NB: Greek words may not display properly on your browser (Sgreek Greek font installation required; see http://www.silvermnt.com/fonts.htm).

SVMMA PRIVILEGIORVM:

Cautum est Privilegiis Serenissimorum Potentissimorumque S. R. I. Vicariorum, ne quis unquam libros Hermanni Conringii cura scriptis vel editos, citra ejus heredumque consensum, intra limites Vicariatuum inprimat, aut alibi impressos divendat: poena delinquentibus dicta, amissionis omnium ejusmodi librorum et solutionis decem marcarum auri. Prout latius definitur ipsis Privilegiorum tabulis.

VIRO GENEROSO SVEDERO THEODERICO KLEIHE Regio Svecico Consiliario et Regiminis Ducatus Bremensis ac Verdensis Praesidi etc. S. P. D. HERMAN. CONRINGIUS.

OMnes homines, prius aliquod opus quam aggrediantur, summo utique niti studio decet, quo instituti operis naturam conditionemque probe exacteque intelligant; quid alienum nempe

ab illo sit, quid illi proprium atque ad consummatam ejus perfectionem pertineat, quibus modis et instrumentis debeat effici, quis ordo denique in agendo sit observandus. Enimvero quem horum quidquam fugit, nae ille non multum poterit labi ac decipi, eoque saepenumero oleum quod ajunt atque operam perdere. Quandoquidem praeterea raro contingit, uti sine magistro artem efficiendi alicujus operis assequaris, manifestum hinc est, etiam optimos magistros artis praenovisse, apprime esse utile, si non necessarium; ac proinde opus aggressuro hoc quoque provide faciundum. Quod in universum autem quodvis ad opus probe exequendum exigitur, idem in scientia atque arte qualibet venit usu. Quaelibet scilicet earum postulat sui aliquam [gap: Greek word(s)] : qua haud instructus si exacte discere illam tentaveris, perinde ferme fuerit atque si pedibus destitutus progredi conaberis. Non equidem nego et rudem hominem posse aliqua prodire tenus; ut idem autem non frequenter vel cespitet, vel praeter propter divagetur, vel haereat in alienis, vel ignoret quae scire par erat, vel incerta

pro certis amplexetur, vel nesciat qui sectandi sibi sint, cavere haud poterit. Et vero docet utique hoc ipsum omnis pene aevi usus. Quod sane tot artes scientiasque aemulantium studia, labores, impensae, parum adeo hactenus profecerint, quodque ea sit perfectorum undique scriptorum raritas, ingens autem copia seu plane ineptorum seu plebejorum, fortassis huic uni imperitiae haud injuria adscripseris. Perspexit hoc ipsum jam olim optimus docendi maximusque magister Aristoteles: ac proinde ad accuratiores quasque [gap: Greek word(s)] admisit neminem, nisi qui praeter alias discenti cuique necessarias virtutes et eruditionis attulisset elementa; ut Gellius quidem vertit illa Graeca, [gap: Greek word(s)] . Quantumvis enim possit videri, id quod placuit doctissimo Nunnesio, illis vocibus intellectas olim liberales artes quae appellantur, quasi illae sint Philosophiae velut [gap: Greek word(s)] ; quandoquidem tamen in superstitibus summi illius viri voluminibus, illa ipsa quam diximus peritia [gap: Greek word(s)] , ejusque ignoratio [gap: Greek word(s)] audit, et huic tot circa scientias ipsas ab aliis commissi errores adscribuntur,

illam vero semper praediscendam esse usque adeo sedulo urgetur: cui fiat verosimile, non hanc potissimum praeviam peritiam [gap: Greek word(s)] nomine Aristotelem postulasse? Ego sane et consilio et exemplo tanti viri monitus, nihil unquam in docendo prius habui: quam doctrinae cuivis suam paediam praemittere, adjuncta semper exacta recensione omnium hactenus editorum illius argumenti scriptorum; quoniam hoc etiam, cum praescire discentibus necessarium, tum praedocere ingenui fidelisque magistri in officio esse, existimaverim. Quin imo haud satis habui ore hoc agere: illi fini simul et libellos aliquot condidi; nuperque adeo, qui seorsim Civili Philosophiae discendae inserviant, binos publicavi. Iis vero et aliorum istius generis opuscula quaedam addere, operae fore pretium judicavi: quandoquidem visa illa mihi sunt itidem prae alijs pereximia atque utilia, in nonnullis fortasse etiam meis meliora, inventu tamen nostris hominibus rara, quorum debebant in manibus versari. Sed et ita demum omni illa curâ Paediae Politicae liberari me posse censui: quo imposterum liceat

mihi inoffenso pede ad ipsam illam Philosophiam publicis scriptis justa [gap: Greek word(s)] excolendam progredi. Apud eos nimirum, qui non amplius [gap: Greek word(s)] sed [gap: Greek word(s)] fuerint; quales lectores auditoresque [gap: Greek word(s)] quaeque, ac proinde et Politica ipsa Philosophia, non vulgi jam more, ceu hactenus fere est factum, verum ad accuratae scientiae instar pertractanda, unice exigunt. Caeterum tibi quidem potissimum, Generose KLEIHE, hos libellos nunc ego mitto, quandoquidem ipsos eorum auctores, Grotium, Scioppium, et Naudaeum cum vivos familiarius novisti, tum ob ingenij praeclara monumenta etiamnum singulari cultu prosequeris. Non possunt quoque non delectare Te multum haec Politica [gap: Greek word(s)] , quoniam ducunt manu ad illam Prudentiam plene exacteque discendam, quam tot jam annos, amplissimis in republica muneribus, pace belloque, domi item ac foris, summa cum nominis laude, et hinc ipsiusmet etiam incomparabilis quondam Regis et vere Herois CAROLI GUSTAVI inusitata benevolentia ac favore conciliato, feliciter exerces.

Quinimo ausim equidem sperare, solito etiam gratiora tibi haec futura, propterea quod a mea manu, omnia infinitis locis sint correcta atque ad usum aptiora reddita, Scioppiana vero simul quam meruerant animadversionem acceperint. Neque vero mihi latet quantum me ames, quamque tu soleas, ut ille olim sui Catulli,

Ac proinde non equidem dubito, quae publice nunc mitto publico te etiam favore dignaturum: idque, ut in publicum quoque prodas illum amicum animum, quo me a multis jam annis in arcano quasies prosequutus. Neque vero fas fuerit, ut sacra amicitiae nostrae sive tu sive ego apud quenquam dissimulemus. Equidem Deum veneror, ut diu queas ceu hactenus rei publicae prodesse; praesertim in tranquilliore illo et summo munere, quod post exantlatos gravissimos labores, quasi in solatium et praemium, prudentissimorum Regni procerum judicio, nunc aggrederis.

HERMAN. CONRINGIUS BENEVOLO LECTORI S. P. D.

EDitis in lucem et Propoliticis et libro de Civili Prudentia, potuissem equidem censeri, jam satis me fecisse officio, nec abs me amplius circa Paediam quidem Politicam jure quidquam desiderari. Quandoquidem tamen etiam ab aliis isthoc in argumento egregia navata est opera, quorum libri itidem civilem Philosophiam aemulantibus queunt insigni esse usui, non permittendum censui, illos quasi subductos jam esse manibus, vel certe minus debito versari. Nec enim illo sum animo, ut me solum legi et aestimari velim, reliquos negligi vel contemni: quantumvis forte plus quam alios in hoc campo me saltim laborasse, (quid enim praestiterim alij judicaverint) citra arrogantiam queam profiteri. Et vero svadeo ego etiam atque etiam, ut non mea duntaxat sed etiam aliorum [gap: Greek word(s)] scripta Politices

studiosi terant diligenter. Nec enim non et ab aliis operae hic est factum suum aliquod pretium. Hujus enim utique argumenti fere sunt Antonij Quaerengi Patavini quinque libri, â Leone etiam Allatio in Apibus Vrbanis laudati. Quorum I. inscribitur: De unica totius Politicae methodo, et Averrois vera sententia in explicatione subjectae materiae librorum ad Nicomachum II. De Platonis Aristotelis et Polybij politicis in rebus dissensione. III. Quarum artium universalis Politice praesertim sit architectonica. IV. De Historiae pragmaticae Polybianae triplici fine: unde scriptoris officia vel negligenter vel prave a Luciano tradita eliciuntur. V. Veterum Historici quâ in re differant a Pragmaticis. Paedeutici etiam sunt Joannis Caselij Propoliticus et qui [gap: Greek word(s)] vocatur: vel ideo majoris aestimandi, quod primi in Germaniâ vindicaverint hanc Philosophiam a Romani juris peritia, quae in nomen illua apud nos passim improbo ausu involaverat. Hujus loci quoque sunt et Joannis ab Affelen Vir Politicus et

Joannis Bornitij De Prudentia Politica comparanda Politicus Discursus. Non alio pertinet et Danielis Heinsii Oratio de Civili Prudentia. Quantumvis vero non equidem scripta haec asperner, sed omnino commendem, illorum tamen omnium novam dare editionem non duxi ex re fore; idque quandoquidem vel sunt jam in manibus vel non tanti, ut aliis suppetentibus opus sit horum lectione desideria et tempora ad ipsam Politicam scientiam adspirantium remorari. Publicavi igitur duntaxat non nisi haec quae vides opuscula, quandoquidem et rariora sunt visa, et prae aliis habere aliquid eximium.

Dedimus autem primum hoc in ordine locum libello Gasparis Scioppij, non quod praestantior reliquis, sed quod argumentum videretur illum sibi poscere: ipsam nimirum Paediam illustrare conatus: et hactenus in Germania liber paucis fuerit visus, Romae duntaxat et Mediolani semel editus. Nec tamen titulo liber ipse respondet: cum partem duntaxat Paediae illius tangat quam universam titulus pollicetur: ceu apparebit facile nostra cum hisce

conferentibus. Habet vero liber ille cumprimis hoc egregium, quod doceat, minus rectarum quoque rerumpublicarum institutionem a Politica doctrina abesse haud oportere: qua in re et olim a scientiae hujus magistris fuit peccatum, et hodie impingitur passim graviter. Caeteroquin recta omni ex parte reliqua haud dixeris. Adeo sane multa minus proba edenti mihi occurrerunt, ut veritus incauti lectoris deceptionem, censuerim opus esse meis in quaedam loca Animadversionibus: quas proinde sub finem voluminis attexui. Suspicor pene, ut alia ita etiam hunc librum editum a Scioppio, quo Jesuitis aegre faceret, qui N. Machiavelli scriptis sacrum exilium in Romana curia procuraverunt, edita illa, perquam inepta licet, Antonij Possevini in Machiavellum censura. Olim sane ipse Scioppius inter probra Machiavelli doctrinam Danieli Eremitae objectaverat in sua Oporini Grubinij ficto nomine edita Amphotidum Mantissa: nondum plene ardens Jesuitarum odio. Jam tum enim quidem inter illos minus bene conveniebat, quod hic non dubitasset quaedam Jesuiticae

disciplinae, quantum ad humanitatis studia politioremque literaturam attinet, reprehendere, illi vero sua omnibus numeris perfecta et consummata venditantes aequis auribus haud excepissent reprehensiunculas: quin ea propter ex injuriis sibi factis Scioppius quidem prope ad gravissimas inimicitias cum quibusdam Sociorum jam descenderat: quod Mantissa ipsa docetur. Verum haec inimicitiae non nisi levia fuerunt exordia: quae tempore creverunt tandem in odia plusquam Vatiniana, famosis utrimque publicatis libellis etiam in vulgus haud dissimulata. Etenim veluti Scioppio animus inquietus, elatus, nescius cedere, sagax vitiorum hostilium inquisitor, eorumque in vindictam contumeliosus proditor: sic Jesuitis ex adverso par indoles, at potentia sese suaque tuendi atque vindicandi imo et laedendi longe fuit maxima. Et vero hanc quoque Scioppij Paediam ad suam injuriam pertinere creditum Jesuitis: eoque et Henricus Wangnereckius Jesuita Dillinganus acrem illi et conviciis refertam censuram opposuit: quamvis in Machiavello insectando potissimum occupetur,

et nimis aperte praese ferat cum iniquum in Scioppium animum, in scirpo quaerens nodos, tum Civilis Philosophiae et ipsiusmet Logices magnam inscitiam. Hic videlicet ille est (quantum ex viris fide dignissimis intellexi) qui etiam Ernesti de Eusebiis ficto nomine, post turbavit adeo Pacis Germanicae negocia, insano duntaxat religionis praetextu ausus ipsamet humanae societatis fundamenta convellere. Theologus inepte superstitiosus, et Politicus indoctissimus. Defuisse autem et Scioppio solidam Politices peritiam produnt praeter hunc libellum et scripta ejus reliqua omnia: in quibus hujus vix aliquod repereris vestigium. Quo factum quoque arbitror, ut denique in nescio cujus ordinis vanissimum formatus vatem, non jam Politicus sed divinus, fata Illustrium quarumque familiarum praedicere sit conatus: quo tempore Jesuitas metuens Patavii quasi in custodiam sese sponte compegerat.

Plenior longe bonae frugis est Gabrielis Naudaei Politicae Bibliographia: quippe qui exhibeat inusitatam copiam Politicorum voluminum, idque judicio sic satis exquisito. Nec vero ea

in re quisquam illi temere par: ut fuit reveradum viveret [gap: Greek word(s)] quaedam [gap: Greek word(s)] , qua laude Dionysium Longinum affecit quondam Eunapius. Nec tamen ego vel illius libri probaverim omnia. Vtique enim nimis multus est in iis quae ad Philosophiam istam civilem neutiquam faciunt. Qualia sunt quae de Moralis et Oeconomicae doctrinae, ad pag. usque 59: a pag. item 73. ad 79. religiosarum controversiarum: pag. 30. de [gap: Greek word(s)] xoticarum rerum: pag. sequente de litium inter aliquot nostri temporis respublicas versantium: pag. 84. et 85. de singularium certaminum: pag. 97. ad 100. de artificij epistolici: a pag. 102. ad 107. de cognoscendorum animi latentium affectuum: et pag. 109. de Artis Historicae, scripto ribus adferuntur. Nihil quidem horum non scitu utile est homini Politico, et in vita civili: verum non id omne ad Philosophiae hujus locum pertinet. Pari sane jure nihil non librorum Politicis annumerandum esset: cum eorum nihil non vitae civili inserviat, praesertim si Practici sit argumenti aut Artis alicujus

opera illustret. Sunt porro complura scripta ad Philosophiam hanc discendam perutilia quorum nullam reperias ibi mentionem: ceu facile apparebit saltim ultimum libri mei de Civili Prudentia caput conferentibus. Ordo quoque tractandi haud parum est desultorius: non utique formatus ad justos comparandae illius Prudentiae gradus, exordio scilicet capto ab experientia singulari ad universalia axiomata, et hinc facto progressu ad [gap: Greek word(s)] , sive particulatim sive totius methodi. Vereor etiam, ut dictionem recte semper sese habere jure dixeris: quamvis plaerumque elegans sit et arguta. Nec alienum tamen superesse, nec deesse quidquam necessarium, nihil etiam nisi probe ordinatum et perspicua oratione propositum, inveniri in quovis consummato libro oportere, notum est. Quin ipsemet Naudaeus, ut erat vir optimus, agnovit ultro sui hujus libelli non satis exactam [gap: Greek word(s)] in sua ad me Epistola, culpamque est deprecatus. Improbus vero fuerit qui formosum illud corpus ob exiguos aliquot naevos criminetur. Praesertim

cum librorum illa alienorum recensio, Politica licet non sit, tamen insigni utilitate non careat. Mihi sane mirifice placuit semper libellus, vario suo quod mihi etiam praebuit commodo. Nec vero non facile ignosco qua etiam parte nonnihil displicet: miror potius hominem a Bibliothecis remotum eam librorum vim de memoria promere potuisse. Hinc adeô nunquam non laudavi aureum opusculum ex merito: nec detrectavi nunc laborem cum ab infinitis mendis illud liberandi, tum quo ordo nonnihil solito magis pateret, numeris illud margini appositis et literis majusculis distinguendi, subjuncto item indiculo usui multo aptius reddendi. Neque vero non haec editio omnibus aliis, ipsimet etiam Venetae, longe praestat, sive emendationem spectes sive usum ipsum. Quod haud difficile fuerit perspectu hanc cum aliis justa industriae contendentibus.

Hugonis Grotij Epistola quam ad Benjaminum Auberium scripsit parva quidem mole est, saepius etiam edita: veruntamen

digna omnino mihi visa quae subjungeretur, vindicata simul a mendis quae irrepserant. Magnum scilicet et acre fuit viri nunquam satis laudandi ut in aliis ita etiam in hisce judicium: quod deinceps longo rerum maximarum usu plurimum est roboratum. Quantum sane ille valuerit in civilibus quoque negotiis aestimandis, luculento sunt testimonio et Historiae Belgicae et quae hactenus lucem nondum vidêre complures Epistolae Politicae. Vt proinde etiam in optimorum scriptorum censura possis secure satis Grotio credere: certe non temere ab illa sit abeundum.

Majore quam ipsa Grotiana studio elaborata est Christophori Coleri Epistola. Elegans etiam est et nitida. Iudicat plaerumque optime. Ego sane non nisi in paucis ab illa dissenserim. Non tangit tamen, ceu par erat, illa omnia quae Politicae discendae commoda sunt: ex adverso laudat alia â studio illo aliena. Multo minus autor potuit indicare verum Historiae usum: non satis gnarus scilicet quid ab experientia quid a ratiocinatione Philosophia isthaec

queat consequi. Nihilominus meretur isthaec Epistola etiam saepius repetitam lectionem, cujusvis cui Politica studia cordi sunt. Atque adeo hac de caussa dedimus et illi suum in hac farragine locum quamvis ultimum.

Caeterum de instituto nostrae hujus editionis satis dictum est. Tu Lector Benevole fave huic etiam nostro in commodum publicum impenso labori, eoque utere fruere; atque jam imposterum a nobis ipsammet Civilem Philosophiam, saltim per partes, exspecta. Nec enim isti etiam tuae exspectationi defuerimus: modo tu favere perrexeris; contemptis mecum cum aliis improbis voculis, tum illis immanibus convitiis, quae nuper in me, ille spe et voto biantem corvum misere deludente, ex inepto aulico cancellorum inspectore (agnoscis [gap: Greek word(s)] Thaboricam) in scholasticum ridicule deformatus sycophanta, incertum quo dizytho furiose ebrius, ore impuro evomuit. Helmestadij in Academia Julia, Anno M DC LXIII. Prid. Non. August.

C. V. GASPARIS SCIOPII CAESARII ET REGII Consiliarij PAEDIA POLITICES Sive SVPPETIAE LOGICAE SCRIPTORIBVS POLITICIS LATAE

Potest denuo imprimi

Fr. Vinc. Aquens. Provic. [perhaps: Provinc.] S. Officij Med.

Fr. Al. Bariola Consultor S. Officij pro Illustrissimo D Card. Archiepisc.

Vidit Saccus etc.

Lectoris Admonitio.

QVo minus novum aut mirum tibi accidat, Lector benevole, quod multis Politicorum censoribus Apaedeusiae dicam scribo, ipsum Aristotelem Ethicorum Eudem lib. 1. cap. 6. prius a te velim consuli. Ibi enim duo quaedam invenies; quae non in illorum magis temporum aequales, quam in homines aetatis nostrae dicta videantur. Primum ait, quibusdam, qui de Politicis rebus disserant, non parum saepe usu venire, ut in medium afferant [gap: Greek word(s)] , idest, rationes a negotio proposito alienas atque inanes. Deinde, contingere non raro, ut homines usu periti, et in rebus agendis versati ab alijs disputando vincantur, qui artem ipsam civilem sive Politicam non didicerint, nec rerum civilium usum habeant. Vtriusque vero rei causam eorum, qui vincuntur aut aliena afferunt apaedeusiae assignat: quae quid sit, totidem verbis mox declarat: [gap: Greek word(s)] . Idest, Ignoratio Paediae est, non posse judicare in unaquaque re, quae rationes propriae, quae alienae afferantur. Atque hinc intelligi potest, ut quis recte de Politicis disserat, nequaquam satis esse, si vel multo studio, vel rerum hominumque usu Politicam didicerit, sed hoc amplius requiri, ut sit [gap: Greek word(s)] sive Paedia instructus.

Quod ipsum tertio Politicorum capite septimo vel undecimo in hunc modum affirmat: [gap: Greek word(s)] . In his verbis faede interpretes

allucinantur, existimantes [gap: Greek word(s)] esse usu peritum artis, sive, qui a pueritia expertus sit circa artem, cum revera is sit, qui ex Analyticis didicerit, quid in arte recte secusve tradatur, quid proprium sit sive homogeneum, quid heterogeneum sive alienum. Alius nempe Medicinam facit sive exercet, nesciens quare hoc aut illud faciat, qui est velut opifex, sive usu peritus aut empiricus: alius artem medendi scit, ut causam possit reddere, cur quicque faciendum sit, qui velut Architectus praeest operi: alius denique quamvis nec usum nec scientiam medendi habeat, novit tamen, quid male aut bene ab eo dicatur, qui Medicinam docet vel de illa disserit qui est [gap: Greek word(s)] in arte Medica, sicut alij in alijs artibus, nonnulli quodammodo in omnibus. Recte igitur princeps Peripate ticorum Nunnesius in Physicarum Institutionum praefatione, ubi accuratissime nec minus eleganter de Paedia disserit, sic Aristotelis verba convertit: Medicus est et Faber, et Architectus, et tertius qui Paedian tenet artis. Sunt enim tales in omni prope arte periti, quibus tam concedimus judicare de artibus, quam ijs qui scientiam tenent.

Idem ipsum Philosophus de Scientia et Paedia principio libri primi de Partibus animalium docet, sed quid sibi velit, propter locum infeliciter Latine a Theodoro Gaza redditum, parum multi percipiunt. Verba ejus sunt. [gap: Greek word(s)] . Putat Gaza Paedian esse Peritiam, sive notitiam ex usu: cum sit [gap: Greek word(s)] , velut ipse docet Aristoteles in extremo ejusdem libri primi, dest, ratio, modus, viaque tractandi, ut ibi recte ipse Gaza interpretatur; quam

aliter Aristoteles in calce primi Metaphysici minoris [gap: Greek word(s)] , id est, Scientiae modum appellat. Proinde nec [gap: Greek word(s)] est probe peritus, ut Gaza vertit, sed Analyticus sive Paedia instructus: qui novit, qua via ac modo artes et disciplinae tradi debeant. Tandem male Gaza Methodum interpretatur viam et rationem docendi, quasi eadem esset ac Paedia; cum Aristoteli solemne sit ea voce uti pro cognitione, arte, scientia, quod et interpres ejus Alexander in primo Topicorum testatur. Locum igitur totum rectius sic converterimus: In omni contemplatione et diseiplina, tam nobiliori quam ignobiliori, duos esse habitus apparet, quorum alterum rei scientiam, alterum Paedian quandam, seu tractandi modum, recte quis appellaverit. Ejus enim qui Paedian habet munus est, posse solerter judicare, quid recte, aut quid non recte explicet is qui dicit.

Iam cum Padiae sit, rei ad tractandum propositae [gap: Greek word(s)] sive sua ac propria, Apaedeusiae vicissim [gap: Greek word(s)] sive aliena in medium afferre: non illum modo [gap: Greek word(s)] , idest, nulla Paediâ nulloque delectu disscrere Aristoteles insimulat, qui ea, quae Loco, sed etiam qui quae Genere aliena sunt, tractat. Deijs, quae Loco aliena sunt, totus liber primus de Partibus animalium argumento fuerit, cum in constituenda ejus tractationis Paedia hoc potissimum consilio occupetur, ne saepius eadem iterare, sive de ijsdem rebus pluribus locis dicere sit necesle. Itaque ut suo quicque loco diceretur, hunc Physiologiae limitem sive terminum, idest, methodi praeceptum fixit: ut a generalioribus ad specialiora fiat progressus. Sic enim fit, ut quae in Generis tractione diximus, posterius in explicandis eius formis sive speciebus iterare minime necesse habeamus. Quae Genere sunt aliena sive alterius generis, vel ad ipsum artis aut disciplinae subjectum pertinent, vel ad instrumenta quorum in subjecto quoque tractando usus est.

Itaque in III. Metaphysic. III. quibusdam Philosophis, ut ignorarent quid Physico, quid primo Philosopho seu Metaphysico subjectum sit, [gap: Greek word(s)] , propter Analyticorum paediae inscitiam usuvenisse affirmat: nec minus Rhetoribus, ut se pro Politicis venditarent, in 1. Rethor. 11. quoniam scilicet fines artium Politicae et Rhetoricae, sive quid utrique earum proprium quid alienum esset, ex Analyticis judicare non didicerint. Illa enim docent Paediam, idest, artis cujusque tractandi modum et viam: cujus inter prima praecepta est, ut demonstrationes sint propriae, non alienae, neu de genere ad genus fiat transitus. Quod praeceptum a Pythagora neglectum fuisse, in principio Magnorum Moralium queritur, [gap: Greek word(s)] , quoniam virtutes ad numeros veferens nequaquam ea inquirendi usus fuerit ratione, quae esset virtuti sua aut propria. Ejusdem culpae statim reum agit Platonem; partim quod virtutem cum tractatione ejus, quod per se bonum est, miscuerit, partim quod cum de humano bono dicere instituisset, de Deorum bono egerit. Rationem sic reddit: [gap: Greek word(s)] , non enim hoc ei disputationi proprium, sed alienum est. [gap: Greek word(s)] , non enim huic et illi quicquam commune est. [gap: Greek word(s)] : super illo alterius loci sermo, et aliena ejus est consideratio. Eamdem Apaedeusiae notam III. Metaphys. IV. Philosophis illis inurit, qui omnium principia, cum certa sint et probationem habeant nullam, probare nihilominus conantur. [gap: Greek word(s)] . Est enim paediae inscitia nescire, quorum oporteat quaerere demonstrationem, quorum vero non oporteat.

Idem ipsum habet argumenti, quod principio quarti Politicorum Platonem multa quidem praeclara de Optima

Repub. scribere, ab utilitate tamen aberrare insimulat. Nam Politica est utilitatis publicae scientia, sive eorum, quibus uti possumus ad condendum tuendumque statum. Quorum ergo nullus eam ad rem usus est, sunt censenda Aliena, neque sine apaedeusia in schola Politica tractari possunt. Alienae quoque sunt Politicorum praeceptorum rationes, quamvis verae, quamvis utiles, si ad sublimiores scientias pertineant; neque [gap: Greek word(s)] , seu Paedia praeditus existim abitur, qui eas vel ipse ad disputandum aduocare, vel ab alijs exigere fuerit ausus, Hoc in principio Ethicorum Nicomachiorum Aristoteles his verbis perspicue docet: [gap: Greek word(s)] , (idest ejus qui paediam didicit) munus est, eatenus exact am in unoquoque genere explicationem requirere, quatenus pati rei ipsius natura potest. Simile enim vitium videtur, Mathematicum verisimilibus utentem approbare, et ab Oratore demonstrationes exigere.

Atque ex istis Aristotelis auctoritatibus explorato judicari potest, quatenus de Principis pietate in acroasi Politica praecipi debeat. Cum enim pietas justitiae species sit, justitia vero Philosophiae morali subijciatur, non est dubium, Principi a parentibus et dom esticis morum magistris veram pietatem accurate instillari debere. Rursum cum eadem sit inter causas administras sive instrumenta salutis animae, ejus tractatio ad Theologiam pertinet, adeoque Theologi ejusque qui verbum Dei praedicat, officium est, Principem ad pietatem inflammare. Politicus et ipse Pietatem ei praescribit, non aliter tamen, quam quia sit ad conservandum stat um utilis. Nam Finis artis cujusque vel disciplinae, omnium adjumentorum sive instrumentorum (vulgo Mediorum) ad finem idoneorum mensura seu norma est. Quicquid ergoin Politica praecipitur, nisi vim habeat efficiendi Finem ejus, qui est Status conservatio, nequaquam [gap: Greek word(s)] , sive proprium, sed alienum

merito perhibetur. Pietas igitur cum ingentes ad conservandum statum vires habeat, om nino a Politico praecipi debet. Sed cum aliam ejus Vtilitatem ex Theologia sive sacris literis, aliam ex Politica vitaeque civilis usu notam habeamus, Paedia postulat, ut suam vterque doctor, non alienam Vtilitatem commemoret.

Sicut ergo Theologus Principem hortabitur esse Pium; ut Deum sibi reddat propitium, eoque pacto et imperium ejus prosperetur et anima salua fiat, quoniam Deus glorificantes se glorificat, 1. Reg. 2. et Pietas ad omnia ut ilis est, promissionem habens vitae, quae nunc est, et futurae 1. Tim. 4. Similiter Politicus Pietatem ante omnia Principi commendabit, quoniam ea hominum animos illi reddat propitios, ut eum cum ament, tum revereantur, quibus duabus rebus imperium conservari palam est. nam qui Pius est, Deo reddit debitum, adeoquejustus est et vir bonus, unde aliorum erga illum exsistit A mor: et cum Deus sit justus, abesse non potest, quin Principem sui a mantem et reverentem redamet, et adversus inimicos tueatur, unde eum ab hominibus respectari colique contingit.

Sic, inquam, et Theologus, et Politicus de Pietatis utilitate praecipere, non alter alterius fines debet inuadere: nisi suspicionem movere velint, se cum Rationem nobis a Deo datam, tum Rationis Artem divino beneficio a Philosophis inuentam et traditam, nihili facere, eaque inuita nullo discrimine quiduis quovis loco inculcare velle.

Quis dubitet, quin Morborum omnium causa sint peccata? Neque tamen Medicus [gap: Greek word(s)] , imo stoliditatis iustam effugerit reprehensionem, si de causis Febrium disputans peccati Originalis et Actualis mentionem inferat, eumque qui morbis carere velit, peccata fugere jubeat. Vt enim verissima sit ejus disputatio, neque non multiplicem hominibus afferre possit utilitatem; tamen quoniam [gap: Greek word(s)] non suam, aut propriam, sed alienam et heterogeneam esse constat, eâ supersedere, nec in alterius artis fines inuadere debuit.

Similiter igitur Politicus Paediae legibus parere, eaque quae alteriys sunt generis, quamvis verissima sint et utilissima, ab Acroasi sua submovere debet. Caetera Paediae ipsius nostrae lectio aperiet. Vale.

C. V. GASPARIS SCIOPPII PAEDIA POLITICES, seu SVPPETIAE LOGICAE.

CVm sine controversia ingens sit plerorumque improbitas et impietas, qui hodie Politici perhibentur, inprimisque eorum, qui a regibus ac principibus singularis prudentiae opinionem consecuti, consuli ac sententias rogari solent (horum enim consilijs, si verum quaerimus, nullo justi injustique discrimine res geri, religionem, fidem, justitiam proprio emolumento posteriora duci: orbem Christianum dissidijs, turbis, ac bellis infestari: non dubium denique exitium regnis ac provincijs comparari, fatendum est) nullo tamen genere minor complurium videtur iniquitas et acerbitas, qui de optimo quoque et persectissimo artis Politicae doctore faciunt judicia. Cum enim Politica in tradendis ijs tota occupetur, quae utilia sunt condendo et conservando imperio aut Statui publico, vix utilitatem commemorare scriptor Politicus potest, quin nullam justi et honesti rationem ducere ab istius notae censoribus existimetur.

Vt autem alias, similiter hic, tantae injustitiae fons et origo est Imperitia. Nam ut ait Comicus:

Homine imperito nunquam quicquam injustius.
Qui nisi quod ipse facit, nihil rectum putat.

Imperitiae porro causa est, quod Logicam non satis didicere, quae rationis ars est, adeoque in judicio de subjectis artium et disciplinarum foede allucinantur, hoc est, ratione in re maximi momenti sine vitio uti nequeunt.

Quamvis autem hoc in primis [gap: Greek word(s)] , et incredibile visum iri sciam de hominibus, qui non modo se curriculum Philosophiae confecisse, sed etiam artem Logicam non minus quam caeteras Philosophiae partes, alijs praecipere posse gloriantur; non tamen vereor, nefidem apud eos non inveniam, quisuis ponderibus res examinare sciunt, neque sibi judicium aliena auctoritate extorqueri patiuntur.

Vt autem res tota fiat planissima, distinctius de natura Logicae quaedam monebo: tum quam longe ab ejus praeceptis recedant, qui notionem censoriam tam acerbe in Politicis scriptis exercent, quam potero brevissime demonstrabo.

Logicae igitur, quemadmodum et reliquarum perfectio in quatuor rebus spectatur, quae sunt Finis, Materia (aliter subjectum, sive objectum) Officium, et Instrumenta. Finis est extremum illud, ad quod omnia praecepta referuntur, cum ipsum alio non referatur; quod in Logica est Disserere, ex quo, Ars disserendi definitur, id est, ratione tractandae cujusvis rei propositae. Objectum est vel internum sive artis, vel externum sive artificis. Internum sunt praecepta, quae in arte traduntur: ut in Logicâ inveniendi ac disponendi praecepta. Externum est, in quo cognito artis praecepta exercentur, sive ad rem conferuntur, aut ad usum applicantur. Tale Logicae Objectum est Quaestio

aut Thema, sive id, de quo agitur: autres ad disserendum aut tractandum proposita. Eaque vel simplex, vel composita aut conjuncta, ex subjecto nimirum et attributo constans. Officium est opus extremum, quod ab attifice praestari oportet, ut fine proposito potiatur. Sic in Arte Logica officium est dirigere et rectificare mentis actiones sive operationes, ne quid, dum ratione utimur, vitij faciamus. Artes enim juvandae naturae inventae sunt, ut nimirum caveantur vitia, quae ab ijsadmitti observatum est, qui naturalem modo artis usum habent. Sicutijs, qui nullis Logicae praeceptis instructi derebus disserunt, usu venire apparet, ut allucinentur acvelut rationis solae cismum faciant; sive illi sim plicia apprehendant, sive componant aut dividant, sive denique argumententur, aut inventa ordinent. Nam quicquid mens agit, istorum aliquid sit oportet.

Sicut autem sermonis vitia, quae puritati adversantur, sunt omnino quinque, Barbarismus, Soloecismus, Novatio, Peregrinitas, et Archaismus, sive obsoleti verbi usus: similiter Rationisin universum quinque numerantur vitia, Obscurum, Ambiguum, Falsum, Inconsequens, et Alienum. Nam quicquid ad tractandum de re proposita affertur, aut explicationis, aut demonstrationis gratia adhibetur: ex quo argumentum vel Exegeticum sive explicans, vel Apodicticum, sive probans, exsistit. Explicare est quaestionis seu rei propositae naturam declarare per definitionem, distributionem, causas, effecta, subjecta, adjuncta, totum, partes, paria, similia, connexa, majora, minora, dissimilia, ante cedentia, consequentia, contraria, relata, quaeque istis subjiciuntur. Probare est aliquid medium afferre, cujus vi praedicatum de subjecto recte affirmetur

autnegetur. Nisi autem intelligatur quod affertur, nec adprobandum, nec ad explicandum erit idoneum. Obscuritas porro causa est, ut plane non intelligatur. Ambiguiras vero, ut aliter, atque oportet, intelligatur. Probando vero ineptum est, si sit vel falsum, vel inconsequens: quorum illud in compositione et divisione, sive in enunciatione, hoc autem in argumentatione spectatur. Quod denique Alienum est, nec explicationi, nec probationi est accomodatum. Potest autem dupliciter alienum considerari. Nam aut est prorsus heterogeneon, seu diversi generis. Vtcum quis in Physicis argumenta affert mathematica, et in politicis aut medicis theologica, quod vulgo vocant, De genere in genus transire. Aut cum sit ejusdem quidem generis, et rem propositam explicandi aut probandi vim habeat, tamen prius aut posterius non praesenti loco afferri debet. Nam methodus doctrinae sivae artis suo quidque loco collocare jubet, ut vitetur confusio, qua veritatis cognitio impeditur. Ista igitur rationis sunt vitia, quae ars Logica corrigere vel cavere docet, obscuris illustrandis, ambiguis distinguendis, falsis refellen dis, in consequentibus eneruandis, et alienis excludendis. Cui consequens est, ut qui in quacunque disputatione afferri aliena postulat (quod faciunt qui scriptores Methodi legibus servientes, et aliena circumscribentes, reprehendere non dubitant) eos ratione non satis sincere uti, ac propterea in scholâ Logicâ merito vapulare fateamur.

Postremo instrumenta artis ea sunt, quorum adjumento, siveope, praestat artifex, quae sui sunt officij. Et Logicae quidem instrumenta sunt Inuentio et Dispositio, sicut Rhetoricae propria Elocutio, et Actio. Inventio est ratio

excogitandi argumenti ad quaestionem tractandamm, id est, vel explicandam, vel probandam. Dispositio vero est apta inventorum collocatio. Cujus tres sunt species, Enunciatio, sive Axioma, Argumentatio, et Methodus. Cum enim argumentum explicans collocatur cum quaestione, vel themate simplici, vocatur Enunciatio, aut Propositio: in qua thema simplex est id, de quo argumentum dicitur; argumentum vero explicans est id, quod de themate dicitur. Vt si dicam, Virtus est habitus: Virtus, est quaestio, sive thema simplex, Habitus, est argumentum explicans. Cum vero argumentum probans collocatur cum themate conjuncto, dicitur Argumentatio. Vt si dicam, Virtus est Habitus, cum crebris actionibus acquiratur. Cum denique certa ratione alia argumenta et argumentationes priore, alia posteriore loco collocantur, dicitur Methodus. Verbi gratia. Inveni Virtutis definitionem, divisionem, causas, effecta, subjecta, adjuncta partes, consentanea, dissentanea; sed aliud horum prius, aliud posterius colloco: quoniam ejus rei certas habeo causas, nimirum aut veritatem, ut natura thematis, id est, Virtutis recte cognoscatur (quae Methodus doctrinae vocatur) aut personas, tempora, loca, aliasque rerum appendices, sive attributiones, aut circumstantias, quae jam Prudentiae est Methodus.

Videamus nunc, in quibus artis Politicae constet perfectio, ut de judicio istorum, qui tam inclementer de scriptoribus Politicis statuunt, id quod dixi fiat perspicuum.

Finis ergo Politices est Beatitudo, seu felicitas civilis. Quae [gap: Greek word(s)] definitur, id est copia rerum om nium ad vivendum commode et ex sententia necessariarum. Nam haec res est, quae homines impellit, ut in societate velint vivere; quoniam mutuis juvamur officijs, nec quisquam

invenitur, quisolus sibi praestare possit, quaevitae usus requirit. Materia subjecta, vel objectum hujus artis est Status, aut Respublica. Officium, partim condere aut instituere, partim conservare, et corrigere rempublicam. Instrumenta sunt, utilia et noxia publice. Nam conditurus aut conservaturus rempublicam, necesse habet effugere, quae statui nocent; praestare vero, quae statui conducunt. Vt fiat quod universe Spiritus Sanctus monet: Quivult dies videre bonos (sive, cui velut finis proposita est felicitas) declinet a malo, et faciat bonum.

Dupliciter igitur errant isti Politicorum censores, cum quod in arte nolunt tractari, quae sunt [gap: Greek word(s)] sive artis propria, tum quod postulant ea tradi, quae sunt aliena. De priori hinc existimari poterit. Proprium artis esse objectum, sive objecti tractationem ad artem pertinere, nemo nisi palam insanus negaverit. Respublicae igitur ejusque formae omnes, sive species, quae Politicae objectum sunt, a Politico tractari debent; ita ut praecipiat, quae cuique formae sint utilia, et noxia, sive quae sint causae, sive modi instituendi, conservandi, et euertendi singulas reipub. species. At enim isti vitiosas reipub. formas, praecipue vero Tyrannidem, ab arte exclusam volunt, quod tyrannidis condendae aut conservandae praecepta tradi piaculare censeant. In quo quantum eos ratio fugiat, non modo disputatio, sed et exemplum Aristotelis ac D. Thomae luculente demonstraverit.

Quod ad disputationem eorum attinet, de Politicae subjecto cum absolute, tum comparate agunt. Absolute quidem, dum demonstrant, Politici esse, non tantum de optima, sed etiam de qualicunque reip. forma, quamvis deteriori et vitiosa, praecipere. Comparate autem, dum Politico plus de vitiosis,

quam de rectis et laudabilibus reipubl. formis, laborandum esse affirmant. Quod nihil est aliud dicere, quam tyrannidem caeterasque vitiosas formas esse artis Politicae objectum, et quidem magis proprium, quam Regnum aliasque rectas et laudabiles formas. De priore inveniet Lector principio quarti Politicorum accuratam Aristotelis, et D. Thomae in ejus libri commentario disputationem: qua quod veri Politici munus et officium sit, quamque parum Plato illud custodierit, operose demonstrant.

Quatuor porro partibus id describunt, quarum Prima est nosse, quae reipub. forma sit absolute ac simpliciter optima, maximeque optabilis: Altera nosse, quae sit optima pro conditione rerum copiarumque praesentium, nam quorundam populorum ingenia ad optimam illam minime sunt accommodata. Sicut Asiaticos Agesilaus in servitute bonos, in libertate pessimos esse ajebat: apud alios vero rerum ad commode feliciterque vivendum necessariarum inopia optimam rempubl. quae [gap: Greek word(s)] , id est, rerum illarum copiam requirit, institui non patitur. Tertia pars est, nosse rempubl. quamcumque sibi oblatam corrigere ad salutem, et conservane, quod genus Aristoteles rempubl. ex hypothesi vocat. Postrema nosse quae forma reipubl. sit maxime communis, et plerisque hominibus accommodata. Ratio hujus sententiae haec ab illis affertur, quoniam omnes artes, quae de genere aliquo tractant, omnes etiam ejus generis species explicare debent, quod Inductione nonnullarum artium probant, ex quibus est Medicina. Nam Medicus cum circa valetudinem, quae Genus est, occupetur, non unam modo, sed omnes valetudinis species tractare, adeoque non modo, quae optima

sit valetudo aut corporis constitutio, sed etiam quae minus firma, quaeque deterrima, quaecumque denique ipsi offeratur, eam nosse, et restituere ac conservare debet. Atqui Politica est Ars, quae de Genere tractat, nimirum de Repub. Itaque omnes reipub. species explicare debet; non modo eam, quae simpliciter sit optima (quae nunquam fortasse nec fuit nec erit) sed etiam quae pro conditione rerum sit optima: et quaecumque tandem ipsi offeratur, scire debet, quomodo ea instituta fuerit, quibusque modis corrigi et conservari possit. Itaque Platonem errasse, nec Politici munere satis functum insimulant, qui tantum de optimo reipub. statu praeceperit: nullum enim ejus doctrinae usum esse, quod conditio rerum humanarum non ferat, ut optima repub. utantur: Politicus vero praecipere debeatea, quae hominibus utilitatem afferant.

Verba Aristotelis in Platonem sunt: Etiamsi caetera praeclare dicat, a rebus tamen utilibus aberrat. Non enim videnda est Optima tantum reipubl. forma, sedetiam ea, quae potest esse. Et infra: Oportet Politicum etiam ijs, quae in usu sunt, rebuspublicis mederi et opitulari posse. Sed quoniam multi D. Thomae verba audire malunt, eorum partem appingemus. Politicus (inquit) debet considerare politiam optimam simpliciter, et optimam ex suppositione, et quae pluribus civitatibus congruit. Sicut Medicus non solum considerat sanitatem simpliciter, sed sanitatem quae competit isti. In hoc autem multi loquentium de Politia defecerunt. Etsi in aliquibus dicunt bene, tamen in ijs Politiis, quae non quidem sunt optimae, oportunae tamen aliquibus civitatibus, defecerunt. Quia Politicus non solum debet considerare Politiam simpliciter optimam, sed etiam optimam ex suppositione, et eam quae cuique congruit, et quae possibilis est. Similiter debet Politicus consideraere Politiam faciliorem,

et communiorem omnibus. Isti autem solum de optima politia determinaverunt, quae multis indiget, ad quam paucipertingere possunt. Et ideo solum de illa, quae vix, aut nunquam esse potest, consider averunt Et ideo manif est um est, quod erraverunt.

Iam quod vitiosas et imperfectas reipubl. formas plus, quam rectas, ad Politici curam pertinere docuerint, hic Aristotelis locus 6. Polit. 6. argumento esse potest. Ea (inquit) Oligarchia, quae Tyrannidi simillima, ut nequissima est, ita majorem curam et cautionem desiderat. Quemadmodum enim corpora bene constituta, et ad bonam valetudinem probe conformata, similiter autem et navigia ad navigationem oportuna bonisque nautis instructa, plura incommoda sine laesione vel interitu sustinent: corpora vero morbosa, ac navigia fatiscentiae malisque instructa nautis, ne parva quidem incommoda ferre possunt, ita et pessima quaeque reipub. forma plurimam cautionem desiderat. Porro D. Thomae in hujus Aristotelici loci explanatione verba sunt: Sicut corpora animalium, quae bene disposita sunt ad sanitatem, propter bonam ad invicem primorum compositionem vel proportionem: et naves quae bene compaginatae sunt in or dine ad navigationem, possunt sustinere plures errores, ut puta ictus vel passiones ab extrinsecis, ita ut non facile corrumpantur propter illa. Illa autem corpora animalium, quae male disposita sunt propter malam dispositionem humorum: et naves non bene compaginatae, sed quasi resolutae, habentes pravos nautas, non possunt sustinere etiam modicos errores: imo corpora animalium talium amodicis passonibus corrumpuntur, naves vero hujusmodi ad modicum impulsum venti vel undae, vel ad ictum rupis franguntur. Ita est de rebuspublicis. Illae quae optime ordinatae sunt secundum rationem, multos impulsus et magnos sustinere possunt. Male autem ordinatae a modicis corrumpuntur, et ides majori indigent cautela.

Quam denique exemplo etiam suo Aristoteles et D. Thomas hanc suam de Politicae subjecto doctrinam stabiliverint, nemini qui librum quintum Politicorum, in eumque D. Thomae commentarium legerit, obscurum esse potest. Ibi enim devitiosis reipub. formis, earumque conservandi modis, accuratissime praecipitur. Et capite quidem undecimo de modis conservandi Regni, seu boni Principatus, paucis verbis disputationem absoluunt; sed in praescribendis modis, quibus Tyrannis conservari debeat, longe sunt copiosissimi, ita ut si quis versus numeret, quos in docenda utriusque formae conservatione expleverunt, duodecies tantum, et eo plus, Tyrannidi, quam Regno, ab eis impensum esse comperiat.

Et adhuc quidem satis planum fecisse videor, eos, qui tam iniqui sunt scriptorum Politicorum judices, contra quam Ratio ac Methodi leges ferunt, in arte Politica ea, quae artis propria sunt, tradi nolle. Reliquum est, ut eosdem [gap: Greek word(s)] , sive Aliena tractari velle, similiter demonstrem.

Cum igitur supra, aliud Genere, aliud Loco Alienum esse, ostenderim, quorum illud semper Methodo artis ac doctrinae, alterum etiam Prudentiae methodo adversatur, utriusque generis Alienum ab istis requiri videmus. Primum enim hoc nomine Politicos scriptores graviter accusant, quod non occupentur in describenda Tyrannidis foeditate seu turpitudine, ut ab ea vel occupanda, vel retinenda hominum animos deterreant. Hoc autem a Schola Politica alienissimum esse, et ad Ethicam vel Moralem pertinere, etsi nemini vere Philosopho potest esse dubium, tamen propter alios, quibus disciplinarum fines non aequenoti sunt, distinctius probare volo.

ETHICA seu Moralis Philosophia, quae ars benevivendi definitur, partim Regularis est, partim Exemplaris. Et illa quidem vel Dogmatica, vel Paraenetica seu Paedagogica: haec autem vel Characteristica, vel Historica, vel Fabularis. Non minus enim quam caeterae artes, Moralis partim regulis, partim exemplis docetur. Regulae verosunt vel generales, vel speciales. Illae Dogmata seu Decreta: haec Praecepta vocantur vel Paraeneses aut Cohortationes. Decreta sunt generales sententiae, quae non ad certam aliquam, sed ad omnem vitae partem diriguntur, et universe hominis animum informant, ac partim in tradendo fine hominis, seu summo bono, partim in ijs, quorum adjumento finem consequimur, in eorumque contrarijs occupantur. Cujus generis sunt quae docent, quid sit felicitas hominis, quid miseria, quid bonum, quid malum, quid virtus, quid vitium, quot sint virtutes, separataene sint, an connexae, ut qui unam habeat et caeteras habeat. Atque hoc fere librorum Moralium Aristotelis argumentum est. Praecepta, singulis vitae partibus inserviunt, et cum Actiones hominis, quae Officia vocantur, secundum temporum ac locorum varietatem ordinant ac disponunt, tum Passiones, sive affectus, aut Pertur bationes moderari, et vel excludere vel corrigere docent. Ex hac nota sunt, quid facere debeat, qui vitam beatam traducere, qui metu vacare, quicupiditate, spe, amore, invidia, omninoque ijs quae mala sunt, animum liberare velit: quid pater filio, filius patri, vir uxori, uxor viro, servus domino, dominus servo, amicus amico, civis civi praestare debeat. Atque haec Philosophiae Moralis pars a Cicerone in libris de Officijs et Tusculanarum disputationum uberrime pertractatur: quorum illi regulas Actionum tradunt, hi vero Passionum sive Affectuum regimen,

id est, quomodo vitiosos animi affectus medicari vel moderari oporteat. Quod quidem Internum officium distinctionis gratia vocare possumus: sicut Externum illud, quod Deum et homines spectat. Libri vero de Finibus bonorum et malorum sunt Dogmatici, et in tradendis Decretis occupantur. Plutarchi etiam Moralia opuscula maximam partem praeceptis vitam hominis ordinant. Quemadmodum, et Theognidis, Phocylidis, quaeque Pythagorae vocantur Aurea carmina, et Disticha Catonis nomen praeferentia. Seneca Philosophus etiam ipse Praeceptivam Moralis partem potissimum coluit, planeque in ea regnat: cui proximus est Epictetus Stoicus. Cum autem officium sit vel perfectum quod [gap: Greek word(s)] vocant, vel Medium, quod [gap: Greek word(s)] perhibetur, quorum illud est actio vel constituens Heroicam virtutem vel ab ea proficiscens, hoc autem in communi ac velut ordinaria hominum virtute spectatur: apud Gentiles a Christiana doctrina remotos (Epicteto et Seneca exceptis) vix ullam perfecti officij regulam inveneris. Itaque si quis virtutis perfectionem adamet, Sacrarum literarum ac librorum vere [gap: Greek word(s)] lectioni dedere se necesse habet: qui a Theologis practicis, quorum alij Casistae, alij Spiritualas vulgo dicuntur, magno numero sunt editi.

Exem plaris seu Paradigmatica Philosophiae Moralis pars faciendorum fugiendorumque exempla suppeditat. Nec enim tantum quomodo quidque faciendum, sed etiam quomodo non faciendum sit, exemplo rectissime docemur. Tam haec cogitanda sunt exempla quae vites, quam illa e contrario quae sequar is, ait Seneca. Sic Ismeniam clari nominis tibicinem Plutarchus auctor est, cum discipulis suis non eos modo, qui bene, sed etiam qui secus tibijs

canerent, ostendisset, monere eos solitum: Ita canendum est, et Ita canendum non est. Et Horatius 1. Satyr. 4. se a patre suo proponendis virtutum ac vitiorum exemplis, quid in vita agenda fugere quid que facere deberet, edoctum fuisse, pereleganter narrat. Quem quidem locum hisce verbis concludit:

--- avidos vicinum funus ut aegros
Exanimat, mortisque metu sibi parcere cogit:
Sic teneros animos aliena opprobria saepe
Absterrent vitijs. ---

Cum autem exempla, vel vera sint vel ficta, et Vera vel in genere omnium, vel inspecie hujus aut illius, sive singulorum: eo fit, ut pars ista Philosophiae, quae exemplis docet sit partim Characteristica, partim Historica, partim Fabularis. Characteristica est, quae in genere ho mines virtutibus ac vitijs praeditos dictis ac factis suis quo tidianis velut signis ac notis quibusdam describit; quae res (ait Seneca) eandem vim habet, quam pr aecipere. Nam qui praecipit, dicit: Illa facies, si voles Temperans esse: qui describit ait: Temperans est qui facit illa, qui illis abstinet. Similiter qui praecipit: Illa ne feceris, ait, si non vis esse intemperans, Sed qui describit: Intemperans est, qui facit illa, qui non abstinet ab illis. Sic Zachariae cap. 11. qualem deceat esse bonum Pontificem sive Ecclesiae Pastorem, Charactere seu notatione Pastoris stulti docemur: Pastor stultus, sive pastor et idolum, derelinquit gregem, derelicta non visitat, dispersum non quaerit, contritum non sanat, id quod stat non enutrit, sed carnes pinguium comedit, et ungulas eorum dissolvit. Ista Characteristica seu descriptiua docendi ratio eandem habet vim, ac si praeciperetur, quid fugere Pontifex, quidque facere debeat. Hanc porro Philosophiae partem

Theophrastus Aristotelis auditor et successor peculiari libro complexus fuerat, cujus hodie fragmenta extant, quae Characteres morum inscribuntur.

Historica est, quae vera aliorum exem pla sic narrat, ut ex eorum, quae recte ac secus facta sunt euentis, gloria puta et in famia, utilitate ac damno, quid faciendum fugiendum que sit, addisci queat. Nam qui, verbi gratia; ebrietatem Alexandri gloriam ejus obscurasse, ac multorum ei malorum causam fuisse narrat, is Principibus, ut ebritatem fugiant, praecipere censendus est. Ita qui Scipioni Africano continentiam, qua in capta virgine illustri sponso suo reddenda usus est, cum gloriosam fuisse, tum animos hostium conciliasse, et Hispaniam ad ejus im perium adiunxisse narrat, eadem operâ ijs qui cum im perio sunt praecipit, ut ipsi se in voluptatibus contineant, animoque imperare velint. Atque haec causa est, cur Historiam Tullius non modo testem temporum, sed etiam vitae magistram vocarit. Nimirum non modo quid quoque tempore contigerit narrare, sed etiam recte factis laudem impertiri, sceleribus maculam adspergere: sic denique instituere narrationem debet, ut ex ea vitam suam lectores recte moderari discant.

Fabularis est, quae fictis exem plis hom inum actiones dirigit: sive illa sint hominum, ut in narrationi bus Milesijs, quarum soluta est oratio, ut Apuleij, Heliodori, Bocaccij, tum in poesi Epica et Scenica: sive belluarum aliarum que rerum, quibus ratio sensus et oratio affingitur, ut in Aesopi mythologia. Epicae quanta vis sit ad docendam Moralem Philosophiam, non uno loco Aristoteles, Strabo, Plutarchus, ex professo autem Horatius 1. Epist. 2. utrius que Homerici poematis exemplo declarant. Nam

ex lliade praecipue militares, ex Odyssea vero pacis artes haurire licet. Scenica, praecipueque Comica, nihil aliud, quam vitae imaginem velut in speculo exhibet, in quod inspicientes discere queant, sibi quid ex usu sit Sicut ex diverso Tragoedia Regum Principumque actiones et affectus ordinat: adeoque inepte et intem pestive populo spectante agitur. Mythologia denique sive Apologi et Fabulae Aesopicae quid facere privatim ac publice, quidque cavere conveniat, ad popularem captum accommodatissime, minimaque cum cujusquam offensa et invidia praemonstrant.

EX HIS facile est intellectu, quam sit Ethicae proprium, et a Politica alienum, quod Censores isti a Politicis tractari postulant. Nam deterrere hominum animos ab affectanda vel tuenda Tyrannide, ad partem Ethicae Paraeneticam seu Praeceptivam pertînet: Tyrannidis vero tur pitudinem describere, ad partem Dogmaticam, cujus est de Honesto et Turpi disputare, quae sunt Forma, ac velut anima Virtutis et Vitij. Cum enim, verbi gratia, uterque in alienanda re familiari versetur Liberalis et Prodigus; sicut vicissim in eadem non alienanda, sed quaerenda aut retinenda, Frugalis et Auarus: honestas et turpitudo facit, ut Liberalitas sit virtus, Prodigentia sive Effusio vitium; virtus etiam sit Frugalitas seu parcimonia, vitium vero Avaritia. Nam Liberalis alienat, quoniam honestum est alienare, turpe vero retinere. Prodigus contra alienat, ubi turpe est alienare, honestum vero retinere. Ita Frugalis retinet, quia turpe est dare, honestum vero retinere: Avarus contra, seu sordidus, retinet etiam ubi dare honestum est, turpevero retinere.

Neque vero quicquam momenti habet, quod contradici

ab istis potest: de Tyrannide tractare Politici officium esse, adeoque ab eo de Tyrannidis turpitudine, velut Adjuncto, agi debere. Vtenim a Methodi magistris docemur, omnis quaestio aut disputatio ejus artis propria est, cujus fuerit Praedicatum sive Attributum.

Vt haec Quaestio, sit ne Avaritia Liberalitati contraria. non est Ethicae, sed Dialecticae, Nam quid sit Contrarium, ex Dialectica discitur, quam vis subjecta sint Ethica. Docet autem Dialectica, esse contraria illa, quae sub eodem genere posita plurimum dissident. Iam vero Avaritiam Ethicus sub alio genere ponit, sub alio Liberalitatem. Nam Liberalitas est sub habitu alienandi seu largiendi, Auaritia sub habitu non alienandi, sed acquirendi aut conservandi. Liberalitati ergo contrario nomine opponitur Effusio, Auaritiae parcimonia. Cum enim Liberalitas et Effusio sint sub eodem genere (sub habitu nempe largiendi,) plurimum inter se dissident, quoniam illa honesta est, haec vero turpis. Similiter Auaritia et parcimonia sub eo dem habitu non largiendi, sed retinendi, plurimum inter se dissident. Nam Parcus non dat, sed retinet, quia turpe est dare, honestum vero retinere: Auarus au tem retinet, etiam ubi turpe est retinere, honestum vero largiri.

Similiter quaestio haec, sit ne virtus mediocritas, sive in medio duorum vitiorum posita, rectius in Logica aut Metaphysica, quam in Ethica, tractatur. Primum enim ex Metaphysicis discimus, unum uni tantum esse contrarium. Aristotelis 10. Metaphys 4. verba sunt: Planum est fierinon posse, ut uni plura sint contraria. Et c. proximo: Vnum uni contrarium est. Philoponus similiter 3. Physic. 3. Absurdum est, inquit, ut duo uni eidem sint contraria. Sed et prius Plato Alcibiad.

2. Duo uni rei contraria nullo modo esse possunt. Et in Protagora. Vnicuique contrarium unum solum est contrarium, non multa. Fortassis autem supervacuum et [gap: Greek word(s)] fuerit sententiam hanc auctoritatibus stabilire, cum perspicue Spiritus Sanctus affirmet Ecclesiast. 33. Contra malum bonum est, et contra mortem vita: sic et contra virum justum peccator. Et sic intuere in omnia opera Altissimi. Duo contra duo, et unum contra unum. Igitur Metaphysicae doctrinae consentaneum est: virtutem inter duo vitia nequaquam esse positam. Aliter duo ei vitia essent contraria, cum semper virtus et vitium sint eontraria.

Deinde ex Dialectica discimus, Contraria, ut et reliqua Opposita, dici secundum idem, ad idem, et eodem tempore ac loco; cui consequens est, vitia illa, quae vulgo defectus perhibentur Virtutum, nequaquam esse Virtutibus contraria, cum secun dum idem minime dici satis conster. Exempli cansa: Avaritia non est defectus, neque oppositum Liberalitatis, quoniam revera non circa idem internum seu formale, ut sic dicam, objectum versantur. Nam formale et inter num Liberalitatis objectum est alienare rem familiarem, Avaritiae vero non alienare, sed retinere. Formale voco, ut habitus istos circa rem familiarem materialiter tantum occupari significem: et formam vel formalitatem habitus ab objecti formalitate secerno. Ex even tu tamen, seu per accidens. Liberalitas et Avaritia contraria dici possunt, quoniam ipsa eorum objecta, alienare et non alienare, inter se pugnant.

Sed eodem modo per accidens vitium in medio duarum virtutum spectatur, velut alterius nimium sive

excessus, alterius parum seu defectus. Nam Avaritia inter Liberalitatem et Parcimoniam media est, et a modo quidem Liberalitatis deficit, Parcimoniae vero modum superat. Sic Effusio in earumdem Virtutum medio collocatur, velut Liberalitatis excessus, et defectus Parcimoniae.

Sed de his alias: nunc ad propositum ex diverticulo reverti res monet. Cum Honestum et Turpe ad Ethicam pertineant, fateri oportet de Tyrannidis turpitudine non in Politica sed in Ethica tractari oportere, ut pareatur legibus, quas Methodus artis ac doctrinae praescribit.

Reliquum est, ut de PRUDENTIAE METHODO videamus, cui non tam veritas, quam certa quaedam hominum utilitas, est proposita. Hanc ultro fateor non modo permittere, sed etiam exigere, ut in Politica tradenda etiam deformitas seu turpitudo Tyrannidis describatur, ad eam que aversandam verba conferantur. Cum enim rerum hominum que usus comprobet, eam in animis plerorumque pravitatem esse, ut cum quid ad illud consequendum, quod alioquin eis allubescit, utile esse audiunt, clausis oculis, omnique impetu illuc ferantur: prudentis Politici est providere, ne quid ex doctrina sua, quam vis vera, homines tam corrupti et ad nequitiam proni, detrimenti capiant. Nam sine controversia omnis Politici disputatio non alio consilio veritatem exponit, quam ut multum inde utilitatis ad alios redeat. Ut enim praedixi, Politicae artis finis est publica felicitas, a publica vero felicitate alienissimum videtur ea praecipere, quae neque eorum, qui imperant, gloriae, neque subjectorum utilitatibus conducant. Quod ij facete

existimantur, qui Tyrannidis condendae et conservandae vias ac modos subtiliter exsequuntur. Nam neque felix esse potest, qui Tyrannidem tenet (quippe qui vi aut dolo utatur, et in perpetuo metu vivere necesse habeat) neque qui sub Tyrannide vivunt, cum vix unquam eis desit quod doleant aut formident.

Si tamen verum quaerimus, ac subtilius rem totam limamus, longe ratio eos fugit, qui disputationem de Tyrannidis conservandae modis neque ad Tyranni, neque ad subjectorum utilitatem quic quam momenti facere persuasum habent. Cum enim duos Politici modos tradant, quibus imperium conservare Tyrannus possit; quorum priorem D. Thomas Intensionem vocat, cum videlicet Tyrannis intenditur et augetur, ita ut nihil saevitiae et asperitatis in ea fiat reliquum: alterum Remissionem, cum remittitur, et humanitate clementiaque mitigatur: neutrius modi tractatio singulari fructu publico caret. Nam prioris modi tractatio Tyrannidem im pedit; alterius vero emendat et tolerabiliorem reddit. Nec enim est dubium, im pediendae Tyrannidis vim habere, quicquid non modo nihil Tyranno suppeditat, quod ei ad votorum summam sit usui, sed alijs etiam simul cum Tyrannidis odio notitiam artium Tyrannicarum in stillat, ut in servitutem a Tyranno redigi nec velint, nec facile possint.

Talia porro sunt, quae Politici de augenda sive intendendâ Tyrannide praecipiunt: nam partim Vim sive crudelitatem, partim Fraudem et perfidiam praemonstrant, nullo cujusquam Tyranni usu. Nam qui Tyrannidem concupiscit, ei sua sponte, nemine monente, cadem in mentem veniunt. Cujus rei argumento est,

quod plerique Tyran norum fuere a litteris remotissimi, neque eos Politicorum lectio, sed improba regnandi libido modos edocuit, quibus Tyrannidem sive consequerentur, sive retinerent. Atque haud scio, an vel indoctissimus maximeque barbarus Tyrannus ipsi etiam Aristoteli, Politicorum sine controversia Principi, eam in rem praecepta dictare possit. Hoc quidem planum est, Philosophos Politicos observatis, quas vel viderant ipsi, vel legendo audiendove cognoverant, Tyrannorum actionibus suas de Tyrannidis tuendae modis regulas confecisse.

Jam eum, qui Remittendae sive Emendandae Tyrannidis viam praemonstrat, perspicuum est bene quidem in rem Tyranni consulere, sed multo magis subjectorum utilitatem procurare. Si enim Tyrannus non palam sit improbus, sed studio habeat dissimulare sua vitia, virtutes autem simulare, et ad boni Principis similitudinem quam proxime accedere, minus eum contemni, minusque odio haberi continget. Quanto autem minus contemnitur minusque exosus est Princeps, tanto stabilius ac securius est ejus imperium, cum odium et contemptus principes imperium evertendi causae sint. Subditorum porro longe tolerabilior est conditio, si pareant Principi, qui caveat videri improbus, studeat aut em videri bonus, quam si sub ejus ditione sint, qui se sceleratum existimari nihili faciat.

Sic apparet, ne Prudentiae quidem Methodo alienam in Politicis judicari posse praeceptionem de modis, quibus Tyrannis, similiter autem et reliquae vitiosae rerum publicarum formae, conservari possint, cum tantum inde utilitatis humano generi ostendatur.

Nihilominus reprehensioni locum esse fateor, si non cavit Politicus, ne oratio sua esset Lubrica: hoc est, ejus notae ut exea facilis in errorem aut falsam opinionem lapsus sit, ac judicium de faciendis fugiendisque depravetut. Nam a Deo maledictus est, qui ponit offendiculum caeco: multo igitur magis, qui praeceptis suis efficit, ut homines imperiti in errorem incidant, seque recte facere ac laudem mereri censeant, si modis illis utantur, quibus Tyrannidem caeterasque vitiosas imperiorum formas stabiliri audiunt.

Verum distinguere oportet Lubrica vitio scriptoris, ab ijs, quae culpa lectoris sunt lubrica. Usu enim venire potest, ut quae Politicus dextera praebet, sinistralector accipiat, et ex bene dictis corruptelam hauriat. Quoniam videlicet aut oscitat aliasque res agit, nec condignam tantis rebus diligentiam adhibet: aut ad Politicam acroasin malitiam, in primisque regnandi libidinem domo secum attulit, statimque ea arripit, quae cupiditati suae ha ben as laxare existimat.

Sed propter hujus generis Lubrica nullo jure Politicus reprehenditur, cum neque Spiritus Sancti doctrina, sacrarum volumine literarum comprehensa, non possit ab ijs, qui jam animo corrupti sunt, ad compro. bandas impias sententias torqueri. Testatur hoc S. Petrus in verbis istis: Frater noster Paulus secundum datam sibi sapientiam scripsit epistolas, in quibus sunt quaedam difficilia int ellectu, quae indocti et inst abiles depravant, sicut et caeteras scriptur as, ad suam ipsörum perditionem. Vos igitur custodite, ne insipientium errore traducti exoidatis a propria firmitate. Si quis jam S. Paulus reprehenderet, quod cum esset debitor factus non solum sapientibus, sed

etiam insipientibus, non ita scripserit, ut ne insipientes in verbis ejus intelligendis errare, et alios minus cautos in erroris societatem abducere possent: ei recte responderetur, S. Paulum satis cavisse corruptelam, et insipientibus consuluisse, cum digitum illuc eis intendit, unde veram verborum suorum sententiam discere queant, nimirum ad Ecclesiam, ejusque legitimos pastores et doctores. Nam 1. Tim. 4. Ecclesiam vocat domum Dei, columnam et firmamentum veritatis: et Ephes. 4. docet, Christum ab adscensu suo in coelum usque ad consummationem, dare Ecclesiae suae pastores et doctores in opus ministerij, ut ne simus parvuli, qui circumfer amur omni vento doctrinae. Si quis ergo jam suo more et modo Pauli verba intelligere, neque veram eorum sententiam ab Ecclesiae pastoribus et doctoribus discere velit, labetur ille quidem in errorem, sed sua, non Pauli culpa. Non enim Paulus offendiculum caeco posuit, cum obscurius scripsit, sed superbi isti de industria oculos suos clauserunt, ne videant. suopte igitur vitio labuntur: neque lubrica sunt Pauli verba, sed ipsi superbi.

Similiter nec Politicum officio defuisse existimandum est, si homin es suopte ingenio improbi ex doctrina, Rationis arti, praecipueque Methodi legibus consentanca, corruptelam hauriunt: modo ipse quod in se est fecerit, ac ne quis, nisi volens et sciens, doctrina sua depra vari possit, sedulo caverit.

Cautionis autem duo sum ma sunt genera. Unum est Loquendi modus non absolutus, simplex, aut Categoricus, sed Hypotheticus, sive cum exceptione aut conditione. Verbi gratia:

Tyrannus, si quovis modo imperium retinere velit, debet interficere sapientes, et magno animo praeditos.

Tyrannus statum suum conservat simulanda aeutene impietate, caeterisque vitiis.

Bonum est ad conservandam Tyrannidem alere factiones et dissidia inter cives.

Male sive imprudenter facit Tyrannus, qui non interficit homines nobiles et locupletes, quibus invisum est ejus imperium.

Ista praecepta omnia sunt Hypotlietica, et conditionem hanc sive apertam, sive occultam habent: Sivelit retinere, seu conservare Tyrannidem. Si quis jam cas pro Categoricis habeat, et recte se facere statuat, occidendis sapientibus, magnanimis, locupletibus et nobilibus; simulanda religione alijsque virtutibus: alendis denique factionibus. Nempe culpa vacat Politicus, qui modo loquendi hypothetico satis cavit, ne quis nisi sciens prudens ex verbis ejus in errorem praecipitare posset.

Alterum cautionis genus est suae sententiae explanatio. Sinimirum ea praestitit Politicus, ex quibus, quid revera de bene secusve factis judicarit, homini non oscitanter legenti obscurum esse nequeat. Talis autem explanatio est vel directa et apertior, vel obliqua et occultior. Directa fit aut Hoc agendo, sive ex professo, videlicet Adjunctis Tyrannidis declarandis, id est, fatendo eam esse turpem, injustam, et velis remisque fugiendam: aut aliud agendo, id est, explicandis causis et effectis Tyrannidis, ex quibus eam turpem et fugiendam esse quivis statim agnoscat. Causae porro Tyrannidis sunt Vis et Fraus, bellua non homine digna. Nam Vis leonis

est, Fraus vulpeculae, sicut Jus hominis. Effecta vero sunt infamia perpetua, odium populare, ejusque comes metus assiduus et solicitudo. Si ergo dicat Politicus, Tyrannum esse semihominem et semibelluam, ex Leone puta et Vulpe compositum, et vivere in perpetuo metu, ac post obitum aeternam ei paratam esse infamiam; censendus est clare satis fateri, turpem esse Tyrannidem meritoque fugiendam.

Oblique sententiam suam explanat Politicus, si promptum habeat suum consilium, sive propositum aut intentionem: ita ut conjicere facile sit, quod ejus fuerit in praecipiendo consilium, sive, quid eum, ut ista doceret, impulerit.

Hujusmodi vero intentio aut Generalis est, aut Specialis. Generalis est operis totius scopus, sive id, quod opere toto scriptor spectavit. Hoc si honestum esse, et ad utilitatem humani generis dirigi apparet, non est ullo modo credibile, scriptorem ea tradere voluisse, quae judicium Principis de recte ac male factis depravare queant, quod nihil ea re sit turpius ac magis utilitati publicae repugnet. Sic apparet, Generalem operis intentionem esse velut normam, aut regulam, ad quam Specialis intentio debeat examinari, ita ut qui explorato scire velit, quae scriptoris in hoc aut illo loco fuerit sententia, ad totius operis propositum respicere debeat. Illi enim consentire debet, quicquid quacunque operis ejusdem parte scriptum est. Atque hoc examen tum vel maxime requirit diligentiam, si scriptor sibi metum aliquem obstare prae se tulit, quo minus promptum haberet, quod sentiebat. Verbi gratia. Conatus Scriptoris est, certum aliquem Tyrannum

patriae infestum describere, eoque pacto partim populare odium in eum commovere, partim artes ejus detegere, quod est Tyrannidem ejus impedire. Hoc autem periculo nequaquam vacare intelligit. Ad hunc igitur modum de Tyrannide disputat, ut existimari possit Tyranni utilitatibus servire velle, cum ei tuendi imperij rationes praemonstrat. Alicubi tamen sibi, quo minus sententiam suam dicat apertius, periculi metum obstare significat. Hîc oportet nos ad id respicere, quod opere toto fuit ei propositum, et Specialis hujus intentionis rectitudinem ex Generali conjicere. Nam nisi hoc faciamus, nullo modo ne illi quidem a justissima reprehensione abfuerint, quos Politicam rectissime ac sine omni vitio docuisse, non temere quisquam negaverit.

NON longe abiero. Aristoteles 5. Polit. 9. et D. Thomas in ejusdem capitis explanatione, extrema sectione septima, ubi Oligarchiae conservandae modos praecipiunt (id est, ejus status, ubi pauci nobilitate et opibus excellentes ex sua libidine suaeque utilitatis causa dominantur) Sophismate Politico Oligarchas uti, ac status conservandi causa benevolentiam erga plebeios simulare, eique simulationi jurejurando solenni fidem facere, docent. Aristotelis verba sunt:

Oportet Oligarchas viderisemper plebis causam defendere, et aliter jurare, quam nunc solent. Nunc enim in quibusdam Oligarchiis, cum ad imperium admittuntur, ita jurant: Ero plebiinimicus, et quicquid mali potero faciam. Atqui oportet eos prae se ferre ac simulare contrarium ita conceptis verbis jurantes: Plebem non afficiam injuria.

D. Thomae quae sequuntur: Si debeat salvari Paucorum

potentia, oportet eam videri facere pro populo, et facere OPORTET juramenta contraria ijs quae faciunt. Consueverunt enim Oligarchae, cum in principatu instituuntur, jurando dicere: Juro, quod populum odio habebo, et consilio annitar, ut male habeat. Hoc autem nonest faciendum, sed oportet opinari contrarium esse faciendum, et insinuare in juramento oportet, quod Oligarchae non facient injuriam populo.

Si quis nunc Aristoteli ac D. Thomae invidiam hinc facere conetur, quod Status causa simulationem ac perjurium doceant, nempeijs, quas modo exposui, rationibus: omni eos culpa vacare demonstrabitur. Primum nihil contra docuerunt, quam Artis ac doctrinae Methodus postulet. Nam necfalsum, nec genere aut loco alienum est, quod hic praecipiunt. Deinde etiam Prudentiae Methodo paruerunt, cum satis caverunt, ne quis nisi aut valde oscitans, aut ab ingenio improbus, hac eorum doctrina depravari possit.

Primum enim modus loquendi non absolutus est aut Categoricus, sed cum conditione, apud D. Thomam apertissima, apud Aristotelem satis significata: Si debeat salvari Oligarchia, oportet benevolentiam erga plebem simulare ac peierare. Sive, quod eamdem vim habet: Simulatio benevolentiae erga plebem jurejurande confirmata est causa conservans Status Paucorum.

Atque hoc loco oportune Lectorem velim monitum, ut quandocumque effecti alicujus causa traditur, conditionem inesse meminerit. Si enim dicam, Ortus solis diei causa est, peccatum mortis: non aliud audis, quam hypotheses istas, Siortus est sol, dies est: si peccasti, morieris. Quoties igitur Politici causas sive modos

tradunt conservandi status, seu boni, seu vitiosi, toties hypothetice loqui censendisunt.

Praeterea suam Aristoteles, et D. Thomas sententiam de Oligarchae simulatione ac perjurio satis expla narunt, ita ut si quis non oscitanter eos legat, nec sua sponte corruptus sit, nullum ei ex hoc praecepto corruptelae impendeat periculum. Nam inter vitiosas Reipubl. formas et injustas Oligarchiam numerant et Tyrannidi proximam faciunt, quo ipso turpem acfugiendam esse docent.

Si quis contradicat, hoc saltem loco nihil de Oligarchiae injustitia ac turpitudine ab eis afferri, adeoque lubricam eorum esse doctrinam: ei respondebitur, non modo Artis, sed neque Prudentiae Methodum ea, quae loco Aliena sunt, tolerare. Nam quidvis quocunque loco dicere confusionem parit: idem vero saepius iterare, taedium. Politicus, etiam cum hominum minus acriter intelligentium utilitati praecipue consulit, alio loco de Adjunctis, alio rursum de causis conservantibus Oligarchiae et Tyrannidis loquitur. Eaque in re Methodi leges custodit, ne quod prius dicendum erat, dicat posterius, aut vice versa: neu saepius eadem dicendo lectoribus sitfastidio. Cum igitur alio loco Aristoteles et D. Thomas adjuncta Oligarchiae perspicue tradiderint, hoc loco, quo causas, sive modos ejusdem conservandae exsequuntur, eadem iterare minime debuerunt.

Ex quo perspicuum fit, quod supra demonstraturum me receperam: imperitos illos et iniquos Politicorum Aristarchos contra Logicae artis leges non modo, quae Genere, sed etiam quae Loco aliena sunt, a Politicis tractari velle.

Quod si quis hoc amplius Generalem et Specialem Aristotelis, et D. Thomae intentionem inspiciat; id est, si consideret, quid eis cum in toto opere Politico, tum vero in hac ipsa ejus parte, qua simulationem et perjurium praescribunt, fuerit propositum; nihil eos, quod ipsorum potius, quam lectorum, vitio lubricum, aut depravando de faciendis fugiendisque judicio idoneum existimari debeat, praecepisse deprehendit. Namquod ad operis totius propositum attinet, eos Methodi lege de omnibus Reipub. formis, carumque conservandi rationibus praecipere debuisse comperit, etiam de vitiosis ac depravatis, quas non nisi vitiosis modis conservari posse, sponte sua quivis sanus intelligit. Sin autem consilium eorum expendat, quod in hac operis parte secuti sunt, eis utilia ad conservandam Oligarchiam, nul la honestatis ratione habita, praecipere propositum fuisse animadvertit. Atquicam ad rem utile est simulare et falsum jurare, quod nemo nisi prorsus rerum imperitissimus negaverit. Merito igitur hunc quoque conservandae Oligarchiae modum praescripserunt.

Non alia ratione patrocinium ijs commodari queat, quaeijdem Aristoteles et D. Thomas Tyranno imperium conservare cupientis 5. Pol. 11. praecipiunt, quorum alia saevitiae et immanitatis habent plurimum, alia fraudibus et simulatione ac dissimulatione fere absolvuntur.

Depriore genere haec D. Thomae lectione 11. verba sunt. Ad salvationem Tyrannidis expedit excellentes in potentia vel divitiis interficere, quia tales per potentiam, quam habent, possunt insurgere contra Tyrannum. Iterum: Expedit interficere saptentes. Tales enim per sapientiam suam possunt invenire vias ad expellendam Tyrannidem.

Nec seholas, nec alias congregationes, per quas contingit vacare circa sapientiam, habere permittendum est. Sapientes enim ad magna inclinantur, et ideo magnanimi sunt, et tales de facili insurgunt. Ad salvandam Tyrannidem OPORTET, quod Tyrannus procuret, ut subditi imponant sibi invicem crimina, et turbent seipsos, ut amicus amicum, et populus contra divites, et divites inter se dissentiant. Sic enim minus poterunt insurgere propter eorum divisionem. Oportet etiam subditos facere pauperes. Sic enim minus poterunt insurgere contra Tyrannum. Procuranda sunt vectigalia, hoc est, exactiones multae et magnae. Sic enim cito poterunt depauperari subditi. Tyrannus DEBET procurare bellae inter subditos, veletiam ad extraneos, ita ut non possint vacare ad aliquidtract andum contra Tyrannum. Regnum salvatur per amicos. Tyrannus autem ad salvandam Tyrannidem non debet confidere in amicis.

Ad posteriorem modum haec Aristotelis eodem capite verba pertinent: Tyranuus videri debet supplicia quidem animo paterno constituere, non per contemptum: adolescentum vero congressibus uti ex causa amoris, non ex imperio ac potestate. Hoc est, pueris et adolescentibus ad nefariam libidinem ita uti debet, ut illi id eum amoris non contumeliae causa, nec pro imperij licentia facere existiment.

Et haec D. Thomae lectione 12. Expedit Tyranno ad salvandam Tyrannidem, quod non appareat subditis saevus, sencrudelis. Nam si appareat saevus, reddit se odiosum. Ex hoc autem facilius insurgunt in eum. Sed debet se reddere reverendum propter excellentiam alicujus boni excellentis. Reverentia enim debetur bono excellenti. Et si non habeat illud bonum excellens, DEBET SIMVLARE se habere illud. Tyrannus debet se reddere talem, ut videatur subditis,

ipsos excellere in aliquo bono excellenti, in quo ipsi deficiunt, exquo eum revereantur. Si non habeat virtutes secundum veritatem, faciat ut opinentur ipsum habere eas. Tyrannus debet aut moderatus esse circa voluptates et delectationes corporales, aut si non sit, tamen se debet talem exhibere, ut videatur fugere eas etc.

Ista si quis ea diligentia et integritate legat, quae virum bonum et Politica discere paratum decet, nullum omnino periculum est, ne in errorem labatur, aut quicquam horum, quae praecipiuntur, sibi faciendum putet. Nam primum satis cavent modo loquendi hypothetico, velut paulo prius ostendi. Nec enim aliud dicunt, quam si quis velit servare Tyrannidem, debet aut usque eo saevitia in subditos grassari, ut ultra nequeat: aut virtutibus simulandis et dissimulandis vitijs bono Principi similis effici. Dein suam ipsi sententiam sic varijs modis explanant, ut nisi quis legendi laborem fugiat, aut alioquin animo aegrotet, sit extra omne depravationis periculum. Primum enim 5. Polit. 10. Tyrannidem subjectis populis perniciosissimam esse hoc probant argumento, quoniam ex pessimo tam Oligarchiae, quam Democratiae genere sit conflata, et utriusque vitia ac mala in se contineat. Et 4. Politic. 2. hoc afferunt argumentum, quoniam optimae ac divinissimae Reipubl. formae, Regno puta, maxime adversetur.

D. Thomas praeterea hoc ipso capite suam et Aristotelis mentem totidem verbis interpretatur: Ista et similia sunt Tyrannica, et salvant Principatum. Sunt mala secundum seipsa, bona tamen ad salvationem Tyrannidis. Non sunt facienda simpliciter homini, sed ei, qui voluerit salvare Tyrannidem, quaesecundam se mala est. Et iterum:

Quamvis hoc (praeceptum de simulanda virtute quam non habet) non sit inse bonum, ad hoc tamen bonum est, ut Tyrannus non sit facile contemptibilis. Hic satis perspicue docet, istam conservandae Tyrannidis rationem absolute ac per se malam, sed certo quodam respectu bonam, hoc est, utilem, non honestam esse.

Itaque si quis jam Princeps his D. Thomae verbis ad nequitiam abducatur aut depravetur, non eo contingere id dicendum est, quod Thomae verba sint lubrica ac legentibus periculosa, sed quoniam talis Princeps animum ad impietatem, voluptates, fraudes, ac dolos propensum domo secum ad lectionem attulerit, et honestate olim valere jussa, ad ea modo, quae utilia videntur, toto animi impetu feratur.

Ad haec Generalem Aristotelis et D. Thomae in toto libro Politico intentionem esse apparet, ut Methodi legibus obsecuti Rempubl. et omnes ejus formas suis causis efficientibus, conservantibus et evertenribus explicent. Cui proposito conveniens est etiam de Tyrannide disputare, quibusque ea modis durabilis praestari seu conservari debeat, praecipere. Specialis vero intentio est, tradendis Tyranno Utilibus, vel impedire Tyrannidem, vel emendare et tolerabiliorem reddere. Quorum utrumque cum sit ex usu generis humani, non modo nihil eos contra Artem sed neque contra Prudentiam fecisse, ac propterea sine perspicua imperitia et iniquitate reprehendi nequaquam posse, satis jam omnibus patere arbitror.

UT AUTEM USUS EORUM, quae adhuc disputavi, multo fiat manifestior, qua Mcthodo ac via progredi debeat, qui Censuram in Politicis scriptis exercere velit, distincte praemonstrabo.

Si quis ergo scriptorem Politicum reprehendere cupiat, quid is peccarit, planum facere debet. Si peccavit. aut Artis seudoctrinae, aut Prudentiae Methodum neglexit. Nam si neutrum fecit omni culpa vacat. Ut doceas peccatum ab eo contra Methodum Artis, necesse est ut demonstres, eum aut Aliena tractasse, aut Falsa. Si Aliena, aut ea quae Genere, aut quae loco Aliena sunt, tractavit. Aliena genere vel subjectae materiae, vel instrumentorum ratione. Subjectae materiae ratione aliena tractat Politicus, si verbi gratia Principem, ut Deum sibi reddat propitium, et aeterna felicitate potiatur, vere pium ac religiosum esse, non autem pietatem et religionem prae se ferre, id est, id agere jubeat, ut qualis est, pius nimirum et religiosus, talis etiam ab alijs existimetur. Nam hoc nihil est aliud, quam tractare de salute animae, quo modo scilicet Princeps animam suam servare vel salvare possit. At enim anima Principis, aut salus animae non est subjectum Politicae, sed Theologiae, cum in Politica tractari debeat salus sive incolumitas status. Igitur hoc est, quod ajunt, degenere ingenus transire. Instrumentorum ratione aliena tractat Politicus, siea conservandi status media seu modos praescribat, quae ex sublimiori pendent scientia. Ut si dicat, Principem debere creberrimo Sacramentorum usu, et assiduis orationibus, dandisque elcemosynis Deum sibi reddere propitium: sic enim futurum, ut Deus imperium ejus prosperet. Hoc etsi salutare inprimis praeceptum ac Principis auribus animoque instillari dignissimum, tamen a Politica Schola alienum; cum propter arcanum Dei consilium, temporalium bonorum concessionem ex usu animarum nostrarum

moderantis, nobis non explorato certum est. Nam istas Dei propitiandi rationes esse, ex Theologia discimus: simul autem et hoc, Deum non aliter Principis, quamvis religiosissimi, imperium prosperare, nisi sic ipsius et subjectorum ad animae salutcm interesse videat. Josiae quidem, S. Ludovico, alijsque spectatissimae pietatis regibus, non aliam ob causam parum prospere plurima evenisse scimus. Non hic nego, utilissime, vel dicam necessario ista Principi tamquam homini et Christiano praescribi. Itaque suo loco et tempore id fieri debet. In Theologia (quo et Catechismus, seu doctrinae Christianae institutio pertinet) et in Morali Philosophia similia praecipi debent: non in Politica, nisi contra quam ratio a Deo nobis data dictat, scientiarum artiumque fines tollere, et apaedeusiae, confusioni, tandemque obscuritati et ignorantiae munire viam velimus. Si quis autem dicat Politicus, Principem debere usu sacramentorum, orationibus, et similibus pietatis exercitijs religionis famam et opinionem sibi parare; nequaquam aliena docet. Nam opinio seu fama pietatis conservat imperium, sicut pietas servat animam. Acpropterea sicut in acroasi Theologica Princeps, ut animam servet, jubetur esse vere pius, item in Politica schola, ut statum servet, docetur existimari pius. Nobis necessaria est vita nostra, aliis fama nostra, ait S. Augustinus. Nam pietatis opinio amorem et reverentiam Principi conciliat, quae primariae conservandi status causae sunt. Nam libenter ei homines parent, quem amant ac reverentur.

Aliena loco tractavit Politicus, si aut eadem saepius, aut quae prius dicere debuerat, dicat posterjus aut vicissim. Reprehensionem igitur meretur, si cum prius dixisset, Tyrannidem esse turpem ac fugiendam, idem postea inculcet,

non jam de Adjunctis Tyrannidis, sed de causis conservantibus disputationem instituit.

Falsa dixisse demonstrabitur, si verbi gratia inter status conservandi causas ea ptaecipit, quae statum mutant sive produnt. Nam cum status forma mutatur, quod fuerat status esse desinit. Ita religio ac verae virtutes non conservant, sed perdunt sive evertunt Tyrannidem. Nam si Tyrannus incipiat esse vir vere bonus, justus ac pius, desinit esse Tyrannus: et vel in privatorum ordinem transit, vel in bonum Principem mutatur. Ineptum igitur est et imperiti judicis, Politicum reprehendere, quod Tyranno imperium conservare cupienti non veram pietatem ac virtutem, sed simulationem pietatis et virtutis praescripserit. Falsi etiam Politicus accusabitur, si aut bonum Principatum reprehendit, aut vitiosum et injustum laudavit; quod id fit falsa Principatus Adjuncta tradere. Item, si legitimo Principatui veras virtutes nocere dixit. Nam hoc est falsum Repugnans, sive falsam causam evertentem tradere. Non enim legitimo, sed vitioso tantum Principatui vera virtus repugnat.

Alia tamen res erit, si Politicus non de Virtute, sed tantum de Opinione virtutis loquatur. Sicut enim quorundam vitiorum opinio nihil aut nocet aut disconducit saluti Principatus: similiter quarundam virtutum opinio nihil prodest, sed potius obest. Quod tamen non nisi ex eventu, seu per accidens usuvenire solet; quoniam scilicet homines aut depravatis sunt moribus, aut vitia a virtutibus nesciunt internoscere. Itaque Princeps alias nihil curabit, ut opinionem crudelitatis et avaritiae effugiat, alias Clementiae et Humanitatis famam a se ultro amolietur. Namimperium sive amore, sive reverentia aut respectu

stabilitur. Amorem vero et reverentiam in animis subjectorum efficit non Virtus in Principe, sed opinio in subditis de Principis virtute. Sicut e diverso odium et contemptum efficit non vitium in Principe, sed opinio, quam de vitio ejus habent subditi. Nam si Princeps sit impius, avarus, et crudelis, habeatur autem pro pio liberali et clemente, sine dubio subditi eum amabunt et respectabunt sive reverebuntur. Contra si eum credant esse impium, avarum et crudelem, etiamsi revera pius, liberalis, clemensque sit, odio eum prosequentur et contemnent. Itaque si Politicus praecipit; Liberalitatis et Clementiae famam Principi nocere, nihil pro temporum conditione dixit falsi, modo ne ipsas virtutes Principi fugiendas esse dixerit.

Falsum similiter in Politico accusari poterit, si cum de Principatu disputat, non qui aut absolute ac simpliciter, aut pro rebus circum stantibus, aut ex hypothesi optimus, sed qui maxime communis et plerisque Principum accom modatus sit (nam de his omnibus agere ad Politici officium pertinet, velut supra ex Aristotele et D. Thoma docuimus) tum igitur falsi arguetur, si talem Principatum rigida juris et aequi ac fidei servandae religione conservari affirmet. Hoc enim falsissimum esse, usus quotidianus sive experientia comprobat. Nam plerosque Principatus, qui jam a ducentis circiter annis in orbe Christiano fuerunt, certissimum est, neque simpliciter, neque etiam pro locorum hominumque conditione optimos fuisse; quoniam potestas Principum nimis soluta ac libera erat, nec satis legum vinculis adstricta, ita ut Aristotele judice tolerabiliores quaedam Tyrannides existimari possint. Hoc tamen constat non tam jure ac legibus, aut fidei datae observantia: quam partim vi aperta, partim dolo et

fide violanda conservatos et notabilibus incrementis auctos, atque in posteritatem propagatos fuisse, Deo propter occulta populorum peccata id permittente. Nihil igitur peccat Politicus, si tractet de Principatu maxime communi et usitato (nam in hoc subjecto eum occupari convenit) neque si eum non semper juris et aequi, sive honesti cura, sed ubi sit occasio, violentiâ, astutiâ ac perfidiâ servari doceat Peccat tamen, si talem Principatum laudat, quoniam falsum ejus Adjunctum tradit, cum laudabilis haud quaquam sit, sed multis modis injurius et infamis.

Jam ut Politicum Pruaentiae Methodum neglexisse vincas, necesse habes demonstrare, nihil eum cavisse, ne Lectoris judicium de recte secusve factis depravetur. Hoc autem ut praestes, eum cum vitiosi Principatus conservandi modos tradit, Categorice, simpliciter et quemadmodum vulgo loquuntur, assertive, non hypothetice, aut cum adjunctione seu conditione loqui, nec ullam excusandi sui rationem suppeditare planum facies. Neque sic ea excutias, quae ille alibi de vitiosi Principatus, aut etiam causarum ejus et effectorum Adjunctis tradidit, neque si vel generalem ejus aut specialem intentionem scribendive consilium, eo quo supra ostendi, modo expendas.

Si enim appareat, id, quod toto libro habuit propositum, laudem mereri, neque utilitatibus humani generis disconducere, idque quod de vitiosi Principatus conserdi modis praecipit, aut impediendi ant emendandi ejusdem Principatus vim habere: non magis eum, quam aut Aristotelem aut D. Thomam imprudentiae accusare possis: quando eum istorum cum praeceptis tum exemplo congruenter de repub. disputare, cumulatissime demonstravimus.

GABRIELIS NAUDAEI PARISIENSIS BIBLIOGRAPHIA POLITICA. In qua plerique omnes ad Civilem Prudentiam Scriptores qua recensentur, qua dijudicantur.

AUCTORI JOAN. ARGOLUS ANDR. FIL.

SI, NAVDAEE, iterum Jovis rediret
Proles, prodigium stuporque Pellae,
Qui perjuria Persici furoris
Armis frangeret, et potitus aula
Capti scrinia solveret tyranni;
Ille Maeonii libros Poetae
Huc non poneret Ilion perustum,
Nec tardum dubiis viis Vlyssem:
Istos sed celebres tuos libellos
Servandos nitida locaret arca.
Et si forte iterum rediret aetas
Tarquini, et vetulae manus Sibyllae;
Hos ferret pretio libros Superbo
Vendendos, Licet ante Rex avarus
Ingens perdere noluisset aurum.
Pro tantis, puto, prodigus papyris
Thesauros minuens, vel obseratam
Laxaret Capitolij crumenam,
Tristes nec sineret vorare flammas
Servandi imperii eruditiones.
Non est fulgor enim micantis auri;
Non gemmae et lapidis nitor, marisque
Non est purpurei sub aemne conchae,
Non Hermus, Tagus, Indus, am Iberus,
Qui vel lineolam tui libelli
Naudaee, aut emere, aut valere possit.

GABRIELIS NAUDAEI PARISINI BIBLIOGRAPHIA POLITICA AD Eruditissimum Virum JACOBUM GAFFARELLIUM, Priorem D. Aegidij, in S. T. et Iure Canonico Doctorem, et Prothonotarium Apostolicum

QUaeris a me, mi Gaffarelle Eruditissime, atque etiam frequentibus litteris vehementius urges, ut pro ea, quam in me non semel deprehendisti diversorum librorum ac-Scriptorum cognitione, eorum nomenclaturam aut potius oeconomiam ad te transmittam, quos instituendis tractandisque cum recta ratione et methodo Politicae studijs, non inutiles fore censeo. Quandoquidem ipsa tibi inpraesentiarum maximopere esse necessaria vel te ipso tacente caeteri omnes facile intelligunt; quos minime fugit, te unum prae multis, non ut liberalibus modo disciplinis excultum, imbutumque sanctioris linguae facultate praeclarissima, sed tanquam ad reliquas omnes disciplinas factum a naturâ, et diligenti arte expolitum, ab Illustrissimo, Sapientissimoque viro Domino THUILLERIO, Christianissimi Nostri Regis ad Serenissimam Rempublicam Venetam Oratore Excellentissimo, selectum fuisse, quo cum de rebus gravissimis communicare,

et subcisivis horis sermones literarios miscere posset. Ego vero qui me talem non agnosco, qualem me nuper esse voluisti, desiderione dicam istius, quod impense postulas, consequendi; an mutua, quae semper inter nos extitit, conjunctione ductus, pendeo animi, quo me vertam dubius, re ipsa tenuis ac pauper, sed promptus obsequio. Etenim ut verum esset, quod ex flagrantissimo librorum amore, qui me vel a teneris annis exercitum detinuit eorumque investigationi valde propensum; atque etiam ex Bibliothecarij munere, quod mihi quidem olim ab aequissimo doctissimoque Praeside HENRICO MEMMIO, ac postea demum ab Eminentissimo Cardinale eodemque Maecenate meo munificentissimo JOANNE FRANCISCO ex Comitibus Guidijs a Balneo delatum fuit: levem quandam variorum Auctorum cognitionem contraxerim; qui fieri tamen potest, ut biennium jam a Museo meo Parisiensi, et instructissimis Clarissimorum Putaeanorum, Moraei, Cordaei aliorumque amicorum meorum bibliothecis sejunctus; et ab illis etiam separatus quae Romae frequentes visuntur et copiosae; tot discrepantium nomium et titulorum recordari possem, quibus memoria complectendis, etiamsi quotidie manibus tractarentur, vix quispiam posset, quantumlibet artificialis subsidio munitus, aequalis inveniri. Maxime cum in hac civitate Cerviae (quae et Cerevia et Phycocle antiquitus dicta est) atque istic locorum vivamus, ubi magna est non modo librorum et hominum eruditorum, quibus aliqua saltem ex parte sublevari possim in hoc meo conatu, sed rerum omnium praeterquam salis inopia. Quod ex aqua per certos canales ex vicino mari in quadratos alveolos ingeniose deducta, et in ipsis per intensissimos

Solis fervores stagnante, accedente postea modico flatu, uberrima quantitate efficitur, illicitque sua per Statum Ecclesiasticum distractione incolas, ut huic uni tantum opificio se dedant, posthabita caeterarum artium et disciplinarum reliquis vitae usibus summopere conducentium cultura. Verum enimvero licet angustijs ejusmodi interclusus, non possum tamen, quoties mihi jucundissimae tuae consuetudinis in mentem venit, non meipsis exoluere: ne te, cui omnia mea libenter conferrem, vanis promissis lactasse videar, aut expectatione votorum diutius macerasse. Quare veteres Romanos imitatus, qui urbem suam latericiam aedificarunt cum lapideam non possent, et pastores illos qui Mercurium ex marmore luco consecrantes, tabellam juxta cum hac epigraphe suspenderunt:

eligam citius videri parum gnarus apud alios, quam apud te parum gratus; exhauriamque thaesauros divae Mnemosynes. Non equidem, quo te vel agris vel positis in foenore nummis ditiorem efficiam, sed optimis Politicorum scriptorum codicibus; qui tibi, quam voveo, consultissimi sapientissimique hominis famam asserere possint, et honores una, qui qui ipsam solent comitari.

QUANDOQUIDEM igitur praecepta civilis vitae, quam Politicam Graeci vocant, eas Philosophiae Moralis partes ex rectâ scientiarum divisione subsequuntur, quae passim in scholis et libris Philosophorum, vulgatis Ethicae ac Oeconomicae nominibus edoceri solent; nec ullum unquam felicibus auspicijs ad publicas res gubernandas

accessisse historiarum monumentis proditum sit, qui suas antea quidem apud se et familiam suam non bene compositas exploratasque habuerit: inde est profecto quod, ne cruda adhuc studia in Principum aulas propellantur, et Politica disciplina, quâ nihil sublimius est aut magis difficile, hominibus sui impotentibus ac ignaris induatur, rationi valde consentaneum esse existimem, Politicas institutiones exordiri ab illa prima Philosophiae Moralis parte, quae velut unica vitae hominum rectrix ac magistra, singulos sui muneris ac officij admonet, voluntatem iracundiae fluctibus agitatam, voluptatum blanditijs irretitam, fluctuantemque passionum motibus confirmat; quid inter Patrem et Liberos, quid inter virum et uxorem, quid inter fratres, cognatos, amicos, cives, ac inter omnes homines observari par sit, explicat; Fortitudinis denique, Temperantiae, Liberalitatis, Justitiae, caeterarumque virtutum naturam disputationibus suis patefacit, et illustrat; ut accedente demum plenissima rerum, quae ad Politicam spectant instructione, nihil amplius humanae perfectioni desit, voluntate sic ad boni vel mali dignotionem talibus praeceptis confirmata, et intellectu (quod hîc nobis omnino praesupponendum fuit) ad veri vel falsi disquisitionem, per Dialectices praecepta, plene ac sufficienter informato.

Hac vero MORUM regula, et praestantioris animae medicina, licet multi ex antiquioribus Philosophis aeternum inclaruerint: ut Socrates ille, qui se primus felicissimo conatu ex naturae obscuritate ad morum contem plationem transtulit: et qui ex ejus Schola prodiere Xenophon et Plato, non magis eloquentiae laude, quam

pari morum gravitate commendati; Xenocrates etiam, de cujus continentia dixit Phryne, de frugalitate et contemptione pecuniae Alexander, de fide et justitia universus populus Atheniensis; Callisthenes denique, Epictetus, Musonius, Plutarchus, et alij. Nescio tamen quo casu factum dixerim, ut ipsorum de hac re praeceptiones nobis injuria temporum ferme omnes ereptae fuerint. Ita, ut si unum Aristotelem excipias, nullus antiquorum supersit, a quo vel ipsius disciplinae systema repetere, vel aliquid ordine atque methodo conscriptum accipere possimus. Neque enim eorum opinioni assentior, qui Platonem decem illis libris, quos Aristoteles Theophrastus Cicero Macrobius et caeteri Politicos vocant, non de Republica sed de Justitia disputasse contendunt: atque in ipsis quae vis ejus quaeque natura sit, et quomodo ex ejus cultu omnia bona et privatim et publice ad homines perveniant, utque mala omnia ab injustitiae fonte defluant, ostendisse. Sed quidquid ille, quod ad mores privatos pertineret nobis reliquit, id totum complectuntur Memnon, Eutyphro, Philebus et Crito; reliqui siquidem ad Politicos referuntur, quales sunt dialogi de Legibus, et de Republica. Aristoteles vero illud omne, quod ad istius doctrinae perfectionem spectabat, varijs operibus complexus est. E quibus ad nos tantum pervenere decem libri Ethicorum ad Nicomachum, septem ad Eudemum, et duo, qui communiter dicuntur [gap: Greek word(s)] , hoc est, Moralia Magna. Quibus summa quorundam hominum aetatis praeteritae in perquir en dis antiquorum operibus diligentia, librum de Virtutibus succenturiavit; Graece quidem primo editum, et Latine etiam postea, sed illustratum commentarijs Justi Velsii

hominis eruditissimi. Omnes vero illi haud poenitenda accessione cumulari possunt eorum, quae habent Theophrastus, vitiorum pictor simul ac censor egregius: Seneca, in omnibus libris commotior: Plutarchus in opusculis se datior et magis compositus: Alexander Aphrodisaeus in Quaestionibus suis, ut Aristotelis interpretem decuit, singula majori cum subtilitate et argutiâ examinans; ac demum Epictetus in Enchiridio, et Auctores illi, qui sub Compendio vitae et mortis, non ita mihi allubescente, simul editi sunt, Graeco partim, partim etiam Latino contextu. Praeter quos non mediocri etiam adjumento esse possunt quatuor libri, sola praeceptorum, quae complectuntur, ad mores pertinentium excellentiâ inter sacros codices jure merito relati: Proverbia scilicet Salomonis, Ecclesiastes, Sapientia, et Ecclesiasticus. Quorum sic est universalis doctrina, sic apta et castigata methodus, ut quemadmodum etiam de Oratione Dominica dicitur, omnium hominum generi utiles esse possint, Christianis, Ethnicis, Philosophis, Religiosis, Pijs, Impijs; ac propterea sine flagitio in hoc censu librorum praetermitti non debent. Praecipue cum magnam vim sententiarum suggerant, quorum usu tempestivo, viri gravissimi plurimum sibi tum dicendo cum scribendo auctoritatis conciliare solent.

Exrecentioribus autem licet infiniti ferme de Morali doctrinâ scripserint, paucos nihilominus hîc esse laudandos existimo. Satis mihi siquidem esse duco Hodij alicujus vel Hegemonij instar, digitum ad principales vias intendere. Idque etiam tanto confidentius facio, qund quicumque erit Antiquorum Auctorum

doctrina plene informatus, alijs omnibus, aut carere facili negotio poterit, aut saltem vel absque delectu illo, qui in reliqua studiorum ratione diligenter solet adhiberi. Optimum tamen erit melioribus se quamprimum addicere: ut Adovardo Gualando, et Francisco atque Alexandro Piccolomineis: qui artem integram nobiliori quadam methodo, et majori viac copia spirituum tradidere; duo primi Latine quidem, et minus ut mihi videtur elato dicendi genere: posterior vero vernacula lingua eleganter suo more, et cum majestate ac imperio. Cui propterea duos nostrates lubens compono Illustrissimos Antistites, Vairium et Coeffetaeum. Michael de Montaignes, ut magis abundat copia sententiarum in suis Testamentis, et ad modum Senecae crebrius percutit, sic minus ordine et nitore praevalet. Petrus Charondas vel hoc ipso Socrate sapientior aestimandus venit, quod sapientiae ipsius praecepta primus, quod sciam, admirabili prorsus methodo doctrina judicio in artem reduxerit. Sane ejus liber et Aristotelem nobis exhibet et Senecam et Plutarchum, ac divinius etiam aliquid prae se fert, quam antiquioribus cunctis et recentioribus fuerit concessum. Laudem pariter aliquam meruerunt Pitardus, et Marandaeus: qui non secus ac praecedentes linguae nostrae divitias ad Moralis disciplinae tractationem attulere. Quid autem reliquae nationes idiomate suo praestiterint, longior essem, si vellem referre. Illud tantum moneo Sebastianum Foxium Marzilium, Ludovicum Vivem, Erasmum Roterodamum, et Fovianum Pontanum, sedatae ac compositae mentis homines, multa et praeclara de hac facultate dixisse, hominumque generi summopere conducentia. Amicus etiam noster

Thomas Campanella juxta doctrinam suarum Primalitatum Ethicam novam composuit, quae sub Epilogismi nomine cum Philosophia sua Naturali et Politica typis commissa fuit a Tobia Adamo; stylo quidem non ita compto delineata, ut Ciceronianis arridere possit, sed ea nobilitate cogitationum, rationumque subtilitate, ut omnibus sapientiae mystis non possit esse non summopere gratissima. Pathologiam praeterea animi passionum Germanus aliquis non ita pridem edidit: cujus nomen cum suo libro Parisiis discedens reliqui. Sed eandem materiam prius absolverat Altisius Lusinus elegantissimo opusculo de compescendis animi perturbationibus: et Justus Lipsius libello de Constantia, in quo tanquam in Darij scrinio res ipsas quas habebat pretiosissimas, elegantiam videlicet et omnes ingenij sui ac judicij gemmas, artificiose conclusit. Ante hos omnes, anno videlicet millesimo ducentesimo quinquagesimo quinto, Vincentius Bellovacensis Speculum Morale ediderat, pari equidem verborum copia, sed longe graviori ac solidiori cruditione quam prius fecisset Doctrinale, Historiale, ac Naturale. Unde accedente ea difficultate, et quasi indissolubili nodo, quod omnia in tali Speculo contenta ijsdem fere verbis in Prima Secundae, et Secunda Secundae divi Thomae in veniantur; minime vero consentaneum sit arbitrari, doctorem Angelicum Summae suae partem secundam eamque nobilissimam ex alio Auctore deprompsisse: Bellarminus huc se tandem convertit, ut existimet Speculum illud morale non esse Vincentij Bellovacensis, sed alterius junioris auctoris, qui fortassis etiam Vincentius diceretur, quique Secun dam hanc partem Divi Thomae nescio qua de causa

immutare, ac e fundo ejus proprio abactam in proprium transferre voluerit.

Atque hi sunt Auctores, quos nunc memini, suis inventis ac Marte proprio, partem illam Philosophiae quae de moribus est non absque genio et industria excoluisse. Supersunt alij, qui videlicet proprijs viribus diffidentes, aut alia ratione permoti, non aliquid ex se proferre ausi sunt, sed quae ab antiquis Scriptoribus prolata fuerant excolere duntaxat atque intellectu faciliora reddere. Quales fuere, quantum ad praesens attinet institutum, Simplicius, et Arianus, qui in Epicteti Enchiridion; et Justus Velsius, nec non Augustinus Mascardus, qui in Tabulam Cebetis, hic nuperrime et lingua sua Italica, ille vero Latina doctissime simul ac eloquentissime commentarios ediderunt. Verum, in ejuscemodi hominum censuilli praecipue considerandi veniunt, qui decem libros Ethicorum Aristotelis suis lucubrationibus illustrandos suscepere: quos inter primus occurrit Eustrathius, Graece quidem cum Aspasio, et nonnullis alijs editus, ac Latine postea a Bervardo Feliciano diligenter expressus. Cui se Danielis Heinsii summi procul dubio viri diligentiâ, socium non ita pridem adjunxit Andronicus Rhodius, aut potius Olympiodorus; talem enim appellationem in posteriori editione consulto sortitus est, cum in priori ab eodem Heinsio facta Lugduni Batavorum, sub Anonymi nomine latens, nulla pastoritia fistula nullaque adversa acclamatione exceptus fuisset, imo vero avide a cunctis receptus et prolatus. Ab istis duobus Graecis ad Arabes deveniendum est, et consulendus Aben Rois. Ille siquidem praeter commentarios in Aristotelem, libellum etiam de Animae

beatitudine conscripsit, qui ab Augustino Nipho, Philosopho Italorum omnium longe celeberrimo, haud paenitendis quaestionibus illustratus, etiamnum hodie prae curiosorum manibus habetur. Eodem vero propemodum tempore, cum exorta fuisset Scholastica docendi methodus, multi etiam hoc scribendi genere eosdem Ethicorum libros explicarunt, aut potius inquinarunt; ut libenter dicerem, si tres mihi ex ipsorum numero excipere liceat, omni laude ac commendatione majores: nempe Albertum Magnum, Divum Thomam, et AEgidium Romanum, qui minus paulo quam caeteri inquinate loquuti sunt, judicio vero, doctrina, subtilitate, adeo supra morem et fatum sui seculi excelluerunt, ut si pauca demas ex Alberti libro de Historia animalium, nihil unquam eos inepte, nihil non docte ac sapienter protulisse, unicuique in eorum lectione versato manifestum esse possit. Et licet quidam postea, ut Burteus, Gerardus Odonus, Buridanus, Javellus, et alij eorum vestigia sequi voluerint; istud nihilominus tam inaequali gradu, tam inaequali conatu, adeoque infelici successu praestitere, ut longe a tergo remanserint in barbariei luto et foetore una cum libris ad Nicomachum eo usque sepulti, donec renascentibus tandem melioribus literis, et ab expugnatione Constantinopolitana velut alteram vitam vivere incipientibus, multi etiam floruerunt, qui hanc reliquarum scientiarum felicitatem ad disciplinam morum transtulêre; partim librorum Aristotelis nova interpretatione; ut Vatablus, Lambinus, Perionius: partim etiam commentatione; ut Faber Stapulensis rudior adhuc et nondum plene maturus, et Argyropylus Byzantinus, cujus praelectiones Florentiae

habitas non absque manifesto plagij crimine sibi postea vendicavit Donatus Acciajolus. Sequuti sunt ipsos Ioachimus Camerarius, et Zvvingerus: a quorum lectione nemo unquam nisi doctior recessit. Simon Simonius Lucensis bene et erudite, sed in primum tantum modo librum laboravit. Ac Petrus demum Victorius, et Obertus Giphanius: qui reliquorum instar jure haberi possent, sed tamen non absque eruditis Scholijs disertissimi Oratoris Marci Antonij Mureti.

Queis omnibus cum nullos meliores aut potiores subnectere possim, reliquum est, ut ad illos qui de OECONOMIA scripserunt levi passu me convertam. Totum vero istud negotium longe paucioribus, quam quod de Moribus institutum est, mihi absolvendum esse censeo; cum quia facillimum est ipsi, qui se ad Moralis disciplinae praescripta composuerit, familiae suae modum ac regulam ponere; tum etiam, quia res ipsa minus arte valet vigetque, quam experientia et usu, ac hominum legibus moribus et institutis, circumstantijsque rerum temporum et actionum particularibus; quas in artem vel methodum vix possibile sit reducere. Maxime, cum viri docti et librorum scriptioni incum bentes, earum ferme omnium ignari deprehendantur; illi vero, qui frequenti exercitatione secreta Oeconomica penitissime callent, ut sunt plerumque Patresfamilias, Mercatores, Institores, Avari, Senes, ac uno verbo homines lucro potius quam studijs dediti, minime omnium apti sint quicquam de illis scripto committere. Ut proinde mirum non sit, quod praeter Oeconomicum Xenophontis, et duos Aristotelis libros de domesticâ doctrinâ, quibus fimbrias quasdam attexuit Leonardus Aretinus,

vix alius ex antiquis quidquam memoria dignum literis consignarit. Nisi forsan ad Geoponicos Auctores provocare velimus, Catonem, Varronem, Palladium; Columellam, Constantinum, et alios. Sed ipsi partem tantum attigere, non totum; nec ipsam quidem adhuc integre aut absolute. Nam licet Cato, verbi gratia, praeceperit optimum Patremfamilias vendacem esse debere, haud emacem; non tamen admonuit, quid et quantum ac quo tempore vendere oporteat, quod erat tamen maxim opere scitu necessarium. Unus autem nostro tempore Ludovicus Septalius Medicus Mediolanensis gloriam omnem retulit, quae ex ejusmodi tractatione sperari poterat, edito pereleganti libro de Re familiari. In quo ita minute ac diligenter cuncta prosequitur, ut telum ferme semper ad intima penetret. Quemadmodum etiam fecisse videmus Hieronymum Cardanum Medicum item ac Patricium Mediolanensem, in suo Proxeneta, et Libris de Utilitate capienda ex adversis. In quibus non modo occultas artes palam insinuat, quae hominibus congerendae pecuniae studiosis familiares esse solent, sed multa insuper flagitia detegit ac docet, propter quae satius illi fuisset, huic se Horatij praecepto obsequentem praebuisse;

--- Non tamen intus
Digna geri, promes in scenam; multaque tolles
Ex oculis. ---

POSTQUAM IGITUR AUTORUM EJUSMODI frequenti lectione meditationeque continua, imbutus plene fuerit atque informatus animus Moralium et OEconomicarum virtutum documentis, gradum sibi tuto viamque aperire poterit auspicatissimam,

ad. Politicas dissertationes eorundem, quos jam supra laudavi, Platonis et Aristotelis. Cum nullos habeamus vetustiores, excepto Legislatore Sanctissimo Mose, aut qui copiosius et majori arte ac doctrina gubernandae administrandaeque reipublicae formam nobis reliquerit, librorum monumentis consignatam.

Quare ab uno Platone statim incipiendum est, qui Dialogis suis de Legibus et de Republica praeclare omnino Regnum et Rempublicam instituit; adeoque moribus et institutis Christianae fidei convenienter, ut Divus Thomas in Opusculo de Regimine Principum, Platonismum in republica desideret. Ab illo vero licet omnia ferme mutuatus fuerit Aristoteles; nescio tamen quomodo sic ista sibi propria fecit, magistri sui rationes praecipuas aut clarius ac facilius proponendo, aut subtiliter et acute refellendo, ut non minus in istis quam in caeteris operibus suis manifestum fecisse censeatur, quan tus ipse Philosophus fuerit, quam elegans scriptor, quam acutus, quam aptus ad docendum, quam copiosus, quam rerum omnium cognitione refertus. Et vero licet communi gravissimorum virorum sententia, multa scripsisse dicatur, partim difficilia atque obscura, partim etiam a nostris temporibus et moribus aliena; nulla tamen mihi videtur esse in eo difficultas aut obscuritas, quae non improbo labore et acri studio ac crebra lectione pervincatur. Si qua autem a nostrâ consuetudine in his libris videntur abhorrere, pauca certe ea sunt, et quae ingeniosus et prudens Lector ad haec tempora atque ad usum nostrae reipublicae facili negotio accom modare possit. Modo tamen apud se reputet, non hunc solis modo prudentibus, quemadmodum Platonem,

sed catis etiam atque astutis viris, quales esse debent qui rerum gubernaculis admoventur, Politicam suam scripsisse. Ipsius igitur octo libri sedulo evolvendi sunt, cum duobus Cyriaci Strozzae; quibus nobilis ille Florentinus idem in Politicis Aristotelis conatus est, quod Leonardus Aretinus in Oeconomicis ejusdem, ac Maphaeus Vegius in Virgilio, et Sulpitius Verulanus in Lucano. Sed quemadmodum nullus pictorum ea felicitate potuit Veneris effigiem absolvere, quae ab ipso Apelle incoepta primum fuerat atque delineata: ita profecto immane quantum ipsi ab istis auctoribus distant, quos sibi ad imitandum proposuêre. Legendi tamen sunt atque etiam laudandi: quia quantum in ipsis situm fuit, rerum pretiosissimarum jacturam sarcire conati sunt, et desiderijs nostris cumulum imponere.

Jam vero primipilos, et capitales viros plurimi certe ex Antiquis sequuti sunt, sed omnes ferme invidiosa vetustate, et Barbarorum insidijs, illacrymabiles urgentur ignotique, excepto uno Cicerone. Cujus librorum sex de Republica, quos se in secundo de Divinatione composuisse fatetur, jactura aeternum nobis lugenda est; utpote cum extincta simul fuerint tot oracula, quae ab homine eloquentissimo et sapientissimo, qui tam diu reipublicae Romanae clavum gubernaverat, non nisi verissima certissimaque poterant expectari. Unde si Aristoteles ipsemet in libris de Coelo ad Hipparchum et Eudoxum astronomos libenter provocat; si Divus Augustinus Orosium laudat in Paganorum historijs; si Origenes ad Huilium Hebraeum recurritin loci cujusdam Isaiae explicatione; et summus pontifex Hilarius contentionem de tempore Paschatis celebrandi, uni Victorio Britannico

terminandam proponit, ea scilicet lege, quod optimo cuique et in arte sua versatissimo credendum est; unusquisque jam per se satis existimare possit, quantum ab omnibus uni Tullio concedendum fuisset, Politicas leges et axiomata dictanti. Cum non equidem, ut Aristoteles et Plato ac coeteri qui de Republica dixerunt, id tantum quod probabilius esse videtur, et rationi magis consentaneum, sequutus fuerit, sed experientia ipsa edoctus, nobis eleganter praeceperit, quid ex doctrina vel usu foret in publica rerum administratione. Minus certe habet ipse Plutarchus, quod de temporis edacitate conqueratur: cum ejus Praecepta Politica ex illo tam insigni bonorum auctorum naufragio enatarint, valde quidem illa sedatae ac compositae doctrinae, at genium auctoris gravissimo judicio ac moderatione temperatum prae se ferant. Supersunt quoque Heraclidis fragmenta de Politijs, et aliorum opuscula quaedam: sed vix tanti ea sunt, ut magna ipsorum lectione utilitas sperari debeat.

Quare si ordinem temporis sequamur, unus se postea offert Averroës: cujus liber de Republica editus est una cum Robortelli disceptatione, et Francisci Philelphi de eadem re libris: qui priscae gravitatis imaginem redolent, nitore styli et argumentornm praestantia. Quod idem judicium ferendum est de Republica elegantissimi juxta Oratoris ac Poëtae Hieronymi Vidae: nisi quod tanta rerum copia ac varietate non luxuriat, diffusus in quaerendo, vitane publica privata sit praestantior; in caeteris siccior ac jejunus. Eodem ferme tempore Franciscus Patricius Senensis, farraginem quandam exemplorum sub Reipublicae titulo, puerorum credo

usui ac chriarum in scholis compositioni evulgavit: tantum dissimilis alteri Francisco Patricio Romano, qui non nihil pariter de hacre inter opuscula juvenilia protulit, quantum noctua aquilae, aut anser dispar est olori. Fritsius et Simanca administrationis Christianae potius quam Civilis formam nobis proposuerunt. Primus quidem sermone castigato, decenti ordine, nec infimo spiritu. Quorum omnium, ac judicij praeterea, alter fuit pauperrimus. Neque aliter profecto censendum est de duobus alijs, qui hoc ipsum munus explicandae Politicae Christianae, vulgari Gallorum lingua suscepere. Molinerius siquidem presbyter Tholosas, lectorem suum catenulis eloquentiae, vel nolentem etiam, quocunque vult trahit, ac mulcedine quadam vehementer reficit atque recreat. Joannes vero Frater Lavallensis, licet mole voluminis grandior, sensus tamen integritate ac verborum ornatu destituitur:

Memini etiam me alias librum quendam evolvisse, Parisiis ni fallor editum in chartae forma expansa et majori, in quo vernacula item linguâ Politica Mosis explicabatur, tanta profecto exactissimi judicij copia ac sententiarum luce, ut quilibet emunctae naris Politicus nunquam melius temporis rationem, quam in ipsius diligenti lectione collocare possit. Quo fit, ut silentio lubens praetermittam librum sub eodem ferme titulo a Castalione editum: quoniam ipse inter auctores refertur damnatae lectionis, et hoc opus Graeco ac Latino sermone in puerorum tantummodo gratiam se composuisse, primo statim in limine testatur. Ab istis autem omnibus Syndromis, quasi lampadem per manus cum

accepisset Nicolaus Biesius Medicus Lovaniensis, studium etiam istud decurrere tentavit: sed non eodem prorsus fato cursum suum absolvit, quo Antilochus apud Homerum, [gap: Greek word(s)] ; meliusque sibi consuluisse videri posset, si quemadmodum fecit alter Medicus Tholosas Augerius Ferrerius, sola librorum de Republica promissione, non autem editione, Politici famam sibi quaesivisset. Morosus siquidem est in hoc non minus certe, quam in operibus Medicis: nec praeter taedium quidquam in legentis animo relinquit. Copiosior extitit Gregorius Tholosanus, ac magis ex arte scribens, quia Jurisperitus. Desiderantur tamen in eo modus, quem sibi praescribere non potuit eruditione vulgari luxurians; et majestas, cui non magis indulsit quam judicio, dum omnia ingerit, et pauca digerit. Caeterum valde utilis est, et diversa in se continet, propter quae thesauri instar haberi possit, ubi meliorum auctorum gemmas ac preciosam variae doctrinae suppellectilem possis invenire. Verumenimvero licet hi omnes superius enumerati multa conati sint; ac Paulus etiam Paruta, flos Venetae nobilitatis, et subactae decus eruditionis, praeclarum lingua sua patria librum ediderit de Vita Politica, quem in nostratem translatum habemus; nullus tamen jaculum extra metam expedivit excepto Ioanne Bodino, cui uni tantum caeteri concedunt, quicunque unquam de Republica libros edidere,

Nec immerito sane: cum animum inquietum ac vastissimum quem acceperat a natura, tam pertinaci studio, tam in exhausta doctrina, tam admirabili judicio excultum, ad rerum omnium comprehensionem attulerit,

ut superatis linguarum pene omnium ac scientiarum difficultatibus, non modo Naturae theatrum novis rationibus exstruxerit; sed regnorum, quotquot in mundo constituta fuere, species, leges, instituta, arcana denique et virtutes ac vitia, in ordinem sapientissime reduxerit, ac velut Phoenix unicus sui seculi, se ipsum tandem consumserit in contemplatione altioris illius sapientiae, cujus secreta revereri potius ac admirari debuisset, quam ipsa in medium et examen, velut reliqua omnia vocare. Sane quantum ad ejus Rempublicam spectat, fatendum est, opus esse elaboratum ingenio, expolitum industria, perfectum judicio, et ita numeris omnibus absolutum, ut qui ab ipso discesserit, haud dissimilis videri possit nautis illis antiquioribus, qui neglecta vel ignorata cynosurae praestantia, navigationis suae cursum ad avicularum quarundam placitum dirigebant, saepiusque per cautes et saxa praecipites ferebantur. Scio equidem Fabium Albergatum hominem Italum, et Serrium ac Augerium Ferrerium Gallos, magnis conatibus et libris ad id consequendum editis, periculum illi ac ruinam intentasse: sed eventus docuit eundem fuisse istius pugnae eventum, quem Pygmaeorum cum Hercule. Ut non jam ad miniatas alicujus Attici aut Hyperattici ceras trepidare debeat, sed ad Ecclesiae solius judicium. Cujus censuris quoniam vehementius urgetur, quam inimicorum argumentis, hinc est, quod ipsius libri evolvi minime debeant, nisi obtentâ prius et hunc et quoslibet auctores Politicos legendi facultate.

Atque hi sunt ferme omnes, quantum memoria recordari possum, ex quorum libris, cuncta peti debent, quae magis praecise ad Rempublicam spectare videntur. Quicquid

enim postea vel â Iusto Lipsio, vel a Timplero, aut Keckermanno superadditum est, styli potius, aut facilioris methodi occasione, quam rerum novitate commendatur.

Quamvis hoc unum praetermittere non debeam, [gap: Greek word(s)] videlicet quosdam extitisse, qui verae alicujus ac perfectissimae reipublicae formam aut potius ideam nobis exprimere voluerunt: ut saltem exemplar aliquod reperiretur ejus, quod in hoc genere optimum est, et ad quod, si res omnes ex aequo et bono procederent, convenientissimum esset publicas regnorum administrationes inter homines componi. Eodem sane voto, quo Galenus sanitatem omnibus numeris absolutam depinxit: Fernelius corporis temperiem aequis ex utraque parte contrariorum perfectissime libratam ponderibus: Xenophon Principem: Cicero Oratorem: et Divus Paulus Episcopum. Nimirum ut ipsa verissima et primigenia recti specie ob oculos continuo posita existente, quidquid in ectypo vitiosum esset, facilius dign osceretur emendareturve. Primus vero qui talis imaginariae Reipublicae formam scriptis consignarit, fuit doctissimus ille ac omnium calculis sapientissimus habitus Thomas Morus, Praefectus sacris scrinijs, seu Princeps scribarum in Anglia. Cujus Utopia tamdiu vivet et habebitur in pretio per manus hominum, quamdiu justiria ipsa ac modestia et pietas non omnino in ipsorum animis et affectibus exulabunt. Secundus ab ipso fuit Thomas Campanella, ardentis penitus et portentosi vir ingenij. Qui dum in tenebris et paedore carceris vitam traduceret, Civitatem Solis delineavit: ea cogitationum novitate et sublimitate sensuum, ut praeter Philosophicas

speculationes, multa etiam contineat, queîs respublicae tutius administrari possent, et homines ipsi meliores evadere. Ultimum vero Angli nescio cujus Mundus Alter et Idem, non ita dudum prodiit; aut verius Satyra adversus depravatos praesentis seculi mores; in quo dum singulas stationes singulis vitijs assignat, gentesque illas incolentes ac loca ipsa contorticulatis ingeniose fictisque ex cujusque rei natura vocibus appellat, non inepte meo judicio Poneropolim instituit, quae ad hilaritatem non minus homines excitare, quam ad virtutem inflammare possit.

Licet autem de Commentatoribus Politicorum Aristotelis et Platonis nondum quidquam dixerimus, ipsi tamen in eorundem librorum lectione diligenter evolvendi sunt, ut salebrae, si quae in illis reperiantur, festinantibus minus officiant, omniaque facilius et clarius perspiciantur, obscuritatis depulsa caligine. Ex antiquis tamen neminem laudare possum, qui hoc munere defunctus sit; cum praeterquam unius Divi Thomae, nullius unquam vetustioris libros prae manibus habuerim. Ipse vero ut in caeteris operibus Aristotelis sic praesertim in istis more suo fecit; et ex interpretatione neque bona neque vera, bonam tamen et veram sententiam elicuit. Successit illi in eodem opere expoliendo Nicolaus Oresmius Archiepiscopus Bajocensis: qui illud una cum libris Ethicorum, discipuli sui Caroli Quinti, cognomine Sapientis, votis obtemperans, in Gallicum sermonem eodem modo transtulit: quae multa nihilominus continent et reconditae et liberioris doctrinae. Ambo tamen ipsius libri difficillimi sunt inventu, ac propterea curiosis pluriminunc aestimantur: quia ante centum et

viginti annos Parisiis editi fuerunt, charactere Longobardico, et rudi prorsus atque incondito sermone. Paulo post etiam Joannes quidam Buridanus celeberrimi nominis Sophista, suas in libros Politicorum quaestiones evulgavit, sed nugaces ac ineptas, ut sunt ejusmodi Scholasticorum ferme omnia. Vulgavit et Faber Stapulensis Commentarium similem omnino huic alteri, quem ipsum in Libros Ethicorum composuisse supra diximus. Sed vix ac ne vix quidem ipsorum conatibus quidquam promovebatur, nisi suppetias Aristoteli venissent celeberrimi interpretes supra jam assignati, et Genesius Sepulveda Hispanus. Cujus versionem atque Notas ut quisque erit ingeniosior, ita pluris semper aestimabit. Nec non etiam commentatores praecipui, Camer arius et Giphanius: qui nihil unquam inepte moliti sunt: a quibus parum discedunt Antonius Scainus Salodiensis, et Tarquinius Gallutius Societatis Jesu Presbyter eloquentissimus. Qui tam erudite priores quinque libros Politicorum interpretatus est, ut polymathia caeteros omnes facile vincat atque exuperet. Sed qui Danielis Heinsii paraphrasin una cum editis e regione Zvingeri et Petri Victorij Commentarijs sibi ad discendum et evolvendum proponet, is recte, meo quidem judicio, et doctrinae facilitati videbitur et studiorum praeterea suorum utilitati consuluisse.

Ad Platonem vero quod attinet, tres, quos noverim, commentatores solummodo nactus est, Antonium nempe Monteactinum, qui libros de Republica Platonis et Aristotelis diexodicis notis, tabulis, distinctionibus, explicare conatus, nunquam neque sibi neque lectori suo satisfecit; et Sebastianum Foxium Morzilium, qui

multa paucis; ac Pompejum Gariglianum, qui pauca multis complexi sunt. Utriusque vero libros, Platonis videlicet et Aristotelis, Ludovicus Regius, Henrici Secundi Galliarum Regis aulicus, Graece ac Latine eruditissimus, ornate primum in linguam nostram translatos apparere fecit; eosdemque demum tanta doctrinae copiâ, et exemplorum apparatu nobilissimo illustravit, ut licet gravitate caeteris sit inferior, varietate tamen atque uberrimo fructu, qui ex ipsius lectione percipitur, veniat in primis commendandus.

ATQUE HAEC EST AUCTORUM PALAESTRA; haec Schola, in qua tyrocinium suum ponere debent, quicunque praesidijs universalibus et maximopere necessarijs suffulti, ad penitioris doctrinae Politicae in telligentiam pervenire student. Omnia siquidem in illis habentur fuse ac distincte pertractata, quae de fundamentis ac principijs communibus societatis humanae, de rerumpublicarum speciebus legitimis, ac singulis ipsarum depravationibus, de Populi, seu Democratiae, Optimatum, seu Aristocratiae, Unius, seu Monarchiae legibus et institutis, de imperiorum ortu, incremento, conversione, interitu, de officio Principis et subditorum, de jure belli ac pacis, de magistratuum electione, vectigalium impositione, et rebus denique caeteris, quarum jugi et continua meditatione viam sibi ad reliquas difficultates munire debent, qui serio desiderant in publica rerum administratione versari. Ubi vero istis praeceptis plene imbuti atque instructi fuerint Politicae doctrinae studiosi, debent omnino, si facilius velint reliquas ejus difficultates emetiri, quaedam sibi

velut summa rerum capita constituere, ad quae postea caetera omnia referre possint, quae in tanta diversorum auctorum confusione ac incredibili propemodum quantitate, huc et illuc dispersa continentur: eo quidem fine, ut cum istorum aliquod magis cognitu necessarium se offeret, indicem simul habeant librorum et auctorum, quos plenioris doctrinae ac informationis gratia, operae tunc precium erit diligenter consulere. Ejusmodi autem summa capita, vel negotiorum esse possunt, de quibus in administratione politica saepius pertractatur; vel personarum, quibus illa committuntur; vel tandem auxiliorum, queîs singula melius ac facilius perficiuntur. Negotia ipsa, aut sunt de reipublicae administratione tam ordinariâ, quam extraordinariâ; aut de religione; aut de confoederationibus; aut de bello et pace; aut de praerogativis et ceremonijs Principum inter se; aut de commercio, vectigalium impositione, civitatum incrementis, et dissidiorum, quae inter nobiles oriuntur, compositione. Ista enim sunt quae potissimum legibus Politicis administrantur. Reliqua, vel minus digna censentur consideratione, vel Juris prudentibus, aut alijs magistratibus, relinquuntur pertractanda. Personae vero non possunt esse nisi Principis Consiliarij, Legati; aut ejus, qui illis omnibus inservit ab Epistolis secretioribus, quem propterea Scribae vel Secretarij nomine vulgo appellant. Auxilia demum vel unicuique ejusmodi personarum determinate conveniunt, vel omnibus simul possunt esse utilia.

OMNIS igitur Regnorum ac Statuum administratio Politica (quam Ordinariam merito dicere possumus, quamdiu ipsa vel aequitatem praese fert, vel aequitatis

ac justitiae speciem saltem aliquam praetendit, quo facilius Lavernae instar Horatianae noctem peccatis, ac fraudibus nubem objiciat) tria sibi proponit, ad quae caetera omnia ejus placita et statuta, tanquam ex destinato, collineent: nempe statum nascentem exorientemque firmare, stabilitum conservare, et labentem sustinere ac reficere. Queis tribus arte ingenioque absolvendis varij auctores auxilio esse possunt.

Ac primo quidem et ultimo, duo nostrates, Lusingeus et Duretus; qui proprio idiomate multa et egregia dixerunt de ortu imperiorum, ac eorundem ruinis et interitu; nec non etiam Ludovicus Regius in libro suo item Gallico, quo rerum omnium vicissitudines, ac aetatum et regnorum conversiones, jucundissima exemplorum varietate prosequitur. Superioribus quoque ann is prodijt Venetijs cujusdam Itali liber eadem de re fuse pertractantis: verum quo Genio, aliorum esto judicium, quibus ille notior est, quam mihi. Sed neque contemnendi sunt Methodius qui de ortu et occasu Imperij Romani eleganti libello sapienter admodum disseruit. Nec etiam Lazius, ac Bozius; quorum hic de ruinis gentium, ille vero de populorum migrationibus, prolixas commentationes edidere; ex quibus diversa simul constitutionis ac destructionis regnorum exempla haberi possunt.

Conservandae autem seu administrandae reipublicae praecepta, Synesius quidem in oratione ad Arcadium Imperatorem: Isocrates in ea quam scripsit ad Nicoclem: Agapetus Diaconus in libello ad Justinianum; Die Chrysostomus, Herodes Sophista, Themistius, Aristides Rhetor, et Maximus Tyrius, passim in suis orationibus

complexi sunt. Sed omnes tanta fide atque integritate istud praestiterunt, ut eorum monita, Legibus Platonis citius, quam seculi nostri moribus conformia videri possint. Quare rationi magis consentaneum erit, Italos quosdam recentiores consulere, qui libros de Ratione status, ut isthaec illorum verba Raggion di Stato commodius exprimam, non invitis equidem Musis aut Apolline nullo composuere. Inter quos, Joannes Boterus et ingenio fuit admodum facili, et ad Politicas dissertationes nato, rem omnem primus, quod sciam, ordine et methodo praeclarissimâ distinxit. Quam postmodum Hieronymus Frachetta nimia sua diligentia ac collectionum mole ferme obruit. Medium vero tenuêre Gabriel Zinarus et Ludovicus Septalius; quorum hic, licet professione Medicus, nihil tamen de Politicâ [gap: Greek word(s)] scripsisse jure merito censeri potest. Adeo cuncta quae dicit, ab exquisito judicio, et absoluta civilis administrationis cognitione, videntur profecta. Quod unum etiam sperandum esse moneo de Politica doctrina, quam nuper accepi Scipionem Claromontium typis penes se praeparatam habere: quandoquidem homo ipse est solidae erudionis, ac magnae et plerumque pertinacis suis in compositionibus diligentiae.

Utcunque autem Reipublicae administratio EXTRAORDINARIA totidem pariter capitibus absolvatur; pauci tamen hactenus reperti sunt, quibus robur et aes triplex circa pectus esset, ut de praeceptis ac medijs legitimis, quibus unumquodque illorum ad finem perducatur, aliquid memoriae publicaeque hominum luci cum ratione et methodo committerent. Quamvis enim Clapmarius libro suo de Arcanis Imperiorum

onus istud lubens in se receperit; nihil minus tamen, quam quod ipse promiserat, exequitur; dum solius tantum administrationis ordinariae leges in medium adducit. Adeo proclive est literarium pelagus emetientibus, in hanc censuram, velut in Scyllam ac syrtes periculosissimas, impingere; dum titulo tenus magnifica de se multi jactitant et promittunt.

--- Amphora coepit
Institui, currente rota cur urceus exit?

Politicus vero Florentinus licet axiomata ferme omnia istius administrationis, conclusionesque praecipuas, suis in operibus passim disseminarit; quia tamen subtiliores Philosophos imitatus est; qui inter disputandum plura supponunt quam probent; astuti et temerarij famam potius, quam prudentis sibi conciliavit: multorumque adversus suam doctrinam pennas acuit; quarum acumen retundere non ita forsan incassum Gaspar Scioppius proximis annis conatus est, edito Romae de Paedia Politica cultissimo doctissimoque libello. Cui uni plus inesse bonae mentis acjudicij, quam reliquis ejus operibus, aequissimi certe librorum censores haud immerito existimavere. Quare cum idem prorsus judicium de Cardani Sapientia ferendum sit; neminem profecto laudare possum, qui de hac administratione quidquam rationibus Philosophicis innixum, Politicisque regnorum ac Principum exemplis illustratum scriptis consignarit, praeter Federicum Bonaventur am nobilem Urbinatem. Qui nusquam exhaustus, tot ingentium voluminum de Ventis et Octimestri partu compositione, Politicam etiam, aut verius publicae administrationis rationem, typisedendam curavit. In qua, ut nihil dicam

de maximo ejus ingenij acumine, et singulari rerum cognitione, quibus inchoatae scriptionis dignitatem mirifice sustinuit. Certe validissimis rationibus ostendere conatus est, Rationem illam Extraordinariam publicae administrationis non aliter definiri posse aut debere: quam Consilium optimum de rebus ad majorem reipublicae utilitatem spectantibus, absque alterius rationis consideratione. Ex illa siquidem definitione, quam varijs postea argumentis confirmarunt, ejusdem Bonaventurae nepos meritissimus Julius Veteranus in Epistola sua ad Ludovicum Septalium, et Titus Cornaeus, in Politica tractatione (quae Urbini cum infinitis alijs codicibus manu exaratis studiose conservatur.) Ex hac, inquam, definitione, et auctor ipse campum sibi aperuit amplissimum, ut de varijs rebus dissereret, quae ad secretiorem illam Politices paediam spectare videntur; et unusquisque tantum ex illo sumere potest, quantum illi opus erit ad tutius et copiosius philosophandum de veris rerumpublicarum arcanis. De quibus et Nos contractionem illam anno superiore accuravimus, quam aliquando Politicae doctrinae studiosis haud ingratam fore injucundamve confido.

PERCEPTIS autem communibus istis cujuslibet Statûs administrandi legibus, ad illas continuo deveniendum est, quibus Reges ipsi ac Principes terrae, gentes inter ac nationes, quibus imperio praesunt, divinitatis cultum aliquem stabilire (et merito quidem) conati sunt. Cum hoc unum ab omni temporis memoria persuasum hominibus fuerit, dominos esse omnium rerum ac moderatores, Deos; et quae geruntur, eorum geri ditione atque numine; eosque optime de genere

hominum meriti, et qualis quisque sit, quid agat, quid in se admittat, qua mente, qua pietate colat religionem, intueri, piorumque et impiorum habere rationem. At vero, cum ejusmodi leges et divinarum rerum constitutiones, variae semper in varijs mundi partibus, et antiquitus quidem extiterint, et nunc etiam non magis quam olim inter se conveniant; non raro etiam accidit, ut zelo ac aemulatione pietatis, dissidia quaedam et internecinae quaestiones de illis exoriantur.

--- Dum numina vicinorum
Odit uterque locus; dum solos credit habendos
Esse Deos, quos ipse colit. ---

Quibus certe compescendis dirigendisque ad finem, religionis Christianae praeceptis ac instituto consentaneum, sane haud necesse erit diversas inter se religiones committere. Quemadmodum non sine dispendio verae pietatis, superioribus annis fecere, Petrus de Alliaco Cardinalis et Episcopus Cameracensis, in opusculo quodam Astrologico de tribus sectis; Hieronymus Cardanus in libris suis de Subtilitate; et Joannes Bodinus composito, sed nondum edito (atque utinam nun quam edatur) de Rerum sublimium arcanis ingenti volumine, quod equidem, Jesuitam Possevinum non perperam de ipso judicium tulisse, argumento esse potest validissimoque. Verum oportet religionum omnium principia communia, et singularum inter se persuasiones proprias, apprime intelligere. Ut cum nostra quibusdam in locis stabilienda aut confirmanda venit, aliarumque cognitio necessaria esse quacunque tandem de causa videtur; habeatin promptu Politicus nonnullos auctores, quorum lectione de singulis informatus, omnia

postmodum, quae in tali casu fieri debent, sapientius praeseribat; consiliumque sumat rebus ipsis ac intentioni suae convenientissimum. Tales igitur esse possunt quatuor libri de Orbis terrae concordia Guillelmi Postelli Barentonij. In quibus ferme solis, nihil ineptum aut quod ridiculum non esset immiscuit, sed universam religionum omnium informationem instituit; nostramque praesertim, rationibus tam proprijs, quam ex aliarum confutatione desumtis, valde quidem acute subtiliterque confirmat et stabilit.

Idem Auctor in tribus libris de Republica Turcarum, quos nondum pariter luxata mente composuit, Religionis Mahometicae Summam, nihil quidquam vel minutissimarum ejus ceremoniarum praetermittens, complexus est. Quemadmodum etiam novissime fecit nobilis quidam Gallus, nomine Bauderius, libro ad hoc unum magno quidem politioris linguae nostrae apparatu, ac lectionis varietate, peculiariter destinato. Ut ex ipsius ac gemino Postelli volumine, promptum sit omnibus, qui propter Ecclesiae censuras ipsiusmet Muhamedis Alcoranum ac Sunam legere non possunt, quicquid ad ineptas Musulmanorum superstitiones attinet, facili negotio percipere. Quamvis multum praeterea juvari possint relationibus epistolicis praeclarissimi viri Augerij Busbequij, et libellis Ricoldi seu Richardi Monachi, ac Joannis cujusdam Andreae; qui propterea in omnes linguas habentur translati: quoniam vel ipsius Postelli judicio caeteris omnibus praeferri debent, quicunque conati sunt Turcicae Religionis fundamenta validissimis rationibus convellere.

Judaicae vero notitia (quoniam ex Veteri Testamento

diverfisque ejus librorum interpretibus nobis abunde suppeditatur) hoc unum solummodo requirit, ut quoties ejus refellendae sese offeret occasio, et antiqui Ecclesiae Patres (quorum multi praeclare admodum in hoc negotio versati sunt) in consilium advocentur, et praeter illos Lyranus, Samuel Riccius, et Hieronymus de Sancta Fide. Qui omnes linguae sanctae cognitionem ab incunabilis ac inter Judaeos ipsos viventes edocti, diversaque Rabbinorum lectione informati, non mediocrem sane gloriam, licet ex mediocribus libris, retulere. Non secus profecto quam ex majoribus postea fecerunt Philippus Mornaeus, auctor alioquin caeteris in operibus lectionis improbatae; ac Costus et Delfinius; omniumque ut majori conatu sic etiam feliciori eventu, Petrus Galatinus Monachus ex ordine sancti Francisci; aut potius Raimundus Sebondus professione Medicus, cujus praeter libros de Theologia naturali, duo insuper volumina ingentia in Collegio Fuxensi Tholosano etiamnum hodie sub titulo Pugionis fidei conservantur. Ex quibus (si Josepho Scaligero fides est habenda) omnia sua hausit et transcripsit Galatinus, dissimulato ipsius Sebondi nomine; non tam propter acerrimum, quod semper extitit inter Dominicanam familiam et Franciscanam odium, (quemadmodum maligne cavillatur Scaliger, et fortassis etiam imperite) quam ut eruditum istud opus accessione quadam augeret et sibi vendicaret locupletatum ita atque expolitum. Quod equidem utrum a Galatino factum fuerit, et an istâ, aut aliâ ratione, tuum est omnino statuere, eruditissime Gaffarelle: qui linguae sanctae difficultates

omnes grallatorio passu superasti, et plures ac meliores in ea libros evolvisti, quam quivis alius eorum, qui nunc sunt, non dicam tantum aetate tibi similes, sed etiam professione.

Judaicae vero religioni ac Mahometicae Christiana succedit, aetate quidem inter illas media, sed nobilitate dogmatum, ac eorundem certitudine, longe omnium praestantissima, et sola ac unica de cujus veritate dubitare non liceat absque flagitio. Verumenimvero cum Infidelibus ac Paganis eadem lex lata non fuerit, arbitror ego hanc ipsis non incommode, quoties opus erit, suaderi posse, rationibus quas habent Cicero Christianus, seu mavis Lactantius in libris Divinarum institutionum, Tertullianus in Apologetico, Minutius Felix in Octavio, Arnobius adversus gentes, Theodoretus de Graecanicis affectionibus, Salvianus in libris vere aureis de Providentia, et Doctor Angelicus Sanctus Thomas in Summa contra gentes; quae omnium instar jure merito haberi posset: adeo ferax est sensuum, rationum, subtilitatis, et doctrinae. Nec minimum quoque auxilij repositum est, in libris de Providentia Thomae Bradvvardini. Quoniam in illis pari ferme cum Divo Thoma subtilitate, et rationum pondere procedit; ut etiam in Triumpho Crucis Hieronymi Savanarolae, et in libris de Religione Christiana Marsilij Ficini, et Ludovici Vivis. In quibus licet magis Latine, non minus tamen ad rem apposite locuti sunt. Istorum vero labores excepit Augustinus Steuchus Eugubinus: qui dum infideles ipsos proprijs armis atque auctoritatibus jugulat, plurimum et ipse negotium fidei promovit. Quod similibus doctorum virorum argumentis comprobandum est;

non autem Observationibus Astrologicis Petri de Alliaco, aut Naturalibus Lullij, et Sebondi; aut denique Philosophicis Petri cujusdam Montui. Quandoquidem intempestivae sunt illae nugae, ac futiles argutiae, cum eâ de re tractandum est, quae merito censetur omnium esse gravissima; atque in hoc delectu maxime se prodit hominis prudentis ac Politici judicium.

Sed cum negotij et fastidij vim semper maximam, vel ab Ecclesiae nascentis exordio, Haereses ipsae Christianae paci, et tranquillitati e directo contrariae attulerint, dum civitates ac nationes inter se committendo, ipsas plerumque in manifestum discrimen adducunt, totque calamitates excitant, ut earum incremento totis se quamprimum viribus opponere consultissimum judicetur. Quemadmodum optime a Ludovico Regio demonstratum est, in libello, quem patria lingua composuit de dissidijs et bellis maximis propter religionem excitatis. Sane ad hoc unum facilius et commodius exequendum, non mediocriter opinor juvabit, priscorum quidem haereticorum fraudes, ingenium, ac erronea dogmata, ex Divo Hilario, Philastrio, Perpiniano, et Alphonso Castrensi deprehendere; Pelagianorum autem maxime ex Vossio, cujus liber appendicis loco esse potest Historiae Ecclesiasticae; et Lutheranorum, ex Florimundo Raimundo ac ejus continuatione Parisiis edita, sed absque auctoris nomine; quoniam multum se Raimundo inferiorem exhibuit eloquentia, judicio atque diligentia. Utile etiam Cassandrum evolvere, qui tot lites aperte quidem componere tentavit, licet majori pietate quam ingenio; et Melchierem Canum, qui hocidem, sed occulte conatus est, ingenio majore quam pietate, ac propemodum

admirabili judicio. Vix enim potes imaginatione consequi, quantum auctorum ejusmodi lectione Politicorum mentes acuantur, excitenturque ad saluberrime de rebus istis consulendum, quibus non unius aut alterius hominis modo, sed universae plerumque reipublicae salus, et belli pacisque momenta continentur.

MAXIMI quoque habentur in rebus Politicis Confoeder ationes, junctaeque cum vicinis aut potentioribus populis amicitiae, quoniam illae, seu ad hostem propulsandum irruentem, seu ad mercium permutationem, aut quavis alia tandem de causa instituantur, non possunt sane non existimari publicis Regnorum ac Principum commodis valde salutares ac necessariae. Quamobrem hoc unum maceror, hoc unum doleo, quod auctores illos in numerato non habeam, qui forsan plura de illis et maxime scitu ac cognitione digna librorum monumentis consignavêre. Memini tamen quaedam esse inter opuscula Bruni, quae huic negotio plurimum inservire possint: et Joannis Boteri libellum inter Politicos circumferri, cui ipse titulum fecit la Lega; ac Emericum Crucaeum nostratem Parisinum, animi potius exercendi gratia, quam quod rem unquam ita fieri posse arbitraretur, conatum fuisse in Novo suo Cynea modum aperire, quo Principes omnes inter se convenire possent, et pacem universalem stabilire. Quemadmodum etiam eloquentissimi viri Baudius et Puteanus, cum de Inducijs Belgicis tractant; et Gajus quidam, ac Ferrcrius auctor Catholico politici. interim dum varijs rationibus contendunt Principes Christianos posse cum infidelibus foedere conjungi, multa et ipsi subministrant: ex

quibus, accedente frequenti lectione historicorum; qui diversa Principum foedera ipsorumque secretiores causas ac leges suis monumentis inserunt, quemadmodum fecere Polybius, Guicciardinus, Thuanus, et alij, non dubium est profecto, quin multa sensim animis illabantur, ad ipsas confoederationes melius instituendas plurimum conducentia.

Illae vero quandoquidem aut belli suscipiendi et communis hostis in vadendi propulsandive necessitate, aut pacis firmandae gratia, aut vitae commodis per mercium commutationem consulendi causa, saepius concluduntur. Commercij quidem ac rerum utilium, et unde illae, ac quomodo haberi possint, notitia, melius usu ipso ac quotidiana cum expertis communicatione, quam studio quod in libris ponatur, intelligi potest. Juvatur nihilominus Relationibus, Diarijs ac Navigatiobus Hollandorum et Hispanorum; qui nunc ferme soli, varias terrae partes mercium permutandarum causa, obire, Indiasque tam Orientales quam Occidentales perlustrare consueverunt. Ut etiam historia naturali rerum exoticarum: qualis est Josephi Acostae, Clusii, Monardis, Garciae ab Orto et Principis Caesii Mexicana, quam omnes docti graviter et iniquo animo ferunt publicis commodis tamdiu invideri. Sed nec in utilis erit lectio Georgii Agricolae, Ferrandi Imperati, Gesneri, Boëtii a Bohot, Lucae Paeti, Coenalis, Garraudi, et aliorum; qui de Mineris, Metallis, Lapidibus, Nummis, varijsque Mensuris, Ponderibus et Taraffis, ut vocant Itali, scripserunt: quoniam ejusmodi rebus potissima pars commercij ipsius videtur constare. De quo licet aliqui, nondum vivis exempti, quaedam magis determinate suis in Consilijs et Instructionibus

monere conati sint; frigidius tamen istud praestitêre, quam ut in ipsorum nomina diligenter inquirere, operae pretium esse existimem.

QUOD VERO ad Pacem et Bellum spectat, non hic Erasmi aut aliorum declamationes laudabo, utpote Scholae magis convenientes, quam Aulae et prudentum consilio. Verum quidquid in illis generatim loquendo considerandum venit, istud commode quidem, sed impetrata prius ab Ecclesiasticis censuris immunitate, haberi poterit, in opere doctissimi viri Hugonis Grotij de Jure belli et pacis. Speciatim vero, si res ipsae considerentur, et vel de Turcarum aut Hispanorum Haereticorumve coercendâ potestate, tractandum sit, cum haec tria praecipuis ac maximis dissensionibus occasionem praebeant, quae nunc et ante omnes Europae provincias pessime videntur exercuisse. Sane, cum non quaeratur de Turcis quo jure, sed qua tantum arte debellari possint, hoc ultimum cogitatione duntaxat assecuti sunt Augerius Busbequius Germanus, Lazarus Soranzus Venetus, Ioannes Boterus Pedemontanus, et Breevius ac Nuaeus Galli. De Hispanis autem cum potior sit juris quam artis difficultas, propterea quod discrepantes sunt hinc et inde de ipsorum antiquis praetensionibus Politicorum sententiae: huic equidem nodo cunei esse possunt, Balt hasaris Galli liber de Regnis et provincijs, quae cum aliquando Gallorum fuissent nunc injuste ab Hispanis detinentur: cum Responsione Iulij Cerij ad eundem Balthasaris librum; itemque varij discursus ultro citroque facti pro eorundem successione in bona omnia Ducis Burgundiae, Regni Navarrae usurpatione, praetensionibus in statum Montisferratensis Marchionatus, et similibus

dissidijs, quae cum alijs principibus habuerunt; ac demum liber Politicus Fratris Thomae Campanellae de propaganda Hispanorum Monarchia, Italico quidem idiomate ab eodem conscriptus, sed editus postea Germanico. Tandem vero cum utrumque in Haereticorum profligatione desideraretur, multi quidem ex ordine Theologorum et Politicorum quid juris esset declararunt, ut Claudius de Sainctes, Ludovicus Aurelius, Gaspar Scioppius et alij; sed qui artem ipsam et modum juris exercendi, ac haereticos procul a nostris finibus propulsandi declararint, pauci certe hactenus extitêre aut verius nulli.

HAS AUTEM DE JURE regnorum et armorum, contentiones proxime sequuntur, quae de Praerogativis, ac Honoribus non solum inter Christianissimos Galliae et Catholicos Hispaniae Reges, sed inter caeteros Europae Principes, Nationesque ipsas et Civitates excitantur. Cum omnibus hominibus hoc a naturâ peculiari studio inditum sit, ut laudis ac honoris studio maxime ducantur, nec sua bona deprehendi posse sibi persuadeant, nisi ipsa sub quadam specie vanitatis ac gloriae, ex inanissimis plerumque splendoris insignibus collecta, nobis exhibeantur. Quae opinor causa fuit, cur celeberrimi duo Jurisconsulti Chassanaeus et Tiraquellus libros illos ediderint de Gloria Mundi et de Nobilitate: in quibus prout illis ex jure videbatur, rebus si non quidem omnibus, at certe praestantissimis, locum uniuscujusque dignitati convenientissimum assignare conati sunt. Unde postea multi occasionem sumpsere, pro dignitate Nationum et Imperiorum, majori cum studio et pertinacia scribendi; quibus aut patriae vinculis, aut obligatione

fidei, aut virtutis admiratione, aliove peculiari nexu et affectu conjungebantur arctius, connectebanturque. Quemadmodum fecisse videmus Valdesium pro Hispanis, non minus injurioso et impotenti quam ingenti volumine; et Vivaldum, Joannem Feraldum, Andream a Quercu, diversosque alios, quibus suum nomen reticere consultius visum est, pro Gallis. Quorum exemplo Domus Estensis et Medicea, multaeque aliae Principales familiae, scriptis pariter in lucem prolatis, quaestionem inter se de praeeminentia ventilarunt. Ut etiam inter civitates fecere Ticinum et Cremona, Panormus et Messana, ac aliae similes. De quibus plura mihi fateor dicenda forent, si obvia et minutissima quaeque non autem utilia tantum ac necessaria consectarer. Hoc vero non praetermittam, multa videlicet quae ad ejusmodi quaestiones pertinent haberi posse ex Orationibus contrariis de Principatu inter praecipuas Europae nationes constituendo, quae ab auctore quodam Germano non ita pridem varia cum eruditionis suppellectile publici juris factae sunt; et ex Ceremonialibus libris: Gallicis quidem, doctissimi Gotofredi; Italicis vero, Paridis de Grassis, et aliorum.

SUPER SUNT igitur tantummodo Incrementa civitatum, et ipsis e diametro oppositae Vectigalium impositiones, ac Civium inter se dissensiones, et Privatorum inimicitiae. De quorum primo Ioannes Boterus et Hippolytus a Collibus, multa quidem ac praeclara omnino et valde utilia loquuti sunt, in libris ad istud negotij peculiariter destinatis

De secundo vero quoniam res ipsa plerumque a necessitate dependet, aut Principum voluntate, quae leges

non admittunt, inde est quod pauci admodum reperti sunt, qui de illis Politicum quidquam monere voluerint. Quare unicum tantum modo proferam Scipionem Gramontium; ex cujus Nummo Regio Gallice quidem edito, plurima depromi possunt, quae rem ipsam praeclare illustrent, simulque legentium animos reficiant dulci pabulo variae lectionis, et gravissima diversarum observationum varietate.

AT ENIM quoniam opiniones hominum ducuntur auctoritate, trahuntur eloquentiâ, ingenio ac industriâ mitescunt, et in utramlibet partem, quemadmodum cera, facillime convertuntur; multi propterea de Honore ac ipsius laesione, unde privatae inimicitiae nascuntur, singularis certaminis occasiones, ac praeterea de ipsius restitutione et reparatione, quae omnia in opinione consistunt, multa etiam dixere. Inter quos illi primûm evolvendi sunt, qui nobilitatis ipsius ac gloriae et honoris naturam et essentiam monumentis suis exposuerunt; prout egregie omnino mihi fecisse videntur Flaminius Nobilius, et Typotius eleganti et terso sermone: Simon Simonius erudito et Peripatetico discursu; ac Bernardus Mirandulanus, Episcopus Casertanus, in opere illo undequaque absoluto et perfecto Dialogorum de honore, quod sub nomine Joannis Baptistae Possevini Italica primum lingua, mox vero etiam Gallica, nescio quo casu, typis commissum fuit. Cujus rationes licet Ioannes Baptista Susius, Medicus Mantuanus, et Antonius Massa funditus evertere conati sunt; ipse tamen Mirandulanus, edito alio libro de Singulari certamine, ita se defendit, ut praeter solidissimas responsiones, multa etiam in illo attulerit, quorum gratia famam sibi comparavit

inter praestantiores Philosophos non modo illustrem, sed nec intermorituram ullo seculorum aut aetatum decursu.

Istis vero auctoribus perlectis, ad leges et conditiones ipsius singularis certaminis ineundi deveniendum est; quae vel universales sunt a Petro quodam Montuo Mediolanensi et ab alijs descriptae; vel unicuique nationi peculiares et propriae. Quemadmodum Galli suas habent ab antiquis Regibus constitutas, et in unum collectas ac editas, nescio an a Savarone, aut a quopiam alio. Et in Italia multi quidem reperiuntur seu duelli committendi seu pacis tractandae censores et arbitri; quorum in recensione, primus mihi doctrinae ac eloquentiae purioris gratia appellandus venit Mutius Iustinopolitanus, deinde vero Baptista Olev anus, et Franciscus Biragus, qui nobilissima subtilissimaque concertatione rem istam praeclare explicant. Fabius vero Albergatus licet teretibus etiam ac purgatis auribus nitore sufficiat, habitior tamen est in toto suo opere, ac in minutijs quibusdam et titivillitijs plerumque morosior. Qui praeter ipsos modum illum explicârint, quem Itali dicunt di far pace in via cavalleresca, scio equidem extare plures alios: veruntamen quia non ita mihi familiares existunt, nihil propterea de ipsis, ut nec de Alciato et Juris peritis, mihi dicendum esse existimo.

ENUMERATIS igitur illis auctoribus, qui de Negotijs, in publica rerum administratione praesertim occurrentibus, varias praeceptiones consiliaque diversa ediderunt; aggrediendum nobis est ex instituta serie, ad dicendum de illis, quorum lectione meliores illi ac praestantiores evadere possunt, qui circa rerum ac negotiorum ejusmodi tractationem versari debent.

Horum autem commode primi se offerunt REGES ipsi ac PRINCIPES, ex quorum moribus et institutione reliquorum hominum fata pendere adeo verum est, ut tunc illis bene ac fortunate sit, cum ipsi qui reipublicae clavum moderantur, non solis modo praetorianorum cohortibus et longo satellitum ordine auctoritatem suam fulciunt; sed labore in negotijs, fortitudine in periculis, industriâ in agendo, celeritate in conficiendo, ac denique consilijs in providendo dignitatem suam illustrant ac muniunt; secus vero omnia illis contingant, quibus non Reges praeficiuntur sed Tyranni. Cujus vocis occasione hîc omnino animadvertere necesse est, hanc posterioribus tantum seculis pro iniquo et flagitioso Principe fuisse usurpatam, quemadmodum optime notavit Suidas in voce [gap: Greek word(s)] , et post eum eruditissimus Cardinalis Bessario adversus calumniatorem Platonis. Constatque auctoritatibus clarissimorum Poetarum, Virgilij quidem cujus ille versus in ore omnium et libris reperitur,

et Silij Italici, qui de Hierone optimo ac integerrimo Syracusanorum Rege hunc alium usurpat,

Vos etiam tandem Siculi contra arma Tyranni
Juvisse egregium. ---

Idque eo potissimum spectat, ut quoties nobis Platonem, Aristotelem, vel Xenophontem legentibus aliquid occurrit, quod ab ipsis de tyranni laudibus aut officio dictum sit; non statim arbitremur cum Georgio Trapezuntio, tyrannidem ab illis commendari. Tantum enim abest, ut illis quidquam simile in mentem venerit, ut neminem ex antiquioribus constet, magis quam ipsos,

praeclare et sapienter de Optimi Principis munere fuisse loquutos.

Sane cum apud Ciceronem Cato, Scipioni et Laelio suadere videantur multas ad res perutiles esse Xenophontis libros, eosque etiam ut studiose legant adhortetur; tum vero ille ita se mirabilem exhibuit, cum Cyrum, regem alioqui improbum atque impium et infelicem, non quidem ad historiae fidem, sed ad veram justi et moderati im peratoris effigiem depinxit, ut non tantum ejus mandacio venia concedenda sit, sed magna insuper commendatio tot saluberrimis admonitionibus tribuenda. Atque cum ingeniosissimus Poeta Claudianus, Porphyrius Optatianus, Sidonius, et omnes Panegyristae Latini antiquiores qui simul editi sunt, nihil etiam aliud in votis habuerint, quam Optimorum Principum naturam, mores, dicta, praeclare gesta factaque omnia laudare, ac per hoc posteris velut e specula faces, quas sequerentur, accendere. Multum propterea in illis repositum est ad regiam institutionem momenti; et praesidij ac adjumenti certe non parum. Praesertim vero cum totexempla praeclarissima, tot heroicae ac pene divinae virtutes, facillime se in animos dimittant, illorum orationis vehiculo, qui castigatissimo dicendi genere usi sunt, orationem que usurparunt, ut inventione admirabilem, sic locorum ubertate sententiarumque gravitate venustam, et semper variam, utilem, augustam, naturalem, propriam denique ubique acperspicuam.

Lutulentius fluunt, et Romanas aures neglecta dictione radunt, viri duo praeclarissimi Divus Thomas, et AEgidius Romanus, in operibus quae de Regimine Principum nobis reliquerunt, Sed in illis tamen minime,

ut erat tunc seculi fatum, somniorum monstra aut nebulas pictas sequuti sunt. Imo lectionis diuturna ac sedula meditatione, ingenij rerum optimarum et politicarum copia luxuriantis argumentum exhibuere; quo in concipiendo non magis indulserunt Genio potenti, et ad grandia quaeque et difficillima nato, quam Principum imperio. Nam ut de Thoma, qui hoc ipsum in operis limine fatetur, nihil dicam; certe ex Pauli Aemilij historia constat, Philippum Pulchrum, jam inde ab adolescentia peculiari cultu Aegidium Romanum coluisse, eique auctorem fuisse, ut de Regimine Principum monumenta, quae nunc in manibus habentur, conscriberet.

Superiori vero ac nostra etiam aetate (de qua merito quis antiquum istud usurpare posset

Sumpserunt Artes hac tempestate decorem,
Nullaque non melior, quam prius, ipsa fuit:)

non defuerunt sane, qui eandem de Principatu tractationem laboribus suis illustrandam explicandamque susciperent. Ex quibus Niphus et Machiavellus Principes suos effinxere, quales utplurimum esse deprehenduntur: Erasmus, Osorius, Foxius, Natta, Omphalius, V Vimphelingus, ut se moraliter gerere deberent: Mambrinus, Roseus, Frachetta, et Laelius Marettus Senensis, cujus liber publici juris nondum factus est, ut illis Politicae communis legibus agere conceditur: Bellarminus deniqueue, Ribadeneira, et Scribanius, ut se ad Christianae Religionis praecepta componere deberent. Quibus omnibus velut coronidem accessisse ferunt Balsaci, Viri Clarissimi, Principem Gallica modo pumice diligenter expolitum. Verumenimvero quoniam ipse liber post

meum e Gallia difcessum typis fuit demandatus, ut propterea nondum in manus meas pervenerit; variaqueue, ut audio, ac prorsus ancipiti judiciorum alea fuit exceptus; hoc solum de illo pronunciare possum, quod fuit ab antiquis in simili occasione ex formula usurpatum: Non liquet.

Cum autem personae illae Politicae de quibus sermonem jam habere institui, multum praeterea juvari possint variorum librorum lectione, qui ad ipsas arctiori quodam praeceptorum nexu spectare videntnr: necesse idcirco mihi visum est, ipsorum recensionem, velut suppetias unicuique illarum destinatas, subjungere. Atque ut a PRINCIPIBUS exordiar, nemini dubium esse arbitror paulo diligentius in hanc rem intuenti, quin illis summopere utilia esse possint Praecepta vitae et morum, ac regni etiam administrandi, a Principibus viris scriptis consignata. Maxime vero illa, quae, cum essent morti propinqui, familiaribus, et amicis, ac successoribus etiam, observanda reliquerint. Cum opinio sit non futilis quidem illa aut ridicula, sed omnium ferme gentium ac nationum con sensu firmata, animam ipsam cum in procinctu est, ut a corpore discedat, sapientiorem longe ac diviniorem fieri. Seu illud contingat, quemadmodum volunt Platonici, quod animus noster, dum tempus mortis instat atque appetit, paulatim incipiat ab ostraceo seu futili et testaceo vehiculo, recipere se in igneum aethereumve; et quo magis appropinquat morti, hoc magis tenuetur, multaque tunc intelligat, quin etiam saepe divinet ac sutura prospiciat: (quemadmodum fecisse dicuntur Patroclus quidem ab Homero, Orodes a Virgilio, et Posidonius a Cicerone)

seu potius verior sit Medicorum et Peripateticorum sententia, istud fieri asserentium, quod in extrema illa dissolutione, occupatis jam ab hoste exterioribus membrorum praesidijs, spiritus, qui in illis morabantur, ad arcem interiorem muniendam propugnandamque tanquam strenui milites confugiant: unde circa cordis meditullium, et cerebri regiam, numerosiori exercitu congregati, omnia praeclare disponunt, decernuntque de multis sapienter et ingeniose, donec continuam ac recentem morborum impressionem

--- nec claustra, nec ipsi
Custodes sufferre valent. ---

Sane unde libet ista vis animo proveniat, certissimum est, ab illâ, et extremas morientium voluntates religionem, et grandia illa morituri Catonis ac reliquorum heroum verba aestimationem suam, desumpsisse.

Unde neque a Politicis, multoque minus a Principibus viris, contemni debent praecepta illa, quae ab expertis et sapientibus viris sapientissime totius vitae tempore prolata, non nisi saluberrima sapientissimaque esse possunt. Qualia experimur revera esse Monita Manuelis Palaeologi, Basilij, et Caroli Imperatorum: Ludovici IX et Philippi Secundi Regum Galliae et Hispaniae: ac demum Pauli Tertii et Gregorij Decimiquinti Summorum Pontificum. Quibus pares auctoritate videri quodam modo debent libri illi Constantini Porphyrogenetae de Administrando Imperio: et caeteri, quos de vitâ propriâ, aut rebus cum a se, tum ab alijs Principibus gestis, Principes ipsi scripserunt. Nescio enim quomodo Genium potentiorem, quam reliqui auctores, obtinere consueti, libris suis infundunt. majoresque spiritus ac nobiliores

ad Musarum cultum afferunt: naturâ, ut credibile est, praeclarissimum istud ac honestissimum liberalis studij cum regali virtute conjugium, laetissimis simul ac felicissimis auspicijs promovente. Hujusmodi vero sunt quae de bello Gallico non Julius Celsus Vincentij Bellovacensis et Joannes Sarisberiensis (qui ambo occasionem etiam dubitandi doctissimo Lipsio praebuere) sed Iulius Caesar, cujus ductu ac imperio illud confectum est, in Commentarios retulit: et quae optimus Imperator Antoninus, non quidem de itineribus ad clariora Imperij Romani loca (cum Martiani cujusdam potius illa sint, nec quid quam ad praesens institutum faciant) sed de Vitâ suâ conscripsit: ac praeterea quae Iulianus Parabata de Caesaribus edidit; et historia de vita et rebus gestis Basilij Macedonis, scripta quidem jam olim a Const antino Porphyrogeneta, nunc vero e tenebris eruta ac pristino suo nitori restituta, ab eruditissimo eodemque nobis amicissimo viro Leone Allatio. Cujus inexhaustam in proprijs foetibus absolvendis doctrinam, nescio magisne admirer, an diligentiam in antiquorum laboribus detenebrandis ac illustrandis suspiciam. Atque ut summâ illâ benevolentiâ, qua mesibi plurimum devinxit, tali judicio viam mihi omnem ac aditum praecludat; non facilius tamen erit aequissimis rerum aestimatoribus, quid quam de hac controversia statuere; postquam decem ejus volumina variorum antiquorum edita fuerint, quorum divitijs immane quantum respublica ipsa literaria consequetur honoris ac emolumenti. Verum ut illuc, unde paululum digressus videor, me referam; eo demum pertinent Apophtegmata, seu dicta memorabilia prudentissimorum Regum et Principum. Sive ea

unius tantum illorum fuerint, ut Alphonsi, Matthiae Corvini, et Alexandri Medicis, collecta quidem, ab Antonio Panormita, AEnea Sylvio, Galeotto Martio, et alio quodam Italo; sive multorum generatim ac per communes titulos distributa, ut memini a doctore quodam Lovaniensi fuisse factum. Plut archus enim, Lycosthenes, Erasmus, dum omnia colligunt, certe a Principibus non leguntur quibus eruditionis compendia sunt in lucro, et similes tantum in exemplo. Quare utilissimum quoque illis fuerit, exercere se gnaviter in historicorum lectione, qui fortissimorum lectissimorumque Principum vitas monimentis suis consecrarunt. Atque in Alphonsi Vlloae Carolo Quinto Caesareae Majestatis virtutes intueri; in Philippi Cominaei ac Petri Matthaei Ludovico XI politicas artes ac versutias deprehendere; in Barlettae Schanderbecho fortitudinis bellicae trium phos ac honores aemulari; in caeteris denique auctoribus virtutes illas in vestigare, quarum ad imaginem et velutideam suas postea actiones componant, seque tales exhibeant, quales semper extitere, qui ad regnorum fastigia supremasque dignitates fuerunt, non favore et amicorum gratia, sed suo merito sublevati.

HACTENUS IGITUR TAM multis de Principe dictum est: quoniam ut ipse fuerit, sic erunt et ejus Ministri. De quibus nobis in sequentibus minime dicendum foret, si omnes ab optimo sapientissimoque Principe, officiorum suorum dignitate vitae ac morum integritate rerumque intelligentia pares, eligerentur. Hoc vero quandoquidem rarissime contingit, age, mi Gaffarelle: percurras alacriter quod reliquum est istius Bibliographiae, ut videas, quibus libris ad dignitatem suam praeclare sustinendam informari possint Hercules

illi Politici, qui cum Atlante suo, si non totius mundi, at vastissimorum regnorum pondus humeris suis sustinere debent.

Ministri igitur, seu viri a CONSILIIS Principum praecipui, cum vel ex illorum ordine sint, quibus se Principes insano amore, aut scelerum participatione, totos in utramlibet velint ipsi partem flectendos committunt (quales sunt isti, qui Gallis nostratibus ac Italis ficto ab ingenti favore vocabulo, commune quidem, sed ominosum nomen accepêre) vel ex aliorum censu deligantur, qui per virtutum gradus ad honores conscendunt, pretiumque suis laboribus in Patriae commodis, et recta hominum dese existimatione constituunt. Sane quod ad priores spectat, nec honestum est consilijs ipsos juvare, nec etiam facile: cum libidine potius trahantur ac impetu, quam ratione, et obscura plerumque initia impudentibus ausis ad omne nefas praecipitent; nullius consilij, quam istius Horatiani, capaces

--- Tu dum tua navis in alto est
Hoc age, ne mutata retrorsum te ferat aura.

Si tamen Hephaestionis artes potius, quam Sejani, ad aucupandam Principum gratiam usurpare velint, ipsarum prima quidem rudimenta graphice delineata conspiciuntur, in Libro de Minimorum erga potentiores officijs, quem Joannes Casa velut appendicem fecit Galataeo. Quibus postquam firmius altiusque pedem figere, velut infantes serperastris, didicerint; tunc consulere poterunt commentarium Italicum Camilli Baldi, quem scripsit in Epistolam Antonij Peresii, qua ipse amicum instruit, quibus se modis in Principis alicujus gratia conservare possit; et libros vernacula item lingua

de eadem ipsa re tractantes, sed nondum quod sciam editos, Laelij Maretti Nobilis Senensis, et Ascanii Philomarini Praefecti cubiculo, seu aulicorum familiae, doctissimi juxta ac integerrimi simul et eminen tissimi Cardinalis Francisci Barberini.

De posterioribus autem ministris, qui nihil aliud in votis habent quam Principibus, quae optima sunt et rectae rationi consentanea suadere, ferre opem patriae, succurrere saluti fortunisque communibus; intercludere omnes seditionum vias, ac suam salutem posterio rem salute communi ducere; longe profecto aliter statuendum est. Cum enim duo in illis ad illud praestandum summopere videantur esse requisita, oratio nimirum, et sapientia; de Oratione nuda quidem, et simplici, quae in familiaribus etiam colloquijs ac rebus domesticis usurpatur, extant praecepta ejusdem Camilli Baldi; de artificiosa vero, quae in consultationibus de regno et rebus gravissimis usurpari solet, ipse libellum aliquando prae manibus habui, cui auctor lingua sua titulum praefixerat del parlar Senatorio: et praeter elegantissimum opus Ludovici Vivis de Consultatione, consuli potest etiam aliud Gabrielis Paleotti de Consistorio. In quo summus ille vir dum sparsa colligit, inculta illustrat, confusa certo ordine distinguit, ac omnia singulari prorsus judicio et diligentia colligit, quae magis quidem proprie ad Cardinales ipsos spectare videntur; tum vero multa etiam habet, quae secretioribus Regum ac Principum ministris, haud merito censeantur esse inutilia, seu linguam ipsi velint rerum copia et dicendi modo instructiorem, seu animam ipsam sapientiae documentis ornatiorem efficere. Cui ultimo sundus

esse possunt Gabriel Zinarus et Hippolytus a Collibus, ambo de Consiliarij officio, quamvis idiomate diverso, scribentes; et Simon Starovolscius juvenis Polonus: qui librum de Consilio edidit: tanta quidem verborum elegantia, et compositionis suavitate, ut non patriae suae modo, sed linguae Latinae maximum decus ac honorem addiderit.

Caeterum quoniam non raro contingit, ut Purpurati Romanae Ecclesiae Principes in eorum etiam numerum adlegantur, quorum fide ac auctoritate interioris aulae secreta summorumque Principum negotia administrentur; propterea non absurdum erit, quod ipsi Cardinales, viam ut sibi faciant ad istud muneris majori cum dignitate sustinendum, temporis aliquid ac studij impendant, in istorum libris evolvendis, qui de Cardinalium officio leges condidêre. Mirum est enim quantum juvari possint, Idea illa perfectissimarum virtutum, quam Andreas ab Auria, pulcherrimo quidem dicendi genere, sed tanta festinantis calami celeritate complexus est, ut locum etiam reliquerit saluberrimis consilijs Fabij Albergati, Hieronymi Plati, et ipsorummet Cardinalium Paleotti et Cortesii. Quanquam posterioris libersua mole fatiscat, seque difficulter regat, licet Ciceronianae dictionis adjutus praesidio. Omnes vero cogitationum Principis periti, gratiam debent habere Petro Matthaeo certe quam maximam, quod paucissimis versibus Villaregium Henrici Quarti principalem ministrum adeo vere fideliterque effinxerit, ut ad ipsius exemplar, caeteri, qui in eodem dignitatis gradu quamdiutissime ac gloriosissime versari desiderant, non modo suas actiones publicas componere debeant, sed

omnem insuper vitae ac morum et consiliorum ratlonem instituere.

Cum autem Principes ac eorum Ministri non possintinter se de rebus gravissimis, et ad Reipublicae salutem pertinentibus, nisi per internuncios Oratores quidquam statuere: horumque propterea quam caeterorum Ministrorum vita sit illustrior: quippe quae in oculis potentissimorum populorum atque in media regnorum ac rerum publicarum luce versari debeat: sane qui a Principibus viris in ejusmodi fastigio dignitatis collocantur, pluribus etiam, ut in hoc praeclare se gerant, indigere videntur librorum adjumentis. De quibus etiamsi nihil est necesse, cur tecum nunc, eruditissime Gaffarelle, disserere debeam: qui praecepta omnia quaecunque unquam de Legatis ab auctoribus tradita sunt, expressa potes intueri continuo ac confirmata, in Excellentissimo Regis nostri Oratore, ac tuarum virtutum fautore generosissimo, Domino THUILLERIO; sequar nihilominus, si non utilitatis, at saltem in stitutae tractationis gratia, de ipsis dicere. Ac primum quidem inter ipsos non laudabo Cratem aut Phaleraeum, quos nunquam mihi legere concessum fuit: sed Carolum Paschasium, politioris doctrinae luminibus illustrem, ordinis ac methodi perspicuitate clarum, soliditate judicij maxime praestantem; ac talem in omnibus, ut eo veluti dictante, non Villerius Hottomanus modo, sed quicunque post ipsum de Legatis scripsere, loquuti sint. Proximus ab eo, ne Puteani labores parum honorifice excipiantur, recensendus venit Federicus Mairselarius. Cui ab elegantia styli, non autem rerum ubertateac varietate, recte componentur, Octavianus Magius, et Auctor

quidam anonymus Legati Pontificij. Conradus vero Brunus, Joannes Chokier, Anastasius Germonius, Stephanus Doletus, et Motteus Vajerius, sapientissimi ac eruditissimi Mottei nostri pater, magis ad Jurisconsultos accedunt; ut Scipio Gentilis ad Philologos, et Canonherius ac Gaspar Bragaccia ad Politicos. Omnes vero non mediocriter illustrari possunt historijs particularibus, gentium et locorum in quibus versari debent; et Relationibus, quae in publico consilio fieri solent ab Oratoribus, praesertim Venetorum, dum ex aliqua Legatione reversi rerum a se in ipsa gestarum, ac populorum cum quibus ipsis tractandum fuit, mores, ingenium, religionem, divitias, militares copias, arces, Regem ipsum ac principales ejus Ministros, fidelissimis ac diuturno usu diligenter exploratis observationibus, delineant. Sed nec inutile erit varias Principum confoederationes, Ministrorumque negociationes, quales in secretioribus historijs plerumque continentur, evolvere. Ex quibus non modo Principum inter se praetensiones, ac intentiones, et jura laesionesqueue, manifeste deprehenduntur; sed facilitas quaedam ac dispositio sensim acquiritur, convenienter de ipsis, utque viros decet rerum ipsarum capaces sapientissimosque, pertractandi.

Verum cum negotia ipsa Politica, non vocetantum, sed propositionibus aut articulis declarationibusque hinc et inde scripto prolatis concludantur; occasionesque indies nascantur, Politicas Dissertationes aut Epistolas de rebus gravissimis, tam ad Principes, quam ipsorum Ministros transmittendi, (quod equidem minime usu venit absque illorum industria fieri, qui Principibus ipsis, aut Reipublicae, ejusque Ministris, a secretioribus

epistolis inserviunt: quibus propterea et Secretariorum nomen recentiori Latinitatis aevo inditum est, cum antiquiori, magis certe eleganter, sed minus officio convenienter ac apposite, Seribae vocarentur.) Inde est profecto ut nonnihil etiam in praesentiarum nobis de illorum munere dicendum sit. Quod quidem ut dignitatis ipsius amplitudine praestantissimum est, atque negotiorum et personarum diversitate varium; sic a paucis recte et pro rei majestate atque praestantia fuit expressum. Quandoquidem omnes Itali, qui soli ferme inter caeteras nationes de illo sibi ad dicendum proposuere, nihil praeclarum attulerint, aut quod rem ipsam sublimitate praeceptorum illustret: sed ingenium prorsus materiae submiserint; solis Epistolarum formulis, veluti Polypus scopulis, continuo addicti alligatique. Verumenimvero quoniam non contemnenda sunt, tanquam parva, sine quibus magna esse non possunt; ipsaeque recte pingendi efformandique characteres, et epistolas exarte dictandi, regulae, velut fundamenta sunt totius dignitatis ex officio sustinendae; ea propter utiles erunt huic adipiscendae facultati, August. Dat hus qui versibus hexametris, et Sansovinus atque Ingegnerus qui stylo et methodo familiari, talia documenta sunt complexi. Elatior est omnino, et a vulgi sensibus remotior Pamphilus Persicus; quem unum eruditione, judicio, facilitate, caeteris praeferendum, imo vero instar omnium habendum esse existimo. Baptista Guarinus rem omnem implicat non explicat, et Sophistarum more disputat non docet. Zinarus denique artem laudabili conatu ad Politicos usus transtulit.

Praeter quos etsi neminem alium mihi videre contigerit, qui ex professo quidquam monuerit de illorum officio, quibus innituntur Epistolarum secreta; pluribus tamen aliorum libris juvari possunt. Ac illis primum, qui varia epistolarum paradigmata seu exempla et formulas edidere. Qua in reubia Latinis discesseris, necesse est omnino ut ad Italos convertare. Cum caeterae nationes gloriam illam, quae epistolarum vernacula quidem, sed comprâ atque eleganti scriptione comparatur, aut neglexerint omnino, aut nondum in ejus consecutione paria cum Italis fecerint; quidquid Balsacus, Marcassus, et Lanaeus postremis hisce temporibus apud Gallos sint conati. Quare ut ab ipsis Oratorium; sic ab his Epistolicum scribendi genus repetendum est: purum quidem et elaboratum a Bembo; laxum et molle sed ornatum tamen a Visdomino: elegans a Guidiccione: acutum a Bernia: concisum a Bonsadio: floridum a Guarino: negotijs valde proprium et accommodatum a Peranda: limatum denique, breve, et luminibus ingenij ac orationis floribus, distinctum, a Cardinale Lanfranco.

A quibus postquam Secretarij compositionis modum atque ornatum desumpserint, divertendum illis erit ad auctores, qui modum ipsius tegendae obnubilandaeque Notarum involucris et arte Zifferarum docuerunt. Quorum omnium secreta et alphabeta, licet a Joanne Baptista Porta Neapolitano compilata fuerint, utilissimum tamen erit Blasium Vigenetium, Iacobum Gohotium, et Erycium Puteanum, reconditioris doctrinae gratia evolvere; ac Abbatem etiam Tritthemium. Cujus inventa Polygraphica cum per se perspicua semper extiterint;

sane quod ad Steganographica pertinet, quae Carolo Bovillo doctori parum nasuto, ac ipsius relatione multorum credulitati Magica omnino visa fuerant, ea sic nuper illustravit nobilissimus auctor Cryptographiae Gustavus Selenus; ut quidquid in illis obscurum involutumque tamdiu in summâ omnium opinione ac veneratione delituerat, non amplius sui desiderium excitet, postquam ab illo retectum est atque patefactum.

Sed utcumque his artibus Scribarum industriâ contineatur, restat tamen alia longe omnium praestantissima nobilissimaque, quae velut colophonem caeteris omnibus adjiciat, Compositionum videlicet Politicarum Dissertationumque, quae tractandis Principum negotijs frequenter usurparisolent, ac Secretariorum industriae committi. Quamobrem gnaviter ipsi operam ponere debent in lectione diversarum ejusmodi Disceptationum et Instructionum; quae Latine quidem haberi possunt ab Auctore Thesauri Politici; Gallice vero a Villa-Regio, Perronio, Mornaeo, Lanaeo, et varijs anonymis, qui a temporibus Francisci Primi ad haec usque avidos rerum novarum animos famosis declarationibus et libellis in suas partes allicere subinde tentârunt. Ac Italice etiam ab eo, qui Literas ad Principes simul collegit ac in duos tomos digessit. Sed omnium merito censentur utilissimae dignissimaeque, quae Politicorum mentibus atque oculis perpetuo obversentur, Cardinalis Ossati Epistolae: utpote quae gravissimo ac plane senili cultu exaratae sunt, feracissimoque gravissimarum rerum ac sententiarum ingenio, nusquam laxae, nusquam molles, semper aequales, semper lectoris animum

demulcentes, detinentesque jucundissima rerum ac rationum varietate.

POSTQUAM IGITUR DE AUXILIIS PARTICULARIBUS sermonem institui, quae ad officium uniuscujusque viri Politici magis determinate referri possunt, reliquum est, ut GENERALIA paulatim exequar, quorum doctrina omnibus aeque necessaria videtur esse ac utilis. Atque ut ab illo incipiam, quod homines ad urbanioris vitae rationem morumque elegantiam componit, nec tantummodo proprias cujusque actiones gratia quadam et comitate temperat; sed viam insuper sternit et praeparat ad actiones civiles, modumque docet cum singulis hominibus recte et ex officio atque decoro pertractandi; sane ipsum perbelle et eleganter expressisse videtur Episcopus ille peramaeni virentisque semper ingenij, qui Galateum velut exemplar ingenuae ac nobilissimae educationis caeteris adolescentibus tanquam ad imitandum proposuit; et Marcus Tullius, ac Ficinus, qui libros de Officijs ambo quidem, quanquam dispari stylo, et varia docendi methodo, conscripsere. Quorum lectionem excipere poterunt praecepta vitae civilis Stephani Guazij, Alexandri Piccolominei, et Fabricij Campani; nec non etiam Nicolai Caussini, Antonij Guevarrae, et Reinardi Castorij. Hi siquidem postremi civiles simul ac Christianas leges in una cademque tabulâ insculpere tentarunt. A quibus tandem, si quis in Aulam vocatus fuerit, consulere poterit oracula Balthasaris Castilionis, et Reffugij nobilis Galli: ut ab illis responsa ferat de Principum moribus ac Aulicorum technis et artibus, longe certiora, quam ipsa unquam reddiderit

Pythia, quae tripode ex Phoebi lauroque profatur. Praeter quos Canonherius lapidem etiam in hunc acervum conjecit: nec inutilem, prout mihi quidem videtur, aut frustraneum: quandoquidem multa monet valde scitu necessaria, quae tamen alij cum graviores videri optarent, sublimiaque tantum atque ardua sequuti, canquam vilia omnino et abjecta neglexêre.

Secundum vero quod adjumento non mediocri publicis rerum administrationibus esse consuevit, partim ab Historia dependet, partim etiam a Philosophia, cum naturali tum morali lucem mutuatur atque accipit. Qua praeeunte, viam illi sibi muniunt ad latentes hominum affectus atque mores, quibuscum tractandi necessitas incumbit, facilius deprehendendos, eorumque latentes sensus, velut e specula prospiciendos. Absque quorum diligenti fidaque exploratione, dubio procul Andabatarum more illis incedendum erit, qui negotia cum hominibus tractant, quibus pectus ex Momi voto fenestratum non est, aut cor, ut antiqui loquebantur, disclupeatum; sed qui omnia cogitationum et affectionum animi secreta, velut atra nube et orci tenebris obvelata gerunt. Ut proinde in hac Semiotice morali non secus ac in Medica, nihil quidquam tentari aut pronunciari debeat, non instituta prius signorum Physiognomica syndrome. Quemadmodum illam efficere non amplius operosum aut difficile censeri debet, postquam Flaminiae decus aeternum Scipio Claromontius, methodum ipsius absolvendae tam eleganter praescripsit, in libro ante quinquennium Venetijs edito, de conjectandis cujusque moribus et latitantibus animi affectibus. Quae doctrina cum ad Politicum relata tria potissimum

complectatur sedulo quidem investiganda; nempe mores atque inclinationes populorum, naturas et complexiones individuorum, et gestuum atque actionum significationes, quas non minus quam linguam secretiores aliquando cogitationes detegere, notavit Polybius. Sane quantum ad illorum omnium investigationem attinet, auctor est Cardanus, illam tuto et cito hauriri posse ex communibus dicterijs, et proverbijs, quae in ore vulgi communiter feruntur. Quoniam haec velut ex adytis sapientiae prolata, et longa annorum serie confirmata, raro non veritatem prae se ferunt. Unde vellem omnino ut alicui in mentem venisset, Physiognomicum tractatum ex solis ejusmodi veriverbijs contexere. Quoniam ille, praeterquam quod altius memoriae tali pacto rythmorumque aut versuum concinnitate infigeretur; plus etiam in se veritatis contineret, quam tot alij ex Phil osophorum placitis instituti. Ecquis enim distichum illud Martialis in ore non habet, tanquam constantissima exemplorum observatione comprobatum?

Crine ruber, niger ore, brevis pede, lumine luscus;
Rem magnam praestas, Zoile, si bonus es.

Aut quis de sequentium fide, quae ad Facetum referuntur, et proverbij vicem obtinent, unquam dubitavit?

Inconstans animus, oculus vagus, instabilis pes;
Haec tria signa viri, de quo mihi nulla boni spes.
Raro breves humiles vidi, ruffosque fideles,
Albos audaces: miror magnos sapientes.

Verum ut de superioribus illis pauca sigillatim moneam, Nationum inclinationes diversasque ex locorum situ et temperamento complexiones, praeclaris

rationibus demonstrant Hippocrates libro de aere locis et aquis: Albertus Magnus in tractatu de natura locorum: Ioaennes Bodinus in Methodo Historiae, itemque in Republica, et ejusdem defensione; et Federicus Bonaventura in opere illo variae ac diffusae eruditionis de Octimestri partu. Mores vero atque qualitates undelibet ascititias et a diversis accidentibus ortum ducentes, fuse etiam prosequuti sunt auctores Geographici Hodeporiciqueue. Ac Garcias quidam, atque Auctor anonymus Sortianarum Quaestionum; quorum ille Hispanorum simul ac Gallorum ingenia minutissime delineavit; hic vero Italorum artes, ac in rebus et urbibus singulis receptas consuetudines tanta diligentia expressit, ut nauseam aliquando et fastidium vel patientissimis lectoribus injiciat. Horum autem ex laboribus et inventis, prodiit tandem, velut aurum ex marchasita, et unio ex matrice concha, Icon animorum Ioannis Barclaii. Cui ego auctori non modo praestanti facundia, sed omni genere laudis quae ex literarum studijs elegantioribus provenire solet, ne ex illis quidem veteribus Romanis quenquam antepono.

Hujus vero aut istius hominis, seu mavis individui, naturam triplici genere signorum consequi posse multi contendunt. Quorum tamen primum solummodo tutum ac Philosophicum esse censeo; cum secundum plus vanitatis habeat quam rationis: ultimum vero ingenij potius inre quadam ludicrâ ostentandi, quam utilitatis gratia, ab eruditis quibusdam fuerit excogitatum. Ut hic proinde, si mecum omnes consentirent, de priori tantum dicendum foret. Verum quia non ita forsan tibi aut caeteris videbitur, age, mi Gaffarelle,

percurras diligenter libros Aristotelis, Adamantiique et Polemonis; quibus solis emergere ex antiquorum naufragio, qui de Crisi Physiognomica libros scripserunt, fatorum indulgentia concessum fuit. Ac inter recentiores, qui artem ejusmodi scriptis explicarunt, potiores semper habe, Augustinum Niphum, et Camillum Baldum, eruditissimos Aristotelis commentatores, Bartholomaeumque Coclitem Bononiensem. Cujus integrum librum convasavit ac in suum opus mathematicum transtulit, Ioannes Taisnerus plagiarius insignis, et imprudentior longe Horatij corniculâ, cum praeterea tractatum etiam de Magnete a Petro Peregrino Gallo quondam editum, furto sibi vendicarit. Quod equidem velut per transennam observandum esse duxi, ut suus bene de republica literaria meritis honos asseratur, et ipse Taisnerus

Regali conspectus in auro nuper et ostro,
Migret in obscuras furaci mente tabernas.

Proximus a Coclite locus Petro Montuo jure debetur. Cujus librum inter diversos raritate ipsa atque bonitate praestantes, qui Romae in instructissima bibliotheca Eminentissimi Cardinalis Bisciae asservantur, ostendit mihi singularis amicus noster, et quem paulo ante dicebam natum esse ad augendum aetatis decus, Leo Allatius: quamvis ipsum postea resciverim typis Mantuanis statim ante urbis ipsius direptionem fuisse demandatum. Sed ultimum tandem in hac arte erudienda explicandaque conatum attulisse videri potest Ioannes Baptista Portae Neapolitanus; cum Timplerus, Moldenarius, Goclenius, et caeteri recentiores, longe infra limites jam ab ipso prolatos constiterint; et si quam inde laudem retulerint,

cam profecto methodi potius ac compendiorum facilitate, quam nova rerum accessione obtinere meruerint.

Cum autem Physiognomicis disquisitionibus Metoposcopiae et Chiromantiae vanitates, velut appendices quaedam ac laciniae, ab hominibus illis, qui non integra mentis possessione gaudent, continuo annectantur; consentaneum esset, ut de Antiocho Tyberto Cesenate, Tricasso Mantuano, Indagine, Corvo, Samuele Fuchsio, Thaddaeo Hageccio, Cyro Spontone, Cardano, et similibus artis vanissimae fautoribus, judicium proferrem, eorumque libros et compositiones recenserem. Quemadmodum certe mihi omnino faciendum esset, si vatem aliquem fanaticum, aut circumforaneum nebulonem, cui mulierculae frontem atque manus inspiciendas praebere solent, fraudibus ac technis instruerem; non autem optimorum librorum lectione Politicum efformarem. Cui nec ejusmodi nugis animum advertere honestum est, nec fidem adhibere tutum. Quod unum etiam statuendum est de Gelotoscopia Prosperi Aldorisii, et ejusdem Ideographia, ac Epistolari divinatione Camilli Baldi, et libris Melampi, Ioannis Baptistae Portae, ac Ludovici Septalij de Naevis, aliorumque de Maculis unguium et Onychomantia. Quando quidem isthaec omnia ad ludicras potius quam conjecturatrices scientias esse referenda, et monuimus antea, et ipsae vel solo nomine tales esse deprehenduntur, ut praeter vigilantium somnia nihil quidquam continere possint.

Quare ut ad illud denique me conferam quod in Politica signorum syndrome postremum superius assignavi, gestuum videlicet atque actionum significationem; de hac multa certe habent et egregia omnino, Nicolaus

Caeussinus in Parallelis Eloquentiae; et Cardanus in libris de Sapientiâ et Utilitate capiendâ ex adversis. Sed artem integram feliciter absolvit Auctor quidam Italus in praegrandi et curioso volumine, cui appellationem ipse fecit ex operis subjecto atque materia desumptam, Arte de cenni.

Cognitionem hominum excipit proxime cognitio Regnorum, et administrationis publicae Statuum omnium, qui in Europa praesertim ac inter Principes Christianos proprijs se legibus gubernant, libertatemque suam ab aliorum incursibus et violentia sartam tectamqueue, quantum in ipsis situm est, communibus auxilijs tuentur et defendunt. Haec autem cognitio quia partim ab Historicis, partim etiam a Politicis scriptoribus dependet; tertium idcirco caput inter communes suppetias constituit. De quo multa quidem in genere dixerunt, Boterus in Relationibus politicis, Sansovinus de Gubernatione Regnorum, et Auctor Gallus Thesauri Statuum omnium, et Regnorum quae nuncin mundo stabilita reperiuntur. Quem unum, si paulo plus diligentiae atque fidei in ista congerie adhibuisset, reliquorum loco habendum esse minime dubitarem. Sed qui magis determinate de uniuscujusque reipublicae statu cognoscere desiderat, is adire poterit, quos audivi quondam a celeberrimis hominibus summopere commendari, Vbertum Folietam qui de Genuensium, et Nicolaum Contarenum ac Donatum Ianottium, qui de Venetorum Republica praeclaras olim lucubrationes edidere. Verum ne tibi forte coronam in mustaceo ambire videar, aut gloriam potius ex ingenti auctorum nomenclatura desiderare, parco illos omnes sigillatim referre, qui nitidissimis

Elzeviriorum typis simul collecti habentur; ac suis quique locis ac voluminibus tam ingeniosa serie dispositi, ut qui de Italia antiqua et nova, qui de Regnis Angliae, Galliae, Hispaniae, Sueciae et Daniae, qui de Imperio orientali occidentalique, aut de Venetorum Helvetiorumque Republica, ac reliquarum gentium administratione scripserunt, totidem velut enchiridijs et manualibus libris includantur. Maxima certe Politicorum hominum utilitate, et doctrinae ipsius accessione haud prorsus futili vel poenitenda.

At vero cum ea quae hactenus a nobis adducta sunt materiam Politicae subministrent, tum vero formam huic addit Prudentia: cum virtus ferme unica sit, qua constituuntur augenturque respublicae. Illa autem ab eventu rerum procedit, et eventus non nisi ab Historia, aut ab Usu dijudicatur. Quare cum nihil aut parum usu homines ipsi consequantur, (dum inter angustias brevioris vitae reclusi citius fere ad metam perveniunt quam observare oculis potuerint rerum humanarum flexus et reciprocantes periodos) reliquum est, ut Historia, non quidem unius aetatis regionisque finibus circumscripta, sed omnium seculorum gentiumque res gestas complexa, Prudentiam Politicam informet atque instruat. Quanquam enim non certa quadam et immutabili serie res humanae volvuntur, magnaque earum varietas et inconstantia est, ut hoc ipsum, quemadmodum dicebat Agatho, verisimile sit, multa praeter id quod verisimile est evenire; plerumque tamen a similibus similia existunt: neque ulla certior regula est judicandi, quo quaeque res evasura sit, quam inspicere, quem

exitum similia in longinquitate temporis saepius ac frequentius habuerint. Quod equidem praestat abunde Historia. Quam non ut testem modo temporum aut magistram vitae, sicut illam definiebat Tullius, sed velut conglobatam coacervatamque ex omnibus partibus sapientiam, summus Imperator Basilius Leoni filio imperaturo impense propterea commendavit.

Sed etiamsi maximum in illa subsidium repositum esse videatur, vix tamen istud abunde unquam se prodit atque manifestat, nisi prius auctores illi, tanquam pararij, inconsilium advocentur, qui de historijs ordine et methodo conscribendis evolvendisque proprias leges tulerunt. Ex quibus eruditione quidem et judicio principes audiunt Joannes Bodinus et Franciscus Patricius; sed nescio tamen quomodo difficiliores existunt, quam ut omnibus placere possint: non secus profecto ac in Philosophia Metaphysici. Econtrario vero Possevinus nimiâ quasi facilitate atque neglectu mediocribus tantum ingenijs arridere potest. In reliquis Lucianus et Boccalinus pro Historiae veritate et nobilitate acerrime depugnant. Bernartius judicium cum eloquentia conjunxit. Maccius et Benius aut nihil praeter verba dicunt, aut futilia tantum et absurda loquuntur. Popelinerius non tam methodum historiae, quam Historicorum nomenclaturam instituit. Caeteri vero, qui simul gemino volumine collecti circumferuntur, velut Aegyptus Homerica, et bona multa habent et mala etiam non pauca. Unde cum eruditissimus Eloquentiae Professor Augustinus Mascardus, suam quoque de Historica methodo sententiam scriptis se aliquando declaraturum esse promiserit, fateor me istius diutina quidem expectatione

supra modum torqueri. Quoniam ut ingenio atque natura praestanti nemini concedit: ita multa insuper obtinet variae lectionis et scientiarum praesidia: quêis [reg: quibus] adjutus non secus in ejusmodi tractatione quam in caeteris facere consuevit

--- quo se quoque possit
Tollere humo, victorque virûm volitare per ora.

Interim vero Politicorum studijs non alias leges praescribam, nisi ut inter evolvendum cujuscunque gentis ac regionis Historicos, illis praesertim immorentur et assuescant, qui non tantum rerum eventus, aut acta Principum, bellaque hîc et alibi gesta; sed omnium latentes causas subindicant, consilia explicant, judiciumque de singulis brevi et arguta sententia proferunt, quod velut anima censetur totius susceptae narrationis. Reficit enim lectorem suum is scribendi modus jucundissimae pabulo lectionis; asseritque cautionem in agendo, et spiritum in praecavendo. Neque dubium est, quin ex solida aliqua ac succi et sanguinis plena narratione, major utilitas ac uberior longe percipiatur delectatio; quam ex eâ, quae nude res ipsas proponit, jejunas quidem, et ariditate judicij languentes ac ferme enectas.

Hujusce generis vero licet apud antiquos plures extiterint; apud quos tempora meliora, coelum benignius, praecipue studia Principum, et Romani Imperij majestatem, Historiam pariter meliorem effecisse, multorum est opinione confirmatum; habuit tamen et nostra aetas Historicos maximi et judicij et plurimae certe eruditionis. Neque vero unquam superiori seculo tam pertinaciter iratus fui, quin paria cum majoribus virtutum exempla, in Paulo AEmylio, Petro Bembo, Leonardo

Aretino, Pandulpho Collenutio, Ioviano Pontano, Polydoro Virgilio, Paulo Iovio, Thuano, Guicciardino, et similibus agnoscerem. Ut hic de Philippo Comineo dicere praetermittam: qui eadem libertate Ludovicum suum depinxit, quâ ipse vixerat: tantumque sibi exquisito judicio verae gloriae comparavit, quantum ille triumphis et imperio.

Verum quoniam Antiquorum Historia non minus sancta est, quam sanctum dicit esse Horatius vetus omne poema, et Juvenalis Homerum propter mille annos; atque judicia quae de illis libere proferuntur minus invidiae subjacent; sane Graecam Thucydidis et Polybij, Latinamque Sallustij et Titi Livij, caeteris omnibus praeferendam esse censeo. Seu gravitatem in illis ac majestatem operum spectes: seu puritatem styli judicijque integritatem: seu denique omnes Historiae recte conscribendae leges requiras. Quas ipsi adeo concinne feliciterque observarunt, ut ne transversum quidem unguem ab illis unquam deflexisse, jure merito arbitrari possint. Quod idem de Cornelio Tacito dicerem, si cum reliquis promiscue in Historici theatri scena conspiceretur. At vero quoniam sedet ipse velut omnium Princeps ac Imperator in orchestra, aut potius sedem sibi fecit in machina, ex qua cum stupore et admiratione Politicas difficultates componit, virtutum suarum majestate omne fastigium humanum excedens; certe consultius esse mihi persuadeo, non hunc tenui sermone velut hominem, sed eloquenti silentio Deitatis instar venerari. Unde, si pueri olim Juris Civilis studium auspicaturi leges XII tabularum tanquam carmen necessarium ediscebant; cur non et Politici reipublicae clavum gubernaturi hujus auctoris scripta memoriae

penitus commendabunt, a quibus exempla simul atque oracula petant, ipsius reipublicae bene feliciterque administrandae?

Pertinet etiam ad Politicos, in isto genere Historiarum diligenter versari, quae nimia sua libertate, ne dicam audacia, proxime ad libellos famosos accedunt. Dum secreta Principum, occultasque fraudes et nequitias Ministrorum, ac omnia quae in politicis regnorum administrationibus velut sacra Eleusinia nocte quadam obscurâ tegi debent, in apertum proferunt, nudamque et sine veste Dianam unicuique profano conspiciendam praebent. Quemadmodum omnino fecisse existimandi sunt Procopius, Matthaeus Paris, Theodoricus a Nihem, Petrus de Alliaco, Clemangis, Machiavellus; et Auctores anonymi, tot Conclavium, Historiae Concilii Tridentini, Ephemeridis propudiosae Ludovici XI, Compilationis rerum ad Historiam Caroli IX et Sacram rebellium Galliae Vnionem pertinentium, ac alij denique similes libelli; qui statim in vulgus effundunt, quid Rex in aurem Reginae dixerit, quid Iuno fabulata sit cum Iove. Hi autem omnes quoniam facta plerumque atque infecta canunt, nuncijque tâm ficti quam veri tenaces existunt, et sacris Ecclesiae constitutionibus eorum lectione interdicitur; judicio propterea in omnibus opus erit, et accepta a Magistro Sacri Palatij, aut ipsomet Summo Pontifice, si opus erit, licentia.

Ultimas tandem in Historia tenent libri Originum, et Gentium ac Familiarum distributiones, seu Genealogiae: quoniam minus in se veritatis ac fidei continent, dum suis quisque blanditur Principibus, et Familiae dignitatem ab ipsis redimere contendit. Quorum

venalis calamus, et fami tantum non autem famae scribens, omnia susque deque habet; ut pro adulteratis plerumque antiquioribus monumentis non adulterinos nummos possit expiscari. Adeo nempe rari sunt, qui Andreae Quercetani, summi profecto in Familiarum historia magistri, probitatem, judicium, doctrinam, consequi unquam valuerint, ut Principibus viris inservire possint fideliter, ipsisque sine fuco vel adulationis ullius suspicione

Sed neque tam necessaria videtur esse Politicis Genealogica ipsa Domorum Illustrium series, ut quarundam innocentiam graviter ferre debeant ab Ammirato vel Sansovino fuisse violatam; cum Fulvius Vrsinus, Antonius Augustinus, et Richardus Streinius illas tantum descripserint, quae ad eruditam antiquioris aevi Historiam, non autem ad istius temporis civilem pertinent. Supra nominati vero Sansovinus et Ammiratus, atque Zazzera, (qui majori fide onus istud subiit) de familijs quidem Italiae et illustrissimis et vetustissimis sermonem instituerint; sed quarum tamen gratia vix quidquam periclitetur, si quid in illarum recensione fuerit ab ipsis auctoribus, aliter quam verum sit, definitum. Quare restant solummodo Stemmata Principum Christianorum, et Reusneri ac aliorum in hoc genere lucubrationes. Quae propter Regum ac Principum inter se negotia, jura, praetensiones, matrimonia, successiones, et id genus alia, diligentiorem paulo operam requirunt; studiumque Politicum exercent, in ipsarum originum veritate, cum alicujus difficultatis occasio emerserit, sedulo quidem pensitanda investigandaque.

Denique cum tot ubique libri semper haberi non possint, difficilimumque sit, quod inquit Comicus, sitis fauces cum urget puteum fodere; quintum idcirco ac ultimum generale praesidium in illis auctoribus constituimus, qui varia simul collegerunt, materiamque velut in titulos communes hinc et inde reposuerunt: ex quibus postmodum caeteri in difficillimis aut in praemeditatis actionibus, quicquid animo libuerit, efformare possint.

Horum autem nonnulli materiem tantum ligna, clavos, lapides, trabes, saxaque ipsa et marmora praepararunt, ut Danaeus, Sansovinus, Lottinus, Antonius Peresius, et Guicciardinus, in suis Axiomatibus nude et simpliciter tantum enunciatis; Richterus in iisdem, sed valde utili et prolixa exemplorum congerie declaratis; Joannes a Chokier in Aphorismis, in quibus eodem pene stylo ac superior ille procedit; et Ludovicus Regius in Monarchijs, Gallico quidem, nec valde ingenti volumine exaratis, sed ingenioso tamen propter parallela quaedam politica, quae vixforsan alibi pari studio collecta reperientur.

Alij vero non materiam tantum collegerunt; sed ipsam in varios Discursus effinxerunt, et titulorum solummodo ac quaestionum varietate prioribus istis debent accenseri; cum caetera docti libros industria atque judicio valde praestantes composuerint. Ut Paulus Paruta, Deus in hoc scribendi genere summanus, Marnixius, Frachetta, Verulamius, Marettus, Zuccolus, qui eodem ferme passu ad gloriam properant; Piccartus, Iunius, Scherbius ac alij diversi, qui non nisi inter Deos

minores debent recenseri. Nuaei Discursus devium a vera fide et militarem auctoris animum ardore ipso ac libertate dicendi prae se ferunt. Boccalinus gratissima styli novitate [gap: Greek word(s)] cum Apolline in Parnasso sedet, postquam mortalis desiit fieri, nugasque verbis humidis et lapsantibus defluentes, non amplius inter satyricos spargit, sed a suis imitatoribus prolatas gratia ac lepore perfundit.

Caeteri denique, ac omnium postremi, vix a superioribus illis dissident, nisi quod non cadem libertate usi auctoris alicujus praecipui ac antesignani placita sibi ad discurrendum proposuerint. Quo genere explicationis, Titum Livium haud mediocriter illustravit Scriba Florentinus; qui quidem, ut optime notat Albericus Gentilis, in Historiarum lectione non grammatisat, sed philosophatur; et Guicciardidinum Remigius Florentinus, atque Calderinus Boterum. Sed quem admodum aves illîc turmatim advolant, ubi copiosae messis spes affulget, et homines eo sponte feruntur, unde plus honoris ac gloriae sibi promittunt; sic multo plures commentarios ejusmodi in Tacitum edidere. Ex quibus Scipio Ammiratus et Cauriana ac Comes Malvezzius, palmam sibi merito concedi postulant. Gruterus et Forstnerus plus eruditionis ad hunc conatum attulere, quam Politicos deceat. Paschalis denique, tanquam impiger xenagogus, thesauros istius auctoris non quidem effundit, sed virgula tantum ostendit atque subindicat.

QUAE OMNIA AN ITA SE HABEANT, tuum est modo explorare, Literatissime Gaffarelle, qui

in famosissima totius mundi Academia, in coetu doctissimorum virorum, in communi emporio omnis generis librorum, vitam degis utiliter suavissimequeue. Ego vero qui in hoc Flaminiae angulo, in ista Phycoclensi solitudine, inter paludes et pinera Cerviae, exilium patior voluntarium; ubi nec librorum praesidia possum invenire, nec doctiorum praeterquam unius Slingelandi experiri consilia; possem tibi idem merito scribere, quod Ovidius ad amicum:

Naso Tomitanae jam non novus incola terrae,
Hoc tibi de Getico littore mittit opus.

Sane ita me provexit tibi satisfaciendi ardor, ut levem hanc narrationem statim expresserit. In qua si quid tumultuariâ operâ aut festinante calamo dictum est, si quid dictionis illuvie aut neglectu exaratum, Tu, haec omnia, et si quae alia inter legendum animadvertes, quae me fugerint fefellerintve, aequi bonique, ut arbitror, consules; qui mihi tam acres ad istius compositionem stimulos admovisti.

Viri Illust. HVGONIS GROTII AD BENIAMIN. AVBERIVM MAVRERIVM Christianissimi Regis ad Faederatas Inferioris Germaniae provincias Legatum Ordinarium EPISTOLA.

HUGO GROTIUS BENIAMINO AVBERIO MAVRERIO Legato Regis Galliae S. D.

ILlustris Domine; dum tempus aucupor, quo ad vos transcurram, praestiturus id, quod in me receperam nuper, effluere dies sentio, alijsque super alia ingruentibus negotijs, quorum cumulum auxit longa mea ab hac urbe nuper absentia, spem quoque ipsam propediem vos videndi magis magisque absumi. Quare taedere me coepit tam incertae procrastinationis, et quanquam praesens praesenti, atque conscio etiam, si id daretus, principe ingeniorum Heinsio, rectius exponere potuissem omnia consilij mei momenta, measque cogitationes cum vestris conferendo ex iisdem concentum aliquem exstruere; tamen committen dum mihi non existimavi, ut mea mora aliquod tibi detraheret interusurium temporis, eujus cum maxime servandi causa omnis instituebatur haec deliberatio. Malui igitur cum alterum necesse esset, minus solvere, quam diutius debere. Literis igitur com misi id, quod sermone potius peragendum fuit; quanquam etsi quid peccaverint literae, id poterit aliquando sermone emendari. Erat quidem res sollicite excusanda, Tibi

viro tanto ac tali consilium aliquod dare: praeser im in monstranda studiorum ratione; sed hunc mihi laborem tua autoritas condonabit; cui non obedire gravius sit crimen, quam obediendo interdum aliquid aberrare.

In hac ergo consultatione tria ego considero, Vir Amplissime: aetatem tuam, deinde munus, postremo occupationes. Quibus longa supersunt vitae spatia, qui negotiorum ipsi sunt arbitri, qui privatae vitae solatium atque ornamentum duntaxat quaerunt a literis, hos amoeno ambitu per omnia disciplinarum vireta suspenso gradu diduci, nihil prohibet. Tua tam provecta aetas, et in magna dignitate tempus saepesub domino, arctiore gyro includunt diligentiae tuae cursus, jubentque te compendia potius itinerum, quam amoena sectari. Sapienter igitur feceris, si saepe in mentem revoces Legatum te esse, eoque dirigas studiorum tuorum rationem; usurus potius literis quam fruiturus.

Quare cum Philosophia omnis divisa sit in Contemplativam et Activam; hanc praecipue curare debes, illam non ultra quam ut huic ancilletur. Commune utrique instrumentum est Logica, a quâ proinde fieri initium ratio imperat. Hanc nolim te petere ex ipso Aristotele, (esset enim id prolixius, et passim multa occurrunt nullius aut modicae frugis) sufficiet si eompendium aliquod legeris; quale est Molinaei ac Crellij. Ita tamen, ut studiorum adjutor, cui tanto plus est otij, praestantissimum quemque ejus artis magistrum legat, et si quid scitu dignum repererit, id suo loco memineris tibi referre. Hoc modo horâ unâ atque alterâ multo

majoris temporis fructum assignabit. Et hoc ipsum non de Logica tantum, sed de alijs quoque artibus et scientijs, imo et de libris singulis, dictum volo. Optimum quemque commentatorem delega, minutatim qui colligat tibi acervo admetienda.

Post Logicam Physica sequatur: quam ipsam quoque non opus erit fuse persequi Aristotelica vestigia premendo. Poterit hic quoque satis utilitatis praebere scriptor aliquis brevis et perspicuus. Neque mihi nunc alius succurrit, quem potius commendem, quam Jacchaeum nostrum. Sicut autem in Logicâ praecipui sunt usus figurae syllogismorum et regulae topicae; ita in Physicis nihil est praestantius et ad moralem sapientiam conducibilius ea parte, quae animae nostrae naturam functionesque persequitur. Quare has partes non perfunctorie, sed exactiore, quam caeteras, diligentiâ tibi pertractandas censeo.

Post Physicam auctor essem tibi, ut Metaphysica quoque, hoc est, primam Philosophiam, delibares. Cujus gustum tibi aliquem praebere potest Timplerus libro non admodum prolixo aut obscuro.

Sed vercor ne nimis liberalis crogator sim tui temporis. Ad Activam ergo Philosophiam veniamus; cujus pars prior est Moralis, altera Civilis. Utramque si quidem non gustare vis, sed haurire penitus, ipse tibi summus docendi artifex legendus Aristoteles erit.

Inter Ethica, quae ipsius nomine circumferuntur, optima sunt Nicomachia. Politicorum unum opus extat. Ad hos libros quicquid scripserunt eruditissimi interpretes, id summatim tibi referet tuus anagnostes.

Sed praecipue in Ethicis notanda erunt Sectarum discrimina; quid senserit Pythagoras: quid severa Porticus; quid vetus aut nova Academia: quid hortulus Epicuri. His enim ignoratis, magna nobis in legendis veterum libris oboritur caligo, et utilitas perit.

Ne autem taedium pariat unius Aristotelis nimis exacta et sollicita lectitatio; poterunt interseri interdum libelli aliquot breves, usus maximi, nec modicae voluptatis. Tales erunt primum, qui [gap: Greek word(s)] de moribus scripserunt, ut autor Ecclesiastici, et libri Sapientiae, qui inter apocryphos comparent: Theognis, Phocylides, tum qui aureum carmen scripsit quod Pythagorae dicitur, et Enchiridion Epicteti. Ad hos duos libellos, sane exiguos at veteribus laudatos, multa eximia adferre poterit, si quis legerit, ad Aureum quidem Carmen Hieroclem, Epicteti autem fusiorem interpretem Arrianum. Plane autem omittendus non est divinus Theophrastus; qui solus nobis extat in docendi genere, quod veteres [gap: Greek word(s)] vocabant. Nisi eodem referre libeat Poemata moralia, qualia sunt Euripidis Tragoediae selectiores, Comoediae Terentij, et Horatij sermones. In quibus scriptis aliud notant adolescentes, aliud viri mirantur. Illis placet linguae puritas et nitor; hi vitam moresque hominum ibi velut in speculo intuentur. Haec Ethices condimenta nisi sufficerent, adderem Officia Ciceronis, librum non suo pretio habitum, ideo, quod omnium manibus teritur: Epistolas quoque Senecae, et Tragoedias ejusdem nominis, et Plutarchi libellos optimos et brevissimos.

Simili modo Politicis quoque Aristotelis adjungam aliquos fructuosae brevitatis. Cujusmodi sunt Eclogae Polybij praestantissimae [gap: Greek word(s)] , Oratio Maecenatis et Agrippae ad Augustum apud Dionem: et Sallustij Epistolae ad Caesarem. Non alienum sit ex Plutarcho addere eorum vitas, qui civili sapientia pollere sunt crediti, puta Periclis, Catonis, Gracchorum, Demosthenis quoque et Ciceronis. Magna quoque utilitas capi posset ex ejusdem Ciceronis ad Atticum et alios quosdam epistolis, si interpres adsit Romanae Historiae et illorum temporum gnarus. Nullus enim est liber, qui rectius monstret rationem, qua aptare deceat praecepta generalia ad suas [gap: Greek word(s)] .

Rhetorica quoque Aristotelis omnino tibi legenda arbitror; sed alio, quam vulgus censet, ordine, post Ethica et Politica. Vidit enim ille omnium scientiarum atque artium consummator, ad persuadendi artificium rivosex Morali ac Civili sapientia molliter deducendos. Ut autem praeceptorum usus hic quoque apparcat, suadeam attente legi orationes quasdam Demosthenis et Ciceronis non forenses, sed quae remp. magis spectant. Quales sunt Philippicae utriusque, illius Olynthiacae; hujus pro Lege Manilia et contra Agrariam, aliae que nonnullae.

Hoc spatio peracto, nihil est quod tibi aeque commendem atque studium Juris; non illius Privati, ex quo Legulei et Rabulae victitant; sed Gentium ac Publici. Quam praestabilem scientiam Cicero vocans, consistere ait in foederibus, pactionibus, conditionibus populorum, regum, nationum, denique belli jure et

pacis. Hujus Juris principia quomodo ex Morali sapientia petenda sint, monstrare poterunt Platonis et Ciceronis de Legibus libri. Sed Platonis summas aliquas legisse suffecerit. Neque poenitebit ex Scholasticis Thomam Aquinatem, si non perlegere, saltem inspicere, secundâ parte secundae partis libri, quem Summam Theologiae inscripsit: praesertim ubi de Justitia agit ac de Legibus. Usum propius monstrabunt Pandectae libro I ac ultimo, et Codex l. I et tribus postrem is. Nostri temporis Jurisconsulti pauci Juris publici et gentium controversias attigere: eoque magis eminent qui id fecêre, Vasquius, Hotomannus, Gentilis.

His ergo disciplinis im butus bene animus, mirum quos deinde ex Historicorum lectione fructus sit consecuturus. Cognitis enim praeceptis communibus, atque ipso genere quaestionum, facillimum est exempla suis sedibus collocare, sive ad hoc memoria sufficiat, seu brevis annotationis subsidium desideret. Historiarum autem lectioni omnino praemittenda est universalis quaedam tum orbis terrarum, tum temporum omnium delineatio; et qui res praecipuas brevius pertractarunt: quales sunt, Justinus, Florus, et Livij summator. Caeterum in legendis Historijs malim te ductum animi, quam anxias leges sequi. Nullae sunt, quae non magnas habeant utilitates; et melius haerent, quae libenter legimus. In universum tamen, incipere non ab antiquissimis, sed ab his qui nostris nostraeque aetatis rebus propius cohaerent, ac paulatim deinde in remotiora eniti, magis e re arbitror. In Romana Historia obliviscendum non est, plus ferme frugis e Graecis auctoribus

quam a Romanis hauriri: quia mores omnes ritusque publicos exteri diligentius observant traduntque.

Sed de his colloquendi occasio nobis non deerit: rectiusque hoc filum abrumpam, quam ut nimis operose studia tua figurando in ipsa studia peccem; quibus nihil fas est decedere, nisi quod Regis Christianissimi et nostrae Reip. negotijs datur. Deus te, Illustrissime Domine, utriusque gentis bono incolumem diu servet, et ut generoso proposito tuo prosperi adsint successus, duo tibi praestet bonae mentis auxilia, firmam valetudinem et constantem fortunam. Roterodami XIII. Maji, M DC XV.

CHRIST. COLERI DE STUDIO POLITICO ORDINANDO EPISTOLA Ad Generos. Iuvenem STANISLAVM ZELENIVM VITELLIVM, DE ZELANKA etc.

CHRISTOPHORUS COLERUS Generoso Iuveni STANISLAO ZELENIO VITELLIO DE ZELANKA etc. S. P. D.

VOlo, ut vis, mi STANISLAE; et morem geram desiderio tuo laudatissimo. Cupis enim ex me cognoscere, quâ ratione non tantum eruditior, sed etiam prudentior fias. Eruditiorem fieri te posse variorum autorum lectione non est dubium: sed est dubium etiam Prudentiorem inde evasurum. Assiduitate enim et industriosâ meditatione legentis Eruditio crescit: Prudentia usu et judicio constat. VSVM aut ipsa experientia facit, aut eorum quae alij experti sunt exacta cognitio; quae quidem ab auditu est vel lectione. Eorum enim meditatione similia nos aggredimur. Unde bene Vegetius: Haec ex libr is discenda sunt, quae usu antea servabantur.

IV DICIVM plurimum adjumenti habet a natura: caetera auxilia e Philosophia accersuntur. Illud quidem in te satis acre semper cognovi; non semper satis rectum. Sed hunc defectum aetas tua excusat. Noli vero ita existimare, eos qui acuti sunt, ideo et recte semper sentire et judicare. Ut tela nimis samiata magis reflecti quam penetrare solent: sic acumina istorum offensione aut flexu prius laeduntur, quam verum penetrant aut

tangunt. Aristâ nihil acutius, sed nihil aeque fragile. Rectius igitur quomodo judicium fiet? Ardua est quaestio, et ars longe difficillima. Ipse quidem duobus illis hactenus pro quadam norma in judicando sum usus: Ratione et Imitatione.

Animadvertis me non loqui de interna illa ratione, quae divinior pars hominis, sed de externa quadam loqui, quae interiorem illam non conservat tantum et auget, sed etiam dirigit. Nam certa a dubijs, vera a fal. sis, recta ab obliquis dignoscit, discernit, dirimit. Veteres ideo Logicam appellavêre, quod institueret ac dirigeret judicium rationis. Rhetores ea in controversiis ac litibus instrumenti vice usi sunt: quorum ideo Dialecticum acumen proprium esse dixit Cicero. Philosophi Dialecticam idcirco vocârunt, quia haud ferme aliter quam per dialogos et sermocinationes philosopharentur; ut videmus factitasse inprimis Academicos. Hujus Logicae studium sunt qui sectentur varie et tractent. Aristoteles in pretiopriscis fuit, et nunc etiam rectioribus et cultioribus ingenijs. Certe apud Italos et Hispanos illibata ejus auctoritas etiamnum floret. In his et illis locis nuper exorti sunt Ramistae et Philippistae, et nescio quid mistum denique: alijque, Logici illi quidem ideo dicendi meo judicio, non quia [gap: Greek word(s)] , sed quia [gap: Greek word(s)] philosophentur: quorum ego silvam non caedo. Et tamen gra vissimus auctor Plutarchus de talibus ita etiam censuit: [gap: Greek word(s)] in libello de Fortitudine Alexandri. Sane nobilissima ars admodum degeneravit, et facta est apud plerosque ludicrum quoddam puerilium quaestiuncularum, jam olim a Seneca et alijs gravissimis auctoribus

derisarum. Hoc illi principium et finem omnis doctrinae omnis sapientiae statuunt. Pulchre et facete Ariston ejusmodi tricones nugatorios similes esse ajebat cancris vescentibus, qui ob minutum alimentum circa non paucas crustas occuparentur. Mihi quidem isti probissimo instrumento, quo ad discendum et judicandum uti debebant, nequiter ad cavillandum abuti videntur. Ergo cum hac suppellectile sua Dialectica, ambulant, coenant, dormiunt, ut Lucillianus ille cum sua bulga. Ethica, Politica, Physica, Oratoria, Historiae, nugae illis prae sua Logica videntur. Atque utinam hac fini stetisset illud malum. Praecepta quae lucidissima et brevissima esse debebant, novis insuper praeceptiunculis onerant, et mirificis nebulis ac spinis obvelant et involvunt nobilissimam artem. Itaque ipsorum Dialecticam plane cum Clitomacho lunae similem esse dicas, [gap: Greek word(s)] At tu non a me, sed ab Arcesilao Academico, et perfectissimo Dialectico, dictum tibi puta apud Stobaeum: [gap: Greek word(s)] . Pauca praecepta eligenda sunt. Turba illa traducit magis, quam ducit. Nec tu me Epicurum illum imitari censeas, qui omnem Dialecticam contemnebat. Nam et ipse hac arte usus, utcunque sic uti nunc soleo, judicare didici: sed usus sum non sola, uti jam supra scripsi.

Adjunxi enim ei semper quasi comitem ad latus Imitationem. Atque haud scio an majus hic operae pretium fecerim quam illic. Hanc ego appello, ad judicij alieni veluti normam judicij mei conformationem. Judicij dico, non vulgaris aut ex opinione plurium laudati, sed doctorum et sapientium virorum censura et suffragio

comproti. Talium virorum opiniones, dicta, sententias, auctoritates vocare. consuevimus. Quas tu mihi, inquis, auctoritates, quas sententias commemoras? Meministine, apud Ciceronem scriptum esse, non Philosophicum esse testibus uti? Memini. Sed aliae ibi auctoritates quaeruntur, aliae rationes depromuntur. Verum ubi ipsi testimonio inest ratio, quid ibi aliud est rationes anquirere, quam cum ratione insanire? Talem ego demum auctoritate ista eminenti dignum existimo scilicet, in quo cum Platone agnoscam [gap: Greek word(s)] illa, [gap: Greek word(s)] . Intelligisne Philosophum tria recte judicandi instrumenta facere, Experientiam, Prudentiam, Rationem? Intelligis planissime. Primum igitur rei Experientiam habeat oportet, cujus ego judicium sequar. Quintiliani illud tibi notum: tum demum operae pretium fieri, cum experientia et praecepta congruunt. An non Hippocratem tu in Medicina, Sulpitium aut Scaevolam in Jurisprudentia, in Ethicis et Physicis Platonem et Aristotelem, Demosthenem et Ciceronem in Oratoria, de suis singulos artibus aut scientijs dissertantes auscultes, caeteros audias tantum? Ita faceres profecto. Horum enim auctoritas, inquis, ipsam quodam genere rationem includit, cum optimis lectissimisque rationibus eam sibi sapientiae existimationem conciliarint. Sed Experientiam rei alicujus habere is demum dicitur, qui ex diutina meditatione aut tractatione ejus perfectam habet cognitionem. Cognitio ea constat etiam ex memoria, quae ubi varia ac multiplex ejusdem rei comparata est, vim ac nomen experientiae conficit. Eam ob causam Aristoteli (Metaphys. I. cap. 3.) [gap: Greek word(s)]

[gap: Greek word(s)] . Porro Prudens sit, cujus ego judicio acquiescam. Prudentem isti appellabant, qui cum vera ratione delectum haberet bonorum et ma-Iorum. Ejusmodi homines cum calliditate et consilio polleant, plerumque magis etiam admirari imitarique solemus, quam quos artium ac linguarum varia cognitio commendat, si prudentia careant. Proinde, tu me auctore, nullum tui judicij ducem facies, qui non insignis illa prudentiae notâ. Denique [gap: Greek word(s)] rationem ille habeat, qui te dirigat: et praeeat prius magisterio, qui auctoritate ducturus est. Doctor prius sit, qui ductor esse vult. Id quomodo fiet? Sic credendum auctori tuo, non ut persuadenti, sed ut demonstranti aut docenti: non ut oratori apud judicem, sed ut Philosopho in auditorio. Nolim tamen ita timide assentiri te ubique, ut semper haereas et dubites. Eviluit illa secta, cui dubia omnia et incerta visa. Nos Stoicos omnium maxime probamus, vel Cicerone teste, judicandi peritissimos: et qui certa magis quam reliqui magisque constantia docuere. Superbe et fastidiose, immo inepte, nonnulli ita respuunt summorum virorum auctoritatem, ut eam propterea fugiant, quia cum veris et rectis rationibns concurrerit. Perinde quasi ratio minus tuta ac munita sit eximiae auctoritatis titulo ac praescriptione. Pravum et corruptum et in docile hoc hominum genus, ac sterile semper. Sed illi, si Dîs placet, secundi ab Aristotele videri volunt. Proferuntque illud magna voce: Amicus Plato, amica Veritas. O imitatores stultum pecus! Age semper ita sentiant acloquantur tenebriones isti: quid tandem veri invenient? Saltim isti [gap: Greek word(s)] cogitarent gradus esse doctorum. Alios in primis agere: alios

in secundis consistere: alios denique in fimi suique subsellij esse. Illud te nolo celare, semper me magnorum virorum judicio plus credere, quam diffidere solitum: eaque re factum esse, ut dum adsentirem facile etiam admirarer, dum admirarer facillime discerem: secundum illud Aristotelis [gap: Greek word(s)] . Videor non obscure etiam tibi indicasse, quos et quatenus sequare. De VSV supervacuum disputare, qui ipse magister esse solet.

Atque ita viam tibi ad Prudentiam aperui, tute eam, quae naturae tuae bonitas est, cautius terere ac munire fortius poteris. Sapis autem mea sententia, qui tantopere curas Prudentiam, cum Politicae studio operatus sis: quod cum praestantissimum esse Plutarchus tibi persuaserit, illud etiam facile sentis, eam ipsam Prudentiam Politico pro anima datam. Magnificum erat profecto POLITICI nomen, nec apud veteres ita uti hodie in propatulo, et ut ille ait, proculcatum. Nostros enim homines videas, qui mihi ad insaniam usque cum Graeculis aut Atticis ineptire videntur. Notat eos manifeste Cicero quodam loco ad Pomponium suum, quod temere de quovis [gap: Greek word(s)] nomen usurpaverint. At longe aliter togati illi. Politicum reor illum dicebant, qui reip. administrandae vias omnes teneret, ejusdemque naturam ut qui maxime perspectam haberet, sive is in republica, sive extra, sive circa rempublicam ageret. Ipsam [gap: Greek word(s)] Aristoteles non veretur [gap: Greek word(s)] reliquarum [gap: Greek word(s)] facere. Qui rempublicam ipsi gerebant [gap: Greek word(s)] vulgo dicebantur. De quibus idem Philosophus (Ethicorum Magnorum lib. 1. cap. 1.) [gap: Greek word(s)]

Tales erant ex Senatoribus, quique magistratus gerebant, publicisque et amplissimis muneribus fungebantur.

Extra rempubl. erant viri Sapientes; quales Academici illi, Plato, Criton, Democrates, Simmias: Peripatetici, Aristoteles, Theophrastus, Heraclides Ponticus, et multo ille eruditissimus Demetrius Phalereus. Hi omnes ob maximam rerum eximiam scientiam Politici Philosophi palam audiebant. Ut testatur Cicero in Oratore et de Legibus, Dionysius quoque Halicarnasseus diserte lib. 9. Ex eorum doctissimis monumentis tractandae reipublicae artem, omniumque rerumpublicarum genera, addiscebant cognoscebantque caeteri. Quare ejusmodi Philosophi [gap: Greek word(s)] summis Regibus aut Principibus curae carique fuêre: Plato Dionysio, Aristoteles Alexandro, Cyro Xenophon, Dario Heraclitus, Plutarchus Trajano, nostro seculo Lud. Vives Carolo V. Non te fugit, antiquissimis etiam temporibus Philosophos solos fuisse Legumlatores: ut Solonem, Draconem, Lycurgum, alios. Imperitia itaque aut calumnia potius eorum est, qui tales viros Politicos negant. Audentid hodie non pauci negare, qui se saperdas putant, cum sint copreae.

Circa remp. Politici versabantur, qui erant familiares ijs, quos primo loco posui. Ipsi etiam vel reipub. aliquando participes fuerant, vel rerum varios casus causasque et eventus callebant: Viri prudentes, docti, acuti. Non dubito talem fuisse illum ipsum Pomponium Atticum, et Coelium, ad quem ita Cicero scribit: [gap: Greek word(s)] enim te adhuc neminem cognovi: ne illa quidem cum mihi scribas, quae maximis in rebus reipubl. geruntur

quotidie. Et paulo post: Quare ego necpraeterita, necpraesentia abste, sed ut ab homine longe in posterum prospiciente, futura exspecto. Ad cundem ita quandam Epistolam concludit: [gap: Greek word(s)] Inter hoc Politicorum genus plerosque Jurisconsultorum veterum refero. Quidni et Historicos? Caesar, qui omnia non vulgariter sapiebat, Sallustium et alios hujus appellationis, in gravissimis rebus diligenter auscultavit. Auctoritate pollebat Asinius ille Pollio apud Augustum. Sed Historicos maxime adsciscebat circumducebatque Alexander Severus, Princeps nobilissimus: requirens, quid in talibus causis, quales in disceptatione versabantur, veteres Imperatores vel Romani vel exterarum gentium fecissent, ut narrat Lampridius. Ita quidem Severus ille. Posteriores quidam Principes omnia de consilio Jureconsultorum ordinabant. Ad exemplum, nisi fallor, Hadriani; qui Julium Celsum, Salvium Julianum, Neratium Priscum, aliosque, quos tamen Senatus probasset, in consilium semper adhibuit, teste Spartiano. Erant enim illius seculi non tantum Juris civilis, sicuti nunc plerique, periti, sed eloquentia et rei militaris peritia insignes, adeoque Politici egregij, qui Jurisconsulti audiebant. Hi cum Principibus assiduo adessent, Comites dicti sunt; argumentol. Diem functo. D. de off. adsess. Haec Comitum nostrorum initia haud dubie fuêre. Ad Ciceronis aevum redeo, qui in Bruto L. Torquatum [gap: Greek word(s)] fuisse ait, et deinde sic addit: Erant in eo plurimae literae, neceae vulgares, sed interiores quaedam et reconditae divina memoria, summa verborum et gravitas et elegantia: atque haec omnia vitae decorabat gravitas et integritas.

Liquetne tibi Politici nomine in maximis rebuspubl. neminem aestimatum fuisse, nisi qui aut singulari nobilitate, aut sapientia, aut doctrina, aut integritare esset? Nec video quomodo illi Politici, nomen suum tueantur hodie, qui nec Juris civilis, nec Historiae nimis gnari, per ora hominum incedunt, et scribunt etiam. Illorum quidem fucus te non latet, quos hoc aevum proventu uberrimo gignit: qui dum Politicos dici se postulant, nihil pensi habent, modo faudulenti, falsi, improbi sint. Sed iidem dum omnia simulare facile se posse jactitant, animi tamen sui nequitiam non possunt. Nihil nunc moror ista monstra, qui se [gap: Greek word(s)] potare, grassari, palam profitentur. Atqui Ciceroni aliter visum, qui ad Atticum scribens: Vt me geram, inquit, [gap: Greek word(s)] . Apre opinor, graviterque vult se gerere Politicus ille togatus, Crito Socraticus, libro cuidam suo titulum fecerat: [gap: Greek word(s)] . quo argumento, nisi quod [gap: Greek word(s)] proprium Politico?

Memini me jam in principio hujus Epistolae scripsisse, Experientiam ab auditu et lectione esse. Nonne debui etiam oculis aliquid tribuere? Debui certe, vel Ulyssis argumento, qui non mente tantum sed oculis quoque adjuvasse prudentiam suam dicitur. Sed doctum te docere nolo. Vidisti Italiam, Germaniam, Galliam: et vidisti non ut advena, sed ut civis. Muros, fossas, alia civitatum opera, oculis et animo contemplatus es. Scilicer externus ille oculorum pastus non tantum suavissimus, sed etiam sructuosus est. Nosti quare antiquiras Herculem [gap: Greek word(s)] appellavit? De qua re quid opus est me quoque scribere?

eorum qui de peregrinationibus praecepta confecere aut collegere. Et quae auditu profeceris, ipse tibi optimus testis eris. Publicos et clarissimos Italiae, Galliae, Germaniae, doctores auscultâsti. Riccobono Patavij etiam privatam dedisti operam. Neapolitanum Port am, Naturalis Philosophiae nobilissimum auctorem, frequenter accessisti. In eodem celeberrimo loco, Neapoli inquam, magnum illum popularem tuum Stanislaum Rescium, Serenissimi Regis vestri Legatum, hominem, ut ex ipsius scriptis mihi satis constat exacto, judicio et [gap: Greek word(s)] , in oculis habuisti. Ille vero ex uberrimo quodam prudentiae fonte, quo eruditum illud pectus irrigabatur, agendae excolendaeque vitae praecepta suis Polonis propinare consueverat. Narravit id mihi totius itineris tui comes, aut dux potius, Johannes Blotnitius, vir nobilis. Certissima illa et rectissima prudentiae meta (tu mihi confidenter credito) ad quam doctorum et sapientium virorum conversatio et familiaritas aurigatur. Dic mihi sodes, an poenitet te familiaritatis et amicitiae illius, quam vel hoc anno fecisti et habuisti cum eruditis illis capitibus Germaniae et Galliae? Gentilem et Scherbium mensae socios habuisti. Ille Jurisconsultus et Poeta ingeniosissimus est: hio Philosophus gravissimus et acutissimus. Conradus Rittershusius nescio an tibi familiaris fuerit. Fuisse vellem. Probus vir est, et praeter Jnreconsultum, varia eruditione et linguae Graecae facundia virum praestat. Quid autem Palatini illi videntur? Nonne Musarum quoddam Palatium egredi videbare, cum isthinc discederes? Freheri et Gothofredi consuetudinem recordaris quotidie, et meministi quam grata jucunda et utilis fuerit.

Fieri enim non potest, ut ab his indoctior abiveris. Melissum tu ut vatum principem admirabare: ille te non amore tantum, sed etiam carmine abeuntem prosequebatur. Sapiebas autem egregie, cum Gruterum non cum multis sapere, diceres. Multum deberes fortassean oculis et auribus, si Hippolytus a Collibus legatione tum in patria tua non abfuisset. Prudentiam et acumen Jacobi Bongarsii, Galliarum Regis Legati, satis animadvertisti Francofurti: humanitatem etiam expertus es. Ego tibi Pragae factum eum talem praedicaveram. Idem de clarissimo Gifanio dices. Saepe facito, nobilissime ZELENI, et tales viros, quos aut doctrina, aut prudentia, aut variarum rerum experientia, insig nivit, quamvis audacter tibi copula. Nemo tibi ob id ambitionis crimen impegerit,

[gap: Greek word(s)]
[gap: Greek word(s)] ---

Quemadmodum a sole varia colorum specie pingi non cernitur iris, sed picta: sic animi nostri talium conversatione varijs sapientiae notis adspersos deprehendimus postea, cum id qua ratione fieret, minus antea animadverterimus. Denique Senecae illud crede: Longum iter est per praecepta, breve et efficaxper exempla. Zenonem Cleanthes non expressisset, si eum tantummodo audi sset. Vitae ejus interfuit, secreta perspexit, observavit illum an ex formula sua viveret. Idem vere et sapienter scribit, Metrodorum et Hermacum et Polyaenum, magnos viros non scholam Epicuri, sed contubernium fecisse.

Sed tu potius de LECTIONE AUCTORUM nunc vis audire. Recte et necessario. Nihil enim utilius nihil certius lectione. Eâ alitur ingenium, crescit

intellectus, augetur scientia. Sed scrupulus iste mihi est profecto. Nam quem tu hîc me censes esse? illum qui censuras geratsine suffragio? Faciam tamen quod cupis: non quia me decet, sed quia ita fieri vis. Videndum est tibi, cum ad Prudentiam viam adfectes, Quos, et Quo fine quemque legas. Leges tu quidem Theologos, Poetas, Jurisconsultos, Philosophos, Historicos, Oratores et Miscellos nonnullos.

Omnium studiorum auspicia a Libris sacris duci debent, fierique ut veteres Poetae canebant [gap: Greek word(s)] . His adjungo Poetas, qui antiquissimi sunt. Politicis ideo sane legendi, quia de Monarchia nemo illis divinius tractavit; ne Philosophi quidem. Philosophi rerumpublicarum formas ac varietates descripsere. Historici Philosophis de rep. commentantibus argumenta et exempla suppeditavêre. Nos etiam exemplis mirifice instruere, rerumque vicissitudines edocere solent. Hos igitur legendos tibi censeo, sed cum delectu librorum et ordine.

THEOLOGICI LIBRI sunt Biblia, in quibus Vetus et Novum Testamentum. Sunt deinde scripta sanctorum Patrum, quae commentariorum vicem esse possint. Nemo Christianus vel doctus videri velit, qui Biblia non legerit. Quo minus poterit Politicus Christianus? Patrum eruditissimi libri, mihi non tantum in Bibliis legendis plurimum profuêre, sed in omni reliquo doctrinae genere miram ubique lucem affudêre. lta eruditi, eloquentes, gravesque erant. Erant autem fere Justinus Martyr, Tertullianus, Clemens Alexandrinus, Basilius, Chrysostomus, Theodoretus, Arnobius, Cyprianus, Lactantius, Hieronymus, Augustinus, Ambrosius, Tuo

studio opportunos crediderim, Hieronymum in Prophetas, Augustinum de Civitate Dei, qui Varronis et Ciceronis libros Politicos exerpsit.

POETAE tibi legendi duo sunt, Homerus et Virgilius, uterque princeps et rex caeterorum:

Qui quid sit pulchrum, quid turpe, quid utile, quid non,
Plenius ac melius Chrysippo et Crantore dicunt.

De Homero Strabo testatur: [gap: Greek word(s)] . Hanc ejus doctrinam Politicam nonnemo Philosophorum veterum commentarijs illustrare sategit, ut Demetrius Phalereus, Antisthenes, Plutarchus. Regum ac Principum laudabilium semper speculum fuit Homerus: non equidem in quo ipsi sibi placerent, sed in quo ad Achillis aut Ulyssis exemplum se componerent. Alexander Magnus hunc Poetam [gap: Greek word(s)] habuit. Crediderim non minus turpe fore homini Politico Homerum non legisse, quam fuit illi paedagogo non habuisse, cui propterea colaphum impegit Alcibiades. Ad Virgilij lectionem quemvis invitare possint versus illi sesamo ac papavere dulciores. Ejus poematis quanta sit divinitas, nemo rectius monstraverit Julio Scaligero. Quo viro nec major Philosophus ab Aristotelis, nec major Poera a Virgilij, nec major Medicus ab Hippocratis, aevo vixisse videtur. Atqui ille hoc etiam adserit; ad Ethicam et Politicam quod spectat, meliores nos doctioresque ex unius Virgilij lectione, quam ex omnium Philosophorum praeceptis abituros. Tute hoc serio considerabis. Equidem in Georgicis illud animadverti, follertissimum Poetam, dum de apibus loquitur, alteram

quandam Platonis Rempub. nobis reddidisse. Non nego, me ex Eclogis quoque ipsius nonnunquam petere, quod gravioribus cogitationibus ac studijs impendam. Pollio ipsius nonne tota est vaticinium de adventu Christi? Scisque ipse cujusmodi nuper periculum in ea fecerim, post magnum illum Eusebium. Quidni etiam Comicos Poetas leges, in quibus civitatum mores jucundissima quadam imagine repraesentantur, et in his Terentium? Tragici procerum motus detonant, et gravissima doctrina pleni sunt: Sophocles, Euripides, Seneca. Nec te non plurima doceat mollior Hor atius, et severior Juvenalis Satyrici. His addo sapientissimos fabulatores, AEsopum et Phoedrum. qui si non sunt Poetae, Poetas tamen referunt.

JUS CIVILE non cognoscendum est homini Politico, sed etiam illius studio cognatione quadam annexum. Intelligo Jus Civile Romanum: quod in Imperio omnium maximo, amplissimo, et justissimo, ortum, auctum, atque constitutum. Comprehenditur immenso illo Corpore, quod Justinianeum appellamus. Sed instituto tuo sufficit elegantissimus Institutionum libellus, ejusdem Imperatoris jussu compositus ac divulgatus. Quod si tu mavis Hotomanni Partitiones, non repugno. Juris Feudistici doctissima Compendia Guilielmus Fornerius, et Antonius Contius scripsere. Edidit nuper ea Freherus noster. Suadeo legas loco aliorum. Sed et Cujacij Notae illae breves admodum et eruditae sunt, ut omnia illius viri. Patrium jus ante omnia fac in promptu tibi sit. Decet hoc hominem nobilem, ut vetus ille prudens monuit.

PHILOSOPHORUM veterum Politica nulla

supersunt, praeter Platonis et Aristotelis, et fragmenta illa nonnullorum apud Stobaeum. Quibus tamen quidni addes tu [gap: Greek word(s)] Xenophontis? cum totum illud scriptum magis Philosophieum quam Historicum, et primus ille Philosophorum Historiam seripserit, ut ait Laertius. Scripserunt sane Politicos libros plurimi Philosophorum, Academicorum praesertim, Speusippus, Xenocrates, alij: ut de Theophrasto, Demetrio, caeterisque Peripateticis taceam. Sed tibi Platonis et Aristotelis Ethica non minus curae sint, quam Politica, cum haec ab illis pendeant. Ad ea multa Ciceronis etiam spectant, sed egregie praeter caeteros libros de Officijs, quem tu auro contra aestima. Quaeso te Senecae Epistolas ad Lucillium saepe legito. Bonus ille vir est, ajebant Pythagoraei, qui bene utramque fortunam ferre potest, addo ego, et bonus Politicus. Tu talis fias ex lectione illarum Epistolarum. Ad Platonem et Aristotelem redeo. Ille sua Politica in decem libros tributa [gap: Greek word(s)] inscripsit, sive de Justo: quia sine fundamento justitiae nec exstrui nec gubernari legitime ulla respubl. potest. Ejusdem sunt [gap: Greek word(s)] , sive de Regno, [gap: Greek word(s)] , sive de Legumlatione. Epistolis ad Dionis amicos nihil profecto [gap: Greek word(s)] nihil [gap: Greek word(s)] . Aristotelis Moralia utraque legenda sunt, sine magna illa Commentariorum aut disputationum mole: quae te magis intricent, quam expediant. Sine ipsius Politicis male processeris in hoc studio. Posse tamen brevius tibi consuli, haud nego. Multa etiam [gap: Greek word(s)] ex ejus Rhetoricis excerpas. Ciceronis de Rep. libri ab Augustino et alijs laudati fuere, et certe fuere. Nec Varronis summo studio frui nobis

licet, qui rerum Humanarum et Divinarum libros XLI conscripserat.

Illorum exemplo ausi etiam nostri homines caput adtollere, et de Republica commentari: Andreas Patritius, Johannes Bodinus, Gregorius Tholosanus, Iustus Lipsius, et ante illos Nicolaus Machiavellus. Patricius ita quidem, ut facile obtrectatoribus careat. Magis ardua et erudita tractatio Bodini. Non caret carptoribus. Mihi quoque nimis se diffundere videtur. Sed facile est in operoso libro quod reprehendas invenire. Tu tales eo cautius lege, quo magis ab alijs notari intelliges. De Machiavelli Principe in medio est censura Lipsii. Lipsii inquam, cujus cave tu judicium temere spernas. Mirisice rectâ lineâ peragitur. Et tu nunc etiam Ejus Politica legis, uti spero, magno tuo bono. Ad istas Notas quas in fine addidit identidem mihi respice. Scin quid ante te monuerim de talibus viris? Tu vide: et si qui avocant aut obstringillant ride, aut refuta. Tholosanus varius est et eruditus; sed doctrinae is tuae magis contulerit, quam prudentiae.

In HISTORIA legenda ordinem diligenter observabis. Ad seriem aevi cujusque te voco. Rectissima illa via. Res Judaicae, Aegyptiacae, Persicae, Medicae, Graecorum, Atheniensium, Lacedaemoniorum, Romanorum suos auctores habeant. Isto modo et recentiores constitues, qui Gotthorum, Longobardorum, Francorum, Hispanorum, Germanorum, Turcarum, Polonorum, Ungarorum, Britannorum, aliorumque populorum res scripsere. Hi omnes si legi non possunt, com parandi tamen sunt, ut si qua in quirenda, in promptu sint. Sed vetus Historia te praecipue ducat, instruat,

dirigat: nova oblectet aut erudiat. Plerique illi prisci prudentes sunt, acuti, eloquentes. Nostri plerique quantum ab illis tribus absint, non ignoro. Cense tu istos veteres [gap: Greek word(s)] , hos novitios [gap: Greek word(s)] scripsisse. At nullus veterum est, quem non insigni cum fructu cognosces. Duplex eorum genus est. Alij gesta in rep. alij extra remp. scripsere. Illorum materia bella sunt: hi etiam mores civitatum et aulae tangunt.

Potissimus illorum est Thucydides, et praeter Herodotum etiam primus. Thucydides Historiam consummavit, cum Herodotus prior exornasset. Volve, volve, et in sinu gesta magnum illum thesaurum. Bellum Peleponesiacum descripsit, vidit, et partim etiam adtigit. Et tu illud apud eum non legere, sed spectare videare. Praeterea apud eundem tantum verborum gravissimorum, quantum sententiarum reperias. Res explicat prudenter, severe, graviter. Unde planum fit, quantum homini Politico conferre possit. Qui de bello et pace deliberant, hunc arctissimo sibi nexu devinciant consiliarium, et omne punctum ferat Thucydides.

Hoc, ut dixi, prior vixit Herodotus: in quo plus demulceat te suaviloquentia, rerumque varietas capiat, quam tractatio doceat. Vitiositas enim Historiae olim notata fuit. Primus Philosophorum more, Monarchiae, Oligarchiae, Democratiae [gap: Greek word(s)] quandam [gap: Greek word(s)] , ut loquitur Plutarchus.

Xenophontem magis amplectere. Primus hic Philosophorum in amoenum illum Historiae campum processit. Facundiae facilitas non tantum par illi cum Herodoto, sed major: inde Attica Musa vel Apis

dictus. Thucydidis monumenta hujus viri beneficio conser vata ajunt. Unde de ipsius prudentia non invitus conjecturam facio. Ea certe in ejus scriptis ante caeteras virtutes palmam obtinet. Elucet ex Cyri Institutione et Expeditione illa in Artaxerxen; in qua etiam patefecit, quantus ipse imperator esset. Regibus itaque et Principibus [gap: Greek word(s)] : Imperatoribus, ut Alexandro Homerus, [gap: Greek word(s)] sit Xenophon. Fuit magno illi Lucullo utrumque; qui cum rudis imperandi contra Mithridatem peritissimum in Asiam profectus esset, tantum Xenophontis lectione profecit, ut cum callidissimo hoste facile aequa, saepe etiam superiori, manu pugnaverit. Simile in Xenophontis libris studium fuit Cornelio Scipioni Africano. Habebit igitur in illis Politicus quoque foecundam discen di materiam. Aulico forsan non parum intersit scire, quae Xenophon de Re equestri, de Venatione scripsit: quos elegantissimos libellos Latinis versibus prope illustravi nuper.

Polybius magnificus et diffusus scriptor: et de eo recte et ordine Lipsius censuit. Sed is hoc etiam habuit peculiare, ut [gap: Greek word(s)] religione quadam persequeretur, exemplo Ephori et Eratosthenis. Nec mirum. Terras enim et maria omnia permensus fuerat; ut de ipso Epigrammata cantarunt. Sed bona pars ipfius scriptorum communi illo naufragio pessum ivit. Legito hunc serio, et varia illa prudentiae documenta imbibe. Tantus ille Politicus fuit, ut tota Achaia civitatum suarum auctorem et [gap: Greek word(s)] eum habuerit. Tantus, ut secundum ejus consilia secunda omnia gesserit et senserit Africanus ille: contra, sinistra.

Alexandri M. res Arrianus Graece Q. Curtius Latine exposuit. Floridus uterque, sed nitidior Curtius et quovis melle dulcior. Lectorem citius defatigatum quam satiatum dimittat. Sententiae passim, directae et obliquae, quibus mire illustretur vita humana. Videris quomodo illas notes, et excerpas; et alias etiam non poenitendam messem ex hac segete colligas monitionum aulicarum.

Res Romanas duo praecipui auctores scripsêre ad Julium usque et Augustum Caesares, Sallustius et Livius. Cogita in Sallustio omnia fuisse, quae in perfectum Historicum cadunt vel antiquorum testimonio: et quae de Thucydidis verbis ac sententijs jam cognovisti, eadem illa in Sallustio recognosce. Historia ejus tota periit, pessimo generis humani. Cernis quam pie et industrie ipse nonnunquam istas saltim naufragij tabulas minutas colligam, conseram, conglutinem. Bellum Carilinarium memoriter tenes: sed ftustra, nisi consideras profundam illius viri reip. scientiam, quam ille vel breviculo illo libello prodidit. Non minori arte Bellum Jugurthinum confecit. Duae illae Epistolae De Rep. ordin. ad Caesarem, nonne coelo delapsae videntur?

Titi quoque Livij nobilissima et amplissima Historia est. Tanta in eo cloquentiae vis, tanti verborum ac descriptionum nervi, ut lectorem saepe sistat et obstupefaciat. Olim quosdam ita coeperat, ut a Gadibus usque Romam videndi Livij causâ properaverint, quo viso eo unde venerant statim redirent; quemadmodum S. Hieronymus in quadam Epistola refert. Res explicat diserte, ornate, et prudenter. Orationes luculentae sunt:

quarum excerpas nonnullas suadeo et ediscas: quemadmodum te de aliquot Sallustianis fecisse memini.

Cum Livio, sed diutius opinor, vixit Dionysius Halicarnassaeus. Res ille scripsit, an Romanas Antiquitates, septingentorum annorum, id est, ad primum bellum Punicum. Sacra ceremoniasque priscas nemo religiosius indagavit, nemo accuratius descripsit. Inculcat serio [gap: Greek word(s)] illud [gap: Greek word(s)] . Veritatem ita amavit, ut etiam [gap: Greek word(s)] necessitatem Historiographis inveheret. Statum, mores, leges civitatis, proponit, considerat, exponit. Quid multa? Ipse aliquoties monet, se tam [gap: Greek word(s)] quam [gap: Greek word(s)] erudire.

Julij Caesaris Commentaria Cicero in Bruto laudavit, et vere laudavit. Sed mutatos aut corruptos hodie esse non parum, nostri Aristarchi censent. Sunt etiam postrema illa non Caesaris, sed Oppij an Hirtij, teste Suetonio. Illa de bello Africano caeteris omnibus excellere videntur. Ita non sanguine et colore tantum, sed robore ac nervis ea commentatio praestat. Habent certe Principes et militares viri, quod legant et imitentur, aut mirentur potius. Quis enim Caesarem imitetur? Ajunt tamen id ausum esse Selimum Turcarum Imperatorem: qui Commentaria haec assiduo circumtulerit, versa in vernaculam linguam. Merito quis arguat, inde documenta sumsisse rerum postea felicissime gestarum.

In Romana Historia pauca nosfugerent, si Dio Cassius totus extaret. Sed accidit illi, quod ijs, quibus reliqua membra violata quidem et truncata sunt, sed intacta et honesta facies permansit. Ita illaesa et inviolata est illa Dionis Historiae pars, quae de rebus pulcherrimae

et florentissimae Romae agit. Tacitum tu et Suetonium vis rectius intelligere? Dionem obducito. Illud scire te velim, unam illam Maecenatis Orationem ad Augustum insignem ac Politicam reliquorum omnium instar esse. Est et Agrippae illa satis splendida. In caeteris rebus ac narrationibus [gap: Greek word(s)] suspicionem non effugit.

Sicut nec Appianus Alexandrinus vitio caruit. Libros ille suos non numero, sed ad bellorum discrimina distinxit: ut in capitibus Florus fecit. Ille ordote ducat et non indelectet. Judicio nec vulgari est, nec recti pravique contemnendus arbiter. Fortuita non Fortunae, ut caeteti, sed Deo tribuit [gap: Greek word(s)] , ut ipse loquitur [gap: Greek word(s)] .

Philosophus Plutarchus est, sed quia Vitas illas scripsit merito etiam Historicis accenseatur. Quippini Historicis? Omnibus numeris inibi leges Historiae absolvit, magis quam Suetonius aut alius talis. Sicut et Corn. Nepos, et Tacitus in Agricola. In Politicis autem nulli veterum Philosophorum secundus est: imo fortasse major. Nam et [gap: Greek word(s)] fuit, et tantae prudentlae existimatione, ut in magno Illyrico magistratus et publica officia ab eo decernerentur, poscente ita Trajano. Diffusa fuit illius viri scientia. Libri ipsius CC amplius in Catalogo nuper vulgato citantur. Restant adhuc Ethici, Physici, Politici, Historici, septuaginta et quod excurrit. Pudet me commendare tibi tantum virum verbosius.

Suetonius Tranquillus Vitas duodecim Caesarum priorum confecit. Oratio ejus brevis et nervosa est. Nemo ritus publicos diligentius miscuit. Emendatissimus

et candidissimus est, nemini obnoxius. Quis enim ingenia et mores Principum liberius unquam? Aulici et Politici non exiguum fructum ex hoc, et simul exemplum capiant fugiendae adulationis ab ipso Suetonio.

L. Annaei Flori compendium ne omittas, Ita dico, Compendium rerum Romanorum magis, quam Breviarium Liuij. Tabulam enim dixetis haud absurde, in qua imago totius reipub. Romanae expressa. Ipse hoc nomen tribuit. Nihilo me hercule jucundius tersissimum illum libellum legas, quam Apellis tabulas intueare. Ita compositus, ita elegans est. Miror judicium, quod ubique cum subtilitate et brevitate sententiarum in tanto rerum acervo et varietate inserit. Tu ipse colliges, ubi aliquando pellegeris.

Trogus Pompeius in magna re et fama Historicus fuit. Generalem historiam is non ab Urbe Condita, sed a Nini temporibus scripsit, non sine priscae eloquentiae laude. Solebant ab eo Rege plerique Historici incipere, cum ulterius progredi non possent, ignari divinarum literarum, ut scribit Tertullianus. Omnia autem absolverat XLIV libris. Sed accidit ipsi quod Livio, Dioni, et alijs. Dum enim compendium ipsius fecisset Justinus quidam sub Antonino, res ea dispendio fuit Trogo. Nam ipse quidem prae illo breviario seponi ac negligi coepit, atque interire tandem. In manibus esto juventutis frequenter. Et satin commodum erit ita eum lectitare, quemadmodum Gruterus noster praeibat?

C. Cornelij Taciti scripta prae Livio et Caesare vilia erant nuper. Sed Justus Lipsius, ad excitanda ingenia et studia praeclara natus, ita dignitatem pristinam ac splendorem Equiti Romano vindicavit, ut nullam impolitiae

notam metuat posthac. Nec uno loco ejus virtutes depraedicavit, et nos, ut scis, censuram Lipsii una cum Tacito aestimamus. Tu aulam et palatia cogitas, et cogitas serio? Amabo te, disce prius ex Tacito aulicorum fortunam, et ingenia Principum parumper inspice. Si tibi ad latus Cornelius, verus ille Comes Palatinus. Nec est quod te moveant centauri nonnulli, autrupicones, qui haec talia antiqua nimis et nostris moribus aliena cavillantur. Non inquam ita est. Eadem nunc fabula luditur quae olim: eaedem virtutes et vitia repraesentantur. Tantum personae mutatae sunt: sed quae doctum et prudentem spectatorem desiderent. Rationem legendi et intelligendi, addo et fruendi modum, per totum primum Annalem tibi monstravi.

Usque ad Nervam scripserat Tacitus, ab eo postea initium scribendi sumsit Ammianus Marcellinus, et ad Valentis interitum usque perrexit. Sed ejus librorum fatum idem quod Historiae Cornelianae fuit. Rem militarem, ut miles, diligentissime persequitur, et descriptiunculis non raro divertit. Nec raro sententias miscet.

Sequuntur minorum quasi gentium Historici: Aurelius Victor, Spartianus, Lampridius, Vopiscus, Capitolinus. Pauca enim scripsere. Sed ex illis immensam rerum et verborum copiam haurias. Tu periculum fac. Deprehendes me verum. Herodianus et Xiphilinus non ita quidem pressi rerum ac sententiarum pondere, ut illi quos paulo ante recensui. Sed Xiphilinus in pretio est, quia supplet nobis Dionem. Ille alter jucundus satis, et more caeterorum Graecorum descriptiunculis disertus, et denique Historiae Augustae minime contemnendus auctor.

Vide quam facile non allucinetur tantum, sed etiam peccet Epistola. Ecce enim Iosephum omisi, quem primo loco aut inter primos Historicos recensitum oportuit. Antiquitates ejus fax quaedam sunt totius sacrae et profanae Historiae. Profunda viri sapientia; quam ille non ut caeteri ex rivulis Philosophiae hausit, sed ab ipso ingenuo sacrarum literarum fonte petivit. Neque tamen vel Academico vel Peripatetico cuiquam opinor cesserit, si de republ. dissertandum sit; et Athenis etiam alitus videatur. Tu cogita: cui divinarum rerum cognitio major fuit, quam ulli veterum, humanarum tanta, quanta in bene praeparatum pectus cadere potuit; quantum altae et seriae doctrinae abeo percipi possit. Addo et [gap: Greek word(s)] fuisse. Prudentiae simul et Pietatis (quod rarum apud alios Historicos) ducem habes. Caeterum, quod ad Historiam attinet, ego hunc Hebraeum cum Attico Xenophonte ausim contendere.

Illi qui ab Oriente procedunt, floridum quoddam dicendi genus consectantur, et nimio saepe mundo studentes ab immundo propius absunt, ut Nicetas Gregoras, Cedrenus, Zonaras, Nicetas Choniates. Gregoras tamen ad prudentiam civilem unicus est, fateor; et sententiarum uber quoddam. Cedrenus et Zonaras reip. satis gnari fuere, ut proficiant ex ijs legum studiosi. Choniates ab ineptijs saepe non abstinet. Pie tamen multa, et aliquando de causis malorum publicorum non imprudenter disserit. Illud risi, quod reliquos Historicos in praefatione sua tam infesto stylo petit, ipse suorum vitiorum ignarus. Sed non videmus manticae quod in tergo est, ut ait ille.

De rebus Geticis erudite et copiose satis scripsêre

Procopius Agathias Graece, Latine Iornandes: et Paulus Diaconus postea de Longobardis. Cujus generis sunt alij quoque, qui non magnopere illum prudentiae scopum spectârunt. Itaque illos suae cuidam classi adscribes.

Qui post Caroli Magni tempora scripsêre, plerique obscuri et incompositi sunt: nec te instruxerint, ipsi rerum inopes. Legendi tamen sunt Historiae causa. Miror interim Saxonem Grammaticum, qui aevo barbarissimo eloquentissime et comptissime scripsit Danicam Historiam. Atque utinam ita diligenter etiam, qui de rebus Germanicis commentati sunt! licet ipse multas fabulas miscuerit. Nobis viciniores illi Itali et Galli, Guicciardinus, Cominaeus, Frossardus, Iovius, AEmilius, facundiae et prudentiae fama clari sunt. Nec Sleidanus Belga dicere vel judicare vulgariter solet.

De ORATORIBUS paucis absolvam. Sunt enim paucissimi: sed optimi tamen et antesignani, Demosthenes, Cicero. Nemo etiam mediocrium Oratorum ausus fuerit sine Politica scientia rostra adscendere. Quae enim reip. pars ab illo dicendi munere immunis? Apparet ex Ciceronianis, quarum pleraeque omnes de aliqua reip. parte tractant. Idem judicium est de Demosthene. Placidior est, et ut ita dicam [gap: Greek word(s)] Isocrates, quia umbrae is ac silentio magis amicus fuit quam foro et clamoribus. Ars etiam Oratoria ipsa Politico quodammodo necessaria est, praesertim [gap: Greek word(s)] , ut legisti apud Plutarchum in [gap: Greek word(s)] . Nemo fere superest Oratorum illorum, qui sub Caesaribus floruêre. Reliquiae quaedam reliquiarum sunt paucula ista Latini Pacati, Mamertini, Nazarii, Eumenii, Rhetorum

potius quam Oratorum. Sed quantivis pretij est Panegyricus Plinij ad Trajanum: quo ille nulli Demostheni aut Ciceroni cedit, si dispositionem et ornatum spectes. Veri Principis publicae et privatae vitae rationem perfecte ibi descriptam leges: et erit tibi hic Trajanus pro Xenophontis quodam Cyro.

Ex Oratorum officina EPISTOLICUS quoque [gap: Greek word(s)] prodiit. Ejus virtus praecipua, brevitas et acumen. Quorum quidem alterum ego nunc non sequor. Hoc libere dico. Nunquam deerit Politicae studioso, quod ex clarorum virorum epistolis discat. De maximis et gravissimis reip. negotijs in ijs saepe communicant, ipsi rerum periti. Tales epistolas multas Cicero scripsit ad Familiares, et insigni elegantia illas ad Atticum, in quibus praeter [gap: Greek word(s)] mira eruditionis varietas, et nova quaedam totius belli civilis commentaria. Tu fac curae habeas etiam illas ad Q. Fratrem et Octavium. Plenissimae etiam bonarum rerum sunt Symmachi, Plinij, et Cassiodori, epistolae.

Exspectas quid de nostri aevi Oratoribus scribam? Frustra. Tanta hujus seculi perversitas est, ut nec culpas suas cognoscere, nec laudes aliorum agnoscere velint homines. Doctrinâ aliquem et eximia virtute virum extollis, admiraris, sequeris? adfectum esse dicunt ab arcana nescio qua causa, aut a religione quaesitum. Quid si aliquando comparatio fiat? invidiosum est, ajunt: contra omnem majorum morem et pene dicam humanum. Brevi erit, ut promiscue ij omnes docti, sapientes, prudentes audiant, qui hodie scribillant (quorum quidem innumerus est numerus) utque illi Platonico scito parum loci futurum sit: aliud esse

[gap: Greek word(s)] . Timide igitur aliquid de novis addo. AEneae Silvii et similium aliquot Epistolas propter rerum gravium varietatem, quam subinde miscent, legerim. Angeli Politiani nihil politius. Manutii orationes et epistolae doctae sunt. Melanchthonis candidae sunt et negotiosae. Muretus vel perorans vel familiarius agens coram Cicerone placeat. Gravitate et judicio et verborum rerumque abundantia excellit, ocellus Germaniae, Camerarius. Tria illa ab ab ejus epistolis audacter exspecta. Politicum etiam cum priscis illis Philosophis lubens facio, dignum profecto nobili illa umbra Athenarum. Tollant supercilium qui volunt et nauseent ad tales. Ille Camerarius magnis Principibus carus acceptusque et consilio spectatus fuit. Erasmi Dialogi eruditi, acuti et prudentes sunt. Augerij Busbequij epistolis tanta in est suavitas rerumque experientia, ut ijs legendis plures oculos optes. Superest alius adhuc (Lipsius) et exornat mire suum aevum, fruiturque etiam vivus gloria posteritatis. Nosti quem dicam. Circumcisus et pressus est. Nec verba nec res desunt, nec in tanta brevitate obscuritas ulla inest. Dictorum et sententiarum gravissimarum affatim. Nulla affectatio, ut vulgo indocto apparet. Soleo de ipso illud Sidonij usurpare:

Qua Crispus brevitate placet, quo pondere Varro,
Quo genio Plautus. ---

De alijs multis nec dixi, nec dicam: et minus peccavero apud istos [gap: Greek word(s)] .

Ad MISCELLOS tuos venio. Varium illud et naturae aemulum Plinij opus habendum. Vel illa quae

de mundo et ejus partibus scripsit, quam tibi cognoscenda necessario? Idem de Strabone censeo, quo nemo [gap: Greek word(s)] diligentius scripsit. Cura ei non [gap: Greek word(s)] tantum, sed etiam [gap: Greek word(s)] . Respubl. varias recenset, Militiam attingit, Historicos ac Poetas perpensat. Recentiores qui tabulas confecêre in oculis sunt, Ortelius, Mercator et alij: et nuper Bertius noster, stilo aeque ac radio pulcer.

Valerium Maximum scis ubi tibi commendaverim. De militia veteri et recenti, qui scripsere legendi sunt, Vegetius, Frontinus, AElianus, Polyanus, Leo Imperator, Onosander, Michael Montanus, Iustus Lipsius, et peritissimus ille Gallus De la Nue. Vidi etiam nuper Hieronymi Catanaei, et Lazari Sorantzij erudita commentaria.

Itineraria vetera et recentia legenda sunt. Pausanias pulcherrime scripsit. Utinam hodie ad eam faciem, qui regionum et urbium spectanda concinnant!

In Notitiam Imperij, eruditissime et copiosissime commentatus est Pancirola Jureconsultus Patavinus.

Ariani Epictetum, Theophrasti Characteres, Gellium, Macrobium saepe usui erit legisse, et Dipnosophistam Athenaeum. Magno cum fructu eruditionis et judicij leges et Luciani Dialogos. Alberici Gentilis erudita sunt opuscula, et Pighii Hercules Prodicius insignis est.

Machiavellus in decem libros priores T. Livij facundus est, et ut solet acutus; sed est ibi quoque ubi ad malum istud [gap: Greek word(s)] redit. Acuendi igitur tibi sunt oculi, ut naevi impietatis et improbitatis appareant. Alias non tantum te multis modis acuat, sed veterem Historiam legentem ducat veluti manu. Scripsit etiam in

Livium Italice Antonius Ciccarellus, et ex eadem gente, nescio quis [gap: Greek word(s)] in Caesarem. In Tacitum eleganter et ingeniose Hetrusco sermone Scipio Ammir atus: et quem non aeque admirere, Annibal Scotus. Nicolaus Vitus Di Gozzi in Aristotelis Politica Italice commentatus est.

Discursus istos Italorum, quos ipsi vocant, avide appetis. Laudo. sed nonnulli vere discursus sunt verborum. Tu meliores elige. Non nego magnos fructus noscendarum rerump. quae nunc sunt, ex ijs percipi. Boterus non tam fallit, quam fallitur aliquando.

Gravissimi et utilissimi sunt Guicciardini Aphorismi, et similiter Fr. Sansovini. Aulicos libellos Italorum, Gallorum, Germanorum, aut legis aut legisti.

HABES sententiam meam de tuo studio, etiam de auctoribus legendis. Quam diu te celavit pudor meus, fateor, expressit tandem amor: sed epistola, an libello? ostensam. Tucognosce, et ignosce, si infortunio te affeci, dum prodesse volui. Ait enim Callimachus, [gap: Greek word(s)] . Quo magis erit [gap: Greek word(s)] ! Vale, Generosissime et suavissime ZELENI. Ex tuo praedio Luciniaco M DC C I. Prid. Cal. Novemb.

HERMANNI CONRINGII IN PAEDIAM POLITICES CASPARIS SCIOPPII NOTAE ET ANIMADVERSIONES.

Pag. 1. lin. 7. Suppetiae Logicae)

Propositum scilicet Scioppio est ostendere, immerito Politicos quosdam scriptores, qui docent malas artes regendarum quarundam rerumpublicarum, interque eas Tyrannici quoque regiminis, a censoribus nonnullis coargui, tanquam illa doceant quae docere est nefas, vel saltim neutiquam conveniunt Civili Philosophiae. Ille vero conatur ex Paideutica Logices doctrina ostendere, etiam prava illa non aliena esse a Politica prudentia. Atque illud quidem non male. Ut autem post patebit, ita hoc argumentum tractat Scioppius, ut multa simul haud toleranda admisceat.

Pag. 1. l. 11. Judiciorum)

Wangnereckius Jesuita, praefatione ad Lectorem in Vindicias suas contra hunc Scioppij librum, testatur, Romanae primae omnium editioni, quae anno M DC XXIII ex typographia Andreae Phaei prodiit, tituli verbis adjectum esse: Ad Ludovicum Ludovisium S. R. E. Cardinalem et Camerarium. Idem adducit nonnulla ex Scioppiana ad Cardinalem illum Epistola. Verum Romana illa editio hactenus non inciditin manus meas: eoque coactus sum exprimere Mediolanensem anni sequentis, quae et Ludovisii nomen libri titulo, et praefatoriam epistolam libro ipsi detraxit, nescio quo consilio aut qua de caussa. Non fuerit tamen abs re etiam hic addere, quae ex Epistola ista Scioppij Jesuita ille recitat. Hoc (inquit) Scioppius egit, cum in dedicatione ad Cardinalem Ludovisium scribere ausus est: Se summo Pontifici (Gregorio XV.) patruo ipsius, cum Mediolani superioribus annis fungeretur legatione, non semel in familiari sermone demonstravisse,

Machiavelli scilicet adversarios, magnam hinc Ecclesiae Romanae invidiam facere conatos esse, quod pestifera, velut ipsi censent, et regnis rebusque publicis exitiosa Politicorum quorundam praecepta, conscio atque annuente Pontifice, Romae primum edita, atque a plur ibus deinde Pontificibus tolerata, ingentes in orbem Christianum calamitates invexerint. Et sub epistolae finem jactat, hanc Artis paediam ex ipsius Aristotelis et D. Thomae praeceptis et exemplo esse deformatam, et illorum peritiae potissimum, oppositam, qui per latus scriptorum Politices Apostolicam sedem sauciare, et autoritatem Ecclesiae Romaenae diluere conantur. Haec Wangnereckius ex Scioppiana epistola. Recte vero advertit idem ille, patere hinc, quod Scioppius quam maxime studuerit, Machiavelli Politica scripta a duris Ecclesiae Romanae censuris liberata revocare in liberas legentium manus. De Machiavello enim ejusque censoribus agere Scioppium, apertissimum est. Caeterum non satis prudenter censores illos consuluisse existimationi Romanorum Pontificum, qui Machiavelli illa initio amplissimis privilegijs et laudibus munita curaverant prodire in lucem, aut qui postmodum satis diuilla tolerarant, ipsemet etiam ego Scioppio assenserim. Non etiam censoribus credo, ingentes calamitates in Christianum orbem Machiavelli illis scriptis invectam esse. Et vero deutroque hoc prolixe a me jam tum multa sunt dissertata in Praefatione ad Machia velli Principem. Non tamen dixerim, eo fuisse animo ipsos illos Romanos censores, ex quorum consilio Machiavellica Romae proscripta sunt, ut Romanae Ecclesiae invidiam facere conati sint. Quî enim suspicer adeo sinistre de viris, magnae eruditionis pariter et virtutis nomine laudatis? Alijs quoque Machiavelli reprehensoribus, inter quos eminet Innocentius

Gentilletus, qui Romanis sacris non fuere addicti, illam quidem criminationem per injuriam impingi, patet utique manifesto ex eorum scriptis; in quibus profecto haud invenias istam Romanae Ecclesiae invidiam factam, Machiavello vero ipsi vitio datam pernitiosam doctrinam, perinde ut in censura reliquorum. Non item ferendum judico, quod hîc non obscure innuit Scioppius: quasi scilicet censores isti perperam judica verint, pestifera et regnis rebusque publicis exitiosa esse Machia velli praecepta. Ea sane fuisse in sententia Scioppium, recte demonstrat Jesuita, cum ex ejus quibusdam pro Machiavelli innocentia sermonibus, tum ex catalogo operum ejus affectorum typis edito: in quo duo libri promittuntur hoc titulo. Censura in omnia Nicolai Machiavelli opera Politica et Historica. Cujus censurae usus est, ut nemo nisi volens et sponte sua improbus, librorum Machiavellicorum lectione ad nequitiam et Pseudopoliticorum imposturas abduci possit. Item: Machiavellica, hoc est Apologia duplex. Quarum priore Ecclesiae decreta de Machiavelli libris defenduntur. Posteriore innocentia ejusdem Machiavelli, adversus Calvinistas praecipue Italici nominis hostes, propugnatur. Produnt haec utique favorem Scioppij in Machiavellum. At vero quoniam praecepta solis injustis rebuspublicis et tyrannidi convenientia, sine ullo discrimine commendavit omnibus, vere perniciosa sevisse dogmata Machiavellum, abunde etiam a nobis est demonstratum in Animadversionibus. In quibus simul ostendimus, plurima etiam alia consilia rebus gerendis perquam inepta et Civili prudentiae adversa, a Machiavello suggesta, et neutiquam illam quam habet Politicae scientiae laudem hominem promeritum. Clarissimae luci haec a me ita exposita sunt, ut si ahter Censuram suam in stituerit

Scioppius (ceu fecisse videtur) operam luserit, aut ipse etiam in eundem cum Machiavello impegerit lapidem. Quam vanum sane est, quod pollicetur illa duplex Apologia! Si innocens est Machiavellus, quod posteriore probaturum sese promisit Scioppius, quei defendi possint Romanae Ecclesiae decreta, quae librorum Machiavelli lectione, pestiferae doctrinae nomine, omnes interdixit?

Pag. 3. l. 7. Ethicor. Eudemior.)

Bene verba Aristotelis assecutus est Scioppius, secus quam a Wangnereckio est factum. Perstrinxit nimirum Aristoteles nonnullos, qui Philosophorum sive sapientum titulo censebantur, quod derebus civilibus ad mores pertinentibus inepte disseruissent, quam vis vulgo propter conciliatum sibi Philosophiae nomen visi essent praeclare docuisse: idque quandoquidem et aliena ab instituto argumento proposuissent et inania, prae [gap: Greek word(s)] qua laboravere. Audit nimirum Aristoteli passim Paedia, cognitio scientiae sive methodi alicujus, quâ tenetur non ipsa scientia sed ejus natura, h. e. quod subjectum, quas affectiones proprias, quem modum probandi quaeque vel habeat vel admittat. Quale est argumentum libri nostri de Civili Prudentia et Propoliticorum.

Pag. 4. l. 14. Nunnesius)

Quid apud Aristotelem sit [gap: Greek word(s)] aut [gap: Greek word(s)] , non consentiunt etiam optimi quique ejus interpretum. Quae hîc Hispanum Nunnesium secutus docet Scioppius, ea et duo illa magna Aristotelicae Philosophiae apud Altdorfienses lumina, Philippus Scherbius atque Michael Piccartus, probaverunt. Hujus Theses de Paedia conficiunt Disputationem Sextam Philosophiae Altdorfinae a Cl. Felvvingero editae. Illius in Thesium Philosophicarum libro Disputatio

octava est de Docêndi discendique prudentia h. e. [gap: Greek word(s)] . In eandem sententiam docte disseruit ex Italis Jacobus Mazonius et Caesar Cremoninus: uterque ingenio et doctrina praestantissimus. Inseruit etiam nonnulla eruditissimo suo de Sermonibus Exotericis libello Octavianus Ferrarius. Imo jam ante illos, sunt qui tradant, visa hîc quaedam satis acute Jacobo Fabro Stapulensi: cujus tamen ego doctrinam haud legi. Nec fortassis operae fuerit pretium, post illos usque adeo praeclaros auctores, aliorum consensum anxie exspectare: qui dudum me traxere in partes, postquam Aristotelis scripta familiariora mihi reddita sunt. Quae porro Nunnesius praefatione illa Physici operis a Scioppio laudata prolixius, illa breviter, sed tamen perquam eleganter, praeclarus idem ille Valentinus persecutus est, capite secundo libri quem de Curriculo Philosophiae inscripsit.

Pag. 5. l. 20. totus liber)

Rectius dixisset hoc agi, bona libri illius parte. Est enim quidem is totus [gap: Greek word(s)] : versatur tamen etiam circa alia illius argumenti capita.

Pag. 7. l. 25. conservandum statum)

Ni Status voce Scioppius solam regiminis formam intellexit, non plene usum Pietatis civilem expressit.

Pag. 7. l. 31.

Status conservatio) Quod paulo ante diximus etiam hîc est repetendum. Nec enim finis unicus Politicis est Status conservatio, sed felicitas civilis societatis, qui revera absolvitur exercitio virtutis cum rerum sufficientia conjuncto.

Pag. 8. l. 11.

quoniam ea hominum animos) Imo vero juvat Pietas etiam ad felicitatem civilem divino auxilio et gratia consequendam: quandoquidem, uti ipse Scioppius

paulo post addit, cum Deus sit justus abesse non potest, quin Principem sui amantem et reverentem redamet et adversus inimicos tueatur.

Pag. 10. l. 15.

natura Logicae) Quae hic interserit Scioppius de natura Logices, parum sani habent; quandoquidem nugis Petri Rami omnia pene sunt infecta. Quod in commune sufficit annotasse. Nam in quaelibet animadvertere et operosum nimis fuerit, et ab instituto alienum. Et vero omne hoc debuisset etiam a Scioppio omitti: cum ad rem nihil omnino faciat, sitque alienum cum genere tum loco; ut ipsius verbis utamur. Observandum vero cumprimis est, credidisse Scioppium, de uno subjecto non nisi unam methodum agere oportere: turpi sane errore, cum vel tyronibus sit notum, unum subjectum multis scientijs commune esse pro diversa ratione considerandi. Est autem hic error Scioppio foecunda radix complurium errorum per omnem hunc librum sparsorum.

Pag. 11. l. 17.

Sermonis vitia) Etiam hic in enumerandis Sermonis pariter et Rationis vitijs multum impegit Scioppius. Primo enim non omnis Novatio aut Peregrinitas semper est in vitio. Deinde praeter illa quinque et alia sunt dictionis vitia, etsi non omnis alicujus tamen: perinde ut virtus dictionis alia est atque alia pro sermonis diversitate: quam varia flagitat tractandi ratio, Oratoria scilicet, Poetica, Philosophica, quarum singulae itidem variae sunt. Similiter Obscurum, Ambiguum, et Alienum non sunt vitia propria Rationis, sed sermoni communia. Adhoc ubi demonstrandum est etiam Probabile in vitio est: et ubi persuadendum ipsa Demonstratio subtilior meretur reprehensionem.

Pag. 11. l. 24. Exegeticum vel Apodicticum)

Atqui omnis legitima explicatio conficitur probatione: nec omnis probatio est [gap: Greek word(s)] , sed sola illa quae scientiam parere est idonea.

Pag. 12. l. 31. Rhetoricae propria)

Haec etiam sapiunt Ramisticas Audomari Thalaei ineptias. Quasi vero non potissimum munus sit Rhetoris, in venire argumenta commoda ad persuadendum et movendos affectus, totamque orationem probe disponere.

Pag. 13. l. 3. Cujus tres sunt species)

Nemo sanus ita docuit hactenus. Et quî intelligas, Enunciationem vel Axioma esse dispositionem argumenti inventi? Qui Axioma et Enunciatio sint duae species, cum omne Axioma sit itidem enunciatio? Verum Scioppius Ramistice ludit vocabulis: nec hujus est loci in talia pro merito animadvertere.

Pag. 13. l. 28. Quae [gap: Greek word(s)] definitur)

Nescio an quis vel gentilium Philosophorum in copia rerum ejusmodi beatitudinem vitae civilis collocaverit, si excipias Epicuri aliquot asseclas. Stoici sane illam quidem [gap: Greek word(s)] , sive rerum illarum sufficientiam, ne quidem in parte felicitatis collocaverunt. Aristoteles partem esse credidit, sed minimam: potissimum vero felicitatis illius absolvi virtutis exercitio. Idque non in Moralibus duntaxat docuit, verum etiam in opere Politico; cujus liber septimus primis tribus capitibus eo de argumento praeclare disserit. Hic error Scioppij multorum aliorum mater est perquam faecunda: indigna homine saltim Christiano.

Pag. 14. l. 2.

Materia subjecta) Homines civilem societatem sive desiderantes sive colentes, proprie si loquaris, objectum sunt Politicae; et Respublica cujusque

civitatis est Finis Politicae internus. Sed hoc nunc Scioppio condonemus.

Pag. 14. l. 21. Isti vitiosas reipubl. formas)

Hoc recte docetur a Scioppio. Latius tamen longe hoc ipsum a nobis est demonstratum, cum in Propoliticis cap. 4. tum Libro de Givili prudentia cap. 5. Dicta etiam nonnulla huc pertinentia a nobis sunt Praefatione ad Machiavelli Principem nostrae editionis, alibique.

Pag. 15. l. 2. esse affirmant)

Nusquam id affirmatum legas, sive ab Aristotele sive ab Thoma. Nusquam illi itidem vel innuerunt: Tyrannidem caeterasque vitiosas formas esse artis Politicae objectum magis proprium quam Regnum aliasque rectas et laudabiles formas: sed plane contrarium. Utpote qui illos status vitiosos indignos reipublicae nomine judicaverint.

Pag. 17. l. 5. Jam quod vitiosas)

Si de statu regiminis loquaris, vera sunt quae hîc Scioppius docet: at si et reliqua civitatis attendas, longe est alia ratio. Certe qui simpliciter optimam velit instituere civitatem, illi longe est pluribus opus praeceptis: idque quoniam singula quaeque accurate ibi sint componenda, quo civitas omni ex parte felix evadat. Loca autem illa Aristotelis pariter et Thomae de solo statu regiminis loquuntur: ultra formam regiminis vero multa sunt ad felicitatem civitatis necessaria.

Pag. 18. l. 1. exemplo etiam suo Aristoteles)

At vero Aristotelem integros sex libros instituendae optimae Reipublicae impendisse, saltim simile vero fecimus Introductionis in Politica Aristo telis cap. 2. Hodieque superant hujus argumenti liber septimus, et pars octa vi.

Pag. 18. l. 17. Reliquum est ut)

In omni illa quam

nunc aggreditur Scioppius doctrina minus sese recte gerit.

Pag. 18. l. 28. et ad Ethicam vel Moralem pertinere)

Vituperari Tyrannis potest et debet modo non uno: et Moraliter scilicet et Politice. Moraliter, eo quod Tyrannis humanae naturae adversetur, sive Tyrannum ipsum videas sive eos qui illius libidini sunt obnoxij. Politice, eo quod hic reipublicae status primo non tendat in usum integrae civitatis, sed solius dominantis Tyranni, ac proinde neutiquam possit annumerari bonarum rerumpublicarum ordini, imo ab illo longissimê omnium recedat: secundo quod nec ipsi Tyranno conciliet quidquam verae civilis felicitatis, quicquid autem pariat brevissimi id sit temporis. Prius vituperium non est Politicum: Posterius vero unice ad Politicam pertinet doctrinam, ut sine culpâ imperfectae operae omitti nequeat. Hinc nec quisquam meliorum Politicae doctrinae magistrorum hoc agere neglexit. Non Plato certe, non Aristoteles, non hujus paraphrastes Thomas. Tantum abest verum esse, quod hie Scioppius addit: quod vituperare tyrannidem a schola Politica alienissimum esse, nemini vere Philosopho possit esse dubium. Etiam hîc autem Scioppius prodit pravam illam sententiam, quasi circa unum idemque objectum non possit nisi una versari methodus: cum tamen certum sit fieri id posse et debere a diversis, tantum si diversus sit considerandi modus: cen jam tum animadvertimus.

Pag. 19. l. 1. Ethica seu Moralis Philosophia)

Prolixa quae sequitur dissertatio de Ethicae natura et varijs speciebus, demumque finitur pag. 13. l. 23. alienaest ab hoc argumento, atque adeo vitiose inserta. Lieet autem sine culpâ, tanquam ab instituto remota, isthaec nunc omnia

contemnere. Imo vero non licet sine culpâ justum eorum examen hic instituere. Non possumus tamen non saltim in quaedam maxime enormia anim advertere.

Pag. 19. l. 2. partim Regularis)

Quae hîc instituuntur partitiones Ethices rigidum examen haud ferunt. Quadamtenus tamen tolerari possunt. De Moribus scilicet alia novimus Sensu atque experientia, alia Ratiocinatione. Posteriora comprehendit Ethica, quae Scioppio Regularis audit: Priora quae eidem Exemplaris dicitur.

Pag. 19. l. 7. Illae Dogmata seu Decreta haec Praecepta)

Divisionem illam Ethices in Dogmaticam et Paraeneticam, jam dudum Stoici veteres agnoverunt. Cumprimis legi merentur, quae de utraque disseruntur a Seneca in Epistolis post nonagesimam quartâ et quintâ. Stoica illa adhuc juvenis Scioppius produxit in suis Elementis Philosophiae Stoicae Mor alis cap. 119. hîc nonnihil aliter senex pinxit, meliora tamen haud reddidit. Caeterum facile apparet, omnes illos longe diverse vocabula illa accipere atque ab alijs fieri solet. Nec enim alius quisquam solas Generales morum instituendorum regulas Decreta, aut Speciales Praecepta appellavit: sed utrumque vocabulum de utrisque promiscue usurparunt boni quique auctores alij. Qui discrimen omne utriusque vocabuli collocant in sola diversitate enunciandi. Imperative nimirum fit Praeceptum, quod Indicative est Decretum; ac viceversa. Sic: Deus est colendus, Decretum est: Deum cole, Praeceptum. Vxor marito amanda, est Decretum quamvis specialis Regula: Marite ama uxorem, Praeceptum.

Rectius diviseris Moralem doctrinam in Eam quae nude sciscit quid agendum omittendumve, et Eam quae veras caussas reddit, quare quid agendum sit aut omittendum.

Quarum utramque tamen possis nunc Dogmaticam nunc Paraeneticam dicere; sed posteriorem solam Philosophiae aut scientiae Moralis nomine dignari si quidem vere demonstrativis utatur probationibus, Oratoriam vero si Rhetoricis, hoc est plebi persuadendae idoneis, argumentis duntaxat rem conficiat, cujusmodi solent esse plaeraque Paraenetica.

Hanc diversam Moralia tractandi rationem etiam Epicteto Stoico fuisse observatam, liquet ex cap. 76. Enchiridij. Posidonio quoque necessariam visam causarum inquisitionem testatur seneca epistola 95. Quin et ipse Seneca ita interdum disserit in ipsa illa Epistola, quasi Dogmaticae doctrinae voce illam [gap: Greek word(s)] intellectam velit. Etsi minus constanter ita doceat. Et vero utraque illa Epistola plena est confusionis et multum turbulenta. Ut proinde nec J. Lipsius l. 2. diss. 13. Manuductionis ab illa Stoicae Philosophiae scabie cavere sese potuerit.

Pag. 19. l. 17. Atque hoc fere)

Imo vero Aristoteles studiose inculcat, in omni vita etiam atque etiam videndum, quid huic aut illi, hoc aut illo loco vel tempore, conveniat, non autem duntaxat universe hominis omnia informat. Ad hoc, ut dixeris hoc fere esse argumentum primorum quinque vel sex librorum Moralium Aristotelis, in longe alijs tamen versantur libri reliqui.

Pag. 19. l. 24. qui vitam beatam traducere)

At vero hoc generale quid est: deberet itaque Dogmatici esse argumenti.

Pag. 19. l. 26. Quid pater filio)

Rectius Aristoteles haec et similia bonam partem ab Ethicis sejunxit, et partim Oeconomicae partim Politicae docenda commisit. Ad Ethicen scil. docere tantum pertinet, quid

jure naturalis amicitiae pater filio, liberi parentibus, et sibi mutuo conjuges et cognati affinesque debeant: inquantum autem et haec et alia vel domesticae vel civili societati utilia sint, alterius est operae.

Pag. 19. l. 29. In libris de Officiis)

Id quidem haud omnino negaverim. Ipsemet enim Cicero ita Stoice l, 1. de Officiis loquitur: Omnis de officio duplex est quaestio. Vnum genus est, quod pertinet ad finem bonorum: Alterum quod positum est in Praeceptis, quibus in omnes partes usus vitae confirmari possit. Superioris gener is hujusmodi exempla sunt: omnia ne officia perfecta sint, numquid officium aliud alio majus sit: et si quae sunt generis ejusdem. Quorum autem Officiorum Praecepta traduntur, ea quanquam pertineant ad finem bonorum, tamen id minus apparet, quia magis ad institutionem vitae communis spectare videntur, de quibus est nobis his libr is explicandum. Observandum vero quod hic ipsemet Cicero fateatur, Officiorum praecepta ista pertinere ad bonorum finem, etsiminus id appareat. Reapse igitur utique haec etiam doctrina fuerit Dogmatica dicenda. Similiter vero et illa quae ad finem bonorum pertinere ait, reapse sunt Praecepta, quamvis magis communia et generaliora.

Ibid. lin. 30. Illi regulas actionum)

Regulae actionum sane traduntur in libris de Officijs; sed non sensu Scioppiano, ut actiones scilicet sint distinctae a regimine affectuum.

Pag. 20. l. 6.

Plutarchi etiam Moralia) Clarius dixisset et magis ex vero Scioppius: Plutarchum et reliquos istos quorum paulo post meminit, aut simpliciter praeceptive, aut additis quidem probationibus sed plaerumque oratorijs Moralia tradidisse: [gap: Greek word(s)] aut vere [gap: Greek word(s)] ne minem illorum omnium.

Ibid. l. 13.

quod [gap: Greek word(s)] ) Vocum illarum Graecarum

interpretatio isthaec itidem est ex veteri porticu. Nemo tamen veterum affirmavit: [gap: Greek word(s)] esse actionem vel constituentem Heroicam virtutem vel ab ea proficiscentem. Nescio etiam an quisquam temere probaverit id quod pronunciat Scioppius: apud gentiles vix ullam perfecti officii regulam inveniri: nisi sane respexeris ad illud, quod omnia sint agenda in gloriam Dei et vitae aeternae caussa: quem scopum gentilium praecepta nulla habent, ne Senecae quidem et Epicteti, quos solos hic excipit Scioppius. Caeterum videtur, Scioppio jamtum seni adhuc placuisse adolescentiae suae illud in Elementis parte 1. cap. 74. defensum dogma: Aristotelis Philosophiam totam nullam esse et effoeminatam, et sine Stoica Philosophiae parum prodesse.

Ibid. l. 22. Casistae)

At profecto non hi solent tantum circa [gap: Greek word(s)] sed etiam [gap: Greek word(s)] , et quidem potissimum circa haec, occupari.

Ibid. l. 24. Exemplaris sive Paradigmaticae)

Exemplaris morum doctrina aut nude duntaxat in exemplo monstrat virtutum et vitiorum naturam proprietatem que: aut simul, bono an malo eventu gestum aliquid omissum ve sit. Illa parum apta est ad docendum: haec vero suppeditat saepenumero optimas probationes laudabilium et vituperandorum operum. Saepenumero inquam-Nec enim semper ex eventu prospero aut adverso, quem narrant historiae, discere est quid honestum sit, quid turpe: ut quidem in vita habent sese res mortalium. Quo respiciens Aristoteles dixit, [gap: Greek word(s)] : et ipsem et S. Apostolus docet, miserrimos fore fidelium Christianorum optimos, si hujus vitae even tibus metienda sit vera felicitas. Quandoquidem vero Philosophiae nomen meretur denique illa

quae firmis rationibus subnixa est rerum cognitio, facile apparet, non promiscue omnem Exemplarem morum doctrinam Philosophiae parandae esse idoneam. Sic sane Characteristica vulgo potius prodest quam Philosophiae Moralis sectatori, ut videre est in libello Theophrasti. Fabularis itidem non inservit Philosophiae sed communi potius vitae. Argumenta scilicet Philosophica necessum est vera esse: adeoque nihil ficti admittit in probationem Philosophia. Multo minus ergo et Mythologia huc facit quisquam. Sola Historia Philosophiam juvat. Vt tamen antejam diximus, non etiam illa semper firma suppeditat argumenta recti et iniqui; idque quoniam omnis historia versatur tantum in hujus vitae eventibus et actibus narrandis, cum tamen vera felicitas demum sit exspectanda, factâ mortuorum corporum resurrectione et aeterna cum immortali anima redunitione, quod nos hactenus docuit omnium optime sola doctrina Christiana.

Haec sufficit notasse ad omnia quae de Exemplari morum doctrina omnibusque ejus partibus hic disserit Scioppius: falso omnem illam doctrinam Philosophiae nomine dignatus. Neque vero patitur institutum plenius hoc agere, aut in singula pro merito animadvertere.

Pag. 23. l. 12. quam Ethicae proprium)

Devero discrimine Ethices et Politices egimus nos latius l. de Civili Prude ntia cap. 6. et in Propoliticis cap. 5. Inde vero manifestum est, de turpitudine quidem morali Tyranni agere non esse proprie Politici; Politici tamen in officio esse, ostendere, quantum a felicitate civili absit regimen Tyrannicum, quamque adeo miser et corruptus sit reipublicae ille status. Si docere id negligat Politicus, non profecto

officium facit sed peccat graviter. Ex parte igitur vera sunt quae hic docet Scioppius, magna tamen ex parte a vero et recto abeunt plurimum.

Pag. 24. l. 3. a Methodi magistris)

Praeter P. Ramum et sectatores ejus, non crediderim quenquam illam quidem ineptam methodum docuisse: utpote quae evertat omnem scientiarum limitem apud doctos quosque receptissimum. Non est hujus loci delirium illud pluribus coarguere. Sufficit notasse, quod aliae disciplinae agant de affectione aliqua tantum in abstracto, aliae autem de eadem sed in concreto. Ut Geometra de linea in abstracto, de linea in visu posita Opticus. De numero in abstracto Arithmeticus, de eodem in sonis Musicus. De communissimis entium affectionibus in abstracto Metaphysicus, de eisdem in concreto omnes reliquae agunt scientiae.

Ibid. l. 6. Vt haec Quaestio)

Omnia quae subjungit Scioppius usque ad pag. 26. iterum toto genere esse ab instituto aliena, nemo non videt. Rejicienda hinc igitur merito sunt, et ableganda in suum locum. Et vero satis apparet, adducta huc esse tantum causa ostentandi peritiam aliquam subtilitatum Philosophicarum. Quanquam ipso statim in limine prodat potius Scioppius suam Ramisticam [gap: Greek word(s)] , asserens quid sit contrarium ex Dialecticae disci: cum tamen id docere non Dialecticae sit sed Metaphysicae. Caeterum contra ea quae subtiliter hîc disputata ab sese credidit Scioppius, adversus Aristotelem et unanimem pene omnium sententiam, quod nempe ut Horatius etiam cecinit,

non est quod a nobis quid quam hîc adferatur in medium,

ne denuo in vitium rapiamur vitio alieno; ut S. Hilarij verba mutuemur: praesertim quum nihil habeant, cui refutando aliquis ex Lyceo tyro non par sit.

Pag. 26. l. 14. Cui non tam veritas)

Prudentiae est definire quid expediat homini quid noxium. Vetat itaque Prudentia docere id quod turpe est; nisi id aliunde jam sit notum, aut ita id fiat, ne ex doctrina illa rerum turpium vita humana capiat quidquam detrimenti. Reapse igitur aliud interdum [reading uncertain: print faded] exigit Prudentiae quam Scioppius hîc appellat methodus, quam Doctrinae methodus: utpote quum illa doctrinam aliquam interdum plane exesse jubeat ex humana vita. Sic Elephantidis libellos aut Priapejata interpretari Grammaticae quidem exegeticae methodus jubet, ne quidquam veteris illius spurcitiei non aperte doceatur. Vera tamen Prudentia et Pietas jubet potius, omnino abolere ferro et igne quiquid illius generis et librorum et doctrinae est; gnara scilicet, plus valere ignorantiam vitiorum quam cognitionem virtutis, et vetera illa scelera sine culpa imperitiae nesciri, vix autem sine morum labe intelligi posse. Ut proinde et ipse Scioppius in Priapeis edendis interpretandisque vehementer in Prudentiam morum, cumprimis Christianam, peccaverit. Perinde ut et hic non satis recte dixit: Prudentiae methodo non tam veritatem quam certam quandam hominum utilitatem esse propositam: cum utique veritas ipsa definiat illam hominum utilitatem, et nihil hominibus reapse sit utile quod non idem verum sit.

Ibid. l. 16. ut in Politica tradenda)

Ut in Politicis doceatur, Tyrannidem esse pessimam omnium reipubl. speciem, et pene indignam reip. nomine, non illa tantum Scioppiana Prudentiae sed etiam Doctrinae methodus exigit.

Nec opus est, ut ulterius in Politicis quidem turpitudo tyrannidis doceatur. Eoque hosce intra limites substitit ipsemet etiam Aristoteles. Atque adeo Prudentiae et Doctrinae methodus nihil hic diversum postulant.

Pag. 27. l. 8. longe ratio eos fugit)

Ea quibus Scioppius defendit, doceri posse illa quae faciunt ad tyrannidem constituendam pariter conservandamque, idemque probant de omnibus simpliciter rerumpublicarum minus rectis speciebus, illa haec fere sunt. Primum tametsi haud doceantur scripto libro, tamen usu et ingenij nativo acumine haud difficulter talia discuntur. Ut proinde quidquid mali a notitia talium nascitur, non possit merito scriptae doctrinae attribui: quoniam remoto scripto tamen isthaec intelligerentur. Neutiquam secundo heriles respublicae omnes sunt iniquae, sed nonnullae summo nituntur jure, non minus ac dominatus herilis in familia domestica justus est. Merentur itaque saltim interdum etiam herilia imperia, ut probe et instituantur et conserventur. Nec proinde iniquum est ejusm odi quid docere. Et vero in universum id omne quod haud inique intelligi ab hominibus potest, etiam potest citra iniquitatem doceri. Non possunt tertio vitari dominatus aut etiam tyrannides, nisi ab ijs demum qui herilium et tyrannicarum artium sunt gnari. Ut autem optime et plenissime eas intelligas commodissima utique est doctrina. Fere sane hic usu venit quod ille in Comoedia servus palmarium credidit sui facti, cum herilem filium in meretricias aedes astu deduxisset: quod scilicet reperisset, quomodo adolescentulus meretricum ingenia et mores posset noscere, mature ut cum cognorit perpetuo oderit: nosse enim omnia haec salutem esse adolescentibus. Neque vero boni quique intelligentes simul sunt malarum

vitae civilis artium, quin ex suo ingenio alios aestimantes saepe decipiuntur et circumveniuntur graviter. Ut recte autem vitam civilem agas opus profecto est illo etiam Servatoris nostri aureo monito: ut nempe simus quidem simplices sicut columbae, simultamen etiam prudentes veluti serpentes. Quod vero hac doctrina abuti quis etiam possit ad scelera, negarihaud potest. Observandum vero est, hanc fere esse communem naturam omnis scientiae praeter solam virtutem, utpote quae sola cedere in abusum nequeat: alias item res plurimas posse ab improbis in pravos usus verti, nec tamen propterea non, ob insignia etiam commoda, solere in magno haberi pretio, et vitam ijs carere non posse. Quo ipso et oratoriam doctrinam excusavit Aristoteles.

Pag. 28. l. 22. Odium et contemptus)

Consentanea haec sunt Aristotelicae doctrinae l. v. Polit. cap. 9. Eoque sine caussa Wangnereckius et inepte l. 2. §. 6. cavillatur.

Pag. 29. l. 2. ne oratio sua sit lubrica)

Quae hîc docet Scioppius usque ad sequentis pag. lin. vicesimam septimam, nullam reprehensionem, me quidem judice, commcrentur. Ut proinde hic etiam lib. 2. §. 7. Wangnereckius nodum in scirpo quaerat, culpans Scioppium quasi ille de industria S. Petri verba falsaverit, cum facile appareat, voluisse Scioppium illa tantum verba recitare quae ad propositum facere visa sunt.

Pag. 30. l. 28. Loquendi modus)

Sive hypothetice sive categorice loquaris parum ad rem facit. Nec vero etiam Cathegoricae propositiones de Tyrannide conservanda quidquam habent culpae, modo praedicatum semper vero subjecto jungatur, h. e. modo illa quae de solo tyranno pronuncianda et vera sunt non referantur promiscue ad Principem quemvis. Aeque scilicet vacaveris

culpa si cathegorice dixeris, exempli caussa: Tyrannus conservandi imperii sui ergo interficere debet sapientes magnoque animo praeditos; atque si hypothetice formaveris ex praescripto Scioppij sermonem: Tyrannus si quovis modo imperium retinere velit, debet interficere sapientes et magno animo praeditos.

Pag. 31. l. 13. pro cathegoricis habeat, et recte se facere)

Cathegoricae propositiones non simul affirmant, recte illos facere qui ita sese gerunt. Nec vero Cathegorica propositio quaevis moralem attingit rectitudinem.

Ibid. l. 28. aut aliud agendo)

Non semper hoc satis est, sed tum demum, si facili negocio ex obiter dictis intima scriptoris mens queat intelligi. Quod ptofecto non semper fieri potest.

Pag. 32. l. 4. Si ergo dicat Politicus)

Non dubito respicere hic voluisse Scioppium ad Machiavelli excusationem: quasi scilicet Machiavellus directe turpitudinem tyrannidis indicaverit, adductis primo ejus caussis, vi et fraudibus, deinde et effectis, odio nempe populari et infamia perpetua. Et vero illud de vulpino ac leonino ingenio legitur cap. 18. Principis. De infamia et odio populari in eodem libro passim multa reperias. At profecto haec quidem est inanis excusatio. Primo enim loquitur Machiavellus non de Tyranno, sed de quovis Principe; quo ille ingenio esse debeat, eique spernendam omnem famam sinistram quae dominatui officiat. Deinde nemini temere isthaec quidem legenti in mentem veniat, dicta haec a Machiavello ut turpitudo tyrannidis innotescat. Quantum vis sane hoc fortasse voluerit Machiavellus, oratio tamen excusari non potest, quin lubrica judicari debeat, vel ejus notae, ut ex ea facilis in errorem aut falsam opinionem lapsus sit.

Ibid. l. 9. oblique sententiam)

Ista obliqua interpretandi ratio itidem saepe non sufficit ad lubricae doctrinae culpam diluendam: nisi demum perfacile sit conjectu bonum scriptoris consilium. Hinc interdum intentio libri generalis pravis opinionibus praevertendis neutiquam par est: cum quidem specialis doctrina vitio scribentis non satis generali intentioni respondet.

Ibid. l. 23. specialis intentio debeat)

Si omnia recte sese habeant, oportet sane specialem quamque doctrinam Generali intentioni convenire. At vero contingit haud raro, ut scribentium vitio minime isthaec sibi sint con formia. Ac proinde non tuto semper de specialis doctrinae intentione ex generali accipi praejudicium potest.

Ibid. l. 31. Conatus scriptoris est)

Etiam haec tanquam pro Machiavello dicta accipi voluisse Scioppium, quamvis publicas paenas metuens dissimularit, nemo doctior dubitaverit. Et vero hoc, quem ille laudat, animo a Machiavello Principem conscriptum editumque, etiam alij persuadere nituntur: quos inter fuit quondam et Albericus Gentilis et Jacobus Gaddus, quorum ego verba protuli in Epistola ad Alvenslevium editioni meae praefixa. Quamvis autem nec ego negaverim, vafro et fraudulento consilio Machiavellum illa sua de Principe commentatum esse. (Nec enim usquam, laudatam ab ipso tyrannidem: ex adverso hanc damnatam, cum alibi passim tum cumprimis decimo libri primi capite ejus ad Livium dissertationum, traditas item artes evertendae tyrannidis servandaeque libertatis, legere est. Quin animo a Mediceo Florentiae patriae suae principatu alienum Machiavellum fuisse, doceat vel illud, quod Paulo Jovio teste bis fuerit reus initae conspirationis.) Saltim a culpa tamen

lubricae et pestilentis doctrinae Machiavello defendendo, neutiquam haec etiam Scioppiana paria sunt. Nec vero vel levissimum reperire indicium fuerit in toto de Principelibro, vel contra animi sententiam, vel ex metu, vel turpium tyrannidis artium prodendarum caussa, librum illum conscriptum esse. Contra ita loqui Machiavellum videas, quasi ad praescriptam a se nequiter normam omnes sine discrimine Principes consilia et res suas debeant instituere. Nullus etiam est justus metus, quo minus tyrannidum malae artes in lucem produci possint, sine ulla morum labe. Feliciter sane id ab alijs factum est.

Pag. 33. l. 12. Nam nisi hoc faciamus)

Nequaquam aliorum istorum exemplo potest excusari Machiavellus. Longe enim aliter improbas artes hic aliter illi docuerunt. Si ad illorum exemplum doctrinam suam composuisset Machiavellus, non minûs atque illi a justa reprehensione abesset.

Ibid. l. 16. Aristoteles)

Non Aristoteles duntaxat et Thomas ante Machiavellum, sed ante ipsum Aristotelem Plato etiam et Xenophon tyrannicas artes prodiderunt: ac proinde etiam hos potuisset Scioppius laudare auctores. Nihil tamen ad Machiavellum excusandum horum omnium vestigia faciunt antegressa. Nemo non illorum simul aperte in iisdem libris docuit, quantum tyrannis absit a recta et vera republica, ab omni item vera civili felicitate: quorum nihil est a Machiavello factum libro de Principe. Quod porro in margine hic a Scioppio est scriptum: Aristoteles et D. Thomas status conservandi caussa docent simulare et pejerare: bono quidem sensu scriptum est: quin tamen potuisset et debuisset aliter formari oratio offendiculi vitandi caussa, nemo probus prudensque dubitaverit.

Pag. 34. l. 9. Si quis nunc Aristoteli)

Merito de Scioppianis dixeris:

--- Non defensoribus istis
Tempus eget. ---

Frustra sane operose adeo Aristotelis et Thomae patrocinium hoc suscipit Machiavellus, cum nemo sit qui eos reprehendat, nemini etiam non jam tum liqueat eos jure reprehendi non posse.

Ibid. l. 19. Primum enim)

Modus loquendi Thomae etsi fuisset cathegoricus, tamen vacasset culpa. Aristoteles certe hypothetica dictione non est usus. Ipsemet imo Scioppius paulo post agnoscit, sine vitio dici: Simulatio benevolentiae erga plebem jurejurando confirmata, est causa conservans status popularis. Quae proposito est cathegorica.

Reliqua Scioppianae defensionis, pro Aristotele et Thoma Oligarchicas artes docentibus heic institutae, justam reprehensionem haud merentur. Wangnereckius sane l. 2. cap. 1. §. 12. 13. 14. 15. et 16. non nisi vel cavillatur vel calumniatur: nonnunquam, ut §. 15, aperte etiam nugatur.

Pag. 36. l. 21. Non alia ratione)

A Ioquendi modo hypothetico non potuit Scioppius hic invenire vel Aristoteli vel Thomae patrocinium: cum uterque usus sit propositionibus cathegoricis. Quoniam tamen etiam hic omni vitio caret utriusque doctrina, iterum liquet, nihil referre utrum cathegorica vel hypothetica fuerit oratio, modo alias sese recte habeat. Vt autem nec sibi opus sit ullo patricinio, ipsimet illi praeclari magistri caverunt. Nec tamen non etiam hic alias rectum est Scioppij patrocinium: quam vis iterum a cavillationibus §. 17. et 18. non abstinuerit Wangnereckius.

Pag. 39. l. 29. Vt autem usus eorum)

Quasi [gap: Greek word(s)] corum quae antecesserunt instituere hîc incipit Scioppius: coque forte non fuerit opus, quidquam nostris Animad versionibus addere; quandoquidem scilicet jam tum errores Scioppianos censura nostra simus prosequuti. Et vero repetuntur hic nonnulla, in quae jam tum animadvertimus: ut proinde non sit opus illorum quidem caussa quidquam hîc addere. Unum et alterum tamen novum occurrit, quod citra animadversionem praeterire non liceat.

Pag. 40. l. 6. Aut aliena tractasse)

In methodum artis (ut Scioppiana [gap: Greek word(s)] utamur) peccatur etiam, prime si ea quae ad argumentum pertinebant non sint plene tradita, secundo si non ex ijs quibus debebat principijs instituta sit tractatio, tertio si non justo dictionis charactere doctrina proposita sit. Quorum nihil vel alieni vel falsi nomine potest accusari. Utique enim doctrina illa vitio laborat, quae multum negligit vel officio et instituto suo non satisfacit: non minus atque illa quae in alienis occupatur. Adhoc vitium est, probabilibus duntaxat aut Oratorijs vel Dialecticis ratiunculis uti cum demonstrationes exigit doctrina: ut vicissim culpa est, [gap: Greek word(s)] producere in medium, cum Oratorijs aut Dialecticis persuadendum vulgus esset: id quod et Aristoteli jam est monitum 1. Ethicor. cap. 1. et Metaphys. minor. cap. ultimo. Fieri etiam non potest ut artifex com mode doceat, nisi apto adhibito seribendi dicendique charactere. Nisi fallor, rectius a nobis, cum alibi tum initio Animadversionum in Machiavelli Principem, praemonstratae sunt verae cujuslibet boni scripti virtutes, et juxta quas censura sit instituenda: quam hic a Scioppio est factum. Sed et ipsemet Machiavellus

jam dixerat, quinque esse Rationis vitia: Obscurum, Ambiguum, Falsum, Inconsequens et Alienum. Non itaque hic debuisset ab ipso censura omnis restringi ad Aliena et Falsa.

Ibid. l. 19. Salus sive incolumitas status)

Agendum sane hoc est, sed non solum. Hinc ipsemet Aristoteles longe altius insurgit formaturus optimam rempublicam. l. 7. et 8.

Ibid. l. 29. tamen a Politica schola alienum)

Non est alienum a Politico docere, quum a Dei nutu et benevolentia pendeat bonam partem rerumpublicarum vera et diuturna salus, modos quibus illa parari potest unice esse observandos. Optima porro et undique beata respublica cum citra pietarem esse nequeat, patet, hîc cumprimis pietatis usum ostendendum.

Pag. 41. l. 19. Opinio pietatis conservat imperium.)

Aristoteles, quam vis gentilis, de tyrannide sola tale quid docuit, nequaquam de omni imperio, l. 5. Politicor. cap. 11. Quis ferat igitur Scioppium, fama pietatis conservari imperium, simpliciter asserentem?

Pag. 42. l. 11. quod tyranno imperium)

Vera haec sunt de Tyranno: at non simpliciter de Principe, quemadmodum doctrinam suam instituit Machiavellus.

Pag. 43. l. 2. Non virtus in Principe)

Machiavelli pravo more Principem vocat heic Scioppius eum, qui reapse est tyrannus aut herilis monarcha.

Ibid. l. 17. sed qui maxime communis)

Attamen qui simpliciter pollicetur acturum sese de Principe: illi non satis esse debet, agere de Principatu maxime communi et plaerisque Principibus accommodato, sed omnino de singulis Principatus speciebus.

Ibid. l. 23. Nam plaerosque Principatus)

Principatus in Italia intra ducentos annos nati bonam partem malis artibus et invitis civibus caeperunt, et multum proinde participarunt [gap: Greek word(s)] . At alibi in Europa non eadem fuit Principatuum conditio: plaerique hactenus fuerunt Principatus legitimi et salva populi libertate, eoque status non simplices sed mixti.

Pag. 44. l. 5. nam in hoc subjecto)

Convenit quidem in hoc subjecto occupari, sed non solo. Et vero cumprimis opus fuerit, docere et formam Principatus mixti, et rationem qua ille debeat et possit conservari: cum haec Germanicis gentibus per universam Europam diffusis per quamplurima secula unice in usu fuerit, longe communior monarchia herili aut tyrannica.

Ibid. l. 14 [reading uncertain: print faded] Cum enim vitiosi Principatus)

Multa heic quidem occurrunt minime ferenda: sed quoniam ante jam vapularunt, nostra haec censura hîc acquiescit.