anno vertente dena sua breviter volumina scripta ad Caesarem mittant: Caesar illiusque consilium diiudicet: et Electoribus Imperii et Principibus, quibus placebit, communicet. Deinde si Caesari et Principibus visum erit; ad Septemviros denos remittant: ut ex decem scriptis unum concilient: aut si id fieri non queat, duo triave consiciant: prout inter ipsos divisae erunt sententiae.

Ad eam rem consiciendam trimestre aut semestre tempus praescriptum habeant. Antequam vero ad Caesarem decem volumina missa sint: non fas sit inter ipsos communicata esse consilia.

Tum Nervius: Acute, inquit, Sturmi sed non ex aequo et bono. Cur enim, cum septimum in Septemvirali consilio merum Pontificium esse velis, non etiam in altera merum, qui sit Confessionis Augustanae. Quia, inquam, septuagenarius numerus mihi placet; et septuaginta fuerunt Bibliorum interpretes; quorum unanimis sententiis Biblia versa fuerunt. At illi, inquit Nervius, in una Basilica Alexandriae convocati: et communicatis sententiis verterunt testamentum vetus: Tu vero septenos tuos septemviros separas, per decem Imperii,

hoc est, Germanicae nationis, provincias. Videas ne vaticinari eas potios velle videare, quam commutare linguas, et communicare consilia. Non, inquam, id volo; sed facilitatem specto; et sumptus magnos vito: et in decempartita varietate melius caussae dissidentium consiliorum intelligentur: praesertim cum remittant decem volumina ad omnes simul: quo communicatis consiliis unum quasi corpus constituant. Nam tametsi metuendum sit, non idem omnes sensuros: tamen sperandum est, idem eos facturos; quod septuaginta interpretes fecerunt: qui unum exemplum Ptolomaeo obtulerunt: et concordibus sententiis mysterium Trinitatis, rem omnium rerum maximam, non profanarunt: sic hi etiam dedecus dissidiorum occultent; quo nihil annis jam pene centum sexaginta in Ecclesia turpius extitit. Quod vero tertium par, in Septemvirali deliberatione sesquialterum faciam; et merum Pontisicium hominem adjungam: merum vero Augustanae Confessionis virum excluserim; cum propter numerum feci; ut velim dicendis et conscribendis sententiis idem sentiant: vel partem alteram necesse sit sesqui superiorem esse: ut id ratum sit, quod pars major confirmabit: tum ut Pontificii in hac praeparatione praerogativam hanc habeant: quae huic consultationi videtur non posse officere; et magnam vim atque momentum habere ad constituendam concordiam. Est etiam alia caussa; quam fateri subvereor. Sed animus tuus

mihi, Nervi, hac sententia mea non videtur conquiescere: et fortassis non necessariam esse putas hanc rationem: ego vero pernecessariam esse ad comparandam Germanicae nationis Concilio auctoritatem; sine qua nullum concilium potest consistere. Et hanc auctoritatem qui putat gladio et armis vindicandam esse: is non solum errat, sed peccat etiam: et totum dissolvit charitatis vinculum: et majorum dissidiorum caussam quaerit. Nunquam enim fuerunt, non solum usu rerum et contentione partium; sed etiam doctrinâ literarum multis ab hinc seculis acutiora ingenia: quam hoc nostrum seculum habeat: quibus nisi satisfiat; quod volumus, non poterimus assequi: hoc est, totius populi Christiani in Concilio omnium gentium, aut nationis Germanicae in nostrae gentis conventu comprobationem.

Istud me puto posse nostrae civitatis exemplo comprobare: in qua tametsi apud plebem plurimum gratia concionatores possunt; tamen summa auctoritas Senatus est: et tanta est, ut etiam aestus concionum queat compescere. Potest tamen permultum Theologorum gratia. praesertim eorum, qui in concionando sunt populares. Contemperatus autem est senatus noster nobilibus et optimatibus: quorum utrorumque perpetua est administratio: tum etiam plebeiis senatoribus, ex optimis civibus electis; qui tertio anno ad tribus quisque suas redeunt: Sed tamen totus hic senatus hoc modo constitutus,

in gravibus negotiis vos Iureconsultos Syndicos, te inquam Nervi, et Grempium et Bozemium, consulunt: et quicquid vestro communi consilio decernitur: id a populo non improbatur: neque ullus unquam motus turbulentus, dum ego Argentinae fui, extitit, aut perturbavit Rempublicam: et illaesa adhuc consistit Senatus auctoritas. Nam quicquid vos consuluisse videmini: et optimates, inter quos nobilitas primum locum habet, decernunt: id huc usque populo placuisse constat.

Statuamus igitur, secessionem a[?]t dissensionem aut discordiam esse ordinum urbis nostrae; cum ob res alias, tum praecipue religionis causa: quomodo ea melius compesci possit; quam septemvirali interpositâ auctoritate atque consilio? quod binis optimatibus antiquae familiae, binis Theologis, binis Iureconsultis, et uno Scabino tribuli praefecto populari cive constitutum esset: et quod ab his Septemviris deliberatum et decretum esset: id ad tribus et eorum praefectos convocatos Scabinos si referretur: quorum summa est in nostra Republica potestas: an non magnum pondus, magnum momentum, magnam vim afferret ad componendum dissidium, et ad pacandum populum: ad restituendam et confirman dam Senatûs auctoritatem? si horum septemvirorum sententia Senatui placeret: et

Ponamus igitur Imperii Germanici unam esse quandam civitatem, ut esse debet; et unum populum, ut esse convenit: an non quae ratio in nostra urbe valebit plurimum, ea plurimum possit in Imperio ad concordiam restituendam, et ad publici Concilii stabiliendam auctoritatem? Et ut in nostra urbe hujusmodi consultatione potestati Scabinorum nihil derogaretur: ita et sacerdotum dignitati, cujus summam esse decet auctoritatem, hac quasi praeconsultatione nihil detraheretur; et summa foret rursus summi Concilii auctoritas, et perpetua fidei obedientia.

Ante enim publicum aliquod vel unius gentis, vel omnium nationum Concilium, nostri seculi controversiae ita dijudicari poterunt: ut quae decreta erunt, meram auctoritatem habeant.

Dum igitur via aliqua quaeretur ad Concilium publicum (nam hanc ego viam exempli caussa indicavi) sed dum alia hac melior instituetur; decretum Imperii siat stabile et ratum: nemini licere vel Pontificiorum vel Protestantium quenquam a suis dogmatibus dissentientem condemnare, aut male dictis insectari, ante generale et nationale Concilium. Qui secus faxit, in eum suus Magistratus ita animadvertat; ut constet illum sese gravissimâ infamiâ laesae Majestatis contaminasse.

Sita est autem Majestas Imperii in eo; ut ne cuivis in quemvis declarare aut scriptitare liceat. Conservare autem Majestatem ab omnibus necessarium est. Majus enim nomen, major auctoritas, major dignitas, major majestas Imperii est, quam homines opinentur.

Nam si omnis magistratus a Deo est; summa ejus potestatis auctoritas esse debet, quae summa est. Hanc qui laedit, omnium majestatem laedit; sive Electores hi sint, sive Principes Imperii: sive nobiles, sive magistratus urbani civitatum Imperialium; quam si Theologi, si Pastores, si horum conciliabula non colant, quis est, qui revereatur? Horum enim officium est, charitatem potiûs veram et misericordem, quam auctoritatem callidam et violentam quaerere; si suam velint vere auctoritatem tueri.

Miseram conditionem Ecclesiarum, si Magistratuum potius gladio, quam veris, explicatis, apertis auctoritatibus Prophetarum, Evangelistarum, et Apostolorum defenditur! Miseram conditionem Ecclesiarum, quae a paucis aut ab uno reguntur, absque liberis sententiis reliquorum Theologorum, Parochorum, Diaconorum, et eorum quos Theologi, Parochi et Diaconi sibi ex magistratu advocarunt!

Ante omnia autem illud statuatur, unumquemque dominum a sua ex duabus religione, ante generale et nationale concilium, vi depellendum non esse; sive Pontificiae religionis

sit, sive Augustanae Confessionis: liberum tamen esse unicuique, suam religionem corrigere; modo non novam sectam aut inveniat, aut defendat, dissentientem ab iis qui jam sunt in Ecclesia Sat enim sectarum est, et plus quam satis est. Cum omnes unius Christi simus, omnes unius IESV CHRISTI sectam non verbis sed re sequi oportet. Omnes Catholicae Ecclesiae sectatores aut sumus, aut esse debemus: omnibus ut Apostolorum simus asseclae atque imitatores, quoad possumus, omnibus opibus atque viribus enitendum atque laborandum est. Pontificiis Ecclesiis vetustatem tribuere cogimur: quantumvis multa in illis corrigi debere videantur: et in illis optimi viri multi sunt; iidemque literatissimi; horum sacra aquâ parentes atque majores nostri initiati fuerunt: horum aqua ego et multi mecum alii, qui adhuc vivunt, imbuti atque abluti fuimus: quis est qui primum lapidem condemnatorem in hos conjiciat? Quis condemnator prodibit, qui suam condemnationem iis, qui tacent, judicibus se probare queat affirmare? Quis condemnator extitit, cujus judicium placeat omnibus prudentibus? Non loquentium et scribentium et disceptantium sententiae modo animadvertendae sunt: sed multorum qui tacuerunt repressas voces vereri decet: ne hi aliquando exclament, liberive nepotesque eorum aut discipuli eorum, et qui ab his docebuntur.

avocet, et ad concordiam compellat; quae neque tolli neque abrogari ante generale aut nationale Concilium possit: in eos, qui cum aliorum injuriâ suam doctrinam seditiose conantur defendere: aut qui cum aliorum injuriâ de religione injuriosos et contumeliosos libros conscribunt: eademque poenâ et concionator et scriptor et librarius teneatur.

Habetis quid sentiam de Imperii decreto, quod est de pace publica, et de discordiâ Theologorum. Sequitur altera, quae est de exterorum Regum et Principum armis: quae utinam auctoritate Imperii deponi possint. Atque etiam extera regna perturbationes habent religionum: sed ego has minûs metuo externorum Theologorum, quam nostrorum: quos Imperii legibus jus est compescere. In Italia enim omnium silentium est eorum, qui clam a Pontificatu dissentiunt. In Gallia nihil de controversiis in concionibus per injuriam dici intelligitur. In Anglia vetitum atque prohibitum omne convitium est: quid convitium dico? ne disputatio quidem in scholis Theologorum de hisce odiosis controversiis conceditur. At nos neque bonorum virorum gemitibus, neque prudentium virorum judiciis commovemur: et nisi puderet nos nostri, classicum caneremus, et ad arma vocaremus Imperii Principes. Sed de his satis. Nunc de exterorum Principum discordiis: quorum fulmina paucis hebdomadibus, pacis data spe,

nunc reflagrant calamitosius: id quod in Belgis etiam expectandum est. Credo tamen et illud Belgicum bellum pacificari; et istud Gallicanum refricatum vulnus sanari posse; si veterem Romanorum revocaremus consuetudinem. Fuit autem hoc proprium populi Romani maxime; petentibus et oppressis atque afflictis auxilia ferre; et injurias aliorum persequi; quibus duabus artibus maximopere auctum et amplificatum possedit Imperium. Masinissam Numidarum Regem receptum in amicitiam perpetuâ fide defendit: Masinissae etiam amicitia saepe populo Romano utilissima fuit: et cum tributarius non esset: tamen et auxiliis militum, et pecunia et commeatu, quoties opus erat, ad fuit. Iugurtham vero etiam Numidarum regem fratricidam, ob duorum fratrum necem, est persecutus. Regi Syracusano primo Hieroni regnum confirmavit: amicum appellavit: auctoritatem ejus honorificis decretis defendit: ex his beneficentiae initiis tota Sicilia provincia facta est populi Romani. Nonne Aegypti reges Ptolomaei et amici populi Romani appellabantur: et tributa belli temporibus dabant, et auxilia mittebant? Et Athenienses Romanorum legionibus contra Regem Philippum Macedonem usi sunt; et amici, atque socii populi Romani facti: et Mauritaniae Rex Iuba populi Romani beneficiis est usus; et Cn. Pompeij partes secutus, interfici potius voluit; quam vel ad hostes trans fugere; vel in conspectum Iulii Caesaris victoris venire.

Quid multis exemplis opus est? plenae historiae sunt amicis et foederatis, et tributariis populi Romani, quib Imperium usque in Africam extenderunt. Ex quibus apparet, magnorum populorum et Regum et Imperatorum esse: non solum armis, sed etiam amicitiis amplificare et confirmare imperia.

Nunc vero quoniam tu nobis probasti. Beuthere: nostris discordiis Turcarum Imperatores duodecim tantam, quantam esse videmus, suam constituisse Rempublicam. Majores nostros non solum veteres Romanos, ante receptam Christi doctrinam atque religionem: sed etiam Christiani nominis Caesares, antiquam saepenumero usurpasse consuetudinem: et amicorum auxiliis atque stipendiis hostes a suis finibus depulisse: sociisque auxilia portasse, tradunt annales historicorum. Quin igitur horum moti exemplis videant Imperii Principes, ne Respublica perniciosa detrimenta accipiat: adsint Imperatori suo, ne externae discordiae atque arma exitiosa Imperio sint, inprimis vero intestina et decretum Imperii de pace publicâ colendâ, novo decreto graviter confirment; et curent, ut pax firma sit et perpetua in Gallia; et pacatos habeat Imperium Belgas; missis Legatis idoneis; qui cum auctoritate et comiter possint et graviter cum iis, inter quos arma, aut jam disposita sunt, aut adhuc ardent, agant et officiant; ut in totâ Europâ nostrâ pax atque tranquillitas conficiatur.

Hi Legati vel pacem domum adferent: vel ab his Imperator noster, atque Imperii ordines cognoscent: a quo veritas atque justitia stet: et qui vim et arma et immanem potentiam velint. Lex etiam feratur in eos (de qua dictum est) qui contra voluntatem Imperatoris exercitus ad exteros Reges audeant ducere. Quod si videatur Caesari atque Electoribus auxilia mittere: et juri atque aequitati contra vim et injuriam adesse: ferantur auxilia Imperii legionibus, et praefectis legionum Imperii: Imperii ductoribus, Imperii cohortibus peditum et turmis equitum: Imperii signis, et Imperatorum nostrorum imaginibus: Imperii aquilis: Imperii centurionibus, decurionibus novarum et veterum legionum.

Atque haec hactenus inquam de concordiâ publica constituenda: et de ductoribus copiarum, qui extra Imperium merent stipendia. Nunc de religione: in qua quaestione sunt qui admirentur, qui fiat, cum Turci ipsi falsam religionem habeant: tamen temperantius vivant, fortius pugnent, DEVM magis metuant; quam nos in nostris non modo castris: sed etiam domi in congressionibus in religione vera faciamus.

Caussas autem quatuor, si recte memini. praecipuas ponunt: quarum prima est opinio atque persuasio de providentia DEI, quam a suo Mahumete acceperunt: altera jurisjurandi: tertia poena fugae ex praelio: quarta praemia virtutis

militaris. Harum caussarum prima hujus disceptationis est: secunda quae est jurisjurandi observantia, ex prima efficitur: duae alterae non hujus partis sunt, sed disciplinae militaris: de quibus crastino sermone est disserendum.

Ac de providentia doctrinam arbitror ego magnam vim habere virtutis atque fortitudinis: et robur exercitûs magnum esse, in illa persuasione persistere. Qui enim sibimet ipsi, quod a Mahumete accepit, persuasit: atque credit, DEVM conditorem et factorem esse omnium quae in coelo consistunt, in aere agitantur, in mari volvuntur, in terris videntur atque existunt: et hunc ipsum DEVM unum, et quae supra nos sunt, et quae infra nos nobis subjecta sunt, gubernare: nihil ei immensum, nihil innumerum, nihil infinitum esse: et in illius manu et nutu, in illius praesentia, providentia, sempiternisque decretis omnia sita esse: nihil ante tempus contra illius voluntatem oriri atque occidere: et sive singulatim homines moriantur, ut in lectulis: sive plures simul, ut in naufragiis; sive congregatim et prope universi, ut in praeliis et peste: omnia haec qui credit divinitus accidere; hic profecto fortius pugnabit; quam is, qui retro respicit: et DEVM ducem non sequitur; et in fuga se posse credit salutem invenire.

Idem, inquit, quod tu sentis. Affirmasti enim, quae jam enumerasti. Malo autem te quod reliquum est perficere: quam de eo judicare, quod apud Theologos controversum est.

Tum ego: Puto me posse ex hoc scopulo, inquam, evadere, ut offendam neminem: sed prius me oportet aliquid addere: esse quosdam ex his, de quibus dixi, qui admirentur; cur tot homines Christiani nominis a nostra religione ad Turcicam transfugiant: nemo vero Turcarum, vel duo, vel nemo (ut Persius ait) ad nostram confugiant: cujus caussam si inveniemus, facilius poterimus adferre remedium.

Equidem in ea sum sententia, Nervi; ut statuam non solum contraria remedia adhibenda in re militari: et contrarias rationes contrariis esse rationibus depellendas: sed ab hostibus etiam arma sumenda esse eadem illorum cum armis nostris, et missilia, et clypeos, et scuta; quorum usum amisit Germania: sic etiam in exercitu hanc doctrinam advocandam esse de DEI providentia, atque aeterno decreto: praesertim cum istud melioribus argumentis facere possimus.

Habemus enim non Mahumetum, sed Christum auctorem: qui dixit, nullum passerem, minimi precii aviculam, de coelo cadere absque voluntate patris: qui irem dixit: Omnes capilli capitis vestri numerati sunt.

Si enim passerculus vilissimus non cadit; cur homo cadat, nobilissimum omnium animantium: pro quo filius DEI homo factus mortem oppetiit. Si capilli capitis nostri numerati sunt; cur non vitae annos, menses, hebdomadas, horarumque momenta in numerato et manu habeat DEVS pater, qui omnia creavit; DEVS filius per quem omnia creata suat, victorem mundi. Ipse n dicit: Ego vici mundum. An absque illius voluntate vinci possimus milites Christi, qui mundum vicit? et cujus mundi perpetua victoria est?

Hanc igitur sententiam victoris et Imperatoris nostri IESV CHRISTI, qui filius aeternus aeterni patris est, revocandam in castra puto; thoracem certe in militari armatura, nullius teli vim metuentem. Quod vero mirantur, ad Turcarum castra multos a nostris transfugere; et ad nostra vel nullos, vel paucos: non id eo faciunt, ut religionem meliorem quaerant; sed ideo fit, quod omnem religionem pro nihilo habent: et fortis viri esse arbitrantur, contemtione DEI, strenui militis existimationem invenire; adulteria committere; virginibus puellis florem aetatis per vim auferre: et has tales libidines honori militari anteponere: etiamsi violatae virgini connubium sit pollicitus. Qui praedas amicorum, trophaea hostium, furta et rapinas, scyphas, mappas, stragulasque vestes. mensarum et parietum et conviviorum praeclara ornamenta, militaris fortunae atque virtutis

praemia esse dicunt: qui istud faciunt, cur magnum flagitium esse putaret, alia castra quaerere: et cuivis hosti nomen dare: et jurejurando se obstringere: quod eum semel juratum sit, honestum sit jusjurandum colere? Impiorum militum multo maxima pars est: si ex turba multi transfugiant ad castra hostium, et ad illorum religionem deficiant: etiam ab uxoribus et liberis discedant; idne tibi mirum esse videatur? et tum deserant religionem avitam et patritam: cum qui stipendia det, ducem nullum habeant. An non satis multos dicere audivi istud: Diabolo sese, si stipendium det, militare non recusare? Ecce cui duci sese sacramento parati sunt obligare. et eo facilius istud vulgus militum facinus committit; quod in Turcarum Imperio summa laus, et amplissimus honos, et maximus fructus militaris industriae est. Non loquor de jure matrimoniorum et multarum uxorum: quod tamen etiam invitamentum est nefariae defectionis.

Quod vero pauci ad nostram confugiunt: id inde fit, quod mysterium Trinitatis ignorant: quod nos plures DEOS colere arbitrantur: nos statuas adorare et venerari putat: credunt tot nos deos colere, quot catalogus nomina sanctorum mortuorum habeat. Aliquot seculis, aut hac aetate nostra, quotumcunque audivisti, qui se Constantinopoli aut strangulari, aut lapidari, aut palari pro religione Christiena sit passus? Vbi supplicia Christianorum,

ibi testimonia verae religionis; ibi Spiritus Sanctus vim suam explicat; et miracula in Sanctis DEI edit. Fieri non potest, ut Turca aut Iudaeus vere et ex animo nomen det nostrae Ecclesiae: quam diu simulacra et multos deos colere nos existimat.

Hanc igitur ego caussam esse Principem puto: propter quam tam pauci ad nos confugiant, et eo transfugiant, ubi multa et magna proposita praemia pecuniarum sunt; propter inopiam aerarii nostri militaris, et propter angustias agrorum: propter latissimos a nobis, plurimosque regionum fundos ademtos: quorum infinitam copiam solus Turcarum Imperator possidet.

Quod vero Turci jurisjurandi observantiores sint, quam nostrae religionis milites: istud non solum militum est vitium: sed etiam per omnes ordines Christianorum, per omnem sexum atque aetatum permeans; depravata et flagitiosa hominum impunita consuetudine concessâ. At nullus Propheta magis jurare vetuit, quam IESVS CHRISTVS. Nulla vero gens est, quae non minus juret, quam nos; qui Christiani videri et appellari volumus. Sed quoniam hoc vitium disciplinae et consuetudinis malae est: de remedio hujus mali dicemus: cum de militari disciplina disserendum est; tum etiam de poenis atque mulctis, et de praemiis atque honoribus militiae.

Transeo nunc ad tertiam quaestionem, quae estde arte militari: atque utinam, quemadmodum hanc emendare possumus; ita etiam in nostra potestate esset, superiora illa duo corrigere: componere dissidia, et pacem constituere: ac metum DEI ac veram pietatem, et religionis reverentiam adferre ad animos consuetudine et errore jam diuturno et inveterato depravatos.

Artis vero militaris multos habemus mediocriter usu aliquo eruditos; sed paucos, qui belli gerendi perfectam rationem, scientiam ad usum diuturnum adjunxerint.

Instrumento bellico Romanos superamus: tormentariorum genere omni, armorum omni genere; sed aciebus instruendis, ordinibus distribuendis, vitandis periculis, occupandis locis opportunioribus, praeliis ineundis, partibus atque cohortibus laborantibus adjuvandis, fractis instaurandis, imminutis supplendis, subitis consiliis, longe nostros superarunt Romani.

Fuit etiam istud majorum nostrorum incommodum: qui magnitudine quidem exercitus; et copia pugnantium saepe vincebant: et consuetudinem aliquam a majoribus acceptam retinebant: artem vero nullam aut non magnam adferebant ad praelia: neque de arte perfectâ cogitabant; antequam arietibus Romanerum et turribus eorum mobilibus commoverentur:

Turcae nostris armis instructi; et nostris inventis armati, suas Macedonum phalanges peditum, et equitum suorum turmas ducunt firmiores: atque arte prope mihi aequare Romanos videntur; ratione autem praeliorum, et exercitationis diligentia atque constantia vincunt.

Sed ecce Phormio mihi rursus occurrit: et Annibal irridens me fere ante oculos meos obversatur: non sinens plus me loqui de ratione militari, quam me deceat. Verum quoniam ars militaris et doceri potest et disci; et a docendo doctrina dicitur, et a discendo disciplina: et quia literis doctrina tradita haec est: et eam ego legi, et observavi in Latinorum et Graecorum monumentis; id quod didici, puto me absque reprehensione breviter posse attingere: si ad quaestionem hoc pertinere videatur: videtur autem attinere.

Nam quod apud Vegetium est, diligenter animadvertendum ust. Is enim libro secundo suorum Institutorum scribit; milliariam cohortem reliquas cohortes, et militum numero reliquas praecessisse. Recte quidem: optatissimum enim est, quod optimum est: id esse copiosissimum addit idem Vegetius; etiam dignitate caeteris praestitisse: atque id etiam merito. Debetur enim virtuti honos, praesertim si id fuit verum, ut fuit, quod adjungit. Nam genere

et institutione literarum, viros electissimos quaerit. Cum enim omnes, quos natura gloriae cupiditate imbuit; tûm praecipue, si domi nobiles ad domestica exempla habeant, quae sequantur; honestatem appetunt, dedecus fugiunt: tum vero si ad virtutis cultionem etiam doctrina literarum accedat; hi ut scientia rerum non cedunt; ita etiam gloriâ se superari non serunt. Sed ecce quod subjungit: Haec suscipit Aquilam, quod praecipuum signum in Romano semper est exercitu: haec imagines Imperatorum, hoc est, divina et praesentia signa, veneratur. Qui non considerat, ubi haec Aquila unica, in tota legione stabat; ubi binae duorum Caesarum aut Imperatorum imagines collocatae erant: et quomodo prima cohors haec signa suscipiat non solum, sed etiam sustineat atque defendat, idque in legione prope mediâ: is neque Vegetium intelligit: neque Romanam consuetudinem nostrae consuetudini poterit anteponere: sed rem utilem necessariae rationi anteponet. et speciem artis militaris, quam veram scientiam, pluris faciet. Atque eo magis errabit, si supputatum no teneat, quod asscribit Vegetius: Habet pedites mille centum quinque: qui non animadvertit, cur quinquo ad mille centum adjecerit: is de hac tanta re, tam utili, tam necessariâ, tam salutari judicium non poterit facere: idem etiam non perceperit, quid sequatur de hac prima et milliaria cohorte.

Haec caput est totius Legionis; ab hac cum pugnandum est, prima acies incipit ordinari. Idem non intelligit, quid primus Princeps fuerit legionis; et quid Primipili Centurio: et cur ex Principe legionis promoveretur: et quomodo ille Aquilae praefuerit, et quatuor centurias in prima acie gubernarit. Et qui haec omnia non percepit, expers usûs Romani; quomodo recte de hac ratione potest statuere? Quotus autem quisque est, qui percepit?

Haec cohors si nostrâ aetate renovata instituatur: statuo artem militarem nostram exiguo tempore Macedonum et Graecorum et Romanorum et Turcarum perfectiorem fore. In hanc cohortem velim nobilitatem liberos suos mittere: ut in castris per industriam discerent, quod domi per ignaviam negligerent. Neque solum nobiles velim filios suos mittere, qui militari aetate sunt; sed etiam qui hac sunt inferiores. Aetas autem prima militiae septemdecim annorum erat. Duodecimo anno non inutile est adolescentulum castris assuescere: armorum strepitus, fulminalium crepitationes, hinnitus equorum sensibus suis libenter excipere: vulnera inspecta non extimescere: non magnum discrimen ponere; ut magnum facias, mediocre vulnus accipere: non quod ad discrimen hos duci velim (nequaquam enim id permittendum) sed ut optabile ei tempus sit. quo ista pati et facere queat.

In hac igitur cohorte velim centuriones omnesliteratissimos esse: decuriones literis et linguis mediocriter imbutos, literarum monumenta non negligere.

Doctores etiam Iureconsultos quatuor esse velim; eosque magnâ doctrinâ, magnâ memoriâ, magna prudentiâ magnâ auctoritate in patria sua, unde vocabuntur, praeditos. Historicum velunum vel alterum etiam prudentem, doctum, literatum, aeque Latine atque Graece eruditum. Medicum unum excellentem, aut alterum etiam: ut semper sit qui succedat, vel absenti, vel decedenti. Iurisconsultos item quatuor, singulos semel interdiu minimum docere; et rationem Iustiniani in docendo, in castra reducere: Historicum bis etiam, quoties queat fieri: bis etiam Medicum.

Sed historici est principio artem militarem explicare. Nam quoniam ratio militaris divisa est in artem, exercitationem, disciplinam: et quia ars rationis est: exercitatio laboris: disciplina ingemi atque morum: cogitet rationem atque artem sibi commissam esse.

Et primum consideret Romanorum in Vegetio et historicis latinis Livio, Caesare, Salustio, Tacito, Polybio, etiamsi Graecus scriptor sit, consuetudinem.

Aeliano, Thucydide, Herodoto, sed maxime in postremis historicis: et in utrisque consideret diligenter: quae eadem apud utrosque fuerint, quae diversa; et in diversis utra quae ve meliora: quae item in utrisque desiderari videbuntur, a nostris inventa et assumpta. Nam Turcica cum nostris comparata, mirabile est, quam maximopere doctrinam militarem queant adjuvare atque perficere.

Sed prima cura in legionibus Romanis ponenda est. Neque. n. temere a Vegetio, et ante Vegetium ab aliis tum Graecis, tum Latinis scriptoribus proditum est: Veteres Romanos duabus legionibus contentos fuisse in uno exercitu: singulosque Consules etiam adversus copiosissimos hostes, binas non amplius legiones duxisse: et hunc numerum credebant cuivis bello et praelio sufficere: si auxiliis sociorum non destituerentur: in quibus tamen adminiculum tantum sese habere putabant: non autem praecipuum robur exercitus; id quod in legione consistebat, et, ut in historiis appâret, prope invictum. Populus enim Romanus legionibus dimicans, tantam prope semper hostium multitudinem vicit: quantam vel Imperatori placitum fuit occidere; vel natura rerum et vires militum poterant sustinere.

Cum legionibus restituendae cohortes decem, Centuriones et decuriones; et horum superiores praefecti, magistri, tribunive militares: conquisitores etiam tyronum, eorumqueue

probatores et magistri: palus item et equus ligneus, campus gymnasticus; gressus tum militaris, tum plenus cursus: saltatio, natatio, armatura: missilia omnis generis, etiam ea, quibus non utimur: propter memoriam antiquitatis, et exercitationem ad res meliores inveniendas.

Haec vixlocutus eram; cum Nervius: Ex re, inquit, veteri, Sturmi, rem novam facis. Tota militaris ratio mutanda esset, si locum haberet consilium tuum. Profecto, inquam ego, non militia solum nova requiritur: sed novus etiam exercitus in scholis et ludis novis instructus atque eruditus. Quanam, inquit, de caussa, et quomodo istud queat fieri? Caussamne quaeris, inquam, quam non ignoras? Ecce enim tibi exercitum, qui jam ex Gallia redit: praedam secum quatuor millibus curruum portant: ut heri Lobetius et ego ex Luino Aureliano audivimus, qui cum illis vênit: nulium currum esse, qui non manubias habeat mille coronatorum. An tibi res parva videtur, tot myriades auri in praeda abducere? Vnde illis tanta vis pecuniae? an non illis ademerunt, quos oportebat defendere. Nam tametsi Condianas partes secuti sunt: tamen frater Regis et Condianus Princeps, atque reliqua societas non patriae hostes videri volebant: sed veterem disciplinam patriae, et patriae salutem se quaerere profitebantur: et id quod faciebant, bono id patriae volebant. Incredibile videbitur multis, quod hic vir minime malus dixit: sint duo millia curruum,

et coronati quingenti, an non ingens pecunia? Et alter exercitus quem Rex confecit, et qui adhuc in Gallia consistit, an non aeque calamitosus fuit iis, quibus venerat auxilio? An tu putas hos vacuis in Germaniam redituros curribus? Et tamen praeter hanc praedam, quot quantaque accipiunt stipendia? quanto cum fruct? uantâ cum defraudatione? Quid incendia dicam oppidorum, villarum, pagoru? quid rem frumentariam et escam esam in castris? quid in agris segetes conculcatas et perditas? quid vinum, potum effusum, depravatum? Harum copiarum utriusque partis milites existimasne posse posthac illud institutum oblivisci?

Et caeteros milites arbitraris vel non superioribus bellis idem fecisse? vel non secuturos horum exemplum, et non excitari hisce opibus Gallicanis? An tu Turcam putas, qui omnes reges potentiâ et pecuniâ superat, hos sumptus, has direptiones, haec atque hujusmodi stipendia sustinere? An credis populum Romanum vel sustinere suis opibus, vel pati suis legibus potuisse? Et praeter hanc avaritiam non animadvertis reliqua facinora? non consideras disciplinam, non solum ad calamitatem atque perniciem, sed etiam ad ignominiam et dedecus Imperii corruptam, labefactatam, profligatam? An non satis caussae est, quamobrem novum militem, novum exercitum, novam disciplinam requiramus.

Dixi breviter de caussa: Interrogas deinde, quo istud modo fieri possit? quae interrogatio mihi duplex esse videtur. Nam videris mihi primum statuere, istud fieri non posse: deinde si fieri possit, qua id ratione fieri posset. Qui enim fieri non possit, quod DEVS a nobis requirit. Is enim vitam a nobis requirit sanctam, et disciplinam dignam Christianis, temperantiam, verecundiam, justitiam: quae virtutes ubi sunt, ibi locum non habet impudentia, avaritia, libido, vis: si fortitudinis officia facienda sunt militi: quae propria virtus castrorum est. Hasne virtutes DEVS a nobis requireret, si hominibus negatae essent: et in hominis Christiani non esset potestate, qui Spiritu DEI regitur?

Deinde Imperii nostri dignitatem et majestatem non vides? non Imperatoris continentiam, temperantiam, pudicitiam, humanitatem, multasque praeclaras virtutes ejus? non Imperii septem ornamenta, Electores septem, tales tantosque viros; quales quantosque majores nostri esse voluerunt? non reliquos Principes, et excellentes in his multorum virtutes? non ordines nobilitatis? non civitates eorumque magistratus, leges, instituta? An tu putas, hos nolle legiones continentissimas esse? exercitum omni crimine vacuum? nihilne horum voluntatem, horum auctoritatem posse arbitraris?

Cur igitur fieri non queat, quod DEus velit; quod Imperator velit. quod Electores, quod Principes Imperii, quod urbes imperii atque civitates, quod omnes populi atque nationes velint? Quae n. fieri non possunt; vel propter naturam, vel propter hominum adversariam voluntatem non fiunt. Hic natura non obstat. Virtus enim et continentia et sobrietas secundum naturam est; et multi mortales, non tam instituto; quam natura, sunt boni; et extiterunt multae disciplinabiles copiae militares. Quod vero factum aliquando est, id negandum naturae non est: et cum hominum duo sint genera; duo etiam genera voluntatum: unum malorum, quorum studiis et voluntatibus bonos semper decet resistere: alterum bonorum, quorum in omni consilio semper debet esse auctoritas: quorum virtus quanta sit, et quantum possit: id potissimum in magistratibus cognoscitur, eorumque institutis, edictis, legibus, honoribus et praemiis; poenis etiam et animadversionibus: quorum omnium consensus et prudens auctoritas plus potuit; quam improborum hominum stulta insania.

Quomodo vero novus exercitus, nova disciplina comparari atque constitui possit; id partim ex his, quae nunc dixi; partim, quae jam dicturus sum, breviter intelligetis.

Dixi de exercitu, qui ex Gallia hisce diebus rediit: in quo tametsi omnia ad avaritiam et crudelitatem esse videntur inclinata: tamen

multos novi in illis copiis, praesertim in nobilitate, bonos viros, rei militari[?] peritos, honestatis cupidos, disciplinae militaris studiosos; quibus nihil gratius est, quam bonum nomen atque existimatio: nihil charius, quam domus, uxor, [?]atria: nihil jucundius, quam Imperii dignitas: qui maximum bonum esse ducunt, Imperator i et Imperii ordinibus sua probari studia.

Recensui praecipuos ordines; ab his initium sumamus dem onstrationis nostrae: quo constet, an possit nova disciplina constitui, et Romanorum recuperari: ac consici exercitus talis ac tantus: quasem quantumve et haec disceptatio, et tempora Reipublicae Christianae requirunt. Ego profecto fieri posse id non puto, sed scio: si pro sese singuli boni, bonorum velint facere virorum officia: statuo autem turpe esse non velle.

Primum enim omnium de Maximiliano Imperatore nullum dubium est; quin exercitum velit esse exercitatissimum, numerosissimum, maximeque disciplinabilem: continentissimum etiam: dignissimum nomine et professione Christianâ. Deinde si de Imperatore Romano istud constat: de Rege Romanorum non est ambiguum, quin idem velit: quoniam idem animus, eadem mens, et (ut ajunt) idemque velle, idemque nolle duorum est, qui communiter gerunt imperium. Et quoniam proximum locum dignitatis, post Imperatorem atque Regem Romanum, Electores tenent: etiam voluntatibus illos decet esse

proximos: vel potius voluntatibus atque studiis etiam antecedere: ut et vestigia suorum Caesarum persequi; et omnes vias consiliorum ad salutem Imperii defendendam patefacere conspiciantur. Istud enim dignitatis, istud muneris horum est. Quis autem de eorum voluntate dubitet? Principes vero pro se quisque et pro sua virili parte, et portione facultatum, cur non idem velint, idem studeant; quod Imperator, quod Electorum collegium? Non enim eo major principum numerus est a majoribus constitutus, quam Electorum; ut bona consilia suis suffragiis evertant, sed confirment magis: et quod signum Imperator et Electores sustulerunt, idem ipsi sequantur: in quibus omnia signa virtutis et humanitatis debent esse cognita. Comites vero et Barones et nobiles superiorum, quos nominavi, clientes feudales; cur diversum sentire deceat? neque videre possum ipse. et vos opinor mihi concedetis; absque vituperatione non posse istud recusare. Reliquae sunt civitates vel liberae, vel Imperatorum beneficiariae; a quib. libertatem, leges, instituta, magnaque beneficia confirmata acceperunt: quorum beneficiorum si memoriam deponerent, non vellent ii esse, qui videri volunt.

Dixi supra omnia, quae proposita habeo, in naturâ sita esse et fieri posse, si hominum nos non deficiat voluntas. Nunc sieorum, quos modo recensui, voluntate nititur

Imperium; et isti si idem velint, optent, decernant: an non aura nobis pristini Imperii, et auctae gloriae, et pacis tandem atque ocii affulgere videbitur?

Tum Nervius: Si me rogas, non mihi quidem videbitur. Non enim disciplina corrupta est ab hisce ordinibus per quos tua decurrit oratio: sed a militibus labefactata morum honestas est: in quibus incredibilis avaritia, immanis crudelitas, detestanda in flagitiis impunitas: caeca honestatis ignoratio: nulla obedientia: turbulenta contentio eorum, quibus in ordinibus debent obtemperare. Ad haec ego: At de his jam ego, inquam, cogitabam dicere; et leginnem tibi non veterem, sed novam conficere: quae quatuor mensibus Martia aut Herculea suo optimo jure cognominari possit. Nondum enim de magnit udine exercitûs loquor: Nam hanc quaestionem crastino sermoni reservo.

In legione una ostendam, quae in omnibus fieri deceat, et fieri possunt. Proponemus autem legionem plenam, quae decem constituebatur cohortibus: Huic praeficiamus absente Caesare ductorem unum Legatum Caesaris: et Electorem aut Principem in Imperio, aut hoc ipso absente Vicarium utrius jue; sine quo nolim proficisci exercitum: qui talis sit, qualem hesterno sermone optavimus: aut is ipse, quem descripsimus: quoniam

aptiorem novi neminem. Deinde decem cohortibus decem proponamus propugnatores antesignanos, sive magistros cohortales. Cohortis vero singulas centurias, singulis centurionibus muniamus. Sexaginta. n. opus habemus in legione Centurionibus, Centurias vero singulas, decem dirigamus contuberniis, hoc est, decuriis: quorum praefectos vel decuriones, vel Decanos appellemus: quod si concedatur, sexcenti inveniendi Decani sunt, ut perfectam legionem conficiamus: hos si idoneos comparare possumus, quid est, quod de totius Legionis conquisitione dubitemus?

Ergo ad calculos descendamus; et omnem hanc rationem subducamus, brevem certe, et, ut ego opinor, facilem. Quid enim facilius Imperatori, quam ex Imperi[?]ordinibus unum eligere Principem: cujus auctoritas contemni non possit, propter antiquitatem et auctoritatem gentis atque familiae: propter ingenium et prudentiam; propter industriam et vigilantiam: qui signa de se det virtutis, gravitatis, humanitatis, sobrietatis: sine qua vera non potest esse castrensis atque militaris disciplina. Exercitatio in hoc et usus militaris optandus quidem est: sed absque his duobus etiam Legatus Imperatoris esse potest, si illa in ipso sint virtutis et honestatis indicia, quae jam a me sunt proposita: utrumque autem existere in aliquo optabilius est.

Vicarium vero Legati requirimus, qui copias aliquando duxerit; qui industriam suam non semel probârit: qui usu sit confirmatus: et cujusstabilita sit propter gloriam militarem auctoritas. Neque hunc difficile erit invenire: tametsi rari et singulares hujusmodi sint: tamen quia unum aut duos plurelve Imperium nostru habet: et his ipsis non terribile esse videtur, seso pro patria devovere; utatur his Imperii Princeps, Imperatoris Legatus, hoc divinitus dato commodo, et hujusmodi viro: cujus virtuti salutem majestatemque Imperii committi posse, certum sit.

Sequuntur decem praefecti et cohortes: quorum non minor virtus atque existimatio esse debet: quam vicarii ductoris: ut qui proximum gradum habent; et quibus debetur successio in locum vel mortui, vel necessaria de causa absentis. An in nostro adhuc Imperio, cui tametsi multa regna et gentes atque nationes ademptae sint; tamen stat adhuc ferreis suis pedibus, et mediocriter adhuc amplum est: in hac inquam amplitudine: in tam militaribus gentib, an non queant decem cohortales praepositi inveniri, arte militari mediocriter instructi; usu etiam aliquo confirmati: in quib. corporis robur, acres oculi, firmus animus, industria, vigilantia, diligentia, sobrietas, militaris humanitas, castrensis severitas, multis signis atque indiciis apparcat. Credo singulos Principes, singulos cohortium magistros repraesentare posse; qui

exercitatorum militum auctoritatis faciem secum adferant? qui in acie stantes, et hostem protelare: et militibus exemplo esse: et milites ad fortiter pugnandum cum auctoritate adhortari, et excitare, et impellere possint.

Venio nunc ad sexaginta in legione centuriones, qui eo facilius comparari possunt: quod in his deligendis non est necessaria nobilitas. Nam praefectos cohortibus velim omnes nobiles genere esse; non tamen excludi novos, si qui virtute antecellant. Vt etiam nobilitatem a cohortibus regendis non rejicio: si viribus valean: si compositione membrorum habiles sint: si sint temperantes: si justa stipendia fecerint: si militibus et ordinibus militaribus gratiosi sint. In his conquirendis eadem ratio adhibenda est: quae in magistris cohortium deligendis: et conquirendi apud Principes in nobilitate; in civitatibus Imperii: id quod etiam vel per Imperatoris epistelam, vel pe[?] Legati et Vicarii industriam poterit confieri. Et singuli Centuriones pro se quisque unum atque alterum idoneum noverit. Etenim lata militarium hominum inter se notitia est.

Restant Decuriones; quorum in ordinib. servandis, in exercitationibus colendis, in tota disciplinâ retinendâ atque confirmanda, maxima vis, maximum momentum est: si experientes centuriones sint; id quod necessarium est in hac Turcica militiâ, An difficile singulis sit decem idoneos Decanos comparare?

In omni decuriâ militem habere oportet, qui legere scripta nôrit, propter disciplinam, ut post exponam, contuberniorum: caeteroquin unus scriba uni cohorti suffecerit; sed hunc ipsum etiam militem esse, et inscriptum esse matriculae, et armatum esse expedit.

Fabros etiam habere oportet cohortem serrarios, metallarios, caementarios: quorum et opificia necessaria sunt, et robur membrorum utile.

Vtiles etiam sunt, qui natare possunt, tyrones: et qui digladiari: et cursui luctaeque sunt idonei; aratores etiam et vinitores idonei muniendis castris, et fossis agendis. Nam istud etiam officium ad militem, et inprimis ad tyronem pertinet. Et istud laudabile habetur, fodiendis fossis probare tyronum operam suam praefectis ordinum. Castra enim nobilis civitatis, non speciem, sed naturam et robur et vim habere debent.

Sed maxima cura honestatis esse debet, et morum. Honestas tametsi naturaliter in multis existat; sed in nobilitate nescio quam contineat majus incitamentum ad virtutem et ad laudem; ut et moribus ornata sit; et antiquitatem generis sui virtute militari illustriorem faciat. Hos, si facultas suppeditet, decuriis velim prae[?] major auctoritas erit in contubernio: [?]nor metus fugae aut confusionis in acie: melio[?] propter mores nobilis adolescentis disciplina.

Accurate enim videndum est, ut non solum membrorum conformatione habilis ad militiam tyro sit: sed etiam, ut animi in ipso appareat alacritas atque constantia: et dictorum atque factorum veritas; qua in re salus vertitur Imperii.

Est enim ad intuendum pulcerrimum in legionibus atque exercitu spectaculum; videre adolescentum vigilantes oculos; erectam cervicem; latum pectus; humeros musculosos: brachia lacertosa: validas manus: in quorum ventre, cruribus, suris, pedibus nihil immodicum atque deforme. Sed praeclarius quiddam est, et ad victoriam pernecessarium, animi elegantia atque firmitudo, rectique et veri studium.

Ergo Centurio, quem vel Caesar dederit, vel Princeps Imperii miserit, vel civitas suppeditarit, decem oportet in suam Centuriam conquirat; qui Decani sint contuberniorum; iis praediti bonis et corporis et animi, quae jam a nobis sunt indicata.

Decuriones autem hi, sive Decani decem, decem contubernales si inveniant tyrones, sibi, quoad fieri queat quam similimos: nonne centuriam conficiemus paucis diebus talem, qualem Respublica et Imperium desiderabit.

Et si hic Centurio istud queat conficere: non idem alter, non idem tertius, caererique septem queant: st in diversis regionibus conquisitionem instituant? Ergo et cohortes exiguo

tempore. et legio tota queat constitui: et si una legio cur non duae, cur non tres, cur non quatuor, in hac copiosa et pulcerrima liberorum sobole?

Neque obest instituto nostro, quod novae Legiones initio sint, nullâ adhuc exercitatione castrensi imbutae. Nam veteres milites, qui jam ex Galliis et Belgis redeunt, ante annum tyrones erant: neque adhuc usum militarem magnum habent: neque exercitatione eruditi castrensi, ne imbuti quidem, non magis quamtyrones nostri sunt. Sed hi nostri decuriones si tales eligantur, quales delineavimus: veluti fermentum bonum, totam farinam pani connciendo idoneam facit: sic inquam, hi nostri decuriones, idoneum ad instruendam aciem, et ad praelium faciendum possunt repraesentare novum militem; siquidem Romani quatuor mensibus tyronem putabant exercitiis militaribus erudiri posse.

Quatuor enim mensibus ductores campi et exercituum (ut est apud Vegetium) ad gradum militarem, ad cursum saltumqueue, ad natandum, ad pugnandum, ad palos singulos, ad regenda viminea scuta, giaviora publicis clypeis, ad clavos ponderosiores publicis gladiis, ad armaturam omnem, ad jacienda missilia, ad arcubalistas, ad fundas lapidum, ad jaciendum manu plumbatas aut lapides, idoneum adolescentem et tyronem, in quo ingenium et robur esset, poterant efficere.

Nam quod in hac parte ad perfectionem decrat; id quotidianis exercitiis compensabant: et bis quotidie, ante meridiem semel, post meri diem semel ad castrenses ludos atque labores, tyrones educebantur. Et ut credatur, quantum momentum Romanus victor populus esse putârit exercitationum: etiam veteres milites semel quotidie, non ad armaturam solum redibant: sed ad palum etiam, et ad clypeos vimineos: ad cursum, ad saltum, ad natationem tyronum descendere; et cum tyronibus singulis mensibus ambulare, jurejurando cogebantur.

Decuriones cum ad exercitum mittentur, gladium omnes et pugionem; fulminale autem fulminator; hastam hastatus secum deportet.

Nam id etiam ad exercitationem facit; si his in via per intervalla locorum, et in diversoriis utantur: si arbores obvias attentent; si lapides et saxa jaciant; id quod facile delectuum praefecti animadvertent, ad castra cum venerint; atque idem in castris contubernales facere conentur. Gradu etiam militari proficiscens ad castra miles, sese poterit erudire ita; ut die una quaterna milliaria interdiu; centena viginti, quinque diebus queat consicere. Pleno gradu prosicisci non placet: lassaretur quippe quotidiano et continenti nisu. Hi in pag os seso distribuant singuli ad singulos rusticos. Hospes binis sestertiis, hoc est, nummo ursino Imperiali,

aut quantulo videbitur, contentus esto: Miles si jusoulum, polentam, carnem, caseum habeat, non conqueritor: lintea nocturna hospes substernat; bene superne tegat, ut ne scabiem in militiam apportet, et contubernales contagione inficiat.

Haec de centuriae unius praefecto centurione: de Decurionibus, de Contubernalibus: ex quibus intelligetis, et exercitum novum conscribi posse; et eum paucis hebdomadibus arte militari imbui: et exercitatione paucorum mensium erudiri, ut ad omnem disciplinam, ad omnia certamina bellica idoneus evadat.

Et Nervius, ut solet, dubitanter arridens; Dictu, inquit, haec facilia sunt; sed difficilia susceptu, atque ardua effectu. At, inquam ego, necessaria: si placeat victorem in praeliis habere exercitum; et si salvam velimus defendere Rempublicam. Semper victores fuerunt, qui perpetuum habuerunt exercitum: ut Hebraei: ut Persae: ut Macedones ipseque Alexander Macedo; ut Romani primo Consules, deinde Caesares atque Imperatores. Et tu nosti, Nervi, illum Octavii Augusti gemitum: QuintiliVare, redde legiones: Mortuum appellabat, quasi ad urbem hostis properaret. Legisti etiam Attila duce, et ab Hunnis atque Gothis annis multis expugnatâ atque occupatâ Italiâ, una cum ducibus militaribus Romanis veterem disciplinam profligatam esse: neque post unquam Romani Imperatores praeclare gesserunt; antequam veterem disciplinam ex historiis, et paucis artis scriptoribus recuperarent.

Hanc etiam disciplinam post primum bellum Punicum, otium viginti quatuor annorum, et neglectus armorum, et luxus ita dissolverunt: ut secundo bello Punico victorem Hannibalem esse paterentur; antequam malis affecti, et calamitatibus afflicti, et quotidianis pugnis exerciti, ad superiorum suorum disciplinam et instituta et exercitationem redirent. Si igitur a Romanis militiae ars instituta; confirmata ab iisdem; partim neglecta, partim omissa, partim amissa; recuperata rursus fuit: cur non idem nos consequamur: quos historiae, quos libri, quos nostrae aetatis inventa, et exempla praeclara docere possunt: ut scire possimus, quae a Romanis mutuanda sint: et quomodo haec ipsa nostrorum hominum inventis usuque confirmatis, emendanda, amplificanda, corroboranda forent?

Ergo ad cohortem literatam; ad delicium et dulce decus meum, ut est apud Horatium; haec anima, haec mens, haec cor erat cujusque legionis Romanae: haec praesidium in pilis, subsidium hastatis, propugnatrix in triariis erat: hujus vis et virtus per totam legionem commeabat; haec in prima, in secunda, in tertia legionis acie dux princeps erat: haec erat testis in virtute militibus strenuis; accusatrix et terror fugientium atque timidorum; imitatrix et confirmatrix pugnantium. In hac Iureconsultos quatuor, Medicos duos, historicum unum vel duos esse velim: totius, si sieri possit, Europae literatissimos at que honestissimos viros, honorificis

stipen diis comparatos: ad quos magnae et praeclarae familiae liberos suos aut pupillos mittant: ad quos etiam ex Academiis adolescentes proficiscantur, Latinis literis, Graecisque, et Dialecticis et Rhetoricis praeceptis, instituti: apud quos reliquum studiorum cursum perficiant: qui efficiant, ut literatorum hominum studia, quae ocii esse videntur, etiam vulgus hominum videat esse seria negotia, et honorificas occupationes, et laudabiles functiones, et labores patriae reique publicae Christianae salutares. Ac de Iurisconsultis et Medicis nihil hîc dico: sed quoniam de arte militari quaestio est: quam tu, Nervi, ad recolendum arduam, et ad commendandum Praefectis militiae difficilem esse metuis: in his centuriis literatis puto demonstrari posse, nihil hîc difficile fore: sed ita omnia confore, ut et adolescentes imbuti doctrinis literarum libenter suscipiant hoc studium: idemque studium caeteris etiam cohortibus ita comprobetur: ut suâ quisque lingua artis bellicae praecepta, in suis centuriis, a suis contubernalibus libenter et jucunde velint cognoscere: advocatis ad se ex literatâ cohorte idoneis interpretibus: idque paucis mensibus confici posse non dubito. De lureconsultis igitur et de Medicis cras; si videbitur: nunc de cohortis Historico, et de hac cohorte: ad quam si non quinque centuriae confici queant, in una alterave principio acquiescam libenter. Nihil enim magnum repente fit plenum:

nihil recens inchoatum statim absolutum est: ut in hac militari scientia, quae suas habet res quasdam primas, quasdam extremas, quasdam in medio interpositas: quarum primae et ultimae absque intermediis, ut unum idemque sint, conjungi subito non poterunt. Quamobrem ordine est opus: quem doctor iste Historicus scire, et quae scit, ea docere posse debebit.

Ita que primum omnium ad centuriam adducat; antequam ad historias perveniat; ad Vegetium, qui scribit de militaribus institutis: ad Aeliani item Tactica de aciebus instruendis: ad Polybium, quae de legionibus et rebus castrensibus Romanorum: idque ratione bonâ et modo bono: qui brevitate et perspicuitate judicatur, ad Livii etiam primam Decadem, et ad octavum librum: Manlianos, triarios, rorarios arque accensos.

Sed antequam ad hos scriptores tyrones ducat: de principio artis utilitatem Historicus ostendat; oratione compositâ: et ad eam adolescentem tyronem colendam excitet: et probet, paucitatem doctrinâ eruditam, exercitationibus confirmatam, semper multitudinem, etiam virtutem indoctam in acie superasse: et simul syrocinium incipiat: et ostendat, quibus ex regionibus Romani Tyrones conquisrerint: quod rusticos urbanis praeposuerint: quae aetas fuerit militaris tyronum: quae corporis magnitudo et corporis confirmatio placuerit; quae signa esse bona putarint; quarum, artium

tyrones adesse debeant: quando matriculis inscribendi, et notis signandi adolescentes militiae avidi: quot exercitiorum genera; ut graduum: ut natationum: ut palorum: ut scutorum: ut gladiorum et petitionum quae fiunt gladiis: ut armaturae; ut telorum missilium; ut jactationes lapidum fundave manuve: vel plumbatarum: ut saltationis equestris: ut onerum portandorum: item quae fuerint apud Romanos armorum genera. quae sint nostratia: et numquid addi possit: numquid inde commodari, numquid in illis commutari, quod nostrae militiae utile esse possit; numquid in nostris adisimilitudinem illorum armorum accommodatum, nostris inventis aggregari possit: ut munienda castra: quibus locis collocanda: et quâ formâ et quomodo munienda: et quae sint officia non solûm tyronum; sed etiam veteranorum: in cespitibus cespitandis: in fossis faciendis: in nullis laboribus recusandis: quomodo adolescentes assuefaciendi, ut ordinein suum et justa intervalla servent: quae fuerit et esse debeat militaris menstrua ambulatio.

Et singulas partes commendabit Historicus: et singulas ostendet ejusmodi esse, ut neglectae pauperiemfacere queant legionibus: unam aliquam neglecta, partim exteras omnes, partim aliquas, quae necessariae sunt, saepe totam disciplinam labefactasse. Et quot legiones Romani consules et Imperatores duxerint: quot cohortes, quot centurias, quot Decuriones, quot milites singulae legiones apud Romanos

habuerint: et quomodo ipsa fuerit constituta legio; quot peditibus; quot equitibus: et quae res a Romanis institutae, a nobis retinendae sint: quae rejiciendae; quae addendae; quae emendandae: qui primarii fuerint olim rei militaris atque exercitus praefecti: qui adjutores; qui administri: qui ex his ordines duxerint: qui alia habuerint concredita officia: qui qualesve tyronum delectus, et quae horum exercitationes: qui in militia et exercitu gradus. quae militiae signa: et quâ in parte acierum collocata fuerint: quae item instrumenta bellica; quae machinae; quae qualesve quondam fuerint: quae ex his adhuc in usu sint: et quae ab usu repudiatae; quae qualiave nostris aetatibus melius inventa; quis modus, hoc est, magnitudo exercitus esse debeat; quomodo sanitas illius tuenda: quae esse debeat cura, ut pascua et pabula serventur; ut annona neque deficiat neque corrumpatur: quomodo vitandae seditiones: quae in praeliis signorum, tam vocalium, quam mutorum, debeat esse observatio: qua ratione exercitus tuto ducatur in hostili regione; quomodo flumina trajicienda; quomodo castra tuta firma, metanda, ponenda, munienda. Quomodo insidiae faciendae et locandae; quomodo vitandae et depellendae: quomodo supplementis reficiendus exercitus: quomodo languescens exercitatio, ars, disciplina, ususque sit excitandus, emendandus, sustentandus, confirmandus; quid ante praelium aut praetentandum, aut instituendum; quid

in praelio agendum: cuique quid post praelium cavendum, quod malum sit: quid quod bonum sit faciendum. quomodo militum animi explorandi: quomodo locus ad praelium faciendum idoneus praeoccupandus: quae acies collocatione invicta, victrix evadat: quanta spacia inter cohortes, inter centurias, inter ordines, inter singulos a fronte, a tergo, a dextra, a sinistra esse conveniat: quae item collocatio turmarum equestrium, et quae (ut vocabant) ordinatio: ut subsidia post acien collocanda: quae loca ductoribus ordinum sint designanda: quomodo vel virtute vel dolo hostes ignari opprimendi; quomodo gnaris resistendum. Septem etiam genera pugnandi indicet: et quemadmodum haec inter se differant, ostendat: et quid in unoquoque genere, quovisve praelio faciendum sit, doceat. Et quia hostibus saepe via concedenda est: ut vel recedant, vel fugiant: quod officium sit scire boni Imperatoris et bonorum Ducum est: quomodo item tuto ab hoste oporteat sese recipere: quomodo resistendum.

Quondam etiam praecipiebatur de camelis, ubi collocandi sint: quorum hodie nullus est usus in Imperio; adversus Turcos tamen et illorum camesos et elephantos, si adducerent, Romanorum non praetereunda consuetudo est.

Item de cataphractis equitibus, boni ducis est scire: quae collocatio, quis ordo in his esse debeat: et boni historici est istud demonstrare

literatis adolescentibus; et simul docere, quomodo Romani falcatis quadrigis et elephantibus hostium solebant resistere.

Et cum omnis pugna principio semper dubia sit: tamen in extrema pugna dubitatio exitiosa est, quid hic Romani soliti sint facere, et quid faciendum indicare: et de his praecepta recitare; eademque exemplis et nostris et veteribus comprobare, historici est.

Regulas vero militares idem quotidie commendet: quotidie recitari in singulis decuriis curet: quoties poterit, alias his addat: Id enim lucrum militiae est. Et quanquam in hac enumeratione multa sunt, quae ad tyronem non pertineant: tamen praecognoscere eum ista ab Historico utile est. Historias enim melius intelliget; plus utilitatis, plus voluptatis inde accipiet: exemplis historicis et eruditior fiet, et cautior in faciendis officiis.

Nostrâ consuetudine milites onera non portant: non fossas ducunt: castra plerumque non muniunt. At exempla Graecorum atque Latinorum docent; quam diligenter singula curârint: quibus neglectis pernicies extimescenda erat. Quid Germanos pedites eorumque praefectos. Gerolzeccium, et Granvillerum, quos VV olfgangus dux Bipontinus in Galliam duxerat, perdidit? quam castrorum nulla metatio? nulla munitio? Idem in Luneburgensi solitudine Marchionicis accidit: idem aliis multis: idem aliis post eveniet,

Vnde haec negli gentia, nisi malâ con[?]uetudine nata? abolita consuetudine portandorum onerum, agendarum fossarum, in iis militibus; quibus ignavia grata est magis, quam vita et gloria: qui non tam mortem turpem fugiunt; quam ocium et desidiam amant.

Ecce! qui heri Phormionem Peripatheticum vituperavi; hodierno sermone Phormionem Grammaticum ago. Sed patiamini quaeso militare Priscianum, aut Diomedem, aut Donatum, una cum Scaevolâ non conchas in littore legere; quoniam a mari absumus; sed Ludere par impar, equitare in arundine longa: idque in hoc ocio et umbrâ.

Sed tamen visum mihi fuit, non inepte ista posse enumerari: ut tibi ostenderem, Nervi, militarem artem Romanorum nullo labore magno discentium et institui posse, et restitui.

Habet enim ista enumeratio verba quaedam, quae paucissimis syllabis, et quid res sit, et qualis fuerit, ostendunt: quemadmodum tu, Nervi, hesterno sermone confessus es.

Deinde natura imbuit multos ad gradum et ingressum, ad cursum, ad jactus lapidum. Et quis nostrûm est, quem non adolescentulum Barrensis ludus cursusque exercuerit. Nonne hic ludus etiam puerum docet, citato cursu adversarium persequi, et perse quentem fugere, et in cursu illius petitiones declinare, et eundem in oursu petere, et subito in cursu consistere, et e vestigio recurrere.

Atque haec nos tum naturâ tum exercitatione absque artifice. Cum vero ars, et ratio, et magister accedit; nonne amorem exercitatio et voluptatem. et admirationem adferat? ut fit in ludis gladiatoribus, qui ita adolescentibus placent, ut ipsos a studio literarum soleant avocare: et nisi hoc esset, non ex scholis nostris gladiatores putarem excludendos esse.

Sed neque video gladiatorum ludos in Romana militiâ fuisse frequentes. Palos vero singulos, singulis fuisse imperatos militibus, ad quos se exercerent: credo, quia cruentae digladiationes essent: et graves inimicitias parerent: et a factionibus et seditionibus aliquando non longe abfuissent. Et quia ad palum idem fieri absque vulnere atque seditione potuit: magistrum pali lanistae anteposuerunt. Quanquam profecto ad recolendam rem militarem operae precium esset: si in singulis majoribus civitatibus, unus lanista, modico urbis stipendio contentus, singulis mensibus, nulla mercede, quater, qui vellent nomen dare Romanae militiae, artem et exercitationem digladiandi traderet: eidem etiam concederetur, ut nobilium et locupletum liberos, acceptâ mercede, gladiatoriâ arte erudiret. Ars enim gladiatorum ludicra, non solum gladiatori, sed armorum militi valde prodest: et in aulis Principum, delectibus habendis, et supplementis scribendis aptissimum et congruentissimum foret.

Equitum consimilis ratio est, non solum in conscriptione, sed etiam in exercitatione. Nam a Centurionibus Decuriones, a Decurionibus contubernales conquiri poterunt. Deinde quae exercitationes peditum sunt, eaedem etiam Equitibus conveniunt armorum.

Illud vero discrimen est, quod pedites se solum et arma sua curant; equites praeter haec etiam equos curant, alunt, docent. Idcirco duplex debetur illis stipendium. Sed istud ad rem pecuniariam pertinet: ad confectionem autem exercitus eadem utrorumque ratio est: a Centurionibus inchoatur, et a Decurionibus perficitur.

Haec cum dixissem; sentiens Nervium caput flectere, quasi dubitantem de his, an fieri possent; Quid, inquam, Nervi, tu ad haec? Rursumne putas Socraticam me velle conficere Rempublicam, omnibus numeris absolutam, non contentam nostris moribus? Neque ego, inquit, in nostris moribus acquiesco: et eadem, quae tu, requiro: et velim ista fieri, quae tu vis. Sed qui fieri posse putas? Centuriones facile Caesar et Principes Imperii invenient: et per Centuriones non admodum difficile est Decuriones comparare: gregariis vero tyronibus istud persuadere, ut faciant; quodcerte hoc tempore necessarium: id perdifficile est, nisi majoribus stipendiis. Existimo autem te parsimoniam requirere in stipendiis constituendis: quam rarô ulla aetas probare solet.

Deinde tu unam ostendis Legionem facile conscribi posse: et fateor, alteram te posse etiam conficere: sed haec ipsa Pannonia, cui tu exercitum conficere instituis, cum adhuc in Romanorum Caesorum potestate esset, duabus quidem legionibus defendebatur: sed cum octo tunc legionibus ad Rhenum Galli retinerentur in officio, et Germani compescerentur: et cum vicinos Pannonibus ad Danubium duae legiones Moesiam, duae Dalmatiam custodirent: et quidem tum cum totus prope orbis aut Romanis armis tenebatur: aut eadem timebant: quae reliquiae erant reliquarum gentium.

Quomodo tu duabus legionibus tanto et tali possis hosti resistere, tam longe lateque regnanti: tot ab Imperio ademtis regnis et populis et civitatibus et urbibus et insulis: ejectus cum sis ex Africa; ex majore et minore Asia; rejectus in intimam Europam, vel potius in deteriores Europae angulos? Neque animadvertis, quid instituas: Tyronem conquiris: putasne eos, qui in Gallia et Belgis militârunt, conquieturos: dum quiescant, Iovem si Imperatorem habere nequeant; non tu metuis Plutonem et Acheronta moturos.

Quod vero maximum est; si majoribus copiis sit opus: ut opus erit, vel potius ut necessarium erit: quomodo tu credis, tot te posso legiones, quot erunt opus, comparare.

Cum hîc Nervius videretur non jocari, sed loqui serio: Iam tu inquam, Nervi, aliquid affers

quod contra me plus facit, quam quae hactenus dicta sunt; tamen crede mihi, hoc aliquid nihil est; si consideremus, quae dixisti, diligentius.

Quatuor enim maximae et necessariae rei vides obstare impedimenta: quorum primum est, parvum tyronum stipendium; quod omnes tyrones avocabit a studio militari. Alterum exiguae copiae exercitûs; quem duarum esse volo Legionum, cum pluribus sit opus. Tertium tumultum eorum, qui ex Galliis et Belgis reversi sunt, militum: qui ab armis nolunt quiescere. Quartum, si pluribus erit legionibus opus: ut certe opus est adversus talem tantumque hostem; unde eas queam ex novis militibus atque ex tyronibus conficere.

Opinor si haec refutavero, tollam omnem dubitationem. Aliquid, in quit, feceris; sed etiam istud aliquid aut nihil est, aut non totum, quod vis atque instituis, efficies. Sed tamen nonnihil efficies, si refutabis.

Refutabo, inquam, ut confido omnia: sed quod tu primo loco posuisti; id ego postremum diluam; et ostendam, parsimoniam meam non posse obficere; quae contra profusionem stipendiorum facit: sed multos esse militiae gradus, et maxima proposita praemia emeritis stipendiis; cum ad vitae commoditates: tum ad honorem etiam et gloriam.

duabus legionibus singulorum Consulum; quib. Remani sese contra quamvis multitudinem defenderunt: et confirmarunt atque amplificarunt Imperium: Romani, inquam, quos rerum Dominos, gentemque togatam nominabant; et recte: Erant enim omnes cives urbis Romae, quae caput populi erat.

Et quanquam haec quaestio ad crastinum sermonem pertinet; ubi de generibus exercitiorum disseremus: tamen occurrendum mihi est tuae haesitationi, Nervi: et fateor tibi etiam apud veteres Romanos singulos Consules binas plerunque duxisse legiones: et uno in bello, quod cum uno hoste gerebatur, quaternas saepe solitas educi legiones; saepe etiam accidit, cum in diversis locis bellum gerebatur: ut et Consules intra Italiam haberent, quod armis expedirent: et inter Gallias et Belgas Proconsulibus et Propraetoribus optimates cum exercitu mitterentur. Et quis neget bello Gallico C. Caesarem plures legiones habuisse. Et bello civili, quam nota erat decima legio: atque etiam decima tertia sua merita erat praemia; ut est in M. Tullii Ciceronis Philippicis. Et tu paulo antea meministi multarum Legionum in Moesiâ et Dalmatiâ et Pannoniâ: quae sola nunc una cum Austriâ totum belli onus, omnemque vim sustinet. Nosti etiam apud Historicos observatum esse: Octavium Augustum Caesarem viginti quinque legionibus totius orbis provincias Romanas, per tres terrarum partes, montibus,

Haec inquam concedere me vobis, necessarium mihi est. Ecce. n. viginti quinque legiones Octavii! Sed ego ut idem populus Romanus fecerat, exercitum in duas partes divido: in legiones et auxilia. Auxilia sunt primum ex provinciis Caesaris, et fratrum et patruorum: Deinde Principum Imperii: tum etiam exterorum Regum, qui aut foedere, aut amicitiâ, aut societate Imperio juncti esse volunt.

Sed hi non stipendia merent Imperio: sed iis, a quibus mittentur auxilii caussa. Legiones vero castrenses sunt: et in perpetuo exercitu Imperii: et militiae sacramento astrictae: non nisi emeritis stipendiis missae fiunt. Itaque has duas legiones perpetuas esse volo in Pannonia, custodiae caussâ; etiam induciis factis, vel pace constitutâ diuturniore: quae nunc fore speratur.

Sed nosti, cum quo hoste Caesaribus nostris negotium sit: qui propter potentiam pacis leges aut ipse constituit: aut eas, ut ipse vult, interpretatur: et Lesbias regulas imitatur; quas etiaminsidiis, depopulationibus et praedis et occupationibus locorum applicat; maximo periculo totius Imperii.

Cum ob has caussas vellem esse duas Legiones perpetuas: tum ob disciplinam meliorem instruendam militarem: et perpetuas exercitationes

militares: ut horum exemplo auxiliares copiae excitatae, ad virtutem et decus sese doceri sinant. Periculosa autem res est, diversa auxiliorum disciplina: discrepantia arma: pugnantes mores; nullâ adhuc notitiâ, nullâ amicitiâ inter ipsos milites constitutâ.

Et miror te majores vires requirere, quam duarum Legionum: cum istud obtinere perdifficile futurum sit. Sed de majoribus copiis cras: hodie, si possumus, unam Legionem conficiamus.

Neque me movet, quod de Gallicis et Belgicis copiis dixisti: qui sese negligi non patientur. Nam antea testificatus sum; quae vitia in his militibus sunt, ab improbis illa proficisci: multos in magnis viris esse, qui ea improbent: multis etiam privatis militibus displicere. Deinde praefectos ordinum ex his conquiri volo; ex his etiam Centuriones comparari; et Decuriones conscribi; neque gregarios ex illis rejicio: qui viribus corporis valent; qui moribus probati sunt, qui per aetatem adhuc doceri possunt: caeteros quis optet? Quod vero postremo loco dixisti; si majoribus copiis opus sit, ubi tot tyrones inveniam; qui et conscribi celeriter, et artem militarem discere, et eam exercere sat cito possint; facile tibi respondere possem: si aliorum in ventis uterer.

Opinor autem te legisse Simonis Pomerani consilium; qui sibi persuaderi passus est: Franciscanorum Monachorum inter Christianos

esse quadraginta millia Coenobiorum; qui numerosissimus ordo esse creditur; trium autem minorvm; Augustinianorum, Iacobitarum, Marianorum, etiam quadraginta millia monasteriorum: qui quatuor ordines sunt mendicantium. Reliquorum vero ordinum. quos sexaginta octo statuit; octoginta censet esse millia coenobiorum: Canonicorum vero et muliebrium virginaliumque ordinum etiam quadraginta ponit millia collegiorum. Ducenta millia ex his consecit coenobia: et cum multi in singulis coenobiis collegae sint: tamen si singula singulos mittant, aptos militiae adolescentes aut juvenes; exercitum confici posse ducentorum millium. Ex parochiis vero vigesics centenis millibus totidem milites conscribit; quos si addes superiori summae: legiones conficies vigesies ducenties centenorum millium milites. Vides nos, qui in angustiis Europae inclusi sumus, tamen Turcicis copiis aequiparari.

Non istud dico, ut vituperem hujus viri sic censa hominum capita: opto enim vera esse: cupio ista obtineri a Pontificibus posse: et non dubito in tanta frequentia cenobiorum, unum ali quem in singulis idoneum inveniri posse: accipe dimidium hujus multitudinis: accipe quartam partem: neque tamen concedas, satis numerosum, quoties volumus, conscribi posse exercitum?

Quod si abs te petam, ut mihi concedas ex urbibus, ex oppidis, ex pagis habere delectum: nonne vides, quot agmina et veteranorum militum, et tyronum queam comparare? nonne plus caeterorum inveniam civium, quam monachorum?

Sed te deterret parsimonia mea, et stipendia mea exigua: qui simplares et duplares et triplares esse velim milites; majora stipendia non concedam.

Et istud, inquit Nervius, metuo: et quid tu, Sturmi, ex monacho militarem hominem cogitas facere? quo genere hominum nihil est ignavius?

Non, inquam, eo adduxi hanc Simonis rationem, ut eam sequar: sed tamen in monachis aliquot gladiatores novi, cum in Galliis et Belgis degerem: et scio multos temere sese huic generi vitae devovisse: multos a primâ pueritiâ a parentibus ductos ad coenobia esse: multos etiam a parentibus et tutoribus invitos in haec collegia conjectos, praestantissimâ indolc praeditos; ut ne in inopia militum hanc rationem negligendam existimem. Concedam autem tibi hoc Simonis consilium aut non placere homiminibus: aut non multum prodesse posse; non quod uti non velim, si foret necessarium: Patere autem me extra coenobia conscribere milites, in urbibus et agris: quae sacerdorum collegia longe majoribus copiis superant: putas autem non tot, quot velim, pluribus legionibus posse conficere?

Fateor equidem tibi, displicere mihi magna ista stipendia: nonne sumptus militares atque impensas non necessarias imminuere, magnum vectigal est: et est necessaria ad perpetuam militiam parsimonia? Volo. n. gregarios milites simplares esse et triplares: Decurionibus autem et centurionibus amplius addere: sed majora his ipsis proponere commoda atque praemia. quae majoribus stipendiis sint anteponenda: majorem etiam militandi necessitatem.

Quonam (inquit) istud pacto? aut quae nam ista majora praedia: aut quae necessitas eos cogat, ut militent?

De necessitate, inquam, primo loco respondebo: ejusque auctorem DEVM adferam: cujus auctoritas debet esse gravissima, An non enim hic verus DEVS, quem Romani, Graeci, Persae, Chaldaei ignorabant? An non hic DEVS populum suum in duodecim tribus dividi voluit? Et hae tribus nonne erant militares? nonne post victorias his duodecim tribubus provinciae obvenerunt, quas possiderent, quas administrarent, quas defenderent? nonne hae tribus in perpetua erant, ac prope in castrensi vigilabant custodiâ?

Et populus Romanus nonne ex tribubus erat constitutus? atque hae omnes tribus erant militares ex liberis atque ingenuis confectae? Nonne legiones erant ex civib. Rom. conscriptae? Nonne Scipionum, Catonum, Fabiorum, caetororumqueue

liberos stipendia merere oportebat? et juratos militare? neque domum nisi emeritis stipendiis redire? Neque enim quisquam magistratum gerere poterat, qui non militasset. Nonne Gallico tumultu etiam senes atque sacerdotes arma portare oportebat; cum perpetuam tamen militiae vacationem haberent? nonne etiam principio imperii annos non paucos absque stipendio cives Romani militabant? Romani enim cives erant; qui cum Latinis, Volscis, Aequis, Hernicis, Oscis, Ausonibus caeterisque pugnarunt. Romanae Legiones erant, civesque Romani, qui Gallias subjugarunt. Non enim auxiliis principio foederatorum et sociorum et amicorum exterae gentes in provinciam redactae sunt. Romanae Legiones erant: cives Romani erant; atque hi liberi et ingenui.

Tribus urbanae et rusticae seminaria erant Legionum, quibus salus Reipublicae committebatur.

Et ut ad propinquiores aetates veniam: unde Comites, Palatini, Landgravii, Marchiones appellati sunt? An non Palatini inde dicebantur: quod Imperatorem quasi in Palatio, sic in exercitu sequebantur, et illi proxime assidebant? Nonne Comites, quod muniendis castris, et agendis fossis, et consiciendis aggeribus praesecti essent? Nonne Marchiones, quod terminos extremos Imperii Romani defenderent? Intermediis vero Regionibus atque provinciis Landgravii erant Praepositi. Et quos

nos Duces nominamus, unde Inomen habent? nonne inde, quod copiarum et exercitus duces et prope domini essent? Militaria omnia ista vocabula sunt, et militiae munera; immunis militiae nemo erat, nisi aut puer, aut senex, aut aegrotus, aut emeritis stipendiis. Inhumana malignitas videbatur, militiam et praelium pro patria recusare: lege malignitatem cogi necessum est. Necessario igitur militent, qui recusant, cum est usus necessarius. Nemo locum in magistratu habeat; ne in pagis quidem habeat, qui non stipendia sua meruerit.

Atque haec de necessitate: Venio ad eommoda, ad praemia, ad honores; quibus excitari tyro debet ad labores militares, et ad sequendam militiam.

Quid enim aliud miles Legionarius est, quam civis Imperii, jus militare adeptus, in muneribus, commodis, honoribusque castrensibus; Imperii propugnator: tum etiam domi omnium omnis Iuris Romani, non in vitae commodis necessariis solum, sed etiam in honoribus adipiscendis particeps. Itaque ex tyrone Decurio primum potest fieri: deinde centurio: tertio equitum magister: tum etiam ex centuria pedestri rescribi ad equum publicum, et equestres ordines ducere; et equestria adipisci stipendia, commoda, honores: particeps etiam erit praedae militaris, divisionis agrariae, et fundorum militarium. Et ut ab exordio rem oinnem exponam; non suâ pecuniâ, sed viatico militari ad exercitum veniet; matriculae

castrensi, si placebit, asscribetur; decuriae inserotur: ubi sese virtutemque suam Decuri onibus et Centurioni, et Praefecto cohortali probârit.

Si uxorem ducere velit, quae in patria, aut ubivis placebit; per epistolam Imperatoris et curiae suae, suaeque cohortis, et praefectorum suorum testimoniis, Reipublicae commen dabitur: ut quam sibi desponsari velit, si dignus videbitur, consequatur; eademque ad ipsum viatico militari veniat; si in longinqua provincia legiones commorabuntur.

Deinde si periculum ei creetur, quod judicio expediendum sit; aut ei, aut uxori ejus, aut parentibus, aut fratribus, aut sororibus ejus: sive petitor bonorum sit, sive accusator criminum: is judicium militare in castris accipiat.

Caussa ex aequo et bono cognoscitor absque impensâ militis. Miles si condemnabitur, absque mulcta condemnator: si pecuniaria lis sit, luat: si capitalis, petitor aut accusator: si caussa in ferior sit, mulctator; judicatum solvito: pecunia fisco judiciali asscribitor: ea scribis, procuratoribus, advocatis, ipsique militi distribuitor. Militis caussa curae esto judicibus; sed absque adversarii injuria et fraude cognoscitor.

Militem obaeratum carcere coercere, aut bona ejus occupari, antequam in castris judicium de re fiat, nefas esto: sive is miles in castris sit; sive ad castra militandi caussa proficiscatur. Salva enim vita, salva bona illius sint, qui patriae propugnator esse constituit. Sed sunt alia

militiae emolumenta, longe annonae et pecuniario stipendiolo anteponenda: de quibus crastino sermone, si videbitur.

Nunc vero paucis rursum de cohorte literata: quae si ullâ aliâ, maxime militari gloriâ debet excitari. Ex nobilibus. n. tyronibus et adolescentibus eruditis constabit: quorum propria virtus est, laudis et gloriae aviditas.

Sed cum duo sint honorum genera; unum domi in pace et otio; alterum in castris. major semper fuit Imperatorum et militarium praefectorum gloria; quam honor urbanus atque domesticus. Ergo cum haec nobilitandi nominis atque existimationis cupiditas cohortabitur nobiles et doctos adolescentes ad patriae defensionem, et exercitationes militares: tum in primis cerre castrensis Academia: in qua doctores disciplinarum et artium floreant: et Decurionum atque tyronum praeclara literarum atque doctrinarum vigeant studia, quae nescio quid plus domum secum nominis et laudis afferent, quam caeterae Academiae: in quibus deteriores corruptelae esse solent, quam in hac militia: quam volumus esse temperantissimam, justissimam, modestissimam: si DEVS adsit Imperio, in hoc novo exercitu conquirendo.

Tum Beutherus; Placet mihi, inquit, Academia ista militaris: et de Lucullo legitur, quod ad ducendum exercitum proficiscens, in itinere artem militarem perfecte ita cognôrit; lectis graecis scriptoribus de ea re, atque cognitis

historicis: in quibus hujusmodi observârit, et tam multa et tam praeclara comprehenderit; ut Imperatoris nomen sit adeptus: et verisimile est, si in itinere istud fecit, idem studium in castris non remisisse. Et C. Caesar non domi, sed militiae suos confecit commentarios.

Vnum autem miror, Sturmi, quid sit, quod Iurisconsultos quatuor, Medicos duos, Historicos duos requiras: Mathematicos praeterieris, quorum tamen in castris praecipuus est usus?

Ad istud ego: Quia parcus sum, inquam, paterfamiliâs: et puto aerarium compleri non solum pecuniis colligendis: sed etiam impensis minuendis. Deinde miror non tibi in mentem venire ejus, quod in te est. Nam idem tu et Historicus noster es, et Mathematicarum rerum non imperitus. Et Iurisconsultus noster Laurentius Tuppius, nonne praeter Iuris scientiam etiam Mathematicas praedictiones tenet perfecte? Verum de Mathematicis cras; ubi invenerimus, quis debeat esse modus exercitûs; et quantam possimus conficere pecuniam militarem: fortassis locupletiores discedemus ex his sermonibus, quam hodie arbitramur. Concedo autem tibi, Beuthere; quod maxime concedendum est: non solum Mathematicis, sed etiam Geographicis et Architectonicis esse vehementer opus: sed cras fortassis evademus copiosiores.

Nervius vero: Non dimittam, inquit, te Sturmi: nisi mihi dicas, cur aequum esse censeas in castris tyronum et militum caussas atque lites cognosci; cum scias necessum esse, ut petitor Rei forum sequatur? Istud mihi iniquum esse videtur: si miles petat aut accuset in militiâ reum a milite vocari: et reum cogi in castris vadimonium obire: Clamabunt omnes Iurisconsultorum Academiae: omnia judicia conquerentur: sua sibi jura eripi; repugnabit etiam judicium Imperii Camerarium: resistet Caesar: obstabunt Principes: frement omnes, quibus cum milite negotium erit.

Ego vero, inquam, Nervi, aliud te dicere, aliud sentire arbitror. Novi enim ingenium: novi prudentiam: novi literas tuas. Non enim te latent fora Romanorum; in quibus Consules, et qui pro Consulibus, Praetores et qui pro praetoribus mittebantur, jus dicebant: quorum erat forum indicere: et conventus agere, certo et statuto tempore, quo in hybernis erant, caussis litibusque dirimendis. De qua consuetudine at que instituto Romanorum fortassis etiam cras disseremus.

Haec judicia in uno aliquo loco aut urbe totius provinciae saepe exercebaptur; ut C. Iulius Caesar conventum unum agebat in Gallia ulteriore, et alterum in citeriore, ut est in commentariis de bello Gallico.

et recusatorem eo venire; et ad cum locum, et ad id forum venire, quo l a Praetore esset constitutum. Haec scio te legisle atque observasse: neque verum apud Romanos semper fuisse, ut petitor forum recusatoris sequeretur. Sed de hoc cras, ut d[?]xi: quoniam decima hora instat: nostis tempus et stomachum meum. Cras mane, quod reli quum est quaestionis hujus, perse quamur. Tandem, inquit Nervius, ad leges tuas ali quando pervenies. Sed cave, ne illudas nobis, ut hoc biduo fecisti: Sat cito, inquam, si sat bene: fortassis me nox fortiorem faciet, ut illudere non sit opus.

Haec locutus, cum me defunctum esse putarem; appellabar rursus a Nervio mecum assurgente et ambulante: Quoniam nox, inquit, te fortiorem faciet, Sturmi, ut speras; vide ne te cohors literata nimis fortem faciat; et ut obtinere hanc queas a copiarum ductoribus.

Tum ego; Respondebo, inquam, tibi, Nervi sime domum meam sequi vis, et prandere mecum. Sed potero, antequam ad aedes tuas perveniamus, tibi hanc quaestionem explicare. Non ignoro; Nervi; difficile istud mihi fore; ut istud obtineam a Ducibus et praefectis militaribus: cum tibi non queam istud ipsum persuadere. Hujus autem difficultatis esse caussas duas video: Primum quia istud Romanorum institutum jam multis seculis antiquatum est: atque idcirco aliis novum videri, qui antiquitatem non norunt: aliis non necessarium, qui nostri

seculi inventa meliora putant. Altera caussa est, ignoratio Romanae aciei: quae illius apud Polybium et Livium et Vegetium sit descripta ordinatio. Sed Polybii et Livii vetustae et veteris militiae fuit: Vegetii vero Caesarum est: quae post C. Iulium Caesarem ab Octavio Augusto et Flavio Vespasiano aucta atque emendata; ab insequentibus Imperatoribus retenta: brevi tempore ad perfectionem pervênit; cujus nostri prope omnes sunt, ut ante dixi, ignari.

Quotus enim aut literatorum hominum, aut militarium praefectorum est: ut hodie bis dixi: qui sciat, quid sibi illa militaris cohors apud Vegetium velit: c[?]r illa non solum ex mille militibus confecta sit sed etiam centum addiderint: neque hoc numero contenti, cur quinque milites adjecerint; aut quo in loco illos quinque collocarint? Quotus quisque intelligit, quid sit, quod Vegetius scribit, hanc cohortem A quilam, et Imperatorum imagines recipere; quod in secundâ acie primus hastatus ex prima cohorte, ducentis milsibus praefectus sit: quod qui ignorat, quomodo is scire poterit, quod idem auctor scribit, ex prima cohorte aciem incipere ordmari?

Alia quaedam hujus generis sunt apud Vegetium, alterosque duos scriptores, quos jam nominavi: quae qui non intelligit, quomodo hic poterit hanc non novam, sed vetustam rationem approbare: qua militia Romana nihil

habuit utilius, nihil magis necessarium, nihil salutarius: ad conservandos in acie ordines, ut ne perturbarentur: ad retinendos milites, ut nullus eorum quisquam de fugâ et acie deserenda, et clypeo abjiciendo cogitaret; cum in nostris praeliis tribus aut quinque perfractis militum transversis primis ordinibus; milites in officio et acie retineri non queant: apud Romanos autem, antequam receptui caneretur, nemo id facere cogitaret: et tertius conflictus hosti de improviso expectandus fuit: et tertia conficienda pugna; antequam de victoria speraret; cum tertiatum praelium longe formidolosissimum esset.

Qui haec non observavit apud scriptores: quomodo meum is sequatur consilium? aut quomodo nostri praefecti militares a sua consuetudine recedant? aut etiam ex turba veteranorum militum quisquam quomodo laudare possit hanc consuetudinem? aut haec ipsa vetus consuetudo revocari? nisi novus tyro, novi milites, novae cohortes. auctoritate Caesaris et Principum, in Imperio instituantur.

Cur, inquis, suscepisti ergo ista, Sturmi? cur hane expectationem de te passus es excitari? Quia Caesar Maximilianus postulavit, inquam: quia tu, Nervi, idem postulasti nudiustertius: et cras adesse non recusas: denique quia mihi placet. Placet enim mihi, Nervi, hodiernum et hesternum sermonem commentario complecti; et si potero, ut heri et hodie nobis duo sermones

habiti sunt, et ut crastinus habebitur, ita in lucem mittere: cogitans neque Platonis Rempublicam fuisse probatam magistratibus: et Socratis doctrinam de formis, quas Ideas vocant, irrisam ab Aristotele: et Ciceronem nullos habere, qui ea sequantur, quae tribus libris de Oratore, et quae in Oratore perfecto de dicendi doctrina est complexus Et ut haec etiamsi imitatores habeant, vel nullos, vel paucos, lectores tamen habeant permultos: sic fortassis haec mea aliquos invenient, qui in otio cognoscant: quorum tametsi varia de his erunt judicia, tamen aliqui erunt, qui hunc laborem meum non improbabunt. Atque etiamsi ne istud quidem assequar: tamen mihi jucundum erit; me ita ex hac vitâ decedere: ut vituperationem hominum videar pro patriae salute non extimuisse. Postremo illud etiam assequar: ut ali qui existant, qui his meliora invenire et proferre in medium cogitent: id quod arti etiam librariae accidit; quae tametsi multo sint commodiora, expeditiora, nitidiora et elegantiora, quam prima fuerunt, ut videmus: tamen inventores harum duarum rationum laude caussâ non carent: quicunque illi fuerint: quorum tametsi nomina non sint cognita; tamen laus rei inventae, etiam aliquo modo ad illorum cineres pertinet.

AD RVDOLPHVM HVIVS NOMINIS II. Imperatorem semper Augustum DE BELLO TVRCICO administrando. Joannis Sturmij SERMO III. POLEMICVS.

TERTIO DIE Nervius et Beutherus bene mane simul urbe egressi, me anteverterunt septem spaciis (ut dicebant) factis. Istud ego ex illis audiens: Vereor, mquam, ne majorem ego expectationem concitârim, non solum vobis amicis meis: verum etiam gravissimo et Primario viro Ilsungio; quam tueri

queam. Nam etiam in scholis Academicis totâ Europâ saepenumero sensi, eos doctores, qui summam expectationem sustinerent, destitutos fuisse auditorum frequentia. Itaque ego brevissimis, uti solitus sum, libellis publicis, et prope nulla praefatione, profecto nulla oratione facta atque composita: ac certe, si honeste possem, deprecarer has meas dicendi partes.

Tum Nervius, Non est deprecandi locus (inquit) neque est quid quam, quod metuas. Video. n. te apud nos facere, quod in urbibus Academicis te fecisse, et facere es confessus. Quin igitur sex tuas nobis leges affer: satis. n. diu, et satis multum eas hoc triduo expectavimus: quarum caussa uterque multo mane ad hunc locum ex urbe exivimus. Ad istud ego rursus, quod heri in extremo sermone: sat cito, inquam Nervi, si sat bene. Sed dicendum prius de exercitu est: Dividam enim hodiernum sermonem in tres partes; quarum prima est de modo exercitus, quam magnus is esse debeat. Vt enim numerosus exercitus est; ita numerosam oportet esse pecuniam. Altera est de stipendiis militum, et castrensi aerario, et pecunia militari; de qua omnis labor et industria suscipienda est. Tertia de disciplina est, hoc est, exercitatione militari: de religione, de legibus, praemiisque et mulctis, poenisque militaribus: quae ad ipsam etiam disciplinam militarem pertinent. Haec si hoc sermone expediam, satisfacturum me vobis hodierno officio arbitrabor.

Recte (inquit Nervius) arbitrare: sed vide, ne nimis diu de exercitu, ut heri de novo exercitu conficiendo: quae oratio etsi non injucunda fuit, et erat neceslaria: tamen nos in tertium diem rejecit. Id ne etiam hodie fiat, vide: ego etiam, ut ne fiat, cavebo: et observabo vestigia tua, ut ne qua elabaris.

Suspiciosa, inquam, res aui ditas est; et saepe dura, praesertim in re difficili. Sed non diu tenebo vos: et tria genera constituam copiarum castrensium: quorum unum est, Romanum Consulare, duarum legiorium; alterum Regale quatuor legionum: tertium Imperatorium, quod plurium legionum est, et majorum auxiliorum, Romanum igitur et consularem exercitum voco, qui duarum legionum est; propterea quod primi consules Romani singuli binas, non amplius, legiones solebant ducere; ita ut etiam adversus copiosissimos hostes, et ad quodvis bellum satis esse ducerent, quatuor duorum Consulum legiones instructas habere. Et his legionibus si auxilia adjuncta habebant, magnum sese exercitum ducere putabant.

Regium exercitum voco, cui Rex Romanorum, ejusve Legatus Imperii Princeps, Legative vicarius praeest: si praeter praesidia, quae in Vngaria et Thracia et Graecia sunt, Duce Bellerbego majores copias Turcarum Rex mittat: quam Bassae ejus, aut Begi soleant ducere, Adversus Turcicas has copias numerosas, quatuor legiones cum auxiliis exteris puto

posse sufficere. Hic Regius exercitus a Consulari eo differt: quod Consularem duarum legionum perpetuum esse velim in castris aut hybernis, aut aestivis: hunc vero Regis Romani, temporis causam, subsidii caussâ comparatum.

Imperatorium vero exercitum voco, sex, non minus legionum: qui et magnificus dici potest, dignus Imperio et Imperatore; et propter hostium multitudinem, et vires multis jam aetatibus in victas, tempore Imperii necessario, quo summa rerum et salus Reipublicae agitur, necessarius: cum bellum ipsum Caesar Imperator, aut Elector Imperii Caesaris Legatus, quem Caesar velit, administrabit: et Imperium nostrum ipsemet Turcarum Imperator, multis centenis millibus equitum, conabitur invadere. Atque idcirco omnium exterorum auxiliis pluribus et numerosioribus erit opus legionibus. Et profecto, ut nunc sunt pericula: et nunc est immanis potentia Imperatoris Turcici: et ut nunc insanit atque furit: hujusmodi copiae legionum et auxiliorum erunt necessariae: et curandum, ut liae, cum tempus necessarium ingruet, in procinctu esse possint; neque negligenda haec rei militaris procuratio est: si quod reliquum Europae est, retinere et tueri volemus.

Quanquam si Romanorum consilium, prudentiam, exercitationem, usum, exempla sequi volumus: senae legiones auxiliis eorum, quibus eadem proposita pericula sunt, adjunctis contra omnem Turcicam vim,

injuriam et copiam obduci possunt, invictis nostris copi[?]s: si acies ita nostras instituamus atque instruamus, quemadmodum Romanos factitasse legimus.

Acies enim legionum omnes immotae stabant, gravi armaturâ infractae: Legionariorum equitum pars cataphractis armata, propugnaculum peditum erat: pars levis armaturae: una cum levis armaturae peditibus, hostem lacessebat, fugabat, perse quebatur; aut retro cedebat: et legione sese in eum locum, ubi antea stabat, post principia et principes retrocedens, recipiebat.

Nostris vero temporibus duobus tribusve ordinibus transversis subito perfractis, totus aut ceditur aut fugit exercitus: et nisi unus exercitus hodie semel pugnat: apud veteres vero Romanos, quot acies unius Legionis crant, totidem erant exercitus: ut saepe barbaris unâ die cum tribus quatuorve quasi exercitibus dimicandum esse videretur, si vellent vincere: qui conatus hostibus semper extitit perniciosus: et Romanis victoriam dedit. In singulis enim legionibus cum rorariis (ut est apud Livium) levis armaturae militibus: deinde cum hastatis: tum cum pilis: postremo cum triariis dimicandum erat: qui cum numero plures essent, receptis Principibus atque hastatis, qui paulatim cedebant: longe atrociorem pugnam fatigatis hostibus renovabant.

ad castra majora poterunt: et castra paucissimis diebus latissimis fossis atque aggeribus septa, et tormentis majoribus atque minoribus munita; et dispositis militibus et re frumentariâ instructa, non diebus compluribus, sed hebdomadibus, omnem vim copiarum Turcicarum poterunt sustinere.

Sed neque istud dico, quod non multa, cum a nostris majoribus accepta, tum nostra aetate ab ingeniosis et exercitatis hominibus adinventa, longe Romanorum inventis anteponenda sint: sed nonnulla in historiis et artis scriptoribus, observata et tradita sunt: quae necessaria sunt ad victoriam ad conservandos ordines in praeliis, ad instaurandas subito disturbatas acies. Aliquapatru memoriâ usurpata, me certe puero non ignorata: cum ad nostram urbem Heinricus Rex Galliarum, anno LII. cum exercitu in Alsatiam veniret: nominare cives nostri etiam senes non poterant: neque quis usus eorum esse posset, intelligebant: cum in fossis faciendis, in castris expediendis, in hostibus avertendis semper extiterint, semper sint, semper futura sint pernecessaria: Quaenam, inquit Nervius, ista? anne nominare licitum est, ne hostibus enuncientur? Certe inquam, si de his hostes non audiverunt: ignorare satius est eos ista, quam habere prodita: de Catonibus loquor: quibus si Anti Catones adjungentur; instar duarum legionum esse poterunt. Et hujusmodi igitur inventa antiquorum revocanda ad usum nostrum

sunt: et nova addenda, ut superare inventis veteres Romanos videamur: ut sunt Dracones agiles, ut Dracones lenti, et Anti Catones.

Vix haec pronunciaram; ecce Nervius: Nescio, inquit, quos tu nobis Anti Catones, et quos Dracones agiles, et quos lentos, inaudita nomina, et invisas fortasis machinas, nomines.

Sed Legionibus sex quomodo aut unde viaticum invenias, non video; et auxilia non indicasti, quanta esse velis equitum et peditum, quae abs te cupio nominari, antequam tibi ad haec respondeam; neque ostendisti, quot velis esse Imperii equitum turmas.

Paucis inquam et brevibus respondebo: Equitum bina millia volo asscribi singulis legionibus, qui Imperii cives sint; quorum pars una gravis armaturae sit; pars altera levis, ut modo dixi. Sed gravis armatura non a legionibus discedat longius, quam tutum sit; ut adesse ad subitos insultus legioni possint: Leves vero equites, aut hostem fugientem persequantur; sed non ultra loca tuta; aut pugnam detrectantem lacessant. Duodecim inquam volo esse millia equitum Legionariorum (nam leves etiam Legionarii sunt) quibus duplicata stipendia dari volo. Peditum vero auxilia singulis legionibus quaterna millia asscribi; equitum vero octo millia auxiliorum. Periculum enim summum est, ubi auxilia majora aut paria sunt legionibus. Sed et hic numerus duplicari poterit, cum de fide sociorum constabit.

Tum Nervius: Tune tantae multitudini tantum annonae, tantam pecuniam, tot tantaque stipendia tuis ex legibus compares? Vnam ego tibi Iuliam legem proferre possum; quae omnes has tuas leges tributis superabit.

Quin igitur tu illam profer, inquam, Nervi; et libenter meis adjungam, si probare poteris Imperii ordinibus; quam certe probari velim hoc extremo Reipub. Christianae, et omnium Regum atque Principum periculo.

Opinor enim te de lege testamentaria aliquot Caesarum loqui. Sed nondum tempus est de hac dicere. Pertinet. n. haec ad aerarium et pecuniam militarem. Num vero de exercitu disceptamus. Disceptandum enim mihi video tecum esse: qui tamen auctor mihi fuisti hu us commentationis: qua aliquot jam menses exerceor. Sed novi consuetudinem: novi humanitatem tuam: offendere me non poteris, etiamsi iratum te esse simulare posses.

Tum ridens comiter: De modo et magnitudine, inquit exercitûs dixisti: et opto exercitum Imperii quam numerosissimum, quam maximum, quâm fortissimum esse: et more Romano instructas multas acies. Sed quid nova ista nomina sibi volunt? Catones, Anticatones, Dracones agiles vellenti: metuo ne non probata sint, aut tua, aut acuti alicujus hominis noctu excogitata et inventa.

Silenos Alcibiadis, aut Archimedis volatilem columbam. Tune me vis mysteria Bonae Deae enunciare? quae diis solis debent esse cognita: quae si uni aperias, omnes seiverint. Sed unum te scire volo: non me ista nominare, ut usurpentur; ridebunt enim praefecti nostri militares: sed idcirco memini, ut meliora inveniant: neque sese patiantur ab hostibus suis industriâ et ingenio superari. An tu enim putas Turcarum Imperatorem non scire multa mysteria adversus nos, qui justâ cum eo acie nunquam tot annis confliximus: in quibus spem positam habet postremae victoriae? Sed quae de dea Bonâ dixi, jocus est: hoc postremum ad salutem Reipublicae pertinere arbitror; ut praefecti militares, vel ipsi aliquid quotidie observent et inveniant: vel alios, qui ingenio et usu valent, propositis praemiis ad excogitandum excitent. An non Hispani suis Palatis maximopere nituntur atque confidunt? Iulianus Caroli Caesaris atque etiam Philippi filii praefectus peditum, quem bello Protestantium in Gallia singulari praelio vidi vincere alterum Hispanum, qui ad Regem Galliae transfugerat; cum ipse Regi Angliae Heinrico VIII. militaret; is, inquam, Duci Sabaudiae confessus est, se saepe ad speciem solere uti sclopetariis, non ad necessitatem: sed post primum impetum aciem hostium subiisse celeriter; et abiectis fulminalibus, gladiis comparasse victoriam; neque unquam se hac ratione frustra pugnasse.

Tres igitur modos copiarum faciamus: Exercitum unum duarum Legionum, qui modus Romanus vel Consularis vocetur exercitus; propterea quod primi Romani eorumque Consules singuli binas legiones educebant; quarum singulae habebant pedites sex millia centum: equites septingentos viginti sex. Placet enim mihi magis Vegetii descriptio, quam Titi Livii in pugna Manliana. Multa enim post Manlium Torquatum, et Decium Murem inventa sunt, ab insequentium aetatum consulibus plura post a C. Caesare et ab Oct. Augusto caeterisque Romanis Impp. meliora. Sed obscura est Vegetii descriptio, neque Livii clara; fortassis quia ignorari Romani militiam suam ab ex ternis hostibus volebant; et obscuritatem hanc caussam esse puto, quod sit neglecta. Is demum praefectus militaris Vegetium mihi intelligere videbitur: et huic demum ego persuadere potero, Romanam consuetudinem revocandam esse, si tantum hostem nostrum velimus vincere: huic, inquam, persuadere istud potero; qui intelligit, quid sit Romanae legionis primam cohortem milliriam esse, et mille centum quinque peditum: et cur hos quinque putarint necessarios ad justam aciem, cui non unus miles sit superfluus: et cur hanc cohortem duplicarint: quid sit, quod scribit quintam cohortem ante et citra signa collocari: qui sciat etiam, ubi Princeps cohortis steterit, cum suis centum quinque peditibus, ubi primipili centurio cum

suis quatuor in prima cohorte centuriis: et quomodo tota legio ex prima cohorte ordinabatur, et ab illa regebatur: et quid sit, cum Titus Livius de rorariis et hastatis et triariis in deseriptione pugnae cum Latinis commissae, multa dixerit: de militibus utriusque levis gravisque armaturae nihil exposuerit. Qui haec non intelliget: hic nunquam credet Romanorum consuetudinem necessariam esse: contra tot Turcarum copias, tam multas, tam copiosas, tam plenas, tot victoriis exercitatas. Non enim temere institutum erat, ut prima cohors haberet pedites mille centum quinque nobilitate et doctrina literarum electissimos, ut scribit Vegetius. Later enim in hoc numero vis magna: non primae aciei solum confirmandae, sed etiam secundae. Caput enim erat totius legionis: et omnium habebat antesignanos; et propter eandem caussam reliquas cohortes, ut numero peditum, sic etiam equitum superabat. Continebat enim equites centum triginta duos.

Sed nobis ma ore opus est equitatu, propter hostem, qui equestribus nititur maxime viribus.

Itaque consularis exercitus, sive Romanus iste noster, Vicarium unum habeat, vel a Caesare, vel a Rege Romano missum: praefectos legionum duos: singulae n. legiones a singulis praefectis legionariis regebantur: Magistros cohortales sive tribunos viginti. Legio enim decem dividitur cohortibus. Centuriones centum

decem quinquaginta: quinque namque legio habebat centurias: Decuriones mille centum. Centuriae enim singulae denis decurionibus dividuntur: decem distinctae quingentariis cohortibus. Praeter hos etiam praefectum habeant hae copiae; castrorum unum; fabrorum unum; annonae unum: et hi suos accensos et administros habeant: atque omnes hos militares cives Imperii, praeditos virtute, exercitatione, corporis famâ et robore: milites autem ambae legiones duodecies mille amplius: propter praefectos eorumque accensos et administros cum satellitibus, et primam legionis cohortem milliariam.

Alterum exercitum Regium nominavi: propterea quod Rex vel ipse hunc ducit; vel eo Legatum suum legat. Principemaliquem, ut dixi, lmperii; aut ex nobilitate aliquem praestanti virtute praeditum: aut si Rex non sit in smperio, pro hoc princeps sit, Caesaris Legatus: aut ex nobilitate excellens aliquis naturâ, usu, virtute, sortunâ.

Hic exercitus quatuor Legionum est administrandus a Legato uno; Vicario uno; quatuor ducibus Legionariis; quadraginta praefectis cohortalibus: ducentis viginti centurionibus: duobus millibus ducentis decurionibus: praefectis item criminalibus, quot opus esse videbitur: etiam castrorum, quot videbitur: et annonae quot videbitur: una cum accensis, ministris, satellitibus, quot videbitur.

Ergo hic exercitus militibus conficitur viginti quatuor millibus amplius: propter praefectos militares, eorumque accensos; propterea etiam, quod legiones aliquando augendae sunt, si hostium copiae crescant; etiam addenda aliquando legio una et altera, si copiae hostiles augentur; aliquando minuendae militibus, aut alio mittendae; si decrescant hostium copiae; aut si in Imperio aliqua turbatio existat; aut si exteris regibus et civiratibus foederatis vel sociis mittenda sint auxilia; quorum auxilio Imperatores nostri adjuvari soleant.

Quantus vero tertius exercitus sit, etiam constat: qui est nominatus Imperatorius vel Augustalis; propterea quôd Imperatore semper Augusto ducitur; aut ab ipso Rege Romanorum, Imperatoris collega, regitur, cui etiam Augustum nomen atque existimationem Augustam tribuimus, aut horum alterius Legato.

Vnus igitur horum ambove hunc moderantur; aut eorum Legatus, qui pro Imperatore sit; Elector Imperii unus, virtute militari insignis; aut Electori par auctoritate Imperii Princeps. Duces vero Legionarii in hoc exercitu sex sunto; praefecti cohortales sexaginta sunto: centuriones trecenti decem; Decuriones ter mille trecenti; milit um triginta sex millia amplius, propter eam, cujus jam memini, rationem.

Sed haec de peditatu; equitatus vero hujus exercitus Augustalis est duodecim millium

equitum; quibus praefici oportet ducem unum proxim um vicario virtute, genere, usu, auctoritate: propterea, quod peditatum omnem, equitatum omnem uni oportet obtemperare Vicario, uni Legato, uni Regi, uni Caesari.

Viginti quatuor item post ducem praeponi oportet equitibus ductores cohortales: viginti quatuor equitum cohortibus, centuriones centum quatuor; Decuriones mille ducentos. Habetis exercitus tres, tribus distinctos modis, et tripartitam militum copiam; et oro vos, ne in malam partem accipiatis, si quis Dictator leges non rogem, sed dictem. Oportet enim istud me facere; ut videam quantâ opus sit pecuniâ; et quid ego in Rasariana praefatione praemiserim: inprimis vero, ut si haec casu evulgentur, habeant, qui haec legent, quod rideant.

Neque haec eo dico, ut jubeam ista fieri: sed ut ostendam, quid fieri optem: et facio istud apud vos amicos meos; et facio jure Academico. Et tametsi jus Academicum sit disputare in utramque partem: tamen cogitate hic me esse Xenophontem, de mstitutione et disciplina Cyri praecipientem: non quod talis Cyrus fuerit, sed quod talem Reipublicae moderatorem existere optarit: et ut describeret, qualem Reipub. ipse existimaret principem eligendum esse: longe tamen Xenophonte minorem esse me; quam minima stella sit inter majora sidera. Postremo ideo istud facio, ut si in vulgus emanabit,

quod nos inter nos agimus: jussu Caesaris istud fecisse videar. Statui. n. hos tres sermones tridui conscribere: et ad Ilsungium mittere: ut audacia mea et meo exemplo stulto, prosim Imperio: ad alios excitandos, qui istis meliora inveniant, quae proferant in publicum.

Vides, Nervi, quanta sit opus pecuniâ? quantâ annona? quanto item castrensi instrumento, huic exercitui conscribendo, alendo, ducendo? Vnde hanc tantam vim pecuniarum atque rerum necessariarum conquiremus? Conquirenda tamen, et quidem e vestigio. Veni enim jam ad eas partes, quas jamdudum a me requiritis: ergo deinceps de aerario, et de re pecuniariâ.

Tum Nervius: Non jocabor, inquit, amplius: et tametsi valde aveam e vestigio, ut dixisti, hanc quaestionem explicari: tamen duas ego res ex te intelligere cupio: primum ex trib. exercitibus, quonain tu primo utendum putes? Imperatorione? an Regio? an consulari Romano? Augustali, inquam, si necessarium sit; sed non puto necessarium fore: nisi Dacus nobis periculum creet. Recte, inquit Nervius; nam istud alterum est, quod ex te scire volebam; censesne societatem aut foedus aut amicitiam cum Moscorum Principe, aut cum Daco Sarmatûm Rege constituendam esse?

Quoniam enim auxilia periculosa Reipublicae esse arbitraris, si legionibus sint numerosiora,

suspiciosa societas fore videtur, plenaque periculorum; quae jam hoc Monarchâ futura est.

Et quoniam Augustali exercitu non putas hac aestate, neque hoc autumno esse opus, pecuniam Consularibus duabus legionibus invenias. Sed nunc de Moseo responde, quid statuas.

Equidem utilem eum, et necessarium Imperatori nostro foederatum socium amicum fore Moscorum principem statuo. Si. n. foedus petenti recusetur, si inimicus siet, calamitosum id foret, et infelix Imperio: minus metuendum foedus erit, si hac formula ictum erit: Inter Imperatores Romanos et Moscicos Reges, inter Imperium Romanum, Regnumque Moscicum aeterna pax esto; uterque populus suam sibi rem habeto; suis civibus et legibus, ut volet, utitor; communiter bellum gerunto; communiter ab armis discedunro; communiter inducias faciunto communiter pacem coeunto; eam pacem fideliter colunto.

Moscorum Rex, cum cpus erit, quinque millia; si major neces, itas ingruat, decem millia equitum levis armaturae sua pecuniâ, sumptu, impensa, ad exercitum Imperii mittito.

Inter Imperii et Moscorum Regis exercitus, centum milliarium Germanicorum intercapedo est: opropius alter ad alterum ne accedito.

Moscorum Rex nanciscatur, sibi nanciscitor, si Imperii nunquam fuerunt: si fuerunt, ea omnia Imperio nanciscitor.

Hisce et hujusmodi legibus recitatis: feciales ambo, alter alteri, more vetusto jusjurandum peragens: Audi, dicet, DEVS rerum omnium conditor: audi tu Christe: audi tu Spiritus Sancte: audi tu Imperator; vel audi tu Moscorum Rex: ut illa quae jam prima ultimaque recitata sunt: sine dolo malo: et ut recte a nobis intellecta sunt sic illis legibus Dominus meus prior non deficiet: si prior defecerit publico consilio, dolo malo: tum me Dominumque meum DEVS sic confringito; ut ego hanc testam confringam: tantoque magis confringito, quanto magis tu DEVS potes pollesque.

Hic Nervius svaviter ridens: Legislatorem, inquit. veteratorem habemus, Beuthere: placetne jam ad aerarium venire, et audire Sturmium suas leges sex explicantem. Placet, inquit, certe, nisi ut ille testam suam confregit; sic se confringi volet divinitus: nisi faciat, quod jamdudum expectamus.

Nihil, inquam, Beuthere deprecor: sed prius de Daco mihi respondendum est, at paucis: deinde addendum aliquid, quod ad res recuperandas maxime videtur conducere.

De Daco igitur scio esse quosdam, qui probare non possunt, quod Romani probassent nunquam. Periclitandum potius decrevissent:

quam hoc regnum tam longe lateque patens condonandum Imperatoris clienti foederato Turcae, talis tantique Imperii hostis. Quod dedecus non solum ad Imperatoris Imperiique majestatem pertinere putant: sed etiam ad universos Imperii ordines pervenire; et ad ordines potius hanc infamiam redundare arbitrantur, quam ad Imperium: Quis enim credat posterorum aut nepotum, istud Imperatorem regnum potius noluisse Imperio adjungi, quam adjungere per ordines Imperii non potuisse?

Et quoniam duplex est ratio acquirendi hujus: una foedere, societate, amicitia: altera armis. pactis potius quam armis rem tentandam puto: negligendam vero hanc occasionem non existimo. Fortassis huic satis erit regnare, dum vivet. Quid detrimenti acceperit: si se mortuo absque haerede suo Poloni aut Caesari aut Caesaris silio, cui velint, regnum promittant: idem foedus cum Rege ineant: ambo eodem jurejurando sese obligent: et aeterna pax, aeterna necessitudo Transylvanis et Polonis cum Imperio constituatur. Foedus si fiat, gravissima contestatione jurisjurandi fiat, ea formula, quam jam pronuncia vimus. Sic cum omnibus foederatis, sic in omnib. foederibus faciendum est: nihil turpe ferendum est in Imperio: et Imperio nihil intersit: inter turpem utilitatem, et detrimentum turpe; mors potior optanda, quam Imperii ferendum sit dedecus.

de aliis. Cum Persarum Rege Sopho, atque etiam cum Praetejane per legatos idoneos agendum censeo: ut sese huic societati adjungant: ut hostis iste omnibus infestus atque immanis, pluribus in locis copiosissimis hostium copiis distentus; cui parti potissimum occurrat, dubitans; cogitet sese vinci posse ab iis, quos huc usque propter potentiam contemnere aut illudere gloriosum putavit: et jam divinitus id evenisse, quod antehac saepe optatum, nunquam impetratum fuit: ut maximorum regum atque populorum, contra unum communem hostem conspiratio fieret, et foedus coiret.

Nunc si placet, Nervi, transeamus ad aerarium: et videamus, an compleri possit? An compleri possit, nescio, inquit: nec statuere quidquam possum, antequam te audiamus. An magnum satis confici statim possit, dubito. Sic igitur deinceps conquisitor: vel potius corrogator, Sturmi: militaris stipendii. Nam tametsi utrumque facere oportet, et conquirere pecuniam et corrogare; tamen nostris moribus rogatu etiam opus est.

At, in quam ego, animus altus rogari se non patitur: mens etiam prudens sua sponte facere vult, quod jussa recusaret. Natura vero, de quo agimus, fieri potest: Voluntas autem hominum videtur officere. Itaque voluntate opus habemus bonorum virorum: deinde intelligentiâ: tum officii reverentiâ.

potissimum pertinet; quis est, qui de horum benevolentia, sapientia, officio dubitare velit? Absit, ut ego de hisce talibus tantisque viris, quicquam in hoc sermone ambigam: dicamne eos non velle, qui Majestatis Romani Imperii sunt studiosissimi? non intelligere, qui sunt prudentissimi? officium negligere, qui omnium suorum consiliorum rationem constare volunt? Quid dubitem de caeteris ordinibus? De Comitibusne? ad quos etiam jus Imperii pertinet. Imperatores enim Comites majores nostri habuerunt. An de Baronibus, qui dignitate et nobilitate Comitibus proximi sunt? An de reliqua nobilitate dubitem? qui horum, quos nominavi, exempla non sequi turpe ducent. An de urbibus Imperii? civitatesne recusarent, quod Principes suscipiant? Neque de rusticis quidem dubito. Nam si benevolentiae malignitas, prudentiae stultitia, obedientiae officii negligentia contraria est: quotus quisque erit, qui malignus, stultus, non obediens magistratui suo videri velit: qui studium suum et judicium et obedientiam Imperio in salute publica defendenda probari nolit?

Quis omnium est bonorum virorum, qui non cupiat liberari miserrima servitute fratres et sorores suas, quos Christus suo sanguine regeneravit? Quis est prudentium virorum? qui non intelligat, quam prope nos paries proximus ardeat? neque videat, quam turpe sit in hoc tempore tam necessario, tam periculoso,

oblata occasione, Imperium atque Imperatorem suum una cum officio et honestate deserere?

Quod igitur felix faustumque sit Reipublicae Imperioque et Imperatori Romano; accedamus ad rem pecuniariam; in qua nervi semper bellorum fuerunt.

Huic tria constituamus aeraria: Vnum Augustale; alterum Castrense: tertium Legionarium.

Quorum Augustale est, quod in Praetorio perpetuum donativa Caesarum custodit: ad ampliandas et muniendas urbes veteres, ad novas condendas; ad praemia virtutum: ad subsidia nobilitatis.

Castrense est, quod castrensibus quaestoribus commissum, militum in exercitu, aut vicino aliquo loco munito continet stipendia.

Legionarium est, in quo Legionum communis pecunia est: ut sunt donativa Imperatorum elargita militibus: ut ex praeda conquisita pecunia; ut pars stipendii custodita in aerario uxoribus et liberis. Placet enim mihi vetus Romanum institutum: ut pars donativi et praedae ad aerarium referatur: pars militibus dividatur. Hoc modo. n. non solum ipsis non deficiet, quo se sustentent; cibus, potus, victus: et minus militiam deserent, et pugnabunt fortius: sed etiam emeritis stipendiis habebunt, ut thesaurum domum reportent: ut liberalius et elegantius rationem deinde vitae possint instituere.

De Legionario, inquit Beutherus, satis intelligo, quid sit: sub signis enim legionum custo dietur et in militum erit potestate. Sed qui castrensis aerarii erunt custodes? Quaestores, inquam, quos Principes Imperii mittent, quos velint, et quot velint: ex quibus omnes ordines Imperii scient, et singulis mensibus scire poterunt: quantum supersit pecuniae, quantumve desit: qui rationem conficient aeceptorum et expensorum; qui testes esse poterunt bene administratae pecuniae. Scis enim cujusmodi sint hominum suspiciones; et quae sint fuerintve querelae: quae maximopere huic pecuniarum conquisitioni antea obfuerunt, et adhuc officiunt: vanae illae quidem, ut puto: sed tamen obfuerunt et adhuc officiunt, Contra has sive suspiciones, sive calumnias, ex hac tripartita ratione aerarii, hoc cogitavi esse posse remedium: idque non absque exemplo majorum atque Romanorum. Nam Romanus populus tria habuit aeraria, ad usus Reipubl. instituta: et Consules suum habebant quaestorem, illiusque pecuniam in militiâ: et ipsi signiferi sub signis suis habebant sequestratam partem donativorum, suosque decem folles et sacculos; quibus illa pecunia conservabatur. Quamobrem istud non absque auctoritate, et absque vetusto exemplo statuo; ut conducibile esse putem, vel potius necessarium esse credam; certe optabile est. Ego certe opto tria haec haberi aeraria: quorum primum fa cit pro Imperatoris nostri majestate,

atque victrice munificentia: plurimaque et maxima Imperii commoda continet: alterum pertinet ad necessitatem stipendiorum: tertium ad commoditatem et fidelitatem laetam militum.

Vides, Nervi, tria aeraria: quae si ita compleri possent facile; ut possunt dividi facile: beati forent, qui nunc sunt miseri; et nullum deficeret stipendium militibus. Confieri fortassis dices istud non posse? Conandum tamen est, Nervi: fortassis poterit ratione confici, quod suâ sponte confieri videtur non posse: atque ita, ut quisque rem suam familiarem laetius custodiat; utilius ea utatur: suavius vivat. Hos tres enim fines existimo bonorum Principum: qui populum suum cupiunt esse prosperum.

Hîc Nervius: Tria aeraria, inquit, Sturmi constituisti: sed quia tria genera fecisti exercitûs Romani: unum duarum legionum, Consulare: alterum quatuor, Regium: tertium sex legionum Augustale: cui tu deinceps vis exercitui stipendium sive corrogari, sive exigi. Ego, inquam, exigere nolo: volo enim impetrare id solum, quod volentibus civibus possum obtinere. Totum enim Imperium civitatem unam esse constituo: quemadmodum omnia maria uno continentur Oceano; et ab Oceano unum ortum suum habent. Ad voluntatem igitur omnium, qui in Imperio sunt, et cives Imperii

Et quia ad omnes pertinet hic sermo meus; volo maximum exercitum sex legionum instruere instrumento, stipendio, caeterisque rebus neceslariis. Sed in hac conquisitione Augustalis et Imperatorii exercitus intertexam leges meas sex: quas inter dicendum non dissimulabo: ut si non omnia obtineam; tamen sex meas leges impetrem consulari exercitui alendo: qui primus gradus est custodiendae Reipublicae. Nam alter est propugnandae quatuor legionum: Tertius, qui est legionum sex, profligator hostis, et victor (ut sperandum est) exercitus; in quo Imperator majestatem suam invictam et gloriosam et triumphatricem explicet.

Age igitur, inquit Nervius, et sex legiones fac: ut stipendium, si fieri potest, perpetuum habeant. Faciam, inquam, Nervi; si tu Iuliam tuam sive Augustalem legem vicesimam revocare in Imperium posses. Non possum, in quit, vellem tamen, et necessarium esse puto: ut nunc sunt Romani Imperii angustiae et ut nunc sunt tempora Reipublicae: ut nunc sese ostendunt extrema pericula; et ut nunc instructus armatus et iratus, et ut nunc minax atque arrogans hostis est.

Tum ego: Loquerisne, inquam, de illa lege, quae augendi aerarii gratiâ lata est: irrogata externis haeredibus, non inopib. sed mediocriter divitibus: ut quae haereditates, legata, donationes mortis

(ut loquuntur) caussa ad haeredes externos perveniaut: earum pars vicesima ad fiscum perveniat. De hac. n. te cogitare puto. De hac igitur ipsa quaeso quid sentis? putasne aequam esse? Nescio, inquit: sed tamen a Iulio atque Augusto Impp. ad Iustiniani tempora fuit usurpata; et auctoritatem habuit necessariis Reipub. temporibus. Recte, inquam, hanc rogatam esse legem putas? et aequam censes? et necessariam Reipublicae? si neceslariam, in quit, cur non aequam, cur non recte latam judicem?

Si igitur necessaria adhuc erat, inquam; cum sese Imperatores Germanicos, Sarmaticos, Pannonicos, Gothicos appellârunt: cum tot populos, tot provincias possidebant: cum omnia tributa, omnia vectigalia, omnes decimae essent populi Romani: cum non esset prope ullus potentissimus, qui auderet rebellare: cum Octavius Augustus (ut nostri ex Cornelio Tacito et Plutarcho conjiciunt historici) viginti quinque legionibus orbem suum gubernaret Romanum; et ad eam rem mille quinquaginta myriades, hoc est, quindecim (ut vocant) milliones auri Gallicani possideret: cum haec vectigalia inde ab Augusti morte usque ad Adrianum Caesarem pluribus subactis provinciis amplificata essent: et tamen abrogari hanc legem vicesimam passi non sunt: ne Adrianus quidem (Nam tametsi Iustinian. hanc condonârit: tabularum tamen jus non sustulit: credo quod providerit posse esse tempus, quo haec lex necessario

revocanda esset: quae in tot tantisque vectigalibus, a tot Imperatoribus retenta fuit) quid hac aetate, et in his angustiis Europae, hoc tam potenti, tam crudeli, tam immani hoste atque Tyranno, an non necessarium credis?

Credo in quit sed durum est bono dato donato privari. Toto inquam privari ini quum est: at parte aliquâ minimâ, hoc est, vicesima; non video cur id durum videri possit, etiam tibi Nervi. Non tu cupis res alienas tuas esse: novi enim justitiam et bonitatem tuam. Sed si quis exterus et alienus tibi legaret testamento centum pondo: an tibi grave esset centum pondo accipere? Taces, Nervi: non recusares scio. Placeret enim tibi amici Legatoris voluntas. At si inde tibi viginti pondo pendenda essent Reipublicae: aeque arbitror, atque alterum, suave esset accipere: quod absque conditione datur. Sed tamen istud ipsum an non optabile est? Octoginta te pondo accipere, quorum nihil tuum et tuorum fuit? At quinque solum dares: tu nonaginta quinque pondo tibi reciperes. Et eo magis tibi placere Lex haec debet; quo minus opus habes bono alieno.

Pertinet enim haec lex ad divites atque locupletes: sed tamen pauperibus quî potest displicere? Centum pondo tenui homini legato obvenire, lege sive Iulii, sive Augusti: ut Reipublicae quinque pondo in bellum conferat? An tu putas mortuo fieri injuriam, qui testamentum fecit; cum geminam reliquerit sui memoriam;

quarum alteram haeres debet, alteram Respublica? At quanto praeclarior est Reipublicae et patriae memoria: quam unius civis et privati hominis recordatio?

Dicas fortassis, id magistratibus molestum fore: in quorum ditione is, qui dedit dabitve, fuerit: molestum erit exteris regibus atque Principibus haec ad exercitum exportari. Est quidem istud, inquam, aliquid. Sed tu scis hanc legem temporariam esse: omitti posse: intermitti posse: remitti atque imminui posse: et scis non efferri foras, quod in bellum et contra saevissimum hostem confertur: sed patriae tribui: ad patriae salutem pertinere: quâ nihil viro bono debet esse gratius.

Deinde haec lex propria Imperii est: quam nemo absque Imperatoris auctoritate sibi potest arrogare: et Imperatoriae auctoritatis est, beneficio hujus legis Principum liberis adesse posse: ad sustentandam in tenuitate familiae dignitatem; tum cum Reipub. Christianae rebus recuperatis, non usus erit maximae pecuniae.

Haec igitur lex, sive Iulia, sive Augusta, sive vigesima retineatur, seu potius renovetur; subsidium militiae et belli; ornamentum pacis et familiarum; laus mortuorum; memoria vivorum; exemplum posteritatis; ur sciant nepotes; quam chara fuerit salus Reipublicae patribus; qui partem bonorum suorum patriae condonarint. Haec libenter si faceremus; laudem

adipisci parem Romanorum gloriae possemus. Audivistis autem ambo vos; quid prisci Romani in magnis periculis exhaustis aerariis, fecerint saepius, cum tributum temerarium conferrent ad Triumviros mensarios; cum pro se quisque omne aurum, argentum, aes; uxores etiam mundum suum omnem in publicum proferrent; quod tributum, quia neque numeratum, neque pensum, sed quasi temere prosusum patriae esset, Temerarium est appellatum.

Tibi vero Nervi, gratiam habeo, quod unâ lege tuâ istâ vicesima, sex meas omnes superâris. Sed vide ne hoc etiam in meis sex lateat; in ea scilicet, quae ad mortuos pertinet. Haec enim vicesima non nisi de mortuis iis, qui testamenta fecerant, acquirebatur; sed laetor tua sponte te hanc attulisse; quam si obtineamus Augustalem, poterimus exercitum alere; et facilius invenire, quae huic legi auxilio veniant; ut non miles, non instrumentum, non stipendium, neque Imperatorem, neque Imperium, neque exercitum militemve deficiat. Age igitur, et totam hanc quaestionem explicemus.

Dividen dum igitur in Principes primum cum profanos, tum Ecclesiasticos Imperium est; tum in populos liberos, si qui sunt; qui nulli usquam sunt, si Helvetios excipias (apud Venetos enim unius potestas constricta est; optimatum auctoritas est) tum in Comites et Barones; deinde in reliquam nobilitatem;

inde in civitates et oppida; postremo in vicos et pagos: in praedia fundosque singulares. His sex partibus puto omnem nostram disquisitionem contineri: et in his omnem pecuniae conquisitionem conquiescere arbitror.

In Principibus summum locum Caesar habet: proximum Septemviri Imperii, Caesarum Regumque Romanorum Electores. Pontifici enim libenter eum locum concedo; quo ipsum Caesar et Electores collocarint. Conquirenda enim nobis pecunia ab omnibus est. Reliquos Principes non dignitate distinguo: tametsi inter se differant: sed facultatibus pecuniarum. Sunt qui medium gradum pro fortunâ et copiâ rerum: sunt qui tertium propter imminutos reditus: id quod fieri solet variis casibus; aut errato aliquo parentum, aut suo, aut patrimonii divisione: dignitate tamen et genere primis intermediisque pares: quos lex vigesimaria poterit, bello confecto, pace constitutâ, rursum amplificare.

Omnes hi cogitent, ab imperio se habere, quic quid possident bonorum et facultatum, honorum et munerum.

Imperator enim etiam ipse ab Imperio et Electoribus Imperium accipit. Mirabilis vicissitudo rerum est. Demortuo Imperatore Imperium desinit esse in familiâ Imperatoriâ, et ad Electores redit: et ab illis geritur, dum alium quaerunt: qui simul ac electus Caesar factusque est, veluti capitis diminutionem faciunt. Desinit

enim esse illorum, quod dederunt alteri; et Clientes fiunt, qui Patroni fuerunt Imperii. Itaque et quod Imperator habet, ab Imperio habet, hoc est, ab Electoribus accipit Imperium: et hi ipsi ab Imperatore habent: ut res suas sibi habeant: suas habeant sibi dignitates, suos honores.

Si igitur Caesar, si Electores ipsi Imperio debent, quae possident, quanto magis reliqui Principes, et caeteri ordines? si universi omnes homines ab Imperio, ut a communi omnium patria, omnia quae habemus accipimus; vitam et animam: bona et facultates: honorem et dignitatem: cur non in communi periculo omnes in publicum pecuniam, argentum, aurum deferre necessarium, aequum, honestum, salutiferum esse judicemus? Fidelis enim mater patria est, liberaliter, quod donatur, restituens. Foenus honestum est, non jactura, quod in patriam, quod in publicum collatum est.

Sed nefas est, et Imperii dedecus, Caesares, Electores et Principes Imperii, tributarios nominari; qui beneficiarii, hoc est, beneficiorum sunt collatores; et in omnes ordines inferiores sua dona conferunt. Hinc Aegyptiorum Ptolomaei aliqui sese Evergetas nominari volebant: Hinc Graeci Poetae Deos suos [gap: Greek word(s)] appellabant, quasi bonorum omnium largitores.

Voluntaria igitur sit Principum collatio; et liberalia eorum munera a liberâ voluntate

profecta; ut augustior et honoratior videatur munificentia; et major gratia habenda sit, a caeteris mortalibus, Principum ordinibus; qui se vitamque suam et commoda sua, contra communem inimicum, ad versus atrocissimum hostem, in publicum proferunt; ipsi etiam Principes sua tueantur; et a suis limitibus immanitatem hostis queant arcere; ut bene fixus, bene fundatus in aeternum sit posthac status Imperii.

Neque igitur gravabitur Caesar; neque hujus qui jam sunt fratres; neque eo mortuo filii; neque Romanus Pontifex; neque Rex Hispaniae, propter foedus Belgicum et propter vicinitatem Imperii: Legatis, Vicariis, ductoribus legionum, magistris cohortalibus, pedestribus, equestribusve stipendium dare: et eam pecuniam ad Augustale aerarium mittere, absque Imperii ullo sumptu aut detrimento: ita ut gratis transportetur: tuto perferatur; sive pagatim illud fieri velint atque vicatim, sive oppidatim, sive urbitim; sive negotiatorum operâ uti ad hanc rem conficiendam; ut cuique placitum erit, ita liberum esto; ut cuique placitum sit, ita Imperio Imperatorique placebit: modo tempestive fiat; quod commune tempus ab omnib. exigit; et honestatis existimatio pluris fiat, quam mandatum, et lex in hac Principum liberalitate.

Quaestores in singulis locis et regionibus constituere, neque Imperio utile est ad rem aerariam; neque Principibus ipsis conducibile ad decus atque laudem.

Omnia igitur haec istorum Principum dona in aerarium Augustale deferantur Ad idem aerarium vicesimaria tua. Nervi, pecunia pertinet; eodem etiam Principum dona honoraria.

Duo enim sunt Electorum et Principum donorum genera: unum Centurionum, quod ad aerarium Castrense pertinet; quod mille ducentorum aureorum est, Imperialis monetae; in singalos centuriones. Alterum honorarium ultro donatum; lubsidiarium donativis et congiariis; quae ab Imperatoribus dari solent rebus praeclare gestis, vel a toto exercitu, vel ab una atque altera legione; vel a praefectis militarib. vel uno Centurione, unave pluribusve Centuriis: Inprimis vero praesidiis locorum servandis; novis urbibus aut ampliandis aut condendis.

Vicesimariae igitur seu testamentariae pecuniae pars justa seorsim custodienda est; in eodem Augustali aerario; suo fisco custodita: ad casus Reipublicae necessarios; et ad persolvendas usuras.

Aliquando enim magna pecunia opus est extraordinaria: quam locupletes Principes, nobiles patresfamiliae, Ordines Ecclesiastici suo commodo, nullo incommodo poterunt concredere Imperio. Pecuniosum siquidem istud vigesimae tributum futurum est belli pacisque temporibus. Dum enim bellum geritur; ex hac aerarii parte usurae solvi poterunt: pace constitutâ aes alienum persolvi poterit; aere alieno persoluto, Imperium

et Imperator et Electores constituere poterunt: quos in usus id quod reliquum est expendi honestum siet. Providendum etiam Reipublicae est, ne quid pace detrimentum accipiat; ne loca munita carie debilitentur; ne quis novus hostis excitetur; ut familiis Imperii Principum succurratur; ut bene meritis civibus Imperii cujusvis ordinis, vel tributis conferendis, vel stipendiis faciendis honos utilis retribuatur; ut quicunque futurus Imperator sit, etiamsi opibus amicorum et pecuniarum facultatibus non multum possit; modo virtute praestet; in promptu habeat, quo ad rem militarem utatur.

Vides, Nervi, me tuam vigesiniam usque adeo probare; ut et fundamentum et constructionem et conservationem et firmamentum esse credam Imperii.

Haec igitur de donis trium ordinum, quibus Principes Imperii continentur; quae non tributaria, sed liberalia vocari et haberi debent; nulla legis necessitate, sed honestate aestimata. Tantum quisque donabit, quantum Caesaribus placere studet, si poterit; si non poterit; at quantum poterit commode, nullo suo incommodo, si frugi sit. Nesciunt enim mortales, quantum vectigal sit parsimonia.

Cum haec de Augustali aerario, et de vicesima haereditatum et Centurionico stipendio dixissem; tum Nervius post aures digito uno fricans; Centurionicum stipendium, inquit, facile obtinebis, Sturmi, a Principibus locupletibus.

Est enim usque adeo istud modicum: ut gratia tibi aliqua inde expectanda sit ab hoc ordine: et si caeterae tuae leges tam faciles sunt. quam ista est: nae tu maximam inibis gratiam: et praeclare mereberis de miseris mortalibus.

Vicesimam vero ut obtineas, non video: Multis enim aliquando gravis et iniqua visa haec lex fuit. Nam ingens pecunia hac lege conflaretur: et durum est et invidiosum, hominum extremam voluntatem et testamentorum auctoritatem ab Imperatoribus violari: qui omnium legum esse debeant custodes: et res nova est in Imperio, Augustale aerarium: cuivis Caesari istud committere. Vtinam, Sturmi, castrense diu plenum conservare posses: et in his Europae angustiis pecuniae inopia istud permitteret.

Et ego: Apte tu quidem, Nervi, ad hominum voluntatem dicis: sed non recte ad temporum necessitatem. Nobis vero corrigenda est hominum voluntas; qui multa, quae facilia sunt. non toleranda et ardua efficiunt: sed respondebo tibi ad ea, quae dixisti, de Centurionico auxilio, de vicesima haereditatum, et de Augustali aerario: etiam quod in extremâ parte occulte indicabas de pecuniariâ inopia, diluam: et breviter vobis respondebo acutis hominibus, his de rebus, quae apud indoctos atque imperitos longiorem orationem requirerent. Terentianvs enim ille recte: Homine imperito nihil est iniquius.

Egone, Nervi, modicum a Principibus peto auxilium: quorum munificentiam volo esse liberam? Nam non solum Centurionicum stipendium posco: sed annuum etiam munus Imperatorio et Augustali aerario: sed neque simplum exigo stipendium unius: sed legionum sex, si sit opus, id est septem millia ducentos anreos. Nam tametsi duas legiones velint ali perpetuas in Vngaria et Thracia, praeter eos milites, qui in praesidiis sunt: tamen longius volo prospicere aerariam rationem.

Atque istud consularis exercitus duarum legionum stipendium necessarium statuo: annuum vero donum liberum esse volo, propter bonorum Principum consuetudinem et naturam: qui quamdiu possunt, non facile ferunt sese aut liberalitate a paribus superari: aut ob sordes reprehendi: sed illud obtinebitur, ut quotannis velint conferre pro communi salute in medium.

Quis enim est, qui non audierit, post Passaviense pactum qualem equitatum Dux Mauritius Elector, et quam liberaliter adduxerit Ferdinando Caesari, Regi tum Romanorum? et nemo est, qui melius sciat, quam domestici: quae Electoris Augusti extiterit erga Maximilianum Imperatorem, dum vitam degit: et quae post vitam expectanda sit, bonitas et beneficentia.

Hispaniarum vero Rex postrema expeditione adversus Turcam Caesari misit trecenta

millia coronatorum. Tantum efficit in magnis viris naturae benignitas. At de tributis Principum plura dicemus, ubi ad Legem Agrariam pervenerimus. Sed neque solum bonitas Principum efficit, ut liberalitatem exerceant: sed etiam commune Principum jus: et summus bonorum gradus in medio propositus honor.

Quod enim hac ratione nostro Imperatori datur: id omnibus dari deinceps poterit: neque ullus est tam tenui fortunâ Prince[?]; cui non possit exercitus atque Imperium committi: si virtute militari praeditus sit: caeteraque adsint, quae in bono Imperatore requiruntur: sibi quisque dabit et liberis atque nepotibus suis; quicquid in hanc rationem conferet. Hac enim ratione impetratâ: non a naturâ, sed a voluntate hominum, una cum Imperatore etiam exercitum poterunt constituere Electores Reipublicae Christianae; id quod jam multis aetatibus facere non potuerunt.

Transeo ad alteram rationem tuam; quam contra vigesimam haereditatum attulisti: quam invidiosam esse dicis, propter magnitudinem pecuniae; et duram atque iniquam, contra parentum extremam voluntatem: testamentorum jus atque auctoritatem: non rogatam a populo: sed a Principe uno jussam et scriptam legem.

Primum enim quare invidiosam, aut quibus invidiosam hanc legem dicis? Idcirco ne invidiosa videri potest; quia necessaria;

non solum Principibus, qui in Imperio sunt: sed etiam caeteris omnibus regibus, qui Christiani sunt nominis; neque his solum, qui magistratus gerunt; sed et communiter omnib. privatim hominibus: quorum sanguinem hic hostis sitit?

At qui invideant? Plebsne invideat, sive Caesari, sive Principibus? hoc est, infimi ne primis invideant? cum invidia sit inter pares: aut principes Caesari? cum haec non Caesaris pecun[?] sit: sed communis omnium: a quae storibus inperii custodita: et ae que omnibus Principibus atque ipsi Caesari corrogata: quae efficiet, ut deinceps neque Respublica Imperatorem requirat; neque Caesarem pecunia deficiat: quicunque is futurus sit: aut ex quacunque ortus Principum familia: animo excelso, dux copiarum creatus Caesar: etiamsi aliquem ex Comitum et Baronum ordine eligere usu veniat. At dura, inquis, est; adde etiam injusta, si velis, et iniqua et inhumana. Exaggeratio. n. ista verborum est, non veritatis defensio. Inhumanumne esse putas, omnium commoda privati unius commodis anteponere? Iniquumne, uni alicui vicesimam adimere: ut omnium omnia bona tuearis? Injustumne, ex re donata partem minimam accipere: maximam haeredi aut legatario relinquere: ut patriam universam conserves?

At durum, molestum, lacrymabile, mortui voluntatem supremam defraudare. Sentientine? am sensu omni destituto? Dabis enim mihi

veniam, Nervi: si absurdâ complexione utar. Puto enim vel Scythae vel Getae probare me posse: nihil in hac re durum. Si igitur non sentiat mortuus, non dolere potest: nihil ei durum est: non lachrymat, non gemit: si autem sentit; si meminit rerum humanarum: si Christi oculus, illius oculus est. Si Christi sinus illius est lectulus: et Christi sensus si illius sensum excitat: certe cum Christo non solum sentit: sed etiam intelligit, cognoscit, sapit, judicat. Quis vero unquam sapiens extitit, qui privata publicis praestare dixit? qui patriae salutem unius salute aestimandam; pro qua optimus et sapientissimus quisque vitam devovere honestum et gloriosum esse statuit.

Vide, Nervi, quam ego abs te distem. Stultum ego, inhumanum et improbum et impium esse arbitror: qui moriens de uno potius externo, quam de omnibus, est sollicitus; qui dum unum locupletare cogitat, omnes negligit, quos communis omnium patria salvos et beatos esse velit.

Ergo mortuum, Nervi, haec lex non offendet? In mortuis enim si aliquis sensus est, is profecto sapientissimus: iidem mortui scient Ecclesiam Christi nunquam magis opus habuisse his subsidiis, quam habeat hoc tempore: Quid enim aliud est Christi Ecclesia, quam Christianorum Respublica; et una quasi DEI et IESV CHRISTI civitas? cujus membra qui contemnit, hoc est, qui universos cives deteriore

loco in suo testamento collocat: hunc ego impium, inhumanum, stultum esse judico.

Quoniam de mortuis constat, nullum lacrymari hanc ob caussam: videamus nunc de vivis, et de externis; ad quos traducta testamento res est, an querelae caussam aliquam justam habeant? Id quod non existimo. Nam, ut ante a nobis dictum est: cui durum esse possit, aut cui durum esse sibi liceat dicere, quinq; pondo dare, ut nonaginta quinque accipiat: sive fundi bonum sit; sive res numerata? Quot sunt millia hominum, quibus optabile sit istud sibi accidere hac eadem lege testamentaria? Cum igitur haec fortuna cuivis optabilis sit, etiam malo: quo magis viro bono et prudenti? et tunc praecipue, cum Respublica et patria propter pecuniae difficultatem extremis est periculis exposita.

Dicam equidem, quod sentio; et quod dolor exprimit: cogitanti de miseriis Pannoniae et Thraciae et Graeciae: relinquo patri haeredi suo, quod ei morte ejus obvenit: do etiam illud suo haeredi; at si a sorore eidem filio haeredi suo quidquam aut fratre veniat; ab eo vigesimam exigendam arbitror: dum tam immanis inimici faucibus Vngaria, Austria, Bavaria, Silesia et Saxonia patet.

Quod vero rem novam in Imperio esse dicis Augustale aerarium: fateor novam esse: si vetera aliquot seculis intermissa, quia revocantur,

nova dici mereantur. Concedo tibi hac ratione novam esse: modo ne dicas invisam, nec inauditam. Vident enim literati homines et legunt in historiis; et idem tradunt adolescentibus discipulis aut liberis, aut amicis suis: omnem pecuniam non solum in aerario Augustali: sed etiam in potestate et veluti manu fuisse Augusti, Tiberii, Adriani, etiam Iustiniani Imperatoris: qui vigesimam legem sustulit.

At ego Augustale voco, non idcirco; ut in manu et potestate Impp. omnino sit: sed quod Caesaream et Imperatoriam Majestatem deceat; et Imperii dignitatem nomine ipso ornet: reapse honorifice et gloriose defendat: ut ubicunque Caesar Imperator Augustus futurus sit; ibi illa pecunia sit: et ut illa castrensis exercitum et castra; sic haec Caesarem sequatur; commissâ communibus Imperatoris et Electorum Principumque Quaestoribus; ut domi forisque pecunia ne desit, et ad dignitatem, et ad necessitatem, et ad utilitatem; ad tollendam hanc mendicam pecuniarum corrogationem; quae Turcis non ignota facit; ut pro nihilo Imperii vires habeant.

Quod vero de difficultate et inopiâ pecuniariâ dixisti, velim non esse veram. Quis enim neget ablatis provinciis, ablata etiam eorum tributa et vectigalia esse; et his imminutis imminutam copiam; et sublatâ pecuniarum facultate, earundem difficultatem extitisse: et extare quotidie magis atque magis; dum hostis regnum suum

amplificat, nemine repugnante; et dum nullus finis est dissidiorum domesticorum; ut jam in Gallia et Belgis; dum nullus est, qui cum auctoritate intercedat.

Cum haec, de quibus dixi, quanta inopia pecuniarum hac nostra aetate reliqua sit, demonstrant; tum si haec inopia cum veterum Imperatorum copia compararetur, apparet illustrius.

Onuphrius Veronensis, diligens antiquitatis observator, ostendit populi Romani vectigal sexcentas myriadas auri coronati ante bellum Mythridaticum fuisse. Hoc bello confecto decies centenas myriadas et ducenta auri millia; Myriadas vero centum, millioni uni Veneto aequiparo; Augusti vero temporibus, quingentis myriadibus aucta vectigalia; posteaquam ad Romanum Imperatorem Aegyptus et Galliae tres partes, aliique aliquot populi adjecti essent; neque tum erat gravis vectigalium exactio. In singula. n centena, quinque solum imperabantur; hisce quindecim millionibus Augustus Imperator orbem suum regebat, hoc est, quindecies centen is myriadibus coronatorum Venetorum.

Hic igitur non dubito quin dicturus sis; Quid ergo instituis, Sturmi? si duas terrarum partes jam olim totas amisimus? si partem magnam Europae; et si harum regionum tot tantarumque provinciarum omnia vectigalia et tributa, caeteraque commoda desideramus; si nulla

unquam major fuit, quam in hoc tempore difficultas sit atque inopia pecuniarum: tantosne possimus exercitus conficere? et res tot tantarumque provinciarum recuperare?

Quibus, inquam, vitiis majorum nostrorum res amissae sunt: eorundem vitiorum contrariis virtutibus recuperari et vindicari solent; Concordiâ, temperantiâ, et communibus omnium studiis: id quod jam saepe dictum est: vires non deficerent, si non deesset voluntas atque industria. Quot patres fuerunt familiarum frugi et strenui? qui parentum fortunâ aut negligentiâ, fortunis exuti; diligentiâ et parsimoniâ et studio cum res amissas recuperarunt; tum easdem amplificarunt; ut etiam locupletissimos opibus atque facultatibus superârent?

Tum Nervius: Nolo semper adversari tibi, Sturmi; et huic volo astipulari tuae sententiae. Nuper enim cum avunculi mei Cunradi Heresbachii libros de re rustica perlegerem: etiam Plinii naturalem historiam de hac re cum hujus praeceptis comparavi: qui libro decimo octavo scribit: C. Furium quendam Cresinum fuisse; qui servitute solutus in angusto admodum agello copiosiores multo fructus collegerit; quam ex latissimis fundis, totâ illâ viciniâ: tantâ cum invidiâ; ut id non naturâ fundi, neque industriâ et arte, sed veneficiis illud perficere insimularetur; caussamque capitis cogeretur dicere.

et tributis Comitiis caussam hanc actam; die judicii dicta a Sp. Albino Aedili, Sed quaeso, Nervi, quomodo a se hic libertinus homo C. Furius periculum depulit? Cum in suffragia tribus ire oporteret; instrumentum omne, inquit Nervius, rusticum in forum attulit; et adduxit filiam validam, et bene curatam ac vestitam; ferramenta egregie facta; graves ligones; vomeres ponderosos; boves saturos; haec, inquiens, quirites mea sunt veneficia; ex quib. lucubrationes meas et vigilias atque sudores meos potestis conjicere; atque hoc modo iste ex Furiorum familia libertinus homo omnium sententiis absolutus fuit. Recte igitur, Sturmi; Non enim hic agellus tam fuisset fertilis; nisi C. Furii fertilissimus oculus extitisset. Sed non video, Sturmi, quomodo hoc exemplo possimus, Turcarum viribus resistere?

Adjiciam, inquam ego, Nervi, alterum exemplum, ut huic tuo subsidio veniat; fortassis aliquid ex utroque efficiemus, quod ad rem, et pro me faciat. Graecinus nobilis de Agricultura scriptor ex patre suo, ut est apud Columellam, saepe audiverat; Paridium quendam vicinum suum, veterensem fundum habuisse bene vineis consitum; simul etiam duas habuisse filias; quarum alteri majori natu tertiam partem doris nomine cum dedisset; tamen aeque magnos fructus percepisse ex duabus partibus reliquis: atque ex tribus antea collegerat,

Minori vero filiae, cum nuptui eam collocaret, dimidium sui agelli reliqui in dotem dedisse; et tantum quaestum hac tertiâ parte fecisse; quantum toto agello fecerat.

An non istud exemplum ad rem propositam facit, Nervi? Duas partes Romani Imperii amisimus; tertiam si non totam: at bene locupletem, et bene cultam, et bene elegantem possidemus. Austria prope tota, Bavaria certe tota, tota Svevia: tota Helvetia cis et trans Rhenum, intra Sylvam Herciniam, et montes Lotharingicos, a Basileâ Coloniam usque, Belgae omnes nostrae sunt; nostrae religionis tota Anglia et Scotia est. Hispania tota; tota Sicilia et Italia; tota vicinia illa Allobrogum; tota Aquitania et Gallia.

Quid hisce regionibus magis excultum optari potest? Adde his V Vestphalos, Frisios; et his majora adde Saxoniam totam, et quicquid ulterius est ad usque Poloniam et Daniam atque Sueoniam; et Mosci Christum. liberatorem suum et Dominum confitentur. Et regnum Poloniae, et Moscoviae quam longe lateque pateat; quam multi ibi latique campi coloniis novis vacant; in quibus deduci queant, qui a nostris copiis superabuntur; aut qui abjecto Turcico jugo eo ad tempus migrare, queant; donec Thracia et Macedonia et magna pars Vngariae; dum fines harum regionum praesidiis hominum atque locorum

muniuntur; sese possint recipere. An non tibi, Nervi, et tibi Beuthere, haec tertia pars possit illi Paridii agello, de quo jam dixi, veterensi aequiparari?

Illud vero considerandum est: ut recte fiat comparatio: qua ratione tertiam partem aeque fructuosam fecerit, atque tres illae fuerant: Certe diligentia illa majore in laboribus: profecto imminutione operarum: detractione sane sumptuum atque impensarum: arte sane equidem majore adhibitâ, et arti adjunctâ humanitare in curandâ familiâ: id quod magis appâret in C. Furio Cresino: Quibus enim rationibus ille vicinos omnes agricultura superavit? quae illa erant, quae in judicium adduxit? Primum seipsum stitit, qui servus Furii antea fuerat. melius. n. imperant, qui antea obtemperârunt: ut in re militari melius exercitum ducunt, qui antea militarunt. Deinde instrumentum rusticum omne in forum una cum filia produxit, ut ferramenta, ligones, vomeres, boves: Atque haud scio, an filium potius in forum adduxerit: quam totam suam familiam: si filiam, indicium est, patresfamiliâs olim diligentes suarum rerum, non operas solum et mercenarios voluisse actuosos, sed liberos etiam: si familiam totam produxerit: id quod magis credo: et eam validam, bene curatam et vestitam: ut etiam boves saturos; ut ferramenta egregia facta: ut ligones graves: ut vomeres ponderosos: profecto si omnia ista in re rustica et re familiari plurimum possunt:

et ex tertia parte reliqua fructus colligere, et percipere patresfamiliarum eosdem poterant: cum, inquam, in re militari et bellicâ, et recuperatione rerum amissarum eandem vim non adferant, si voluntas hominum et consensus ordinum et industria laborque et studium singulorum adsit.

Iste rure et agresti et arida vita libertinus homo Furius Cresinus, in forum ad Aedilem Sp. Albinum veniens: cum filia et familia; cum instrumento suo rustico; secum etiam boves una cum operis aratores adducens: Aedilem Quaesitorem judicii, ipsasque tribus potuit convertere ad misericordiam: contra gratiam rasticanorum, totamque vicinitatem: An non haec in re militari si adhibeantur, magnam vim et ad timorem et ad victoriam adferant? an non magnum momentum habeant ad recuperanda ea, quae amisimus: ut ad imminutam tertiam reliquam partem duas priores adjungamus amissas?

Titus Vespasianus una cum Tito filio suo ausus fuit sese et populum Rom. fortunae non committere: sed huic Deae sapientiam rei militaris anteponere: et re lictis reliquis legionibus in Imperio, ne quidem cum tertia parte Romanarum virium, in Iudaeam penet rare: et cum Galilaeis armis decernere: et illorum animos non tam viribus et vi, quam armorum et exercitûs specie frangere; ut videre est apud Iosephum, diligentem belli Iudai[?]i scriptorem.

Formidolosus erat adventus in ea expeditione Vespasiani: cujus primum agmen auxiliorum erat levis armaturae sagittariorum adversus subitos et repentinos hostium impetus depellendos, et ad explorandas insidias.

Sequebatur deinde Romana acies: atque illa armatis peditibus atque equitibus constituta.

Hos comitabantur ex singulis legionum centuriis deni cum castrorum instrumento, totoque illo apparatu castris ponendis.

His subjuncti erant, qui vias omnes patefacerent: obliquas dirigerent: difficiles levigarent: sylvas descinderent.

Post hos impedimenta et sua et praefectorum suorum collocata erant, cum equitum frequenti custodiâ.

Deinde ipsum Imperatorem antecedebant peditum et equitum hastatae et electae copiae; a tergo secum ducentem totius agminis equites.

Hos insequebantur jumenta: quae arietaes caeterasque machinas bellicas deportabant.

Quos subsequebantur Tribuni militares, et cohortium praefecti mille praepositi militibus, una cum electo peditatu.

Signa deinde A quilam circumstantia, totius Romani exercitûs auspicem, ferarum avium fortissimum regem: Imperii signum; et totius agminis, quocunque expeditio facienda esset, augurium.

Hos tota phalanx defendebat: quae totum agmen sex ordinibus directis explicabat.

Atque has centurio primipili succedebat: qui ex disciplina Romana totam aciem exercitûs Romani moderabatur.

Domestici vero et familiares cujusque agminis omnes po[?]hoc peditum aginen cum iis, qui militum impedimenta mulis atque jumentis portabant.

Postremum vero omnium agmen turba erat mercenariorum: quos postremi peditum atque equitum multi praefecti regebant.

Paucis ista percurri, Iosephum secutus: sed a paucis intellecta: credo etiam a nullis visa: quae si oculis explicata cerni possint; facile appareret, quam dissimiles inter se essent hae nostrae et illae Romanae expeditiones, in hostilem regionem: apparêret etiam, quanto compendio res magnae explicari, et bella confici queant.

Hanc Vespasiani adventûs formidinem superabat ista castrametatio: quae pugnam plerunque semper ordine antecedebat. Neque enim ad praelium accedebant: antequam castris positis veluti moenibus muniti essent: ad quae se reciperent: si aut nox adventaret: aut aliquod periculum cogeret. De improviso enim et subito, et exiguo horarum intervallo, quadrata designata esse castra suspicabantur: quatuor portis distincta orbe extremo circumcincta: plateis discriminata: atque omnia haec accommodata

ad exitus et regressus: ad excursiones et receptus: si quando necessarium esset.

A metatoribus ista describebantur: quos architecti e vestigio sequebantur: qui secum omne genus instrumenti vehiculis et jumentis deportabant. Res improvisa admiranda, spectatu jucunda, comminatione periculorum horrenda erat: subito opere artificiose et derepente quasi conditam et munitam urbem, orbe inclusam; turribus munitam aequalib. spaciis inter turres intermediis; quae fundis et catapultis et omni genere telorum defendebantur; oculis cernere. Atque hunc quasi murum castrorum saepe cum usus exigeret, [?]ossâ perpetuâ circumvallabant; altâ cubitos quatuor, latâ totidem: quibus castris neque aquatio deerat, neque lignatio, neque commeatus. Atque haec omnia ad speciem maximae Reipub. et urbis amplissimae: in qua nullus esset civis, nisi idem esset militaris. tametsi ipsa species magis pacem et ocium, quam bellum et arma ostenderet; ut ipsum Praetorium, non Ducis t[?]ernaculum, sed domus Consularis videretur; magisque aedi sacrae, quam castrensi domicilio similis existeret; et tribunorum militarium scenae potius senatoriae aedes, quam militaria tecta esse putarentur; ipsique militum papiliones non castrorum tuguria, sed negotiatorum tabernae esse viderentur.

Haec similitudo militum omnes excitabat ad agendum fortiter; et hic ornatus et apparatus

castrorum, hostium spiritus frangebat: ita ut alteri sese quasi in umbra et ludo et exercitatione militari versari existimarent: alteri sese suaque omnia hostium victoriae ad cladem atque perniciem exposita esse perculsis animis crederent.

At longe magis consternabantur productis pro castris omnibus copiis: acie instructa totâ: in cujus parte prima gravis armaturae principes et ductores copiarum stabant: in altera hastatorum ordines erant ante citraque aquilas et signa: in tertia vero acie ferentarii et levis armatura exspectabat: ut cum sagittariis et fundit oribus et tragulariis per omnes ordines subito absque ulla perturbatione totius agminis progressi, pugnam inciperent.

Hi si infeliciter pugnarent: a triariis extremâ voce excipiebantur: ut quot acies essent, tot praelia uno die fierent.

Haec omnia quomodo in pugnis et periculis administrabantur; satis bene a Vegetio et Livio, si intelligantur, sunt explicata: haec etiam in C. Caesaris commentariis et in historicis literatis hominibus appârent: si placeret rem salutarem et necessariam cognoscere.

Sed quorsum ego delapsus sum: dum ostendere volo rusticanorum exemplo: duas amissas Imperii orbis terrarum partes recuperari posse; voluntate et studio et parsimonia et arte militari: si voluntas adsit: si studium non desit: si parsimonia Romanorum recolatur: si

ars et institutum militare illorum revocetur: praesertim in tanta opportunitate, vel potiustot tantisque commoditatibus in Vngaria locorum et fluminum; in tanta et copia et felicitate rerum, quae inter quinque nobilissima flumina proveniunt.

Longius equidem digressus sum ab Augustali aerario; in quo si tibi ad tua respondi, ut oportebat, bene est: sin minus, et si quid aliud habes, expone. Nolo, inquit: volo n. ut hodie tuum pensum absolvas: et te interrogo: quos tu putas huic aerario et quot praeficiendos quaestores? et ex quo ordine Imperii esse debere statuis? sex, inquam, huic Augustali praeponendos puto: unum ab Imperatore; quin que ex reliquis Principum ordinibus pro eo, ut inter ipsos conveniet, submittendos statuo.

Et quidem Caesari totum istud aerarium committendum censerem: si non hanc rationem commodiorem esse judicarem ad vitandas calumnias, et ad excitanda omnium ordinum studia, et ad omnium ordinum voluntates conciliandas, et ad communicanda consilia salutaria Imperio. Huic aerario etiam exterorum committenda sunt pecuniaria subsidia: Regum, Principum, populorum: sive foederati Imperii Romani esse velint, quorum collatio necessaria est: sive socii, cum quibus communia sunt utrinque constituta auxilia; sive amici, quorum liberalitas libera et voluntaria habetur.

His enim tribus adjumentis Romanorum fuit amplificatum atque confirmatum Imperium;

et absque exterorum Principum auxiliis atque societate, nihil contra Saracenos praeclare geri potuit a majoribus nostris.

Sed hîc de subsidiaria pecunia loquor: non de milite subsidiario: quod subsidium tale tantumque esse debet: quantum in foedere ineundo, in societate coeunda, in amicitia constituenda decernetur. Qua in re illud semper sacrosanctum sit: Inter bonos bene agier: nibil alterius incommodo agier.

Ac de voluntario ac honorario dono nihil praescribi aut constitui potest. Centurionicum vero distinctionem necessariam habet.

Grave. n. Electori esse non potest stipendium annuum Centurionicum dare: quod mille ducentorum aureorum sit, singulis duarum legionum cohortibus; cujus summa est quotannis viginti quatuor millium aureorum; aut si grave istud sit, dimidiatum pendat; aut quantum poterit; ut etiam Augustali aerario queat aliquo donativo succurrere. Sed nemo est prope omnium, qui integrum non possit, si minus aedificet, quam solitum est fieri; si inutilem familiam minuat: si frugaliter vivat: si salubriter nullo luxu suos vestiat, aut ipse vestiatur: si patriae et fratrum Christianorum caussâ etiam ipse utilius sibi et meliore valetudine vivere: praesertim cum quo magis Imperium amplificabitur; et plura, quae amissa fuerunt, recuperabuntur: eo magis inimici poterunt; et plura haeredibus apud exteras provincias felici praeliorum et expeditionum exitu comparari.

Idem facere singulis Principibus primi ordinis facvltatum non poterit esse grave: quoad ejus quisque liberalis esse poterit. Neque grave medii ordinis binis unum Centurionicum, aut dimidiatum, aut quantum poterunt conferre. Infimi ordinis qui sunt, aestimatis censibus et reditibus annuis, grave non erit ternis, quaternisve aut pluribus, ut videbitur, idem facere. Ista facere et ad aerarium mittere: et voluntarium atque ultro collocatum donum ad Augustale deferri curare; cum Imperio commodum et necessarium, tum singulis honorificum futurum est.

Principes Imperii voco, non solum profani ordinis homines, sed sacri etiam: Cardinales, Patriarchas, Archiepiscopos, Episcopos, Abbates, Abbatissas, Magistros equitum Germanicorum, Rhodiorum, quibus jus suffragii in Imperio est, et qui Comitiis Imperii in ordinibus sedent.

Summi singuli Decurionicum stipendium pedestre unum centum aureorum: equestre alterum centum aureorum, in singulas duarum Legionum cohortes pendunto; utrumque ad aerarium militare defertor: utrumque necessarium et tributarium esto: munus vero Augustale voluntarium et liberum esto: quantum

volet, et honestum est, dato: tam felix, quam fidelis Imperio, et Imperatori futurus est, esto. Atque etiam istud conferre, si grave sit, eadem moderatio hîc contineatur, quae in Centurionico adhibebitur.

Tertii ordinis seni tantundem pendunto, danto tam felices, quam fideles existent Imperio, sunto. In utrisque moderatio, ut in superioribus, adhibetor.

Populum nullum habet Imperium, praeter Helvetiorum: cum hoc comiter et humaniter per idoneos viros agitor. Libenter enim et humaniter facit, quod ultro facit, ultro et sua sponte facere videatur, si rogatus faciet. Inter populos etiam Venetos numero: tametsi mixta Respubl. esse videatur optimatum virtutibus, et paucorum potentia: ut humaniter egerint, ita humaniter tractantor: ut conjunctiores Turcae erunt, ita alieniores ab Imperio judicantor.

Sequuntur nobiles, quos iisdem distinguo ordinibus; quibus Principes et Comites distincti sunt. Ex summis quaterni; ex mediis seni; ex imis octoni tantundem conferunto in Decuriones, quantum Comites et Barones.

Neque Coenobia immunia in conferendis tributis esse debent. Genere enim pleraque nobilitati cedunt, facultatibus superant: ut sunt Abbates, Abbatissae; qui jus suffragii in Imperio

non habent; ut monachorum ordines, in quibus etiam Carthusiani continentur, et loannitae, et qui sunt consimiles inter Principes Imperii non nominati.

Omnes hi decimas decimarum contribuant; et pecuniarii reditus partem vigesimam; ut ne militent; ut alii pro ipsis pugnent. Cogitent haec principio potius data, quam empta; gratuito sibi obvenisse; et hisce absque sudore frui. Salus illorum Imperii victoria esto.

Vrbes majores, ut Colonia, ut Augusta, colubros, ditrochos praeliares quaternos, totidem equos generosos singulis colubris militares, qui colubros deportent; quaternos aurigas equestres, qui alere et regere equos militariter vel didicerint, vel facile queant discere: Currum praeterea unum tetratrochum duorum equorum, in curru quatuor machinas nucatas ac pedatas: quatuor humerales; quatuor manuales: Catones bis mille: Anticatones pedestres quadringenros, equestres totidem; pulveris tormentarii, quantum bonum aequumve judicabunt: globorum tantundem addunto.

Hoc tributum singulare esto: toto lustro quod quatuor annorum est, non amplius imperator; nunquam imperator deinceps, nisi casus aliquis calamitosus appareat.

Hi colubri et hi currus duabus de caussis imperantor si ad castrametationem necessaria

videbuntur: non eam, quae nostrae consuetudinis est tantum; sed etiam veteris Romanae; de qua ante dictum est: tum etiam ut legionarii equites constituantur ex rusticanâ turbâ; ut Imperium publicos etiam perpetuos habeat: qui et ad pugnas idonei sint: neque recusent in tumultuariis operibus sua opera adesse Reipublicae. Si absque hac ratione satis equitum et tormentorum leviore opera comparari poterunt; horum omnium precium aestimator; pecunia ad exercitum mittitor. Sed profecto instrumento magno opus est: et diligens ejus requiritur curatio, quae apud veteres Romanos: ut totum agmen peditum, praeter missilia et clypeum, quoties castrametandum esset, etiam serram et cophinum, et bipalium atque securim pro se quisque deportaret.

Civibus harum civitatum, qui primae fortunae sunt, in singula capita imperator aurei Imperiales duo: qui mediocres unum: infimi quadrantem pendunto.

Hoc tributum annuum esto: istud vero lustricum: et nunquam repetendum, nisi casus aliquis exitiosus videatur incumbere, DEVS malit meliora; et exitium ab exercitu averruncet. Ecce auspicantem Romulum, Nervi: qui me antea veteratorem Legislatorem cognominasti.

Ditissimi igitur qui sunt; horum ducenti currum unum; equos duos sclopetarios triginta Ioachimicorum, aurigam militarem unum, tormenta nucata bina: dolabras binas: bidentes binos: ligones binos: bipaliabina; vectes

ferreos binos castris muniendis; et ulnas ducentas papilionibus conficiendis, ad exercitum mittunto: aut pecuniam, si opus non sit, pro his suppeditanto.

Ducenti igitur locupletissimi cives haec deferri in castra curanto. Quibus vero mediocres facultates sunt: trecenti tantundem mittunto; qui infimi ordinis sunt, sexcenti tantundem addunto.

Atque haec tria, ut diximus, lustrica sunto. DEVS exitium ab exercitu arceto: et semel istud datum esse DEO duce satis esto.

Ergo haec locupletum tributa sunt in urbibus et civitatibus majoribus. De urbium vero amplitudine et civium frequentiâ praefectus Circensis judicato. Idem de med[?]s et minimis urbibus judicium facito: ut bono modo, ratione bona, pro aequa portione exigantur.

Mediae igitur urbis trecenti locupletes idem faciunto: quadringenti quinquaginta, mediocres tantundem conferunto: infimi sexcenti tantundem accumulanto.

Minorum urbium Curatores quadringentos locupletes; sexcentos intermedics: octingentos tenues cives eligunto: iidem tantundem conferunto. Si numero civium quid desit, idipsum quod defiet, ex aliis urbibus lustrandis assumunto. Bene agunto. Injuriam nullam magistratibus faciunto: pro facultatum portione

tributa exigunto. Non omnes locupletes facultatibus et bonis pares esse cogitanto.

Descendamus jam ad oppidanos. Opp[?]dum voco, quod urbs vocari non meretu[?]; neque aequaliter oppida sunt locupletia; mercimoniis et vitae instituto plurimum inter se sunt discriminata.

Quod urbanis imperatum est, idem oppidanis imperanto: quingentis locupletibus; mille mediocribus; mille quingentis tenuibus; sodalitia contributaria dividunto: quod defiet primis, id ex vicinis oppidis aggreganto.

Quod faustum sit agricolis, frumentarii[?], vinitoribus, eorumque familiis, uxoribus, liberis; agris eorum frumentariis, vinetis, sylvis, locis compascuis: Locupletes quotannis aureum Imperialem pendunto: mediocres dimidium: tenues quadrantem. Seni pagi vehiculum unum ditrochum; equum militarem unum; equitem rusticum militarem unum; machinas humerarias binas; manuarias binas; binas dolabras; binos ligones: binas serras tignari as utriusque generis; binas bidentes; bina bipalia; binas vectes: centum viginti ulnas panni ad castra mittunto: fossis agendis, aggeribus construendis, papilionibus conficiendis. Equum fisci pagorum sex, vehiculum instructum domini sex pagorum suppeditanto: pannum ordines tres rusticorum adjungunto. Salus sodalium contributariorum esto.

Pagi duodecim currum tetratrochum unum: equos militares binos: equitem rusticum militarem unum: machinas humerarias quaternas,: dolabras quaternas: machinas manuarias quaternas: ligenes quaternos: quaternos bidentes: quaterna bipalia: quaternos vectes: ducentas quadraginta ulnas ad castra deportari curanto. Salus sodalitio esto: Deus malum ab exer citu Imperii averruncassit: Tributum Imperatori Imperioque felix ac prosperum esto.

Singularia praedia et solitarios fundos pene praeterii. Singulis jugeribus senos denarios tributum imponito; sive intra septum colantur, sive in agro foris. Domicilio et stabulis binos aureos Imperiales imperanto: si centum jugerum sit: si angustius sit; pro ratione Censor tributum imminuito: In pecorum majorum capita singula singulos denarios imperanto. Salus praedio esto: salus partiario: salus Domino praedii.

Sed dum domicilia singularium praediorum censeo: in mentem mihi venit lex Aedilis: quae magno momento esse potest rationi militari.

Comites, Barones, pro arcibus et castellis quaternos aureos quotannis pendunto: si aedes in urbibus aut oppidis habent, binos solvunto. Salus et tutela omnibus esto.

Abbates, Abbatissae, Caenobitae, caeteraque Monasteria pro tutela cujuscunque aedis sacrae, quinos aureos Imperiales: in singulas cellas monasticas, singulos asses pendunto; pro septo totius

coenobii monastico aureos decem danto; Sarta tecta refecta omnia tenento; sive ea diruta erunt, sive aliter coaedificata: etiamsi fructu majore aut dirutum quid sit, aut aedificatum; non plus luunto.

In urbibus in singulas aedes cives Domini aedium singulos aureos solvunto: si conductor domum emerit a domino, totum non solverit; pro portione tribucum dispartitor. In oppidis in singulas domos seni asscs domino imperantor. Si locatio facta est: idem in locatione oppidana fiat; quod in urbana fieri lex jusserit. Conductorem luere non placet.

In pagis in singulas aedes quaternos asses exigito: in locatione idem facito; quod in oppidis tributum exerceri lex jusserit.

In singularibus praediis, in singulas domos aureos ternos: in stabula majorum pecorum singulos aureos; minorum, dimidium imperanto.

In singula capita majorum pecorum quadrantem; minorum pecudum sexuncem: tributum ii in ea vicinia, qui a Circensi praefecto erunt constituti, exigunto.

Hisce omnibus enumeratis; percurristi, inquit Nervius, omnes Imperii ordines: et fateor magnam vim pecuniarum hac ratione corrogari posse. Sed nullam adhuc sex tuarum legum audiui; nisi quod dixisti vicesimarum Iuliam legem secum apportare: de qua tu cogitas; quae est demortuorum.

Habeo quidem certe: sed non audeo, inquam: metuo, enim ne etiam amicos meos offendam. Quosnam? an ex amicis sunt, qui non idem velint, et non idem pati velint, quod tu velle et pati non recuses? Tu ipse, inquam, et Ludovicus Grempius, et Bernhardus Bozemius. Video enim imperio adhaerere omnes Iureconsultos, advocatos, procuratores, notarios, papyriarios: a quibus si quid coner exigere: exclamabunt me in omnem libertatem invadere; cum tamen nulli sint, qui majorem quaestum faciant; et metuo, ne tu, quemadmodum Evangelicus adolescens, tristis ex hoc sermone discedas. Sed hic adolescens jubebatur omnia sua vendere, et pauperibus elargiri; a vobis si quotannis denos aureos requiram: non quiritabitis quidem, neque populum implorabitis. Is enim aequum esse istud censebit: sed quid de me futurum esset, facile potes aestimare. Malo igitur praevaricari et defendere vos amicos meos: et hoc Imperii detrimentum vestro patrocinio compensare: si in perferenda lege mihi adjutores esse voletis. Agerem tamen fortius; si a vobis peterem, ut quantulumcunque vobis placeret, tantundem contribuatis: et vos aliqua meliore commoditate placarem. Quaenam ista, in quit, est commoditas? quae nos tibi reconciliet, et augeat aerarium? Quin tu responde, inquam, an etiam tu velis aliquid Reipub.

tribuere? Quin tu, inquit, responde ad id mihi, quod rogaris: Ita. n. dandum est, ut sinistra nesciat, quid dextra donet. Dic igitur quo commodo nostram tu velis largitatem compensare? Video, inquam ego, ut aliquid abs te auferam, fora attingenda esse. Quae, inquit, fora? Romana, inquam; et provinciales conventus; quos praetores habuerunt in jure dicundo, hybernis praesertim temporibus; quae fora etiam ab Imperatoribus agebantur: ut a C Caesare primum in Gallia citeriore, deinde ulteriore. Quae consuetudo si unquam necessaria fuit: certe nostrâ aetate praecipue requiritur: ut ab Imperatore nostro edicatur: et proponatur omnibus locis; qua in provincia sive praefectura Circensi, et qua in urbe et oppido, et quo mense jus dici velit. Scis enim tu, Nervi, in judiciali Camera; in qua tu etiam advocatus et judex assedisti. quam multae sunt vetustae caussae, quibus nondum sunt facta judicia, magno cum detrimento et calamitate; saepe etiam pernicie litigantium: neque vnquam explicari poterunt; nisi aut haec vetus ratio Romanorum, aut alia melior repetatur. Scio, inquit. sed sermo hic longior est, quam hodie conveniat: cave, ne nobis illudas: et brevi indica, quid velis.

Tum ego; Nisi breviter faciam, non videbor vestris confidere ingeniis. Est autem ingenio acuto opus in hac re, quo ambos scio vos praestare. Decem Circensibus Praefecturis scis distinctam esse nostri Imperii partem;

et nemini ignotum est, qui Principes, Comites. Barones, urbes et civitates Imperatoriae sint. Ad horum ordinum Doctores Iureconsultos, bonae notae viros, singulos singulae caussae vetustiores a consilio Imperii mittantur: qui cum per occupationes possunt, toto anno unam legant, cognoscant, judicent: et suam iis, quae lecta cognita et judicata sunt, subscribant sententiam illam ad eum locum urbemve unam pluresve adferant: quae ab Imperatore edicetur autedicentur. Quodcunque ibi judicatum erit, consilio constituto ex ejus vicinitatis prudentibus, bonis, idoneis viris: id in aeternum ratum esto.

Toto eo tempore; quod trium non amplius mensium erit, vectigalium pars una militaris esto: altera ejus loci aut urbis, ubi jus dicitur. Quae pars aut injustae petitionis, aut rei male possessae, aut injuriarum condemnabitur, mulctator.

Si possessor inique possedit, e possessione recedito. Vsusfructus, dum possedit, aestimator: pecuniam expensam, impensam factam petitori reddito. Vsusfructus, ad quem res redit, partem dimidiam Imperio concedito: alteram dimidiam sibi recipito reditus anni primi partem dimidiam sibi teneto: alteram Imperio condonato.

Has duas partes judices aequanto: id quod aequatum erit, aequaliter divisum ubi erit, pars una ejus judicibus cedito: ea dividatur judicibus pro vinciae et cognitoribus: quibus acta

cognoscenda commissa fuerunt: et Camerariis judicibus, apud qvos multos annos causa in controversiis latuit. Si recte res possessa est, judicator, an calumniator sit petitor: an errârit: an locuples sit: modo bono, ratione bona de mulcta judicator. Idem in causis injuriarum statuitor faciendum.

Actor aut petitor si militet, ejus parentumve ejus et consanguineorum rationem aequam habento.

Imperii pecunia, quae in hujusmodi foris comparabitur, ejus pars una in Augustale aerarium: duae alterae in militare, absque ullo Imperii sumptu, defertor.

Vides, Nervi, quantum ego tibi tuoque ordini commodi ostendam: si tu tuique similes adsitis Imperio.

Fateor, inquit Nervius, istud magni momenti rem esse, et ad caussas explicandas idoneam: et quanquam breviter abs te atque dilucide, quasi legis formula proposita: tamen sequar in hac Hegionem Terentianum: Res magna est, deliberan lum censeo. Qui cito dat, inquam, bis dare dicitur. Satis, inquit ille cito, si sat bene: quo tu ad me bis usus es proverbio. Quin ad leges tuas sex transito, aut malum metuito.

LEX I. AGRARIA ET QVAESTORIA.

Accedo, inquam, Nervi: et quidem ad primam legem, quae est de aerario et de quaestura:

de quibus, quid sentiam, ex his, quae dixi, facile potes aestimare. Nam quoniam tria constitui aeraria, tria etiam Quaestorum genera constitui: Augustales, Militares, Legionarios. Horum trium aeariorum una eademque ratio est, ut aeraria impleantur. nihil aut quam minimum, dum implentur, expendatur. Quaestores accepti tabulas habeant, nullas expensi: ad praetorium usque et ad exercitum pecunia deportator; absque ullo aerarii sumptu atque impensa. Quaestus et lucrum est, sumptus minui. Non solum haereditatibus locupletantur mortales: sed maximum vectigal est parsimonia. In Praetorio Principis et in exercitu, et sub signis Legionum aeraria sunto: et eorum custo des: alibi non sunto. Inutilis pecuniae curatio est; quae prius expensa est, quam ad aerarium lata sit. Missam esse prius oportet ad aerarium, quam a Quaestoribus expendatur. Tributa prius sit, quam expensa.

Vtilia, inquit Nervius, ista sunt, et dicuntur prudenter: sed optata magis videntur, quam expedita. Vt igitur tu imperari, colligi, mitti, perferri tuto atque absque impendio posse putas?

Divisionem, inquam, Imperii sequamur; quam modo proposui. An non Principes Imperii absque damno, absque detrimento, absque incommodo Imperii, sua dona ad exercitum possun mittere? An id grave etiam ipsis aut molestum sit, hominibus fide dignis committere, per quos perferri curent? An non Comites et

Barones vicinis civitatibus concredere? an non etiam nobiles iisdem civitatibus tradere? sua nomina, summam pecuniae, loca scripta in loculis deponere? suis signis consignare? An non idem civitates facere, nomen suum nominare, civium numerum ponere, tributum inscribere? An non eandem queant rationem sequi cives divisi, aut tribubus, aut plateis, aut sodalitiis? De pagis quid dicam? qui suos praefectos habent: quibus nihil facilius est, quam advocato parocho et pastore suo, a civibus singulis tributa corrogare; et omnia notata, descripta, civium numerum, pecuniae summam, tributa omnia, vesicis, aut folliculis, aut capsulis consignata, ad vicinas vel urbes vel oppida mittere? Et haec inde nonne viis aliquando diversis, plerunque rectis, vicatim, oppidatim, urbitim queant Viennam, et ad castra deportari, absque incommodo ullo, ullove impendio. Viis inquam rectis aliquando; aliquando deflexis: ut ne concurrant portatores, et aequale sit omnium urbium, oppidorum, pagorum, praediorum singularium murius; et par labor; nullum impendium propter vicinitates.

Has vias notatas habere oportet; et militares eas nominare conducit; quoniam ad castra et exercitum deducant. Si ad illum aliquid aut deportandum aut scribendum est; et iisdem viis literae a praefectis militaribus, et a quaestoribus ad Principes Imperii mittuntur: idque vicatim, pagatim, oppidatim, urbitim:

nullo Imperii sumptu atque impendio: ut quicquid in Imperio Germanico agitur; quidve in exercitu et castris agatur: id si opus sit, quotidie possit intelligi: etiam minimo cum incommodo singulorum: si itinera recte dirigantur: et pagi recte designentur: et qui perferant, viritim ordine distribuantur: a pagorum et oppidorum et civitatum praefectis: sive decumanae illae viae sunt, sive prorsae; sive Cardinales, sive transversae. In his vero cavere oportet, ut ad primum non fiat reditus: antequam omnes cum fasciculis concurrerint.

His dein viis etiam milites ad exercitum proficiscantur: qui vocati aut desiderati absque viatico ad castra cogitant. Atque haec ego cogitavi; cum primum locum in Rasariana praefatione Legi aerariae et quaestoriae darem: ut minimo sumptu atque detrimento aerariae militiae complerentur. et minime suspiciosa quaestura esset, in hominum aliquorum falso metu pecuniae non bene administratae.

Ergo haec ratio et commoda Imperii amplificabit: quia sumptum prope nullum opus est facere: et dimensa faciet i[?]inera: et numerum villarum, pagorum, oppidorum, urbium, docebit; et efficiet, ut detrimenta non in paucos concurrant; sed per multos distribuantur; ut nullum onus sentiatur sumptuum. Denique cum quinque genera sint pecuniae bellicae; una CONQVISITORIA in comparandis militibus: altera MORATORIA, expectationis gratiâ

data: tertia VIATORIA, cum ad procinctum milites proficiscuntur: quarta STIPENDIARIA, quae militiae datur: quinta RECEPTORIA, quando non in castra, sed e castris domum sese recipiunt: tribus primis generibus non erit hac lege opus, neque quinto genere: quod si verum, quantum quaeso futurum est emolumentum.

Acute, inquit Nervius, ista excogitata: possibilia vero an sint, non video. Feres enim hoc verbum tu Sturmi: qui in his sermonibus tribus novator verborum extitisti: praesertim cum Lactantius tuus Firmianus utatur eodem: atque a Fabio Quintiliano Rhetore vestro sit usurpatum: an fieri, inquam, ista queant, ignoro: et valde vereor, fieri non posse. Non semel, inquam, a me propositum est, in naturâ ista posita esse, et naturâ fieri posse: sita etiam esse in voluntate hominum: sed an omnes velint, ignoro. Caesar certe volet: volent etiam, quib. charum Imperium est: atque inprimis, qui periculis proximi sunt: et qui Vcale gones proximos ardentes oculis su. is cernunt; aut clamores restinguentium exaudiunt. Volent etiam viri boni, hi qui magnitudinem periculi appropinquantis aestimatam atque perspectam habent: an secundum officium sit, his refragari: tibi, Nervi, istud cogitandum, aestimandum, judicandum relinquo.

At inquit, quomodo fieri istud queat absque quaestoribus multis; absque scribis quamplurimis: absque notariis; absque tabellariis, absque nunciis; quos lex ista tua omnes tollit.

At eo, inquam, fructuosior est; et aeraria minus imminuet; atque idcirco implebit magis. Vectigal enim magnum est parsimonia; quod mortales (inquit Cato) nesciunt. Ignorantia multos miseros facit; et haec ipsa parsimonia, non considerata infelix est multorum familiis: ut crapulae et luxûs, et ebrietatis ignorata detrimenta; quae tanta sunt, ut homines, naturae alimonia et vestitu si contenti essent: et humanum victum sanitate estimarent non luxu, si detraherent de his omnibus, quod immodicum est: populus viveret felicius, magistratus paucioribus et minoribus tributis contenti essent; et in his duabus rebus, in victu, inquam, et vestitu, si parsimoniam et continentiam adhiberent; non diu Turcarum Rex poslet in Pannonia subsistere. Verum de parsimonia dicendum est, cum de lege convivali agemus.

Sed quaeris, Nervi; quomodo absque multis quaestoribus res ista queat confici. Non tu solum Iureconsultus es, sed homo etiam literatus: an ego te non legisse credam, quae de Censoribus duobus populi Romani M. Cicero libro tertio de Legibus tradidit? tibine ista homini literis polito, idque Iureconsulto non lecta esse vis ut non credam? Censores populi, aevitates, soboles, familias, pecuniasque censento. Vrbis templa, vias, aquas, aer arium vectigal tenento: populi partes in tribus distribuuntor: exinde pecuntas, aevitates,

ordines partiunto: Equitum peditumque prolem distribuunto: Caelibes esse prohibento: moribus populi regunto: Probrum in senatu ne relinquunto: Bini sunto: Magistratum quinquennium habento.

Vides, Nervi, duobus viris quot quantaeque res commissae fuerint in tam late patente populo. At ego in decem praefecturis Circensibus triginta censores concedam: ut in singulis terni praeficiantur rei pecuniariae solum caussa: caeteris curis atque laboribus eos libero; et solvo libenter; hac lege contentus.

Censores in praefecturis Circensibus, cives in urbibus, oppidis, pagis, praediis solitariis, numeratos et scriptos et censos habento: vias ad exercitum designatas, qua milites proficiscantur, et literae mittantur, tenento. Vrbes, oppida, arces, ad quas tributa mittant, edicunto; ut par onus et aequalis sumptus sit omnibus, providento: ut sine periculo tributa perferantur, curanto: ut omnium tributa descripta et aestimata et testata in castra usque deportentur, providento.

Haec tamesti numero multa sint: tamen semel instituta nullam difficultatem habent reliquam. Deinde quia singulae provinciae, ternos habent Circenses Censores: neque ipsae praefecturae sive provinciae spatiis continentur immensis; quam facile est tribus cognoscere sua. sibi distributa loca, et locorum terminos, et partes

intermedias. Si enim longae sint provinciae, recta et sinuosa quasi linea censores disponantur: si quadratae; triangularibus spatiis quasi dividantur: longe proficisci, et ad diversas partes discurrere non est opus.

Est tamen, inquit Nervius, aliqua cura, et labor non est nullus, ista curare; quis istud gratis faciat? Nolim, inquam, ut suo sumptu et gratis faciet, qui rem salutarem curat. Primum immunitatem habeant tributorum, laborum, periculorum. Accedat etiam volo honos; ut in Comitiis Imperii, quando de pecunia Imperii deliberandum sit, locum habeant; jus dicendi sententiam habeant; itidem ut quaestores militares. Mulctarum tertiampartem habeant; si quis depeculator deprehendatur; et defraudarit Imperii aerarium, in tributis conferendis, transmittendis, deportandis: tertiam inquam partem habeant: alteram magistratus ejus loci, ubi peculatus commissus est: quartam aerarium Castrense militare. Depeculator. n. aut defraudator aerarii, aut suppressor tributorum, aut aversor, aut interceptor aut praedator, aut receptor, cruci infelici suspenditor: uxori dos reservator: caetera ejus bona aerario militari cedunto. Si levius peccatum sit: ut errore, ut negligentia, ut temeritate: a civibus, a tabellariis, ab aurigis, ab hospitibus, ab obviis hominibus; mulctae pecuniariae ex aequo et bono sunto.

Neque perpetuum et proprium istud Triumvirorum munus esse volumus: sed primo anno

confecto. sortito unus hoc bene defunctus munere judicator: alter in locum hujus succedito. Idem anno insequenti facito: exin ut quisque tempore primus erit, ita primus deecdito.

Quis est, qui tres annos recuset Reipublicae et patriae tribuere? pro qua sanguinem, si opus sit, debeat profundere: idque homo dives; nobilis, honestus, qui liberis suis eupiat fidei laudem, Caesaris et ordinum Imperii gratiam una cum haereditate relinquere.

LEX II. De beneficiis demortuorum.

Opinor satis me de aeraria et quaestoria lege dixisse: transeo ad alteram, quae est de beneficiis demortuorum: invidiosa illa quidem, et multorum odiis exposita: sed quae demortuis non obsit: vivis excitet expectationem: et studium bene merendi de Republica: et gratiae conciliandae eorum, qui beneficia conferent: quae cujusmodi sit, ex formula legis proposita intelligetur,

Si quis aut Canonicus, aut Summissarius, aut Vicarius, aut Sacrarius diem suam obeat: sacerdotium tres annos vacato successor in tertium annum designator: et ut caeteros Canonicos in gerendis negotiis juvet: quotannis aurei viginti quinque praenumerantor: reliquus reditus aerario Castrensi cedito. Quarto anno ut de biennalibus contractum est, cum successor factus est, ita Collegio solvito. Praepositus, Decanus, Canonicus aetate maximus, Pastores, literarum professores, quaestores hac lege immunes lunto.

Post tertii anni reditus acceptos Capitulo et Collegio Canonico jus suum reddito: si secus fiat, sacrilegium esto: DEVS vindex esto, et quanto magis DEVS pollet, tanto magis vindicator esto.

Si capitulum velit sibi jus suum retinere, et trium annorum reditus simul pro tributo dare; id fas, id jus capituli esto.

Canonicus, Vicarius, Sacrarius designatus, si sua pecunia militare tres annos velit: reditibus Sacerdotii utitor: ad exercitum proficisci jus esto: absentis ratio habetor: sed ut bonus sit; ut literatus: ut idoneus Ecclesiae beneficiarius: cura in electione adhibetor. Aeque sanctum esto, pugnare et precari pro Ecclesia: aeque pium et operaeprecium esto, docere domi, et foris cum communi hoste dimicare. Virum bonum, hominem literatum, in cohorte literatâ, in militari Academiâ; quam merito sacrosanctum haberi et coli decet: si reditus exigui sunt, ejus ratio habetor: si magni, id etiam aestimator, et quot secum administros adducere oporteat, statuitor.

Hîc Nervius: Accessio, inquit, magna fieret; si haec lex etiam ad Episcopos pertineret. De Episcopis Principibus, inquam, antea dixi: Hîc quid statuam, pronunciare non ausim. Libera enim et liberalia horum Principum esse putavi officia debere, Duo tamen etiam atque

etiam reputanda censeo. Primum in Africa quondam Archiepiscopos, et Episcopos, Cardinales etiam Comites fuisse Imperatorum: Deinde nihil praeclarius, quam in legione literata armatos Principes virtutem et studium suum probare Imperii ordinibus: et Principum atque sociorum liberos, nusquam malle, quam in castris conspici; virtutem exercere; literas colere; et a militia, et a tuba et lituo cum laude et gloria suis parentibus, patriae suae, DEsbeneficio et virtute suâ restitui. Et Nervius, Vtile, inquit, si queat fieri: et ego; cur si velis, et velint homines, non queat fieri? Et certe honestum, si velis; et certe turpe, si nolit is, qui velle deberet, et eo turpius, quo ignavo ocio vita actuosa praestantior est. Non tam inter se virtus et vitium differunt: quam domestica et militaris vitae institutio; si sancta sit, et casta disciplina militiae. Scio refragaturos huic legi, qui Ecclesiastici sunt ordinis. Sed bona Ecclesiae in necessariis temporibus et extremis casibus, non solent esse immunia; ut tu nosti, Nervi; non solum in publicum deportata sunt sacrarum aedium ornamenta atque donaria bellis Sarracenicis: sed non paucis abhinc annis, anno opinor sexagesimo quarto, permissu Pontificis et concessu sacerdotum, centenorum millium coronatorum propria et perpetua bona immobilia Ecclesiastica venundata sunt ob aes alienum persolvendum, contractum dissidiis domesticis. Redemta ea bona sunt; reditusque omnes ad

Ecclesias redierunt; sed non sine detrimento vivorum. Haec lex si apud Gallos auctoritatem haberet; apud quos tot sunt Archiepiscopi, Episcopi, Abbates. et Prioratus; nonne paucis annis absque plebis calamitatibus, omne aes alienum, quod jam in immensum crevit, id multo maxima ex parte persolvi possit? Cardinales sunt, ut fuit ante annos duos Lotharingicus; quorum Ecclefiasticus reditus est centum millium coronatorum. Hac lege si illi hujusmodi reditus vacarent annos complusculos, quid detrimenti acciperent mortui? quid vivi? Incredibile est, quantum momenti afferret haec lex publicis commodis: necessariis temporihus, extremis periculis; et tamen jure recuperatorio: quo rem suam Ecclesia tertio quartove anno possit recuperare.

LEX III. DE SORTIBVS.

Venio ad tertiam legem meam, quae est de sortibus. Opinor vos hodierno sermone observasse; duo protulisse me tributorum genera: unum annuum: alterum quod semel datum esse satis est, neque annis multis rursus exigetur; aut nunquam deinceps eo erit opus. Annuum voco, quod per aliquot annos quotannis est conferre opus: ut decumanum: ut aedile: ut si lex sit. Qui paterfamiliâs filium habet militarem; si primi ordinis divitum sit is pater: vacationem militiae filio duobus aureis comparato: aut militare jubeto: si intermedii ordinis, uno aureo idem impetrato.

Haec lex ad id tempus vim habet, quo recuperatis regionibus, hoste pulso, divisis agris, constitutis vectigalibus, tributa domestica imminui, aut remitti, aut intermitti, omittive possunt. Tributum semel datum est, quod semel impetratum, semel datum non repetitur amplius; ni casus existant exitiosi: ut in lege de senis pagis, et vehiculo monotrocho, et equo singulari; ut de duodecim pagis, et curru, et equis binis; ut haec lex ipsa de sortibus. Hujus legis istiusmodi sit formula.

Principes singuli, Comites, Barones singuli, nobiles singuli, novi homines, quibus clientelae feudales sunt, primam quamque tutelam, haeredibus omnibus demortuis vacantem Imperio donanto: ipsi Patroni permanento: qui eam clientelam sortitus erit, is cliens patroni esto: is eo loco nobilitatis et generis habetor; quo is habitus fuit, qui ante ipsum cliens fuerat. Cui enim divina sors favet, ei nemo invideto. Sortes ternis quaternisve aureis redimuntor: qui tantum dederit, fideliter inscribitor. Scriba, qui fraudarit, illius bona publica sunto; ipse infamis esto; pro delicto poenas acriores luito. Eadem lege reliqui, qui sortes curabunt, tenentor.

Clientelae ternae quaternaeve pluresve; ut placebit Imperatori et Electoribus, sortibus decernuntor; In sortibus etiam alia donaria sunto; poculum aut torques aureus unus mille aureorum Imperialium; alterum donarium octingentorum aureorum; tertium

sexcentorum; quartum quadringentorum quintum ducentorum: reliqua nonaginta quinque centum aureorum sunto. Tempus ducendarum sortium Imperatoris jus esto edicere. Sortes in qua velit Imperator urbe Imperii educuntor: Princeps Imperii justissimus per id tempus, sortibus renunciandis praefectus esto. Hujus quem velit sibi Comitem aut Baronem Imperii advocandi jus esto: quod cuique obvenerit. id huic felix, et honorisicum esto.

Cui, Nervi, haec lex fraudi esse possit; Eine qui redimit? at nemo cogit. An illi, cui donum obvenit? at simul cum bono fructuoso etiam donum honorificum adipiscitur. An Patrono? at ipse jus suum retinet: et nulli possit honorificentius dari, quam Imperio: quam Caesari.

Tum Nervius: Miror, inquit, Sturmi, te rationem nullam ducere novi tui exercitus: nec sortes aliquot gratis dari cohortibus Legionum; ut libentius militent; ut spem habeant donorum, clientelarum, nobilitatis? Sane, inquam, volo: sed hae ipsae cohortes rursum sortiantur; singulae seorsim: donec donum uni ex omnibus obveniat: atque his sortibus quaestores Castrenses praeficiuntor. Sed nimis ego longas leges scribo.

LEX IV. EPVLARIS.

Progrediamur ad quartam, quae est Epularis, adversus conviviorum profusos sumptus, et ebriosa prandia, et coenas saltatrices comparata. Nulla gens ebriositatis infamiâ magis

laborat, quam Germania. Apud Hispanos derestabilis est ebrietas: apud Italos infamis: apud Gallos ridicula: nos eam etiam ad consilia et judicia admittimus. Cum ebrietas nihil aliud sit, quam in aliis voluntaria insania, in aliis stultitia. Plus illa pecuniarum consumit in Imperio; quam in exercitu aerarium militare. Profligari Turcicae copiae ea pecunia possent, quam ebriositas profundit. Nihil immanius aviditate intemperante; nihil stultius privatim; nihil publice perniciosius: Aviditas inconsiderata est, speciem habens humanitatis; infantes sacro fonte ablui non posse, nisi convivio: nuptias coire non posse, nec celebrari aliquando milliariis saepenumerô et plerunque centuriatis conviviis. Nulla caupona est, in qua non quotidie plateas compleat petulantia ebriorum. Plures ebriosae, quam sobriae, sunt familiae. Quae ratione defendi non potest, consuetudine laudatur ebrietas. Gaudium est in diversoriis et cauponis, titubans lingua, et instabilis pedibus ingurgitata vini saturitas.

Vitia praetereo, et vitiorum occasioones; quas secum adfert haec vini abusio. Non enumero morbos; non caedes, non obitus hominum hac consuetudine et aviditate turpi anticipatos. Ebrietas Macedonicum Imperium prope fecit diarium; ut haeredem non habuisse videatur die postero, postquam partum est.

Ad hoc pestiferum et infame vitium has leges esse promulgandas censeo: quas ideo epulares

voco; quia solenniter institurae ad privatorum bonorum traductae sunt perniciem.

Et prima harum ad initiandos infantes pertinet; qui ita initiantur, ut Eduliae et Potivae et Cubae, falsis Deorum numinibus, potius adscribi videantur; quam rescribi ad Ecclesiam Christi, et societatem caelestem vitamque perpetuam. De his lex esto.

Infantibus initiandis convivium unum; unum prandium, vel una coena conceditor. Huic pater, mater, avus uterque, avia utraque, et qui pro patre, et qui pro matre advocati, adhibentor. Si plures invitare velint, et plures adesse velint; in singula utrinque capita singulos sestertios nummos imperantor. Hos hi danto; hi exercitui et militibus pro patria pugnantibus bene precantor. Communis enim omnium patria Imperium est: et una est Respublica Christiani nominis; et Christus unus est. Antichristi multi sunt; his omnes resistunto.

De nuptiis istiusinodi leges promulgantor. In nuptiis prandium coenave conceditor; sponso et sponsae parentibus utrisque, avis utrisque, fratribus et sororibus utrisque; patruis et amitis utrisque. Si plures invitari placitum erit, conceditor; in singula capita istiusmodi adventitiorum con vivarum, etiam qui invitant, sponsi sponsaeve, et qui invitantur, adventitiorum convivarum; nummus uncialis imperator. Salus sponso et sponsae, et cuivis esto.

De caeteris conviviis istiusmodi lex fertor. Qui amicis, aut vicinis, aut quibus velit, convivium, prandium, coenamve epulumve facere velint; his in singula capita nummus sestertius imperator; tantundem a convivis accipitor. Quibus istud dare grave erit, non invitanto, non invitantor, pecuniae suae parcunto; domi edunto; domi frugi sunto; prosperi sunto.

Cauponis, diversoriis, et diverticulis istiusimodi lex sciscitor. Caupo aut diversorii dominus hospitibus carnem bene elixam. bene coctam, cum jusculo, pisces elixos cum jusculo, bene elixos, bene coctos, carnem assam, aut pisces assos, bene assam beneve assos dato; caseum cum pomis et nucibus dato; vinum dato; in singula capita mensuram dodrantalem dato. Cauponi et hero diversorii in singula hospitum capita singuli sestertii imperantor Qui plus vini habere cupit, in singulos cantharos singuli sestertii exiguntor. Qui pluribus ferculis delectari postulat, in singula fercula asses singuli Imperio et aerario militari exiguntor. Eam pecuniam caupo, dum adhuc in mensa consedetur, conspicientibus hospitibus, in capsulam publicam indito. Capsulam parieti affixam suspendito; ut bene custodita sit, curato. Qui hanc mulctam solvere recuset: is re praesenti contentus, salubrius victitabit: eo locupletior discedet, quo edendo et bibendo est parcior. Salus domui, salus hospitibus, otium et pax Reipublicae et Imperio.

Huic pecuniae epulari colligendae in singulis plateis urbium, in singulis oppidorum quatuor partibus, in singulis pagorum tribus partibus, singuli curatores constituuntor: hi pecuniam collectam parochis acceptam ferunto: parochi magistratibus tradunto; magistratus eam viis militaribus mittunto pagatim, oppidatim, urbitim. Singulae urbes et oppida suos pagos noscunto; ab his vesicas pecuniarias consignatas inclusis rationib. exigunto: eas arcae publicae indunto: ita rationibus confectis mittunto: his rationibus viros bonos in parochiis magistratus praeficiunto. Magistratus si fraudem aerario militari fecerit; de hoc judicium in castris esto: ad Caesarem provocatio esto: reus poenam luito.

Plebeius si fraudem fecerit, infamis esto: pecunia ejus, bonaque aerarii militaris sunto: nemo negligentem quidem esse impune ferto.

Habetis capita quatuor legis epularis; quae nullum nisi volentem cogunt: quae pauperes cogunt esse temperantiores; et parsimonia rem familiarem tueri atque amplificare: Locupletibus non est detrimentosa; Imperio fructuosa: per totum Imperium usque ad extremos ejus terminos pertinens.

Hîc Nervius: Longissime, inquit, et latissime oculi tui prospiciunt, si ad ultimos Imperii fines pervenerunt, Sed vide, ne praeter causam fugias, tot dimensus jugera. Profecto, inquam, verum dicis: Legis agrariae non memini: quae omnes agros dividuos complectitur:

sed prius explicanda est ea; quae est de clientelis; quam ad sextam legem perveniamus; quae hanc partem sermonis nostri, quae est rei pecuniariae, terminabit. Videor enim mihi hodierni sermonis finem conspicere: et adventantem militarem disciplinam sentire.

LEX V. DE CLIENTELIS.

Quid autem de clientelis cogitem, id melius intelligetur, si paucis verbis legem comprehendam.

Quae clientela feudalis demortuo postremo haerede vacabit: ejus reditus tribus annis ad aerarium militare rescribantur. Mortuo non fit injuria, qui absque haerede diem suum obiit: vivo malum nullum dat, cui nondum clientela data est: Patrono honorificum est in Imperium et Caesarem collocatum.

Patrono si placebit, clientem eligito: is triennii fructum redimito; bona clientelae possideto.

Si utilius videbitur patrono; bona haec quaestori defuncti clientis, viro frugi et experienti, committito; qui omnia juret Imperio et Patrono utiliter. Reditus in tres partes dividuntor: pars una fisco Augustali: pars altera patrono. tertia aerario militari asscribitor. Si diutius quam annos tres, haec bona hoc modo curari placebit: Patrono id per Caesarem jus esto: nam istud ex usu erit Imperii et Patroni. Patroni utilior poterit esse Imperii opera.

valebit; quantas existimatis hinc perventuras ad rem militarem administrandam commoditates?

LEX IV. DE COLONIS DEDVCENDIS.

Veni enim usque ad sextam legem, quae est ducendarum coloniarum; quod inventum primorum mortalium est; nostris aetatibus abolevit; utilissimum tamen propagandi Imperii instirutum est.

Illi vastitas regionum gratissima est; et longissimorum atque latiss imorum camporum solitudine nostros exercitus aut avertit, aut intercipit Nihil munitum amat, nisi cum necessarium est, propter vicinitatem armorum nostrorum. Budam et Pestum nori muniret, si Austriam et Bavariam vastare posset.

Hinc infelices expeditiones majorum nostrorum in Syriam usque: qui nullum satis amplum, satis firmum in regionibus intermediis praesidium habuêre. Illius fortuna est, cursibus metiri vastitates; nobis contra faciendum est; passibus dimetiendi agri; et paucis passuum millibus aedificanda loca atque praesidia. Coloniae deducendae nobis sunt non ut urbes nostras faece hominum liberemus; sed ut robustâ juven. tute et exercitato milite firmemus colonias. Et in his collocandis locorum opportunitates etiam atque etiam observandas censeo; ut non

oppida colonorum sint, sed Imperii propugnaculum sint: cum natura loci, tum munitionibus fossarum et aggerum; tum inprimis militaribus civibus.

Et ut ab Vngaria sumamus initium; tota haec, et quas Matthias Rex possedit, omnes provinciae Caesaris sunt haereditariae: in eisque retinendis, recuperandis, firmandis, Caesari adesse nos decet. Majestatis autem Imperatoriae est, officia suorum civium liberaliter complecti.

Quatuor maximis amnibus Vngaria dividi incipit, Tibisco, Danubio, Savo, Dravo. In totidem poterit dividi majores provincias: et hae provinciae singulae in quatuor praefecturas. Provinciae quatuor, quatuor urbibus majoribus custodiendae sunt: prae fecturae singulae, qua uor oppidis militaribus, instar minorum urbium, sunt intercludendae; non solum ad hostiles copias distinendas: sed etiam depellendas, si invadant; ad abarcendas, si accedant.

Tradunt Historici quidam Belgici, Leodium Legionum principio nominatam fuisse: et adnuc urbem suam incolae Legiam vocant: propterea fortassis, quod a Legionariis dimensa, fossis, aggeribus, muris coaedificata esset, et a Legione militum integra habirata. Et optimum adhuc nostra aetate habetur militum genus, qui Leod. enses et Namurcenses nominantur.

Hinc etiam Colonia Agrippina: hinc Narbo Martius, civium Romanorum Colonia: hinc in Galliam togatam missae coloniae civium Romanorum: hinc Latinae coloniae in ipso Latio. Prudentissimi enim homines Romani continuari voluerunt locorum praesidia; non maximis intervallis et spaciis regionum diduci.

Et hoc illi potuerunt, et nos istud facere non possumus? An homines nobis desunt? an architecti? an loca opportuna? an agrorum fertilitas? quae tanta est, ut credam Vngariam divinitus reservatam esse Imperio: ut excitatrix sit ad majorum nostrorum virtutes imitandum.

Propter hanc consuetudinem veterum Romanorum, legem rogavi, de senis pagis: vehiculouno; equo uno; a uriga militari uno; de tormentis humeralibus et manualibus; de ligonibus; bipaliis, vectibus: item de duplicato tributo duodecim pagorum, et instrumento militari, non solum castris muniendis, sed etiam constituendis coloniis, et urbibus coaedificandis. Ergo hac lege castra muniri poterunt; immo civitatem condere: immo custodire et defendere legiones; fossoribus, aurigis, equis, curribus; paucis hebdomadibus iisdem in locis, ubi castra metantur: ubi flumen adsit: lignatio non desit: et facultas lapidum aut vivorum aut fictilium suppeditet: in agro frumentoso, piscoso, et quod praecipue spectandum est, non pestilenti. Canisa, si recte considero, ex iis, quae audivi et legi, nostra est: parvo praesidio custodiri

ac defendi contra Turcicas incursiones potest: mediocri opere muniri, ut Styria et ea vicinia in tuto habitet; ad occasum pertinet hic locus. Idem de Vesprino, si recte intellexi, sentio. Gaurinum urbi condendae opportunum audio; propter latos campos agri, et omnium rerum facultatem, si ligna suppeditarent. Sed neque longinqua inde lignatio est, si Turcicis insidiis occurratur: et Danubio a conductoribus sylvarum deportari eo ligna, modicae, ut ajunt, impensae est.

Vnum in hoc propugnaculo optandum esset, ut propius a Buda distaret; ad excludendum illos oppidanos commeatus.

Canisa propter angustiam loci et vicinas sylvas et monticulos urbi constituendae locum non habet; praesidii habet peropportunum.

Vesprinum, Papa, Comarum praesidiis idonea: non magni sumptus ad muniendum; non gravis stipendii ad custodiendum. Sed Papa equitatu opus habet majore.

Versor in locis incognitis: sed haec. quae mihi incognita sunt; tamen nominata consilium dabunt, et corrigendi ista, et decernendi meliora; quibus haec ratio, si placebit, committetur.

Verum neque Turcarum mos omnino nobis negligendus est: et quousque tutis castris exercitus duci possit: et contendendum puto expugnatis oppidulis, et castellis, et arcibus debilioribus; circumsedendis locis munitiorib. ad avertendum commeatum. Et ultra quem

locum tuto exercitus progredi non possit; ibi per caussam et speciem castrorum urbi constituendae fossas latissimas et altissimas agere; valla maxima continuare: regionem urbis plateis et papilionibus distinguere: apte ad valetudinem; et ad murorum defensionem accommodate; instrumenta eodem deportata habere: commeatum etiam, qui me struam amplius obsidionem sustinere possit: militibus aedes agrumque dividere, binis, ternis, quaternis jugeribus attributis in singula capita; ut habeant, quae serant; quae metant; quibus utantur; quibus fruantur; quo uxores convocent; ubi in hybernis sese adversus tempestates et imbres, in aestivis contra aestum et solem tueantur.

Civitatem volebant esse Romani exercitum; qui omnia secum portaret; quae ad victum, ad cultum, ad defensionem accommodata essent et necessaria. quo etiam ex agris vicinis coloni rustici et aratores seseque et sua conferrent. Incredibile auditu est; quantum poslet miles obediens, idemque fossor et pugnator: idemque stipendiarius et civis urbis a se conditae.

Ad hanc commoditatem comparavi legem de senis duodenisque pagis; de singularibus et binis equis; de vehiculis et curribus; de aurigis militaribus: quorum quantus usus futurus sit non nisi ubi in rem praesentem ventum sit, neque credi poterit, neque intelligi.

Sed, ut proposui, non in omnibus rebus Turcarum nobis consuetudo negligenda est; ut pii erga nostros cives simus, in hostes aliquando severiores esse oportet: ut in hujusce civitatis novae constitutione, quantum camporum ultra hanc urbem cosere atque tueri possumus; arvis arandis, pomariis conserendis; centuriis vel singulis vel binis vel ternis pluribusve saepibus vivis includendis; angustis portis bene munitis; ut non pateant incursionibus hostium; angustioribus ponticulis, per quos aditus receptui esse possit: musculis etiam excurrentibus, quibus hostis aditu prohiberi queat: tantum, inquam, camporum colendum et conserendum esse censeo; quantum tueri possumus. Quicquid vero usterius est oppidorum, castellorum, arcium, pagorum, praediorum; praedis abductis, in totum circumcirca ad milliaria, quot possumus, longe lateque incendiis vastandum est. Qua tamen in severitate etiam misericordiam habere decet: et parcere innocentibus: abstinere a fratribus, qui servari velint; qui non peccârint; qui proditores non fuerint, qui hostium indices non fecerint; qui cum suis bonis sese quasi intra Viennam novam, et civitatem novam, sive novam Romam, nouumque Latium raecipere cupiant. His locum domicilii communicare aequum et bonum est; singulis horum jura dare, officiaque praescribere justum est. Modus hujusmodi vastationis bonus est: si solitudo quasi murus sit

inter flumina magna interpositus: ager citra solitudinem sit: hortus et praedium sit, multis fossis septisque interclusus: pascua et pabula armentis majoribus, et pecudibus minoribus, frumenta et ligna et olera hominibus suppeditans.

Hîc cum viderem Nervium subridentem, et Beutherum in dextrum humerum inclinantem caput: Quid, inquam, ridetis? quid frontes feritis? an rursus vobis Rempub. Socraticam instituere videor?

Muros, inquit Nervius, et fossas et plateas, et centurias jugerum septas, et campos cultos et consitos, et aequora immensae solitudinis audimus quidem; videmus vero horum nihil.

Accedere, in quam, oportet propius; ut videatis: et via militari opus est: inde a Vienna undique fossis, ubi opus erit, munita: castellis interpositis, tanquam tabernis, quo divertant: cum urbem ultro citroque commeantes, res necessarias ad exercitum deportant: vinum, frumentum, corium, pannum, genus omne usentilium rerum. Istud qua ratione fieri possit, res tempus ususque docebit. Dimidium, qui caepit, habet.

Certe ego dimidium mei sermonis superavi: terram promissam video. Ego fortassis senex Moses non ingrediar; satis est, si alii ingrediantur, utantur, fruantur.

Quod felix igitur faustumque sit, actum fabulae postremum aggrediamur; et disciplinam explicemus militarem: si qua omnis labor, omnis

cura, omne studium irritum erit; ut nostrorum militum moribus et exemplis, maxinisque et luctuosis calamitatibus edocemur.

Hanc partem hac extreina hora pecurram: non superiora percurri, declinans vestras petinones et reprehensiones; quas refellam, cum placebit; et cum vobis vacabit, quarto sermone. Scio enim in nonnullis locis me partim breviorem, partim obscuriorem fuisse, quam rei natura requirat; quae dam etiam praeteriisse; nonnulla e manibus nolenti elapsa esse: quae omnia in aliud tempus differam: in brumam usque et brumalem noctem: vel inter coenandum, si placitum erit; vel post coenam mensis remotis; Germanico praesertim hypocausto; in quo quemvis solem, et quamvis umbram poterimus admittere. Istud, si vobis placet, tempus expectabimus: si non placet, tamen quia hujus tridui sermones tres memoria et commentariis complecti statui, quartum sermonem affingam.

Nam si Platoni licitum fuit, omnes de Repub. sermones falso personis tribuere Graecis et advenis viris: cur ego idem non in quarto ficto faciam: quod vere nos his tribus nostris confecimus.

Cum viderem istud eos vultu atque conspectu probare: Disciplinam, inquam, a conscriptione novi exercitus inchoabo: Vos adestote, si ali quando sub onere premi me sentietis. Est enim onus ingenii non leve: sed tamen perferendum

est, quousque potero. Satis enim perlatum videbitur, si quousque fieri potuit pertalisse videar. Et Nervius: Vnum adhuc est, in quit, in hisce tuis sex legibus, quod non satis expositum mihi videtur: et modicum videtur, habero emolumentum. Nam de coloniis mittendis cum institutus a te sermo sit, Sturmi; quid ista sola adfert adjumenti? Tum ego: Quî, in quam, ego primâ vel potius unâ aestate plures potui deducere? Satis mihi est, unam ita descripsisse, ut quomodo aliae addendae sint, homini acuto non difficile sit intelligere.

Deinde an parvum tibi videri queat; si quantum agri est, inter Hercinia juga, et Lotharingicos montes, citra transque Rhenum, Basileâ Argentoratum usque: tantum habere decimarum, vectigalium, tributorum? Quam putas longos latosque campos esse inter Danubium et Savum, Viennamque Sigethum prope usque? Pascuorum, vinearum, agri frumentarii et jugerum, sylvarum item glandiferarum, qualia quantaque et quot jugera? quae non gratis diyiduntur tributaria fieri debent, partiaria, locaticia, conducticia. Aedes et domicilia, et jugera dividentur quidem equitibus, in urbe nova Roma; extra urbem, et cum non parvo emolumento et commodo militum: sed tamen Reipub. et regni Vngariae nonnullo fructu: qui quantus futurus sit; nondum dimensis more Romano decempedâ Romanâ jugeribus, antequam

Deinde progressus quotannis fieri possunt: et ea, quae vasta vimus, adjungi novis propagatis munitionibus oppidorum et urbium poterunt

Deinde dextra laevaque exercitus flumina transmitti possunt. Neque enim nostris solum militib agros metiri, urbesque condi volo: sed Vngaris, inprimis etiam atque etiam aliis, quibus propter auxilia jus dabitur civitatis novae at que imperii.

Sed non patiar me distineri abs te diutius. Disciplinam aggrediar: quae utinam, quam est necessaria: tam facile probari possit ductoribus copiarum; quorum inprimis opns est opera atque gravitate: ut idem, quod lex velle, idem sentire, idem tueri, idem facere videantur.

Hujus sermonis septem esse puto capita, quibus omnis disciplina continetur militaris: conquisitio exercitus exercitatio: religio lex: judicium: poena: praemium.

Ac de CONQVISITIONE satis a nobis explicatum est: cum de exercitu novo dissereremus. Ostendimus enim hisce moribus militum hac eorum petulantiâ, libidine, avaritiâ, praedis, rapinis, lceleratis factis, nullam posse consistere vel paucis mensibus laetitiam.

Itaque centuriones conquirendos esse viros bonos, temperantes, modestos, continentes, virtute praestantes, scientia et usu militari mediocriter exercitatos. Singulis horum, denos decuriones comparandos; in quibus harum ipsarum virtutum sint praeclara in dicia; qui idem velint, quod centuriones; idem promittat antequam sese in viam dent: ut de illorum voluntate et obedientia constet, antequam ad exercitum perveniant. Quam item diligentiam Centurio adfert in Decurionibus eligendis; eandem etiam decurio debet adhibere in contubernalibus decem advocandis; qui eadem voluntate et virtute praediti vel sint, si sint noti; vel esse videantur, si familiariter non sint perspecti. Omnis militaris disciplinae hoc fundamentum, hoc caput, hic fons est; ex quo rivuli deduci poterunt, per totum exercitum, per omnes cohortes, omnes ordines militares, virtutis, continentiae, modestiae, justitiae, inprimis vero verae fortitudinis; quae virtutum in militiae omnium Princeps atque regina est. Atque haec breviter de conscriptione novi exercitus: utinam satis ab aliis considerentur; ut a vobis intelligi mihi nullum est dubium!

Sequitur conscriptionem exercitatio; et proxime quidem et continenter sequitur. Domo enim egressi, et ad exercitum cogitantes; gressibus militaribus sese exercebunt; lapidib. jaciendis; dimicationibus ad arbores gravi baculo, aut gravi fundâ, saltu, cursu etiam, si fatigatio

viae non obsit; missilibus jaciendis; feriendis columbis, palumbis, turturibus, anatibus, anseribus feris, gruibus, ardeis, leporibus, cuniculis; dum ad castra proficiscuntur. Id. n. jus illis conceditor; ut facilius hospitia inveniant; in quib. gratis prandeant; gratis coenent; gratis cubent; hisce inquam omnibus sese exerceant meditatione, commentatione animi adhibita; ut membrorum vires interdiu noctuque animi partes suscipiant. Simul atque ad castra venient; delectibus habitis sacramentum dicant; fortiter sese et strenue facturos omnia, quae Imperator ejusve Vicarius jusserit; nisi emeritis stipendiis nunquam deserturos castra pro Imperio Romano.

Hoc jusjurandum, qui in rebus minimis violaverit, infamis esto: capitali judicio condemnator: ne exilii quidem locum, in quo consistat, habeto; qui receperit consanguineus, propinquus, amicus, contra officium fecisse judicator: causa cognoscitor: si urbs, oppidum, vicus, pagus, villa, rusticus quivis, tuguriolo receperit; majestatis reus esto.

Dicto Sacramento, matriculae singuli inscribuntor; in numeros ordinum rediguntor.

Ergo qui ita jurarunt; hi neque castra munire, fossas agere, onera ferre, publice et communiter sese exercere, cum aliis fortiter pugnare, sanguinem pro Republica fundere recusabunt: et longe ipsis charior erit praeclara mors, quam turpis fuga.

Et quanquam omnes cohortes praeter eas, qui castris custodiendis relinquuntur, exire ad palos, et ad gymnasia quotidie bis tyrones, semel veteranos oportet: tamen prima cura suscipienda est in cohorte Latina; neque prius apud Imperatorem milites adesse debet: quam adsint lureconsulti duo; Medici duo, historici duo, Mathematici duo, qui doceant quoti die: et in singulis cohortibus bini Sacerdotes, aut bini Theologi; aut mixtim bini, qui aut facra faciant, aut conciones statis dieb. atque horis habeant.

Haec cohors, aut haec (si DEVS faveat) Legio: Decus imperii: exemplum omnis virtutis: ornamentum lumenque futura est exercitus. Hanc hostes non facile imitari poterunt; hanc admirabuntur; hane timebunt; ab hac caeteri milites documenta accipient: hujus exemplo sient meliores: et quanta reverentia esse debeat sacramenti militaris, in horum disciplinâ conspicietur.

In hac legione sive cohorte comparandâ omnis tolletur difficultas: si Principes Imperio non desint: si Comitibus, Baronibus, nobilibus, patribus familiarum honestioribus auctores sint; ut suos liberos ad has scholas, et ad hanc Academiam militarem mittant: quibusvis Athenis laudabiliorem.

Et danda opera est, ut ex Hispaniis, exltalia, ex Galliis, ex Anglia, ad hanc legionem, nobilium liberi, qui militaris aetatis

sunt, evocentur; ut aeque harum regionum linguis, qui discere velint, operam dare possint: ac si in ipsorum versarentur civitatibus: sed recte constitutis centuriis, et scienter distinctis decuriis.

Nescio quam difficile futurum sit aliis: neque vobis difficile fore puto. Ego me non unum decurionem, vel potius decuriam facile confecturum puto; vel potius recipio; quae ad exercitum Vegetium et Aelianum non manibus aut sarcina, sed intelligentiâ et memoriâ, medioeri etiam exercitatione exploratos secum sit allatura.

Istud facerem, etiamsi mihimet ipsi ad exercitum prosiciscendum esset septuagenario; tametsi sciam a Poeta dictum esse:

Ego vero quasi tubâ et taratantarâ excitatus, lituum non extimescens; non annis, sed viribus aetatem metiendam esse censeo.

Conquirere igitur cohortem militarem principio literatam atque Philologam (ut Graeci loquuntur) arduum esse non puto: et docere, atque erudire facilius puto, atque id faciendum primo quoque tempore statuo: ut in tentoriis quatuor spatiosis, vel porticibus, aut nubulariis audiantur voces docentium: et quotidie ex his scholis in campum, et ad exercitia Legiones educantur; metatis et positis, munitisque et custoditis castris; id quod inprimis curandum est: neque quisquam hujus laboris immunis esto.

Haec quotidiana exercitatio desidiam tollet; otium actuosum pariet. Quies alumna vitiorum est: vitia si nusquam sint, virtus ubique est: et ubi virtus, ibi disciplina sancta; ibi obedientia: sine qua nulla laudabilis militia est.

RELIGIO insequitur recto, ut opinor, ordine. Animus enim hominis pulchro et habili corpore; idemque naturâ ad honestatem propensus; sacramento militari instructus; in bonorum militum contubernio assiduus; bene quotidie exercitatus; remotus a consuetudine malorum; si religione imbuatur: nulla re magis, quam disciplina bona militari delectabitur: nihil neque foris, neque intus sentiens; quod conscientiae sit infestum aut extimescendum.

Sed etiam in hoc tertio capite recurrendum ad principium: et inde rursus a conquisitione militum repetendum est exordium. Si figura corporis placebit; si indicia virtutis appârent; si testimonii boni sit: si non ebriosus; non rixator; non maledicus; non detestator; non execrator; non jurisjurandi negligens; eodem loco habendus est: sive reformatae religionis, sive Pontificiae sit. Si fieri possit, Catechismum suae religionis scjat: si nesciat; si in via promittat. sese Symbolum Apostolicum, Decalogum, precationem Dominicam, a Comitibus, et contubernalibus in coenâ, in prandiis, cum cubitum ibit, cum cubitu surget, doceri velle: et quod reliquum erit, quod in vita discere non potuit, id se in castris, sub ipsis papilionibus additurum

Istud si promiserit, is si istud fecerit: legionibus asscribitor; modo etiam promisso continuetur assiduum in sacris actionibus et coetibus et concionibus studium.

Qui Syssymboli sunt milites, hoc est, idem symbolum tenent; Ecclesiae ejusdem fidem habent: idem defendunt; idem venerantur: hi milites fratres Christiani habentor. Haec si Sacerdos et Ecclesiastes, si miles credat, firma concordia esto: de caeteris controversiis nulla certamina sunto. Qui secus faxit, ratione bona et gravi mulctator; punitor, e castris, si sit opus, ejicitor.

Canones et ceremoniae hebdomatim bis frequententur; Dominicâ et die ab hac tertiâ communicatio sacramentalis corporis et sanguinis Dominici: natali die Domini, Paschatos, Pentecostes, propter solennitatem et memoriam rerum maximarum; primâ Dominicâ Iulii propter morbos aestivos; prima Septembris propter autumnales, cum omni reverentia celebretur. Doctrina sidei in consolati onibus adhibenda est: in desperatione; in mortis vel metu vel vicinia. In concionibus reprehensiones vitiorum sunto: cum doloris potius, quam iracundiae significatione. Benefactorum laudationes sunto; sciunto milites opera necessaria signa esse testimonia fidei: ubi illa defiunt, ibi fides defit: is homo sicus sterilis est Evangelii, ariditati et poenae obnoxia. Sacerdos ceu Ecclesiastes exemplar bene vivendi esto:

In singulis decuriis vetus testamentum unum, novum testamentum unum; utrumque commune contubernio esto: recitator minimum unus esto: Postilla minimum una Germanica, alter utrivs, ut sors dederit, religionis: nemo ignorato, eum maiestatem DEI laedere; qui militare credit, et fortis viri esse; sacros libros negligere; conciones spernere; sacerdotes contemnere; juramentum sanctum non habere, temere jurare, detestari execrari, maledicere. Huic militi in acie astare infelix est: malum averruncandum est impius miles. Sacerdos ne quis hujusmodi miles in societatem corporis et sanguinis IESV CHRISTI admittatur, Ecclenae provideto. Probationes habentor. qui tales sunt, arcentor. Disciplina bona, boni mores erunt, si haec bere curata erunt.

Ecce ad LEGEM MILITAREM pervenimus: quae militum propria est; et militibus singulis semestribus est recitanda: quae plures leges continens tabula est, in omnibus centariis ante centurionis tentorium su pendenda.

Prius autem lex ferenda est, quam judicium queat fieri. Facinorum duo sunt genera. unum capitale: cum mulcta mors est: alterum levium peccatorum est, nisi augeantur. Sunt autem capitalia quaedam crimina. quae statim requirunt supplicia; ut leditio, fuga ex praelio:

sunt quaedam, quae Imperatoris et Principis requirunt rescriptum: si ita Vicarius et ductores Legionum fieri velint. Et minora peccata quae dam talia sunt: ut cum per se sint pessima; tamen defendunt ur consuetudine et moribus: ut inebriari, temere jurare, temere execrari, detestari, maledicere. Ne adulterium quidem in exercitu capitale est; in civitatibus non est, qui queat esse in exercitu? Scortum alloqui, cum eo ambulare, id osculari, non turpe ducitur: impunitatem ista habent. Vbi lexerit, desinent esse si legis latae incipiet esse severitas.

Sed sunt quaedam scelera: in quibus dubitatio et mora detrimentum adfert diseiplinae.

Qui sacramentum militare violasse judicatus erit; illum lucem intueri nefas esto: illi caput obnubito; eum cruci inselici recte suspendito.

Qui majestatem ita laeserit, ut teste opus non sit; capite condemnator: morte mulctator.

Qui pejeraverit, jusjurandum perfregerit, is infamis esto: is e castris ejicitor: huic nullum domicilium in patria esto: extra Imperium vivito.

Qui nullius superioris jussu jurârit temere, qui detestatus; is bono modo primum monetor: deinde verbis castigator:

si tertio in prandio et coena comedens et potans stato: si saepius faciet, extra castra habitato: si non desinat, ejicitor.

Qui ad sacrum et ad concionem absque Centurionis aut Decurionis permissu non veniet; is ratione bonâ monetor: verbis castigator ni desinat, usque ad postremam mulctam judex procedito.

Qui e papilione egreditur, cum sacri libri recitantur: nisi ratione bonâ id faciat; ratione bona id factum animadvertitor.

Hae leges ad DEI cultum pertinent; eodem etiam pertinet lex de iis, qui ex acie fugiunt; quoniam contra sacramentum militare id scelus est. Lex ergo esto.

Miles qui ex acie et pugnâ fugerit; in castra reversurus, morte mulctator: Centuria tota si id commiserit, tota occiditor. Legio aut cohors una pluresve, aut judicio habito, aut sortibus missis, decimatio habetor; decem pro caeteris moriuntor:: de supplicii genere pro ratione sceleris absque mora judicator. Cum haec dixissem; Quid, Nervi, inquam, taces? Tuum esset has leges, ferre. Taces autem, neque quid sentias ne nutu quidem indicas. Pertinet ista, inquit, ad primae tabulae reverentiam, fateor: Itaque resistere non possum: neque puto necessarium esse, secundae tabulae leges praescribere: ut de homicidiis. Haec enim omnia judicia instituta, et poenas praescriptas nostris habent legibus. Sed quid de adulteriis, Sturmi, sentis, et

scortationibus? Haec enim multis jam aetatibus consuetudine et indulgentia excusationem invenerunt vitia. Hanc, inquam, excusationem invenerunt homines; qualis illa est apud Terentium in Adelphis: et adhue multi sunt, et (malum) nimis multi, de quibus loqui non ausim. Quid autem ille Mitio apud Terentium? Non est flagitium mihi crede adolescentulum scortari. Dum humanus esse vult: peccat in humanitatem, et mores depravat hominum. Quanto autem melius Cicero: O bellum magno pere extimescendum; cum hanc sit habiturus Catilina scortatorum cohortem praetoream! Hostem Cicero metuendum non putat: cujus exercitus scortellis et scortatoribus exuberat Sed Scipio Africanus praeclare in obsidione Numantiae. (Duo enim millia scortorum e castris ejecit:) cum corruptum licentiâ et luxuriâ exercitum ad generosam militiae disciplinam revocaret: et ut meretrices milites non desiderarent; militem omni die in opere habuit; et ut milites onera portare necessarium haberent, jumenta omnia vendidit: omnia instrumenta deliciarum rescidit. Ecce hominem non Christianum; prudentiâ motum; honestatis studio ductum: quid in exercitu disciplinae noceret, et Imperio officeret, fortiter sustulit. Quid de Scipione Africano loquar, viro antiquorum morum, tam vetusti seculi, tot majorum suorum praeclaris exemplis erudito? Turcarum Imperatores non uxores militum, non scortum in phalangibus, et castris suis versari

sinunt. Deterius aliquid, dicat aliquis fortasispermittit? Fateor; et quia nefarium istud est, spero ad poenam ei reservari. Quod enim illi ad perniciem portendit; id nobis ad salutem ostenditur: sed tamen non mulier. non uxor, non meretrix, non scortum in copiis Turcarum. Vngari etiam non ducunt; aut turpitudinis susp icione vacare non putant, militem uxorem secum habere in exercitu. Etiam qui conjugem non habet; si virginem vitiet; optio datur, utrum uxorem illam ducere velit, an morte mulctari.

Quid igitur, inquit Nervius, tu statuis de adulteris? Quid me rogas? inquam: habes Mosen, habes lulii legem: quos si sequi volumus, in exercitu certe non scortatorem, nedum adulterum esse patiemur. Malo absque testibus illos defendere; quam testibus adhibitis condemnare. Sed nos forsan pol antiquum obtinemus. Comice enim loquendum est. Et dicat aliquis, neque Ariovistus, neque Orgetorix, absque uxoribus potuerunt exercitum ducere. Castum non nimium inquis, oportet esse milirem! At nusquam castitas generosior, quam in exercitu: miles quo fortius pro patria pugnare statuit: eo ratione conscientiae bene subductâ; magis armatum animum habere innocentiae oportet. Scipio Africanus caussas libidinis removit: scelus poenâ non sustulit: scorta ejecit; saltationes una cum Musicis hujusce generis in

exercitu esse non est passus: fatigari laboribus et onera portare militem voluit eoque jumenta vendidit. Poenam neque scortatori neque adultero constituisse probari non potest. Non. n. tradunt historici, sed ipsa ejectio prohibitionem probat.

Idoneum igitur remedium esset: egionarias aliquot urbes idoneis in locis condere; quo milites in hyberna et aestiva ad uxores reverterentur: aut aegroti deportarentur; aut quo venia data aliquando possent excurrere.

Et hoc remedio uterer: et Scipionis sequerer disciplinam generosam; et legem luliam revocarem: nisi Mosaica magis placeat lapidatio; aut nisi absque testibus duabus actionibus adulterum malis vivere: quam una actione eum cum testibus condemnari.

Sed de urbe condenda et ante diximus, et mox rursus dicemus; cum de praemiis agemus. Nunc IVDICIA adhibeamus; sine quibus leges neque vini suam possunt explicare; neque auctoritatem suam queunt defendere.

Quotidianae autem debent esse animadversiones; ne que ullum debet esse in aliquibus caussis judicium. Nulla civitas, quam castra, tam opus habet perpetuâ custodiâ.

ludiciorum tria instituimus genera; unum Centuriatum: alterum Tribunitium; tertium Praetorianum.

advocatis decurionibus, de rebus quotidianis et privatis decernit et judicat: atque â Centuria etiam Centuriale potest nominari.

Tribunitium est, quod jussu Legati aut Vicarii in rebus gravioribus et obscurioribus adhibetur a Tribuno cohortali; atque ideo etiam Tribunitium et Cohortale dicitur; in quo Centuriones quinque Tribunus cohortis sibi advocat, et ex quinque centuriis, quot velit, et quos velit, Decuriones et ex Iureconsultis unus atque item alter adjungitur: sed ita, ut reis concedatur rejectio.

Praetorianum est, quod in publicis criminibus et gravissimis caussis usurpatur; cujus quaesitor est Legatus, aut Legati Vicarius: a quo provocatio nulla est.

Sed si crimen testibus non habet opus; semper Legatus aut Vicarius jus potest facere: et pro lege habetur, quodcunque ab utro horum judicabitur.

Primum Praetorianum, quod convocatis ductoribus legionum, quot velit, aut unde ex cohorte velit, praestantissimis viris a Legato aut Vicario, aut ab utroque habetur in Praetorio.

Ex hoc intelligitur, alterum esse Tribunitium aut cohortale; quo Tribunus cohortalibus ad hibitis quinque centurionibus, et, quot velit, decurionibus, deliberat de re aliquâ: quae

Centuriale est, in quo Centurio praeest, advocatis Decurionibus; deliberans de re aliqua, quae ad Centuriae commoda pertineat.

Fieri etiam aliquando potest, ut vel Legatus, vel Vicarius omnibus ordinibus quaestionem proponat: ut seorsim in Centuriis et cohortibus deliberent; et re bene disceptata ad se, quos velit, advocet; et re cognitâ cum Praetorianis decernat, quod factu maxime sit opus.

His judiciis hoc pacto constitutis, et ita distributis officiis et deliberationibus; facilis labor erit, omnes lites dirimere: de omnibus rebus recte et sapienter deliberare; jus expedite dicere; nullam caussam pati inveterascere.

De externis etiam caussis hac ratione judicia fieri commodius poterunt; si quis exterus contra militem habet aliquid controversiae: dequo genere diximus, cum de Legionibus excitandis et de novo exercitu conficiendo ageremus.

Actionum genera percurrere, et rerum atque personarum varietatem enumerare, non est hujus loci. Iurisconsulti enim quatuor, et cohors literata, atque etiam ipsi praefecti militares cognita secum ad exercitum apportabunt, Itaque de poenis agemus.

Neque poenarum genera, recensere est opus; et nota earum aeque genera et partitiones; ac

legum, et judiciorum, et consiliorum. Illud satis est admonere, ut ne poenae ac mulctae graviores et acerbiores sint, quam delicta; neque nimis remissae: verum ita moderentur: ut amor militum et benevolentia; una cum auctoritate et disciplinâ, retineatur; quam illaesam, incorrupta, firmam et veram esse oportet perpetuo.

Septima et postrema pars erat PRAEMIORVM. Male merentur Magistratus de Republica; apud quos vitiorum est licentia, sublato metu suppliciorum: et virtutum non sunt remunerationes. Nihil enim jucundius est, quam praemiorum recta expectatio. Vbi enim expedita et celeris renuneratio speratur: ibi animus expectatione hilaris et lubens, laborem et periculum pro nihilo ducit.

In singularibus et salutaribus et mirabilibus factis Caesaris est, beneficia conferre donatiua ex aerario Augustali; uni pluribusve legionibus: uni pluribusve ductoribus legionum: Tribunis cohortalibus, centurionibus, decurionibus etiam, atque etiam gregariis militibus.

Saepe enim accidit, ut contubernalis et gregarius miles, cujus virtus antea ignota fuit, in praelio faciendo, in muris conscendendis, in castris defendendis prae caeteris eluceat: an non tunc geminanda militi laetitia est: ut alteram habeat ex victoria: alteram ex praemio Principis.

Vt bonorum, ita etiam praemiorum duo sunt omnino genera; unum honorarium, alterum

Apud primos Romanos haec erant donorum genera. Primum illa nullius precii munera apud majores erant usurpata: sed honoris magni: qui honos primum incitamentum fuit, ad capessendam viam gloriae; ut coronae Ci icae in civibus tuendis: Murales in muris conscendendis; obsidionales obsessis liberatis: castrenses, propter castra hostium ab uno primum occupata: non magni precii principio honoraria dona.

Torques etiam dabantur, si quis quid hosti de armis ademisset: et armillae ex armis brachiorum pendulae, si quis manu forti fuisset. Hastae item purae hastatorum peditum, et phalerae equitum: ali quando etiam argenteae; saepe etiam aureae; qui summus erat honos etiam Imperatorum, ut de Bruto Cicero ad Atticum. Mihi quidem videtur Brutus noster, jam vel coronam auream per forum ferre posse.

Atque haec dona erant singulorum. Congiaria enim et alia donativa vel omnium vel universorum erant: vel legionis unius; vel aliquarum: ut appâret in Ciceronis Philippicis: et haec donativa plerunque pecuniaria erant.

Et profecto bene merebitur de Imperio: qui commilitonem, qui praefectum militarem

eripit e periculo; et tuetur: qui primus mur um conscendit: qui obsessos cives et milites Imperii liberat: qui primus castrorum fossas et valla superat; qui navali pugna rostratas naves non metuit; et primus in eas insilit. Sed magis mihi placent aquilae donatae a Caesare aut Rege, horumye legatis vel Vicariis: quoniam corniculas leglmus datas equitibus ab Imperatoribus Romanis, sed diversi precii, ut argenteae et aureae. Et hae ipsae pondere inter se differunt, quincunciales, dodrantales, librales; item gestatione: aliae enim ex sericâ chordâ pendulae gestari poterunt; aliae ex torque cathenata; prout cujusque meritum et virtus laudabitur, atque extiterit.

Neque displiceret etiam Romanorum morem revocare. Sed aquilae nescio quo pacto pectus militare generosius ornent; quam armillae brachiorum, aut capitum coronae; verum quia honoratae erant Romanis, equidem non rejicio. Ergo haec honorifica potius, quam utilia dona erant. Congiaria autem et donativa fructuosiora fuerant.

At etiam aureae aquilae utilitates habent. Non enim nisi optime meritis, fortissimis viris, frugi hominibus, praesertim nobilibus et literatis; verum utilissimum belli atque militiae virtutem nobilitari. Qui igitur aquila donati sunt; his plurimum proderunt commendationes militares ad magistratus comparandos;

et ad Rempub. capessendam; ad Principum consilia. Et qui minori aquilâ donati erunt; hi jus nobilitatis habent; etiamsi ex catena aurea non dependeat. Cathenata vero torquatos et auratos equites facit. Et argenteae matrimoniis locupletibus dignae sunt; et secum militarem laudem et existimationem et commendationem deportabunt: ut senatus in urbibus jus habeant; muneribus utilibus fungantur; pagorum praefecti evadant, etiam oppidorum.

Hic Nervius; Opinor, inquit, te lustris singulis stipendia metiri, ut qui annos quinque militarit: is hujusmodi honoribus afficiatur. Emeritis vero stipendiis, ubi tam multis militibus honores et munera et officia (ut hodie loquuntur) homines invenientur? Legiones enim sex constituisti Augustali exercitui, hoc est, triginta sex millibus hominum; quis hujusmodi commoda tam multis tam multa inveniat?

Quid vero, Nervi, si has sex legiones duplicare necessarium esset? id quod forsan accidet, si Turcarum Imperaror se premi sentiat, et in angustias compelli; nisi resistat omnibus viribus. Si istud fieret; Legionum quidem numerum non augerem; duplicarem tamen. Minus enim sumtuum et impensarum, stipendiorum et donativorum esset; et ad occultandas vires accommodum. Nam non semper explieare, et majores copias ostendere; quam operae

precium sit. opus fuit saepe etiam utile fuit easdem occultare et hostem negligentem reddidit. Aeque enim ut insidiae latendo hostem superant: ita etiam virium et numerositatis occultatio profuit ad victoriam. Geminarem tamen: sed hic numerus, et hae copiae exercitus temporariae et non diuturnae sunt: ut neque semper opus est quatuor legionibus: aestate saepe una, saepe autumno uno res tota conficitur.

De consulari loquor exercitu, et primls duabus singulorum consulum legionibus Romanis: in quibus aliquando in senectam usque militiam et stipendiis delectabantur milites: antequam missionem peterent. Multi primo atque altero anno missi fiunt, nullis meritis honoribus. Multos praeterea perpetua delectat militia; multos praelia, multos morbi, multos subiti casus e vita tollunt: et latum adhuc Imperium est: multa munera sunt: multae puellae, virgines, multae viduae maritorum avidae. Beatae mortuorum animae sunto: vivi; quos casus et fortuna, quos aetas et DEVS conservarunt; si praeclare de Imperio et Republica et patria meriti sunt: hi omnibus honoribus et commodis sunt adjuvandi.

Et quid metuis, Nervi, multitudinem bene merentium? An non de coloniis dixi, quae augescente rursus Imperio deducendae sint? an non de civitatibus condendis, cum opportunum erit? an non de agris dividundis?

[?]n non modo ditebas, me nimis longe prospicere? in quo ostendebas, me aliqua vel potius multa praeteriisse.

Sentiebam enim te de re agraria sentire: et aliqua in decempedationibus omisisse.

Sed qua cucurrit, eodem poterit redire oratio: et quia in hostili regione versamur; in quâ recuperandâ opus habemus magnâ et amplâ et populosa urbe: quae mihi ita placet, ut Romam novam illam appellari velim: non modo memoriae caussa: sed ut quasi nova deinceps Imperatorum sedes futura sit; neque opus sit rebus recuperatis, Graecis rursus Imperium reddere. Hanc urbem militibus dividendam et habit andam censeo: ut pro domicilio sit, et pro castris, quae ab hoste etiam numerosissimo nequeat superari. Itaque domus primum illis asscribendae sunt: Centurionibus singulis singulae aedes: decurionibus binis una domus; contubernalibus una domus; et his hortulum et vestibulum addere; foris etiam ante pomerium extimum, extraque fossas, et proxime extra, singulis singula aut bina jugera dare; et in locis proxime remotioribus alia bina et terna, quaterna sena addere; ut meriti esse videbuntur.

Oportet n. tantae urbi agrum amplum et latum dimensum habere Romana decempedâ: ut jugerum longum sit ducentos quadraginta pedes

Romanorum; qui sunt sedecim digitorum: latum centum viginti: sed neque haec possessiones immunes esse debent tributorum; sed in singulas aedes duos aureos Imperiales imperare; et in singula jugera singulos modios: quos Alsates sestertios vocant: qui senis sestertiis medimnum metiuntur. Hujusmodi jugerum Romanum sex modios tritici ad serendum requirit. Minutum tributum est, quod datur Imperio: sed multum frumenti est, quod reddit tam magnum jugerum. Sed istud tributum militare est; si miles non sit, qui novas aedes, nova jugera acquiret; is pro singulis aedibus quaternos aureos, in singula jugera ternos pendet modios. Haec tributa si exiguntur; minime gravia sunt colonis? et quantam quaeso accessionem facient aerariis?

Et haec commoda si accipient milites: an non putas multos fore milites; qui in regionibus fertilissimis, hujusmodi commoda adepti et possidentes, non malint novas sedes constituere; quam ad patriam vel sterilem, vel ab aliis occupatam redire? praesertim cum simul cum amplificatione Imperii, etiam commodorum additamenta alii sint expectaturi.

Huc usque igitur decurrit oratio; nempe ad novam urbem Romam; et quantum ultra illam camporum est, qui coli absque incursione hostium atque defendi queant; et ulte rius quam longe lateque inter flumina fieri poterit,

Redeo nunc intro, et in Imperium, et in patriam nostram: ubi angustior est modus jugerum, ut in Alsatia; ubi longitudo saepe jugeri non superat centum pedes: neque latitudo quin quaginta: et tamen ternos exigunt domini a colonis modios: aliqui quaternos: nonnulli senos: an non aequum censes his dominis, ad aerarium militare imperare in singula jugera, singulos denarios? quantulum illud tributum domino esset, quanta vero accessio ad aerarii rationem fieret?

Vide, Nervi qui praeter calam cucurri, nunc me ad casam meam reversurum esse; et quantâ cum commoditate et facultate pecuniarum, quas mitto ad exercitum. Cogita enim quantum hinc Sigethum usque locorum sit; et quantum camporum hinc usque in Phrysios, et ad Daniae usque fines nostros.

Opinor, Nervi, te idem velle, quod ego: et tametsi idem sentias; tamen non idem pronunciare, quod ego: et tribuo tibi has partes in hoc sermone. Metuis enim, ne evulgetur. Deinde si tamen aliud sentias; qui solet esse tuus pudor: tamen joco sermonem claudere in omni conclusione, quam sermonem impedire. Tamen quoniam horae sonitum audimus: dic quaeso, quid de nova urbe et nova civitate statuas?

aedificatam non video: ubi locus idoneus? ubi materia? ubi lapides, ligna, calx? ubi tot fossores, quot haec festinatio requirit? ubi instrumenta necessaria? ubi ocium ab hoste? ubi commeatus? frumenta? pabula? Nil, inquis, mortalibus arduum. Vide ne coelum tuâ petas stultitiâ: et Iovis iracundi metuas fulmina.

Tum ego: Istud, inquam, sapere est: sed credo etiam ego vos petere, quod ego peto: cibum habere nos, qui sapiat. Equidem peto, ut et hic nobis sapiat: et nos Reipublicae Christianae recte sapiamus: et omnes recte sapiant, quibus majora sunt expectanda et metuenda pericula. Non, inquam, ego tibi respondebo, Nervi, de hac urbe: ut quarto sermoni relin quam, quod utiliter et salutariter explicari possit.

Vegetius in Prologo lib. 3

M. Cicero Philip. 7.

AD SERENISSIMVM PRINCIPEM D. MATTHIAM, ARCHIDVCEM Austriae, Legatum Augustalem: Caeteros item SACRI ROM. IMPERII Principum ac Procerum omniumque ordinum et statuum Legatos et Oratores dignissimos in Comitiis Ratisponensibus congregatos: NICOLAI REVSNERI IVRISC. Praefatio.

I. AD RVDOLPHVM II. CAESAREM AVGVSTVM IMPERATOREM Romanum PROLOGVS SAGATVS Joannis Sturmij In libros quatuor de bello Turcico administrando.

AD ILLVSTRISSIMOS DOMINOS ELECTORES PRINCIPESQUE IMPERII PROLOGVS LORICATVS Joannis Sturmij

AD RVDOLPHVM II. IMPERATOREM SEMPER AVGVSTVM: DE BELLO TVRCICO administrando. Joannis Sturmij SERMO PRIMVS PHTHARTICVS.

AD RVDOLPHVM HVIVS NOMINIS II. ROM. IMPERATORBM SEMPER AVGVSTVM DE BELLO TVRCICO administrando Joannis Sturmij SERMO SECVNDVS ANAPORISTICVS.

AD RVDOLPHVM HVIVS NOMINIS II. Imperatorem semper Augustum DE BELLO TVRCICO administrando. Joannis Sturmij SERMO III. POLEMICVS.

LEX I. AGRARIA ET QVAESTORIA.

LEX II. De beneficiis demortuorum.

LEX III. DE SORTIBVS.

LEX IV. EPVLARIS.

LEX V. DE CLIENTELIS.

LEX IV. DE COLONIS DEDVCENDIS.